1999

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCIIIEDENIS 16.IV.1999 - NUMMER 99

TWEESTROMENLAND Opgericht: 15 mei 1964.

Doel: in zo breed mogelijke kring bevorderen van de belangstelling voor de geschiedenis in al haar aspecten en onder ieder opzicht, in het bijzonder van het werkgebied, het Land van Maas en Waal en het westelijk deel van het Rijk van Nijmegen.

Het tijdschrift verschijnt vier keer per jaar.

Lidmaatschap: Het lidmaatschap geeft recht op - toezending van het tijdschrift en de nieuwsbrief, - gratis toegang tot het documentatiecentrum, - korting op excursies - korting op boeken uit de Tweestromenlandreeks - korting op andere publicaties van de Vereniging - 50% korting op de toegangsprijs Streekhistorisch Museum Tweestromenland Contributie: De contributie bedraagt ƒ 35,—. Men mag ook meer storten bij wijze van gift. De contributie dient te worden voldaan door storting op postgiro 242316 t.n.v. de Ledenadministratie Historische Vereniging Tweestromenland te Wijchen Ledenadministratie: Voor opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (vóór l december van elk kalenderjaar).

Secretariaat en centraal postadres: Postbus 343, 6600 AH Wijchen, tel.: (024)6413012 of (024)6418987 postgiro: 2622012 t.ri.v. Penningmeester Ereleden: H. van Heiningen, J.P.M, van Os

Bestuur: MCVT. W.M. Berris-Visschers, Wijchen, voorzitter J.P.H. Daverveld, Wijchen, secretaris GJ. Jansen, Wijchen, penningmeester A.W.P.A. Banken, Beneden Leeuwen Mevr. G.Y.M. Derks-Klabbers, Druten H.W.G.M, van Elk, Puiflijk L.H.W. ten Hag, Beuningen A. Kamerman-Wilmink, Wijchen G.A.A. Rooijakkers, Overasselt W.J. van Sommeren, Beneden Leeuwen C. Visser, Druten Kopij: Kopij dient getypt (zo mogelijk op floppy met uitdraai in WP 5.1), gedateerd en ondertekend te worden verzonden aan de redactiesecretaris. Kan een artikel niet getypt aangeleverd worden, dan gaarne in een duidelijk leesbaar handschrift. Afbeeldingen moeten, indien men ?,e terug wil hebben, aan de achterzijde voorzien zijn van naam, adres en woonplaats van de bruikleengever.

Losse nummers tijdschrift: Vanaf nummer 19 zijn alle tijdschriften uit voorraad leverbaar. Bestellingen kunnen zowel telefonisch als schriftelijk gedaan worden. Tevens zijn deze verkrijgbaar tijdens de openingsuren van het documentatiecentrum en het Streekhistorisch Museum Tweestromenland te Beneden Leeuwen.

ISSN: 1381-950 X INHOUD 3 Gemeentewapen Bergharen na 85 jaar vernieuwd.

5 Suze Robertson in Batenburg 7 Swijmel omtrent ingebeeld reght 14 Een Leeuwenaar in Rome 15 Land van Maas en Waal 20 Literatuursignalement 23 Doop- trouw- en begraafboeken Op de voorkant: Boerderij De Kroonden te Dreumel

Druk: Drukkerij KIJÏWO Wijchen.

' Streekarchief Bommelerwaard

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS Redactie: Hugo van Capelleveen, Gijs van Dijk, Jan van Gelder, Kees van Kouwen,

Ernest Mettes, Pieter Roelofs, Harry de Rouw (redactiesecretaris).

NUMMER 99

1999/1

Jan van Gelder

Gemeentewapen Bergharen na 85 jaar vernieuwd In nummer 94 van ons tijdschrift (december 1997) schreven we over het wapen van Bergharen onder de titel "Bergharen's nooit erkende gemeentewapen toch in restauratie".

De nodige gegevens werden gehaald uit het boek "Gemeente Bergharen zoals 't was 1818 - 1984" en daarbij was het gemeente-archief de grootste leverancier.

Even ter herinnering: in 1912 werd in Bergharen zo ongeveer midden op straat, op de

kruising Dorpsstraat, Stompendijk en Wijksestraat, een nieuw gemeentehuis gebouwd. In 1913 besloot de raad in de voorgevel het gemeentewapen te laten aanbrengen. J. van Hulst uit Harlingen kreeg de opdracht en voerde het werk uit. Hiervoor diende hij een rekening in van Ć’51,-.

Het vervoer van het gehele tableau naar Bergharen per trein, het afhalen aan het station in Wijchen, het inmetselen in de gevel door aannemer Buijs en Zoon werd voor de gemeente een extra belasting van Ć’ 6,30.

De specificatie van de nota kunt u terugvinden in genoemd tijdschrift nummer 94 en ook in het eerder genoemde boek.

In 1955 werd het gemeentehuis verkocht aan het Wit-Gele Kruis.

Het wapen eraf halen en overbrengen naar het nieuwe gemeentehuis was te riskant vanwege de slijtage. Een nieuw wapen van koper

of ijzer zou zeker ook voordeliger uitvallen.

Bovendien was in het archief niets te vinden over een goedkeuring door de Hooge Raad van Adel en op een aanvraag daarvoor kreeg de gemeente te horen dat het nooit erkend was.

Een erkenning van het landschap met heuvels, ploeg en boom was niet te verwachten.

Eenvoudig moest het zijn en zo kwam het nieuwe wapen met een band met drie kruisjes (de drie dorpen Bergharen, Hemen en Leur) uit de bus.

Op l januari 1984 werd de gemeente Bergharen bij Wijchen gevoegd en verdween het nieuwe wapen in de kelder van het nieuwe gemeentehuis van Wijchen. Het Wit-Gele Kruis behield het nooit erkende wapen, maar kwam niet aan reparatie toe. In september 1994 werden Toine Janssen en Jeanette Litjens de nieuwe eigenaren van het gebouw en daar hoorde het wapen bij.

Regen en vocht bleken steeds meer een aanval te doen op het kunstwerk en stukjes tegel vielen naar beneden. De gemeente had het gebouw inmiddels op de gemeentelijke monumentenlijst gezet en daarom werden de mankementen aan het gemeentebestuur voorgelegd. Ambtelijk en monumentgericht werd alle medewerking verleend.

Bergharen heeft intussen meer dan tachtig jaar met een nooit erkend wapen gepronkt, maar de driekruisjesband met het landschap

waren wel een duidelijke voorstelling en erkenning van wat Bergharen, Hemen en Leur altijd zijn geweest, waardevol en waard om te behouden.

Er kwamen offertes en gunning en Fred Gooien liet ons vorig jaar, zie nogmaals tijdschrift nummer 94, al ambtelijk weten dat een restaurator uit Streefkerk, Henk Prins,

een en ander zou uitvoeren voor de som van ƒ 6.000,-. Dit bedrag was weliswaar gelijk aan de totale bouwkosten van het gemeentehuis in 1912, maar leverde geen enkel probleem op-

De restaurator ging voortvarend te werk. Hij sloopte de honderden stukjes tegel en maakte er thuis een legpuzzel van om daarbij vooral de oorspronkelijke kleuren over te kunnen nemen. Op een enkele blauwe uitzondering na lukte dat.

Het werd een hels karwei of, beter gezegd, een waar monnikenwerk. Hij heeft eer van zijn werk gekregen omdat het allemaal goed gelukt is.

Door het bakken van de tegels in een oven onder een temperatuur van 1160 graden wordt dit als steengoed betiteld. Het geheel is nu bestand tegen regen en vorst. Het mag ook nog worden gezegd dat het tableau van 1913, gebakken in een met hout gestookte oven tot 900 graden, het ook lang heeft volgehouden.

De uitdrukkingen "Het is voor de prins", hetgeen betekent er rijk en weelderig van kunnen leven, of "Hij leeft ervan als een prins" zijn niet van toepassing op de Streefkerkse Prins.

De uren, die hij hieraan heeft besteed, tellend is hier waarschijnlijk sprake van een vooroorlogse prijs. Zeggen we tenslotte "De prins te rijk zijn", dan kan hij daar waarschijnlijk wel mee leven.

Het beschadigde gemeentewapen vóór de restauratie

Pieter Roelofs

SUZE ROBERTSON IN BATENBURG Van de laatste eeuwwisseling tot de eerste wereldoorlog In Tweestromenland nummer 90, uitgegeven in december 1996', beschreef ik in de serie "Het Land van Maas en Waal in de beeldende kunst, beeldende kunst in het Land van Maas en Waal" het schilderij van de Hervormde kerk te Batenburg [afb. 1], dat werd vervaardigd door de van oorsprong Rotterdamse

kunstenares Suze Robertson (Rotterdam 1855-1922 Den Haag).2 Op basis van stilistische vergelijking met het doek Het witte huis:1, dat uit 1901 dateert, meende ik te kunnen concluderen dat Robertson het kerkgebouw te Batenburg omstreeks de eeuwwisseling op doek vastlegde.4 Ruim twee jaar na dato moet ik echter concluderen dat mijn veronderstelling destijds onjuist was.

Robertson schilderde het werk, zo blijkt nu, tussen 1914 en 1918.'' Samen met haar dochter Sara Bisschop reisde zij ten tijde van de eerste wereldoorlog via het Land van Altena, de Bommelerwaard en het Land van Maas en Waal naar Nijmegen. Saillant detail is dat beide dames in Woudrichem door de marechaussee werden opgepakt in verband met vermeende spionage-activiteiten. Na enkele uren in hechtenis te hebben gezeten, werd duidelijk dat de kunstenaressen zich van geen kwaad bewust waren, waarna hen werd toegestaan hun reis te vervolgen.1' In Batenburg aangekomen, positioneerde de ongeveer zestigjarige Robertson zich voor de H e r v o r m d e kerk, waar zij enkele k r i j t t e k e n i n g e n op papier maakte, die zij later in haar werkplaats in olieverf op paneel vertaalde.7 Wanneer de datering van het schilderij

wordt aangepast tot 1914-1918 kunnen ook de overeenkomsten met de foto van de kerk uit 1917 in een meer nauwkeurige context worden geplaatst

Afb. 1. Suze Robertson, De kerk te Batenburg, 1914-1918, olieverf op paneel, 47 x 58 cm, Den Haag, Gemeentemuseum, Suze Robertson Stichting, inv. 26-X-1963.

Aft. 2. Batenburg, gezicht op de Hervormde kerk vanuit het zuiden, 1917.

[afb. 2 j." Schilderij en foto werden in exact dezelfde jaren vervaardigd. De overige constateringen, zoals ik die in 1996 in Tweestromenland presenteerde, worden daardoor binnen dit kader extra kracht bijgezet.'

Pieter Roelojs, "Suzf Robertson in.Batenburg", Tweestromenland, XC, december 1996, pag. 3-9.

Suze Robertson, De kerk te Batenburg, olieverf op paneel, 47 x 58 cm, linksonder gesigneerd "Suze Robertson ", Den Hang, Gemeentemuseum, Suze Robertson Stichting, inv. 26-X-1963. ' Het witte huis, olieverf op doek, 151, 5 x 84 cm, linksonder gesigneerd "Suze Robertson", Den Haag, Gemeentemuseum, Schenking mevrouw Eckhart-Kisschop 1934, inv. 43-1934. ' [Roelofs1996, pag. 5/.

A. Wagner & H. Henks, Suze Robertson, Den Haag 1984, pag. 24. " l Ibidem. ].

' [Roelof*, 1996, p/tg. 7].

1

6

l Roelof s 1996, pag. 6j. '/.ie voor Robertson ook: A.M. Hammacher, Suze Robertson, Amsterdam 1942.

Leo ten Hag

"Swijmel omtrent ingebeeld reght.'n Ewijkse en Beuningse Gerfden in strijd over de waterlossing In zogeheten "cieringen" of "chierongen" werd in vorige eeuwen vastgelegd hoe dijken, dammen, kaden, wallen, weteringen, tochtsloten etcetera aangelegd en onderhouden dienden te worden. Niet alleen wat en hoe aangelegd diende te worden, ook wie dit karwei op zich diende te nemen werd in een ciering aangegeven. Het uitgangspunt voor een (concept)ciering was de schouw: een inspectietocht, ondernomen door de Heemraden (als Gecommitteerden van de Hoge Dijkstoel), vergezeld door de Dijkschrijver en eventueel door de onderhoudsplichtigen. In dit artikel zal ik niet nader ingaan op dit stelsel van schouw en cieringen; in het standaardwerk van A.A. Beekman omtrent het dijkrecht en in de boeken van H. van Heiningen kan over dit onderwerp het nodige gevonden worden.' Mijn aandacht gaat hier uit naar de conflicten die naar aanleiding van een ciering konden ontstaan of waarbij eerder opgestelde cieringen werden gebruikt als bewijslast in een gerezen conflict. Het archief van het Voormalige Polderdistrict Rijk van Nijmegen bevat verschillende stukken die de weerslag van een soms ingrijpend meningsverschil bevatten. Ik heb er daarvan drie uitgekozen: twee daarvan hebben betrekking op een onenigheid tussen de Geërfden van de zogeheten Benedenste en Bovenste Polder van de dorpspolder Ewijk en één op een conflict tussen de Gerfden van respectievelijk Ewijk en Beuningen omtrent de waterlossing in de Ooigraaf.

de Oude Wetering. Van daaruit liep hij verder langs de Oude Wetering tot aan de Steeg, en van daar tot bij het kampje van Geurt Aarts. In de ciering was de hoogte van deze wal nauwkeurig aangegeven. Volgens de Buurmeesters Peter Ceelen en Gerrit Fijten echter was, sinds de Schout Gornelis Verwoerd eigenaar was geworden van een in de benedenste polder gelegen bouwhof, de als zomerkade bedoelde wal op sommige plaatsen zo sterk opgehoogd, dat men het gevoegelijk voor een dam kon aanzien. Het water in de bovenste polder werd hierdoor hoog opgestuwd en veroorzaakte zodoende aan de daar gelegen landerijen grote schade. Zozeer zelfs dat de opbrengst van die landerijen niet meer toereikend was om aan de op deze landerijen rustende belastingen te voldoen. 2 Nu had de Burggraaf, naar aanleiding van eerdere protesten van de Geërfden van de bovenste polder, ook deze Geërfden toegestaan om hun land te bedammen, maar dit loste volgens de Buurmeesters niets op. Het water zou dan in die polder als "in een sack" blijven hangen en aldus veel schade veroorzaken, niet alleen aan de landerijen van de bovenste polder, maar ook aan andere Ewijkse landerijen en "schone bouwhoven" buiten de twee polders gelegen.

Peter Ceelen en Gerrit Fijten verzochten derhalve de Burggraaf, Jacob Baron van Rantwijck, om de Geërfden van de benedenste polder te verordonneren de bedoelde zomerkade "in generlei] weyse op d'een of andere plaetse niet meer te vergrooten, 't zij in leng1723 "Den Ballegoischen Wal" te Ewijk te, breete of hoogte, maer denselve in 't geheel te laten, in sodane staat als die tegenHet waren de Geërfden van de Bovenste en woordigh bevonden wort."'

Deze voorstelling van zaken was volgens de de Benedenste Polder van het kerspel Ewijk, waartussen onenigheid rees omtrent de in Geërfden van de benedenste polder bepaald een ciering van 1719 (herzien in 1722) onjuist. Aanleg van het betreffende "wallegenoemde wal. Het betrof de wal langs de ken" hield volgens hen verband met de aanKrukse Wetering. Deze begon op de akker leg, 33 a 34 jaar geleden (dus rond 1690), van een zekere Jan Verwoerd en liep tot aan van een nieuwe leigraaf. Deze voerde derma-

i:c veel water naar de landerijen van de benedenste polder, dat men wel een "walletje" aan moest leggen "tot conservatie van de landerijen".' Bovendien had men dit walletje op eigen kosten aangelegd, "buijten schaden en kosten van het dorp in 't gemeijn." Geheel in strijd met wat de Geërfden van de bovenste polder beweerden had men het walletje niet opgehoogd, maar waren "eenige nabuijren" tot dusverre onwillig gebleven de in vervallen staat verkerende wal volgens de ciering te maken. Die vervallen staat was niet door natuurlijke oorzaak ontstaan, maar doordat "eenige quaadaardige menschen", met het hoge water van onlangs, uit haat en nijd het walletje op verscheidene plaatsen doorstoken hadden, enige nachten daarna maar liefst zeven sluizen opengezet en nog weer enige nachten daarna nogmaals op twee plaatsen de wal doorstoken hadden. Het gevolg was dat daardoor de gehele polder onder water was komen te staan, "tot groot nadeel en ruïne der selver landerijen daar onder behorende"; en niet alleen de benedenste polder, ook nog meer dan vijftig morgen land, gelegen aan de Koningstraat, was blank komen te staan.

Dat de Geërfden van de bovenste polder door de aanleg van het genoemde walletje het water van hun landerijen niet konden lossen, was tenslotte gewoon niet waar. Zij dienden het water van hun landerijen op de Oude Wetering te lossen, zoals vanouds gebruikelijk.

De Geërfden van de benedenste polder leken

het recht aan hun kant te hebben. De eerder genoemde ciering voorzag inderdaad in de

aanleg van een wal. Vandaar het verzoek van deze Gerfden aan de Burggraaf "te lasten en te beveelcn, dat die geenen die tot nog toe in gebreecke gebleven zijn genoodsaakt te worden van volgens gemelte chironge het voorb. walleken te maaken.""' Dit request ging vergezeld van een schrijven van een zeker jan Albart Goris. Er staat niet aangegeven wie dit is. Het lijkt me een document van een overheidsfunctionaris. Dit zou de dorpsschrijver geweest kunnen zijn. Ook hierin werd het doorsteken van de wal en het openzetten van

8

de sluizen gememoreerd. Er werd bovendien bij vermeld, dat het hier slechts "weijnige Geërfden" van de bovenste polder betrof die

dit op hun geweten hadden en die zich onwillig toonden de wal volgens de ciering te onderhouden. Het bedoelde walletje was, zo

tekende Jan Goris nog aan, overigens nooit hoger of breder geweest, eerder op sommige plaatsen smaller, dan de ciering voorschreef."

Een uiteindelijke beslissing van de Burggraaf bevat het Gemeentearchief niet. Een zogenoemde apostille (bijschrift) van de Landschrijver Francois Verbolt geeft wel de vervolgactie aan naar aanleiding van de beide rcquesten. In het eerstvolgende seizoen zal

een "oculaire inspectie" plaats moeten vinden opdat de Dijkstoel op basis daarvan, en op basis van het "zig exactelijck wederzijts te doen onderrichten" een oordeel kon vormen en uitspreken/

1807 Opnieuw de Benedenste en Bovenste Polder van Ewijk In 1807 ontstond er opnieuw onenigheid tussen de Geërfden van de Benedenste en

Bovenste Polder. Nu waren het de Geërfden van de Benedenste Polder die de Geërfden

van de Bovenste Polder beschuldigden van wederrechtelijk gedrag. Wat was het geval?

De Ewijkse Buurmeesters B. van Hien en D. van 't Lindenhout wezen er in een brief aan

de Dijkstoel van het Rijk van Nijmegen op, dat de Geërfden van de Benedenste Polder, teneinde het zomer- en winterwater te keren,

dammen aan mochten leggen of bestaande dammen mochten herstellen. De grond daartoe mocht gehaald worden van de bedamde landerijen of waar deze het eenvoudigste te halen was. Dat de Geërfden, en ook de pachters van de Benedenste Polder zo alert waren op aanleg en onderhoud van dammen had in het verleden jaar een schade van meer dan

y 5.000,-voorkomen/ Echter, de Buurmeesters hadden moeten constateren dat de heren Wouter Haes, Chris-

tiaan van Kempen en Francis de Haard in april van 1807 de aarde, waarmee de waterkerende dam afgelopen winter was opgehoogd,

weggehaald hadden. En ene Peter Ceelen had in october van hetzelfde jaar zelfs een hele dam geslecht. De Buurmeesters nu wilden tegen deze wederrechtelijke handelingen geen juridische procedures starten. Deze waren niet alleen duur en tijdrovend, maar waren ook nog eens "tusschen gervden en naburen van een en hetzelfde dorp hatelijk".

Zij hadden daarom het voorstel gedaan om een tweetal Poldermeesters te benoemen, dat met het toezicht over dammen, sluizen, etcetera belast zou worden. De Geërfden in Ewijk, ook die van de Benedenste Polder, hadden zich echter, volgens de Buurmeesters zelf, niet al te geïnteresseerd getoond in dit voorstel. Vandaar dat Van Hien en Van 't Lindenhout aan de Dijksteel verzochten de bovengenoemde personen te gelasten de waterkeringen weer in de oude staat te brengen. De brief werd op verzoek van de Buurmeesters ook aan de Geërfden van de Bovenste Polder overhandigd en voorzien van een insinuatie preremptoire (een dwingend verzoek) om, gezien het inmiddels aangebroken winterseizoen, hierop binnen acht dagen te reageren.

stoel, maar aan een rechter voorgelegd te worden.

Ten tweede hadden de ondertekenaren grote moeite met het optreden van de Buurmeesters. Buurmeesters, zo schreven zij, werden geacht het algemeen belang te dienen. Van Hien en Van 't Lindenhout traden echter op als belanghebbenden (beiden bezaten landerijen in de Benedenste Polder) en daarnaast vertegenwoordigden zij slechts een kleine groep G e ë r f d e n . "Moet 't niet een zagt humeur in 't harnas jagen?", vroegen Haes, Van Kempen, de Haard en Ceelen zich af, met enig gevoel voor drama, "'t algemeene welzijn, 't algemeen belang, zo [scheinbaar] te zien verzaken, en dit juijst door lieden, die hiervoor te waken hebben, maar die helaas! bij 't najagen van eigen voordeelen scheinen te vergeten, dat zij Buurmeesteren zijn (...)."'Ten derde konden de Buurmeesters geen enkele van hun aantijgingen en beweringen met bewijzen staven. Zelfs het bestaan van een Benedenste Polder bestond volgens Haes cum suis slechts in de verbeelding van de Buurmeesters en mocht dus ook geenszins van eigen dammen voorzien worden. Het was dan ook terecht dat zij de door de BuurmeesWouter Haes en de zijnen gaven in hun ant- ters opgeworpen dam, een 'excessief gevaarwoord te kennen, met de "hoogste verwonde- te, in hoogte de oude weteringswallen ver ring" kennis te hebben genomen van het surpasseerende', hadden geslecht. schrijven van de Buurmeesters/' Die verwondering had met name betrekking Of Haes cum suis gelijk hadden met hun op de volgende zaken. Ten eerste was de Dijk- bewering dat er geen officiële Benedenste stoel volgens hen niet de aangewezen instan- Polder bestond, kan ik niet beoordelen. Op tie om over deze kwestie te oordelen. De een perceelsnamenkaart uit 1954, vervaaraarde en de dam die geslecht waren lagen op digd met behulp van een dijkcedul uit 1846, grond die tot hun eigendom behoorde; deze staat nog wel een Beneden Polder en een landerijen waren "met geene bijzondere ser- Boven Polder, van elkaar gescheiden door de vituten geonereerd, althands geenzins met Ewijkse Steeg, aangegeven. Maar dit zegt kweldammen of ringkaden die aan eenig natuurlijk nog niets over het recht, deze polpubliek gezag der wetten gesubordineerd."'" ders apart met dammen tegen het zomer- en De geslechte dammen hadden, kortom, niet winterwater te mogen beschermen. Zomaar de status van officiële waterkeringen; deze een loze bewering van Haes cum suis lijkt het status hadden zij slechts, zo meenden Haes me echter ook niet geweest te zijn. Daarvoor cum suis, in de verbeelding van de beide is hun brief te zeer doorspekt met allerlei, Buurmeesters. De betreffende dammen soms in het Latijn gestelde, juridische terwaren niet meer dan "privatieve afdammin- men. De brief maakt daarmee de indruk, dat gen van particulieren in één en dezelve pol- de opstellers ervan zich door een deskundige der, en één en hetzelve dorp."" Dergelijke op het gebied van het recht hebben laten bijaangelegenheden dienden niet aan de Dijk- staan. Verder geeft het Resolutieboek van de

Dijkstoel geen antwoord op het verzoekschrift van de Buurmeesters Van Hien en Van 't Lindenhout te zien. Dus wellicht hadden Wouter Haes cum suis gelijk met hun bewering, dat de onderhavige kwestie niet tot de bevoegdheden van dit orgaan behoorde.

Het hierna te behandelen conflict, waarvoor we teruggaan naar het jaar 1773, behoorde daarentegen wel degelijk tot de competentie van de Dijkstoel, zoals zal blijken.

1773 Waterlossing in de Ooigraaf

Mochten de Geërfden van Ewijk, althans die Geërfden wier landerijen aan de Ooigraaf grensden, in deze Ooigraaf het overtollige regen- en kwelwater lossen? Deze vraag vormde de inzet van een heftig meningsverschil tussen de genoemde Geërfden en die van de kerspel Beuningen. De directe aanleiding vormde de concept-ciering van 12 mei 1773.

Daarin werd door de Gecommitteerden van de Hoge Dijkstoel van het Rijk van Nijmegen (G.A. van Randwijk tot Beek en W. van de Sande), vergezeld door de Dijkschrijver P. van de Veelouw, geconstateerd dat door het afgraven van Ewijkse gronden de Ooigraaf, een tot de kerspel Beuningen behorende "capitaale togtsloot", "met Ewijks water werd overkropt en beswaard." " In de ciering werd voorgeschreven dat een sloot, gelegen op Ewijkse grond, en die in de Ooigraaf afwaterde, met een dam van die Ooigraaf afgesloten diende te worden. Vanaf deze dam moest vervolgens tot voorbij het land van Frans Ceelen aangelegd worden "een bekwaame waterkerende dam van ten minsten ses voeten op desselfs kruin en van zodane hoogtte dat geen Ewijks water daar over heen in den Ooijgraaf lopen kan." N Vanaf dit punt tot aan de Oude Wetering diende de al aanwezige dam op gelijke hoogte en breedte onderhouden te worden. De aan te leggen dam liep daarmee langs de percelen Grippelstuk, Grootstuk, Bieskampje, Boomstuk, Duijmenalst en Waaijstuk; deze percelen waren eigendom van Peter Wouters en zijn moeder H e n d r i n a Laaijen, weduwe van Wouter Peters. Met de voorgenomen aanleg van deze

10

dam waren de genoemde personen, samen met ene Hendrik Janssen, het niet eens, om de volgende reden. Men had het water van deze percelen "lange jaaren herwaards" in de Ooigraaf gelost. Hiertoe bezat men ook het volste recht, want de verponding en de dorpsen ambtslasten, verschuldigd over deze landerijen, werden onder Beuningen betaald en dus mocht de betreffende Ewijkse landeigenaren het overtollige water ook in een Beuningse tochtsloot afwateren. Van het betalen van deze lasten konden Peter Wouters cum suis desgewenst de nodige kwitanties overleggen.

Van de verplichting tot het aanleggen van een dam langs de Duijmenalst vroeg de eigenaar, Peter Wouters, ontslagen te worden omdat maar een klein deel van het water in de Ooigraaf terecht kwam. Bovendien was "gemelde land zoo hoog, dat het selve wel kan dienen voor een waterkeerende dam."1' Als de dam er toch kwam, en hiermee de Ewijkse Geërfden naar eigen zeggen van een adequate waterlossing verstoken zouden worden, wilde men van de Dijkstoel graag weten of er een a l t e r n a t i e v e w a t e r l o s s i n g kon komen.

De Memorie van de Ewijkse Geërfden, alsmede uiteraard de concept-ciering werden ook ter reactie aan de belanghebbende Geërfden van Beuningen overhandigd. In tegenstelling tot de Ewijkenaren namen de laatstgenoemden met "sonderlinge genoegen" kennis van de inhoud van de concept-ciering. Eindelijk werden de klachten die zij al sinds jaar en dag uitten aan het adres van wijlen Wouter Peters en nu aan diens zoon, serieus genomen. En terecht serieus werden genomen, want de bepalingen van de ciering waren op "alle redenen en reghten" gegrond. Het stond immers "paalvast" dat ieder kerspel van een dam was voorzien om het water, komende van een bovengelegen kerspel, te keren en dat "een ijder kerspel sijn quel en hemelwater moet houden en na de weteringen ten uytlossinge leijden.""' Een ieder zou de absurditeit opvallen van de situatie, waarin een kerspel het eigen water naar een andere kerspel trachtte te leiden. En helemaal absurd zou

het zijn indien water van een benedenliggende kerspel naar een bovenliggende kerspel werd geleid.

De Ooidam verkeerde vanaf de Oude Wetering tot aan het land van Peter Wouters in goede staat. Van daar af echter was de dam volgens de Beuningse Geërfden op verscheidene plaatsen grondig "afgekart" (geëgaliseerd; zie afbeelding). Erger nog: Peter Wouters had zelfs de euvele moed gehad een tochtsloot van circa zes voet breed te graven op zijn land, op een plaats waar eigenlijk een dam behoorde te liggen. Waarmee zij nog eens wezen op de situatie die ook in de concept-ciering al was geconstateerd, namelijk de ligging van een sloot op Ewijks grondgebied die in de Ooigraaf uitwaterde en die volgens de ciering met een dam van de Ooigraaf afgescheiden behoorde te worden.

Wat de verponding, dorps- en ambtslasten die over de Ewijkse percelen onder Beuningen werden betaald betreft: dit was volgens de Beuningse Geërfden gewoonweg onzin. Het zou nog wel kunnen dat iemand in Ewijk op eigen houtje had besloten de dorps- en ambtslasten onder Beuningen te gaan betalen, maar van dit soort eigen initiatieven waren de Beuningse Geërfden niet gediend.

Met dergelijke initiatieven werd "dikwils mede gesmokkelt" en bovendien, "sulke particuliere t r a n s p o r t e n ( . . . ) k u n n e n nogh nemen nog geven aan iemand eenigh reght om het water ergens anders h e e n e n te leijden, als waer na toe het selve uijt sijne natuurlijke situatie behoort."17 Eigenlijk, zo vonden de Beuningse Geërfden, waren dergelijke overwegingen niet eens nodig. Men kon ook op veel eenvoudiger wijze "in eene reijs alle swijmel omtrent haer ingebeeld reght van haer Ewijckse water in den Beuninghse Ooijgraev te mogen lossen"1* wegnemen, in feite alleen maar door goed naar de situatie ter plekke te kijken. Het viel op, dat alle tochtsloten van de kerspel Ewijk, die in de richting van de Ooigraaf liepen, tot op ruim twintig voet vóór de Ooigraaf stopten, en dus niet in de Ooigraaf uitmondden.

Met uitzondering dan van de door Peter Wouters aangelegde sloot. Het "onwedersprekelijck bewijs", dat de Ewijkse Geërfden in de

praktijk toegaven geen recht te hebben op

waterlossing in de Ooigraaf. Anders zouden zij immers de tochtsloten wel tot in de Ooigraaf hebben doorgetrokken!'"

Naar aanleiding van de bovengenoemde Memorie en Contra-Memorie gingen de eerder genoemde Gecommitteerden op "oculaire inspectie" teneinde zich over de situatie een oordeel te vormen. Zij merkten op dat de in de concept-ciering genoemde dam, die door Peter Wouters aangelegd had moeten worden, er niet lag. Wel lag "ter gezeider plaatze" een hoop aarde, "op het oog genoegzaam schijnende" om als dam te dienen. De Heemraden dachten hieruit te kunnen concluderen dat Peter Wouters weliswaar de hand had gelicht met de voorgeschreven aanleg van een dam, maar dit kennelijk niet al te opzichtig durfde te doen. Een hoop zand moest het ontbreken van een echte dam camoufleren. Nogmaals wezen de Heemraden op de noodzaak van een dam. Alleen op deze wijze konden de bezwaren van de Beuningse Geërfden worden weggenomen. Een verdere inspectie van de Ewijkse landerijen langs de Ooigraaf volgde en werd mede vastgelegd middels de eerder genoemde Figuratieve Kaart (zie afbeelding). Aangetekend werd dat op verscheidene plaatsen de Ooidam door Ewijkse grondeigenaren was afgekart "alles tot zodane laagtte, dat men tegen de Beuningse landen aan de bovenzijde van den Ooijgraaf gelegen, als tegens een wal of dam aanzag."2" Peter Wouters, die bij de oculaire inspectie aanwezig was, gaf desgevraagd toe dat hij de Ooidam afgekart had. Hij tekende er echter meteen bij aan dat door dit

afkarren bijvoorbeeld het Bieskampje wel met een voet was verhoogd. Volgens de Gecommitteerden echter een ongeoorloofde en strafwaardige handelwijze.

Erg consequent in zijn verdediging vonden ze Peter Wouters ook niet. Enerzijds gaf hij aan "afkarringen te mogen doen", anderzijds gaf hij toe dat er langs de in de concept-ciering gemelde percelen een dam diende te liggen en door betreffende eigenaren ook aangelegd zou worden.

Verdere inspectie leerde de Gecommitteer-

11

den,

dat in verscheidene sloten dammen of

"slagen" (damplanken) waren aangebracht, waardoor het afwateren van die sloten op de Aalster tochtsloot, in Ewijk gelegen, werd verhinderd. Andermaal een bewijs dat men in

Ewijk doelbewust het overtollige water naar de (Beuningse) Ooigraaf af wilde voeren.

concept-ciering diende onverkort voldaan te worden. -:'

Slot

Hierboven zijn slechts drie van de vele conflicten omtrent de waterlossing en de aanleg van kaden en dammen behandeld. Dergelijke Het is overduidelijk dat de Gecommitteerden conflicten deden zich uiteraard niet alleen of H e e m r a d e n de B e u n i n g s e k l a c h t e n voor in Ewijk en Beuningen, maar overal in terecht vonden. Toch wilden zij hun rapport het Land van Maas en Waal en het Rijk van een juridische basis meegeven en gaven der- Nijmegen. En niet alleen in vorige eeuwen, halve de Dijkschrijver de opdracht, oude dijk- maar zelfs nog tot in de twintigste eeuw.21 Het signaten na te zien op bepalingen omtrent bestaan van een groot aantal waterschappen, dammen en waterlossingen. De Dijkschrijver elk met een eigen bevoegdheid op het gebied kwam onder andere met een dijksignaat uit van de waterlossing, maakte het verzorgen 1600, waarin gesproken werd over "weterings- van een goede afwatering niet eenvoudig. wallen een ijgelijck teghen sijn erve". Woor- Het was, zo schrijft Kateman,"' geen uitzondering dat een polder gebniik moest maken den als "van alts", gewoonte en gewoonlijk werden door de Dijkschrijver onderstreept. van de watergangen van een nabijgelegen Een ciering uit 1713 maakte wat de Dijkschrijpolder. Een voorbeeld daarvan hebben we ver betreft een einde aan alle "gezwijmel" hierboven gezien. omtrent de Ooidarn en -graaf. In die ciering Een goede waterbeheersing, zo werd in de werd vermeld: "Item gechiert, dat de wallen loop van de twintigste eeuw duidelijk, was an beijden sijden van den Ooijgraef, en van gebaat bij het opheffen van de talrijke dorpsde Steeggraef, de leegte na de hoogte opge- polders en polderdistricten, l april 1957 is in haelt werden, tot dwanck van 't afkomende dit verband een historische dag. Op deze dag water."-1 werden de bestaande achtentwintig dorpspolGeconcludeerd kon daarom worden, dat ten ders opgeheven en kon een begin worden eerste de bepalingen van de ciering van 12 gemaakt met de aanleg van werken, die het mei 1773 nageleefd dienden te worden; ten gebied vrij konden maken van wateroverlast. tweede dat de sloten ontdaan moesten wor- Expliciete conflicten tussen GeĂŤrfden van de den van dammen en slagen, zodat het water voormalige dorpspolders behoorden daarvrijelijk naar de Aalster tochtsloot kon stro- mee ook tot het verleden. In hoeverre de men en ten derde moest de Burg- en Dijkhaat en nijd, in vroegere eeuwen ontstaan, graaf nauwkeurig onderzoek doen naar de nog doorwerkt in de tegenwoordige verhougemelde afkarringen van de Ooidam tenein- dingen, daarover zullen oudere inwoners van de ter zijner tijd passende maatregelen te de streek wellicht nog het nodige te vertellen kunnen treffen. Wat betreft de alternatieve hebben. waterlossing moesten de Ewijkse GeĂŤrfden zich tot de Dijkstoel wenden en precies aangeven waar de waterlossing onder Ewijk werd gehinderd, "ten einde daar op zodane voorzieningen te konnen werden gedaan, als bevonden zal worden te behooren.'"'2

Op de vergadering van de Dijkstoel, gehouden te Niftrik op 2 november 1773, werd het oordeel van de Dijkschrijver in feite geheel overgenomen. Aan de bepalingen van de

12

NIEUWSBRIEF

aprilt 999

cm, evenals enkele lange doeken van ongeveer 30 x 400 cm.

De oudste merklap dateert van 1742. Het is Voor 1999 heeft het streekmuseum opnieuw een bekend dat de fijnste handwerken werden aantal wisselexposities in voorbereiding. Na 10 gemaakt op de nonnenkostscholen. maart wordt de expositie van schilderijen van Gijs Enkele eeuwen geleden leerden de heel jonge van Kessel alsmede de speciale streekdracht meisjes, vanaf 6 jaar, al allerlei cijfers en letters in expositie beëindigd. kruissteek te borduren op de zogenaamde merklappen. Het was namelijk gewoonte om al het linOp zaterdag 20 maart a.s geeft het museum nengoed buiten de deur te, laten, wassen. Dit ruimte aan taxatiebedrijf Derksen uit Zwolle. Die moest dus gemerkt worden (de initialen en evendag staat het museum in het teken van kunst en tueel een cijfer voor de aantallen) wilde het niet kitsch. Bezoekers kunnen hun kunstschatten zoekraken. De adellijke families hadden bij hun laten taxeren op echtheid en waarde. Voor de tijd initialen vaak hun eigen wapen/kroontje ingeborvan aanvang en einde verwijzen wij naar dag- en duurd.

De stoplappen waren bedoeld om te oefenen in weekbladen in week 11. allerlei weeftechnieken om het fijne damast, In 1999 bestaat Carnavalsvereniging "De Bra- waarin het geweven was, te kunnen stoppen als oiers" uit Beneden-Leeuwen 44 jaar. Een mijlpaal er slijtage of een gat was ontstaan. die het gedenken waard is. Ter gelegenheid hier- De expositie wordt geopend zondag 2 mei a.s. en van heeft de vereniging "Vrienden van het Streek- loopt tot begin december 1999. historisch Museum Tweestromenland" haar voorzitter Jac de Kok uitgeleend om als Jac 1 Prins Met de Kerstexpositie " Eén Eeuw Kerst en Nieuwjaar" gaat het Museum het millennium over. der Braoiers het Rijk aan te sturen.

De Carnavalsvereniging is zelf met het idee gekoPiet Luites, PR medewerker men via een tentoonstelling in het museum hieraan uitgebreid aandacht te geven.

Tussen 21 maart en 18 april (inclusief het museumweekend) zal in het museum een keur aan foto's van prinsen en optochten te zien zijn. Dia's EVENEMENTENCOMMISSIE en films uit vervlogen jaren. Ook kostuums, onderscheidingen en carnavalsgidsen zullen wor- Evenementen-programma voor 1999. Noteer onderstaande data alvast in uw agenda. den getoond.

NIEUWS

UIT HET STREEKHISTORISCH MUSEUM

Het klapstuk van 1999 moet de Handwerk-expositie worden. "HANDWERKEN, VAN VROEGER TOT NU" staat in het teken van oude merk-, stopen proeflappen.

Allerlei borduurtechnieken komen aan bod, zoals: Kruissteken, open naaiwerk, holbein, Engels- en Frans borduurwerk etcetera, evenals frivolité en kantklossen.

Verder allerlei proeflappen en werkstukken op het gebied van breien en haken. Ook patchwork en quilten ontbreken niet op deze expositie.

Gevarieerde technieken zijn o.a. te bewonderen in de vorm van grote doeken van ongeveer 125 x 85

Zondagmiddag 16 mei tussen 13.00 en 17.00 uur Ter gelegenheid van het 35-jarig bestaan van de Historische Vereniging Tweestromenland zal in Slot Doddendael te Ewijk een presentatie van de Vereniging worden gegeven met een programma voor jong en oud. Elders in deze Nieuwsbrief wordt het programma uitvoerig toegelicht. Toegang gratis.

Zondagmiddag 30 mei 13.30 uur Start van een wandeling door historisch Nijmegen. De deelnemers komen voor de start samen in Café "Funkenstein" gelegen aan de Lange Hezelstraat 80 te Nijmegen. Zie elders in deze

Nieuwsbrief de uitgebreide toelichting op deze wandeling.

Deelnamekosten leden ƒ 4,—; kinderen tot 12 jaar ƒ 2,— en niet-leden ƒ 6,—.

Aanmelden tot 26 mei: 024-6413012 of 0487-593505.

Zaterdagmiddag 26 juni 13.30 uur Wij nemen u mee naar Tiel, de 1500 jaar oude Hanzestad aan rivier de Waal. In de Nieuwsbrief van begin juni vindt u het volledige programma van deze middag.

Zaterdag 11 en zondag 12 september van 10.00 tot 17.00 uur Open Monumentenweekend met als landelijk thema: "Monumentaal Groen en Natuur". Nadere berichtgeving volgt.

Zaterdag 25 september dag-excursie naar Bergen op Zoom en Oudenbosch in West Brabant Nadere berichtgeving volgt.

De Evenementencommissie verleent verder medewerking aan de organisatie van de volgende twee evenementen in het kader van Gelderland Cultuurland: - zondagmiddag 22 augustus van 13.30 tot 17.30 uur Culturele middag te Batenburg; - zondagmiddag 29 augustus van 13.30 tot 17.30 uur Culturele middag te Wijchen.

Op beide middagen is de toegang gratis.

AL 35 JAAR HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND

Zilver hebben we al gehad, goud moet nog komen, maar nu toch weer een moment om even terug te blikken en vooral om naar de toekomst te kijken.

De Historische Vereniging Tweestromenland. Een Vereniging om trots op te zijn. Een Vereniging die werkt en dat willen we laten zien met een presentatie van al haar werkgroepen onder het motto: "Met Open Vizier". Daarnaast hebben we een programma georganiseerd waar iedere bezoeker met veel genoegen kennis van zal nemen.

Locatie Slot Doddendael te Ewijk op zondag 16 mei aanstaande van 13.00 tot 17.00 uur.

Deze uitnodiging geldt voor leden en niet-leden, jong en oud. Gratis entree voor alle onderdelen

van het programma.

Presentatie in de grote zaal 't Spijcker Meteen links na de toegangspoort tot Slot Doddendael staat het markante bijgebouw 't Spijcker.

Dit is de grootste ruimte van het slot en binnen kom je onder de indruk van de muurschilderingen en de prachtige klassieke houtconstructie waarop het dak rust. Je voelt je hier onmiddellijk op je gemak door de authentieke slotsfeer die hier hangt.

In deze ambiance presenteren de werkgroepen zich, ieder met een eigen stand. De leden van de werkgroepen die bij hun stand toelichting geven, zijn gekleed in streekdracht uit lang ver- vlogen tijden.

In deze zaal kan men ook een foto-tentoonstelling bekijken en op het balkon worden doorlopende dia-voorstellingen gegeven over verschillende historische onderwerpen.

Van alles te doen op de binnenplaats van het Slot.

De bezoekers kunnen hier genieten van een doorlopend programma dat lijkt op een middeleeuws Kasteelfeest.

Kinderen in streekdracht zijn daar ongedwongen bezig met oude kinderspelen, zoals hoepelen, knikkeren, touwtje springen etc.

Troubadours brengen romantische en smartelijke ballades ten gehore en een straattheatergroep laat middeleeuwse personages herleven.

De volksdansgroep "Gerakina" zal de gehele middag aangepaste dansen laten zien in schitterende kostuums.

Activiteiten in het hoofdgebouw van het Slot Door een ervaren gids worden rondleidingen gegeven door het Slot. Je kunt dan o.a. de ridderzaal, de gelagkamer en het arsenaal bezichtigen.

Ook krijg je dan het nodige te horen over de geschiedenis van Slot Doddendael.

In één van de kelders zal een "verhalenverteller" de jeugdige bezoekers deelgenoot maken van Geldersche sagen en legenden.

Tijdens deze manifestatie is ook het Streekhistorisch Museum Tweestromenland te BenedenLeeuwen aanwezig.

Paarden, Koetsen en Hijtuigen De vereniging "Aangespannen Paard" komt deze middag ook op bezoek met een dertigtal paarden, oude koetsen en rijtuigen.

Op de buitenterreinen van Slot Doddendael zullen zij de bezoekers uitvoerig gelegenheid bieden om

hun paarden en voertuigen te bezichtigen.

Namens Bestuur en Evenementencommissie Toon Banken.

Een wandeling door historisch Nijmegen De Evenementencommissie nodigt u uit om mee te wandelen op zondagmiddag 30 mei aanstaande. Starttijd 13.30 uur.

De deelnemers komen voor de start samen in Café Funkenstein, gelegen aan de Lange Hezelstraat 80 te Nijmegen.

Er zijn voldoende parkeermogelijkheden in de onmiddellijke omgeving.

Deelnamekosten te betalen bij de start: leden ƒ 4,—, kinderen tot 12 jaar ƒ 2,— en nietleden ƒ 6,—.

Tot 26 mei kunt u zich aanmelden bij één van de volgende telefoonnummers: 024-6413012 of 0487-593505.

Nijmegen De stad, gelegen op zeven heuvels op de zuidelijke oever van rivier de Waal, was in de oudheid van groot strategisch belang. De Romeinen vestigden daarom rond Nijmegen de eerste Romeinse kolonie. Onder keizer Trajanus heette de stad heel fraai: "Ulpia Noviomagnus". Veel resten uit het Romeinse verleden zijn hier bewaard gebleven.

Karel de Grote maakte Nijmegen tot zijn meest noordelijke residentie. Omstreeks 770 bouwde hij er zijn geliefde "Valkhofburcht". De burcht werd in 1047 verwoest maar in 1155 in opdracht van keizer Frederik Barbarossa herbouwd. Rond 1796 werd het monument, simpel voor het gebruik van de stenen, bijna volledig gesloopt.

Van de bijzondere gebouwen, waar we tijdens de wandeling langskomen willen we er enkele noemen: de aloude Kruittoren in het Kronenburgerpark, de Waag en de indrukwekkende in laat gotische stijl uitgevoerde Hervormde Sint-Stevenskerk.

De Sint-Stevenskerk is gebouwd tussen 1254 en 1550. De kerk is gebouwd in de vorm van een basiliek, d.w.z. een hoog middenschip met twee lagere zijbeuken. De bouw is nooit voltooid en in plaats van het bovenste deel van het middenschip dat vensters zou moeten krijgen, is een houten

tongewelf aangebracht. Bij het bombardement van 1944, waarbij ook het kerkgebouw werd beschadigd, stortte de toren in. In 1953 was de nieuwe toren klaar.

De Sint-Stevenskerk kan deze zondagmiddag ook van binnen bezichtigd worden.

Op het monumentale Sint Stevenskerkhof staat de voormalige Latijnse School.

Aan de toeristisch attractieve Waalkade, vlak bij het Valkhof, staat de Stratemakerstoren. De herkomst van die naam is niet bekend. Deze unieke vestingtoren dateert uit het begin van de zestiende eeuw. Je kunt er spannend dwalen door onderaardse gangen, waar in de oudheid ter verdediging van de stad, flink wat kanonnen stonden opgesteld. De toren doet nu tevens dienst als museum. Tal van archeologische vondsten, in de loop der tijden in en rond Nijmegen opgediept, staan er tentoongesteld.

Na de wandeling kunnen we een biertje of een ander drankje gaan drinken in Stadsbrouwerij "De Hemel" in de Steenstraat 2.

De evenementen-commissie hoopt op een grote deelname.

Toon Banken VRAAG EN AANBOD

Het boek "Stoomtram deel l", is al geruime tijd uitverkocht.

Daarom ben ik op zoek naar iemand, die dit boek tegen een redelijke prijs wil verkopen.

Uw reactie wacht ik in spanning af.

Toon Banken Rozenstraat 15 6658 WS Beneden Leeuwen Telefoon 0487-593505 Tegen redelijke vergoeding te koop gevraagd, de navolgende boeken: a. Stoomtram, deel l b. De gemeentegeschiedenis van Horssen 1811 1984 Uw reactie graag naar: J. de Waal Aalsburg 31-38 6602 WR Wijchen Telefoon: 024-6424728

Wie heeft nog boeken overcompleet uit de Tweestromenlandreeks of andere boeken, die ons werkgebied betreffen, en wil deze afstaan?

Telefonische reacties graag naar:

LEDEN WERVEN LEDEN

Het bestuur heeft helaas moeten constateren dat het ledental van de vereniging de laatste tijd nogal is teruggelopen.

024-6413012 (Documentatiecentrum

Historische Vereniging)

Het lijkt het bestuur een goed idee, wanneer de leden in het kader van het 35-jarig bestaan van

of

de vereniging ieder een nieuw lid werven voor de vereniging.

0487-595002 (Streekhistorisch Museum Tweestromen land) HERDRUK MAAS EN WAALS WOORDENBOEK

Eind 1999 de

verschijnt een herdruk van het beken-

Dit heeft als dubbel voordeel dat men het hoofd niet meer hoeft te breken over een passend cadeau en dat het tanende ledental weer wordt opgekrikt.

Bij voorbaat dank voor uw medewerking!

MAAS EN WAALS WOORDENBOEK

en 22 verhalen in de streektaal

EXTRA ALGEMENE LEDENVERGADERING

door Johan van Os met pentekeningen van G. Kuipers.

De prijs van dit boek bedraagt voor leden van de vereniging Ć’ 29,95.

Belangstellenden kunnen zich melden bij de volgende adressen: Historische Vereniging Tweestromen land

Tijdens de Algemene Ledenvergadering van 16 maart jl. is bij de bespreking van de wijzigingsvoorstellen van de statuten en het huishoudelijk

Postbus 343 6600 AH Wijchen Tel. 024-6413012 of

Streekhistorisch Museum Tweestromen land Pastoor Zijlmansstraat 3 6658 EE Beneden-Leeuwen Tel. 0487-595002

OPROEP

In het najaar van 1999 start een onderzoek naar de dialecten in het Land van Maas en Waal.

Wij zoeken mensen die zitting willen nemen in de initiatiefgroep, die dit onderzoek gaat uitvoeren.

Belangstellenden kunnen kontakt opnemen met de Historische Vereniging Tweestromenland te Wijchen, tel. 024-6413012 of met het Streekhistorisch Museum te Beneden-Leeuwen, tel. 0487595002.

reglement besloten om de aangepaste wijzigin-

gen te behandelen in een extra Algemene Ledenvergadering.

Dit is noodzakelijk aangezien op 16 maart het quorum, vereist voor het rechtsgeldig nemen van besluiten, niet aanwezig was.

De extra Algemene Ledenvergadering, nodig voor de behandeling en vaststelling van de statuten en het huishoudelijk reglement, wordt nu

gehouden op dinsdag 11 mei 1999 om 19.30 uur in het Documentatiecentrum te Wijchen.

Tijdens deze vergadering kunnen rechtsgeldig besluiten worden genomen, ongeacht het aantal aanwezigen.

U wordt uitgenodigd bij deze vergadering aanwe-

zig te zijn.

•. ï :

%/

v

~-7+' .

I

fyü^fka^fi . / yji--

l

k-^,.

11 3^nrAJ.*s/!^~^ *j&a-~- if h*&f •

*l

l\\

^ !

S'

4

,

.72 - _

O*. •"./.

\

'tu-f^

J~*** !£r^~,^.~*t

ve~J~**Jt~*; £-*;

£ar~~ . •*.-

',

]i

:^-

°

ivnMyjtv-l-^ \ •ff^yt:1^' 2>^^~ «i*-^^t, \"Z^rj>£^ftltl\ J,AÏ. ffaj-é

-f te- ~*^Jrt~- 2m *•*** ttL £.i3»^£.«^ A«-.<^Vi —s ^^"" ^ J ^,, y^^, A_ i^. t3£.\~,*Lxj* *Jb~t^H^tvAtgZ^^jL 0H2e~. &p*~&*~- *~*™> aa,—«aV£^-, <«~'t t**4U:csï— jiMi. M**~*~' &'•' ^O^Jir^Kf. &*£. ^ 0**^"^ t*. £«*c~ {„rt. *4^-<. >J. :

~J*~xi,*t£nt •*,*» -t*-,, t

;

n ««ftHfifo.

%-____ jVg^fe^La^j;-- a. f3~+„=L)jJ\ J^±a££Jf£=jjL ' l

;^:

**J.^t_

a&e*-*++~-^'rJ'

A~Z/*7*>-~~ enrb aJt^Lo^fr -

\ ?**""-

•a,

"3 : #*rvf» i • 2>***p™~f*

f

-***

3>a~~1

'•il :4^ Uq

is4

X

-^

ie

JJU*, «£ö*^w

:'U

a*^/t~--

fö£x*s ^tV*lfc

•^-^•r4-

- £i&S&**=. \l

?.;

^

M

\\

j**~&ij

t t— . te£. ^

......^.

A.A. Beekman, Het Dijk- en Waterschapsrecht in Nederland vóór 1795, l-II, Den Haag 1907; H. van Heiningen, Tussen Maas en Waal; 650 jaar geschiedenis van mensen en water, Zutphen 1972 en H. van Heijningen, Dijken en dijkdoorbraken in het Nederlandse rivierengebied, Den Haag 1978.

Brief Buurmeesters GerritFijten en Peter Ceelen aan Burggraaf, Gemeentearchief Nijmegen (Archief voormalig Polderdistrict Rijk van Nijmegen), inv.nr. 1128 Idem Request Geërfden benedenste polder aan Burggraaf, GAN, inv.nr. 1128 Idem Brief Jan Albart Goris aan Burggraaf, GAN, inv.nr. 1128 Apostille Landschrijver Verbolt, GAN, inv.nr. 1128 Brief Buurmeesters Ewijk aan Dijkstoel van het Rijk van Nijmegen, dec. 1807, GAN, inv.nr. 1148 Brief W. Haes, C. van Kempen, F. de Haard en P. Ceelen aan de Dijkstoel van het Rijk van Nijmegen, dec. 1807, GAN, inv.nr. 1148 Idem Idem Idem. Het woord 'scheinbaar' is op verschillende plaatsen met een andere pen tussengevoegd. Alsof men de scherpe beschuldigingen, waarvan deze hek brief getuigd, hier en daar wat heeft willen afzwakken!

Concept Gering 12 mei 1773, GAN, inv.nr. 1124 Idem.

Memorie Peter Wouters, Hendrina Laaijen en Hendrik Janssen aan Dijkstoel van Nijmegen, 24 sept. 1773, GAN, inv.nr. 1124 Contra-memorie Geërfden Beuningen aan Dijkstoel, GAN, inv.nr. 1124 Idem Idem.

Idem.

n

-" Ofulaire inspectie Heemraden, 24 september 1773, GAN, inv.nr. 1124 ' Idem.

'-' Idem

-•'' Dijksignaat des Rijks van Nijmegen 1765-1774, GAN, inv.nr. 44, p. 371 ev.

-' Zie hiervoor o.a. f. van Gelder, Gemeente Bergharen zoals 't was 1818-1984, p. 7 W.L.J. Kaleman, "Waterschappen", in: H.P. de Bruin, (red.), Het Gelders Rivierengebied uit zijn isolement. Een halve eeuw plattelandsvernieuwing, Tiel 1988, p. 262-275.

Johan van Os

Een Leeuwenaar in Rome (1910) Op 9 december 1910 ging er vanuit Rome een briefje naar de burgemeester van Wamel.

De briefschrijver was de Nederlandse consulgeneraal in Italië, ene meneer Molenschott...

Stadsplattegrond van Rome uit het begin van de twintigste eeuw. Op de Aventijn, één van de zeven heuvels waarop Rome werd gebouwd, is de Via della Marmorata weergegeven, de straat waarin de Leeuwenaar Theodorus van den Boogaard woonde. Deze weg loopt ook tegenwoordig nog van de rivier de Ttber naar de Piramide van Gaius Cestius. Het kaartje is

ontleend aan Les Guides Bleus. Italië, III, "Rome et ses environs", Parijs 1924, napag. 318

14

(voor zover zijn handtekening leesbaar is). Wamelse burgemeester stuurde wel degelijk.

Hij schreef Frans, de taal van de diplomatie.

Booggake Théodore heette in werkelijkheid De toenmalige Wamelse burgemeester, PJ.M. Theodorus van den Boogaard. Hij was op 5 Schuijt (1907-1927), zelf niet zo'n diplomaat, mei 1875 in het toenmalige Leeuwense zal het toch wel hebben kunnen volgen'. parochiekerkje aan de Waalbandijk gedoopt Het briefje ging over iemand die -tot twee als zoon van Bernardus van den Boogaard en keer toe- Booggake Théodore werd Johanna Derks. Zijn peter en meter waren genoemd. Het was de zoon van een Bernard, Franciscus Nijs en Lucia Hoeben2.

35 jaar oud en geboren in de gemeente Ongetwijfeld behoorde Theodorus van den Wamel.

Boogaard tot de bekende vissers- en parlevinMaar die Théodore Booggake woonde in kersfamilie die in Beneden-Leeuwen nog Rome, aan de Via Marmorata nr. 36. Van altijd rijkelijk vertegenwoordigd is, onder beroep was hij "ouvrier", werkman dus. meer met een reisbureau.

Op 23 november 1910 echter was Théodore Mobiliteit heeft er altijd wel in gezeten bij die Booggake opgenomen in het Romeinse zie- familie, maar voor ons blijft het natuurlijk kenhuis "L'Höpital de la Consolazione (het een spannende vraag hoe Theodorus omHospitaal van de Troost). En nu had het streeks 1910 in Rome terechtgekomen is en bestuur van de Romeinse ziekenhuizen bij wat hij daar nu eigenlijk deed. het Nederlandse consulaat-generaal gevraagd Mocht iemand van onze lezers daar meer van om een "certifïcat de nationalité" (een bewijs weten, dan graag een berichtje aan schrijver van Nederlanderschap) voor de opgenomen dezes of aan de redactie van het tijdschrift. patiënt. Vandaar het briefje aan burgemeester Schuijt. ' Oud-Archief Gemeente Wamel, Beneden-Leeuwen: Diens antwoord hebben we niet gevonden, Ingekomen stukhen 1910 maar, afgezien van de verhaspelde familie- 2 Parochie-archief Boven-Leeuwen: Doopregister 1850naam Booggake, kloppen de gegevens die de 1891 "Consul General des Pays-Bas" naar de

Ko van den Boom

LAND VAN MAAS EN WAAL Nog steeds fruitig, maar minder smaken Een van de hardnekkigste misverstanden die er in Nederland bestaan is het volgende. Stel je bevindt je als Maas en Waler buiten de streekgrenzen. Tijdens je verblijf in den 'vreemde' kom je met diverse mensen in contact. Je maakt een praatje en er is geen vuiltje aan de lucht. Totdat het onzalige moment aanbreekt dat iemand aan je vraagt waar je vandaan komt. Je noemt je woonplaats (Puiflijk, Leur e n z . ) en wat gebeurt er? Je gesprekspartner denkt je blij te maken met zijn topografische kennis van Nederland en zegt enthousiast: "Ah, de Betuwe!"

Een jongeman die zijn dienstplicht vervulde in de Duitse kazerneplaats Seedorf vertelde

mij ooit over een vervelende ervaring. Een officier vroeg hem uit welke plaats hij afkomstig was. Zich van geen kwaad bewust gaf hij zijn meerdere keurig antwoord: "Dreumel".

"Ik vroeg niet wat je bent, maar waar je vandaan komt", was daarop de reactie.

Of je nu uit Wamel komt of uit Bergharen, het is nooit eenvoudig om iemand die niet met onze streek bekend is, duidelijk te maken waar deze ergens ligt. Heel Nederland kent het melige liedje van Boudewijn de Groot uit 1967 van buiten: ...en we praten en we zingen en we lachen allemaal, want daar achter de hoge bergen ligt het Land... Wan-

15

neer je je desgevraagd laat ontvallen datje uit het Land van Maas en Waal komt, word je nog bij de neus genomen ook: "Dus dat bestaat echt?"

Er lopen geen treinen door Maas en Waal. Er ligt geen stad van enig formaat, noch een hogeschool in dit gebied. Als het eens in het nieuws komt, is het vanwege een dreigende dijkdoorbraak. Maar zelfs dan verbleekt onze regio bij de gelijksoortige problemen die Limburg ondervindt.

Om bij benadering aan te geven waar Dreumel ligt - mijn geboorteplaats, ik zal 't maar toegeven - zeg ik meestal maar dat het vlakbij Tiel is. "O, Flipje. In de Betuwe."

"Nee", corrigeer ik voor de zoveelste keer, "in het Land van Maas en Waal."

"Is dat dan geen Betuwe?"

Het is nauwelijks voorstelbaar, m a a r er bestaan zelfs dwaallichten die nog nooit van Tiel hebben gehoord. Op zich geen ramp, want "'Tiel is nie viel", dat wist m'n oma al.

Voor zulke ernstige gevallen heb ik een bijzondere constructie achter de hand: "Dreumel ligt in de driehoek Den Bosch-Zaltbommel-Nijmegen." Vaak fronsen ze dan hun wenkbrauwen. Wat kan mij 't bommen, zie je ze denken.

ook niks aan doen." Het blijft knagen. Zou een inwoner van Winssen, Druten of Amsterdam dat nou ook hebben? Amsterdam, ja dat weten de meesten wel te liggen. Maar beseft men wel dat onze voorouders al meer dan 1100 jaar geleden in Dreumel en in Maas en WTaal door de klei banjerden, terwijl Amsterdam nog eeuwenlang slechts een rimpel in de zee zou zijn?

Fruit en klei Nergens is de klei zo vet als tvissen de rivie-

ren. De uitdrukking: "Hij is uit de klei getrokken" is bij uitstek van toepassing op de zonen van deze streek. Kijk voor de aardigheid eens naar een pas omgeploegde akker. Menig man zou zeggen: "Daar stuur ik zelfs mijn schoonmoeder niet doorheen." En gelijk heeft-ie.

Het enige wat zich hier op zijn gemak voelt zijn eigenheimers.

Maar aardappels zie je niet veel meer. Wie tegenwoordig door de polder rijdt, wordt het groen voor de ogen: maïs, maïs, maïs. En natuurlijk appelboomgaarden. Rijen lang vol laagstamboompjes: Elstar, Jona Gold, Jonathan, Cox, Golden Delicous, Goudreinet enzovoort. Appelrassen die tegenwoordig in elke supermarkt voor het oprapen liggen.

In zijn artikel Maas en Waalse fruitglorie vergaat' noemt Herman van Bon het aantal fruitrassen dat in 1936-1937 in Nederland voorkomt. Inclusief de variteiten zijn dat 193 appelrassen, 190 perenrassen, 124 pruimenrassen en 120 kersenrassen. "Geen ras of het werd ook in Maas en Waal beproefd", schrijft hij.

In 1974, het jaar waarin het artikel van Van Bon wordt gepubliceerd, zijn die aantallen door rationalisatie in de fruitteelt gedeciTalloze keren heb ik in mijn leven uitgelegd meerd. dat ik niet uit Brabant, maar uit Gelderland Op de drempel van het jaar 2000 is zelfs daarkom. Telkens weer voelde ik me in verlegen- van niet veel meer over. Van Bon noemt fruitheid gebracht door de glimlach, ja de scha- rassen die nu, 25 jaar later, al bijna exotisch terlach die onherroepelijk zou volgen als ik klinken: Bellefleur, Notarisappel, Bloemenhet zou u i t s p r e k e n : "Dreumel. Maas en zoet, Sterappel of Winssense Hanemannen.

Waal." Sommige mensen zeggen quasi vrien- Natuurlijk, bepaalde peren- en zoete appeldelijk: "Goh, Dreumelen, wat klinkt dat grap- rassen zijn verdwenen, omdat we ze niet meer pig." A n d e r e n , vaak vrouwen, voegen je op de oven te drogen kunnen leggen. We geruststellend toe: "Ach, daar kun jij toch hoeven ze ook niet meer als wintervoorraad Toch gloort er enige hoop voor de Maas en Waler. Dat is vooral te danken aan het fileprobleem dat Nederland in toenemende mate dwarszit, "...knooppunt Ewijk... de brug bij Ewijk..." Sinds enkele jaren wordt het dorp Ewijk dagelijks bij de verkeersberichten op de radio genoemd. Het wil nog weieens helpen om te zeggen dat je uit Maas en Waal komt, waar dus ook Ewijk ligt, je weet wel.

16

op te slaan, want we kunnen het hele jaar en biologisch-dynamische groentewinkeltjes door over blikvoer beschikken. Het belang- overal goedbetalende afnemers worden rijkst is misschien nog wel onze behoefte aan gevonden." gaaf fruit. Het zal ons worst wezen of de gifspuit gehanteerd wordt, als er maar geen Het zal rond 1970 geweest zijn, dat ik als bruine plekjes op onze appels zitten. Of een jochie bij ome Wim ging vragen of ik bij hem vliegje. in de kersenboomgaard mocht "korsenkeren". Je mocht dan op een steiger klimmen, Toch is Van Bon nog optimistisch. Volgens die midden in de boomgaard stond opgehem moet het mogelijk zijn dat er in Maas en steld, en daar aan ijzerdraden trekken waar Waal nog enkele plaatsen met oude fruitras- blikken aan vastzaten. Verder was er een ratel sen behouden blijven. Hij noemt als voor- en mocht je naar hartelust toeteren en beeld de Wamelse pastorietuin. schreeuwen. Her en der in de boomgaard "Educatief zouden de als landschapsmonu- stonden kanonnen opgesteld. Hun geknal ment bewaarde hoogstamboomgaardjes kun- hielp je om te voorkomen dat de spreeuwen nen werken als een waarschuwing tegen de van de morellen zouden snoepen. kaalslag. Biologisch als proeftuinen voor een gifloze teeltmethode. Een bijenstand mag Zowat elk boerderijtje had een moeshof en onder de hoogstammen niet ontbreken. een lapje grond met verschillende soorten Vogels komen vanzelf. Voor de honing en het fruit. Mijn ouders hadden bijvoorbeeld kruisfruit, zeker als het markante soorten zijn, bessen, rode en zwarte bessen, peren, (blaukunnen tegenwoordig in de macrobiotische we, rode en groene) pruimen en morellen.

De Polstraat in Dreumel in oktober 1998.

Rechts de hoogstamboomgaard achter de monumentale hoeve "De Kroondert'

17

Op weg naar de lagere school kwam je langs

wordt) Zoete Aagt en Yellows. Verder staan er

een kersenboomgaard, waar je 's zomers een kilo heerlijke zoete kersen kon kopen.

ongeveer 160 jonge appel- en pruimenboompjes.

Wieger Evers vormt een van de vier startende bedrijfjes binnen het project Hoogstamfruit

Van Bon roept in zijn artikel op tot behoud van "een stukje fruithistorie" waar iedereen Rivierenland. De drijvende krachten achter een steentje aan kan bijdragen, "al was het dit project zijn Karel en Ria Beckers, het maar door een leiboom tegen de muur te voormalig Tweede-Kamerlid voor de PPR en later GroenLinks, momenteel voorzitter van plaatsen." Bij een goede boomkweker zouden zeker nog oude rassen te verkrijgen zijn. Zo Natuur en Milieu en van Biologica. Hun kocht hij in Neerloon de Saint-Rémy (stoof- woning in Wadenoijen vormt het centraal verzamelpunt van het fruit dat wordt geoogst. peer) en de Knorpelkirsche.

In totaal zijn er veertig eigenaren van hoogVerder wil hij hoogstamboomgaardjes in de regio registreren: een soort plattegrond waar- stamboomgaarderi, verspreid in het rivierengebied tussen Arnhem en Gorinchem, die in op de variëteiten worden vermeld.

Tenslotte pleit hij voor een 'monumentenlijst' die plaatsen vermeldt waar fruitrassen

totaal zo'n veertig hectaren boomgaard in

den boomgaarden als 'monumenten' in het

Staatsbosbeheer en het Geldersch Landschap. Er worden geen bezwaarlijke bestrijdingsmiddelen en geen kunstmest gebruikt.

Diverse appel- en perenrassen worden via leverancier Odin afgezet bij biologische winkels in het hele land. Daarnaast wordt het

beheer hebben. Tot deze eigenaren behoren gevonden kunnen worden. "Zo ergens, zou- p a r t i c u l i e r e n , maar ook i n s t e l l i n g e n als

Land van Maas en Waal een verantwoord novum zijn." Een waarschuwing tegen de

kaalslag.

Helaas zijn de door Van Bon g e n o e m d e

plaatsen met hoogstamfruitrassen in de afgelopen 25 jaar nagenoeg allemaal verdwenen.

Ook van de fruitbomen bij boerderijen en de kersenboomgaarden is niet veel meer overgebleven. Een lichtpuntje is misschien dat som-

mige fruittelers op biologische kweekmethoden overstappen en daarbij gebruikmaken

van hoogstamfruit.

fruit door het eigen versapbedrijf verwerkt

tot verschillende sappen en stroop, producten die onder het Eko-keurmerk worden verhandeld.

Wieger Evers beschouwt zichzelf niet als een zweverige geitenwollensokkendrager. Verbazing is zijn drijfveer. 'Verbazing over het feit

dat er in onze maatschappij zo onnatuurlijk met de natuur wordt omgesprongen. MelkHoogstamfruit Rivierenland Achter de monumentale hoeve 'De Krooii- vee, varkens, kippen, groenten en fruit: alles dert' in de Vluchtheuvelstraat in Dreumel ligt moet méér per vierkante meter. Dat trekt een 1,7 ha hoogstamboomgaard. De hoeve wordt enorme wissel op de natuur." Volgens Evers is bewoond door het jonge gezin van Wieger het pure noodzaak over andere productiemeEvers en Wilma Kruisselbrink en hun kinde- thoden na te denken en erop over te stapren. Evers ontfermt zich over de vaak tiental- pen, omdat het ecologisch evenwicht steeds len jaren oude bomen. Ongeveer tweederde meer verstoord wordt. Van de andere kant van de boomgaard bestaat uit perenrassen: meent Evers dat de mensen meer oog krijgen Saint-Rémy, Légipont, de Zwijndrechtse wijn- voor meer verantwoorde manieren van propeer, Clapps, de juttenpeer, Conférence, duceren. Zo kocht de plaatselijke bakker verComtesse de Paris ("lekkere stoofpeer") en schillende kilo's Bramley's bij hem, een nogal de Triumph. Eenderde bestaat uit pruimen- zuur appelras dat zich uitstekend leent voor rassen zoals Opal, Eldense blauwe, Reine Vic- de verwerking in bakproducten. toria, Ontario en de wijnpruim. Ook staan er nog wat appelbomen, zoals de Bramley, de Boompje planten Sterappel (die nog steeds op stro gekleurd Kan het de moeite waard zijn om zelf een

18

hoogstamfruitboom in je tuin te planten als boom getroffen wordt door een luizenplaag. alternatief voor de kastanje of de conifeer? Maar b i n n e n een week volgt er dan een Wieger Evers knikt. Welk ras is daarvoor dan explosie van oorwurmen, of gaffeltangen geschikt? "In elk geval zou ik kiezen voor een zoals ze in de Overbetuwe worden genoemd, zelfbestuivend boompje. Ik denk dat ik voor en onzelieveheersbeestjes." de Zigeunerin zou kiezen, een smakelijke zoetzure appel, en een perenboompje, bij- Hoewel het hoogstamfruit (nog) geen vetpot voorbeeld de Zwijndrechtse wijnpeer. Dan is voor de startende bedrijfjes, ziet Wieger heb je in het voorjaar zowel witte als roze Evers de toekomst positief tegemoet. "Menbloesem. En een paar maanden later kun je sen zijn bewuster bezig met de kwaliteit van zelf je eigen fruit oogsten. Bij een kweker hun voedsel. Bovendien is biologisch hoogkun je twee- a driejarige boompjes kopen. stamfruit een eerlijk product uit de eigen Eenmaal geplant beginnen ze na drie tot zes streek. Het fruit heeft geheel eigen smaken, jaar vrucht te dragen. De eerste tien jaar geĂŤnt op de variĂŤteit in rassen, die voor veel moet er op vorm gesnoeid worden. Hoog- mensen nieuw zijn. Ik verwacht dat het aantal stambomen kunnen heel oud worden, soms afzetpunten van onze producten toeneemt. wel honderd tot honderdvijftig jaar. Van een Binnenkort starten we met een eigen boomboomgaard in Malden, landgoed Grootstal, kwekerijtje in Varik." een rijksmonument, waar wij ook actief zijn, is het plantschema bewaard gebleven. Sommige bomen blijken zo'n honderd jaar oud Wieger Evers komt graag in contact met zijn." mensen die kunnen vertellen waar oude fruitrassen staan of er veel van weten.

Wieger Evers geniet van de vogelsoorten die Vluchtheuvelstraat 2, (6621 BK) Dreumel, er in zijn boomgaard te zien en te horen zijn: tel: (0487) 57 32 22. spechten, een broedend uilenpaar en holenduiven. Veel zaad- en insecteneters. De diversiteit in een ecologische boomgaard is voor hem een extra argument om ze tot monuTwffstromenland, jrg. 10, nr. 20, zomer 1974 ment te verklaren. "Soms merk je dat een

19

Literatuursignalement (De met een * aangeduide titels zijn in het Documentatiecentrum te raadplegen.)

* H[AS-EIJSINK], L, Buurtvereniging "De

Bloemenbuurters" viert SO^jarig bestaan!; in: De Waalkanter, d.d. 26-06-1997, afb.

(061) Beneden-Leeuwen * K[OCK-WILLEMS], T. d [e], Buurtvereniging DWO bestaat 10 jaar!; in: De Waalkanter, d.d. 12-06-1997, afb. (061) Beneden-Leeuwen * VIJFENTWINTIG, 25 jaar Buurtvereniging 'Het Centrum'; in: De Waalkanter, d.d. 0210-1997, afb. (061) Dr u ten

* HORSSEN, — viert 25-jarig bestaan "De Klep"; in: De Waalkanter, d.d. 18-09-1997

(07) dorpskrant

* TOUWSLAGER, D'n [= W. van den DOBBELSTEEN], Maas en Waals wel en wee ...; in: De Waalkanter, d.d. 23-12-1997, afb.

(07) geschiedenis De Waalkanter

VIJFENTWINTIG, 25 Jaar Dorpskrant "De

* H[AS-EIJSINK], L, Betmingse processie naar Kevelaer; in: De Waalkanter, d.d. 2808-1997, afb. (264 en 23) geschiedenis sinds 1883

* MAAS, — en Waalse bedevaart Kapelberg Bergharen; in: De Waalkanter, d.d. 14-081997, afb. (264 en 23) HOLTHUIZEN-SEEGERS, G.H.J., De Gelderse ridderschapsadel van 1650 tot 1795.

Een sociaal-demografische studie; Nijmegen, 1987; 132 p., afbn., lit. (323) KEESOM, P.H.M., De ridderschappen van Holland, Utrecht en Gelre in de zeventiende eeuw; [Den Haag, 1988]; 207 p. (323) * K[OCK-WILLEMS], T. d [e], Jan en Annie van Heumen 25 jaar rijwielen en schotelantennes; in: De Waalkanter, d.d. 30-10-

1997, afb. (339.17) Deest * K[OCK-WILLEMS], T. d[e], Van Hulst Mode 25 jaar jong!; in: De Waalkanter, d.d.

02-10-1997, afb. (339.17 en 646) Ben eden-Leeu wen

Klep". In en over Horssen. September

1972-1997; Horssen, 1997; 186 p., afbn.

(07) * RELIGIE, — in Maas en Waal; BenedenLeeuwen, 1998 (23/28 en 069) uitgave Streekhistorisch Museum Tweestromenland bij de gelijknamige expositie BEDEVAARTPLAATSEN, — in Nederland, I: Noord- en Midden-Nederland; Hilversum/Amsterdam, 1997; 886 p., afbn. (264 en 23) o. red- van P.J. Margry e.a.

* K[OCK-WILLEMS], T. d[.e], Van Wamel b.v. viert vijftigjarig bestaan; in: De Waalkanter, d.d." 19-06-1997 (339.17 en 621) machinefabriek Beneden-Leeuwen

* JANSSEN, B., De bewaking der bovenrivieren tijdens de meidagen van 1940; in: Bijdragen en Mededelingen Gclre, deel 88

(1997), p. 140-166, afbn. (355.48) (gevechts)handelingen bij de Duitse inval, onder andere op de Waal bij Deest (de Tyr) en Druten/Ochten (de Christiaan Cornelis) * BOND, — van Ouderen bestaat 45 jaar; in:

De Waalkanter, d.d. 05-06-1997 (362.6) Boven-Leeuwen

20

* HUIZE, — Sint Barbara bestaat deze week 75 jaar; in: De Waalkanter, d.d. 24-04-1997 (362.6) bejaardenhuis Dreumel * K[OCK-WILLEMS], T. d[e], Dreumelse gemeenschap betrokken bij 75-jarig bestaan verzorgingshuis; in: De Waalkanter, d.d. 11-09-1997 (362.6) Huize Sint Barbara * W., B., Ouder-Peuter-speelgroep Ewijk 10 jaar actief; in: De Waalkanter, d.d. 09-10-

1997, afb. (373.2)

* ROELOFS, R, Een Wijchense peuter op bezoek bij Hendrik Goltzius; in: Tweestromenland, nr. 93 (1997/III), p. 3-12, afbn., lit. (616) jongetje met 2 hoofden, geboren in 1577, gegraveerd door Hendrik Goltzius in 1579 * VOORBEELDEN, — van behoud en beheer: De Romeinse wachttoren van Heumensoord; in: Archeologische Monumentenzorg, Nieuwsbrief van de ROB, 1997-3, blz. 11-12, tek. (623 en 903) NIJHOF, R, e.a., Sluizen; Rotterdam, 1997;

103 p., afbn. (626.4) * BASISSCHOOL, — St. Jan Baptist vierde feest; in: De Waalkanter, d.d. 03-07-1997,

afb.

Water in Nederland deel 5. Fotoboek met ca. 60

sluizen met tekst van P. Nijhof

(373.2/3)

40 jaar in Batenburg

* HALVE, Een — eeuw geleden; in: De Waalkanter, d.d. 14-08-1997, afb. (373.3) foto klas 3-4 van de jongensschool in Winssen ca. 1947

* STUWCOMPLEX, Stuw- en sluiscomplex Lith: nu en in de toekomst; in: Maas op Maat, jrg. 2 (febr. 1997), p. 6-7, afb., tek.

(626.4) NIJHOF, P., Dijken; Rotterdam, 1995

(627.514) * HALVE, Een — eeuw geleden; in: De Waalkanter, d.d. 18-12-1997, afb. (373.3) schoolfoto van de lagere school in Winssen 1947 * CARNAVALSVERENIGING, — De Wurmensoppers 1973-1995; Bergharen, 1995; 76 p., afbn. (394) * K[OCK-WILLEMS], T. d [e], K.V.O.-Dreumel viert vijftigjarig bestaan; in: De Waalkanter, d.d. 13-11-1997 (396) * [MES, G.E.], Op den Doddendaal; in: Tweestromenland, nr. 93 (1997/IH), p. 14-

23, afb. (398.2)

* ROTARYCLUB, — geeft gerestaureerde Waalschokker aan nieuwe stichting; in: De

Waalkanter, d.d. 12-06-1997 (629.12) Neeltje Jantje, gebouwd in 1931 in BenedenLeeuwen * DUFFHUES, T., en J. JANSSEN, 100 Jaar Boerenbond Wychen 1896-1996; Wychen, 1996; 64 p., afbn., bijl. (631)

* VEEL, — gewonnen, veel verloren. De ploeg bouwt steeds nieuwe voren. 100 Jaar NCB. In 100 jaar de cirkel rond, tezamen met de boerenbond. Nederasselt, Balgoy en Keent; z.pl., 1996; 148 p., afbn. (631)

* ZANDT, J. van der, en J. van GELDER, Chirurgie-Heelkunde-Geneeskunde;

in:

Tweestromenland, nr. 91 (1997/1), p. 7-15 (61)

* K[OCK-WILLEMS], T. d [e], De lekkerste kaas uit het Land van Maas en Waal komt van Ravenswaard; in: De Waalkanter, d.d.

06-03-1997, afb. (637 en 92) familie G. Litjens uit Afferden

21

H[AS-EIJSINK], I., 50-jarig jubileum van Kroes en Zn b.v. te Winssen; in: De Waalkanter, d.d. 11-12-1997, afb. (656.9) tra nsportbedrijf HERBOUWD, — orgel feestelijk in gebruik; in: De Waalkanter, d.d. 27-111997, afb. (681 en 726.54) orgel uit de kapel van het St. Elisabethsgasthuis te Arnhem geplaatst in de katholieke kerk te Pui/lijk

* PRINS, L., Kolonisatie in het Land van Maas en Waal; de ruilverkaveling van 19491962. Cultuurhistorische analyse en waardestelling door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg; Zeist, 1997 (711)

* GELDER, J. [A.] van, Algemene begraafplaats in de gemeente Bergharen; in: Tweestromenland, nr. 91 (1997/1), p. 1721, afb., krt. (718)

KOPIJ

voor nummer 100 van ons tijdschrift Tweestromenland' dient vóór 6 mei a.s. in het bezit te zijn van de redactie.

22

Algemeen Postadres: HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND Postbus 343, 6600 AH Wijchen

HET STREEKHISTORISCH MUSEUM TWEESTROMENLAND Pastoor Zijlmanstraat 3, 6658 EE Beneden Leeuwen; tel. (0487) 595002

Het bezoekadres (geen postadres) van het documentatiecentrum van de Vereniging is: Kastteellaan 24 te Wijchen; tel (024) 6413012.

Openingstijden: Elke zondag, disndag en woensdag van 14.0017.00 uur.

Rolstoeltoegankelijk.

Openingstijden: elke woensdagmiddag van 14.00-17.00 uur, vrijdagavond (voorafgaande aan de eerste zaterdag van de maand) van 18.30-21.00 uur en elke eerste zaterdag van de maand van 9.30-12.30 uur. Ingang: via het souterrain links van het gemeentekantoor. In de maanden juli en augustus is het documentatiecentrum gesloten.

Groepen kunnen volgens afspraak terecht.

Postadres van het museum: De Heuvel 107, 6651 DC Bruten; tel. (0487) 517282

Publicaties uit de TWEESTROMENLANDREEKS ledenprijs dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl

l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

dl 17

Maas en Waals woordenboek Aan het volk van Nederland Leeuwen en Elisabeth Boldershof Ewijks klooster Stoomtram deel I Schoolstrijd Appeltern Wee den vergetenen (watersnood 1926) Dorp Horssen Stoomtram deel II Kwartierstatenboek DorpAfferden Bibliografie Tweestromenland Van Vamele tot Wamel Duizend jaar Deest St.-Andreaskerk Weurt 1898-1998.

100 jaar 'een open huis', Weurt ien ut Wurts

uitverkocht ƒ 8,00

ƒ 18,50 ƒ 18,50 ƒ 13,50 uitverkocht ƒ 7,50 uitverkocht uitverkocht ƒ 10,00 uitverkocht ƒ 39,00 ƒ 54,50 ƒ 42,50 ƒ 47,50 ƒ ƒ

27,50 22,50

niet-ledenprijs

ƒ ƒ ƒ ƒ

9,75 25,00 25,00 15,00

ƒ

9,75

ƒ

15,00

ƒ ƒ ƒ ƒ

39,00 59,50 45,00 47,50

ƒ ƒ

30,00 25,00

De prijzen zijn exclusief administratie- en verzendkosten.

Boeken zijn aan te kopen tijdens de openingstijden van het documentatiecentrum van de Vereniging te Wijchen en in het Streekhistorisch Museum Tweestromenland in Beneden Leeuwen.

35 JAAR HISTORISCHE VERENIGING

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS 16.VI.1999 - NUMMER 100

TWEESTROMENLAND Opgericht: 15 mei 1964.

Doel: in zo breed mogelijke kring bevorderen van de belangstelling voor de geschiedenis in al haar aspecten en onder ieder opzicht, in het bijzonder van het werkgebied, het Land van Maas en Waal en het westelijk deel van het Rijk van Nijmegen.

Het tijdschrift verschijnt vier keer per jaar.

Lidmaatschap: Het lidmaatschap geeft recht op - toezending van het tijdschrift en de nieuwsbrief, - gratis toegang tot het documentatiecentrum, - korting op excursies - korting op boeken uit de Tweestromenlandreeks - korting op andere publicaties van de Vereniging - 50% korting op de toegangsprijs Streekhistorisch Museum Tweestromenland Contributie: De contributie bedraagt ƒ 35,—. Men mag ook meer storten bij wijze van gift. De contributie dient te worden voldaan door storting op postgiro 242316 t.n.v. de Ledenadministratie Historische Vereniging Tweestromenland te Wijchen Ledenadministratie: Voor opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (vóór l december van elk kalenderjaar).

Secretariaat en centraal postadres: Postbus 343, 6600 AH Wijchen, tel.: (024)6413012 of (024)6418987 postgiro: 2622012 t.n.v. Penningmeester

Bestuur: Mevr. W.M. Berris-Visschers, Wijchen, voorzitter J.P.H. Daverveld, Wijchen, secretaris G.J.Jansen, Wijchen, penningmeester A.W.P.A. Banken, Beneden Leeuwen Mevr. G.YM. Derks-Klabbers, Druten H.W.G.M. van Elk, Puiflijk L.H.W. ten Hag, Beuningen Mevr. A. Kamer man-Wilmink, Wijchen G.A.A. Rooijakkers, Overasselt W.J. van Sommeren, Beneden Leeuwen C. Visser, Druten Kopij: Kopij dient getypt (zo mogelijk op floppy met uitdraai in WP 5.1), gedateerd en ondertekend te worden verzonden aan de redactiesecretaris. Kan een artikel niet getypt aangeleverd worden, dan gaarne in een duidelijk leesbaar handschrift. Afbeeldingen moeten, indien men ze terug wil hebben, aan de achterzijde voorzien zijn van naam, adres en woonplaats van de bruikleengever.

Losse nummers tijdschrift: Vanaf nummer 19 zijn alle tijdschriften uit voorraad leverbaar. De nummers 19-80 kosten ƒ 2,50 en vanaf nummer 81 ƒ 7,50 per stuk (leden ƒ 6,00). De prijzen van de nummers 1-18 op aanvraag. Bestellingen kunnen zowel telefonisch als schriftelijk gedaan worden. Tevens zijn deze verkrijgbaar tijdens de openingsuren van het documentatiecentrum en het Streekhistorisch Museum Tweestromenland te Beneden Leeuwen.

ISSN: 1381-950 X INHOUD 3 35 jaar Historische Vereniging Tweestromenland.

5 Tijdschrift nummer 100 6 De beginjaren van tweestromenland

Ereleden: H. van Heiningen, J.P.M, van Os Op de voorkant:

Druk: Drukkerij KLEWO Wijchen.

Natuurgetrouwe reproductie van een originele kaart uit 1544, aanwezig in de verzameling van het Rijksarchief in Gelderland.

Streekarchief ' Bommelerwaard

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS Redactie: Ko van den Boom (redactiesecretaris), Hugo van Capelleveen, Gijs van Dijk, Jan van Gelder, Kees van Kouwen, Ernest Mettes, Pieter Roelofs.

NUMMER 100

1999/11

Wies Berris-Visschers, voorzitter

35 JAAR HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND Deze keer geen vertrouwde blauwe omslag voor het tijdschrift.

Dit jaar bestaat de Historische Vereniging Tweestromenland 35 jaar. Inmiddels is het traditie geworden om een bij het lustrum passende kleur voor het tijdschrift te kiezen.

"35" Staat voor koraal. Vandaar de kleur koraalrood voor de omslag. Het 25-jarig bestaan werd gevierd met een omslag in "zilver" en bij het 30-jarig bestaan is er voor een glanzend witte omslag gekozen (parel). En omdat het tijdschrift voor de 100-ste keer uitkomt sinds het bestaan van "Tweestromenland", vangen we twee vliegen in een klap.

Daarom is dit keer dan ook voor een andere inhoud gekozen: afbeeldingen die te maken hebben met de dorpen in ons werkgebied.

Dat "Tweestromenland" actief is hebben we laten zien bij de viering van ons 35-jarig bestaan op zondag 16 mei j.l. in slot Doddendael te Ewijk. Onder de titel "Met open vizier" hebben al onze werkgroepen en commissies zich gepresenteerd.

Daarnaast was er een buitenprogramma met o.a. middeleeuws spektakel op de binnenplaats. Ook kon het slot bezichtigd worden.

Er zijn ongeveer 500 bezoekers geweest. We kijken dan ook tevreden terug op deze dag.

Met dank aan de activiteitencommissie en alle medewerkers!

Bij een jubileum memoreert men altijd aan de oprichtingsdatum. Maar door wie en waarom eigenlijk het initiatiefis genomen om een heemkundekring op te richten was mij niet geheel duidelijk. Dus heb ik enkele mensen van het "eerste uur" achterhaald en hen gevraagd of ze de ontstaansgeschiedenis op schrift wilden stellen. Elders in dit nummer vindt u dit relaas. Als Historische Vereniging moet men niet vergeten om de eigen geschiedenis vast te leggen voor het nageslacht!

Terugkijkend zie ik wat er allemaal is bereikt: een eigen documentatiecentrum en streekhistorisch museum, de boeken, uitgegeven in de "Tweestromenland"-reeks met o.a. een eigen bibliografie, het tijdschrift, dertien werkgroepen/commissies ieder met een eigen groep vrijwilligers.

Om niet in herhalingen te vervallen verwijs ik graag naar het voorwoord ter gelegenheid van ons 25-jarig bestaan (tijdschrift nr. 62).

I n m i d d e l s is de Historische Vereniging Tweestromenland een begrip geworden. In en buiten ons werkgebied weet men ons te vinden voor medewerking of advies als er op cultuur-historisch gebied iets georganiseerd of op schrift moet worden gesteld.

Het aantal mensen dat ons documentatiecentrum bezoekt op zoek naar hun voorouders,

oude foto's of de geschiedenis van de streek, groeit gestaag.

Ook is het verheugend dat er i n m i d d e l s externe werkgroepen zijn die onder de vlag van de Historische Vereniging plaatselijke initiatieven ontplooien. ik hoop dat er meer zullen volgen. Wij zullen /e op allerlei gebied steunen.

De contacten met stichtingen die dezelfde doelstelling hebben, nl. de geschiedenis van het Land van Maas en Waal te onderzoeken, te bewaren en vast te leggen, z i j n goed te noemen.

Waar mogelijk, wordt samengewerkt.

de streektaal en verhalen uit de twintigste eeuw.

De werkgroep Maas en Waalse Geslachten stelt een boek samen over diverse onderwerpen, zoals zoeaven, kwartierstaten en historische figuren.

Ook komt er een herdruk van het Maas en Wraals woordenboek, waarin ook verhalen in rle streektaal staan.

Daarnaast willen we het dialect in ons werkgebied vastleggen.

Zonder al de vrijwilligers, die een enorme berg werk verzetten, kan "Tweestromenland" niet bestaan. Ik wil /.e vanaf deze plaats dan ook hartelijk danken voor hun inzet.

En natuurlijk bijzondere dank aan de medeMomenteel zijn er twee vaste medewerkers in bestuursleden. Na een moeilijke periode zijn dienst. Er is nu daadwerkelijk met de inventa- er nieuwe mensen toegetreden met hart voor risatie van het documentatiecentrum begon- de /aak en frisse ideeĂŤn, die zich bewust zijn nen. van het feit dat er altijd mensen moeten zijn om de kar te trekken.

Naar de toekomst k i j k e n d z i j n er vergevor- Reden genoeg om met vertrouwen de volgenderde plannen om boeken uit U; geven o.a. in de eeuw in te gaan!

ALGEMEEN BESTUUR HISTORISCHE

VERENIGING

TWEESTROMENLAND

V.l.n.r.: GerardJansen (penningmeester), Gerard Rooijakkers, Kees Visser, Therus van Sommeren, Sjef Daverveld (secretaris), Aleid Kamerman-Wilmink, Leo ten Hag, Gea DerksKlabbers, Henk van Elk, Toon Banken, Wies Berris-Visschers (voorzitter).

Jan van Gelder

TIJDSCHRIFT NUMMER 100 In nummer 62 van ons tijdschrift, verschenen in september 1989, kwam het zilveren jubileum van onze vereniging uitgebreid aan de orde. Nu, na tien jaar, willen we dit niet allemaal herhalen, maar er wel nog naar verwijzen om de jongere leden de gelegenheid te bieden alles nog eens na te lezen.

Een aantal oude nummers is bovendien nog beschikbaar. Ook kopiëren is mogelijk.

Werd onlangs, op 16 mei jl., het 35-jarig bestaan van de Historische Vereniging Tweestromenland uitbundig en met veel succes gevierd in en rond slot Doddendael te Ewijk, nu valt er weer wat te vieren, nl. het verschijnen van nummer 100 van ons tijdschrift.

Dit is een bijzonder nummer geworden, waarin 30 dorpen in ons werkgebied aan de orde komen met een bijzondere foto met bijschrift.

Verdelen we de 100 nummers over 35 jaar, dan geeft een kleine deelsom aan dat we aan een gemiddelde komen van zo'n kleine drie nummers per jaar. De oorzaak daarvan is grotendeels te vinden in de beginjaren. Dit waren geen gemakkelijke jaren. De streekbewoners moesten nog wakker geschud worden en belangstellenden voor de historie van het Land van Maas en Waal en het westelijk gedeelte van het Rijk van Nijmegen, moest nog via cursussen, excursies en publicaties worden geïnteresseerd.

De weg naar de oude archieven werd al gauw gevonden. Steeds meer monumenten, vooral oude boerderijen, werden op de Rijksmonumentenlijst geplaatst. Enkele gemeenten gingen ook over tot het instellen van een eigen monumentenlijst. Behoud van oude werktuigen en van oude natuurgebieden, het groeide met de dag.

personeel en de geestelijkheid gingen zich interesseren en beschikten bovendien over een grote voorraad historische gegevens.

Intussen stelde de Gelderlander begin vijftiger jaren in de persoon van Huub van Heiningen een nieuwe redacteur aan voor een gedeelte van de Betuwe en het Land van Maas en Waal. Deze ging de plaatselijke correspondenten activeren en dook in de archieven van Rijk, gemeenten en kerken. Een ongekende hoeveelheid aan historische gegevens kwam te voorschijn en hij begon driftig te publiceren.

Dit sloeg enorm aan bij de bevolking. Veel historie werd in plakboeken opgeslagen.

De roep om een historische vereniging werd steeds groter. Er was al diverse malen overleg geweest en uiteindelijk werden belangstellenden bijeen geroepen voor een eerste vergadering. Deze vond plaats op 15 mei 1964 in hotel Juliana in Druten.

Jo van Oss, die zowel in Druten als in de omgeving grote bekendheid genoot, was voorzitter van deze vergadering. Hij was één van de zoons van marktcaféhouder Sted van Oss. Huub van Heiningen wist van alles aan te dragen om tot een historische vereniging te komen. Er werden ook al spullen aangeleverd om de oprichting van een museum tot stand te brengen.

Vertegenwoordigers van de Nijmeegse oudheidkundige vereniging Numaga en van het Gelders Oudheidkundig Contact te Zutphen wisten iedereen enthousiast te maken.

Er meldden zich die avond al zestig leden uit bijna alle dorpen uit de streek. Op 11 juni 1964 kwam een voorlopig en op 30 september 1964 een definitief bestuur. Op 25 november 1964 verscheen het eerste num-

Archeologen haalden vele kostbaarheden uit

mer van een tijdschrift in gestencilde vorm

de grond en genealogen werkten aan hun stamboom. Door onderlinge contacten tussen deze zoekers en door het ontstaan van heemkundekringen kwam al snel de gedachte op om een vaste groep te vormen voor een bepaalde streek. Ook gemeentebesturen en -

en een gedrukte omslag. De eerste schrijvers waren Jo van Oss en Paul van Dinteren uit Druten. Verder dominee Keyzer uit Bergharen en Huub van Heiningen uit Tiel.

De bedoeling was om ieder kwartaal een tijdschrift te laten verschijnen.

We gaan niet verder in op bestuursleden en

eerste u u r . We h e b b e n ze hierboven al

redacteuren. In onze tijdschriften vindt u ze allemaal terug.

We hebhen ons voor nummer 100 beperkt tot een gesprek met twee mensen van het aller-

genoemd: Huub van Heiningen (75) en Jo van Oss (73), beiden nog vitaal en nog volledig geĂŻnteresseerd in de historie van onze streek.

Ko van den Boom, Jan van Gelder

DE BEGINJAREN VAN TWEESTROMENLAND Op z'n (brom)fiets doorkruiste hij het hele rivierengebied. Of het nu boeren waren of burgemeesters, journalist/redacteur Huub van Heiningen baande zich overal een weg. Zelfs tot ver in het verleden. Van Heiningen werd de grote inspirator van de Historische Vereniging Tweestromenland.

paar dingen op. Beesd en Rhenoy bijvoorbeeld zijn buurdorpen, maar als die tegen elkaar moesten voetballen, werden 's zaterdags de knuppels al in de greppels klaargelegd. Datzelfde gedonderjaag had je ook tus-

sen Alphen en Maasbommel. Terwijl Puiflijk en Leeuwen juist goed met elkaar overweg konden.'

Het weerzien Het interieur van de woning van Jo van Oss in Druten ademt historie. Overal in de woonkamer is het verleden zichtbaar: in de vele topografische kaarten aan de muur, de talloze oude voorwerpen en vandaag zelfs in de persoon van Huub van Heiningen, die op de bank zit en vertelt over de ontstaansgeschiedenis van Tweestromenland. 'Ik schreef in De Gelderlander een reeks artikelen onder de titel Speurtochten in de historie, waar enorm veel belangstelling voor was. Er werd volop geknipt en geplakt en iedereen /ei dat er een boek moest komen. Dat kwam er in 1965, De historie van het land van Maas en Waal.'

Er zouden nog vele publicaties volgen, boeken waar nu nauwelijks meer aan te komen is. Van Heiningen zou zich ontpoppen tot de grand old man van de Maas en Waalse streekhistorie. Hoe kwam de man uit Vreeswijk (onder Utrecht) eigenlijk in de polder verzeild?

"In 1947 was ik als freelancer voor de Volkskrant in Tiel gestationeerd. Op een gegeven moment vroeg Louis Frequin van De Gelderlander me of ik voor zijn krant wilde komen werken. Dat deed ik eerst vanuit Tiel en later ook voor het Land van Maas en Waal. Wann e e r j e n a m e l i j k , zoals i k , b e t r e k k e l i j k vreemd in zo'n gebied komt, vallen je een

Allengs was Van Heiningen met de reeks artikelen begonnen. "Eigenlijk waren het zogeheten stoppers,' vertelt hij. "Teksten die bij de krant worden gebruikt in de komkommertijd. Ik raakte steeds meer geĂŻnteresseerd in streekhistorische onderwerpen en kwam in de diverse archieven tot de ontdekking dat er overstelpend veel materiaal voorhanden was.

Zo leerde het archief van het polderdistrict mij wat de bron van de rivaliteit tussen de

dorpen was. Die bron heeft altijd te maken met een waterstaatkundige grens. Dat is overal hetzelfde in het hele rivierengebied. In het verleden was er onvoldoende capaciteit om overtollig water te kunnen lozen. Bij wateroverlast moest het water van de hogergelegen b u r e n w o r d e n gekeerd en moest er een schutlaken worden opengezet. Daar waren allerlei ingewikkelde regelingen voor. Wanneer die schiitlakens w e r d e n opengezet, waren er elders boeren de dupe van, omdat hun land verzoop. Er ontstonden twisten,

omdat men 's nachts bij elkaar de kade ging doorsteken om zo het water te laten afvloeien. Daar zijn zelfs doden bij gevallen. Dus ging men dag en nacht waken. Die dorpspolders, die kerspels vochten dat onderling uit, en dat heeft zich tot de dag van vandaag op het voetbalveld voortgezet.'

Van Heiningen: "Achteraf heb ik het idee, dat Tweestromen land een van de weinige overgebleven dingen is, die voor het hele gebied gelden en die los staan van dorpspol i tieke beslommeringen. Daar zijn we altijd buiten gebleven.

Karel de Grote Van H e i n i n g e n is helemaal in zijn element wanneer hij met Jo van Oss herinneringen ophaalt aan de k r a a m t i j d van Tweestromenland. Diverse p r o m i n e n t e f i g u r e n v.l.n.r. Jan van Gelder, Huub van Heiningen, Jo van Oss uit de streek passeren de Herbergiersfamilie revue, al dan niet getypeerd door hun karakJo van Oss was een van die trouwe lezers van teristieke eigenaardigheden, terwijl de ene Van Heiningen's historische serie in de krant. vette lach wordt opgevolgd door de andere.

Als telg van een Drutens herbergiersgeslacht Hoe v e r k l a a r t Van Heiningen de aantrek/at hij niet alleen topografisch in het cen- kingskracht die de sti eekhistorie altijd op trum van de streek, maar kwam hij ook lij- hem heeft uitgeoefend? "Mij gaat het erom dens zijn werk met vele mensen in contact. cle mensen belangstelling voor hun eigen Hij wist dat de belangstelling voor heemkun- geschiedenis bij te brengen. Daarom ben ik de aan het toenemen was. Hij werd corres- ook zo'n anglofiel. In Engeland is men veel pondent voor De Gelderlander en kwam op meer bij de geschiedenis en de lokale historie die manier in contact met Van Heiningen. betrokken dan hier. In Engeland zegt men "Het idee om een bijeenkomst te beleggen in ook: Je weet niet wie je bent, als je niet weet hotel Juliana werd heel spontaan geboren,' waar je vandaan komt. Ik heb dus a l t i j d vertelt Van Oss. "Er kwamen u i t e i n d e l i j k geprobeerd mensen ervoor te interesseren. meer mensen op af, dan ik had verwacht.'

Toen we met het tijdschrift Tweestromenland Van Heiningen herinnert y.ich: "De opzet was b e g o n n e n , ging het ons over t o p o n y m i e , duidelijk een vereniging op te richten, die waterwegen in dit gebied, topografie en door de hele streek gedragen zou worden. namen. Dat soort dingen. Namen zijn heel Dat hebben we van het eerste begin af duide- belangrijk. Mensen willen graag lezen dat lijk gemaakt, want we wilden voorkomen dat hun overgrootvader de dijk van Maasbommel het een Drutense aangelegenheid zou wor- mee gedicht heeft.' den. Anders had men beslist gedacht: Het En perceelsnamen, hè Huib,' vult Van Oss gaat uit van de kwartjesheren, en dan stak aan. iedereen de haren omhoog.'

Ja, perceelsnamen is heel erg in. Voordat het Dat gevaar was levensgroot,' beaamt Van kadaster er was, had elk perceel een naam.

Oss. "Je kent de rivaliteit die er tussen AfferGenealogie hoefde voor ons niet zo nodig. den en Druten bestaat. Denk maar aan onze Later is hel: wel een b e e t j e die k a n t op kerktoren. Daar staan toch vier torentjes op? gegaan... Ik /it nu vaak in het stadsarchief in Lui, lief, lekker en geen geld. Zo was dat. Tiel, waar ik nogal 'ns van die opgefokte ijdelAfferden had geen toren op de kerk en wij tuiten tegenkom. Het is een aardige hobby wel, dus dat was altijd een strijd.' hoor, je bent van de straat, maar de meesten

willen zo snel mogelijk afstammen van Karel de Grote. Zo werd ik een keer aangeklampt door een meneer H. die vroeg of ik wist wat er in een oud document stond. Ik las dus die tekst. 'Ja," zei ik, "die moeder heette H., die was dienstbode daar en daar en die had geweigerd de vader bekend te maken. Toen hebben ze dat kind maar naar de moeder vernoemd: H." "En wie was dan de vader?" vroeg die man. Ik zeg: "Dat wilden ze toen al niet vertellen, dus dat zullen we nu ook wel niet weten."' Van Heiningen lacht en vervolgt zijn genealogische uitweiding. "Het was vaak zo, dat de dienstbode zwanger was geraakt door de huisheer, en dan moest die meid dat verzwijgen, omdat ze anders haar baantje kon verliezen. Maar daar ben ik niet bij geweest, dus dat hoefde in dit geval niet zo te zijn. Die meneer H. kon dat echter allemaal niet aan en liep huilend het archief uit. Het stond er allemaal netjes in het Latijn, dus als ze mij dat vragen, wil ik het ze best vertellen... Sommigen kunnen daar niet tegen, anderen vinden het prachtig. Zo kwam er eens ene Rinus naar me toe, die vroeg: "Weet jij waar de galg van Randwijk precies heeft gestaan? Daar wil ik namelijk graag foto's gaan maken voor het familieboek." Ik leg 't hem precies uit, waarna ik hem vraag: "Heb je daar soms familie wonen?" Hij zegt: "Daar is m'n overgrootvader aan opgehangen wegens paardendiefstal."

Kluis van Batenburg Van Heiningen moet een wandelende encyclopedie zijn en een onuitputtelijke bron van verhalen en anekdotes. Een zoveelste bewijs hiervan is een actie die hem naar een oude Maas en Waalse heerlijkheid leidde. In de tijd dat hij deel uitmaakte van het bestuur van de stichting Oude Gelderse Kerkgenootschappen kreeg hij er lucht van dat zich in de kerk

in Batenburg een hele grote oude kluis zou bevinden, die niemand open kon krijgen. De kluis zou helemaal vol zitten en zou alleen geopend kunnen worden door een smid in Lienden. Van Heiningen: "Ik nam dus contact op met die man en we spraken af dat we om 10 uur in de kerk zouden zijn. Het was een boom van een kerel, die een onvoorstel-

8

baar grote sleutel bij zich had. Hij gaat met zijn rug tegen de kluis aan staan en net zoals een hengst slaat hij achteruit en de kluis is open. Die bleek helemaal vol met oude stukken te zitten. Alles was vreselijk beschimmeld en allerlei stukken lagen tegen elkaar aan te rotten. Er zat een envelop tussen, waarop stond: Niet openen. Ik zeg tegen die smid: "Wanneer kun jij de kluis weer dicht doen?"

Hij zegt: "Die hoeft toch niet dicht?" Ik zeg: "Maar ik ga vanmiddag naar huis toe." Hij zegt: "Heb je geen dozen bij je dan? Je moet die troep mee naar huis nemen, want ik blijf niet op jou staan wachten."

Toen heb ik een paar vuilniszakken opgezocht en heb de hele handel op de brommer mee naar huis genomen. Ik kon er eigenlijk niet meer mee rijden. Er bleken nog doopboeken in te zitten van kort na de Tachtigjarige Oorlog. Heel aardig en waardevol materiaal, dat uiteindelijk naar het rijksarchief is gegaan.'

Tijdens zijn leven heeft Huub van Heiningen waarschijnlijk meer archieven doorgespit dan de hele bevolking van een Maas en Waalse gemeente bij elkaar. Zijn er bepaalde onderwerpen waar hij in zijn loopbaan nooit een vinger achter heeft gekregen? Van Heiningen: "Daar kan ik niet direct een specifiek voorbeeld van geven. Natuurlijk vind je niet altijd wat je zoekt. Soms is iets niet bewaard gebleven, het kan ook zijn datje de aansluiting niet kunt vinden, of dat je ernaast zit. Ik heb er bijvoorbeeld naast gezeten in een artikel in de krant over Moordhuizen in Alphen.

In mijn tekst stond dat er in 1562 's nachts een woeste bende Spanjaarden was overgekomen, die daar 17 mensen heeft vermoord en dat het gehucht sindsdien Moordhuizen heet. Later kreeg ik inzage in de rekeningen van de Hertogen van Gelre uit 1390 en ontdekte ik dat het toen ook al Moordhuizen

heette. Dat soort dingen hoort een beetje bij historisch onderzoek in het algemeen. Hoe meer je weet, hoe meer je tot de conclusie komt datje niks weet.

AFFERDEN

Pastoor Otten (1883-1912) trots tussen zijn communicanten van het jaar 1897. Rechts van hem de latere vakbondsman Antoon (Jan) Kuipers.

ALPHEN Schoolstraat Alphen (Gld.)

De schoolstraat te Alphen. Wie van u kan ons vertellen wie er op deze foto staan? En wie kan ons vertellen wie er in de huizen gewoond hebben?

Graag uw reacties naar de Historische Vereniging Tweestromenland.

10

ALTFORST

Café "de Kikvorsch " ±1920. Afgebrand in 1969.

Thans is dit een mega-discotheek, waar jongeren uit de verre omtrek in het weekend naar toe komen.

Op het uithangbord, waarop ook een kikvorsch was geschilderd, stond aan beide kanten een tekst.

Aan de ene kant luidde deze: "Van den ouden kikvorsch, vrienden naar gij ziet, is dit de beeldnis, maar zelj is hij het niet".

Aan de andere kant stond: "Wanneer men in Altforst komt jaagen, behoeft men hier niet te klaagen. Vermoeide j aagers rust hier wat, "de Kikvorsch " heeft iets goeds in 't vat".

o.a. Baron van Rijckevorsel (wonende op het kasteeltje in Nijmegen) had in de omgeving landerijen en kwam met vrienden jagen, men nuttigde dan wat in "de Kikvorsch".

In het café werd op een lei vermeld wanneer iemand een toom biggen, een koe, kippen of iets dergelijks te koop had.

Veehandelaren stookten altijd aan voor een borreltje en keken meteen of er iets te koop was.

Mensen uit Maasbommel, die in Leeuwen werkten, moesten altijd langs "de Kikvorsch" er was

alleen daar een brug over de wetering.

Kasteleins: van ....tot 1935: Pansier, bijgenaamd "Pikske".

De man was klein van stuk.

1935-1948 Dollevoet.

1948-1973 Marinus Janssen.

11

ALVERNA /â&#x20AC;˘"oto: verzameling H.RW. Albers, Wijchen

Mensen, sjees en fietsen bij de uitspanning de "Oude Teersdijk".

"Wie weet of het waar is" zijn gevleugelde woorden uit vervlogen tijden en kreeg weer een eigen betekenis bij de brand op 20 februari 1933.

12

APPELTERN

De Blauwe Sluis rond 1930.

Geheel links staat de familie Mulder met dienstmeid en veldwachter Van de Schaaf. Het dienstmeisje woonde later in het huis geheel rechts. In het huis daarnaast woonde machinist Van Dinther, die het gemaal bediende. Het huis links is cafĂŠ-discotheek geworden. Het gemaal op de achtergrond is discotheek "De Stoep" geworden.

13

BALGOIJ Foto: verzameling M.J.

van Haren, Balgoij Eenzaam, en temidden

van de oude dorpskern van Balgoij, staat deze in

de 15de en 16e eeuw gebouwde toren van de voormalige kerspelkerk toegewijd aan de H. Johannes de Doper en de daarbij behorende begraafplaats.

Oorspronkelijk had deze toren een hoge spits, doch deze is er in 1799 afgewaaid en vervangen door een lagere spits, zoals thans nog aanwezig.

De latere kerk, en daarmee ook de dorpskern, werd in 1913 ruim zeshonderd meter in zuidoostelijke richting gebouwd voorbij Florensteijn.

De kerk kende diverse bouwfasen waarvan de sporen nog duidelijk herkenbaar zijn. Achter-

een volgens noemen wij de meest belangrijke: 1.

2.

3.

4.

Oorspronkelijk kerspelkerk bestaande uit een schip met koorgedeelte.

De in de 15de eeuw, in steen, aangebouwde toren.

Vergroting van de kerk welke tot aan de voorkant van de toren werd doorgetrokken.

In 1609 kwam de kerk in handen van de Gereformeerden en in 1800 weer in handen van de katholieken.

De kerk was nogal in verval geraakt. Om die reden bleef de schuurkerk nog tot 1835 in gebruik.

5. In 1835 werden het schip en het koor vervangen door een Waterstaatskerk. Deze werd in 1852 nogmaals vergroot en voorzien van een nieuw dak en nieuw interieur.

6. Na het gereedkomen van de nieuwe kerk werd de oude gesloopt (tijdens de eerste wereldoorlog) en de afkomende materialen verkocht. De toren, eigendom van de gemeente, bleef gespaard. Ook de begraafplaats werd eigendom van de gemeente. Op deze begraafplaats staat o.a. nog een grafmonument van de laatste burgemeester van de gemeente Balgoij en Keent.

7. De toren hacl veel schade opgelopen. Met de november-storm van 1972 en de voorjaarsstorm van 1993 werd ook nog een groot gedeelte van het dak verwoest (zie foto).

Sinds 1955 waren er veel pogingen tot herstel ondernomen. Pas in 1980 kwamen er middelen beschikbaar en kon tot herstel worden overgegaan.

14

BATENBURG Foto: verzameling H.J. van Capelleveen, Leur

Hervormde kerk. Situatie rond 1910.

De ten dele nog Middeleeuwse kerk is hier nog uitgemonsterd met een pleisterlaag op de buitengevel.

Deze pleisterlaag is rond 1915 in gedeelten verwijderd. Het westelijk front is het eerst ontpleisterd. Daarna volgden de overige gevels.

In de oostgevel van de consistoriekamer (uitbouw) bevond zich toen nog een kozijn met zesruitsraam en luiken. Bij de bovengenoemde herstelwerkzaamheden is dit element vervangen door een natuurstenen raam met traceringen, bezet met glas-in-lood.

15

BENEDEN LEEUWEN

Hondenkar van touwslagerij Den Bieman (±1932).

16

BERGHAREN Foto: verzameling J. van Gelder, Bergharen

Openluchtspel Bernadette Al lang voor de oorlog had het dorp Bergharen een toneelvereniging onder de naam "de Gezelligheid". Deze vereniging durfde het in 1953 al aan om een openluchtspel te brengen onder leiding van de Nijmeegse regisseur Henk Kramer.

Bijna vanzelfsprekend werd als locatie gekozen voor de Kapelberg, omdat gestart werd met het Mariaspel "Bernadette".

Tussen de kruiswegstaties werd door het bestuur, eigen leden en vrijwilligers het terrein van alle wildernis ontdaan en voor het openluchtspel in orde gebracht.

Op meerdere zondagen werd dit aangrijpende spel opgevoerd. Er was grote belangstelling uit het eigen dorp, uit het land van Maas en Waal en zelfs van daarbuiten van jong en oud.

17

BEUNINGEN l'oto: verzameling J.L.C. Alkemade

Bonds-cafĂŠ "de Prins" van weduwe H. van Bruggen.

Dit cafĂŠ staat thans (1999) nog steeds op dezelfde plek.

Boeren uit Maas en Waal gingen vaak op zondagavond al op weg richting Nijmegen. Bij "de Prins" in Beuningen konden paard en wagen binnen worden gestald. De dieren kregen water en voer, de boeren koffie, een borreltje en een slaapplaats. Zo konden ze 's maandags vroeg op de markt in Nijmegen zijn.

18

BOVEN LEEUWEN

Kweldam, 20-er jaren. Hoepelmakerij.

V.l.n.r.: Herman van Beek (eigenaar), Kees de Boer en Wim van Swam.

19

DREUMEL Foto: verzameling J. P. M. van Dinter, Dreumel

Aleida van Buren (vrouw van Jan Sas), Cis Sas. De /djkant van het huis was gebouwd van stenen van veldoven "de Kop". Het raam hoven was het kelderraam van de oude boterfahriek.

De foto dateert van vóór 1926.

20

DEEST Foto: verzameling f.', van den Broek, Deest

Door oorlogsgeweld was het hart van Deest totaal vernield. Ken vliegende bom was ingeslagen in de nacht van 2 op 3 februari 1945 in het klooster der /usters van Liefde van Tilburg. Hierdoor werd het klooster, dat midden in het dorp stond, v e r n i e l d , evenals de aangebouwde meisjes- en kleuterschool.

Daarnaast werden ook het opvanghuis voor bejaarden, de kerk, een winkel-cafĂŠ-bakkenj, een boerderij en twee verenigingsgebouwen vernield.

Zes dagen later sloeg een vliegende bom in in de boerderij van de familie Liljens. Hierbij werd de jongensschool vernield.

Najaren behelpen met scholen en het verenigingsleven en dooi heel veel in/et van de Deester gemeenschap verrees het ene gebouw na het andere en werd het hart van Deesl in de loop der jaren hersteld. Het herkreeg /ijii oude karakter, waar de Dcestenaar /o trots op is.

21

BRUTEN

Jeugdig personeel op de scheepswerf van Janssen.

Attentie!

Wie kan ons vertellen wie op deze foto staan? Graag uw reacties naar de Historische Vereniging Tweestromenland

22

NIEUWSBRIEF

juni 1999

De Historische Vereniging Tweestromen land in 1998 In haar jaarverslag 1998 geeft het bestuur en de diverse werkgroepen van de Historische Vereniging haar en hun verslag over het jaar 1998. Al lezend valt het op dat Vereniging veel naar buiten treedt. Dit naar buiten treden gebeurt op eigen initiatief, dan wel op uitnodiging van derden. Hieronder volgt een chronologisch overzicht van de activiteiten van de Vereniging, dan wel activiteiten van derden waarbij de Vereniging aanwezig was.

17 maart Algemene Ledenvergadering van de Vereniging te Wijchen. In het voorprogramma had de evenementencommissie een presentatie georganiseerd van de Stichting Tweestromenland in Beeld en Geluid. De boekentafel was aanwezig met een stand.

23 april De werkgroep Streekdracht en Mode verzorgde een presentatie in het kasteel te Hernen bij gelegenheid van de opening van de toeristische fietsroute Tweestromenland.

25 april De werkgroep Maas en Waalse geslachten organiseerde samen met diverse werkgroepen de 9de Genealogische Contactdag in het documentatiecentrum van de Vereniging.

13 mei De evenementencommissie organiseert een speurtocht door historisch Nijmegen 23 mei De evenementencommissie organiseert een excursie naar het Verenigingscentrum van de Nederlandse Genealogische Vereniging (NVG) te Naarden.

31 mei De boekentafel op de Pinkstermarkt te Altforst.

20 juni De evenementencommissie organiseert een excursie naar Zaltbommel.

16 augustus De boekentafel op de Parkmarkt te Wamel.

29 augustus

Presentatie van de werkgroep Streekdracht en Mode in paleis het Loo te Apeldoorn ter gelegenheid van de 100ste kroningsdag van Koningin Wilhelmina.

12+13 september Open Monumenten Weekend; georganiseerd door de evenementencommissie, museum en Baet en Borgh in samenwerking met diverse werkgroepen, die op verschillende plaatsen aanwezig waren.

13 september Presentatie in het dorpshuis van Weurt het boek "St.-Andreaskerk Weurt 1898-1998. 100 jaar een 'Open Huis'", nummer 16 van de Tweestromenlandreeks.

13 september Opening van de door de werkgroep Batenburg georganiseerde wandelroute door Batenburg; de tekstbordjes op de Historische panden werden onthuld door iemand in Streekdracht van de werkgroep Maas en Waalse Streekdracht en Mode.

19 september Werkgroep Maas en Waalse geslachten had een stand tijdens de Genealogische Dag in het rijksarchief Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch 26 september De evenementencommissie organiseert de jaarlijkse dagexcursie. Dit jaar naar Delft.

29 september Dialezing "Een wandeling door Midden Maas en Waal" in de Kasteelhof te Druten door W. van Sommeren.

14 oktober Presentatie van de werkgroep Streekdracht en Mode voor de Vereniging van Plattelandsvrouwen te Overasselt.

25 oktober Werkgroep Maas en Waalse geslachten en de boekentafel op de hobbybeurs in het dorpshuis "de Mijlpaal" te Hernen 28 oktober Presentatie van de werkgroep Streekdracht en Mode in verpleeghuis Joachim en Anna te Nijmegen.

2 november Boekentafel op de Kerstmarkt voor hobbyisten in het dorpshuis "Heumeshof" te Ewijk 7 november Een afvaardiging van de werkgroep Streekdracht en Mode nam deel aan de studiedag in het Textiel Museum te Tilburg over geweven damasten tafellinnen.

19 november Presentatie - samen met de Valkhofpers - van het boek "Het leven van een dienares. Herinneringen van een pastoorshuishoudster" door L. Geerdes in de HH Ewaldenkerk te Druten 27 november Uitnodiging om het eerste exemplaar in ontvangst te nemen van de videoband "Ewalden, kathedraal in Maas en Waal" in de HH Ewaldenkerk te Druten.

27 november Presentatie in het kasteel te Hernen van het boek "Verzen, versjes en verzinsels" door J. van Os.

29 november Presentatie te Weurt van het boek "Weurt ien ut Wurts" nummer 17 van de Tweestromenlandreeks.

12 december Fotosessie van de werkgroep Streekdracht en Mode te Wijchen ten behoeve van het Wijchens Weekblad Wegwijs. Deze reportage verscheen in de Wegwijs van 23 december.

Naast bovenstaande activiteiten is het documentatiecentrum het gehele jaar, uitgezonderd de maanden juli en augustus, elke woensdag van 14.00-17.00 uur en de eerste zaterdag van de maand van 9.30-12.30 uur en de daaraan voorafgaande vrijdag van 19.00-21.00 uur voor bezoekers geopend.

In 1998 heeft het documentatiecentrum 435 bezoekers ontvangen. Ongeveer 90% daarvan komt voor genealogisch onderzoek.

Tenslotte heeft de Historische Vereniging elke vierde zondag van de maand een historisch kwartier op de Wijchense Omroep. Onderwerpen voor deze uitzending worden door de Vereniging aangedragen, evenals de personen die over dat bepaalde onderwerp tijdens de uitzending geïnterviewd worden.

Sjef Daverveld, secretaris IN MEMORIAM ANTOON SENGERS

Op 1 mei 1999 overleed heel plotseling tijdens werkzaamheden in zijn tuin Antoon Sengers te Beneden-Leeuwen. Aldaar geboren in de oude boerderij van zijn ouders op 21 augustus 1924 behoorde hij tot de grote familie van paardenhouders en liet hij het ruiterwerk over aan zijn vader en zijn broers. Hij zag meer heil in een Mulo-opleiding, hetgeen in de tijd van vóór en tijdens de Tweede Wereldoorlog ook al niet gemakkelijk was. Door de oorlogsomstandigheden werd de studie wat vertraagd, maar in 1945 slaagde hij erin verder te gaan in de gemeente-administratie.

Hij kon starten in het gemeentehuis in Dreumel om na een paar jaar over te stappen naar de gemeente Wamel in zijn eigen woonplaats. Op de afdeling bevolking en burgerlijke stand voelde hij zich thuis. Vele huwelijksvoltrekkingen heeft hij op zijn naam staan. Door het notuleren van de raadsvergaderingen kon hij veel kennis in zich opnemen over gemeentelijke zaken. Hij kon er, voor zover dat een ambtenaar geoorloofd was, heel smakelijk over vertellen.

Het dorpsleven bleef hem aanspreken en in menige vereniging en instelling sprong hij bij als hem dat werd gevraagd of wanneer hij dat nodig achtte. Méér dan 25 jaar diende hij het Rode Kruis en ook de ambtenarenbond de ARKA, later het CFO. Nog meer en uit overtuiging was hij bij het kerkelijk leven betrokken. Het bijhouden van het archief vond hij een grote noodzaak om daarmee alles voor het nageslacht te bewaren. Anderen mogen er nu de vruchten van plukken.

Ook was hij bestuurslid van het polderdistrict, waarin zijn vader en zijn broer hem voorgingen en waar-

aan hij tot zijn overlijden meewerkte.

Bij de samenvoeging van enkele gemeenten voelde hij zich wat onzeker, maar hij schuwde het overleg hierover en over zijn eigen toekomst niet.

Na wat wikken en wegen kwam altijd wel een bevredigende oplossing uit de bus.

Op verzoek van de gemeente stelde hij na zijn uittreden als ambtenaar een boek samen over de samengevoegde gemeenten Wamel, Appeltern en Dreumel. Eigenlijk een te omvangrijk werk dat hem veel tijd heeft gekost. Later volgde nog een boek over de oorlog, dat hij samen met Roei van de Pol schreef, en tenslotte liet hij kort voor zijn overlijden nog een fotoboekje uit zijn grote voorraad oude foto's verschijnen.

De Historische Vereniging Tweestromen land nam bij hem een bijzondere plaats in. Al waren zijn

activiteiten voor het bestuur en het museum niet van zo'n lange duur, hij was bij van alles betrokken. Hij bezocht, meestal samen met zijn vrouw, de vergaderingen, excursies en tentoonstellingen.

Hij verzamelde van alles en stelde dit, waar nodig, ter beschikking. Hij was er terecht trots op dit te kunnen doen.

Hij was nog vrij vitaal en kon zijn werk en liefhebberijen moeilijk loslaten.

Bij dat alles stond zijn gezin met drie kinderen en een kleinzoon op de eerste plaats.

De Historische Vereniging Tweestromenland zal hem missen en wenst zijn vrouw en kinderen veel sterkte toe om het gemis goed te verwerken.

Moge hij rusten in vrede.

EVENEMENTENCOMMISSIE

volgende activiteiten deel uit van het volledige culturele programma: In Batenburg: een stadswandeling langs de monumenten, een kunstwandeling langs galerie "Achter de Ramen", voor de jeugd een verhalenverteller in een kelder op het Kasteel, een culturele/toeristische fietsroute en rondritten voor de jeugd door Batenburg met huifkarren of andere koetsen; In Wijchen: de Krummelband zal in de voortuin van het Kasteel optreden, toneelvereniging Prettig Gestoord zal kinderen schminken en in de achtertuin van het Kasteel zal Jong Nederland een sportestafette voor kinderen opzetten.

Gelderland Cultuurland De Evenementencommissie, de werkgroep Maas en Waalse Streekdracht & Mode en de werkgroep Batenburg van de Historische Vereniging verlenen medewerking aan de organisatie en uitvoering van de volgende twee evenementen in het kader van Gelderland Cultuurland: - zondagmiddag 22 augustus 1999 van 13.30 tot 17.30 uur: culturele middag te Batenburg op de Kasteel-ruïne - zondagmiddag 29 augustus 1999 van 13.30 tot

Jan van Gelder

17.30 uur:

Culturele middag te Wijchen op een viertal locaties.

Op beide middagen kan men op de podia genieten van muziek, dans, zang, Streekdracht en toneel. Naast het podiumprogramma maken de

Let op de verdere publicaties, medio augustus, in de Gelderlander en de weekbladen in de regio.

Middagexcursie naarTiel

14.00 uur: Rondleiding door het Streekmuseum onder leiding van een gids en aansluitend een stadswandeling door Tiel eveneens met begeleiding van een gids.

16.30 uur: Einde van het programma.

De evenementencommissie nodigt u uit voor deze excursie op zaterdag 26 juni aanstaande met het volgende programma: 13.30 uur: Samenkomst in het Streekmuseum de Groote Sociëteit, waar de deelnemers voor eigen rekening een kopje koffie of thee kunnen gebruiken.

Toon Banken.

Deelnamekosten: leden ƒ 7,—; niet-leden ƒ 8,— ,ter plaatse te betalen. Telefonisch aanmelden tot 23 juni a.s. op de volgende nummers: 024-6413012 of 0487-593505.

Tiel, de 1500 jaar oude Hanzestad aan rivier de St.Maartenskerk. Deze kerk dateert uit het midWaal, is één van de oudste handelssteden van den van de 15e eeuw. De toren en de kerk werons land. Vele historische gebouwen gingen ver- den door maandenlange granaatbeschietingen in loren, maar een gedeelte van de oude stadswal- 1944 zodanig geteisterd, dat restauratie bijna len is nog steeds zichtbaar. De historische Water- onmogelijk leek. poort uit 1647 aan het Plein is na de verwoesting Toch heeft monumentenzorg in ongeveer 6 jaar in de laatste oorlog in ere hersteld en te bezichti- tijd het geheel, zelfs in de vroegere middeleeuwgen. De Waterpoort maakt thans deel uit van het se stijl, uit de puinhoop doen herrijzen. De voorStreekmuseum de Groote Sociëteit. malige katholieke kerk kwam na de reformatie in In 1789 liet de Groote Herensociëteit, die reeds in het bezit van de Nederlands Hervormden. De 1764 was opgericht, een indrukwekkend eigen kerk heeft een met tufsteen beklede toren uit gebouw zetten op de plaats waar tot dan de vis- 1440 ingebouwd in het gotische schip. markt had gestaan. Het pand werd opgetrokken in Als u dit alles en nog veel meer wilt zien, neem Lodewijk 16e-stijl. Na zware beschadigingen in de dan onze uitnodiging aan en ga mee. laatste oorlog werd het pand verkocht aan de gemeente Tiel, die het gebouw liet restaureren. Namens de Evenementen-commissie, De sociëteit behield de grote zaal aan de WaalzijToon Banken de. In de resterende vertrekken is het Streekmuseum gehuisvest.

Tijdens de stadswandeling komen we ook bij de Zaterdag 25 september 1999: "Laatste zaterdag van September" Dag-excursie naar Oudenbosch en Bergen op Zoom,

Op deze dag gaan we op verkenning naar West Brabant. In grote lijnen ziet het programma er als volgt uit:: 08.00 uur - vertrek uit Wijchen 09.15 uur- aankomst in AC-restaurant te Oosterhout 10.30 uur - aankomst bij de basiliek van Oudenbosch met bezichtiging van deze kerk onder leiding van gidsen 12.15 uur - aankomst in Bergen op Zoom 12.30 uur- aanvang Bergen op Zoomse koffietafel 13.45 uur- aanvang stadswandeling onder leiding van gidsen met ondermeer bezoek aan Markiezenhof en Gevangenpoort 16.45 uur- vertrek naar huis met een stop in wegrestaurant De Lucht te Bruchem (nabij Zaltbommel).

Aanmelding voor deze dagexcursie, uitsluitend schriftelijk via bijgaande aanmeldingsstrook, tot

uiterlijk 1 september 1999.

De kosten hebben we op hetzelfde bedrag kunnen houden als vorig jaar, t.w. voor leden f 69,00 en niet-leden f 76,00.

Deelnamekosten dienen uiterlijk 5 september 1999 overgemaakt te zijn op postgiro 2622012 ten name van de penningmeester Historische Vereniging Tweestromenland.

Pauselijk Basiliek van de H.H. Agatha & Barbara Katholieke Parochiekerk van Oudenbosch Op initiatief van Pastoor Willem Hellemons werd deze basiliek gebouwd tussen 1865 en 1892.

Deze Pastoor had een grote voorliefde voor de Paus en de stad Rome omdat hij daar vanwege studie jarenlang had gewoond. De St. Pieter kende hij dan ook zeer goed en de St. Jan van Lateranen had ook een bijzonder plaatsje in zijn hart.

De koepel is een imitatie van de St. Pieterskerk in Rome en de voorgevel een nabootsing van de St. Jan van Lateranen, eveneens uit die stad. Eén van de architecten was P. Cuypers, ondermeer de bouwer van het Rijksmuseum en het Centraal Station te Amsterdam.

Degene die voor de eerste keer de basiliek

bezoekt wordt verrast door haar monumentale afmetingen. De lengte is 81 m., de breedte 55 m. en het hoogste punt van de koepel is 63 m.

Ondanks deze forse afmetingen is de basiliek 16 maal kleiner dan de St. Pieter te Rome. Als men dan hoort dat Oudenbosch ongeveer 3500 inwoners telde toen men in 1865 met de bouw begon, stijgt de verbazing nog meer.

Het Zouavenmonument Midden op het plein voor de kerk staat het Zouavenmonument van de beeldhouwer B. Stracke uit 's-Gravenhage, voorstellend Paus Pius IX, die een stervende Zouaaf aan zijn voeten zegent.

Het werd opgericht ter herinnering aan de 3000 Nederlandse soldaten, de Zouaven, die in de jaren 1864-1870 via Oudenbosch naar Rome vertrokken om te strijden voor de instandhouding van de kerkelijke Staat.

Aan dezelfde straat waar de basiliek aan grenst, is ook het Zouavenmuseum gehuisvest in het uit 1776 daterende voormalige raadhuis.

Bergen op Zoom Markiezenhof Door zijn gunstige ligging was Bergen op Zoom al vroeg een belangrijke handelsstad. Vanaf 1533 tot 1795 was de stad de residentie van de markiezen die in het Markiezenhof woonden en over het omliggende gebied regeerden. De Markiezenhof Monumenten-weekend op zaterdag 11 en zondag 12 september

is een laat-gotisch woonpaleis en werd gebouwd tussen 1485 en 1532.

In een gedeelte van het paleis is het Gemeentemuseum gevestigd.

De Gevangenpoort De Lievevrouwepoort -later Gevangenpoort genaamd- is een van de weinig overgebleven voorbeelden van stadspoorten zoals er in middeleeuws Nederland eertijds in vele steden te vinden waren. De poort is gebouwd in de eerste helft van de 14e eeuw.

Door de uitbreiding van de middeleeuwse stad in de volgende eeuw, kwam de Lievevrouwepoort als het ware midden in de stad te liggen en verloor zijn functie als stadspoort. Het gebouw werd toen gevangenis. Vandaar de huidige benaming "Gevangenpoort". Deze bestemming werd behouden tot 1932.

De Gevangenpoort is thans in gebruik als werkruimte voor de stichting "In den Scherminckel" die in de loop der jaren talrijke opgravingen in de stad heeft verricht.

De evenementen-commissie rekent op grote deelname.

Toon Banken

Met steun van afgevaardigden van het StreekHistorischmuseum te Beneden Leeuwen en van de Monumentenstichting Baet en Borgh is er ook dit jaar weer een programma opgezet voor het monumentenweekend.

GROEN spreekt voor zich, parken, tuinen, monumentale bomen.

NATUUR heeft de bedoeling dat men hieruit inspiratie haalt.

Ondermeer de volgende objecten komen dan in aanmerking: historische tuinen en buitenplaatsen, parken en beelden in parken, monumentale bomen en lanen, oude hoogstamboomgaarden, hofjes, oude begraafplaatsen, structuren in het landschap, archeologische monumenten, milieuobjecten, eendenkooien, bossen, kastelen en hun directe omgeving, etc...

Dit jaar is het landelijk thema: monumentaal groen en natuur.

Voor het volledige programma verwijzen wij u gaarne naar de publicaties in de landelijke monu-

De Evenementencommissie van de Historische Vereniging heeft gedurende de voorbereiding en uitvoering van dit monumenten-weekend een tweede naam: "ComitĂŠ Open Monumentendag".

ANTWOORDSTROOK

Deze strook uiterlijk 1 september 1999 inzenden aan: Evenementencommissie Historische Vereniging Tweestromenland Postbus 343,6600 AH Wijchen Ondergetekende wenst deel te nemen aan de dag-excursie op zaterdag 25 september 1999 naar Oudenbosch en Bergen op Zoom.

Naam Adres Postcode en woonplaats:..........

Telefoonnummer

:...........

Aantal deelnemers

Lid of niet-lid Gewenste opstapplaats :.

Opmerkingen

-§xmentenkrant, de Gelderlander en de weekbladen in onze regio.

Namens Comité Open Monumentendag

tember a.s. binnenkomt doet dat dus gewoon mee!

Om uw geheugen op te frissen: het gaat om het volgende. Volgens ons is er in de afgelopen honToon Banken derd jaar ongelooflijk veel gebeurd. Zo'n eeuw vol verhalen, het moet verteld worden, vinden wij.

Daarom zouden wij u willen vragen eens bij u zelf MAAS EN WAALSE VERHALEN UIT na te gaan of u ook zo'n verhaal zou kunnen DE 20-STE EEUW schrijven. Een verhaal over iets dat u zelf hebt beleefd of dat u ooit eens hebt horen vertellen.

In de Nieuwsbrief van december 1998 plaatsten Het mag een droevig, vrolijk, spannend of triest wij de eerste oproep tot het schrijven van een ver- verhaal zijn, maar het moet vooral een gewoon haal uit deze eeuw. Wij hebben intussen vele ver- mensenverhaal zijn. Hoge literaire eisen worden halen en ook enkele gedichten binnengekregen. er niet aan gesteld. En als uw nederlands niet zo Vele daarvan zijn in dialect geschreven. Maar om goed is zetten wij dat wel weer recht. Het mag een goede keuze te kunnen maken zouden wij ook in dialect. over nog meer verhalen de beschikking willen hebben. Het is nog niet te laat om uw verhaal in U kunt uw verhaal opsturen naar: te zenden. Wij stelden toen een einddatum van 1 De Historische Vereniging Tweestromenland juli 1999. Maar de maanden juli en augustus zijn Postbus 343 vakantiemaanden. Indien een verhaal vóór 1 sep- 6600 AH te Wijchen.

TENTOONSTELLING "SPOREN IN ZANDSTEEN"

In kasteel Huis Bergh te 's-Heerenberg van 26 juni t/m 19 september 1999

In het kasteel Huis Bergh in 's-Heerenberg wordt van 26 juni t/m 19 september 1999 de tentoonstelling "Sporen in Zandsteen" gehouden.

Het kasteel Huis Bergh is ĂŠĂŠn van de grootste kastelen in Nederland. De bouwgeschiedenis gaat terug tot de dertiende eeuw. Het kasteel is ingericht met een waardevolle laat-middeleeuwse kunstcollectie.

De tentoonstelling geeft aan de hand van voorbeelden van de Baumberger- en de Bentheimer zandsteen een beeld van grensoverschrijdende verstrengelingen tussen Duitsland en Nederland.

Zo siert deze kwalitatief hoogwaardige zandsteen uit de omgeving van Westfalen niet alleen talrijke historische gebouwen in het Munsterland, maar komt hij ook als bouwmateriaal en bouwversiering

veel voor in het oostelijk gedeelte van Nederland.

De geschiedenis van deze "verbinding in steen" gaat terug tot de middeleeuwen. Reeds rond 1200 ontstonden in het Nederlandse grensgebied de eerste bouwwerken van Westfaalse zandsteen.

Kasteel Huis Bergh Hof van Bergh, 's-Heerenberg Postbus 155, 7040 AD's-Heerenberg Informatie: tel. 0314-661281

Openingstijden: juni en september: 14.00- 16.00 uur juli en augustus: werkdagen 11.00 - 16.00 uur; zaterdag en zondag 14.00 - 16.00 uur

In het volgende tijdschrift plaatsen we weer een kwartierstaat, zoals u dat van ons bent gewend.

EWIJK Foto: verzameling J.L.C. Alkemade, Ewijk

De zusters Franciscanessen van Gemert waren in 1890 bereid gevonden om in Ewijk een nieuwe post te vestigen. Het klooster werd aan de Vergert, thans de Klaphekstraat, in 1892-1894 gebouwd onder leiding van de Wijchense architect P. Stornebrink. In 1932 werd het ranke torentje van 1892 door architect Arntz vervangen door een klokvormig model.

De foto is van rond 1900.

23

HERNEN b'oto: verzameling j. van (leider, Brrghami

Jacht in H, Zoiets zie je niet meer. De tijden van de grote drijtjachten in on/e streek zijn voorbij. Hoge heren, elders uit ons land, hadden in Bergharen, Hernen of Leur grote jachtgebieden en met hulp van drijvers uit de buurt en een eigen boswachter, onbezoldigd veldwachter zelfs, beoefenden zij meerdere zaterdagen in de herfst en de winter de jachtsport.

Opvallend is dat deze foto is gemaakt op 30 december 1941, in oorlogstijd, en de jagers nog in het bezit waren van een jachtgeweer.

Links op de foto staat Piet Leenders uit Hernen. die toentertijd jachtopziener was.

24

HEUMEN Foto: G.A.A. Rooijakkers, OverasseM

In de 13de eeuw stond in Heumen reeds een kapel, toegewijd aan de H. Georgius. In 1615 ging het kerkgebouw over in handen van de Gereformeerden. In de loop der jaren werd de kerk, door reparaties, versterkingen en herstellingen, diverse keren van aan/ien veranderd.

Een tekening uit 1732 en deze foto laten zien dat de contouren van de kerk niet veranderd zijn.

In 1891 werd in de kerk het gedenkteken voor de graven van Nassau opgericht. De graven Lodewijk en Hendrik van Nasau sneuvelden bij de in 1574 geleverde slag op de Mokerheide.

25

HORSSEN Voln: verzameling H. RW Alben, Wijrhcn

Horssen, Stoomzuivelfabr. â&#x20AC;&#x17E;Horssen en Gmsfreken'

Stoomzuivelfabriek

26

"Horssen en Omstreken ".

LEUR Foto: verzameling H.J. van Capelleveen, Leur

Toegangshek Huis te Leur en Grote Laan Leurse bos. Situatie rond 1915.

Zeldzame foto van het uit het einde van de 18de eeuw daterende toegangshek.

Dit hekwerk is in 1926 vervangen door de huidige entree, bestaande uit pijlers met daarop schildhoudende leeuwtjes.

Op de voorgrond een telg uit de familie Van Capelleveen. Deze familie bewoonde de nabij gelegen boerderij "De Mermerd", Van Balverenlaan 6, in de periode 1903-1922.

Op de achtergrond is de molen van Hernen zichtbaar.

27

MAASBOMMEL

Maasbommel Âą1900.

In de kerk heeft van mei 1985 tot december 1994 het Maas en Waals fossielen museum gezeten. In het gemeentehuis (op de achtergrond met trap) was van juli 1987 tot december 1994 het Streekhistorisch Museum Twecstromenland gehuisvest.

28

MALDEN Foto: verzameling G. A.A. RooĂŻjakkers, Overasselt.

Klooster met meisjesschool en bewaarschool, gesticht in 1925 door de Franciscanessen uit Roosendaal.

In 1967 verkocht aan de gemeente en gesloopt.

Op die plaats ligt nu de Kloosterstraat.

29

NEDERASSELT Foto: verzameling G.A.A. Rooijakkm, Ovemssfll.

Deze foto is gemaakt in 1926. We zien de parochiekerk St. Anthonius Abt, het klooster en de pastorie.

Aan de kerk en de pastorie is snel gewerkt. De aanbesteding van kerk en pastorie vond plaats op 5 mei 1880; medio december was het kerkgebouw al te betrekken.

Op de voorgrond is men bezig met de aanleg van de weg Grave-Nijmegen. De brug over de Maas bij Grave was tegelijkertijd in aanbouw, welke in oktober 1929 gereed was.

30

NIFTRIK

Op het Hoogeerd was het druk tijdens het hoge water van 1910.

Hier aan de loswal werden vanouds per schip over de Maas goederen aangevoerd. Voerman Bertus Laurant staat op de vracht te wachten en Frans Sengers, de brouwersknecht, houdt een big bij het oor vast, die men maar zolang in een voederbak gezet heeft.

31

OVERASSELT

Âą7920.

Het veer "Op hoop van Zegen" bij de Tempel (ook wel het Tempelse veer genoemd).

Het was een oeververbinding in de Handelsweg van het Land van Ctiyk naar Nijmegen. Aan de overkant ligt Overasselt.

32

PUIFLIJK

Handboogschutterij voor café Mulders (±1910).

V.l.n.r.: Eerste rij: Grad v.d. Zandt, Marinus Soetekouw, Helm v.d. Wielen, Willems.

Tweede rij: N.N., N.N., Hend v.d. Wielen, burgemeester Verheijen, Fons Willems, Wim v.d.

Zandt.

Derde rij: Nicolaas Kistemaker, politieman Eggenhuizen, Mulders, Bernard Hoogstraten, Jan

van Erp, N.N., N.N., N.N., Toon Mulders (eigenaar van het café), Hend Soetekouw, N.N., N.N., onderwijzer van de lagere school (met baard), Bernard v.d. Wielen (later burgemeester van Nieuw-Vossemeer) leunend op de eerste fiets in Puiflijk, eigendom van de familie Van der

Zandt.

33

WAMEL Foto: verzameling J.P. M. van Dinter, Drmmel

Familie Melis, Kerkstraat (Âą1928).

V.l.n.r.:Johan, Harrie, Betsie Verrijken, Marie, Triuis, VVilleniien.

Leunend op de kar (een dogkar) ThĂŠ.

34

WEURT

Op de tramroute waren cafés populaire halteplaatsen. Onder Weurt mocht café "De Frtiitmand" zich tramstation noemen. Op deze foto vallen echter geen rails te ontdekken. We kunnen derhalve aannemen dat deze afbeelding stamt uit de vorige eeuw, nog voor de oprichting vau de trammaatschappij. Je krijgt de indruk dat (Je fotograaf dit tafereel in scène heeft gezet; de diversiteit aan manden moet kennelijk de naam van het café eer aandoen.

35

WINSSEN Foto: verzameling J. L. C. Alkemade, Ewijk

Hotel "de Tuin" 1920.

36

WOEZIK Foto: verzameling hist. werkgroep Wighene, J. Jansen

In Woezik aan de voormalige Beuningse Steeg vindt men thans (1999) een bruin café annex schietbaan.

Midden vorige eeuw waren hiervan eigenaar Theodorus Egberts en zijn vrouw Lamberdina van Zwam. Zijn hoofdberoep was tuinman en zoals op vele andere plaatsen was zijn vrouw tapster.

In 1856 werd een dochter geboren, die later de zaak zou overnemen. Haar naam was Theodora en in de volksmond heette zij "tuinmans Dore". Later kreeg zij bekendheid als "De stuiverse meid". Deze naam heeft zij gekregen om de volgende reden. Het café lag niet aan een grote route, een doorgangsweg, en daarom werden de prijzen laag gehouden. Alle consumpties waren vijf cent.

Na haar overlijden werd de zaak overgenomen door Hendrikus van de Berg, gehuwd met Maria Jacobs. Maria was, behalve een goede tapster, ook een baakster bij goede kennissen.

Festje van Haare uit Overasselt, de tweede man van Maria Jacobs, heeft de zaak ook een aantal jaren gedreven. Hij werd opgevolgd door zijn stiefzoon Jan van de Berg.

Na Jan werd de zaak gerund door de familie Janssen-Lukassen. In december 1974 heeft Frans Strik de zaak ingericht tot bruin café annex schietbaan.

37

WIJCHEN

Op 17 september 1944 werd het St. Jozefgesticht door de Duitsers in brand gestoken en geheel vernield. Een aantal zusters en ouden van dagen werd tijdelijk opgenomen in het Derde Orde-huis te Alverna. Dit tijdelijk onderkomen beviel niet.

De heer Broks bood zijn hotel-restaurant te koop aan aan het R.K. armbestuur. Dit aanbod werd aangenomen.

Mgr. Mutsaerts, bisschop van 's-Hertogenbosch, machtigt op 19 november 1945 het armbestuur om tot aankoop van het hotel over te gaan, hetgeen op 26 december dan ook feitelijk

geschiedde. Eind 1946 werd het noodklooster door de zusters en de ouden van dagen betrokken. Er was plaats voor 7 zusters, 6 mannen, 6 vrouwen en 15 pensiongasten.

Het nieuwe "St. Jozefzorg" werd in gebruik genomen op 15 november 1951. Het noodklooster werd met de grond verkocht aan de gemeente Wijchen.

38

ONBEKEND

Wie kan ons vertellen waar bovenstaande foto (Âą1905) is gemaakt en wie er opstaan? Wat betekent "FOSCO" (rechts naast het hoofd van de man) ?

Graag uw reacties naar de Historische Vereniging Tweestromenland

Mits anders vermeld zijn de foto's in bezit van de Historische Vereniging Tweestromenland.

39

DOOP- TROUW- EN BEGRAAFBOEKEN Zoals bekend heeft de werkgroep Maas en Waalse geslachten de DTB-periode, dit is van circa 1620 - 1811, alle gegevens in de computer ingebracht. In het documentatiecentrum zijn de DTB- gegevens met behulp van het computerprogramma snel op te vragen.

De ingebrachte bestanden zijn in gedrukte vorm beschikbaar op A4-formaat en worden uitgegeven naar de huidige gemeente-indeling, d.w.z. er zijn vijf boekwerken van resp. de gemeente Beuningen, Druten, Heumen, West Maas en Waal en Wljchen. Voor vier grote gemeenten zijn de dopen opgesplitst in twee boeken en voor de begraafinschrijvingen zijn twee gemeenten bij elkaar gevoegd.

Onderstaande prijzen (aangepast per l april 1999) zijn exclusief portokosten. De boekwerken zijn ook verkrijgbaar in het documentatiecentrum tijdens de openingsuren.

DOPEN

BEUNINGEN I Beuningen, Weurt, Winssen BEUNINGEN II Ewijk DRUTEN I Afferden, Deest, Druten, Horssen DRUTEN II Pui/lijk HEUMEN Heumen, Malden, Nederasselt,

ƒ

28.50

ƒ

28.50

ƒ

WEST MAAS EN WAAL Alphen, Altforst, Appeltern, Dreumel, Leeuwen, Maasbommel, Wamel

ƒ

28.50

28.50

WIJCHEN

ƒ

28.50

ƒ

28.50

Balgoij, Batenburg, Bergharen, Hemen, Leur, Wijchen

ƒ

28.50

BEGRAVEN

ƒ

26.50

ƒ

28.50

ƒ

26.50

ƒ

26.50

Overasselt

WEST MAAS EN WAAL I Alphen, Altforst, Appellern, Dreumel WEST MAAS EN WAAL II Leeuwen, Maasbommel, Wamel WIJCHEN I Wijchtm WIJCHEN II Balgoij, Batenlrurg, Ber-gharen, Hemen, Leur, Niftrik

./' 28.50 ƒ

28.50

ƒ

28.50

Horssen

WIJCHEN Balgoij, Batenburg, Bergharen, Hemen, Leur, Wijchen

TROUWEN

BEUNINGEN Beuningen, Ewijk, Weurt, Winssen DRUTEN ' Afferden, Deest, Druten, Horssen, Puijlijk HEUMEN Heumen, Malden, Nederasselt, Overasselt,

40

BEUNINGEN en HEUMEN Beuningen, Ewijk, Weurt, Winssen, Heumen, Malden, Nederasselt, Overassell WEST MAAS EN WAAL en DRUTEN Alphen, Altforst, Appeltern, Dreumel, Leeuwen, Maasbommel, Wamel, Afferden,

ƒ

28.50

ƒ

28.50

ƒ

25.00

BOEKEN DIE WORDEN VERKOCHT IN HET DOCUMENTATIECENTRUM EN IN HET STREEKHISTORISCH MUSEUM TWEESTROMENLAND TE BENEDEN LEEUWEN. (boeken die niet in de Tweestromenlandreeks zijn verschenen)

Monumentenboek Wijchen.................................................................................................. ..................................................................ƒ 24,00 Gemeentehuizen in G^elderland.........................................................................................................................................................ƒ 49,50

Vincentiusvereniging Wijchen 100 jaar.......

................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......................ƒ 19,95

100 jaar Boerenbond Wychen.............................................................................................................................................................ƒ 14,95 Een eeuwfeest rond Sint Antonius Abt: Overasselt en Nederasselt 1891 -1991............................J 22,50 Het vergeten vliegveld Keent/Airstrip B 82 Grave........................................................................................................ƒ 39,00 Rondom St. Judocus: de 100-jarige kerk van Hernen en Leur 1993 .........................................................ƒ 30,00 St. Annaparochie Bergharen 1993........................................... .....................................................................................................ƒ 25,00 Vorstenhuis en volk in het Wijchens kasteel van 1609-1995................................................................................ƒ 14,95 De kerk te Leur 1991......,.,.....................................^

15,00

De Maas in bedwang (Mook en Middelaar) .........................................................................................................................ƒ 35,00 Over dijkcedullen en rotmeesters...................................................................................................................................................J

2,50

Gemeente Bergharen zoals 't was 1818-1984......................................................................................................................./ 15,00 Maas en Waal in de dertiger jaren ..................................................................................................................................................ƒ 25,00 Geschiedvervalsing over de Meidagen van 1940............................................................................................................../ 25,00 Het leven van een dienares (Lena Geerdes)....................................................................................................................... J 27,50

Verzen, versjes en verzinsels........................................ ...........................................................................................................................ƒ 17,50

41

KOPIJ

voor nummer 101 van ons tijdschrift Tweestromenland' dient vóór 30 juli a.s. in het bezit te zijn van de redactie.

42

Algemeen Postadres: HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND Postbus 343, 6600 AH Wijchen

HET STREEKHISTORISCH MUSEUM TWEESTROMENLAND Pastoor Zijlmansstraat 3, 6658 EE Beneden Leeuwen; tel. (0487) 595002

Het bezoekadres (geen postadres) van het documentatiecentrum van de Vereniging is: Kasteellaan 24 te Wijchen;

Openingstijden: Elke zondag, dinsdag en woensdag van 14.0017.00 uur.

tel (024) 6413012Rolstoeltoegankelijk.

Openingstijden: elke woensdagmiddag van 14.00-17.00 uur, vrijdagavond (voorafgaande aan de eerste zaterdag van de maand) van 18.30-21.00 uur en elke eerste zaterdag van de maand van 9.30-12.30 uur. Ingang: via het souterrain links van het gemeentekantoor. In de maanden juli en augustus is het documentatiecentrum gesloten.

Groepen kunnen volgens afspraak terecht.

Postadres van het museum: De Heuvel 107, 6651 DC Druten;

tel. (0487) 517282

Publicaties uit de TWEESTROMENLANDREEKS

ledenprijs

dl l dl 2 dl 3 dl 4 dl 5 dl 6 dl 7 dl 8 dl 9 dl 10 dl 11 dl 12 dl 13 dl 14 dl 15 dl 16

dl 17

Maas en Waals woordenboek Aan het volk van Nederland Leeuwen en Elisabeth Boldershof Ewijks klooster Stoomtram deel I Schoolstrijd Appeltern Wee den vergetenen (watersnood 1926) Dorp Horssen Stoomtram deel II Kwartierstatenboek DorpAfferden Bibliografie Tweestromenland Van Vamele tot Wamel Duizend jaar Deest St.-Andreaskerk Weurt 1898-1998.

100 jaar 'een open huis', Weurt ien ut Wurts

uitverkocht ƒ 8,00 ƒ 18,50 ƒ 18,50 ƒ 13,50 uitverkocht ƒ 7,50 uitverkocht uitverkocht ƒ 10,00 uitverkocht ƒ 39,00 ƒ 54,50 ƒ 42,50 ƒ 47,50

ƒ ƒ

27,50 22,50

niet-ledenprijs

ƒ ƒ ƒ ƒ

9,75

25,00 25,00

15,00

ƒ

9,75

ƒ

15,00

ƒ ƒ ƒ ƒ

39,00 59,50 45,00

ƒ ƒ

30,00

47,50 25,00

De prijzen zijn exclusief administratie- en verzendkosten.

Boeken zijn aan te kopen tijdens de openingstijden van het documentatiecentrum van de

Vereniging te Wijchen en in het Streekhistorisch Museum Tweestromenland in Beneden Leeuwen.

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS 26.VIII.1999 - NUMMER 101

TWEESTROMENLAND

Bestuur: Mevr. W.M. Berris-Visschers, Wijchen, Opgericht: 15 mei 1964 voorzitter Doel: in zo breed mogelijke kring bevorde- J.P.H. Daverveld, Wijchen, secretaris ren van de belangstelling voor de geschiede- GJ. Jansen, Wijchen, penningmeester nis in al haar aspecten en onder ieder op- A.W.P.A. Banken, Beneden-Leeuwen zicht, in het bijzonder van het werkgebied, Mevr. G.Y.M. Derks-Klabbers, Druten het Land van Maas en Waal en het westelijk H.W.G.M. van Elk, Puiflijk deel van het Rijk van Nijmegen.

L.H.W. ten Hag, Beuningen Mevr. A. Kamerman-Wilmink, Wijchen Het tijdschrift verschijnt vier keer per jaar.

G.A.A. Rooijakkers, Overasselt WJ. van Sommeren, Beneden-Leeuwen Lidmaatschap: C. Visser, Druten Het lidmaatschap geeft recht op: - toezending van het tijdschrift en de ISSN: 1381-950 X nieuwsbrief, - gratis toegang tot het documentatiecentrum, INHOUD - korting op excursies - korting op boeken uit de Tweestromen- 3 Stond "Concordia", Deest, model voor landreeks "Orpheus", Druten?.

- korting op andere publicaties van de Verdoorjohan van Os eniging 8 Het geslacht Van Scherpenseel te Dreu- 50% korting op de toegangsprijs Streekhismel en Wijchen door J.C.. Klesser torisch Museum Tweestromenland 14 Over dorpsschutters, nachtwakers en poldermeesters.

Contributie: De contributie bedraagt ƒ 35,—. Men mag door Leo ten Hag ook meer storten bij wijze van gift. De contri- 18 Kwartierstaat L.H.v. Echteld butie dient te worden voldaan door storting door B.J.M. v. Echteld op postgiro 242316 t.n.v. de Ledenadminis20 Tien wonderbare genezingen (1382tratie Historische Vereniging Tweestromen1384); deel i, Alphen: De vrouw met de land te Wijchen zere arm. doorjohan van Os Ledenadministratie: 22 Literatuursignalement Voor opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (vóór l december van elk kalenderjaar).

Secretariaat en centraal postadres: Postbus 343, 6600 AH Wijchen, tel.: (024)6413012 of (024)6418987 postgiro: 2622012 t.n.v. Penningmeester Ereleden: H. van Heiningen, J.P.M, van Os Op de voorkant: Druk: Drukkerij KLEWO Wijchen

Het torentje van de Blanckenburgh te Beuningen. Tijdens het Open Monumenten Weekend (11-12 september a.s.) te bezichtigen.

Streekarchief Bommelerwaard

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS Redactie: Ko van den Boom (redactiesecretaris), Hugo van Capelleveen, Gijs van Dijk, Jan van Gelder, Kees van Kouwen, Ernest Mettes, Pieter Roelofs NUMMER 101

1999/III

Johan van Os

STOND "CONCORDIA", DEEST, MODEL VOOR "ORPHEUS", DRUTEN? Een heftige pennenstrijd in Maas en Waals

Hondenkar

oudste advertentieblad (1881) Wie in een dorpsgeschiedenis duikt komt wel eens iets belangrijks tegen of iets moois. Je trapt het toevallig op de staart en je zou er ogenblikkelijk meer van willen weten, liefst alles. Maar net als bij een hagedis: de staart laat los, die heb je, en de rest... daar kom je nooit meer achter.

Zo ging het bij onze ontdekking - een toevalsvondst - dat Deest in 1881 - en vermoedelijk al veel eerder en ook veel langer - een zangvereniging moet hebben gehad die Concordia heette en die bestond uit jongelui.

Concordia betekent "eendracht" en Eendracht is weer de naam geworden van de harmonie, die in 1906 in Deest werd opgericht en die toen zelfs een eigen gebouw kreeg.

Tussen 1881 en 1906 liggen 25 jaar. Zou het nu niet zo kunnen zijn, denk je dan, dat de harmonie van Deest een voortzetting is geweest van een zangvereniging die al veel langer bestond? De naamsovereenkomst met Concordia (Latijn) wijst daar sterk op en - het kan toeval zijn of niet - ook de Puiflijkse fanfare is in 1916 voortgekomen uit een veel oudere zangvereniging.

Wat ervan klopt, we zijn er niet achter gekomen.

Toch is er over de Deestse zangvereniging Concordia nog iets bekend. Ze heeft namelijk op 12 maart 1881 in de krant gestaan. Het was me de krant trouwens wel: één vel papier, aan beide kanten bedrukt en uitgegeven door C.J. Langendam in Druten. Die Drutense Langendam moet welhaast een naast familielid of zelfs een zoon zijn geweest van de Simon Petrus Langendam, die in 1848 in Nijmegen De Gelderlander begon uit te geven. Dit was toen nog een krantje van niks, dat inmiddels wel 150 jaar bestaat, al is het niet meer zelfstandig, maar in handen van "de grote jongens".

C.J. Langendam probeerde in Druten tegen De Gelderlander op te boksen. Zijn blad verscheen alleen op zaterdag. Het kostte ƒ l,— per jaar voor Drutenaren en ƒ 1,25 voor "buitendorpen" zoals Deest.

Langendam bracht zijn Maas en Waal's advertentieblad, zoals het krantje heette, blijkbaar zelf rond met de hondenkar, want op 19 februari 1880 legde hij het gemeentebestuur van Druten de volgende vraag voor, waarop hij in verband met zijn "bijzondere belangen" graag antwoord had: "Is het op de wegen (niet dijken) binnen uwe gemeente geoorloofd te rijden met een wagen, waar-

Deest, 1915. Harmonie de "Eendracht" 1900. Zittend vlnr.: Wim Born,Johan Otten, Janus van Kouwen, N.N., Nol Ebben, Jo Smits, N.N., N.N., N.N. Staand vlnr.: Steven de Kleijn, Wim van Toor (met vaandel), N.N., Nol van Kampen (met trommel). N.N., Kub van Aanholt, Nol Leegstraten, Gerard Janssen, Janus v.d. Broek, Jan de Kleyn, N.N., Marinus Gerritse, N.N., N.N., N.N., Johan Born, dirigent Kokken, N.N., Grad van Gelder, Wim Schaminee, Hannes de Klein, N.N., 2 kinderen onbekend.

Het vaandel rechts zou van de R.K. Werkliedenvereniging uit Deest zijn, welke opgericht werd in het jaar 1907

ondereen hond als trekdiergespannen is?"1 De Drutense bestuurders maakten kennelijk geen bezwaar tegen dit vervoermiddel. Een goed jaar later immers - in het al genoemde

langsgekomen zijn, waarschijnlijk zelfs iedere zaterdag, om bij de abonnees zijn advertentieblad te bezorgen. We weten in ieder geval zeker dat Langendam in Deest minstens twee

blad van 12 maart 1881 - plaatste Langendam

lezers had. Van die twee was er één "werkend

zelf een advertentie, waarin hij de bevolking van Wamel, Dreumel, Alphen en Maasbom-

ander was dat misschien ook en, zo niet, dan

lid" van de zangvereniging Concordia. De

voorstellen. De mensen uit Wamel, Dreumel, Alphen en Maasbommel werd verzocht hun "druk- en bindwerk gereed te leggen".

Behalve zijn krantje moet C.J. Langendam in Druten dus ook een handelsdrukkerijtje en

was hij op zijn minst een gezworen fan van de Deestse zangers. Hij is het immers geweest, die op 12 maart 1881 een stuk ter lengte van ruim één kolom over Concordia in het blaadje van Langendam had staan.

Het is ontzettend jammer dat er van het Maas en Waals Advertentieblad - voor zover bekend maar één compleet nummer bewaard gebleven is'', want - al was het dan een commerciële uitgave - Langendam schrok er niet voor

een boekbinderij hebben geëxploiteerd. In

terug in het krantje zijn eigen mening te

Deest zal hij ook wel "met den papierwagen"

laten horen en ook zijn lezers de kans te

mel liet weten dat deze dorpen "in het begin

der volgende week bij goed weer met den papierwagen zullen worden bezocht". Boven die advertentie stond een klein hondenkarretje afgebeeld, dat de "papierwagen" moest

geven ronduit te vertellen wat ze op hun

Wat ze bij Concordia in Deest kunnen, zoiets had hij geschreven (volgens de reactie van Y tenminste), dat kunnen wij in Druten ook.

Nee, dat k u n n e n wij, "ontwikkelde en beschaafde jongelingen van Druten", veel beter. Wij "die op het zangkoor (in de Drutense kerk) zoo mooi kunnen zingen" hoeven toch zeker niet onder te doen voor "de boerenjongens van Deest". In Druten, meende X (allemaal volgens Y), kon "een modelcorps" Worden opgericht, "waarbij dat van Deest zou afsteken als een nachtpitje bij een gaslantaarn". Wat was nou Deest? De heer X woonde nog niet zo lang in Druten, had hij in zijn Nachtpitje stukje verteld, maar tevoren wist hij Deest niet eens te liggen. Deest? Nooit van gehoord Ook om een andere, meer speciale, reden is zelfs. Maar nu hij in Druten woonde was hij het verdrietig dat we Langendams blad maar toevallig naar de laatste uitvoering van ConcorĂŠĂŠn nummer terug kunnen lezen. De fan van dia wezen luisteren. En ja, hij moest toegeConcordia in Deest reageerde namelijk op een ven, ze zongen niet slecht, die "boerenjoningezonden brief uit Druten, die in het vori- gens" in Deest. Dat niet. Maar nogmaals, in ge nummer was afgedrukt. En dat nummer het "verlichte", "ontwikkelde" en "beschaafmissen we, zodat we niet precies weten wat de de" Druten moest toch zeker veel meer zangDrutenaar geschreven had en zodat ook de en muziektalent zitten dan in het "nietige" reactie van de Deestenaar op de Drutense uit- Deest. latingen niet zo gemakkelijk te volgen is. Oeioeioei! De heer X te Druten had er zeker Maar de grote lijn valt er toch wel uit te niet aan gedacht dat de hondenkar van Lanhalen. gendam ook wel eens naar Deest zou kunnen De Drutenaar (bij de redactie bekend) had rijden om ook daar een paar krantjes te zich X genoemd. De Deestenaar (ook bekend bezorgen. De ingezonden brief van X - in bij Langendam) noemde zich in de krant Y. 1200 exemplaren gedrukt en verspreid - werd Er werd dus niet met open vizier gestreden, in Deest waarschijnlijk veel gretiger gelezen maar dat was in 1881 ook niet de gewoonte. dan in Druten zelf. En het kon niet uitblijven: In zoverre is de pers er wel op vooruitgegaan: de twee abonnees in Deest (die voor hun anonieme of onder schuilnaam geschreven krantje toch al een kwartje meer moesten stukken worden tegenwoordig zonder meer betalen dan de Drutenaren) grepen allebei in de prullenbak gekieperd. naar de pen om in het volgende nummer van Maar nu de kwestie waar het tussen Drute- het advertentieblad de heer X eens even de naar X en Deestenaar Y om ging. oren te wassen. Zoals gezegd, de Deestenaar, Er moest anno 1881 in Druten een "muziek- die het eerst reageerde, noemde zich Y en hij gezelschap" worden opgericht. Althans, dat leidde zijn reactie in met de volgende woorvond blijkbaar de heer X. En juist om zo'n den: gezelschap van de grond te krijgen had hij ter opwekking en aansporing van zijn dorps"Mijnheer de Uitgever! Een plaatsje zult u mij niet genoten een stuk in het jonge krantje van weigeren, maar ik heb er nog een verzoek bij: haal Langendam gezet. Prima, niks van te zeggen. s.v.p. uit dit stukje de fouten, die er tegen taal of Ook in Deest had niemand bezwaar tegen de stijl in mochten voorkomen, want ik behoor tot dat oprichting van een "muziekgezelschap" in min verlichte, en onbeschaafde deel uwer lezers, dat Druten. Alleen had X in zijn stukje de stom- het nietige plekje Deest tot woonplaats heeft. " miteit begaan Deest op de ziel te trappen.

lever hadden. De Drutense drukker was duidelijk een voorstander van de vrije meningsuiting, een gezond standpunt, dat overigens vandaag de dag nog lang niet door alle advertentiebladen wordt gedeeld. Advertenties en vrije meningsuiting verdragen elkaar maar slecht en misschien heeft het wel daaraan gelegen dat Langendams Maas en Waals krantje niet langer dan hooguit twee jaar (1880 en 1881) heeft bestaan. In 1882 was het al overgenomen door de Drutense sneldrukker J.F. van Heereveld.

Baspartij

komen wonen. X kon volgens hem geen vreemdeling zijn in Druten want anders had Een halve kolom lang gaat Deestenaar Y er hij in zijn ingezonden brief toch moeilijk de dan toe over de geleerdheden, waarmee Dru- toezegging kunnen doen dat hij bij "vele tenaar X zijn ingezonden brief had opge- invloedrijke personen" steun zou gaan zoeken sierd, onderuit te halen. Het hele vertoon voor het oprichten van een zangvereniging. van boekenwijsheid had volgens Y in Deest Met andere woorden, die meneer X moest alleen maar gediend om met een langer stuk volgens Y gewoon een echte oude Drutenaar voor den dag te kunnen komen. Het sloeg zijn. Y had trouwens eens nagegaan wie er de nergens op. X had volgens Y net gedaan als laatste keer van buiten Deest allemaal waren een huismoeder, die desnoods aan "een bom- komen luisteren naar de uitvoering van Conbazijnen broekspijp" een fluwelen lap zou cordia. Daar waren "slechts twee personen " bij zetten, als het broekje zoonlief te kort was. geweest die van tevoren misschien nooit van Dacht X misschien, zo vroeg Deestenaar Y Deest hadden gehoord. Maar van die twee zich af, dat hij door grote woorden uit te kra- wist Y zeker, dat ze het ingezonden stuk in men zichzelf' en de Drutenaren in de hoogte het vorige nummer van Langendams adverkon steken? Had X geen andere argumen- tentieblad niet hadden geschreven. Die X uit ten?

Druten had in zijn brief dus nog zitten liegen Welnee, die had hij niet, meende Y in Deest. ook. Maar goed, dat wou Y hem dan wel verNeem nou, stelde hij voor, dat zangkoor in de geven. "Een leugentje om bestwil" \VZLS in de nieuDrutense kerk, dat zo geweldig kon zingen. we krant al vaker voorgevallen, constateerde Zong dat echt zo goed?

Y. "Ik zou hierop kunnen antwoorden", schrijft Deestenaar Y, "dat ik - hoe dikwijls ik Drutens Ijdelheid zangkoor ook heb gehoord - nog nooit een goeden eersten tenor heb opgemerkt; dat meestentijds de eenEr was nog een tweede Deestenaar die op de voudigste stukken zelfs worden verknoeid door het ingezonden brief uit Druten had gereageerd, overstemmen van alle partijen door de baspartij; een werkend lid van Concordia. Hij had zich dat de beste solist der tweede tenoren het gebrek heeft blijkbaar Z willen noemen - om de polemiek dat zijn register op middelbare hoogte reeds faalt, alfabetisch af te ronden (X, Y, Z) - maar om enz. ... ". de een of andere reden was het Zorg geworY wou daar niet verder op ingaan, "want", den. schrijft hij, "bij dit alles is verbetering mogelijk, Het stukje van Zorg werd overigens niet waartoe een weinig meer beschaving in den zang geplaatst. Het was te laat binnengekomen. reeds veel zou bijdragen. " Het was trouwens niet Maar in een naschrift bij de lange brief van Y de bedoeling van Y "het stichten eener Druten- maakte uitgever Langendam wel melding van sche Zangvereeniging tegen te werken. " Alleen de tweede reactie uit Deest: wilde hij X eens vragen "waarin de verlichting en de beschaving van Druten's jongelingschap zich "Ofschoon wij liever het stukje van Zorg, werkend ooit heeft geopenbaard"?" Naar zijn oordeel lid van Concordia te Deest, hadden opgenomen", moest "het eerste bewijs daartoe nog geleverd wor- aldus Langendam, "omdat het minder sporen den. " Waar haalde X dan het lef vandaan, draagt van gekrenkte ijdelheid - toch moesten wij tot wou Y wel eens weten, "zich zoo verre verheven te de plaatsing van het laatstbedoelde besluiten, voelen boven de jongelingen van het nietige Deest?" omdat het reeds gezet was toen wij het andere ontX zou aan hen beter een voorbeeld kunnen vingen. " nemen, vond Y, "omdat zij, niet door woorden, maar door daden toonen dat zij durven, willen en De uitgever kunnen!"

Y in Deest wenste ook helemaal niet te gelo- Sporen van gekrenkte ijdelheid. Met die woorden ven dat X pas sinds kort in D r u t e n was kreeg de op zijn ziel getrapte Deestenaar Y

De Koninklijke zangvereniging "Orpheus" in Druten poseerde in 1920 voor de fotograaf. Hierop staan onder andere:Jan Hoes, H. van Haaren, Frederiks (dirigent), A. van Heereveld, Spits, Geurts, W. Klarenbeek, Van As, H. Kuipers, Stet en Grad Tromp, J. Marcus,J. Sengers, Sanders, M. Kuipers, Allard van Heereveld, N. de Kleijn, Cees Frederiks en W. van As. Wie weet "Wie - mie" is? nog een trap na. Gekrenkt was hij zeker, maar meer in zijn eer - de eer van zijn dorp tenslotte - dan in zijn ijdelheid. Ijdelheid was in dit geval eerder aan de Drutense kant te zoeken. Maar ja, in Druten had Langendam zijn drukkerijtje staan en daar zat ook het gros van zijn abonnees en zijn adverteerders.

En zo zie je maar, bij het allereerste Maas en Waalse advertentieblad zat de commercialisering van de pers er toch al aan te komen.

Maar een heftige woordenwisseling in de krant, dat kon in 1881 nog.

Wij, geschiedvorsers, kunnen 117 jaar nadien uit het oude drukwerkje zowel venijn als honing puren. Wie X, Y en Z(org) nu eigenlijk waren, zullen we wel nooit te weten komen. Maar één ding weten we dankzij hen met zekerheid, dat er in 1881 in Deest al driftig gezongen werd door de jongelingen, terwijl Druten nog moest beginnen.

Dit gegeven is overigens in strijd met de officiële historie van het terecht wijd en zijd

bekende Drutense koor, de Koninklijke Zangvereniging Orpheus, dat op 12 juni 1949 zijn 100-jarig bestaan heeft gevierd, op 12 juni 1974 zijn 125^jarig bestaan en die op 12 juni 1999 zijn 150-jarig bestaan wilde herdenken.

Orpheus zou namelijk in 1849 opgericht zijn door de Duitse "muzijkme.ester" Hermann Bergrrhoff, een vrijgezel die zich in Druten had gevestigd. Het klopt ook wel dat die Bergerhoff in Druten met een muziek- en zanggezelschap op de been is geweest; daar zijn in het Drutense gemeentearchief bewijzen genoeg voor te vinden.' Maar in 1858 - nog geen tien jaar na de oprichting van de muziek- en zangvereniging in Druten - solliciteerde Bergerhoff op een advertentie in de Nieuwe Rotterdamsche Courant (NRC) naar de betrekking van organist in de Wijnhavenkerk in de Maasstad. Daar werd hij op een jaarsalaris van 200 gulden in 1858 aangenomen. Na jarenlang aanhoudende klachten van de Rotterdamse koorzangers over hun nieuwe organist kreeg

Bergerhoff in 1871 ontslag - "wegens zijn verschrikkelijke doofheid, die oorzaak is van wanorde op het koor en ontstichting van de gemeente, vooral daar zijn begeleiding in het algemeen vals is en het antwoord op het zingen van de priester bijna altijd onordelijk ", aldus de motivatie van het ontslag, zoals die te lezen valt in de notulen van het kerkbestuur van de Rotterdamsche Wijnhavenkerk.4 Dommel

bestaande uit P. van den Berg, W. van de Geijn, de winkelier P.A. van de Pol en de Leeuwense smidszoon Piet Pompen, die tevens tot directeur en dirigent werd benoemd en dat ook is gebleven tot hij naar Oudenbosch is vertrokken.

Hoe het allemaal ook mag zitten, tĂłen - in de jaren '80 - is het pas iets geworden met Orpheus en het lijkt er sterk op, dat de schrijverij van de heer X daar niet vreemd aan is geweest.

Intriest natuurlijk, als een organist en een Conclusie: het ziet ernaar uit dat zangverenikoorleider doof worden. Een en ander wil ging Concordia uit Deest model heeft gestaan ook beslist niet zeggen dat de Duitse "muzijk- voor het roemruchte Orpheus. In elk geval meester" in Druten geen voortreffelijk koor moeten de "boerenjongens" van Deest de opgericht kan hebben. Maar of dat koor ook jongeheren van Druten uit een dertigjarige na het vertrek van Bergerhoff naar Rotter- dommel hebben gewekt. Na Bergerhoffs verdam nog is blijven bestaan, is lang niet zeker. trek was Orpheus in de armen van Morpheus We horen er in ieder geval niets meer van en gevallen. Ook Concordia is naderhand even ingedut, maar stond in 1906 weer op om dat is vreemd voor een koor.

En al even vreemd komt het ons voor dat de glansrijk te herleven in harmonie "de Eenheer X te Druten zich in 1881 geroepen dracht ". gevoeld zou hebben aldaar met de gekste argumenten op de stichting van een zangver- / Gemeentearchief Druten. Ingekomen stukken 1880 eniging aan te dringen, als er toen - buiten de 2 Rentmeestersarchief Van Koolwijk, Doddendaal, Eurijk (in particulier bezit) kerk - al een Drutens zangkoor zou hebben bestaan. X verwees in zijn argumentatie ook 3 Gemeentearchief Druten. Ingekomen stukken 1848 en alleen maar naar de kwaliteiten van het Druvolgende jaren. Alsook: Koninklijke Zangvereniging Orf)heus jubileert Druten, 1974. tense kerkkoor... ĂŠn naar de kwaliteiten van Concordia in Deest, zij het smalend.

4 Scheerder, G: Kroniek van een Rotterdamse Parochie.

Feit is dat Orpheus pas in de jaren tachtig van De Wijnhaven 1849-1929. Rotterdam 1984, p. 53de vorige eeuw (1888 zegt men) naar buiten 54. is getreden onder een representatief bestuur,

8

J.C.

Klesser

HET GESLACHT VAN SCHERPENSEEL TE DREUMEL EN WIJCHEN Bijna een eeuw lang heeft een jongere tak van de Van Scherpenseels geleefd en "geresideerd" in Tweestro-

menland. Het waren de drie laatste van twaalf generaties die vanaf het begin van de veertiende eeuw het vorstendom Gelre en later het gewest Gelderland dienden.' Vooral de beide Gerrits hebben deze traditie, zij

het op regionaal niveau, vanuit het Huys te Dreumel voortgezet.

GENERATIE X De jongere broer van Johan te Rumpt was Gerret, meer officieel Gerard Thomas geheten. Deze erfde 13 juni 1667 "dat geheele daegelijcks gericht des karspels Dreumel ende die vonden"? en nog eens 1000 gulden contant,3 van zijn tante Mechteld Jacoba van de Poll, en won een daaruit voortvloeiend proces tegen haar zuster Cornelia. Het ging inderdaad om een aanzienlijke erfenis. Het Huys Pollesteyn met hof, singel, boomgaard, grachten, eendenkooi, recht van visserij en brouwerij, etc., verder een huis te Tiel, ongeveer 70 morgen land en een geldbedrag van 3662 gulden. 4 Hij was ambtsjonker van Maas en

Waal, 1680-1697, het jaar van zijn overlijden.

In 1693 trad hij op als voogd van de kinderen van zijn broer Johan. Op 20 oktober 1695 droeg hij het Huys met toebehoren en landerijen over aan zijn zoon Gerard Norbert.3 Hij huwde, als "Aert Gerrit van Scherpenzel", met Ida Catharina van Ingen Nuland, dochter van Johan en Josina Charlotta de Pardo: Huissen, 25 mei 1672.6 Zijn kinderen zouden een zijtakje van de zogenaamde Carcelislinie vormen en deze linie met één generatie overleven.

GENERATIE XI Gerard Norbert, de zoon van Gerard Tho-

mas, in 1677 geboren, maakte het meest geschiedenis. In 1698 werd hij ambtsjonker en spoedig daarna ook heemraad van het ambt. Op 26 juli 1712 werd hij officieel beleend met huis en heerlijkheid, die zijn vader hem al eerder had overgedragen.7 Als

heer van Dreumel bezat hij het recht van (lage) jurisdictie, politie en bestuur, waarbij ook de oneigenlijke rechten van visserij en brouwerij waren toegevoegd. Hijzelf wist zijn rechten met succes te verdedigen, maar zijn weduwe zou het veel moeilijker krijgen.8 Na het overlijden van zijn broer, Johan Francois, werd hij 16 april 1735 ook met Wijchen, het Heygraafschap en de Leler beleend.9 In hetzelfde jaar was hij universeel erfgenaam van zijn tante Barbara, douairière Van Greven-

broeck, en volgde haar op als heer van het "Hooge Gerigt van Mierlo mitsgaders de Hooge, Laage en Middelbaare Jurisdictie van 't Houdt en Brouck".'0 Ook bij die gelegenheid werd het niet onaanzienlijk grondbezit weer fors uitgebreid. Van die tante Barbara Catharina erfde hij eveneens haar aandeel in de Weerden te Dreumel en werd daarmee op 30 april 1736 beleend."

Hij was 17 juni 1704 te Tiel gehuwd met Alyd Maria de Cocq van Opijnen tot Tiel.12 Zij kregen een dochter, Magdalena Ida Francisca, gedoopt te Tiel 28 juni 1705," en een zoon Gerrit, beiden jong gestorven. Toen Alyd was overleden, bleek bij de afwikkeling van de nalatenschap op 27 mei 1711 dat zij haar echtgenoot circa 3000 gulden had nagelaten.14 Bij zijn tweede huwelijk, Zutphen 10 october 1711, met Geertruyd Alyd van Appelthorn, dochter van Hendrik Johan en Cornelia van Oudheusden, blijkt uit de op 14 februari 1712 ingeschreven huwelijkse voorwaarden, dat, als er bij het overlijden geen nakomelingen zouden zijn, alles terugging naar de familie van de overleden partner; 1 5 hetgeen inderdaad in 1723 geschiedde.1"

Tenslotte werd op 14 augustus 1724 ten huize van Baronesse Douairière De Cortenae te St

Truyden (B) een derde huwelijk voltrokken met Barbara Catharina van Baussele, dochter van baron Hendrik Carel, heer van Termen-

ville, en barones Maria Catharina de Jeger tot Luchtenborg, geboren te Gestel in 1699.17 Zij werd als weduwe beleend met Dreumel, het aandeel in de Weerden en "de sanden in de Waalstroom tegenover Dreumel" op 14 november 1741,M en overleed in 1753. Gerard Norbert,

streek nogal sprekend: 1:13!2" Hoewel katholieken elders waren uitgesloten van de ridderschap, bestond in het Land van Maas en Waal de ridderschap nog in 1730 uit vijf gereformeerden en twee katholieken. Sedert 1698 was Gerrit ambtsjonker en kort daarna ook heemraad. Verwikkelingen kwamen niet

voort uit godsdienstige motieven, maar zijn herkenbaar als strijd om de macht, waarbij protestantse jonkers alle middelen gebruikten en met name het "rooms zijn" van con-

currenten dankbaar aangrepen. Van Scherpenseel stond in dit opzicht trouwens niet mel, Dreumel-ambacht, Westerham enz., alleen; in het Land van Maas en Waal waren heer van Wijchen, de Leler en het Heygraaf- ook de Van de Polls, de Van Raveschots, de schap, ambtsjonker van Maas en Waal, stierf Van Erps en de Van Grotenhuisen van dezelfl november 1740 te Tiel en werd daar op de gezindte. Na de dood van Gerard Norbert 8 n o v e m b e r begraven. 1 ' 1 Hij had op dat in 1740 en Van Erp kort daarna werd er in 1742 een nieuw reglement van admissie aanmoment uit zijn derde huwelijk vijf minderjarige kinderen, van wie er slechts drie volwas- genomen, waarin van de kandidaat geëist sen zouden worden. Met deze Gerard Nor- werd: "professie doende van de waere Gereformeerbert, na zijn vader Gerard Thomas stamhou- de Religie...".-'' der van deze jongere tak, bereikte de Carcelislinie de top van haar invloed en vermogen.

Van de drie broers stierf Diderick ongehuwd.

De maatschappelijke positie van de nog Elders vinden wij, dat ook hij, zoals toen in steeds katholieke Gerard Norbert in een de familie gebruikelijk was, over meerdere voornamen beschikte Arnoldus Jan Didedoor reformatorische overheid exclusief beheerste samenleving verdient een nadere rick.22 De genealoog van de De Waels van Vrobeschouwing, zoals die ook bij zijn grootva- nesteyn vermeldt dat hij op 3 oktober 1712, der werd gegeven. Het was inmiddels wel in de nadagen van Spaanse Successieoorlog bijna honderd jaar later! Hij trad ook op als als "Capteyn"\n het regiment van de prins van een strijdbare figuur en beschermer van de Oostfriesland bij het beleg van Le Quesnoy oude religie. In Tiel, waar zij een huis beza- sneuvelde en in de kerk van de kapucijnen

baron van Scherpenseel tot Rumpt, vrijheer van Mierlo, Hout en Broeck, heer van Dreu-

ten, hadden de Van Scherpenseels een

belangrijk aandeel in de oprichting van een schuurkerk. In het ambt van Tussen Maas en Waal waren nogal wat priesters actief onder andere Gregorius Bijdicx, norbertijnerkanunnik van de abdij van Postel, pastoor van Wamel en de franciscaan Johan Campen-

hout, pastoor van Afferden, die in 1731 voor het gerecht werden gedaagd, maar zelfs in hoger beroep bij het Hof werden vrijgesproken en bleven. Tot 1706 hadden Wamel en Dreumel één pastoor, maar toen kreeg Dreumel zelfs een eigen zielzorger. Ook in 1743, na Gerards dood, tekende zijn weduwe een rekest in een soortgelijke zaak, die bewilligd werd. Uiteindelijk was de verhouding tussen protestantse en katholieke gezinnen in deze

10

ter plaatse werd begraven. 2 ' Bij de magenscheid van 30 mei 1723 verdeelden Gerard

Norbert, Johan Frangois en Maria Helena de erfenis, waarvan het leeuwendeel, 14 morgen land, weer naar Gerard Norbert ging.24 Na de magenscheid van 19 mei 1723 en zijn huwelijk kocht de jongste van de broers

Johan Fran^ois het Huys de Leler (kasteel Wychen) en het "Heytgraefschap" en werd daarmee op 26 oktober 1724 beleend. 25 Hij noemde zich baron Van Scherpenseel van

Wychen. In hetzelfde jaar was hij gehuwd met de gefortuneerde Maria Ignatia van den Santvoort, dochter van Johannes en Cunegonde

Riedinger, en weduwe van Hendrick Balthasar van Wevelinchoven, heer van Honswijk.

Zij troffen elkaar op 11 september 1723 te Rotterdam. Hij stierf op 17 mei 1734,26 kinderloos. De Leler c.a. verviel aan broer Gerard Norbert, maar keerde na diens dood terug naar Maria Ignatia. Na haar overlijden vóór 8 november 1752 in haar geboorteplaats Rotterdam; op die datum werd haar zoon uit haar eerste huwelijk, Johan Antony van Wevelinckhoven, met de Leler beleend.27 Dit blijkt allemaal niet zo eenvoudig geweest te zijn, zoals wij hieronder nog bij Hendrik Jan Francois zullen zien.

Kasteel Wijchen door C.Pronk, 1732. R.K.D., 's-Gravenhage

De oudste dochter was Maria Helena. Zij huwde in 1718 met Arnold Frans baron van Ingen Nuland, waarvoor het Hof op 31 augustus van dat jaar dispensatie verleende als voor zusters- en broederskinderen.28 Zij verwierven het goed Te Westerame in het kerspel van Eist in de Betuwe, 9 oktober 1731, waarmee Maria Helena 25 april 1739, na de dood van haar echtgenoot, beleend werd.29 Zij stierf, kinderloos, rond april 1746. Gerard Norbert was erfgenaam maar reeds overleden, zodat de nalatenschap naar zijn beide dochters ging,1" maar Te Westerame naar zijn zoon, Hendrik Jan Frangois.31

GENERATIE XII

Gerrit; beiden stierven jong.

Na het kinderloze tweede huwelijk werden uit het derde huwelijk Ida Barbara Antonia, gedoopt te Tiel 8 mei 1727, en Joannes Hyacinthus, gedoopt te Tiel 28 juni 1736,32 geboren, maar ook deze beiden stierven weer jongHendrik Jan Fran^ois volgde, nog minderjarig, zijn vader, Gerard Norbert, op in al zijn titels en bezittingen, die door hem als laatste stamhouder afgebouwd zouden worden. Met name werd hij beleend met diens aandeel in de Weerden te Dreumel op 20 juni 1753, met zijn oom Carel Floris de Baussele tot Beesd als hulder/" Van zijn tante Maria Helena had hij 15 juni 1747 het goed te Westerame, in de kerspel van Eist in de Betuwe gelegen, geërfd.34 Meerderjarig geworden, vernieuwde hij de eed op 19 februari 1759.

Zoals wij zagen werd na het overlijden van zijn tante Maria Ignatia de zoon uit haar eerste huwelijk, Johan Antony van Wevelickhoven, met Wijchen beleend, op 8 november 1752. Maar op 25 juli 1758 werd deze belening weer op naam van Hendrik Jan geregistreerd. Op dezelfde datum droegen zij beiden, kennelijk na compromis, het leen op aan Johans zoon, Hendrik Balthazar van Wevelickhoven, met uitzondering van het Huys de Leler.sr' Met Mierlo was hij reeds in 1740 onmondig beleend, opnieuw, nog minderjarig, 20 juni 1753 en ten slotte op 19 februari 1759.

Op 28 november 1760 liet hij reeds zijn besloten testament approberen.36 Hij vermaakte bij akte van 15 juni 1765 al zijn bezittingen en titels aan zijn zuster Ida en haar echtgenoot onder voorwaarde dat hun zoon de naam en het wapen van Scherpenseel zou toevoegen aan zijn eigen naam en wapen. Met zijn kinderloos sterven, 11 juli 1765, zouden immers de mannelijke Van Scherpenseels ook in deze zijtak uitsterven."

Hij was gehuwd met Antonia Catharina van Leefdael, geboren te Aarle in 1729 en overleden te Munster in 1777, dochter van baron Rogier en Johanna Molemaeckers.38

Uit het eerste huwelijk van Gerard Norbert werd Magdalena Ida Francisca, gedoopt te Tiel 28 juni 1705, geboren en haar broertje De jongste van zijn beide, in leven gebleven

11

zusters was Maria Catharina Helena, 18 april Ida Fraiicisca Maria Catharina Barbara, 1728 te Tiel gedoopt,"1 12 maart 1778 op Colgedoopt te Tiel 8 mei 1727,4'- bij akte van verschoten overleden en te Beesd begraven. 15 juni 1765 door haar broer Hendrik Jean Zij huwde op 26 januari 1755 te Avezaath met Francois met alle goederen te Dreumel en mr. Johan Eduard Wittert,4" heer van Colver- Mierlo beleend onder de door hem gestelde schoten en Schuylenburch, heer in Lange- voorwaarden, die resulteerden in nog drie bakkersoord en Deyffelsbroeck, geboren op generaties Van Scherpenseel Heusch.

26 mei 1729 te 's-Gravenhage, wonende op Zij was te Tiel op 15 augustus 1753 getrouwd het Huys Colverschoten te Lienden, overle- met haar neef, met dispensatie van het Hof den te Haarlem 14juli als zusterskinderen, 4 3 Jean Louis Charles 1786 en begraven in baron de Heusch de la Zangrij e heer van La het familiegraf in de Zangrije, Gellick en Eigenbilsen, zoon van kerk van Resteren, Arnout Francois en Anna Maria Mechtildis zoon van mr. Johan, barones van Baussele, geboren 29 juli 1723, hofraad van August ritmeester in Staatse dienst.

III, keurvorst van Saksen en k o n i n g van Beide echtelieden lieten 13 augustus 1772 Polen, en jonkvrouwe hun besloten testament approberen. 44 Drie Justina Maria de Kies jaar later stierf de echtgenoot te Maastricht, 9 van Wissen," en voor- november 1775. Ida liet op 6 juli 1775 haar vader van de laatste besloten testament approberen en overleed genealoog van de Van op 14 september 1791.

De laatste Van ScherScherpenseels: Jhr. penseel was gestorven!

Mr. E.B.F.F. Wittert van Hoogland.

Maria Catharina Helena van Scherpenseel tot Dreumel (l 755) Olieverf door T. Rengers. Foto Iconografisch Bureau, 's-Gravenhage

Jean Louis Charks de Heusch.

Olieverf door Th. Caenen, 1759 Foto: Iconografisch Bureau

12

Ida Francisca Maria Catharina Barbara Olieverf door Th. Caenen, 1759 Foto: Iconografisch Bureau

DE ZIJLINIE VAN CARCELIS (DREUMEL-WIJCHEN) Gerard Thomas x v.Ingen Nuland

XI

XII

Maria Helena

Gerard Norbert

Johan Francois

Diderick Arnoldus

X

X

Jan

X

Ingen Nuland

de Cocq f v. Opijnen xx v. Appelthorn xxx v. Baussele

ongehuwd

v.d. Santvoort

Magdalena

Ida Francisca tjong

Ie hwl Gerrit Jan tjong X

3e hwl

Hendrik

Ida

Maria

Francisca Maria Catharina Francois Catharina Barbara Helena X

X

v. Leefdael

de Heusch de la Zangrye

Wittert

NOTEN 1. De tekst is eerder verschenen als onderdeel van de geschiedenis van het geslacht Van Scherpenseel in: Scarpenzele III (1995) - VII (1999).

2. Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 40, p. 102.

3. Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 178, p. 425.

4. RAB, Heerlijkheidsarchief Mierlo, inv.nr 78 (4 juni 1667).

5. RAG, Rechterlijk Archief Ambt Maas en Waal, inv.nr 134.

6. Trouwboek Huissen, 981,02 en 981,04, p.188 en 196.

7. Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 40, p. 103.

8. Oud Archief Tiel, Kwartiersrecessen 1743.

9. Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 12, p. 29.

10. RAB, Heerlijkheidsarchief Mierlo, inv.nr 82.

11. Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 40, p. 103.

12. GA Tiel, Trouwboek R.K. 1672-1788, R.B.S. inv.nr 1406B. 13. GA Tiel, Doopboek R.K. 1672-1788, inv.nr 1460A. 14. RAG, Rechterlijk Archief Ambt Maas en Waal, inv.nr 135.

15. RAG, RA M&W, inv.nr 135.

16. De erfgenamen in kwestie waren de kinderen van Nicolaas Alexander van Oudheusden en Catharina de Haan: de moeder van de overleden Geertruyd Aleida was Cornelia van Oudheusden: NL, 1913, k.316.

17. ARA, nr 611, akte van huwelijkse voorwaarden, authentiek afschrift, 1724.

18. Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 40, p. 103.

13

19. NL, 1912, k. 3.

20. P. Palman, Katholiek Nederland in de achttiende eeuw. Hilversum 1968.

21. Oud Archiff Nijmegen, Polderarchief Maas en Waal, inv.nr 2527.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

DeNavorscherl922,p.28L De Navorscher, 1922, p. 281.

RAG, Rechterlijk Archief Ambt Tussen Maas m Waal, inv.nr 135.

Sloet, o.c., Kta.v.Nijmegen, nr 12, p. 29.

RAG, RA Nederbetuwt, inv.nr 274.

Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 12, p. 29.

RAG, Archief Hof, Memorie en Resolutieboeken, inv.nr 9-73.

Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 102, p. 253.

30. RAG, RA Heerlijkheidsarchief Mierlo, inv.nr 82.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 102, p. 254.

GA Tiel, Doopboek R.K. 1672-1788, R.B.S. nr 1460A. Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 40, p. 103.

Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 102, p. 254.

Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 12, p. 29-30.

Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 40, p. 103; nr 102 p. 254.

37. Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 40, p. 103; nr 102, p. 254.

38. E.B.F.F. Wittert van Hoogland, Bijdrage lot de geschiedenis van het gelsarhl Van Scherpenseel, p. 27.

39.

40.

41.

42.

43.

44.

GA Tiel, Doopboek R.K. 1672-1788, R.B.S. nr 1460A. GA Tiel, TrouwbodR.K.1672-1788, R.B.S. inv.nr 1406B. Wittert van Hoogland, o.c., p. 27.

GA Tiel, Doopboek R.K. 1672-1632, R.B.S., nr 1460A. RAG, Archief Hof, Memorie- en Resolutieboeken, inv.nr 9-73 (24 juni 1753).

Sloet, o.c., Kw.v.Nijmegen, nr 40, p. 103.

Leo ten Hag

Over dorpsschutters, nachtwakers en poldermeesters Schieten of schutten? De dorpsschutter

Bij het doornemen van inventarissen op het gemeente-archief van Nijmegen stuit men soms op archiefstukken die interessant lijken om eens nader in te zien. Dat de inhoud van een aangevraagd document niet altijd overeen blijkt te komen met wat de omschrijving in de inventaris leek te beloven ondervond schrijver dezes onlangs. Met de term 'dorpsschutter' meende ik te maken te hebben met een soort veldwachter of in ieder geval iemand die met behulp van een vuurwapen de orde in het dorp diende te handhaven.

Niets bleek minder waar! Het woord 'schutter' heeft, zo bleek, niets te maken met het werkwoord 'schieten', maar houdt verband

14

met 'schutten' (afschermen), Wat was dan precies de taak van een dorpsschutter? Het eerste van de zes artikelen van de uit rond 1800 daterende "Instructie, waarna zich N. Delno provisioneel aangestelde schutter des kerspels Winssen in het waarneemen van die zijne functie exactelijk zal hebben te reguleeren"1 geeft hierop meteen het antwoord: "De schutter zal gehouden weezen alle hoornbeesten, paarden, schaapen en varkens, oud of jong, die hij in de koorngewassen bevind, op of zonder verzoek aan den eigenaar van 't land te schutten (...)."

De taak van de dorpsschutter bestond dus uit het beschermen van landerijen tegen loslo-

NIEUWSBRIEF GESCHIEDENIS PAROCHIAAL ARMBESTUUR H. ANTONIUS ABTTE WIJCHEN

In september 1849 werd in de Parochie van de H. Antonius Abt te Wijchen een eerste aanzet gegeven tot het oprichten van een Parochiaal Armbestuur. Van dit Armbestuur is een archief bewaard gebleven, dat onlangs is geïnventariseerd en beschreven.

Dit jaar bestaat het Parochiaal Armbestuur of "Interparochiële Charitatieve Instelling", zoals het nu officieel heet, honderdvijftig jaar.

In het kader van dit jubileum en aansluitend op bovenvermelde inventarisatie is besloten tot het schrijven van de geschiedenis van deze Instelling. De historicus drs. L. ten Hag is aangezocht om deze geschiedenis in kaart te brengen.

In drie achtereenvolgende nummers van het tijdschrift Tweestromenland, te beginnen in december 1999, zal een deel van het geschiedverhaal over de katholieke armenzorg in Wijchen verschijnen. Het eerste deel zal gaan over de oprichting in 1849 en de heroprichting van het Armbestuur in 1873.

"EEN EEUW VOL VERHALEN"

Maas en Waalse verhalen uit de twintigste eeuw In de Nieuwsbrief van december 1998 plaatsten wij de eerste oproep tot het schrijven van een verhaal uit deze eeuw. Wij hebben intussen vele verhalen en ook enkele gedichten binnengekregen. Vele daarvan zijn in dialect geschreven. Maar om een goede keuze te kunnen maken zouden wij over nog meer verhalen de beschikking willen heb-

augustus 1999

ben. Het is nog niet te laat om uw verhaal in te zenden. Wij stelden toen een einddatum van 1 juli 1999. Maar in de maanden juli en augustus wordt er door ons toch niet veel gedaan. Indien een verhaal vóór 1 september aanstaande binnenkomt doet dat dus gewoon mee!

Om uw geheugen op te frissen: het gaat om het volgende. Volgens ons is er in de afgelopen 100 jaar ongelooflijk veel gebeurd. Zo'n eeuw vol verhalen, het moet verteld worden, vinden wij. Daarom zouden wij u willen vragen eens bij u zelf na te gaan of u ook zo'n verhaal zou kunnen schrijven. Een verhaal over iets dat u zelf hebt beleefd of dat u ooit eens hebt horen vertellen. Het mag een droevig, vrolijk, spannend of triest verhaal zijn maar het moet vooral een gewoon mensenverhaal zijn. Hoge literaire eisen worden er niet aan gesteld. En als uw Nederlands niet zo goed is zetten wij dat wel weer recht.

En het mag ook in dialect.

U kunt uw verhaal of verhalen opsturen naar Postbus 343, 6600 AH te Wijchen.

NIEUWS VAN DE EVENEMENTENCOMMISSIE

Zaterdag 25 september 1999: Met de Historische Vereniging Tweestromenland op excursie naar Oudenbosch en Bergen op Zoom.

Op deze dag gaan we op verkenning naar West-Brabant. In grote lijnen ziet het programma er als volgt uit. Vanaf 07,00 uur verzamelen de deelnemers zich op enkele plaatsen in Maas en Waal en stappen in de

bus. Om 08.00 uur vertrekken we met het gehele gezelschap vanuit Wijchen. Om 10.30 uur bezoeken we de basiliek in Oudenbosch en om 12.15 uur begint een gevarieerd programma in Bergen op Zoom. Uiteraard gebruiken we ook daar de uitgebreide Bergen op Zoomse koffietafel.

Om circa 19.30 uur zijn we weer thuis.

Leden of niet-leden die zich niet eerder hebben aangemeld en toch nog mee willen gaan, kunnen tot 15 september telefonisch informatie hierover inwinnen bij de voorzitter van de evenementencommissie de heer Toon Banken telefoon 0487-593505.

instandhouding van de kerkelijke Staat.

Bergen op Zoom.

Markiezenhof.

Door zijn gunstige ligging was Bergen op Zoom al vroeg een belangrijke handelsstad.

Vanaf 1533 tot 1795 was de stad de residentie van de markiezen die in het Markiezenhof woonden en over het omliggende gebied regeerden. De Markiezenhof is een laatgotisch woonpaleis en werd gebouwd tussen 1485 en 1532.

Gevangenpoort.

De Lievevrouwepoort later Gevangenpoort genaamd is een van de weinig overgebleven Deelnamekosten: voor leden f 69,â&#x20AC;&#x201D; en niet- voorbeelden van stadspoorten zoals er in leden f 76,â&#x20AC;&#x201D;. middeleeuws Nederland eertijds in vele steden te vinden waren. De poort is gebouwd in Pauselijk Basiliek van de H.H. Agatha & Bar- de eerste helft van de 14e eeuw. bara Katholieke Parochiekerk van Oudenbosch.

Namens de evenementencommissie Op initiatief van pastoor Willem Hellemons Toon Banken. werd deze basiliek gebouwd tussen 1865 en 1892. Deze pastoor had een grote voorliefde voor de paus en de stad Rome, omdat hij daar vanwege studie jarenlang had Verslag excursie Nijmegen. gewoond. De St. Pieter kende hij dan ook zeer goed en de St. Jan van Lateranen had Op zondagmiddag 30 mei j.l. omstreeks ook een bijzonder plaatsje in zijn hart. twee uur, begonnen 19 deelnemers aan een De koepel is een imitatie van de St. Pieters- boeiende tocht door monumentaal Nijmekerk in Rome en de voorgevel een naboot- gen. De weersomstandigheden waren op dat sing van de St. Jan van Lateranen eveneens moment gunstig, later op de middag zou dat uit die stad. Een van de architecten was anders worden.

P. Cuypers, onder meer de bouwer van het Aan de hand van foto's en teksten zochten Rijksmuseum en het Centraal Station te de deelnemers de juiste route via voor een Amsterdam. gedeelte onbekende straatjes en stegen. Op Het Zouavenmonument. deze zondagmiddag was ook de Sint-SteMidden op het plein voor de kerk staat het venskerk open voor het publiek, waar we Zouavenmonument van de beeldhouwer dankbaar gebruik van hebben gemaakt.

B. Stracke uit 's-Gravenhage, voorstellend Tegen vier uur waren we in de buurt van de Paus Pius IX, die een stervende Zouaaf aan Stratemakerstoren. Een onweersbui vergezijn voeten zegent. zeld van de nodige regen verhinderde echter Het werd opgericht ter herinnering aan de ons bezoek aan de toren, zodat wij iets te 3000 Nederlandse soldaten, de Zouaven, vroeg een einde moesten maken aan deze die in de jaren 1864-1870 via Oudenbosch interessante excursie. naar Rome vertrokken om te strijden voor de

Verslag excursie Tiel In Maas en Waal werd vroeger vaak gezegd: "Tiel is nie viel", om daarmee aan te duiden dat het een stad was van weinig betekenis.

Ook in de huidige tijd zijn er nog wel mensen die er zo over denken. Maar de 19 deelnemers aan de excursie naar Tiel op zaterdagmiddag 26 juni j.l. hebben ervaren, dat voornoemde kwalificatie onjuist is. Tiel heeft echt wel wat en koestert zijn monumenten.

Na een boeiende rondleiding door Streekmuseum de Groote Sociëteit, volgde een stadswandeling onder leiding van dezelfde enthousiaste vrouwelijke gids. De deelnemers hebben genoten van haar uitleg en zullen zeker hun bezoek aan deze stad herhalen.

'n Reis die je op elke willekeurige plaats kunt beginnen en die je meevoert door het Land van Maas en Waal en het westelijk deel van 't Rijk van Nijmegen. Op zaterdag 11 en zondag 12 september is er een plaats voor je gereserveerd.

Laten we onze reis 'ns beginnen op het prachtige Ambtshuisplein in Druten. Hier zien we monumentale boompartijen, de fraaie oudbouw van Boldershof, de hoog oprijzende kapel (thans fotoatelier) en het voormalig mortuarium het Engelenhuisje, nu atelier van een kunstschilder. Al deze monumenten bezichtigen we van binnen. Voor een drankje bezoeken we de speciale kranen op het plein, waar ook allerlei info te verkrijgen is en waar gezorgd is voor sfeervolle live muziek.

Toon Banken.

OPEN MONUMENTENDAG

11 en 12 september 1999 Op zaterdag 11 en zondag 12 september van 10.00 tot 17.00 uur. Beide dagen hetzelfde programma.

Verreweg de meeste monumenten zijn gratis toegankelijk!

Thema: Monumentaal Groen en natuur Informatie vóór of tijdens Open Monumentendag: streekhistorisch Museum, Pastoor Zijlmansstr. 3, Beneden-Leeuwen, tel.

(0487) 59 50 02 of (024) 641 30 12.

Alle monumenten en objecten zijn te bezichtigen; er worden rondleidingen gegeven en/of er is documentatie beschikbaar.

REIS MEE NAAR HET VERLEDEN

Ga mee op 'n bijzondere reis. 'n Reis door de tijd. 'n Reis langs eeuwenoude monumenten, 'n Gratis reis waarvoor geen kaartje nodig is.

Dan gaan we naar Afferden, waar in pannenkoekenhuis De Tabaksplant (Van Heemstraweg 33) een fraaie wandelroute voor ons klaarligt. We worden langs prachtige wielen, monumentale boerderijen en landhuizen, pleintjes en een middeleeuwse kerktoren gevoerd in de omgeving van Druten, Afferden en Deest. Beslist een (sportieve) aanrader!

Na gedane arbeid is het goed rusten en waar kan dat beter dan in de parel van Gelderland, Horssen. Achter een mooie middeleeuwse kerk en een hallehuisboerderij bevindt zich arboretum Het Gogh (Lindeboomstr. 4), waar we genieten van ruim 600 zeldzame houtige gewassen, struiken en (vrucht)bomen uit een stokoud verleden.

Na al dat natuurschoon belanden we met een sprong in de Wilhelminalaan in Beuningen, recht voor het torentje van De Blanckenburgh (zie de omslag van dit tijdschrift), een oud kasteel waarvan nog resten zichtbaar zijn. Door de beheerders en vrijwilligers van het dijkmagazijn Beuningen worden

excursies georganiseerd naar de monumentale bomen van Slot Doddendael in Ewijk.

Start is bij de hoofdingang van het slot: za.

11 sept. van 10.00-11.30 uur en zo. 12 sept. van 13.00-14.30 uur. Ook is er tijdens deze dagen een informatiestand met een expositie over (korst)mossen en varens.

In Museum Kasteel Wijchen (Kasteellaan 9) is van alles te zien: archeologisch centrum Frans Bloemen, informatie over de geschiedenis van de kastelen in de gemeente Wijchen en natuurlijk De Tuun, waar verf- en legendeplanten groeien, maar ook keukenkruiden en geneeskrachtige gewassen.

Monumentale bomen in de kasteeltuin vormen een passend decor.

Verder gaat de reis naar landgoed De Elshof (Hatertseweg 24) in Malden, vroeger onderdeel van de heerlijkheden Heumen en Malden. In het park zien we vele monumentale bomen, maar ook een met ruwe tufsteen gebouwde grot als laatromantisch tuingebouw. Een uniek bouwwerk dat meetelt in de Europese tuinkunst.

De St.-Walrickskapel (St. Walrickweg 7) in Overasselt was een laatgotische kapel en bedehuis van de benedictijner monniken, die zich al rond 't jaar 1000 op deze plek zouden hebben gevestigd. Nu staan alleen de muren van de kapel er nog. Bijzonder is de koortsboom naast de kapel, ook wel lapjesboom genoemd. Koortslijders bevestigen lapjes om de takken om zo de koorts waaraan ze lijden symbolisch af te binden.

Een gevarieerd programma beleven we op en rond Kasteel Hernen (Dorpsstr. 40). In het kasteel zijn om het uur rondleidingen, en in het bos erachter worden we door de IVNgidsen tussen vele monumentale bomen door geleid. Daarna nodigt de familie Brinkhof ons uit in de tuin achter hun 17e-eeuwse boerderij (Dorpsstr. 46) waar fraaie oude

bomen staan. Speciale plantesoorten komen we tegen bij de Meulenhof (Dreef l).

Het stadje Batenburg is bijna een monument op zich. We halen de wandelroute op bij cafĂŠ De Viersprong (Grootestr. 44) en gaan op ontdekking uit. De kasteelruĂŻne, de korenmolen en de NH-kerk: stuk voor stuk versteende foto's uit de wereld van onze voorvaderen. Als toegift lopen we de wandelroute van 1 km langs 'groene monumenten'.

Onderweg komen we bij een 110 jaar oude paardekastanjeboom (tussen de 2 kerkhoven) oog in oog te staan met het 'mysterie van Batenburg'.

In Appeltern nemen we een kijkje in het bijna gerestaureerde stoomgemaal De Tuut.

De 35 m hoge schoorsteen zag ons al van verre aankomen. Na een rondje langs de ketels en de stoommachines steken we de weg over en komen bij het Huis te Appeltern, dat teruggaat tot de 12e eeuw. Het fraaie pand is omringd door een gracht en een wandellaan met 96 hoge eiken. In 1781 schreef hier de patriot Joan Derk van der Capellen zijn opzienbarende pamflet Aan het volk van Nederland.

We vervolgen onze reis door 't rivierenlandschap en komen in Alphen aan de Molendijk de molenaar tegen, die ons vriendelijk vraagt een bezoekje te brengen aan zijn standerdkorenmolen, die er piekfijn bijstaat. We kijken uit over het weidse rivierenlandschap en zien in de verte de stuw bij Lith.

Met de wind in de rug zijn we in een mum van tijd in Dreumel, waar we stoppen bij monumentale hoeve De Kroondert (Vluchtheuvelstr. 2). Achter de hoeve wandelen we rond in een hoogstamboomgaard met zeer oude fruitrassen.

Hier wordt op biologische wijze fruit gekweekt. Deskundige gidsen geven ons uitleg over fruit en bomen, en als we goed kij-

ken zien we in de boomgaard spechten, uilen en holenduiven zitten. Kortom, een monument der natuur.

Een tiental kilometers verder wacht onze volgende halte: streekhistorisch Museum Tweestromenland in Beneden-Leeuwen (Past. Zijlmansstr. 3). In het pand - zelf al een monument - herleeft de geschiedenis op 3 verdiepingen: van oertijd tot nabij verleden.

Ook zien we foto's die zijn gemaakt in het kader van de fotowedstrijd Monumentaal Groen. Na zo'n intensieve reis door de tijd bestellen we in de gelagkamer een lekker kopje koffie!

De organisatie van Open Monumentendag in het Land van Maas en Waal en het westelijk deel van het Rijk van Nijmegen is door de 5 gemeenten Beuningen, Druten, Wijchen, Heumen, West Maas en Waal en Wijchen in handen gegeven van de historische vereniging Tweestromenland, streekhistorisch museum Tweestromenland en monumentenstichting Baet en Borgh.

Namens de evenementencommissie Toon Banken.

VRAAG EN AANBOD

Te koop gevraagd:

Het boek "Stoomtram, deel l" en Het boek "De Monumenten van Geschiedenis en Kunst, het Rijk van Nijmegen, westelijk deel" door A.G. Schulte.

Uw reacties gaarne naar: Toon Banken Rozenstraat 15 6658 WS Beneden Leeuwen Tel. 0487-593505

NIEUWS UIT HET STREEKHISTORISCH MUSEUM TWEESTROMENLAND

In de vorige Nieuwsbrief heb ik geschreven dat de Mandwerk-expositie het klapstuk van 1999 moest worden. Inmiddels is de tentoonstelling ruim 3 maanden te zien en kan ik zeggen dat zowel de inhoud als het bezoek mijn verwachting overtreft. Was 1998 al een bijzonder jaar voor het museum, zoals het zich nu laat aanzien zullen de resultaten van 1999 opnieuw beter zijn.

Dat is bijzonder prettig voor de mensen die er hun vrije tijd insteken. De PR-campagne die medio april van start is gegaan begint zijn werking te krijgen. Niet alleen de regio heeft belangstelling doch ook landelijke dagbladen en met name dames- en handwerkvakbladen tonen belangstelling. Dit zie je terug in het gastenboek van het museum en tevens hoor je dat via via verteld is dat er in het land van Maas en Waal zo'n aardig museum is. Maar dat wisten de leden van de Historische Vereniging natuurlijk allang, of toch niet? Wat, bent u als lid nog nooit in het museum geweest? Nou voor het geld hoeft u het niet te laten. U krijgt, op vertoon van uw lidmaatschapskaart zelfs 50% reductie, dus voor Ć&#x2019; 2,50 laten we alles zien wat in een kleine 15 jaar is opgebouwd. Op de handwerktentoonstelling zijn merk-, stop- en technieklappen te zien. Deze benamingen omvatten een breed scala aan handwerktechnieken. Van eenvoudig omzomen van een knoopsgat tot de meest ingewikkelde patronen. Veel dateert van het einde van de vorige en begin van deze eeuw doch het oudste stuk wat te zien is stamt uit 1742.

Sinds kort is ook begonnen met het geven van demonstraties. Na Riet Sipman uit Wijchen met kantklossen en Betty Scherpbier uit Ochten met Marker wit en Marker snee komt op 17 oktober Judith van Dinteren uit Nijmegen met haar weefgetouw het begin van het proces uitleggen. Op 7 november wordt alles uit de doeken gedaan over kant-

klossen door Koosje Thijssen uit Wamel.

Tenslotte zal nog een demonstratie over "hergebruik van textiel door het gebruik van verftechnieken" worden ingepland. In september gaan we even onze zinnen verzetten en ons bezig houden met andere zaken, verandering van spijs doet eten, is immers het spreekwoord. Elders in dit nummer zal de Evenementencommissie aan het woord komen met de organisatie van het Monumentenweekend: "Monumentaal groen". Wat ik van het programma gezien heb belooft dat weer een mooi weekend te worden: 11 en 12 september; Monumentenweekend dus. In het museum ook "Monumentaal groen" maar hier in de vorm van een fototentoonstelling. De sluitingstijd voor het inzenden van foto's nadert snel, dus daar kan ik geen oproep meer voor doen en rest mij alleen nog te duimen voor veel en goede foto's uit ĂŠĂŠn van de deelnemende gemeen-

ten in ons werkgebied. Vervolgens komen we aan de "Week voor het Platteland" van 17 tot en met 24 september a.s. Het Museum zal een kleine expositie inrichten over de situatie van ecologische veeteelt en landbouw in Maas en Waal. Deze tak van bedrijfsvoering neemt een steeds belangrijker plaats in in het leven. Door de milieu-problemen (of misschien moet ik zeggen milieuschandalen zoals bij onze zuiderburen) zullen de biologische/dynamische productiemethoden steeds meer in belang toenemen.

Vroeger en Nu" op zondag 5 december. Het is de bedoeling om in het weekend daarna de kersttentoonstelling te laten beginnen. De rode draad van deze expositie is duidelijk.

De invulling ervan nog niet.

De werkgroep is op zoek naar oude voorwerpen, afbeeldingen en verhalen van de kerstviering zo'n kleine eeuw geleden. Als er lezers zijn die ons hierbij kunnen helpen dan vragen wij om contact op te nemen met medewerkers van het museum te BenedenLeeuwen of het documentatiecentrum te Wijchen.

Zoals u ziet bruist het Streekmuseum van activiteiten. Eigenlijk moet je er elke week heen gaan om alles bij te houden.

Dat kan op een prettige manier door lid te worden van de Vrienden van het Streekhistorisch Museum Tweestromenland. Kees Visser zal graag alles daarover vertellen. De openingstijden en verdere gegevens van het museum staan - zoals gebruikelijk - op de laatste pagina van dit tijdschrift.

Piet Luijtes, PR-medewerker

Oude nummers van "Tweestromenland gevraagd Redactielid Pieter Roelofs, sinds 1984 het jongste lid van de Historische Vereniging Tweestromenland, is voor zijn eigen verza-

Onder de titel "klein maar fijn" willen wij u graag een overzicht geven. Aansluitend is de Nationale Junior Museumweek van 25 september tot en met 3 oktober 1999. Deze

meling op zoek naar de eerste uitgaven van dit contactblad. Het betreft de nummers 1-3, 5-7 en 9-13.

Wanneer u originele exemplaren van deze

staat dit jaar in het teken van de "Uitvinding".

uitgaven in uw bezit heeft, die u eventueel

Kinderen dienen in het museum een 5-tal

wilt afstaan, kunt u contact opnemen met:

voorwerpen te zoeken. In het museum gaat het dan om voorwerpen die door iemand zijn gemaakt als oplossing voor een probleem

waar hij of zij mee zat. Zoals het er nu naar uitziet eindigt de expositie "Handwerken:

Pieter Roelofs Hengstdalseweg 82 6523 EN Nijmegen Tel. 024-3482770/3481054

VERSLAG ALGEMENE LEDENVERGADERING 16 MAART 1999

Plaats: Gasterij De Arend, Winssen Aanvang: 20.40 uur

Aanwezige bestuursleden A. Banken, W. Berris-Visschers (voorzitter), J. Daverveld (secretaris), G. Derks-Klabbers, H. van Elk, L.tenHag, G. Jansen (penningmeester), A. Kamerman-Wilmink, G. Rooijakkers, W. van Sommeren, C. Visser

voor de werkgroep Maas en Waalse Geslachten. Zij vraagt een ogenblik stilte.

Daarna zegt W. Berris dat het afgelopen jaar is gebleken dat mensen de verenfging weten te vinden, getuige het feit dat Tweestromenland is gevraagd om uitzendingen te verzorgen voor de Wijchense Omroep en om medewerking te verlenen aan diverse publicaties.

VASTSTELLING AGENDA

De aanwezigen gaan akkoord met de voorliggende agenda.

Volgens presentielijst aanwezig: (naast bestuursleden) 34 personen Met kennisgeving afwezig: M. van Pelt-Bijl

VERSLAG ALGEMENE LEDENVERGADERING 17 MAART 1998

Notulist: H. de Rouw

Tekstueel: a. De datum van de vergadering moet zijn "17 maart 1998'.

N.a.v. dit verslag : a. De errata in de bibliografie worden verzameld door M. Bergevoet en periodiek gepubliceerd in de Nieuws"brief. b. In de loop van 1999 zal een overzicht worden gepubliceerd van de nieuwe leden van de vereniging en van de leden die zijn gestorven. c. De heer Duijghuijzen merkt op dat aan de berichtgeving over het project "Brieven aan de Toekomst" geen vervolg is gegeven. J. Daverveld antwoordt hierop dat de vereniging hierover geen nadere informatie heeft gekregen en dus ook niets hierover kan melden.

Vervolgens wordt het verslag met dank aan de notulist goedgekeurd en vastgesteld.

Voorafgaande aan de vergadering verzorgt mevrouw Janine Pijl, directeur van de Stichting "Vrienden der Geldersche Kastelen" en de Stichting "Het Geldersch Landschap", een diapresentatie.

Als inleiding hierop geeft zij een toelichting op de doelstellingen en de geschiedenis van beide stichtingen.

Aan de hand van de getoonde dia's maakt zij vervolgens een visuele rondgang langs de bezittingen van beide stichtingen.Na afloop bedankt W. Berris mevrouw Pijl en overhandigt haar een fleurige attentie en een fles met geestrijk vocht.Na een korte pauze wordt vervolgens een begin gemaakt met de Algemene Ledenvergadering.

OPENING

W. Berris opent de vergadering en heet de aanwezigen welkom.

MEDEDELINGEN Zij zegt dat mevrouw M. van Pelt-Bijl heeft a. W. Berris geeft een toelichting op het nog laten weten verhinderd te zijn. Vervolgens niet verschenen zijn van het tijdschrift. memoreert zij de leden van de vereniging, Nadat diverse offertes voor het drukken van het tijdschrift zijn opgevraagd en uitdie afgelopen jaar zijn gestorven. In het bijzonder gedenkt zij W. Arts, die als medewergebracht, blijkt de huidige drukker vrij prijker heel veel heeft gedaan voor de verenizig. Het tijdschrift wordt om die reden bij een andere drukker ondergebracht en het ging, het documentatiecentrum en zeker ook

bestuur moet nog bekijken wanneer dit ingaat en of het nummer, waarvoor de kopij nu klaarligt, nog bij de huidige drukker wordt gemaakt of naar een nieuwe drukker gaat. b. Eind 1999 verschijnt een herdruk van het Maas en Waals Woordenboek van J. van Os. Naast een woordenlijst bevat dit ook een aantal verhalen in het dialect. Ter vergadering is een lijst aanwezig, waarop belangstellenden kunnen intekenen voor dit boek. c. Er wordt gewerkt aan een inventarisatie van de diverse dialecten in het werkgebied van de vereniging. Wanneer deze inventarisatie is gemaakt wordt bekeken wat hiermee kan worden gedaan. W. Berris roept mensen op om aan deze inventarisatie mee te werken. d. W. Berris roept de aanwezigen op om verhalen in te leveren uit deze eeuw. Wanneer voldoende verhalen worden aangeleverd, worden deze gebundeld en in boekvorm uitgegeven. Mocht het aantal niet voldoende zijn, dan zullen de verhalen toch worden gepubliceerd in het tijd schrift.

INGEKOMEN STUKKEN

Er zijn geen ingekomen stukken.

JAARVERSLAG 1998

In het jaarverslag wordt niets vermeld over de medewerking van de vereniging aan de uitzendingen van de Wijchense Omroep.

Ook wordt een opsomming van het aantal bestuursvergaderingen gemist.Vervolgens wordt het jaarverslag met dank aan de samensteller goedgekeurd en vastgesteld.

FINANCIEEL JAARVERSLAG 1998

Door ziekte van de heer Visser is geen schriftelijke verklaring van de kascontrolecommissie, bestaande uit de heren Rijken en Visser, aanwezig. Derhalve geeft de heer Rijken een mondelinge toelichting

De financiële stukken zijn gecontroleerd en door de commissie in orde bevonden.

Mevrouw Derks, waarnemend penningmeester, krijgt de complimenten voor de manier, waarop zij de zaken heeft beheerd en zij wordt gedechargeerd. W. Berris meldt dat inmiddels in de persoon van de heer G. Jansen een nieuwe penningmeester in functie is getreden.

F. Verheijen suggereert dat het beter zou zijn de spaarrekeningen bij de Rabobank en de Postbank te combineren, daar één rekening met een hoger saldo een hogere rente oplevert. W. Berris zegt dat hierover al wordt gesproken.

De heer Rijken merkt op dat het prettig zou zijn wanneer de begroting voor 1999 in een derde kolom wordt opgenomen, zodat een vergelijking mogelijk is.

W. Berris bedankt P. Leussink voor de keurige en overzichtelijke manier, waarop hij de financiële jaarstukken heeft opgesteld.

Tevens bedankt zij de kascontrolecommissie voor het verrichte werk. Ze licht toe dat een kascontrolecommissie vereist is als garantie voor een onafhankelijke en objectieve controle. De heer Visser is aftredend als lid van voornoemde commissie.

In zijn plaats wordt de heer J. Derks uit Batenburg benoemd.

BESTUURSVERKIEZING

M. van der Putten heeft wegens drukke werkzaamheden moeten bedanken als bestuurslid en als ledenadministrateur.

Voor deze laatste functie is inmiddels een opvolger gevonden.

W. van Sommeren is aftredend als bestuurslid.

Hij stelt zich voor een nieuwe periode beschikbaar en wordt bij acclamatie herkozen. Hij dankt de vergadering voor het in hem gestelde vertrouwen.

wordt geschrapt omdat de vereniging geen donateurs kent en in dit opzicht ook geen actief wervingsbeleid kent. Wanneer een lid mĂŠĂŠr dan de verschuldigde contributie betaalt, wordt dit wel als een donatie beschouwd. b. Is het aantal termijnen, waarvoor een bestuurslid kan worden gekozen, onbeperkt? In principe is dat het geval. c. Na vaststelling zijn de nieuwe statuten voor de leden beschikbaar zoals dat met WIJZIGINGSVOORSTELLEN STATUTEN de huidige statuten ook het geval is.

EN HUISHOUDELIJK REGLEMENT Omdat aanpassing van statuten en huishou- d. De heer Hermsen vraagt waarop het aantal van tien leden voor het bijeenroepen delijk reglement aan de actuele situatie noodzakelijk is, heeft het bestuur een comvan een Algemene Ledenvergadering is gebaseerd. Dit is gebaseerd op vereisten missie ingesteld, die tot taak heeft deze aanpassing te realiseren. Deze commissie die de wet inzake stelt. bestaat uit: A. Banken, L. ten Hag, G. Jansen e. Uit de vergadering komt de vraag wat het verschil is tussen werkgroepen en comen C. Visser. Het was de bedoeling de wijzimissies. F. Verheijen geeft als zijn visie dat gingsvoorstellen in deze vergadering te bespreken en deze vervolgens vast te stelhet onder scheid hierin is gelegen dat een len. commissie verantwoording schuldig is aan Aangezien het vereiste quorum voor het het bestuur en een werkgroep meer zelfstandig kan werken. In een werkgroep rechtsgeldig nemen van besluiten echter niet aanwezig is, zullen de wijzigingen wel workunnen ook mensen zitten, die geen lid den behandeld, maar moet voor besluitvorzijn van de vereniging. Op deze manier kan gebruik worden gemaakt van deskunming hierover een extra Algemene Ledendigheid van buiten de vereniging. vergadering worden uitgeschreven.Vervolgens geeft C. Visser een mondelinge toelich- f. Kan de bepaling omtrent het bijeenroepen ting op de wijzigingsvoorstellen, allereerst van de Algemene Ledenvergadering niet beter worden opgenomen in het huishoudie betreffende: delijk reglement? C. Visser antwoordt De statuten hierop dat, als deze bepaling in de statuten staat, dit beter werkt als stok achter De wijzigingen hebben m.n. betrekking op de de deur om zaken af te handelen. bepalingen betreffende de bestuursverkiezing, de invloed van de Algemene Ledenvergadering, statutenwijziging/ontbinding van De gemaakte opmerkingen zullen worden de vereniging en de commissies en werk- meegenomen bij de aanpassing van de wijgroepen. Bovendien wordt voorgesteld de zigingsvoorstellen en een nieuw concept zal naam van de vereniging te wijzigen in "Histo- vervolgens aan de Algemene Ledenvergaderische Vereniging Tweestromenland". Dit is ring ter goedkeuring worden voorgelegd. een formalisering van de praktijk.

Het huishoudelijk reglement Opmerkingen vanuit de vergadering Hier betreffen de wijzigingen het bestuur, de a. De heer Duijghuijzen vraagt waarom er penningmeester en het toevoegen van een geen donateurs zijn De term donateurs nieuw artikel 11 over de persoonsregistratie.

P. Luites heeft, eveneens wegens drukke werkzaamheden, bedankt als PR-functionaris voor de vereniging. Als zodanig wordt hij zeker gewaardeerd, daar hij de vereniging duidelijk onder de aandacht van de diverse instanties en de pers heeft gebracht. Hij blijft wel de PR voor het Museum verzorgen.

De vereniging is op zoek naar een opvolger van de heer Luites.

De heer Alkemade merkt op dat de persoonsregistratie moet worden aangemeld.

Opmerkingen vanuit de vergadering: a. F. Verheijen vraagt waarom men het aanstellen van een directeur voor het documentatiecentrum in plaats van een coĂśrdinator niet aandurft. De benaming directeur is een te "zware" term voor bedoelde functie. b. De heer Hermsen vraagt of het geen goede zaak is om al een voorlopige exploitatiebegroting vast te stellen voor het jaar, volgend op het lopende jaar, zodat er een budget is om mee te werken? De vraag is dan op welk tijdstip de Algemene Ledenvergadering wordt gehouden, die deze begroting moet vaststellen. Het tijdstip van medio maart wordt nu aangehouden, omdat de subsidiĂŤnten uiterlijk 1 april de jaarstukken in hun bezit willen hebben. De suggestie is dat de Algemene Ledenvergadering ook op een eerder tijdstip kan worden gehouden om de boven vermelde reden.

Ook voor het huishoudelijk reglement geldt dat de gemaakte opmerkingen zullen worden meegenomen bij het aanpassen van de wijzigingsvoorstellen. Het aangepaste voorstel zal worden gepubliceerd in het tijdschrift en in een extra Algemene Ledenvergadering worden behandeld en eventueel vastgesteld.

RONDVRAAG

a. De heer Duijghuijzen betreurt het vertrek van P. Luites als PR-functionaris, mede omdat hij zo'n uitstekend werk heeft verricht. W. Berris benadrukt nogmaals dat de heer Luites als PR-functionaris voor het museum werkzaam blijft, maar dit alleen niet meer voor de vereniging doet. b. Van F. Verheijen komt de hartekreet dat diverse archieven uit de streek dreigen te verdwijnen wanneer er niets gebeurt. Hij zou dit zeer betreuren. Hij pleit voor het behoud van deze archieven door ze te

10

beschrijven en ze toegankelijk te maken.

J. Daverveld zegt dat regelmatig wordt gevraagd archieven te beschrijven en toegankelijk te maken. G. Banken bevestigt dit en zegt dat men op het ogenblik bezig is met het parochie-archief van de St. Victor in Batenburg. De heer Alkemade oppert hiervoor een commissie in te stellen, die bekijkt hoe e.e.a. kan worden aangepakt. W. Berris zegt toe dat deze opmerkingen door het bestuur worden meegenomen. G. Rooijakkers zegt dat moet worden nagegaan hoe het beheer moet worden ingericht om aan de wettelijke eisen te voldoen. J. Daverveld zegt dat het om particuliere archieven gaat.

Hiervoor gelden de wettelijke vereisten niet.

SLUITING

Vervolgens sluit W. Berris de vergadering. Zij dankt de vrijwilligers en medewerkers van de vereniging en het museum voor hun inzet.

De aanwezigen worden ook bedankt voor hun inbreng in de vergadering.

Zij meldt nog dat de vereniging dit jaar 35 jaar bestaat. In het kader daarvan wordt op 16 mei a.s. een presentatie gehouden op slot Doddendaal in Ewijk. Nadere informatie hierover volgt nog. Tot slot zegt zij dat zaterdag 20 maart a.s. in het Streekhistorisch Museum te Beneden Leeuwen een taxatiedag wordt gehouden.

Daarna wenst zij iedereen wel thuis.

VERSLAG EXTRA ALGEMENE LEDENVERGADERING 11 MEI 1999

Plaats: Documentatiecentrum, Wijchen 19.30 uur

Tijd:

Aanwezige bestuursleden: A. Banken, J. Davereld (secretaris), L. ten Hag, G. Jansen (penningmeester), A. Kamerman-Wilmink, G. Rooijakkers,

W. van Sommeren, C. Visser Volgens presentielijst aanwezig: naast bovenvermelde bestuursleden: M. van Pelt-Bijl Met kennisgeving afwezig: W. Berris-Visschers (voorzitter), A. Kamerman Notulist: H.de Rouw

stellen. De aanwezigen gaan hiermee unaniem akkoord.

Huishoudelijk reglement Voor het huishoudelijk reglement geldt hetzelfde als hetgeen hierboven voor de statuten is gezegd.

Ook met het gewijzigde huishoudelijk reglement gaan de aanwezigen unaniem akkoord.

OPENING

J. Daverveld, die bij afwezigheid van W. Berris deze vergadering voorzit, opent de vergadering en heet de aanwezigen welkom. W. Berris is door ziekte verhinderd. Ook A. Kamerman heeft bericht van verhindering gestuurd.

STATUTEN/HUISHOUDELIJK REGLEMENT HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND

Deze extra Algemene Ledenvergadering is uitgeschreven omdat tijdens de reguliere vergadering op 16 maart jl. het statutair voorgeschreven quorum niet aanwezig was om een rechtsgeldig besluit te kunnen nemen over de voorgestelde wijzigingen.

In deze vergadering kan een dergelijk besluit wel worden genomen, ongeacht het aanwezige quorum.

Statuten Ter toelichting zegt C. Visser dat de opmerkingen, die de leden tijdens de vergadering van 16 maart hebben gemaakt, en de opmerkingen van de leden van het Algemeen Bestuur in de voorliggende versie van de statuten zijn verwerkt. Het voorstel is om de statuten in de voorliggende vorm vast te

Huishoudelijk reglement Voor het huishoudelijk reglement geldt hetzelfde als hetgeen hierboven voor de statuten is gezegd. Ook met het gewijzigde huishoudelijk reglement gaan de aanwezigen unaniem akkoord.

RONDVRAAG

A. Banken geeft aan dat e.e.a. nu zo spoedig mogelijk bij de notaris moet worden afgehandeld. C. Visser zegt dat dat ook zal gebeuren.

Verder zegt C. Visser dat de notaris heeft gevraagd de statuten en het huishoudelijk reglement, samen met de notulen van de Algemene Ledenvergadering van 16 maart jl. en van de extra vergadering van 16 mei, p floppy aan te leveren in verband met het passeren van de akte.

Hij overlegt dit met H. de Rouw.

Totdat de akte bij de notaris officieel is gepasseerd zal worden gewerkt op basis van de huidige statuten en huishoudelijk reglement.

SLUITING

Niets meer aan de orde zijnde sluit J. Daverveld vervolgens de vergadering.

11

BOEKEN DIE WORDEN VERKOCHT IN HET DOCUMENTATIECENTRUM EN IN HET STREEKHISTORISCH MUSEUM TWEESTROMENLAND TE BENEDEN LEEUWEN. (boeken die niet in de Tweestromenlandreeks zijn verschenen)

Monumentenboek Wijchen...................................................................................................................... .............................................ƒ 24,00 Gemeentehuizen in Gelderland......................................................................................................................................................../ 49,50 Vincentiusvereniging Wijchen 100 jaar.....................................................................................................................................ƒ 19,95 100jaar Boerenbond Wijchen............................................................................................................................................................ƒ 14,95 Een eeuwfeest rond Sint Antonius Abt: Overasselt en Nederasselt 1891 -1991.............................ƒ 22,50

Het vergeten vliegveld Keenf/Airstrip B 82 Grave .......................................................................................................ƒ 39,00 Rondom St.Judocus: de 100-jarige kerk van Hernen en Leur 1993. .............................................ƒ 30,00

St. Annaparochie Bergharen 1993..................................................................................................................................................ƒ 25,00 Vorstenhuis en volk in het Wijchens kasteel van 1609-1995................................................................................ƒ 14,95 De kerk te Leur 1991.....................................................................................................................................................................................ƒ

15,00

De Maas in bedwang (Mook en Middelaar) .........................................................................................................................ƒ 35,00 Over dijkcedullen en rotmeesters....................................................................................................................................................ƒ 2,50

Gemeente Bergharen zoals 't was 1818-1984......................................................................................................................ƒ 15,00 Maas en Waal in de dertiger jaren....................................................................................................................... ............................ƒ 25,00 Geschiedvervalsing over de Meidagen van 1940.............................................................................................................ƒ 25,00 Het leven van een dienares (Lena Geerdes)......................................................................................................................./ 27,50 Verzen, versjes en verzinsels.................................................................................................................................................................../ 17,50

12

pend vee; of dit vee nu liep te grazen tussen de 'koorngewassen' van een vreemde of van de eigenaar zelf, dat maakte niets uit: het vee diende uit de koorngewassen te blijven. Voor de verdiensten van de schutter maakte het overigens wel wat uit: indien hij vee aantrof op het land van de eigenaar zelf, dan leverde hem dat slechts een vierde deel van het zogeheten 'schutgeld' op.

Dit schutgeld ontving de schutter als hij de geschutte kalveren, schapen, lammeren, varkens of zeugen bij het huis van de eigenaar afleverde. Voor paarden en ander vee gold, dat ze naar een speciaal daartoe gebouwde 'schutskooi' gebracht moesten worden waar ze, naar ik aanneem, door de eigenaar tegen betaling van het vereiste schutgeld afgehaald konden worden. Zolang echter een schutskooi nog ontbrak kon ook een herberg als zodanig dienst doen.

Artikel 6 van de 'Instructie' geeft een opsomming van de verschillende tarieven schutgeld.

Zo leverde bijvoorbeeld het schutten van één paard de dorpsschutter 6 stuivers op, van twee paarden 10 stuivers en van meer dan 2 paarden 12 stuivers. Bij varkens lag het tarief op respectievelijk 3, 6 en 9 stuivers. De grootste verdienste lag voor de dorpsschutter in het terugbezorgen aan de eigenaar van "een troep schaapen boven de twintig in getal": 3 gulden.

Naast het schutgeld had de schutter ook nog een andere bron van inkomsten: het constateren van een openstaand hek leverde hem 10 stuivers op. De 'Instructie' geeft daarbij te kennen dat dit bedrag door de ouders van de kinderen die een hek open hadden laten staan of door de meesters van hun dienstboden voldaan moest worden. Indien één van de andere ingezetenen van het dorp vergat of verzuimde een hek te sluiten, dan kostte hem dit 6 stuivers.

Mocht de dorpsschutter constateren, dat iemand "een anders beesten, in de hooglanden, weijlanden en koorngewasschen met opzet mogt koomen te jaagen", dan moest hij daar onmiddellijk bij de schout melding van maken.

Van de schutter zelf werd ten slotte verwacht dat hij deze i n s t r u c t i e s "getrouw en na

behooren" zou waarneemen; mocht hij "op eenige ontrouwigheid (...) worden bevonden", dan kon hij zich als op staande voet ontslagen beschouwen ("zal dezelve de facto gecasseerd zijn"); bovendien zou er "na bevind van zaaken" een proces tegen hem begonnen worden.

Voorzien van bequaam schietgeweer: de nachtwaker

Of de functie van dorpsschutter liet zich goed combineren met die van nachtwaker, of de hiervoor genoemde Delno had de ene functie ingeruild voor de andere; in ieder geval werd hij in 1807 (op 15 november om precies te zijn) door schout en buurmeesters van Winssen Rijks en de dijkgraaf van het Rijk van Nijmegen als nachtwaker aangesteld, samen met Klaas Postelart. Beide personen worden genoemd in een "Instructie voor de nagtwaakers, om te patrouilleeren op gaudieve en vagebonte in 't kerspel Winssen Rijks, 15 november 1807" ?

De instructie voorzag in de aanstelling van een tweetal manschappen, "de welke wel voorzien zulle moete weesen van bequaam schietgeweer". Zij dienden door het gehele dorp te patrouilleren; tenminste tweemaal per nacht moest een ronde gedaan worden.

Hun dienst begon om tien uur 's avonds en eindigde om drie uur 's ochtends. Uiteraard werd van hen verwacht dat zij hun ogen goed de kost gaven. In geval van onraad wilden in ieder geval de volgende personen gewaarschuwd worden: G. de Haardt, de weduwe Van Koolwijk, Hendrik van Wijk, Peter Melssen, D.H. Verploegen, G.Jacobs van Welie en H. van Kampen.

Tot de functie-eisen van een nachtwaker behoorde dat hij afkomstig moest zijn uit het dorp zelf, althans hij diende in Winssen woonachtig te zijn.

Erg veel zekerheid bood een baan als nachtwaker niet. Indien de aanbesteders van mening waren dat de kosten van het tractement (dat nacht voor nacht bij opbod werd vastgesteld) te hoog op gingen lopen, dan konden zij besluiten geen nachtwakers aan te stellen en stond het hun vrij "zulx op een ander wijs te reguleeren zoo zij vermeene zul-

15

len te behooren (...)"• Kwamen er klachten van inwoners, dan werden de nachtwakers ogenblikkelijk uit hun functie ontheven en werd hen de laatste vier nachten die zij in functie waren geweest niet uitbetaald! Indien echter alles naar wens verliep en de nachtwakers naar ieders tevredenheid hun werk verrichtten, dan konden zij hun bedongen penningen wekelijks afhalen bij buurmeester J.H. van Koolwij k. In de voor dit artikel geraad-

in 1852 een kort en hard oordeel: "Een oude en afgeleefde man".

Naast de leeftijd speelden ook andere criteria een rol. Persoonlijke eigenschappen bijvoorbeeld, zoals ijver en zorgzaamheid en het vermogen om daadkrachtig en met gezag op te kunnen treden. Dit laatste was iets waar het F. Ceelen uit Ewijk volgens de dijkgraaf aan ontbrak: "niet zeer geschikt om gezag uit te oefenen, en die in tijden van gevaar mispleegde instructie worden tarieven genoemd schien verlegen zal zijn", zo luidde zijn van 4 stuivers en 8 penningen per nacht voor mening over Ceelen.

N. Delno en 3 stuivers en 4 penningen voor De nodige ervaring en bekendheid met de Klaas Postelart. betreffende polder strekten tot aanbeveling, evenals een zekere naamsbekendheid bij de dijkgraaf. Zo werd in 1846 uit de gebruikelijOud, doch nog zeer aan te bevelen: de pol- ke voordracht van drie personen uit, in dit dermeester geval, Weurt P. de Groot door de dijkgraaf aanbevolen, niet alleen op basis van zijn In de nabije toekomst, met de krapte op de geschiktheid, maar ook omdat de andere arbeidsmarkt, komt er wellicht een (voorlo- twee kandidaten minder bekendheid genopig) einde aan een leeftijdsgrens in verband ten dan de genoemde De Groot "en daarom met het verrichten van betaalde arbeid. Toch alleen boven denzelven niet te verkiezen." zal het de vraag blijven, in hoeverre en tot op Hoewel de 'Algemeene Staat van Voordragt' welke leeftijd iemand in staat mag worden geen exacte gegevens hierover geeft, was het geacht een bepaalde functie naar behoren bezit van een zekere hoeveelheid bunders uit te oefenen. Zoals rond het midden van de grond een vereiste om voor het poldermeesvorige eeuw, bij de aanstelling van polder- terschap in aanmerking te komen. Een voor meesters, de leeftijd in combinatie met de hand liggende eis overigens: het tracteiemands fysieke gesteldheid één van de crite- ment van poldermeester (waarover straks ria was om tot een benoeming over te gaan. meer) was niet voldoende om van te bestaan; Dit valt op te maken uit een "Algemeene Staat inkomsten uit landerijen waren een noodvan Voordragt voor de betrekkingen van polderzaak om de functie van poldermeester uit te meesters in de dorpspolders van het polderdistrict k u n n e n oefenen. En wellicht wilde men Rijk van Nijmegen (...)":i slechts personen van een zeker aanzien in de Maar wat was oud? In 1859 werd Derk Bloem dorpspolder in een dergelijke functie door de dijkgraaf van Beuningen uit een benoemd zien. Het bundertal was echter ook voordracht van drie personen door de geërf- weer geen absoluut vereiste. In 1859 bijvoorden van B e u n i n g e n aanbevolen, want beeld werd Gradus Janssen door de geërfden "ofschoon in hoogen ouderdom, neemt hij uit Weurt voorgedragen en volgens de dijktoch zijn betrekking nog goed waar". Derk graaf was hij zeer geschikt en daarom, zo Bloem was toen 78 jaar oud! In 1862 viel ech- voegde hij eraan toe, wordt "het verzoek der ter toch het doek voor de bejaarde Bloem: geërfden tot ontheffing van het vereischte hoewel hij altijd een zeer goede poldermees- bundertal (...) gaarne ondersteund." Bart ter was geweest, was hij naar het oordeel van Gocherman, eveneens uit Weurt, hoefde in de dijkgraaf als "een 81-jarige grijsaard" nu 1853 daarentegen niet op een dergelijke toetoch wel minder geschikt. Eenzelfde oordeel geeflijkheid te rekenen, maar hij was dan ook kregen in 1856 Hermann van Welie uit Ewijk nog eens Pruis van geboorte. en Nicolaas van Thiel uit Winssen te horen. Eerder noemde ik de bekendheid van de Over B. van Hien uit Ewijk velde de dijkgraaf voorgedragen kandidaat bij de dijkgraaf een

16

pluspunt bij een eventuele benoeming.

Omtrent kandidaten die geen bekendheid genoten trachtte de dijkgraaf soms nadere informatie in te w i n n e n , teneinde de geschiktheid voor de functie te kunnen bepalen. De Weurtenaar L. Thoonsen bleef voor de dijkgraaf een aantal jaren achtereen een onbekende figuur en werd daarom ook niet aanbevolen. In 1852 kwam de dijkgraaf meer over hem te weten, en bepaald niet ten gunste van Thoonsen: "volgens ingewonnen informatiën is deze persoon aan den drank, zoodanig dat hij uit dien hoofde ongeschikt geacht moet worden voor de betrekking."

Soms lijkt de dijkgraaf liever een andere kandidaat te hebben gezien dan degenen die door de geërfden was voorgedragen. Zo koos hij in 1847 voor Petrus Libotté uit Winssen, maar het verbaasde hem dat de geërfden H. Tromp niet opnieuw hadden voorgedragen, "ofschoon sedert verscheidene jaren met ijver die bediening waargenomen hebbende."

Een voorgedragen en door de dijkgraaf aanbevolen kandidaat hoefde zelf overigens niet automatisch bereid te zijn de functie van poldermeester op zich te nemen. Twijfels bestonden er in dit opzicht over J.A. Snoeck uit Weurt. Hij was weliswaar een geschikte kandidaat, maar of hij de functie ook wilde aanvaarden stond voor de dijkgraaf nog niet vast.

Hetzelfde gold voor de eveneens uit Weurt afkomstige G. Smits, maar hier werd er een reden voor de twijfel bijgegeven: Smits was gelijktijdig voorgedragen voor de functie van poldersecretaris.

De functie van poldersecretaris werd in sommige gevallen beter betaald dan die van poldermeester. In 1838 verdiende bijvoorbeeld de poldermeester van Ewijk ƒ 16,37, terwijl de poldersecretaris ƒ 30,- ontving. Standaard was deze verhouding echter niet. In Beuningen was, in hetzelfde jaar, een poldermeester

met ƒ 31,73 beter af dan de secretaris met ƒ 22,-. Na verloop van tijd, bij de invoering van een nieuw polderreglement, gingen er stemmen op om de secretaris een hoger inkomen te garanderen dan een poldermeester.

In 1857 werd in een begeleidend schrijven bij de voordracht deze wens geuit en tevens de reden aangegeven: de poldermeesters (doorgaans twee per dorpspolder) konden hun werkzaamheden verdelen, terwijl de poldersecretaris al het schrijf- en bureauwerk, "dat bij het nieuwe polderreglement aanzienlijk vermeerdert" in zijn eentje moest opknappen.

De tractementen voor beide functies lagen in

1857 in Beuningen, Ewijk, Weurt en Winssen op ƒ 40,- per jaar. In hoeverre het hiermee lucratieve functies waren laat zich op basis van dergelijke enkelvoudige gegevens niet vaststellen. Aanvullende informatie is nodig omtrent bijvoorbeeld de inkomsten behorend bij andere functies en beroepen, de prijzen van levensmiddelen, e.d.: aan verder onderzoek in deze richting is nog behoefte.

1 Archief van de voormalige dorpspolders uit het Rijk van Nijmegen en Maas en Waal, Gemeentearchief Nijmegen, inv.nr. 140014. De citaten in deze paragraaf zijn uit dit document afkomstig.

2 Idem, inv.nr. 14204; alle citaten in deze paragraaf zijn uit dit document afkomstig.

3 Archief Voormalig Polderdistrict Rijk van Nijmegen, Gemeentearchief Nijmegen, inv.nr. 1193. De functie van poldermeester kwam overigens ruwweg overeen met die van buurmeester (een poldermeester kwam in de plaats van een buurmeester), al zal misschien het takenpakket meer op het terrein van de waterhuishouding hebben gelegen. Alle citaten in deze paragraaf zijn afkomstig uit de 'Staten van Voordracht' uit de, jaren tussen 1846 en 1862.

17

17 18 16 LAMMERT HENDRINA ADRIANUS JANSSEN FREHER VAN ECHTELD

19 20 SIBILLA JOHANNES v. BARNETHEUNIS VAN OIJEN VELD

zn.van Joannis Van Egtel en Jantien (Otten) van Kessel

dr. van Hermanus v. Barneveld en Elisabeth Bouman

dr. van Leonardus Janssen v. Hees en Tuniske Hendrix van Thiem

Landeigenaar » Wamel 11-12-1732 t Wamel >20-3-1779

«Wamel 25-10-1736

-Wamel 20-01-1762

zn. van NN en NN

Houtzager Z.M. werf der Marine, Winkelier * Culemborg 18-04-1781 t Vlissingen 1-3-1835

zn. van Anthonius Teunis Jansen

en Margaretha Grietje Jans van Hees Landbouwer

* Wamel 19-7-1777 t Wamel 26-10-1807

21

PETRONELLA ELSEN

zn. van Joannes Tunnis Claassen Adrianus den Rappen Eisen en Maria Gerritsen en van Rossum Maria Catharina Geertruida van Kilsdonk Landbouwer

* Wamel 10-3-1753 t Leeuwen 11-4-1830

dr. van

* Leeuwen 27-7-1764 f Leeuwen 6-7-1845

9

8

* Wamel 21-2-1736

- Wamel 3-5-1783

-Wamel 19-10-1803

23 22 WALTERUS ELISABETH DEN ELSEN RAPPEN

24

HENDRIK ELBERS

25

BARBARA

VAN WISSEN

dr. van Gerardus Eisen

zn.van Petnis Elbers

en Clara Croestum

Elisabeth Hendrix

en

dr. van Hermanus van Wissen en Johanna Janssen

Steenbakker Steenovenbaas * Eimeren 26-6-1766 t Druten 31-7-1856

» Wamel 4-5-1766

* Herveld (Hien) t Druten 3-5-1846

«Doornik 2-5- 1797

-Wamel 23-3- 1789

28

29

30 31 JACOBUS GEERTRUIJ VAN WIJK KUIJPERS

GERRIT VAN DER VELDEN

JOANNA HUUBERS

zn. van Jan van der Velden en NN

dr. van Frans Huijbers en Jacomina Groenen

zn. van Bemardus van Wijk en Henrica Heghmans (Heimans)

f Druten 8-3-1834

* Overasselt 26-7-1761 f Druten 12-10-1819

* Overasselt 26-7-1761 «Druten 17-6-1806

«.Druten 23-12-1803 12

11

10

26 27 HENRICUS CHRISTINA THEOVAN DORUS KESSEL BERNULIJ zn.van dr. van Paulus Petrus Fredericus van Kessel en en Henrica Anthonia van Casparus Schulpen vd Boogaart Landbouwer Bakker * Schijndel * Wamel 11-1-1769 11-9-1782 t Druten t Druten 28-2-1845 7-8-1837

- Druten 27-4-1794 13

~ Druten 27-4- 1797 14

15

JOANNES VAN ECHTELD

JOANNA FREHER

JAN RUDOLPH VAN OIJEN

GEERTRUIDA DEN RAPPEN

HERMANUS ELBERS

GEERTRUIDA BERNULLI

HÜBERTUS VAN DER VELDEN

BERNADINA VAN WIJK

Landeigenaar Poldermeester * Wamel 19-12-1764 t Wamel 6-3- 1837

Dienstbode Landbouwer «Wamel 24-11-1805 t Wamel 24-12-1887

Landbouwer «Wamel 7-2- 1791 t Wamel 23-5- 1880

«Wamel 3 1-7- 1791 t Wamel 7-5- 1863

Steenovenbaas «Druten 31-12-1801 t Druten 6- 10- 1884

«Druten 20-4-1813 t Druten 21-8-1885

Tabaksplanter * Druten 14-9-1798 t Druten 16-1-1850

«Druten 18-6-1800 t Druten 11-12-1885

- Druten 11-7-1837

-Wamel 10-11-1815

-Wamel 18-6-1827

-Druten 9-5-1834 6

5

4

7

LAMBERTUS VAN ECHTELD

CATHARINA OIJEN

HENDRIKUS JACOBUS ELBERS

JOHANNA VAN DER VELDEN

Landbouwer - Stalhouder-Poldermeester «Wamel 18-1-1830 t Wamel 20- 12- 1884

«Wamel 17-5-1821 t Wamel 26-5- 1895

Steenovenbaas te Druten «Druten 29-5- 1843 t Druten 22-4-1912

«Druten 28-12-1839 f Druten 18-12-1914

=° Druten 28-4- 1871

-Wamel 31-10-1850

3

2

NICOLAAS VAN ECHTELD

HUBERDINA ELBERS

Landbouwer - Herbergier - Stalhouder * Wamel 15-12-1865, t Wamel 13-5-1938

Landbouwer - Herbergier - Stalhouder * Wamel 15-12-1865, t Wamel 13-5-1938

— Druten

28-4-1896

1 LAMBERTUS HENDRIKS Koetsier - Chauffeur * Wamel 19-3-1897 -Uden 18-7-193C

van ECHTELD Magazijnmeester t Oss 24-7-1980 met Johanna Marta Josephina van Dijk * Uden 17-3-1899, t Uden 15-6-1966 Inzender: B.J.M, van Echteld, Nieuburgstraat 39, 5401 AD Uden; tel. 0413-262651

18

19

Johan van Os

TIEN WONDERBARE GENEZINGEN (1382-1384) Dat hebben we te danken aan het zogeheten "Mirakelboek" van Onze Lieve Vrouw, dat al die tijd al wordt bewaard in de Sint-Janskathedraal van 's-Hertogenbosch. In dat boek zijn 481 wonderen opgetekend die er op voorspraak van de Bossche Lieve Vrouw gebeurd moeten zijn tussen 8 november 1382 en 10 oktober 1603.

Van die 481 wonderen spelen er 10 in het

Land van Maas en Waal. We zullen ze in de komende afleveringen van Tweestromenland gaan behandelen. We beginnen in Alphen.

1. Alphen: DE VROUW MET DE ZERE ARM Lijsbet, de vrouw van Herman Stevenszoon in

Alphen, leed aan een kwaal in haar rechterarm, al een maand lang. "Haer die arme soe

wee dede ende in soe groeier pinen was, dat si hoers ghenen raet en wijst" (de arm deed haar z贸 zeer en was in z贸 grote pijn dat zij met zichzelf geen raad wist). Uiteindelijk deed zij op eerste Paasdag 1383 (22 maart) de belofte een bedevaart te zullen ondernemen "tot Onser Suester Vrouwen Tsertoghenbosch" (naar Onze Zoete Vrouw te 's-Hertogenbosch), "opdat si vertroest mocht werden Voorplaat van het Mirakelboek, bekleed met blauw van haerre pinen, daer si in was" (opdat zij fluweel en met beslag en tekst van zilver vertroost mocht worden van de pijnen, waar Ruim zes eeuwen geleden, nog v贸贸r 1400, zij in was). En toen zij haar belofte gedaan woonde er in Puiflijk een Peter Vlugghen, had, ging de pijn over. Lijsbet reisde inderook genaamd Vluggert, in Alphen een Her- daad naar Den Bosch, bracht Maria een offerman Stevenszoon, in Altforst een Henneken tje en dankte God en zijn Lieve Moeder voor Janszoon, in Hernen een Jan van Batenborch haar genezing. en een Hendrik Vilrox, in Overasselt een Hermen Nerghena, in Maasbommel een Dirk Het verhaal van de Alphense vrouw in het die Blare, in Dreumel een Alard (zoon van "Mirakelboek" is erg simpel gehouden. De Jacob Mertenszoon) en in Batenburg tenslot- juiste datum van haar bedevaart wordt niet te een Reinboud die Tymmerman en een genoemd, we komen niet te weten wat zij Gysbrecht die Veer. geofferd heeft, en er wordt ook geen melding gemaakt van getuigen. Maar er staan toch Tien gewone, alledaagse mensen, geen adel, twee belangrijke punten in die het verhaal geen deftigheid, geen kopstukken - en toch een hoge mate van betrouwbaarheid geven. zijn er van alle tien na 600 jaar nog enkele Ten eerste wordt er gezegd dat Lijsbet "quam zeer persoonlijke bijzonderheden bekend. van Alphen opter Masen" (kwam van Alphen

20

aan de Maas), dus niet van Alphen aan den Rijn of van het Brabantse Alphen ten zuidwesten van Tilburg. Het gaat uitdrukkelijk om het Maas en Waalse Alphen. Ten tweede horen we dat Lijsbet de vrouw is van Herman Stevenszoon, en dat is weer een 'bewezen man'. Net als Peter Vluggert komt hij namelijk ook voor als belastingplichtige in de oudste schattings- en cijnsregisters van de Gelderse hertogen, en wel over de jaren 1382,

Klopt onze theorie, dan weten we dat Steven Heylewighenszoon de schoonvader geweest is van Lijsbet, de Alphense vrouw met de zere a r m , en dat haar schoonmoeder Yne heette.

Schoonmoeder Yne zal dan in het jaar 1369 nog geleefd hebben, want het schattings- en cijnsregister van dat jaar noemt, zoals we zagen, in Leeuwen als belastingplichtige een Piet Stevenszoon "en zijn moeder". Piet, Steve, Pypken en Pieck Stevenszoon in 1387, 1398/9.'

Leeuwen kunnen zwagers van Lijsbet geweest zijn, en als Stewen HeyleHerman Stevenszoon schijnt overigens de wighenszoon inderdaad de schoonvader van enige inwoner van deze naam in Alphen te Lijsbet geweest mocht zijn, weten we ook dat zijn. Het lijkt er op dat hij uit Leeuwen stamt, de grootvader van Lijsbets man, Herman Stewant daar worden als belastingplichtigen venszoon, Heylewighen heette. liefst 4 Stevenszonen genoemd: Piet Stevens- Hoe onzeker ook, hypothetisch kunnen we in zoon en zijn moeder in het jaar 1369, een dit geval een klein stamboompje uit de 14de Steve Stevenszoon in hetzelfde jaar, een Pyp- eeuw opstellen: ken Stevenszoon in 1387 en een Pieck StevenGeneratie I Heylewighen szoon nog in 1398.2

Met een beetje geluk kunnen we misschien ook nog een spoor te pakken krijgen van 'de oude Steven zelf: de eventuele vader dus van Herman in Alphen alsook wellicht van Piet, Steve, Pypken en Pieck in Leeuwen, die zich allemaal Stevenszoon noemen. Het is immers zo dat er in het archief van de Abdij van Berne te Heeswijk een akte berust van 4 maart 1358 waarin ons wordt verteld dat er op die dag voor het gerecht van de heerlijkheid Leeuwen onder voorzitterschap van ambtman-richter Willem Arntszoon van Druten een zekere Stewen Heylewighenszoon verscheen samen met zijn vrouw Yne.3 Het echtpaar verkocht toen ll'/z hond buitendijks gelegen rijswaard aan een Rutger Egenszoon, en die rijswaard lag tussen "het land van Beernen" (het land van de Abdij Berne, die in Leeuwen meer bezittingen had) en de "waden" (plassen, poelen) van Stewen Heylewighenszoon zelf.

Generatie II Stewen Heylewighenszoon huwt Yne

Generatie III a. Herman Stevenszoon huwt Lijsbet (Alphen) b. Piet Stevenszoon (Leeuwen) c. Steve Stevenszoon (Leeuwen) d. Pypken Stevenszoon (Leeuwen) e. Pieck Stevenszoon (Leeuwen) ' Heiningen, H. van, Tussen Maas en Waal, 650 jaar geschiedenis van mensen en water, De Walburg Pers, 2

'/Mtphen, 1971, als noot 2, p.648 Heiningen, als boven.

' Bavel O.Praem., H. van, Regestenboek van het

Archief van de Abdij van Berne, Heeswijk 1990, regest nr. 280, p.59.

21

Literatuursignalement Aanvulling op de Bibliografie Tweestromenland publicaties van vóór 1985 De met een * gemerkte titels zijn in het Documentatiecentrum Tweestromenland raadpleegbaar

GLASIUS, B., Godgeleerd Nederland. Biografisch Woordenboek van Nederlandsche godgeleerden; Den Bosch, 1851-1856 (3 delen); 596, 593 en 689 p. (262.1) MULDER, G.J.A., Statistiek der bevolking (Demografie); in: Handboek der Geografie van Nederland, o.r.v. GJ.A. Mulder, deel II (Zwolle, 1951), Hs. VIII, p. 364-430, lit., tabn. (31) * RECENTE, — ontwikkelingen in het Stadsgewest Nijmegen. Enkele gegevens van de uitgebreide controle bevolkingsregister gehouden per l januari 1969; Nijmegen, 1971; (4), 24 (22) p., bijln. (31) * HARENBERG, E.J., De homines franci uit de Codex Laureshamensis; in: Ad Fontes, opstellen aangeboden aan prof. dr. C. van de Kieft t.g.v. zijn afscheid als hoogleraar in de middeleeuwse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, o.r.v. C.M. Cappon e.a. (Amsterdam, 1984), p. 39-60 (323.3) VOOYS, A.C. de, De trek van de plattelandsbevolking in Nederland; Utrecht, 1932, lit. (325) SLEUMER Tzn., W., Economisch leven van Nederland; in: Handboek der Geografie van Nederland, o.r.v. GJ.A. Mulder, deel III (Zwolle, 1952), Hs. II, p. 88-273, krtn., lit., tekn. (33) * SPLINTERS, De —. Nieuwe gemeenteraden; in: Elseviers Magazine, jrg. 26 nr. 22 (30 mei 1970), p. 55-67, afbn. (352) p. 57: partij MIES te Appeltern

22

QUERIDO, A., De Wit-Gele vlam. Gedenkboek ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de Nationale Federatie het Wit-Gele Kruis 1923-1973; Tilburg, 1973 (361.8) RIJWIELTOCHTEN, — langs rustige wegen IV. Gelderland, Brabant en Limburg; z . p l . , 1924; 112 p., afbn., k r t .

(379.8) uitg. A.N.W.B. JONKER, H.G., Lijst van geschriften, welke handelen over, of van belang zijn voor de

geologie van Nederland (1734-1906); in: Verhandelingen Kon. Ned. Akademie van Wetenschappen, deel XIII (1907) (551) MULDER, G.J.A., De bouw der bodem (Geologie); in: Handboek der Geografie van Nederland, o.r.v. GJ.A. Mulder, deel I (Zwolle, 1949), Hs. II, p. 32-239, krtn., lit, tekn.; idem deel VI (Zwolle, 1959), p. 390575 (551) STEENHUIS, J.F., Lijst van geschriften, welke handelen over, van belang zijn voor de geologie van Nederland; in: Mededelingen Rijks Geologische Dienst, 1922 (19071920); 1934 (1522-1920); 1939 (19211925); 1940 (1926-1930); 1941 (19301935); 1947 (1936-1944) (551) EDELMAN, C.H., Sedimentpetrologische onderzoekingen I. Die Petrologie der Sand der niederlandischen FlüBe Rijn, Lek, Waal, Merwede, Geldersche IJssel; z.pl., 1934 (551.3) EDELMAN, C.H., en F.A. van BAREN, Sedimentpetrologische onderzoekingen II. La pétrologie des sables de la Meuse néerlandais; z.pl., 1935 (551.3)

HOL, J.B.L., Geomorfologie; in: Handboek der Geografie van Nederland, o.r.v.

G.J.A. Mulder, deel I (Zwolle, 1949), Hs. III, p. 240-319, afbn., krtn., lit., tekn.

(551.3) HOOGENRAAD, H.R., Biografie; in: Handboek der Geografie van Nederland, o.r.v. G.J.A. Mulder, deel II (Zwolle, 1951), Hs. I, p. l e.v.; afbn., krtn., lit., tekn. (57 en 911) DOEGLAS, DJ., Meanderende en verwilderde rivieren; in: Geologie en Mijnbouw, 1951, p. 297-298 (551.3 en 627.1) SCHIFFER, C., De verbeteringen aan onze grote rivieren; z.pl., 1851 (627.1) [STIELTJES, T.J.], De Nederlandsche hoofdrivieren en de plannen tot hunne verbetering, in populairen toon beschreven door een oud soldaat; Nijmegen, 18501851 (2 delen) (627.1)

GRAAFF, A. de, Economische aspecten van de baksteenindustrie. Economische bespiegelingen over het boek van dr. Van de Velde; in: Klei, april 1953 p. 24 en jan.

1954, p. 9. * HORST, P. van der, Shell-journaal van de Nederlandse standbeelden; Rotterdam, 1983; 128 p., afbn., reg. (725.94 en 92) p. 72-74: de Scheepsjongens van de Bontekoe te Hoorn van J. van Druten p. 90-91: Erasmus te Nijmegen van H. Kortekaas * BALK, J., Shell-journaal van Nederlandse bruggen; Rotterdam, 1980; 128 p., afbn., lit. (725.95) p. 56 en 67-74: Waalbruggen bij Ewijk en Tiel FOEST, A.H., Vijfentwintig jaren Bruggenbouw N.S. (1928-1953); in: Spoor- en Tramwegen, 1953, p. 254-257 (725.95) spoorbrug bij Ravenstein

* DEYS, H.R, L.A. Reuvens en zijn kaart van de Gelderse Waal- en Rijndijken; in: CaertThresoor, jrg. 5 (1986), nr. l, p. 1-10; afbn., krtn., lit, tekn. (627.514 en 912)

JONCKERS NIEBOER, J.H., Geschiedenis der Nederlandsche Spoorwegen 18321938; Rotterdam, 1938 (725.95) spoorbrug bij Ravenstein

* VERKEERSBRUG, â&#x20AC;&#x201D; bij Tiel "ramp' voor Gelderse werven; in: Elseviers Magazine d.d. 12 aug. 1972, p. 71-72, afbn., krt.

(629.12 en 725.95)

MARTINI BUYS, P./H.A., en A.W.T. KOCK, Korte beschrijving der groote vaste spoorwegbruggen in Nederland; Rotterdam, 1885 (725.95) bruggen bij Heumen en Ravenstein

BURINGH, P., Bodemonderzoek ten behoeve van de baksteenindustrie in Nederland; in: Klei, dec. 1952, p. 303 (631.4 en 666) VEENENBOS, J.C.,en C.C. MAARLEVELD, Bodemkarteringen ten behoeve van de baksteenindustrie in Nederland; in: Klei, april 1953, p. 124 (631.4 en 666) ARNTZ, W.J.A., Enige gegevens voor een geschiedenis van de Nederlandse baksteenindustrie; in: Klei, jrg. 35 (1943), p. 33-36 (666)

MICHAĂŤLIS, N.T, Spoorwegbruggen over de hoofdrivieren; Den Haag, 1895 (725.95) brug Heumen SANDICK, R.A. van, Necrologie Jean Marie Telders; in: De Ingenieur, 1900, p.

666-669 (725.95) p. 667: spoorbrug bij Heumen SANDICK, R.A. van, Ter herinnering aan N.H. Nierstrasz; in: De Ingenieur, 1918, p.

58-67 (725.95) p. 64: spoorbrug bij Ravenstein

23

SCHROEDER VAN DER KOLK, J.C., Over den bovenbouw van spoorwegbruggen in Nederland tusschen 1886 en 1911; in: De Ingenieur, 1911, p. 34-37 (725.95) spoorwegbrug bij Heumen

WATERBOUWKUNDE, —; Derde deel, 2e gedeelte, afd. XIV. Bruggen-2: Bovenbouw van vaste bruggen; Den Haag, 1889

(725.95) p. 728-729 spoorbrug Ravenstein

NICOLAAS, — Molenaar, Sneek 1850-V Gravenhage 1930; L e e u w a r d e n , 1977

(726.54) hoofdopzichter bij de bouw van de Ewaldenkerk te Druten BEELEN, H. van, De ontwikkeling van de Nederlandse boerderijtypen; in: Groninger Landbouwblad, 1954 (728.6)

KLEIJN, H. de, Als de rogge rijpt; z.pl., z.jr.

(82-2)

MULDER, G.J.A., De Occupatie van het landschap en de nederzettingen; in: Handboek der Geografie van Nederland, o.r.v.

G.J.A. Mulder, deel II (Zwolle, 1951), Hs. V.'p. 268-304, krtn., lit. (911) DUBIEZ, F.J., Amsterdamse boekhandelaren en uitgevers in de Franse tijd; in: Ons Amsterdam, jrg. 15 nr. 9 (sept. 1963), p.

261-266 (92) o.a. P. van Bu(u)ren, geb. Horssen 1751 HOEK OSTENDE, J.H. van den, De jeugdjaren van stadsingenieur J.G. van Niftrik; in: Jaarboek A m s t e l o d a m u m , j r g . 60 (1968), p. 148-163 (92) IN, — memoriam prof. dr. G.C. van Niftrik; in: Elseviers Magazine d.d. 14 nov.

1972, p.158

(92)

ALBERS, R., De familie Dam uit Zuid-Holland; Voorburg, 1981 (929.5)

streekroman, spelend in het westelijk deel van het Rijk van Nijmegen

(Van) Batenburg

ALGEMEENE, — Aardrijkskundige Bibliografie van Nederland; Leiden, 1888-1889 (3 delen); XIV, 271 p.; X, 249 p.; XI, 249 p.

familie Van Basten, Batenburg en Van Bas-

(91)

BEEKHUIZEN Wzn, H., Jan Reynders van

BATENBURG, B.M.A., Geslachtsboek der

OESTRICH, K., Die Niederlande (19151928); in: Geographisches Jahrbuch, 1929 (91) bibliografie

ten Batenburg; Beverwijk, 1980 (929.5) Beeckhuizen, zijn voorouders en nageslacht; Bilthoven, 1973 (929.5) Van Druten

BEEKMEYER-Van ERP, C., Genealogie van de familie Van Erp; Buire, 1975 (929.5)

OESTRICH, K., Die Niederlande (19281938); in: Geographisches Jahrbuch, 1939, 2eHalbband (91)

BELONJE, J., Het Huis Dampegeest bij Limmen; Arnhem, 1983 (929.5) Van Batenburg

bibliografie

BEUNINGEN, K. van, Die Geschichte der BLINK, H., Studiën over nederzettingen in

Sippe derer Van Beuningen in Danzig;

Nederland; in: Tijdschrift K.N.A.G., 1901, 1902 en 1903 (911)

Hamburg, 1977-1978 (3 delen)

ENTROP, P.J., Geografische beschrijving

van de provincie Gelderland; 1772 (herdruk Amsterdam, 1794) (911)

24

(929.5) ""

BOOM, J. van den, en A. DRIESSEN, Voorlopige lijst van studenten van de kwartierlij ke Akademie te Nijmegen 1655-1679; Nijmegen, 1983_; 321 p. (929.5)

DAALEN, A.P.A., e.a., Stamreeksen uit

Delfland; Delft, 1981 (929.6) (Van) Batenburg FILIATIONS, — Flammandes. Quartiers et descendance de Clement Giermonprez et d'Isabelle van den Broeck; Metz, 1974 (929.5) Van Heumen HEYMERINK-BROEKMAN, H.S.M., Familie Kropman, Uedem/Nijmegen, 1625-

1977; Lent, 1977 (929.5) diverse families uit Tweestromenland KLAASSEN, A.M., 300 Jaar Claassen's en Klaassen's; Oosterhout, 1980 (929.5) Van Bunningen, Jacobs (Overasselt) en Vink (Horssen)

LISMAN, A.J.A.M., Heemstede gelegen in de provincie Utrecht; Alphen a.d. Rijn,

1973 (929.5)

WAAL, H.W.R. de, Genealogie De Waal; Florence, 1970 (929.5) BUDDINGH, D., De schaar en schaarmannen tot opheldering van dit wapenfiguur; in: Annales de l'Académie d'archéologie de Belgique, XXVII (187.), p. 265-379, afbn. (929.6) MES, G., Rond den Valkenhof; Wychen, z.jr. (93D) p. 7-40: De koortskapelle of kapel van Sint Wilbert; Een Geldersch stierengevecht (Niftrik)

MULDER, G.J.A., Grenswijzigingen Noordbrabant-Gelderland; in: Handboek der Geografie in Nederland, o.r.v. G.J.A. Mul-

der, deel VI (Zwolle, 1959), p. 652-653 (93D) SCHUILING, R., De grenzen van Gelderland; in: Handboek Natuur- en Geneeskundig Congres, 1905 (93D)

Van Winssen MENS, P.G.M, van, Kwartierstaat van de familie Van Mens-Van der Zeyst; Utrecht,

SNIJDEWIND, P.C.J.M., Groei van dorp naar stad. Wijchen 1950-1970; Wychen,

1970; 36 p., afbn. (93D)

1976 (929.5) Van Winssen RIXEN, F., Geschichte Ondenkirchens; Odenkirchen, z.j. (929.5) Van Hoemen

25

Losse nummers tijdschrift: Kopij: Vanaf nummer 19 zijn alle tijdschriften uit Kopij dient getypt (zo mogelijk op floppy met voorraad leverbaar. De nummers 19-80 kos- uitdraai in WP 5.1), gedateerd en onderteten ƒ 2,50 en vanaf nummer 81 ƒ 7,50 per kend te worden verz/onden aan de redactiesestuk (leden ƒ 6,00). De prijzen van de num- cretaris. Kan een artikel niet getypt aangelemers 1-18 op aanvraag. Bestellingen kunnen verd worden, dan gaarne in een duidelijk zowel telefonisch als schriftelijk gedaan wor- leesbaar handschrift. Afbeeldingen moeten, den. Tevens zijn deze verkrijgbaar tijdens de indien men ze terug wil hebben, aan de achopeningsuren van het documentatiecentrum terzijde voorzien zijn van naam, adres en en het Streekhistorisch Museum Tweestro- woonplaats van de bruikleengever. menland te Beneden Leeuwen.

Vijf argumenten om (024) 641 30 12 te bellen: 1. U bent eenjaar lang verzekerd van leesplezier, doordat u 4 maal per jaar het streekhistorisch tijdschrift Tweestromenland ontvangt.

2. U wordt lid van een actieve en gezellige (historische) vereniging.

3. U krijgt 50% korting op de toegang tot Streekhistorisch Museum Tweestromenland.

4. U bent bezig met stamboomonderzoek en hebt vrije toegang tot de genealogische gege-

vens in het streekhistorisch documentatiecentrum in Wijchen.

5. U vindt een (nieuwe) hobby op het gebied van streekdracht, historische boeken lezen, oude foto's, kaarten of bidprentjes verzamelen of u woont graag evenementen en excursies bij.

Ziedaar: 5 prima argumenten om u aan te melden als lid of een ander als cadeau te verrassen met het lidmaatschap van de bloeiende Historische Vereniging Tweestromenland.

Voor maar ƒ 35,— per jaar!

Belt u ons: (024) 641 30 12 Of schrijf: Tweestromenland, postbus 343, 6600 AH Wijchen

KOPIJ

voor nummer 102 van ons tijdschrift 'Tweestromenland' dient vóór 1 oktober 1999 in het bezit te zijn van de redactie.

26

Algemeen Postadres: HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND Postbus 343, 6600 AH Wijchen

HET STREEKHISTORISCH MUSEUM TWEESTROMENLAND Pastoor Zijlmansstraat 3, 6658 EE Beneden Leeuwen; tel. (0487) 595002

Het bezoekadres (geen postadres) van het documentatiecentrum van de Vereniging is: Kasteellaan 24 te Wijchen; tel (024) 6413012.

Openingstijden: Elke zondag, dinsdag en woensdag van 14.0017.00 uur.

Rolstoeltoegankelijk.

Openingstijden: elke woensdagmiddag van 14.00-17.00 uur, vrijdagavond (voorafgaande aan de eerste zaterdag van de maand) van 18.30-21.00 uur en elke eerste zaterdag van de maand van 9.30-12.30 uur. Ingang: via het souterrain links van het gemeentekantoor. In de maanden juli en augustus is het documentatiecentrum gesloten.

Groepen kunnen volgens afspraak terecht.

Postadres van het museum: De Heuvel 107, 6651 DG Druten; tel. (0487) 517282

Publicaties uit de TWEESTROMENLANDREEKS ledenprijs dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl

l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

dl 17

Maas en Waals woordenboek Aan het volk van Nederland Leeuwen en Elisabeth Boldershof Ewijks klooster Stoomtram deel I Schoolstrijd Appeltern WTee den vergetenen (watersnood 1926) Dorp Horssen Stoomtram deel II Kwartierstatenboek DorpAfferden Bibliografie Tweestromenland Van Vamele tot Wamel Duizend jaar Deest St.-Andreaskerk Weurt 1898-1998.

100 jaar'een open huis'.

Weurt ien ut Wurts

uitverkocht ƒ 8,00 ƒ 18,50 ƒ 18,50 ƒ 13,50 uitverkocht ƒ 7,50 uitverkocht uitverkocht ƒ 10,00 uitverkocht ƒ 39,00 ƒ 54,50 ƒ 42,50 ƒ 47,50 ƒ ƒ

27,50 22,50

niet-ledenprijs

ƒ ƒ ƒ ƒ

9,75 25,00 25,00 15,00

ƒ

9,75

ƒ

15,00

ƒ ƒ ƒ ƒ

39,00 59,50 45,00 47,50

ƒ ƒ

30,00 25,00

De prijzen zijn exclusief administratie- en verzendkosten.

Boeken zijn aan te kopen tijdens de openingstijden van het documentatiecentrum van de Vereniging te Wijchen en in het Streekhistorisch Museum Tweestromenland in Beneden Leeuwen.

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS 26.XII.1999 - NUMMER 102

TWEESTROMENLAND

Bestuur: Mevr. W.M. Berris-Visschers, Wijchen, Opgericht: 15 mei 1964 voorzitter Doel: in zo breed mogelijke kring bevorde- J.P.H. Daverveld, Wijchen, secretaris ren van de belangstelling voor de geschiede- G.J.Jansen, Wijchen, penningmeester nis in al haar aspecten en onder ieder op- A.W.P.A. Banken, Beneden-Leeuwen zicht, in het bijzonder van het werkgebied, Mevr. G.Y.M. Derks-Klabbers, Druten het Land van Maas en Waal en het westelijk H.W.G.M. van Elk, Puiflijk deel van het Rijk van Nijmegen.

L.H.W. ten Hag, Beuningen Mevr. A. Kamerman-Wilmink, W'ijchen Het tijdschrift verschijnt vier keer per jaar.

G.A.A. Rooijakkers, Overasselt W.J. van Sommeren, Beneden-Leeuwen Lidmaatschap: C. Visser, Druten Het lidmaatschap geeft recht op: - toezending van het tijdschrift en de ISSN: 1381-950 X nieuwsbrief, - gratis toegang tot het documentatiecentrum, INHOUD - korting op excursies - korting op boeken uit de Tweestromen- 3 De volgende eeuw en het millennium landreeks beginnen op l januari 2001 J. van Gelder - korting op andere publicaties van de Vereniging 4 Van bedeling naar caritas - 50% korting op de toegangsprijs StreekhisLeo ten Hag torisch Museum Tweestromenland 15 Bespreking van Familieboek Van Zaaien/Van Zale Contributie: Leo ten Hag De contributie bedraagt ƒ 35,—. Men mag 16 Barbier van Thomas a Kempis ook meer storten bij wijze van gift. De contrifohan van Os butie dient te worden voldaan door storting 20 Hooggerechtshof van Maas en Waal op postgiro 242316 t.n.v. de Ledenadminisstond in Bergharen... tratie Historische Vereniging TweestromenJan van Gelder land te Wijchen 23 Tien wonderbare genezingen Johan van Os Ledenadministratie: 30 Kwartierstaat A. Wintjes Voor opgave van nieuwe leden, adreswijziginToonjansen gen en eventuele opzeggingen (vóór l 32 Literatuursignalement december van elk kalenderjaar).

Secretariaat en centraal postadres: Postbus 343, 6600 AH Wijchen,

tel.: (024)6413012 of (024)6418987 postgiro: 2622012 t.n.v. Penningmeester

Erekden: H. van Heiningen, J.P.M, van Os Op de. voorkant:

Druk: Drukkerij KLEWO Wijchen

Zoete Lieve Vrouw van 's-Hertogenbosch, op de gevelsteen van de pastorie in Afferden.

Ontwerp Carel Dericks.

Streekarchief Bommelerwaard

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS Redactie: Ko van den Boom (redactiesecretaris), Hugo van Capelleveen, Gijs van Dijk, Jan van Gelder, Leo ten Hag, Kees van Kouwen, Pieter Roelofs 1999/IV

NUMMER 102

J. van Gelder

De volgende eeuw en het millennium beginnen op l januari 2001 Historisch gezien...

Simpel verklaard...

Logisch beredeneerd...

Met voorbeelden erbij...

echter op hoge leeftijd in de eeuwenleer in de fout. Rond 1900 kon je je als katholiek in zo'n geval helemaal niet verzetten. Nu word je er hoogstens even op aangekeken.

Het is ondoenlijk om alle publicaties hierover Uw eerste verjaardag werd niet gevierd bij de geboorte, maar pas toen er een heel jaar op zat.

En 100 maal l = 100, dus pas na die 100 is er een eeuw voorbij, en niet bij 99.

We gaan een eeuw terug. Wanneer begon de

in onze eeuw eens te raadplegen, maar er is wel een voorbeeld bij de hand uit eigen ondervinding rond de helft van de bijna voorbije eeuw.

We schakelen daarom terug naar eind 1949, begin 1950. Begin januari 1950 werd in de Gel20e eeuw? derlander de geboorte van een tweeling verWe hebben er de Kroniek van de 20e eeuw, al uit- meld. Als bijzonderheid kwam daarbij naar gegeven in een vroeg stadium, namelijk in voren, dat de eerste van de twee 's nachts nog MCMLXXXV (= 1985) bij Elsevier Amsterdam net vóór 24.00 uur geboren werd op 31 decem-

bij gehaald. Die Kroniek is gestart in 1900 (dus

ber 1949 en de tweede een paar minuten over

00.00 uur op l januari 1950. In verschillende toch?) met de volgende tekst: 'Het was de paus, die het precieze begin van de jaren dus en, zo lazen we verder, zelfs de ene in twintigste eeuw moest vaststellen. Die paus, Leo de eerste helft en de andere in de tweede helft XIII, koos na verkeerde adviezen voor l januari van deze eeuw. Ochèrm....

1900 in plaats van l januari 1901.'

Nou was het mij vanuit mijn lagere schooljaren De strijd tussen katholiek en protestant laaide in het Maas en Waalse Maasbommel bijgebleven weer even op. De protestanten maakten hun dat 50+50 100 was en bleef en dus zat 't me niet naam waar door tegen deze uitspraak te protes- goed met dat 1950, dat volgens mijn redenering teren, maar de grote macht van de paus in die nog het hele jaar tot de eerste helft van deze tijd overwon. Hij was overigens 25 jaar paus en eeuw moest behoren. Ik lag toen in Oss in het overleed op 93-jarige leeftijd op 20 juli 1903. ziekenhuis en verkondigde diep doordacht, dat Van zijn hand verscheen in 1891 de vermaarde het hele jaar 1950 erop moest zitten om ook de encycliek Rerum Novarum. Met een reeks rege- helft van die eeuw achter de rug te hebben. De ringen kwam hij tot een betere verstandhou- meningen lagen verdeeld, zelfs bij de rector en ding, bevorderde hij de kerkelijke wetenschap- de zusters. We hadden toen nog geen eigen hispen en plaatste de Kerk terug in het openbare torische vereniging op dat terrein. Eigenwijs leven. genoeg echter om voor jezelf vast te leggen, dat Onfeilbaar in geloofs- en zedenleer ging hij je het op 23-jarige leeftijd best zelf kon berede-

neren, waagde ik er een brief aan naar de Gelderlander om mijn gelijk toegewezen te krijgen.

Op 17 januari kwam het volgende briefje: 'Uw stukje over het eeuwmidden is opgenomen, doch per abuis in de stadseditie. Separaat zenden wij u daarvan een exemplaar toe. Hoogachtend, Louis F r e q u i n , hoofdredacteur.'

Hij had de brief ook persoonlijk ondertekend.

Waar zich zo'n man in een dergelijke functie en in die tijd al niet mee moest bemoeien!

Onder het stukje in de krant stond Louis Frequin het evenwel duidelijk: 'U hebt gelijk, maar het ging meer om een feit, dat een der tweelingen in 1949 en de ander in 1950 geboren was.' Een merkwaardige verdediging van deze gerenommeerde hoofdredacteur.

Goed dan. Ik had mijn doel bereikt. Het feit kwam nadien nog vaak aan de orde en meerdere kranten zijn erover gaan schrijven. Bij herhaling werd ook nog geprobeerd er een andere uitleg aan te geven. Daarna werd het stil tot de jaren 90 eraan kwamen. De race naar een nieuw millennium begon meer inhoud te krijgen. Er speelde echter heel wat anders mee. De computers werden in stelling gebracht. Die /ouden op een gegeven moment hun waarde moeten bewijzen. Vooral aantonen, dat overschakeling

van de 99 naar de 00 zonder fouten kon worden uitgevoerd. Over een eeuwprobleem werd nauwelijks nog gesproken. Alleen de kwestie van het schrikkeljaar in 2000 (29 februari) kostte nog wat overtuigingskracht, maar werd toch op tijd recht gezet. Het jaar 2000 krijgt dus 366 dagen.

Intussen heb ik een verzameling aangelegd van knipsels uit kranten en tijdschriften, die regelmatig in de fout gaan. Tevens bij herhaling erop gereageerd en daarbij ook radio en televisie niet gespaard. Het laatste jaar wordt er nog nauwelijks op gereageerd. Massaal komt alleen het einde van 1999 en het begin van 2000 aan de orde. Computer en commercie menen het nu te hebben gewonnen. Het verstand is daarbij op een laag pitje gezet.

De feesten voor de overgang van 1999 naar 2000 liggen vast. Zelfs geboorten voor die tijd geregeld. Kapitalen zijn ervoor gereserveerd.

Ge moet lang zoeken om een pastoor of burgemeester te vinden, die zich hiertegen durft te verzetten.

Maar de historie komt als eindoverwinnaar uit de bus. Daarom leek het ons dienstig dit in ons historisch tijdschrift toch ook maar even vast te leggen. Het speelt weliswaar niet alleen in ons Tweestromenlandgebied, maar over bijna de gehele wereld met haar 6 miljard inwoners.

Toegegeven... het jaar 2000 heeft een bijzondere klank, een bijzonder gezicht met de twee nullen. U kunt daarom dit jaar het best gebruiken als voorbereiding op iets nieuws, op 2001 als begin van een nieuwe eeuw en een nieuw millennium. We hopen dat allemaal nog mee te maken.

Leo ten Hag

Van bedeling naar caritas Het armbestuur van de parochie H. Antonius Abt te Wijchen, 1849-1999 Inleiding In juni 1849, nu 150 jaar geleden, werd door het toenmalige kerkbestuur van de parochie H. Anto-

nius Abt te Wijchen voor het eerst gesproken over de wenselijkheid van het oprichten van een armbestuur. Het zou echter nog tot 1873 duren alvorens de genoemde parochie daadwerkelijk een arm-

bestuur kreeg.

De wijze waarop het armbestuur nu tot stand is gekomen en hoe het de katholieke armen van de Wijchense parochie ondersteuning bood, is te reconstrueren dankzij bewaard gebleven archiefstukken. Vorig jaar heeft het bestuur van de Parochiële Charitatieve Instelling te Wijchen (het vroegere RK Parochiaal Armbestuur), op initiatief van zijn adviseur F. Verheyen OFM, besloten om deze archiefstukken op één plaats te verzamelen, te ordenen en te beschrijven. In J.P.H. Daverveld vond het bestuur een archivaris die deze taak op zich wilde nemen. Op bekwame wijze heeft hij het archief geordend en aldus toegankelijk gemaakt voor de historicus.

Want F. Verheyen wilde het niet alleen laten bij het ordenen van het archief, maar er tevens de geschiedenis van laten schrijven. Met de historicus L. ten Hag, auteur dezes, werd afgesproken, in drie opeenvolgende nummers van dit tijdschrift een aflevering over de geschiedenis van het RK Parochiaal Armbestuur van Wijchen te publiceren. In dit nummer de eerste aflevering, waarin met name de oprichting van het armbestuur zal worden beschreven.

Alvorens hiermee te beginnen wil ik nog het volgende opmerken. Bij het verzamelen van de her en der verspreid liggende archiefstukken heeft archivaris Daverveld geconstateerd, dat het archief niet volledig is. Het meest opvallend is het ontbreken van de notulen van de bestuursvergaderingen, gehouden in de periode 1965-1977. Ondanks grote inspanningen van Daverveld en Verheyen zijn deze notulen tot op heden niet boven water gekomen. In deze leemte in de geschiedenis, die in de derde en laatste aflevering van deze reeks aan de orde zal komen, is voorzien middels een interview met vier Wijchenaren, die in de genoemde periode lid waren van het Armbestuur. Wij (Verheyen, Daverveld en auteur dezes) zijn hen zeer erkentelijk voor de informatie die zij hebben weten te verstrekken. Desondanks zouden de notulen een welkome aanvulling op de door hen vertelde verhalen en belevenissen betekenen. Mocht iemand uit Wijchen (of elders) weten waar deze notulen, voorzover nog ergens aanwezig, zijn gebleven, dan zouden wij daar graag over geïnformeerd willen worden.

Afgezien van de ontbrekende notulen biedt het archief gelukkig voldoende materiaal om een verantwoorde, en naar ik hoop boeiende geschiedenis van 150 jaar katholieke armenzorg te Wijchen te beschrijven.

I De oprichting en eerste jaren van van een armbestuur aan de orde diende te worden gesteld. De bisschop zou om toestemming het RK Parochiaal Armbestuur voor de oprichting van een dergelijk bestuur gevraagd moeten worden. De leden van het zittende kerkbestuur droegen zich hierbij zelf voor als leden van het te vormen armbestuur.

Op 3 juni 1849 vond een gebruikelijke wekelijk- Voornaamste doel van het armbestuur zou zijn se vergadering van het kerkbestuur van de 'de aanneming van legaten en giften die speciparochie van de H. Antonius Abt te Wijchen aal aan de R.C. Armen van Wijchen mogten plaats. Zoals de meeste vergaderingen in deze gemaakt worden'1 periode stond ook die van deze dag grotendeels Wat de directe aanleiding tot het oprichten van in het teken van de voorgenomen bouw van een een katholiek armbestuur was, wordt uit de nieuwe kerk en pastorie. Op genoemde datum notulen van het kerkbestuur niet duidelijk. In werd door Antonius Loonen, pastoor te Wij- het archief van het Wijchense armbestuur chen van 1843 tot 1852 en de beide kerkmees- bevindt zich echter een ongedateerde brief, ters Theodoor Judocus Hubertus Leonard Vos waarin een aanvraag aan de bisschop wordt en Jan Kloosterman gesproken over een aan de gedaan om tot oprichting van een armbestuur bisschop van 's-Hertogenbosch, mgr. Zwijsen, te over te mogen gaan." De brief moet in ieder richten brief. Hierin diende aan de bisschop geval tussen 1843 en 1852 zijn opgesteld, aangeeen en ander over de voorgenomen nieuwbouw zien zij mede door pastoor Loonen is ondertegevraagd te worden. Belangrijker voor de hier kend. Evenals in de hierboven aangehaalde te beschrijven geschiedenis is echter, dat in die- notulen droegen de leden van het kerkbestuur zelfde brief de mogelijkheid tot het oprichten

1. Eerste aanzet, 1849

zich voor als armbestuur. De reden van deze aanvraag was gelegen in het feit, dat iemand bij 'testamentaire dispositie' ƒ 1.000,- had nagelaten aan de katholieke armen van het dorp Wijchen. De brief vermeldt, dat de erfgenamen dit bedrag zelf aan de armen wilden geven, maar het leek het kerkbestuur raadzamer daartoe een armbestuur op te richten. Aangezien in de notulen van het kerkbestuur de aanname en het beheren van legaten als het voornaamste doel van het armbestuur wordt genoemd, lijkt het aannemelijk te veronderstellen dat het legaat van ƒ 1.000,- de directe aanleiding tot de oprichting is geweest en de ongedateerde brief de brief moet zijn, waarover in de vergadering van het kerkbestuur op 3 j u n i 1849 werd gesproken. We kunnen er dan tevens van uitgaan, dat de brief op 28 augustus 1849 werd verzonden: op 10 september van dat jaar ontving het kerkbestuur namelijk een positief antwoord van mgr. Zwijsen op het verzoek tot oprichting van een armbestuur en de bisschop refereerde hierin aan een missive van 28 augustus 1849 van het kerkbestuur van Wijchen, waarin van een dergelijk verzoek sprake was.'"

Het bisschoppelijk schrijven van 10 september bestaat grotendeels uit een 4 artikelen tellend reglement. In het eerste daarvan wordt de oprichting van een 'Roomsch-Katholijk Armbestuur' vermeld en in het tweede dat tot leden worden benoemd de 'tijdelijke Pastoor en Kerkmeesters der gezegde gemeente'. De overige twee artikelen betreffen het huishoudelijk reglement, dat het armbestuur zelf mag inrichten, en de administratie waarover het armbestuur ieder jaar aan de bisschop of aan de deken van het district verantwoording moet afleggen.

zen, dat het armbestuur ook daadwerkelijk heeft gefunctioneerd. Uit een, wederom, ongedateerde brief, zonder aanhef en ondertekening, valt op te maken dat Wijchen al in 1855 geen armbestuur (meer) kende. De briefis een antwoord (in concept) op een schrijven van de minister van Zaken der Katholieke Eredienst, waarin deze verzocht om inlichtingen omtrent de reden van het niet meer bestaan van een RK armbestuur. De anonieme briefschrijver antwoordde hierop, dat het bestuur van de RK parochie zich in 1855, bij het verschijnen van het 'Algemeen Reglement voor Besturen der parochie voor katholieke instellingen van weldadigheid', had afgevraagd of er in de Wijchense parochie geen armbestuur opgericht moest worden. Men had daar toentertijd echter het nutteloze van ingezien, aangezien 'men hoegenaamd geen fondsen ter beschikking had.' v Wellicht was, na de in 1849 ontvangen ƒ 1.000,de hoeveelheid legaten, schenkingen, e.d.

tegengevallen? Of had het kerkbestuur gewoon geen tijd gehad om zich met de armenzorg bezig te houden. De al genoemde voorgenomen nieuwbouw van kerk en pastorie vergden veel tijd, energie en vooral ook geld. Volgens de auteur van een boekje over Huize Tienakker achtte pastoor Loonen zich niet opgewassen tegen de grote materiële en financiële zorgen van de parochie en nam hij mede daarom in 1852 ontslag." Met zijn vertrek is misschien ook de zorg voor de Wijchense behoeftigen op de achtergrond geraakt.

De burgerlijke overheid en de armenzorg

De boven aangehaalde, ongedateerde conceptbrief duidt op nog een mogelijke reden van een niet meer bestaan van het parochiaal armbestuur. Er wordt in deze brief namelijk opgeGeen voortzetting van het initiatief merkt, dat Wijchen, naast een diakonie voor de Hervormde Gemeente ook een algemeen of De reconstructie van de gebeurtenissen uit 1849 burgerlijk bestuur kent. Nu was ook dit burgermaakt duidelijk, dat het initiatief tot het oprich- lijk armbestuur bepaald niet rijk te noemen en ten van een RK armbestuur is uitgegaan van het sinds de Armenwet van 1854 waren zijn uitgakerkbestuur. De opmerking die Sengers in zijn ven nog extra gestegen (zie hieronder). Daar boekje over de Vincentiusvereniging van Wij- stond echter tegenover, aldus de brief, dat dit chen maakt, namelijk dat er een 'gebiedende burgerlijk armbestuur subsidie uit de gemeentebrief' van mgr. Zwijsen in 1849 nodig was 'om kas ontving om eventuele tekorten aan te zuivetoch eindelijk eens over te gaan tot het vormen ren. Een RK armbestuur, zo lijkt de schrijver te van een armbestuur'" is derhalve niet juist. Niet willen zeggen, kon nu eenmaal geen aanspradat dit overigens zoveel uitmaakt: over de jaren ken op dergelijke subsidies maken. En dus, zo na de oprichting in 1849 bestaan er geen bewij- lijkt de schrijver te willen zeggen, kon van

katholieke zijde voor wat betreft de armenzorg, niet al te veel verwacht of in redelijkheid geëist

worden.

Interessant is hier, dat de auteur de Armenwet van 1854 noemt en daarbij speciaal verwijst naar het artikel waarin het zogenoemde 'domicilie van onderstand' aan de orde wordt gesteld. In artikel 27 van die Armenwet werd geregeld wat iemands domicilie van onderstand was: 'De burgerlijke gemeente waartoe, bij het ontstaan der behoefte, de plaats behoort waar de arme is geboren, is zijn domicilie van onderstand'™. Het 'domicilie van onderstand' betekende, dat de gemeente die een in die gemeente wonende arme onderstand verleende (= ondersteuning

bood) deze uitgave kon declareren bij de gemeente, waar de betreffende arme was geboren. Deze bepaling was onder andere bedoeld om te voorkomen, dat er een stroom armen en

bedelaars van de arme gemeenten (meestal de dorpen op het platteland) naar de grotere en doorgaans rijkere gemeenten op gang zou

komen. Met de bepaling, dat de geboortestad of -dorp toch voor de uiteindelijke kosten voor de armenzorg op zou draaien werd tevens voorkomen, dat de armere gemeenten 'hun' armen weg zouden sturen.

Een onbedoeld gevolg van deze bepaling was echter dat kerkelijke instellingen, die een dergelijke bepaling in hun regeling voor armenzorg niet kenden, de om hulp vragende armen naar het burgerlijk armbestuur doorverwezen; aangezien dit burgerlijk armbestuur zijn uitgaven voor een belangrijk deel elders kon declareren, werd tegen deze toestroom van (katholieke) armen niet te veel bezwaar gemaakt. En dit was geheel tegen de bedoeling van de Armenwet van 1854 in, met name tegen de artikelen

20 en 21 daarvan. Artikel 20 bepaalde namelijk, dat de 'ondersteuning der armen wordt (...)

overgelaten aan de kerkelijke en bijzondere instellingen van weldadigheid'."'' En artikel 21 gaf aan, dat '(G)een burgerlijk bestuur [onderstand] [mag] verleenen aan armen, dan na zich, voor zooveel mogelijk, te hebben verzekerd, dat zij dien niet van kerkelijke of bijzondere instellingen van weldadigheid kunnen erlangen, en dan slechts bij volstrekte onvermijdelijkheid'.'* In plaats van de daling die in de uitgaven van de burgerlijke- of staatsarmenzorg had moeten optreden, vond er door het 'domicilie van onderstand' juist een stijging van de uitgaven plaats. De burgerlijke overheid bleef er bij de

katholieke kerk op aandringen om hun verantwoordelijkheid te nemen en te zorgen voor ondersteuning aan de katholieke armen. Zo

richtte in 1864 het College van Gedeputeerde Staten van Gelderland een brief aan de bisschop van 's-Hertogenbosch met de vraag 'of bij de R.K. Gemeente te Wijchen geen Armbestuur meer bestaat.'" Mgr. Zwijsen verzocht op zijn beurt aan pastoor Van Lieshout om hem per omgaande een antwoord op deze vraag te geven en hij verwees daarbij naar het mondelinge onderhoud, dat hij kennelijk kort hiervoor met Van Lieshout over deze kwestie had gehad.

Helaas bevat het archief niet het antwoord van Van Lieshout (voorzover Van Lieshout natuurlijk schriftelijk antwoord heeft gegeven); duidelijk is echter, dat de burgerlijke overheid, en met name de Provinciale Staten van Gelderland, niet meer accepteerden, dat de katholieken niet voor hun eigen armen zorgden en het aan de overheid overlieten.

Geen subsidie aan het burgerlijk armbestuur In het jaar 1871 vond er een briefwisseling plaats tussen het College van Gedeputeerde Staten van Gelderland, het College van Burgemeester en Wethouders van de gemeente Wijchen en de bisschop van Den Bosch." Aanleiding hiervan was de voorgenomen subsidie van het College van B & W van ƒ 1.300,- aan het burgerlijk armbestuur van Wijchen (en van ƒ 56,- aan dat van Niftrik), waartegen het Colle-

ge van GS bezwaar aantekende. Nu ging het het College van GS niet zozeer om het feit, dat er een subsidie werd toegekend, maar meer om de opvallende verhoging ervan ten opzichte van de in 1870 verstrekte subsidie. In dat jaar werd aan beide armbesturen een subsidie van ƒ 763,23 toegekend, dat wil zeggen bijna ƒ 600,- minder

dan het Wijchense College voor 1871 had voorzien. Voor een dergelijke verhoging nu zag het College van GS geen noodzaak, temeer nu in de gewijzigde Armenwet van 1870 het 'domicilie van onderstand' was opgeheven: voortaan diende elke gemeente haar inwonende armen zelf te verzorgen en was er geen sprake meer van declareren (of restitueren) van armengelden bij een andere gemeente. Het College van GS verwees in zijn schrijven naar een circulaire van de minister van Binnenlandse Zaken, waarin deze, naar aanleiding van het in werking treden van de Armenwet, de Gedeputeerde Staten opdroeg

de gemeentebesturen op te wekken tot 'krachtdadige medewerking' bij het uitvoeren van deze wet. Gemeentebesturen dienden daarbij samen te werken en in overleg te treden met de besturen van kerkelijke en bijzondere instellingen van weldadigheid.

Het College van GS vroeg zich nu af of het gemeentebestuur van Wijchen een dergelijk overleg had gevoerd en zo ja, wat daar dan het resultaat van was geweest. Het College was verder gebleken, dat er in Wijchen geen kerkelijk armbestuur bestond en dit was in strijd met zowel de artikelen 20 en 21 van de Armenwet (deze artikelen waren ongewijzigd gebleven) en met het eerder genoemde 'Algemeen Reglement van de RK instellingen van weldadigheid' (van 1855), 'krachtens welke elke parochie, in den regel althans, een of meer parochiale armbesturen behoort te hebben, die in den nood der armen voorzien voor rekening der parochie of uit daartoe aan haar verstrekte middelen'.*" Het college verwees daarmee naar artikel 11 van dit Algemeen Reglement: 'Elke parochie heeft in den regel één parochiaal armbestuur'.*"1 Het gemeentebestuur werd door het college opgedragen zich tot mgr. Zwijsen of in ieder geval tot de kerkelijke overheid te richten, teneinde de oprichting van een RK armbestuur, voorzover de kerk daar zelf nog niet toe was overgegaan, te bevorderen.

Ten slotte verwees het College van GS nog naar Artikel 61 van de gewijzigde Armenwet, waarin stond aangegeven dat Gedeputeerde Staten toezien 'dat niet dan bij volstrekte onvermijdelijkheid subsidiën verleend worden. Zij nemen alle maatregelen waartoe zij bevoegd zijn, om de vermindering ervan te bevorderen'."" Kortom, het College van B & W van de gemeente Wijchen kreeg geen toestemming tot het verlenen van de genoemde subsidie aan het Burgerlijk Armbestuur aldaar.

'Hooge Roomsch Katholijke geestelijkheid', dat wil zeggen de bisschop van Den Bosch, gericht, teneinde hem te bewegen 'deze onwettigen en ongeregelden toestand te doen ophouden'."

De 'hoge geestelijkheid' had, volgens het College van GS, echter geantwoord dat er in de gemeente Wijchen geen fondsen voorhanden waren en dat er derhalve niets te bedelen viel; dat de inwoners van Wijchen armoedig waren en dus ook niet in staat konden worden geacht de nodige fondsen bijeen te brengen. Daarom had, aldus nog steeds de brief van het College, de 'hoge geestelijkheid' er niet toe kunnen besluiten pressie uit te oefenen op de gemeente Wijchen."1 Het College van GS vond deze argumentatie echter geen hout snijden: het merendeel van de inwoners van Wijchen bestond uit katholieken en als zij in staat waren geld bijeen te brengen waaruit de genoemde subsidie betaald moest worden, dan zouden zij evenzeer bij machte moeten zijn 'eenige fondsen bijeen te brengen, waaruit zij hunnen armen, zoo niet geheel, dan toch gedeeltelijk kunnen bedeelen (...)'. lvii Er was dan ook, volgens het College, geen sprake van onmacht, maar van onwil 'om met hen zamen te werken tot het bereiken van een wettigen en bovendien menschelijken en hoogst nuttigen toestand'."111 Een poging van de burgemeester van Wijchen van 28 maart 1871 om alsnog de voorgenomen subsidie toe te mogen kennen, mocht evenmin baten: het College van GS kwam niet op zijn besluit terug.

Actie van een Eldense pastoor

Het archief van het parochiale armbestuur in Wijchen bevat verder nog een brief, die met de hier beschreven kwestie rechtstreeks verband houdt, maar waarvan mij de bedoeling niet geheel duidelijk is. Bedoelde briefis geschreven door pastoor Claassen van de parochie in Elden en gericht aan mgr. Zwijsen."'" De Eldense pasKennelijk had het College van B & W zich niet toor deelt hierin mee dat hij een gesprek heeft meteen bij deze beslissing neergelegd, want op gehad met de heer baron Van Voorst tot Voorst, woensdag l maart 1871 werd in een schrijven lid van Gedeputeerde Staten van de provincie van Gedeputeerde Staten nogmaals toestem- Gelderland, waarvan hij hier de inhoud, onder ming tot het verlenen van subsidie geweigerd. geheimhouding, aan mgr. Zwijsen wil doorgeHet College van GS wees er hierin nogmaals op ven. Baron Van Voorst had hem toevertrouwd, dat een subsidie van dergelijke omvang in strijd dat de Commissaris van de Koning bisschop was met zowel de Armenwet als met het kerkelij- Zwijssen persoonlijk bij de kwestie van de subsike algemeen reglement uit 1855. Tevens had dieverstrekking wilde betrekken door hierover het College zich, op 25 januari 1871, tot de een besluit van de koning uit te lokken. Dit kon

8

Op 26 maart 1873 werd het al enkele keren eerder genoemde. Algemeen Reglement door het RK Parochiaal Kerkbestuur ondertekend.™ De parochie in Wijchen had hiermee voldaan aan te doen. De Koning zou dan vervolgens het artikel 11 van dat Algemeen Reglement, namehandelen van de bisschop in strijd kunnen ver- lijk dat elke parochie een parochiaal armbeklaren met artikel 11 van het Algemeen Regle- stuur diende te hebben. ment voor de Armbesturen (zie hierboven).

Baron Van Voorst had, volgens pastoor Claas- Artikel 11 van het Algemeen Reglement maakt sen, graag persoonlijk deze zaak aan mgr. Zwijs- deel uit van de eerste paragraaf van het tweede sen kenbaar willen maken, maar als lid van het hoofdstuk, dat de bepalingen o m t r e n t de College van GS kon hij dat niet doen. Daarom, samenstelling van een Parochiaal armbestuur zo mogen we aannemen, had hij de Eldense bevat. Zo meldt artikel 12 dat de leden van het pastoor in vertrouwen genomen, die de mede- armbestuur de naam van 'Armmeesters' dradelingen 'onder geheimhouding' aan de bis- gen. Hoeveel armmeesters een armbestuur schop doorgaf, 'opdat u oordeele en doe, wat u moest hebben werd, afhankelijk van de omvang goeddunkt'.™ van het werkgebied, door de bisschop bepaald.

Waarom nu een pastoor uit Elden door een lid In 1874 telde het Wijchense armbestuur 6 van GS in vertrouwen werd genomen is mij niet leden: volgens de toenmalige pastoor, Van Liesduidelijk. Pastoor Claassen meldt aan het eind hout, werd dit voldoende geacht om de werkzaamheden aan te kunnen.™1' In 1882 was men van zijn brief, dat hij de laatste pastoor is die nog door mgr. Zwijsen werd gepromoveerd; wel- echter van mening, dat het armbestuur, 'in aanlicht had hij daarmee een bijzondere status bij merking nemende de groote uitgestrektheid de bisschop, of meende hij die althans te heb- der Gemeente, alsmede de vermeerdering der ben, en was baron Van Voorst daarvan op de werkzaamheden''"'™ met twee leden uitgebreid hoogte? Maar waarom sprak baron Van Voorst diende te worden. Vanaf dit jaar bestond het over deze kwestie met een pastoor? Wilde de armbestuur uit acht leden. katholiek Van Voorst de bisschop waarschuwen voor een toekomstige harde opstelling van de De pastoor trad in het armbestuur op als comburgerlijke overheid inzake de armenzorg en missaris van de bisschop met een raadgevende op deze wijze de bisschop ertoe te bewegen een stem. Zijn taak bestond uit het 'aanhoudend' RK armbestuur op te richten in gemeenten toezicht uitoefenen op de handelingen van het armbestuur en het geven van raad en voorlichwaar dat nog niet bestond? ting (artikel 13 Algemeen Reglement).

Heroprichting van het RK Parochiaal Armbe- De armmeesters dienden te worden benoemd uit de 'achtirigswaardigste en bekwaamste meerstuur, 1873 derjarige mansleden van de parochie' (artikel 14) en bleven niet langer dan vier jaar lid van Hoe het ook zij, de 'hoge geestelijkheid' van het bisdom Den Bosch en/of het kerkbestuur het armbestuur. Volgens een door de bisschop van de parochie H. Antonius Abt te Wijchen, opgestelde bepaling traden de armmeesters waren kennelijk toch wel overtuigd geraakt van beurtelings af, op de tweede zondag na Pasen, en konden dan onmiddellijk worden herkozen. het feit, dat er een RK armbestuur in Wijchen moest komen. Op 18 februari 1873 schrijft mgr. De eerste benoeming geschiedde door de bisZwijsen aan de pastoor van Wijchen, dat deze schop; herverkiezing vond plaats in een gezade oprichting van een RK parochiaal armbe- menlijke vergadering van het parochiaal kerkstuur in de kerk moet afkondigen. Tevens geeft bestuur en het parochiaal armbestuur. hij aan dat men tot de benoeming van de ver- Uit zijn midden benoemde het armbestuur een schillende functies binnen het armbestuur voorzitter, secretaris en penningmeester. De moet overgaan en dat, om het geheel legaal te eerste voorzitter van het Wijchense armbestuur maken, het armbestuur een afschrift van de was J.B. van der Schueren, de eerste secretaris door de bisschop meegezonden oprichtingsakte A.J. Dammers; de penningmeester werd aanvanaan het gemeentebestuur van Wijchen moet kelijk niet met name genoemd. zenden.™ eenvoudig volgens baron Van Voorst, want een

gemeente had het recht, op grond van de Gemeentewet, om tegen een afwijzend besluit van Gedeputeerde Staten een beroep op de Koning

schrijnende nood trachtte te lenigen. Het archief telt een aantal testamenten, waarbij het De taak van het armbestuur was omschreven in armbestuur geheel of gedeeltelijk de erflater artikel 28 van het Algemeen Reglement: 'Het was; daarnaast beschikte het armbestuur over parochiaal armbestuur zorgt, voor zoo verre de een aantal eigendomsbewijzen en akten van middelen toelaten, voor de ondersteuning van transport, waarvan sommigen dateren van ver de armen en hulpbehoevenden, die woonachtig voor de oprichting van het armbestuur.""'" zijn onder het gebied der parochie'. En die Naast onroerende goederen kreeg het armbe'middelen', beter gezegd: het ontbreken daar- stuur ook regelmatig schenkingen in contanten. van had, naast andere oorzaken (zie hierboven) Zoals op 11 mei 1891, toen door Henricus van lange tijd de oprichting van een armbestuur Sagten ƒ 1000,- aan de armenkas werd nagelaten. Deze gulle gever verbond er wel een voorverhinderd. Een financieel overzicht van het eerste jaar van het armbestuur laat zien, dat waarde aan: gedurende 25 jaar, te beginnen op men inderdaad nog geen fondsen ter beschik- l januari 1892, moest een zingende mis worden king had. Zo meldt de post 'erfstellingen, lega- gehouden voor de zielenrust van Van Sagten. ten, schenkingen', evenals overigens de posten Tijdens de mis moesten zes kaarsen worden 'Ontvangsten wegens vroegere diensten' en gebrand, waarvoor de pastoor ƒ 4,- per jaar zou 'Inkomsten en bezitting van allerlei aard' de worden betaald.""'" aanduiding 'nihil'."" De totale inkomsten in Op de vergadering van het armbestuur op 5 april 1900 kon de penningmeester verheugd 1873 (het boekjaar liep in dit oprichtingsjaar overigens van l maart tot en met 31 december) meedelen, dat Hendrina van Zagten ƒ 400,- aan bedroegen, afgerond, ƒ 2.220,- en was voor een contanten wilde nalaten. Deze Hendrina verbond er de volgende 'last' aan: na haar dood deel verworven uit collecten, inschrijvingen en liefdegiften (ƒ 1.666,-) en bestond voor een moest 'brood worden bedeeld bij de maandander deel uit een subsidie van de gemeente stonden, welke voor hare zielerust zullen worWijchen (ƒ 554,-). Voor 1874 werd een bedrag den opgedragen'."™ Hetzelfde deed Philomena Wilhelmina Hermans in 1904. Zij schonk aan van ƒ 2.400,- aan inkomsten verwacht.""'

Met dergelijke bedragen moest het armbestuur het armbestuur ƒ 1.000,- 'onder den last dat het de arme katholieke inwoners van Wijchen de gedurende tien jaren na mijn jaargetijde brood nodige ondersteuning bieden. Uiteraard waren aan de armen uitdeelt'. xxxi Misschien indachtig niet alle Wijchenaren aangewezen op de de woorden van Matteüs 6:3, 'Als gij een aal'armenkas', maar het overgrote deel van hen moes geeft, laat uw linkerhand niet weten wat leefde wel in grote armoede. Met name de eige- uw rechter doet', bepaalde zij verder dat niet naren van de in Wijchen talrijke kleine boeren- bekendgemaakt mocht worden wat zij gegeven bedrijfjes konden, aan het eind van de negen- had. tiende eeuw, het hoofd moeilijk boven water Het armbestuur bleef overigens niet passief houden. Figuurlijk, maar vaak ook in letterlijke wachten op schenkingen en erfenissen en derzin, gezien de talrijke overstromingen waarmee gelijke, maar was zelf ook actief in het werven men, mede ten gevolge van een slecht afwate- van inkomsten. In de maand februari van elk ringssysteem, nogal eens te kampen had. Op de jaar ging het armbestuur de deuren langs om te vruchtbare kleigronden heerste nog redelijke collecteren voor de armenkas. De bedragen die welvaart, maar op het 'vrijwel waardeloze zand', daarbij werden opgehaald lagen, in de periode waarmee Wijchen rijkelijk was bedeeld, 'huisde tussen 1895 en 1901, tussen de ca. ƒ 110,- en de voortdurend 'den ermoei' mee op de lemen ca. ƒ 140,-.""" vloer van de vele zelfgebouwde huisjes, waarvan de stenen in de zon gebakken waren en de lage Inkomsten te gelde gemaakt stro-daken tot op de bloeiende hei reikten'/"" De ontvangen inkomsten, van welke aard dan ook, werden niet altijd meteen aan de katholieGoedgeefse Wijchenaren ke armen van Wijchen gegeven. Vaak werden Gelukkig voor de minderbedeelden waren er bedragen belegd, teneinde daaruit renteook Wijchenaren, die hun bezittingen nalieten inkomsten te verkrijgen. Voor de wijze waarop aan het armbestuur, die daarmee de meest belegd werd, moest toestemming aan de bis-

Een armlastig armbestuur

10

schop gevraagd worden. De door Henricus van Sagten geschonken ƒ 1.000,- zag de bisschop bijvoorbeeld het liefst in Nederlandse effecten belegd, 'bij voorkeur op de eene of andere Provincie, Gemeente of Polder (...)'.'"""'' Het armbestuur ging met deze voorkeur overigens niet akkoord: beleggingen bij provincie, gemeente of polder gingen namelijk gewoonlijk met aflossingen gepaard en dit leek het armbestuur minder gunstig dan het genoemde bedrag op de RK Kerk van Wijchen te plaatsen. Dit gaf 3,5% rente en bovendien converteerde de RK Kerk haar f o n d s e n en dit b e t e k e n d e , n a a r de 'bescheiden meening' van het bestuur 'eene zekere waarborg voor het kapitaal'.""'' Het werd door de bisschop toegestaan.

Een andere, regelmatig gekozen w i j / e van beleggen was die in Russische effecten. Een voorbeeld daarvan is de opbrengst van de verkoop van een stuk grond aan Franciscus Kersten, bakker te Wijchen. Het ging om een perceel van 11 are en 10 centiare, gelegen ter weerszijden van de spoorbaan. De bisschop gaf toestemming dit perceel voor ./ 500,- te verkopen, mits dit bedrag zou worden belegd in twee Russische effecten van 125 roebel a 4%.""

Verleende onderstand Het doel van de ontvangen schenkingen bleef natuurlijk de arme ingezetenen van de parochie van de H. Antonius Abt te Wijchen onderstand te bieden. De hierbij afgedrukte pagina uit het notulenboek van woensdag 3 januari 1894 geeft een indruk van de wijze waarop het armbestuur de behoeftige dorpsgenoten hielp. Ondersteuning kon bestaan uit het geven van een geldbedrag, het verstrekken van voedsel ( m e t name van brood; het armbestuur kende een zogeheten 'broodlijst'), kleding of textiel om kleding van te maken, brandstof (zoals steenkolen) en geldbedragen, waaraan een bepaalde bestemm i n g werd g e k o p p e l d . Zo kreeg Frans van Wees in de maand juli 1894 ƒ l,- per week om daarmee de reiskosten van zijn vrouw naar Nijmegen te bekostigen. Vrouw Van Wees

leed aan een oogziekte en moest daarvoor 10 dagen a j l,- in het RK Ziekenhuis te Nijmegen behandeld worden. Kennelijk kon /ij in het Nijmeegse z i e k e n h u i s niet afdoende geholpen worden en moest zij /ich in U t r e c h t verder laten behandelen. Op de vergadering van 7 november 1894 besloot het armbestuur Frans van Wees ƒ 35,- te geven om daarmee de kosten van behandeling te kunnen voldoen. De helft van dit bedrag werd hem om niet verstrekt, de andere helft zou hij in termijnen aan het armbestuur terug moeten geven.''"1 Ondersteuning werd in sommige gevallen ook gegeven teneinde daarmee te voorkomen dat

11

/*%£—i-, jji.

c-ty

~Al.

^/" •g**-''

•.'W

ffb+S

-&vn**s

«**•*•« f f£*^-

~7 '"

ff, t**i-<£ti-4, 7tA*~-<-*/ ,

d& ^«t*-T^Wi—-^- ^«*^£~-^£»~ A*t~,

ƒ#*.

t&t&t^-*

*£•

l? *^£~f*~.

fSlsvS

/

A-*A^—

trw-* *&••£

tS*-*

_ytf""ïCt-»*-*«^.' y&*.'£*3

/t^-l^X /*-/«

«l£'t~t--O /•«w*

/*XV

ft*-

i>~~- f^,

/%-&-*.-&£>

/$*-*•<!

/ yiwJ~

x^^/ ^^A-^%^-^- / -i&*»-£ t. *xi v**^.—^ ,/a-*——*^. /> Cd* A+~s •2**-(_ts4,

"Mr r i • i - r . _

J

v* *lt^i-.^ -«_ /f~*^f

&m, *,*&rft*.r'£tt*L^

^>Lb <&ƒ— •/, ——? ^—*Z4- • £*J> 1*1 A.——C /A~^> «- /•>

J!e~ ^& <^t& / £™~S>tStfd,

t~vi~. *&*

r**i^^ ^*^~^ ^/t~*j

/ff

~f te '**£*

. 3 -*•/ fr-e-*-!-*—-y

6 ,s +>—f A"- £—'

^..-f^, iC.-C /^^ ^ V / <3£_*^^*<iC*~4

t? s C-<*«^'^*—

S $ 's frn*~-<s

/r xr*

7<*(S/t~£, / &~* <- //—' ^£~A-. s4&C*f

^ ^^——t^ti.

&Zt*. ^Z^^^^f

ƒ

//é*^^w*. &&*? ^,

&£

7-«f^—^

-£*s&~* £t^/**~~S _

fiïi&~. $ *(ƒ,„&, ~~ y~f i-——-j_ ^ $+*&,..

4.

Ó:^6~~;. /&*S éL.^2 £-<^~c-3/tJ*

//-.

«MUV

^~T

^y*/?-^«—^ j t*—^^ i. ^j-^ y" -^-«^«X» «-/ •*£&*. & £*~y&*^^—'£>&+* v**~~~-J £^^^^e.

fo*^ 9lfi~~~t«

iï-vr- f6

t/tnrS

/E~2f&*

&+t*^£~y

a£**f ?ï*~*** &tCé*»*~* £**-4 (£• #£*~ i<£*~*-<£™-

jLo-*^" $ <T»i^—— e—— *& **~t0t*~ /%•———_-»Cfc«*~' ^*»C/iv-J**—_ lp,

2&-.t^£ &+——<s A^ge^ /-v/ /

-?

£/ &,<£~*s/ft~* •**&* at *•*•''

ffdi^^,

<H!^. '*-*.-* rc*C~eJ&^

iemand armlastig zou worden. Om die reden besloot het armbestuur op 3 juli 1895 om ƒ 5,aan Jan Willems, wonende in de Klapstraat, te geven; dit bedrag moest dan wel door Willems worden aangewend voor de aankoop van twee biggen, 'geschiedende zulks terwijl de man nimmer armlastig is geweest en het armbestuur hoopt dien man op deze wijze van de bedelstaf te mogen keeren.'1™"" Overigens, niet iedereen die om ondersteuning vroeg kreeg die ook. Een algemeen recht op bijstand, zoals we dat in Nederland sinds 1965 bij de invoering van de Algemene Bijstandswet

kennen, bestond nog niet. Dit ondervond vrouw Toonen, 'die van haar man afzijnde,

12

klaagliederen komt zingen over het harde lot dat haar met hare drie kinderen beschoren is (...)"•""". Zij kreeg slecht één gulden om in de eerste behoefte te voorzien en voor het overige werd haar de 'welgemeende raad' gegeven zich met haar man te verzoenen. En ook de al genoemde Jan Willems, die ondanks de aanschaf van twee biggen kennelijk toch niet geheel aan de bedelstaf had weten te ontkomen, kreeg in oktober 1898 van het a r m b e s t u u r te horen dat zijn verzoek om geldelijke steun was afgekeurd. De reden hiervan was, dat hij een zoon had die een betrekking had als postbode en die, zo werd blijkbaar door het armbestuur geredeneerd, ook wel voor het onderhoud van zijn vader kon zorgen.™ xix Wie kostgangers in huis had, zo werd op verzoek van de commissaris van de bisschop (met andere woorden: de pastoor) op 2 mei 1894 besloten, werd in ieder geval geen onderstand verleend."1 Of men bedeling ontving of niet hing niet alleen af van persoonlijke (huis)omstandigheden, maar ook van de overtuigingskracht van degene die het armbestuur om steun vroeg. Zoals in het geval „van Klaas Cobussen. Zij wist, naar het oordeel van het armbestuur, 'haar nood zoo aandoenlijk te klagen, dat haar zes gulden werden toegezegd om een varkentje te koopen.'"11

Concurrentie? De Vincentiusvereniging Ondanks de moeite, die het RK Parochiaal armbestuur nam om de armen te ondersteunen, was dit toch niet voldoende. Althans, dat vond J. Willemse, burgemeester van Wijchen van 1892 tot 1914. Deze riep op 17 januari 1894 een vergadering van Wijchense notabelen op het gemeentekantoor bijeen om te spreken over de heersende armoede in de gemeente en over wat daar aan gedaan zou kunnen worden. Op die vergadering werd voorgesteld '(G)elet op de heerschende armoede in die gemeente, getuige de openbare bedelarij door ingezetenen, en in aanmerking nemende, dat ondanks het loffelij-

,x^

^v/x

& óf./,t £ul~~- /<///.

Ï^L.&SSL--, -*$£»<£' /**/•/i£~ 46r£r*- fS yCiyjUi,—

*& fa */$.* £L.«&~^ &»jCzstL. aZS ti of sKit-jetS *^^«3»wS &**+£* . _

^/^- t*,r-f^*~~,, 3r ^^ ltn*-*£^ „ x fr-,>*sf y*~- Jh**t^

a#^V ^—«L, ^XfcLi&aCL JïZz**^ f-^

*far

^^75L-rf^2****—

&-f*^«£^y *,>

£**^<

a**<&3~ /•*, ^x /^ ... .

1^, ,&i&i/i*.

<^A*/ +*?y4ér*^>~r^r &,

fajKf+istf/i/ï 4&f

tZrs^tet—

^*yy-|^^^3^"-X^^.«« • £«~,

/f

•

&r~X-

Pastoor CJ. van Zuijlen stelde voor, op donderdag 18 januari een vergadering te beleggen, samen met de commissie die de oprichting van de Vincentiusvereniging voorbereidde en het RK armbestuur. Ook burgemeester Willemse verscheen op deze vergadering en hij beschuldigde het armbestuur ervan, de armen geen 'genoegzamen onderstand' te geven. Bovendien verweet hij de armmeesters dat zij niet aan huisbezoek deden. Alleen de Vincentiusvereniging zou, zo oordeelde hij, in deze situatie verbetering kunnen brengen.

Na enige discussie en aantijgingen over en weer werd door pastoor Van Zuijlen voorgesteld de gehele kwestie aan mgr. Van de Ven, bisschop

&W ff/tiZT^yT

^^ *~*

<S&

ïMftf,.

jy4t*£^.

&-S s

ft£p~r£jv^

s j

*^&r^S'

tH/tftdL&f^ (*~£& *£z4? *>~*Q^ A*

iïfr*y'

rf/ï

fcZOZSf

»~- Qry£*,^£,J,

'&*23**S~''/v- *J&-*-~f*~^»

*-,

X^

JtLJlLs ^^iZI-^^l *2è*«C ÓL*~*~ -fr*^

^j*^7K^C2T^\**2fcZ**-' ^^>'

/W*^/y AS*,* ,.~ f~,.f,'i*,*fJ/-A*r*~f7*>,'~'

£ J**J*&~*

*, .f~„Xt. •?•'•<•$'• f——" *!'fy--6", £•*£ ~y~*~'-* '•"tt*"

*&,„. „r ~ „„£<£—. ~ J£-~S- JS,tf-$t-<U~<~ 7-t-jt-s ék-rrïp-fS,, **,— * s.„4-~.,~~~* «xS—, ~~s~y. -/i«f^'

j

^. Jui>xi,-<£—— —'"«<-«•• *•£&-,

* 'VtMf „•% .„*,.„**. il <(«^-, f^if .%'**£*. £*jpi< /

ke streven van het R.C. Parochiaal armbestuur, ./;, om die te lenigen, deze niet voldoende wordt ^<.™*-« *• . rL.,,1. &£6* f?~.* * *$*>("• "Is-f ••—^' tegemoet gekomen (...)'"'", aansluiting te zoe.•/^,.'.^^^^^.,.' ken bij de 'Vereeniging van den H. Vincentius a -/Ï/.S Paulo'. De in groten getale opgekomen notabe.-ï.'-,'*- *.. +* .?.,t/,^.. ,~^, £,—£ ^ ƒj-^ «£L» —' len lieten in een verklaring weten graag tot *ff»fini,*mj i*t f^ff* *-~*-*4. deze vereniging toe te willen treden. ^.J. Het kerkbestuur van de parochie H. Antonius Abt was niet direct voorstander van de komst ^^,.—t.S,t&f»-J,^«..„ „<£„,>, <f£*!~**it*4*-+ van een Vincentiusvereniging in Wijchen. Een dag voor de bovengenoemde vergadering, op 16 januari dus, spraken de leden van het kerk*?& .£.*/.. .ï*j)& ^i-^*,.. .~~,£1 sst^^JÏJ. f* J~t- •*»* bestuur hun bezorgdheid hierover uit. Zij vrees*— &, *£•• *. fc*. ~. é'3~*^S, '*•*•£——»V^"'— *f*-~^' den dat het armbestuur hierdoor ernstig in '' / /x • / :' jfs,--,. inkomsten achteruit zou gaan en dat beide besturen (het armbestuur en dat van de op te richten Vincentiusvereniging) voortdurend met elkaar in conflict zouden raken, 'veroorzaakt . ~<£~U.Ji/S^i.' %~~*, ' *, i > door de nieuwheid dezer instelling en het veelvuldig huisbezoek der leden van St. Vincentius'.xlili Bovendien zouden de armen zich van Den Bosch, voor te leggen. Dit voorstel tegenover beide besturen aan 'dubbelzinnig werd door allen aangenomen en in een schrijgedrag' schuldig kunnen maken. ven richtte de pastoor zich tot de bisschop.""'

1

/

f

*. 'S**4*~ S Kre/f~ ~> r~*Ü ~*df~,

~éj't*~*/: S———^_————^ ""

**/f*r*

*£. «v-4«^* f*t^r *' £*~~«*4*

"'

^

.*<(,*

niti^r'i n'rfij li' f f f ' Jc* *fyr/l*4<*jAr*'ff*/"*

r**~yr»''<a*'v*p**

• "" ^ '

"'"

'/

^tt, ~ J „———— <<fe,.^y<i., <«-X«W ^/eXf ^T»XW-^<H.dki *»«$,

13

Mgr. Van de Ven was, zo bleek uit het door hem gegeven antwoord, bepaald geen tegenstander van de Vincentiusvereniging. Volgens hem kwam bij de Vincentiusvereniging een aalmoes zelfs beter tot haar waarde dan bij het armbestuur, 'omdat ook de geestelijke noden van den armen werden behartigd' en daarbij: '(D)e Vereeniging handelt meer uit het oogpunt van liefdewerk en helpt den armen na bezoek en constatering van armoede'. xlv Concurrenten hoefden beide besturen volgens de bisschop niet van elkaar te zijn. Het armbestuur kon wat hem betreft gewoon doorgaan met zijn werk en zou het armbestuur na verloop van tijd geheel in de Vincentiusvereniging opgaan, dan was er in wezen nog niets aan de hand, 'want de armen en hunne verzorging zullen er niet slechter van worden.'"1" Tot een opgaan van het RK Parochiaal armbestuur in de Vincentiusvereniging zou het nooit komen. Beide besturen bestaan tot op de huidige dag als zelfstandige organen naast elkaar.

Hier en daar in het archief van het armbestuur wordt iets zichtbaar van samenwerking die er tussen beiden geweest is ten behoeve van de arme Wijchenaren. En die arme Wijchenaren waren niet alleen de thuiszittende armen; het armbestuur kende vanaf 1880 ook een mogelijkheid, die armen te verzorgen die, om uiteenlopende redenen, niet meer thuis konden of wilden blijven. Ik bedoel hiermee het Gesticht voor arme ouden van dagen en kinderen of, zoals het in de archiefstukken kortweg wordt genoemd: 't Gesticht. In de volgende aflevering van deze geschiedenis van de katholieke armenzorg in Wijchen zullen met name dit Gesticht en zijn bewoners worden beschreven. i.

H.

Notulen Kerkbestuur, Archief van de parochie van de H. Antonius Abt te Wijchen, inv.nr. 18 Ongedateerde conceptbrief pastoor Loonen, archief van de ParochiĂŤle Charitasinstelling van de parochie van de H. Antonius Abt te Wijchen (hierna: PCIW), inv.nr.

vin.

100, p. 11; zie ook: Valk, Loes van der, Van pauperzorg tot bestaanszekerheid. Armenzorg in Nederland 1912-1965 (Amsterdam 1986), p. 11 Staatsblad, nr. 100, p. 9

ix. x.

Idem, p. 10 Brief mgr. Zwijsen (1864), archief PC/W, inv.nr. 21

xi. xii. xiii.

Briefwisseling GS, archief PCIW, inv. nr. 55 Idem Algemeen Reglement voor de Parochiale Armbesturen in het bisdom van 's-Hertogenbosch (St. Michielsgestel 1930), PCIW, inv.nr. 18. Het archief van de PCIW bevat niet het oorspronkelijke Reglement uit 1855; aangezien dit Reglement tot 1965 onveranderd is gebleven, is een gebruik van het Reglement uit 1930 gerechtvaardigd.

Briefwisseling GS, archief PC/W, inv. nr. 55 Idem Idem Idem Idem Idem Idem (onderstreping in origineel) Brief mgr. Zwijsen (1873), archief PCIW, inv.nr. 17; de genoemde oprichtingsakte bevindt zich niet in het archief van de PCIW Archief van de parochie van de H. Antonius Abt, inv.nr. 19 Benoeming armmeesters, archief PCIW, inv. nr. 22. In de bijlage bij het derde artikel uit deze reeks wordt een overzicht van alle armmeesters vanaf de oprichting tot nu gegeven.

Idem Rapport houdende Rekening en Verantwoording over 1873, archief PCIW, inv.nr. 165 Vergadering Kerkbestuur, Archief parochie H. Antonius Abt, inv.nr. 19 Camps, Hen (red.), Wijchen. Geschiedenis van zeven seconden (Wijchen 1956), p. 61 Voor eigendomsbewijzen, daterend van voor de oprichting van het armbestuur: zie archief PCIW, onder andere inv. nrs. 112, 113, 114, 130 Correspondentie met bisdom, archief PCIW, inv.nr. 23 Notulen bestuursvergaderingen, archief PCIW, inv.nr. l Testament van Philomena Wilhelmina Hermans, archief PCIW, inv.nr. 155. Voor de bepaling van het brood uitdelen aan de armen, zie ook inv.nrs. 37, 158, 163 Notulen bestuursvergaderingen, archief PCIW, inv. nr. l Correspondentie met het bisdom, archief PCIW, inv.nr.

23 idem idem Notulen bestuursvergaderingen, archief PCIW, inv.nr.

xiv. xv. xvi. xvii. xviii.

xix. xx. xxi.

xxii.

xxiii.

xxiv. xxv. xxvi. xxvii. xxviii.

xxix. xxx. xxxi.

21 in. iv.

v. vi. vii.

14

Brief mgr. Zwijsen (1849), archief PCIW, inv.nr. 15 Sengers, Theo Peters, Vincentiusvereniging Wijchen 100 jaar. Een wandeling op kousevoeten door een eeuw van sociale hulpvaardigheid en verborgen medemenselijkheid (Vincentiusvereniging Wijchen 1994), p. 11 Ongedateerde conceptbrief, archief PCIW, inv.nr. 21 Anoniem, Huize Tienakker 1855-1955 (z.p. 1955), p.

20 Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, nr.

xxxii. xxxiii.

xxxiv. xxxv. xxxvi.

l

xliĂź.

XXXVll.

xxxviĂź. xxxix. xl. xli. xlii.

idem idem idem idem Geciteerd in Sengers, Vincentiusvereniging Wijchen 100 jaar, p. 14

xliv. xlv. xlvi.

Notulen vergaderingen Kerkbestuur, archief van de parochie H. Antonius Abt te Wijchen, inv.nr. 20; geciteerd in Sengers, Vincentiusvereniging Wijchen 100 jaar, p. 19 Uit: Sengers, p. 19-20 Geciteerd in Sengers, p. 18

(wordt vervolgd)

Leo ten Hag

Bespreking van Familieboek Van Zaaien/Van Zale Eerste uitgave door Frans van Zaaien (Leusden, juni 1999).

Een verkeerd bezorgde vakantiekaart vormde het begin van een uitvoerig en internationaal

Eenmaal in de Verenigde Staten ging Johannes verder door het leven als John VanZaale.

genealogisch onderzoek door Frans van Zaaien.

De naam Van Zaaien zou volgens de auteur

Het resultaat is een lijvig boek van 473 pagina's, dat onlangs aan de Historische Vereniging Tweestromenland werd geschonken. Het onderzoek voerde Van Zaaien naar tal van plaatsen, tot in Bay City, Michigan (USA), waar het grootste deel van de familie Van Zaaien woont. De

afgeleid kunnen zijn van 'sale', 'sael' of 'sele', hetgeen 'woning', 'groot huis', 'paleis' of 'kasteel' kan betekenen. Londerzeel zou zoiets

oudst bekende voorvader van de familie is waarschijnlijk Joannes van Zaaien (VanSaele), die in

'zaalgenoot', iemand die met je samenwoont.

Naast uitvoerige en heldere stamboomoverzichten, waarvoor de auteur het computergenealogieprogramma Pro-Gen en het opmaakprogramma Ventura heeft gebruikt, heeft de auteur ook plaats ingeruimd voor verhalen van en over familieleden. Zo gaat hij bijvoorbeeld in

1707 in Londerzeel, gelegen even ten noorden van Brussel, werd geboren. Deze Joannes is op een gegeven moment verhuisd naar Scherpenheuvel, een Mariabedevaartsoord 50 km verwijderd van Londerzeel. Hier heeft hij vermoede-

betekenen als 'de zaal van het (omliggende) land'. De naam Van Zaaien k e n t ook een

samenhang met 'gezel': een 'gheselle' is een

lijk zijn toekomstige vrouw ontmoet, die in

op de geschiedenis van aardappelhandel 'G.C.

Noord-Brabant woonde en mogelijk ter bedevaart naar Scherpenheuvel was gekomen. De auteur veronderstelt, dat zij samen zijn teruggekeerd naar Noord-Brabant en zich uiteindelijk

van Zaaien' in de periode 1840-1965. De op 27 maart 1818 in Druten geboren Franciscus van Zaaien leerde het schippersvak bij een Drutense schipper. Na zijn leertijd ging hij varen als zetschipper en verzorgde in die hoedanigheid het

in Druten hebben gevestigd. Zeker is dat de oudst bekende voorouders van de Van Zaalens op 9 april 1734 in Druten zijn getrouwd.

vervoer en de verkoop van landbouwproducten

op de in 1866 in Batenburg geboren Johannes

en Gelderse ham in Den Haag.

Naast verhalen bevat het boek ook een groot aantal zwartwitfoto's, hetgeen het tot een pret-

van Zaaien. Johannes diende drie jaar in het Nederlandse leger en leerde daar het vak van

tig ogend geheel maakt en wellicht als voorbeeld kan dienen voor andere genealogen.

De Amerikaanse tak van de familie gaat terug

metselaar. Op 23^jarige leeftijd emigreerde hij Daarvoor ligt het boek ter inzage op het Docuin zijn eentje naar de Verenigde Staten. De mentatiecentrum van de Historische Vereniging reden van zijn emigratie is (nog) niet bekend. Tweestromenland.

15

Johan van Os

BARBIER VAN THOMAS a KEMPIS (1380-1471) KWAM UIT ALPHEN De man die met zijn 'Navolging van Christus' 's werelds grootste bestseller na de bijbel schreef, Thomas d Kempis (1380-1471), is meer dan 40 jaar geschoren en geknipt, maar ook medisch behandeld door een barbier die geboren en opgegroeid was in Alphen aan de Maas. Dit memorabele feit is vast te stellen aan de hand van een blijkbaar in 1621 te Antwerpen gedrukte kroniek die indertijd voor het overgrote deel door Thomas a Kempis zelf geschreven was.'

Natus de Alfen prope Tiel De kroniek gaat over het klooster op de Sint

Agnietenberg bij Zwolle, dat met het klooster Windesheim bij Deventer tot de sterkste uitstralingspunten heeft behoord van de toentertijd nogal 'revolutionaire' beweging die bekend is

komen te staan als de 'Moderne Devotie'. Van 1399 tot aan zijn overlijden op 25 juli 1471 heeft Thomas a Kempis bijna onafgebroken op de Zwolse Agnietenberg gewoond.

Bijna... want van 11 juni 1429 tot in het najaar van 1432, dus 'n jaar of drie, zat hij met 23 huisgenoten in ballingschap in het klooster Ludingakerk bij het Friese stadje Harlingen. De Agnietenbergers hadden moeten vluchten voor het stadsbestuur van Zwolle dat hen wilde dwingen zich achter een niet door de paus erkende Utrechtse bisschop te scharen". Onder de vluchtelingen, die eerst bij de zusters van Hasselt aanlandden en naderhand met een gehuurd bootje de Zuiderzee overstaken naar Friesland, bevond zich ook een zekere Laurentius - en hij blijkt later de barbier van het Sint Agnietenklooster te zijn.

De identiteit van Laurentius wordt ons pas onthuld in zijn doodsbericht. Het is door een onbekende hand aan de kroniek van het Sint Agnietenklooster toegevoegd in het pestjaar 1471, hetzelfde jaar als waarin ook Thomas a Kempis op 92-jarige leeftijd stierf. De juiste sterfdag van Laurentius staat er niet bij, maar voor de rest is het doodsbericht bijzonder duidelijk. De Latijnse tekst luidt aldus:

Obiit Laurentius, laicus donatus et barbitonsor natus de Alfen prope Tiel aet. 73. Hic magnum accursum extraneorum habuiit pro remedio in arte chirurgicae, wat we als volgt kunnen vertalen: 'Overleden Laurentius, lekenbroeder (donaat)

16

en baardscheerder, geboren in Alphen bij Tiel, in de ouderdom van 73 jaar. Van buiten het klooster kreeg hij veel aanloop van mensen die zijn hulp als heelmeester kwamen inroepen.'

Laicus donatus Het gaat om een man die zo'n 600 jaar geleden geboren moet zijn, niet in het Brabantse, niet in

het Zuid-Hollandse en niet in het Rijnlandse Alphen, maar in 'ons eigen' Alphen aan de Maas. De toevoeging: prope Tiel (bij Tiel) laat daar over geen enkel misverstand bestaan. Als Laurentius 73 jaar geworden is en in 1471 stierf, moet hij omstreeks 1398 in de wieg gerold zijn.

In het doodsbericht van de kloosterbarbier is sprake van een laicus donatus, wat we vertaald hebben met 'lekenbroeder', maar de Latijnse aanduiding houdt nog iets meer in. Laicus staat inderdaad voor 'leek': Laurentius was dus geen priester en zelfs geen kloosterling in de eigenlijke zin van het woord. Het feit dat hij tevens donatus wordt genoemd - hetgeen al gebeurt in het relaas van de vlucht naar Ludingakerk - wijst erop dat hij alles wat hij had, en eigenlijk ook zichzelf, aan het klooster had weggegeven.

Donatus betekent letterlijk 'gegevene'. Laici donati, ofwel 'donaten', waren leken die zich bij

een kloostergemeenschap voor het leven hadden ingekocht door afstand te doen van al hun bezittingen en rechten. Ook beloofden zij hun overste gehoorzaamheid, hoewel zij geen echte

geloften aflegden"1.

Hun keuze woog niettemin zwaar. Voor donaten was er geen terugweg meer mogelijk, omdat zij hun hele hebben en houden hadden laten varen. Op zich had Laurentius in 1429 veilig naar Alphen kunnen terugkeren, want in het Gelderse land stond hertog Arnold aanvankelijk achter de pauselijke bisschop, Zweder van Cul-

emborg". In Alphen zou Laurentius als pausgetrouwe gelovige in elk geval niets in de weg

beroemde Navolging - zeker nog een twintigtal

gelegd zijn, maar hij ging met zijn kloostergenoten mee op hun gevaarlijke vlucht naar het verre Friesland. Hij zat nu eenmaal in de boot.

zich - zoals al zijn confraters - ook bezighield met het kopiëren van handschriften: het specialisme van de 'Moderne Devoten'.

Uit het doodsbericht van Laurentius komen we precies te weten wat de Alphenaar in het klooster deed. Hij was er barbi tonsor: hij schoor er baarden en hij zal er ook wel geknipt hebben, niet alleen bij de kloosterlingen, maar ook bij de vele gasten die er op de Sint Agnietenberg

Barbitonsor Omdat Laurentius in 1429 uitdrukkelijk als een van de 24 bootvluchtelingen wordt vermeld en pas in 1471 stierf, weten we met zekerheid dat

andere boeken en boekjes schreef, terwijl hij

ontvangen werden. Bovendien had Laurentius in het klooster een paramedisch baantje op te knappen: de zogeheten aderlating. De Moderne Devoten lieten zich 'n keer of vijf per jaar een scheut bloed aftappen om allerlei ongemak uit het lijf te laten. Meestal gebeurde dat met een scheermes, uit een snee achter het oorv.

Dergelijke aderlatingen zuiverden een mens van ziektekiemen. Het gezichtsvermogen, de spijsvertering en ook het hersenwerk gingen erop vooruit, meende men. Van het klooster Windesheim bij Deventer is bekend dat er ieder jaar vijf keer bloed werd afgetapt: op l februari, l mei, l juli, half september en tegen de tijd dat de boeren met hun vee naar de laatste markt gingen, vóór het eind van november. In het klooster Windesheim stonden deze data te boek

als 'Lateldagen'™.

Op de Sint Agnietenberg zal het wel niet anders geweest zijn, en wie kon daar op de zogeheten 'Lateldagen' het scheermes beter hanteren dan broeder Laurentius uit Alphen? Thomas a Kempis zelf moet zich regelmatig aan hem overgeleverd hebben en hij is er oud bij geworden, stok-

oud zelfs. Op hoge leeftijd kon Thomas nog lezen en schrijven met ongewapend oog™.

Aanloop van buiten

Een heelmeester past aderlating achter het oor toe.

Kopergravure uit 1524 door Lucas van Leyden - Rijksprentenkabinet, Amsterdam. hij minstens 42 jaar in het klooster is geweest.

Al die jaren leefde hij in het gezelschap van Thomas a Kempis, die op de Sint Agnietenberg o.a. de functie van subprior (onderoverste) en novicenmeester vervulde, maar er - behalve zijn

De Alphense donaat genoot ook buiten het klooster grote bekendheid, niet zozeer als barbier of kapper, maar vanwege zijn bewezen talenten 'in arte chirurgicae': in de kunst van de chirurgie, zo getuigt zijn doodsbericht. Dat zal

op de eerste plaats betekend hebben dat hij ook bij omwonenden van het klooster aderlatingen toepaste, maar meer en meer moet Laurentius bovendien klaargestaan hebben voor acute gevallen waarin mensen uit de buurt zijn hulp kwamen inroepen. De Sint Agnietenberg is blijkbaar een soort EHBO-post geworden. We moeten daar op de eerste plaats weer denken

17

aan toestanden waarin het scheermes uitkomst kon brengen: zweren en wonden die schoongemaakt en verbonden moesten worden, maar al gauw waagde een beetje chirurgijn zich ook aan het verwijderen van splinters en pijlpunten, het trekken van ontstoken tanden, het zetten van gebroken armen of benen en vaak zelfs aan het verlossen van vrouwen in barensnood.

Hoe ver broeder Laurentius in zijn 'buitenpraktijk' is gegaan, valt uit zijn doodsbericht niet op te maken, maar duidelijk is wel dat hij zijn 'magnum accursum extraneorum' (grote toeloop van vreemden) te danken heeft gehad aan een voor zijn tijd vakbekwaam, vertrouwenwekkend en succesrijk optreden als heelmeester. Hij onderscheidde zich van kwakzalvers en beunhazen.

Wanneer de Alphenaar, die Thomas a Kempis en diens medebroeders knipte, schoor en bloed aftapte, nu precies naar Zwolle is getrokken, blijft een open vraag. Vast staat dat het een bewuste, zeer persoonlijke stap is geweest met verregaande consequenties.

Leven dat zij hun eigen kost konden verdienen, niet door onderhorige boeren uit te melken noch door langs de deur te gaan. Zij begonnen liever zelf een boerderij en vaak werden dat melkbedrijven met een uitstraling tot in de verre omtrek. In zijn kroniek vermeldt TAK in augustus van het jaar 1453 het overlijden van Matheus Wilhelmi Overcamp, ook een donaat, die op de Sint Agnietenberg 'magister agriculturae'was geweest: landbouwmeester, bedrijfsleider op de boerderij. Het jaar daarop had Thomas het heengaan te betreuren van de donaat Dionysius Valkenborgh, die maar liefst 55 jaar op de Sint Agnietenberg had geleefd en daar 74 jaar was geworden. Dionysius moet dus als 19jarige jongen in het klooster opgenomen zijn.

In het begin, schrijft Thomas over hem, had hij de varkens gehoed, later de koeien gemolken en als bejaarde had hij de kloosterpoort bewaakt en de armen die daar iedere dag aanklopten, te eten gegeven.

Wars van macht en rijkdom

Alle kloosters van de Moderne Devotie beschikten over eigen vakmensen, zoals timmerlui, metselaars, schilders, meubelmakers, beeldhouwers, kleermakers, bakkers, enz. Bij het klooster van Windesheim hoorde een complete bierbrouwerij en op de Sint Agnietenberg draaide een eigen windmolen die door een vaste 'molendinarius' (mulder) werd bediend. De molen was in 1451 door de kloosterlingen zelf gebouwd, wat volgens de kroniek van TAK wel een boel

Zelfverzorging

De 'Moderne Devotie' - uitgegaan van Geert Grote (1340-1384) viii - was in de laat-middeleeuwse kerk een soort verzetsbeweging, een aanloop bijna naar de Hervorming, die in 1517 met het optreden van de monnik Maarten Luther tot de grote scheuring in het westerse geloof zou leiden. De 'Broeders van het Gemeen Leven', zoals de Devoten ook wel genoemd werden vanwege hun leven in gemeenschap, keerden zich tamelijk principieel werk en geld had gekost, maar waar het klooster af van de machtspositie die de Roomse Kerk de sindsdien ook veel profijt van trok. Toen in afgelopen duizend jaar had opgebouwd. Zij wil- 1465 molenaar Arnoldus Gerardi stierf, werd den hun beweging ook niet institutionaliseren zijn taak overgenomen door de nog jonge broein een nieuwe kloosterorde, juist om elke nieu- der Ludolphus, maar deze kwam in hetzelfde we machtsvorming te vermijden, en dat maakte jaar als barbier Laurentius te overlijden, nog hen in de ogen van de gevestigde kerk verdacht. maar 37 jaar oud. Doodsoorzaak: de pest.

De Moderne Devoten waren in de officiĂŤle De kloostergemeenschappen van de Moderne kaders moeilijk te plaatsen; je had er geen vat Devotie waren volledig op zelfverzorging ingesteld. De Sint Agnietenberg had zelfs een eigen opEen typische karaktertrek van de beweging was vissersploeg achter de hand. Ze bracht soms haar aversie tegen de bedelorden, die zelf enke- zoveel vis aan wal dat niet alleen de hele comle eeuwen eerder toch ook uit protest tegen de muniteit en de armen aan de poort ervan konin abdijen en hofstelsels opgehoopte rijkdom den eten, maar dat er ook nog een partij kon waren ontstaan. Maar de bedelmonniken liepen worden verhandeld. In maart van het jaar 1450, voor het gevoel van de Moderne Devoten tegen- zo meldt TAK in zijn kroniek, hadden 'piscatores woordig maar een beetje te parasiteren op de nostri' (onze vissers) een overvloed aan spiering burger- en boerenmaatschappij. gevangen in de Vecht en ook in 1465, weer in Van zichzelf eisten de Broeders van het Gemeen maart, maakt hij gewag van een 'captura multo-

18

NIEUWSBRIEF

december 1999

200020002000200020002000200020002000200020002000200020002000

HET BESTUUR VAN DE HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND wenst alle medewerk (st)ers en leden een zalig Kerstfeest

en een voorspoedig en gezond 2000 200020002000200020002000200020002000200020002000200020002000

VERSLAG NAJAARSEXCURSIE Verslag van de najaarsexcursie naar Oudenbosch en Bergen op Zoom. Zaterdag 25 september 1999.

Met een volle bus zijn we de laatste zaterdag In september naar West-Brabant vertrokken. De voorzitter van de vereniging Wies Berris heet iedereen welkom en geeft de leiding van deze dag over aan Toon Banken van de Evenementencommissie. Op weg naar de koffiestop vangen we een glimp op van de moskee in Waalwijk. Die langs de snelweg schuilgaat achter een enorm geluidsscherm.

Na de koffie geeft Hannie Lewiszong een korte beschrijving van de basiliek in Oudenbosch. Als we deze plaats inrijden worden we gelijk al getroffen door de enorme afmetingen van de kerk. Dit valt nogmaals op als de bus naast de kerk geparkeerd staat. De basiliek werd gebouwd op initiatief van pastoor Willem Hellemans tussen 1865 en 1892. Deze pastoor had voor zijn studie jarenlang in Rome gewoond. De St. Pieter en de St. Jan van Lateranen kende hij dan ook erg goed.

Een notarisechtpaar vond hij bereid om een derde deel van het benodigde startkapitaal ter beschikking te stellen. Architect P. Cuijpers werd benaderd om de ideeën van de pastoor verder uit te werken. Bekende gebouwen waaraan Cuijpers zijn medewerking heeft gegeven, zijn het Rijksmuseum en het Centraal Station in Amsterdam. In de basiliek wordt de bezoeker gelijk getroffen

door de enorme afmetingen. Ondanks haar monumentale afmetingen is de kerk nog 16 keer kleiner dan de echte St. Pieter in Rome.

De kerk heeft de huidige granieten vloer (prachtig terrazzowerk) te danken aan een weldoener, die de oude vloer liet vervangen. Het altaar wordt gesierd door een koperen baldakijn, waarin roosjes zijn verwerkt ter herinnering aan de voornaam van de schenkster. Verder bezit de basiliek nog een Mariabeeld met kind en vergulde kroon, die uit een eerdere kerk stammen. De voorgevel is geïnspireerd door de St. Jan van Lateranen eveneens uit Rome.

Na Oudenbosch wacht ons in restaurant De Bourgondiër een goed verzorgde Bergen op Zoomse koffietafel met soep, brood en fruit.

Om kwart voor twee staan de gidsen van de VVV al klaar voor een stadswandeling door het historisch hart van Bergen op Zoom. De markt vormt het middelpunt van de stad met de hervormde Gertrudiskerk en het stadhuis, die beide uit de 15e eeuw dateren. Vanaf de Markt lopen we door de mooiste straten van de stad, waar in vroeger tijden veel pottenbakkerijen waren gevestigd. We wandelen naar de Gevangenpoort. De straten waar we door lopen zijn weer in hun oude luister hersteld. Er is een stuk metaal aangebracht met

daarop het jaar waarin de restauratie gereed is gekomen.

De Gevangenpoort deed in de Middeleeuwse stad dienst als stadspoort, maar door stadsuitbreiding verloor de poort zijn functie en werd in gebruik genomen als gevangenis. Vandaar ook de naam Gevangenpoort. Tegenwoordig maakt een archeologische stichting gebruik van de kamers o.a. om de opgravingen ten toon te stellen.

Een bezoek aan deze stad is niet compleet zonder de Markiezenhof te bezichtigen. Van hieruit bestuurden de markiezen de stad en het omliggende land. Thans wordt een ruimte gebruikt als Voor de basiliek in Oudenbosch Foto: F. Koster trouwzaal. Andere kamers zijn ingericht als Stijlkamer. Een gedeelte wordt gebruikt als museum voor moder- andere bestemmingen gekregen, bijvoorbeeld op ne kunst. Ook de beeldentuin is een bezoek cultureel gebied: het geven van concerten, het houden van exposities enz. meer dan waard.

Na nog een korte stop bij restaurant De Lucht in Tijdens deze veranderingen hebben sommige Bruchem kunnen we terugzien op een geslaagde kerken en kapellen hun attributen achtergelaten, verstandig of niet. Gedurende de Monumentenexcursie begunstigd door mooi najaarsweer. dag komen bezoekers met hun eigen belevingswereld en verwachtingen.

Chris Hendriks In de loop van een paar jaar zijn mij op zulke dagen enige dingen opgevallen. Iemand gooide zijn pet over een houten kruis dat stond op een REACTIE OPEN MONUMENTENDAG avondmaaltafel. De man zag het voorwerp als Een bezoekster heeft tijdens een bezoek aan een 'een geschikte kapstok'. van de objecten tijdens Open Monumentendag in Boven een altaar, dat voorheen aan de bovenkant een gesprek met een bestuurslid beloofd haar voorzien was van ornamenten in de zin van 'Glorie aan God' of dergelijke, had een nieuwe gebruigedachten over de Monumentendag voor het tijdschrift op papier te zetten. ker van de ruimte met grote letters zijn naam en Zij heeft zich aan deze belofte gehouden. Van- reclame aangebracht. 'Glorie' aan wie? 'Alleluia' daar dat wij haar reactie onverkort en zonder ten aanzien van wie? Het is toch niet waar.

Iemand vertelde over zijn bezoek elders in een commentaar weergeven. stad waar nu op de voorgevel van een kerk, die MONUMENTENDAGEN: deuren open, gastvrij- niet meer voor erediensten werd gebruikt, een heid voor schoonheid, herinneringen en respect grote Mickey Mouse-figuur stond, temidden van kruissymbolen en heiligenfiguren. Dit was duidevoor oude dingen en tradities De Open Monumentendag vormt een jaarlijks lijk een toestand van onbewust-zijn van het feit evenement. Er zijn dingen te zien die voor velen dat er iets van respect bestaat. Intussen bleef de symbolen en herinneringen bevatten, zoals in gedachte: 'Glorie aan wie?' oude gebedsruimten. Door veranderingen, o.a. in Open Monumentendag voor wie de schoonheid het kerkelijk leven, hebben verschillende ruimten zoeken van herinneringen en symbolen en om in

respect stil te staan bij bepaalde signalen die de monumenten te bieden hebben. Dit blijft de uitdaging die telkens tijdens Monumentendag wordt aangereikt!

Loes Mali lic. fil.

CHRIS HENDRIKS

JUBILEUM 1899-1999 MUZIEKVERENIGING EXCELSIOR HORSSEN

Bij gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de muziekvereniging Excelsior te Horssen heeft de heer Jan Herckenrath met hulp van vele anderen een boek samengesteld, waarbij de fanfare

De Vereniging heeft diverse positieve reacties ontvangen betreffende het bijzondere tijdschrift nummer 100.

Slechts één reactie was minder enthousiast.

de rode draad vormt in de geschiedschrijving van het culturele leven van het dorp Horssen. Behalve de verwikkelingen van de muziekvereniging zelf worden ook die gebeurtenissen vernoemd, waarbij de muziekvereniging betrokken was. Vooral in de beginjaren was er een samengaan van muziek met het toneel, de zang en de dans. Met het doel, dat de lezer de feiten plaatst in het juiste tijdsbeeld, zijn er enige bestuurlijke en maatschappelijke ontwikkelingen binnen het dorp toegevoegd.

De fanfare was steeds vaste gast bij onder andere de viering van de feesten van het koninklijk huis, huldigingen van burgemeesters, priesters en burgers, dodenherdenking, bevrijdingsfeesten, de kermis en carnaval.

Tot 1946 bestond het archief van de fanfare enkel uit de feestgids, uitgegeven ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan in 1932. Deze leemte is ten dele opgevuld door nasporing in het archief van de voormalige gemeente Horssen. Daarna begon het archief langzaam vorm te krijgen. Vanaf 1980 worden er jaaroverzichten gemaakt met daarin de belangrijkste activiteiten.

Ook een aantal leden hebben een belangrijke bijdrage geleverd om hiaten weg te nemen en personen op foto's te benoemen.

Het jubileumboek is uitgevoerd op A4-formaat; 250 pagina's, waarvan 1/3 deel bestaat uit foto's, 1/3 deel uit tekst en 1/3 deel uit kopieën van documenten en krantenartikelen. Het geheel is fraai uitgevoerd.

Het boek kost ƒ 40,— en is te bestellen bij J. van

De volgende correcties en aanvullingen dienen vermeld te worden: 1. Bladzijde 37: De foto staat in spiegelbeeld.

Run, Rijdt 23, 6631 AN Horssen, tel. 0487541242.

Tevens is het boek te koop in het Streekhistorisch Museum Tweestromenland te Beneden-Leeuwen.

Door het heengaan van W. Arts was er bij de Vereniging een vacature. Deze vacature betreft een gedetacheerde arbeidsplaats via de Stichting Werk in Zicht (WiZ) in het kader van de Wet Inschakeling Werkzoekenden. Sinds half april is de heer Chris Hendriks werkzaam bij de Vereniging. Alle partijen zijn het erover eens is, dat Chris bij de Vereniging een goede werkplek heeft gevonden. Dit betekent dat hij van de Stichting

WiZ een vast arbeidscontract heeft gekregen en bij ons voor 32 uur per week gedetacheerd is.

Vele bezoekers hebben al met hem kennis kunnen maken en velen zijn door hem telefonisch te woord gestaan. Kortom, de Vereniging is nog beter bereikbaar en vragen kunnen nog sneller beantwoord worden.

Het verslag van de najaarsexcursie, dat u elders in deze Nieuwsbrief kunt lezen, komt van zijn hand. Op de foto is hij de eerste persoon links.

Wij wensen Chris een fijne tijd toe binnen de Vereniging en hopen veel gebruik te kunnen maken van zijn diensten.

NOGMAALS TIJDSCHRIFT NUMMER 100

2. Bladzijde 39: FOSCO. Fosco is het merk van chocolademelk. Het zat in een flesje. Het hoorde in de eerste helft van deze eeuw tot de kindertraktaties.

KWARTIERSTAAT VAN ECHTELD

In tijdschrift nummer 101 stond op de pagina's 18 en 19 de kwartierstaat van Lambertus Hendrikus van Echteld. Daar zijn een aantal storende fouten

in terechtgekomen. De volgende kwartiernummers moeten gecorrigeerd worden: 1. Johanna Marta Josephina van Dijk = Johanna Maria van Dijk 3. Beroepen verwijderen. * Wamel 15-12-1872, + Wamel 24-1-1950 = * Druten 17-3-1872, + Wamel 24-1-1950 30. * Overasselt 26-7-1761, * Druten 17-6-1806 = * Puiflijk 10-4-1767, + Druten 17-6-1806

kerstcircus aan de andere kant. Verder zullen er allerlei voorwerpen te zien zijn die betrekking hebben op Kerstmis door de eeuw heen. Bijzonder zal zijn een speciale selectie ikonen. En onze huischirurg Gijs van Kessel zorgt voor een kerstman. Niet van echt te onderscheiden. Compleet met verwijderbare bolle wangen.

De opening is op zondag 12 december 1999. Met Driekoningen 2000 zal het kerstfeest in het museum, zoals het hoort, voorbij zijn.

Van 15 januari tot en met 9 april a.s. zal Jan van der Aa te gast zijn in het museum. Jan is een van onze medewerkers. Zelden doen wij tevergeefs een beroep op hem om op een doordeweekse De expositie Handwerken; Vroeger en Nu nadert dag een groep door het museum te gidsen. Een haar einde. Vanuit vele opzichten een groot suc- leven vol ervaring, anecdotes uit langvervlogen tijces. Een mooie tentoonstelling, voor kenners, den, doorspekt met de humor die zo kenmerkend voor de handwerk(st)ers, voor de penningmeester is voor deze bekende 'Lauwenaar'. en ook voor de PR-medewerker. Een hele rits lan- In zijn vrije tijd schildert Jan. Na zijn pensionering delijke dag-, week- en hobbybladen hebben er is hij schilderlessen gaan volgen bij Pieter Oostaandacht aan besteed. Ook TV Gelderland maak- veen en de museummedewerkers vonden het tijd te een spotje van een paar minuten voor de TV worden dit werk ook eens door meer mensen te agenda Moois. De mensen kwamen van heinde laten zien dan de eigen familie, vrienden en kenen ver om deze totaalcollectie merk-stop- en nissen. Graag nodigen wij de leden van de Histotechnieklappen bij elkaar te zien. Maar zoals rische Vereniging uit dit ook in ogenschouw te steeds met wisselexposities: onherroepelijk komt komen nemen. het einde. En dat is maar goed ook. Als u deze Nieuwsbrief leest staat Kerstmis voor de deur en Het Museumweekend valt in 2000 op 15 en 16 is het Museum in kersttooi. Deze keer een 'echte' april. Wij grijpen dit aan om opnieuw een tentoonkertstentoonstelling. stelling op handwerkgebied in te richten. Vanuit 'Van Kerstmis tot kerstmaal' wil het verschil tonen Handwerken; Vroeger en Nu kwam een specialitussen de viering van het Hoogfeest van de satie 'kant' als mogelijk thema naar voren. Dit is Geboorte van Jezus, de Zoon van God, en het inmiddels uitgewerkt en het ziet ernaar uit dat we feest van eten en drinken anno 1999. Concreet de zomer van 2000 met 'klos- en naaldkant' naar zal in de grote museumzaal in twee taferelen het buiten zullen treden. verschil zichtbaar worden gemaakt tussen de viering van het kerstfeest een eeuw geleden en nu in Tot ziens in het Streekmuseum! een gezinnetje in Maas en Waal. Compleet met potkachel, chocolademelk en kribbe aan de ene Piet Luites, PR-medewerker kant, kalkoen en kerstboom met Billy Smarts NIEUWS UIT HET STREEKHISTORISCH MUSEUM

Heruitgave van het MAAS EN WAALS WOORDENBOEK

en 22 verhalen in de streektaal door: Johan van os.

Vanaf 17 december 1999 Is dit boek te koop bij: •Documentatiecentrum v.d. Historische Vereniging Tweestromenlandte Wijchen • Streekhistorisch Museum Tweestromenland in Beneden-Leeuwen • in de boekhandel De prijs is ƒ 34,95 (voor leden ƒ 29,95) Inlichtingen: 024-641 30 12 en 024 - 641 74 61

rum piscium spiringorum': een wonderbare visvangst van spiering in wonderlijk Latijn. Maar de voornaamste activiteit van de Moderne Devoten was en bleef het kopiëren en met miniaturen versieren van handschriften: een eindeloos geduldwerk waarin de broeders niet alleen een formidabel meesterschap wisten te bereiken, maar ook een geweldige productie die tot op de huidige dag in vrijwel alle belangrijke Europese bibliotheken vertegenwoordigd is en deel uitmaakt van de pronkstukken.

In hetzelfde jaar als barbier en chirurgijn Laurentius uit Alphen, 1471, stierf op de Sint Agnietenberg ook Petrus Joannis. Hij was van dezelfde leeftijd als Laurentius, 73 jaar, maar hij kwam van Utrecht en was ook geen donaat, maar lekenbroeder, wat inhield dat hij nooit aan afspraken of beloften gebonden was geweest. Lekenbroeders konden zich op elk gewenst moment weer aan het kloosterleven onttrekken. Niettemin had Petrus Joannis blijkbaar het grootste deel van zijn leven op de Sint Agnietenberg doorgebracht, en wel als 'ligator librorum' (boekbinder).

Handvaardigheid en vakkennis stonden bij de Moderne Devoten hoog genoteerd en in de dagelijkse omgang met elkaar werd er geen verschil gemaakt tussen priesters, donaten en lekenbroeders. Als er in of bij het klooster iets gebouwd moest worden, pakte ook de prior de troffel en sprong desnoods achter de kruiwagen. Zelfs van Johannes a Kempis, broer van Thomas en eerste prior van de Sint Agnietenberg, is bekend dat hij kon timmeren en metselen".

Ama nesciri We mogen aannemen dat Thomas van Kempen en Laurentius van Alphen tientallen jaren allerbroederlijkst met elkaar zijn omgegaan. De motieven die de Kempenaar tot het religieuze leven brachten, zijn in De Navolging met mees-

terhand onder woorden gebracht, maar anderzijds zo subindividueel en collectief dat we er gerust van kunnen uitgaan dat ook de Alphense barbier zich daarin volkomen kon vinden. Voor het Land van Maas en Waal is Laurentius beslist als een pionier van de Moderne Devotie te beschouwen, hoe weinig er verder van zijn kloosterleven ook bekend mag zijn. Vakbekwaam en trouw deed hij zijn plicht, minstens 42 jaar aan één stuk. En daar kwam het voor

een Moderne Devoot maar op aan. Voor de rest gold voor Laurentius wat ook voor zijn subprior gold: 'ama nesciri' (blijf liever onbekend), al zal hem dat met de naam die hij als heelmeester tot ver buiten de kloostermuren maakte, niet altijd even gemakkelijk gevallen zijn. En wij speurneuzen kunnen het ook al niet laten zijn privacy te schenden en toch eens te kijken of er in Alphen soms nog familie van hem zat.

Daar ziet het wel naar uit, want in de oudste Gelderse belastingregisters die Van Heiningen als Bijlage A in zijn boek Tussen Maas en Waal heeft opgenomen, treffen we in het boekjaar 1412 onder Alphen een Katrien Laurens aan.

Zij moet in dat jaar pacht of cijns betalen aan

de Gelderse hertog. Hoeveel staat er niet bij, maar omdat het om grondlasten ging, weten we in elk geval dat Katrien in Alphen tot de grondgebruikers behoorde. Het kan heel goed zijn dat zij een weduwe was die zich naar haar overleden man Laurens noemde. De latere kloosterbarbier, in 1412 plusminus 14 jaar, is misschien

haar enige zoon geweest. In alle Maas en Waalse belastingregisters uit die tijd komt ook de naam Lauwrens maar één keer voor, en wel in

Alphen".

Nadat ook zijn moeder gestorven was, ergens

tussen 1412 en 1429, heeft de jonge Lauwrens het in Alphen misschien niet meer zien zitten.

Hij verkocht, zo kunnen we ons voorstellen, het boerenbedrijf van zijn ouders en volgde - richting Zwolle - Christus na. i

Thomas a Kempis, Chronicon Montis Agnetis, uitgegeven door Heribert Rosweijde SJ bij Peter en Johan Bellevos, Antwerpen 1621. ü Röring, W.G.A.J.,Thomas a Kempis, zijne voorgangers en zijne tijdgenoten, Dekker & Van de Vegt, Utrecht 1902, p.

93- 95. Het gaat hier om het zogeheten Utrechtse Schisma, waarbij twee kandidaten voor de Utrechtse bisschopszetel Rudolf van Diepholl en Zweder van Culemborg - elkaar met hun partijgangers bevochten. Zie hiervoor ook: Coppens, H.J.A., Algemeen Overzicht der Kerkgeschiedenis van Noord-Nederland, Wed. J.R. van Rossum, Utrecht 1902, p. 335-347. ui Röring, ah noot 2, p. 116-117. iv Coppens, als noot 2. Zie ookjappe Alberts, W., Geschiedenis van Gelderland tot 1492, De Walburg Pers, Zutphen 1978, p. 107-108. v Manning, A.F., Op zoek naar het alledaagse vaderland, Uitgeverij Contact, Amsterdam 1975, p. 50-54. vi Röring, als noot 2, p. 119. vii Idem, p. 187.

19

vüi Bruin, C.C. de, Persoons, E. en Weiier, A.G., Geert Grote en de Moderne Devotie, De Walburg Pers, Zutphen 1984. ix Röring, als noot 2, p. 149.

Heiningen, H. Van, Tussen Maas en Waal, De Walburg Pers, Zutphen 1971, p. 639.

Jan van Gelder

Hooggerechtshof van Maas en Waal stond in Bergharen...

Opmerkelijk is voor Tweestromenland, dat er in al die 100 nummers van ons tijdschrift nauwelijks iets over bovenstaande titel is geschreven. Hier en daar in andere, oudere tijdschriften en boeken zoals van Henk Manders en Huub van Heiningen kon je er wel eens iets van tegenkomen.

terechtgekomen, hoewel Hier en Ginder begin volgend jaar al 40 jaar bestaat. Intussen is dit blad gefuseerd met het nieuwe dorpsblad Op de

Hoogte sinds 1997.

Wie ook al eerder dit gerechtshof ter sprake bracht, was Bergharens gemeentesecretaris Leo van den Heuvel, in zijn boekje

Onze Lieve Vrouw ter nood Gods te Bergharen, dat in 1938 verscheen.

Het is gedrukt bij drukkers/uitgevers gebroeders Van Aelst in Maastricht. We nemen hieruit blz.

23 over, compleet met een tekening.

In bovenstaande tekst kwam u al het jaar 1326 tegen. Er is ook geen twijfel over de juiste plaats.

Bergharen werd in die tijd Haren genoemd, terwijl de Galgenberg gelegen was en nagenoeg nog ongerept is tegenover het gerechtshuis.

Menigeen vraagt zich nu nog af Hooggerichtshuis te Bergharen, herbouwd in 1687, afgebroken in waarom juist zo'n klein dorpje als 1870, staande nabij de geste-asenberg of gerichtsbaanberg en den Bergharen zo'n gerechtshuis galgenberg. Ridder Willem van Mille werd in 1326, door Graaf kreeg. Het lijkt vrij gemakkelijk te Reinalt van Gelre beleend met het dagelijks gericht verklaren. De hoogteligging was bij de vele dijkdoorbraken van Zodoende kan er toch bij vele Nederlanders iets groot belang en als we Maas en Waal en het Rijk van Nijmegen samenvoegen, ligt Bergharen ook over bekend zijn. Dook je in oudere archieven zoals de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag ongeveer in het centrum van dat gebied. Het of het rijksarchief en de bibliotheek Arnhem, was bovendien voorzien van een zevental versterkingen, die men kastelen noemde en waar dan kon je na vele uren zoeken wel met een aantal oude kopieën met streekgegevens thuisgrootgrondbezitters, graven, baronnen en dergelijke hoogheden uit die tijd zetelden en over komen. de omgeving heersten. Daar lagen hun landerijDaardoor heb ik er uitvoeriger over kunnen en, woonden hun onderdanen en konden zij de schrijven in Hier en Ginder, het maandelijkse tijdschrift van het Missiethuisfront van Bergha- belangrijkste functies bekleden. Het woord ren, Hernen en Leur. In de 19e jaargang, nr. 2 'democratie' was toen nog niet uitgevonden. van februari 1978 zijn er zelfs 5'/> A4'tjes aan besteed en is er toch vermeld, dat er nog heel Oudste dorp wat gegevens over dat onderwerp verwerkt kunnen worden. Tot op heden is daar weinig van Dat Bergharen ook al vrij oud is, zelfs het oud-

20

ste dorp van de streek, blijkt wel uit de benaming Harim Castri. Castri wijst op een nederzet-

Heuvelsrust 1687

ting, waarschijnlijk wel een kasteel. Harim kan een voorganger van Haren zijn en deze twee Latijnse woorden vormen samen één geheel.

De namen Harava en Harawa zullen hier van afgeleid zijn en die zijn ook terug te vinden in bepaalde geschriften uit 897. In 1176 werd Haren vermeld en in 1300 Hare, zonder de n dus.

In 1390 werd het Haeren en niet lang daarna

Hierboven zag u al de tekening van Heuvelsrust aan de Herenstraat uit 1687. In de tekst bij deze tekening is sprake van een herbouw in dat jaar.

Er moet dus een ouder gebouw hebben gestaan, dat zeker als gerechtshof dienst heeft gedaan. Er kan natuurlijk eenzelfde gebouwzijn neergezet als er al heeft gestaan, maar enige zekerheid daaromtrent is er niet.

Wel is er ook iets recht te zetten uit de beschrijving van 1978 en kunnen er andere conclusies worden getrokken. Merkwaardig, dat er al niet lang eerder iemand op gereageerd heeft.

Borgharen en Burgharen. Borgharen werd echter vaak van het lijstje geschrapt om het niet te verwarren of verwisselen met Borgharen in Zuid-Limburg, het Maasdorp van de waterstanden. Ons Bergharen kwam daar nooit voor in aanmerking, want het lag te ver van de Maas af, terwijl de Wetering op het gebied van de waterstanden slechts een streekfunctie vervulde. Eind 18e eeuw werd er Bergharen van gemaakt. Het gedeelte Berg is wel duidelijk als een hoge heuvelrug en Haren staat voor ruigte, als u wilt wildernis, een ruige beplanting met kreupelhout en weinig hoog opschietende bomen. Tot ongeveer 1850 werd de naam Borgharen nog gebruikt. Echter niet meer door de officiële instanties.

Via Arnhem voegde Den Haag in 1818 een aantal gemeenten in onze streek samen. Zo werd de gemeente Hernen-Leur samengevoegd met Bergharen, met een aantal jaren nog wel het gemeentehuis in het Huis te Leur in Leur, waar ook de eerste burgemeester woonde. In het midden van de 19e eeuw ging alles over naar het dorp Bergharen in het tegenwoordige dorpshuis.

Er werd in onze eeuw een lange strijd gevoerd over nieuwe herindelingen. In 1983 werd het pleit beslecht en werden per l januari 1984 de gemeenten Bergharen en Batenburg bij de gemeente Wijchen gevoegd.

Met Balgoij gebeurde dat al in 1980. Al lijken deze dorpen nu aanhangsels te zijn geworden van het verstedelijkte Wijchen, als dorpen tellen ze nog terdege mee en vormen in feite het groene buitengebied van Wijchen. Het leek me goed dit ook maar in dit artikel te verwerken, want over 100 jaar weet het anders niemand

Heuvelsrust en Heuvelslust Van de Bergharense Tolbrug, waarvan de tolheffing per l januari 1926 is uitgekocht, weten we met zekerheid, dat in 1687 het eerste Tolhuis werd gebouwd. Ook dat de tolheffing in 1688 is gestart. Op 9 april 1688 werd door de Staten van het Vorstendom Gelre en het Graafschap Zutphen de goedkeuring verleend aan de overeenkomst tussen de gecommitteerden van

het Rijk van Nijmegen en Ampte van tusschen Maas en Waal en Johan van den Heuvel, koopman te Rotterdam, tot de heffing van tolpenningen.

De tekst onder de tekening van het herbouwde hooggerechtshuis geeft 1326 aan als het jaar waarin graaf Reinalt van Gelder het gebouw van het gerechtshof beleent aan ridder Willem van

21

Mille met de tekst: 'dat dagelix gerichte tot Haren ende dat derden deel van den Hoghen Gerechte aldaar'. Mogelijk is dat ook de begintijd van het Hooggerechtshof geweest.

In 1947 schreef Henk Manders dat Jan ofjohan van den Heuvel in 1687 bouwde. De tekst bij boven geplaatste en meergenoemde tekening geeft het net iets anders aan, namelijk een herbouw van Heuvelsrust. Aangezien het jaartal 1687 gelijk is, maar er geen bouwer wordt genoemd, moeten we uit de teksten opmaken, dat de bouwer van Heuvelslust (latere Tolbrug) en de herbouwer van Heuvelsrust dezelfde Johan of Jan van den Heuvel is.

In 1978 stelde ik al de vraag of Heuvelsrust en Heuvelslust dezelfde gebouwen waren om er echter onmiddellijk een ontkennend antwoord op te geven. Geredeneerd werd als volgt: Reeds ten tijde van de Germanen waren er al dorpsrechtbanken. De rechtspraak speelde zich af rond de Maalstede, de heilige plaats, waar alle bijeenkomsten werden gehouden. Dit speelde ook nog in de Frankische tijd en Noormannentijd. Een nieuwe ontwikkeling ontstond in de Middeleeuwen. Men kon in beroep bij de dorpsrechter. Tot onze streek behoorden 7 dorpsgerichten: Over-/Nederasselt, Druten, Winssen, Afferden, Puiflijk, Altforst en Appeltern en die benoemden samen een rechtscollege, een zogeheten Hof van Appèl, dat in Bergharen nabij de Geste-asenberg of Gerichtsbaanberg en de Galgenberg verscheen. In 1532 werd de dinsdag als vaste zittingsdag aangewezen. Ook waren er nog 2 Opgerichtsdagen, namelijk de dinsdagen na Beloken Pasen en na Sint-Lambertus (17 september). Daar werd in hoogste instantie uitspraak gedaan na de beslissingen in Wamel en in Bergharen zelf.

In Bergharen was dus sprake van een Hooggerichtshof (2 dagen per jaar) en een (gewoon) gerichtshof (iedere dinsdag) in hetzelfde gebouw aan de Herenstraat. Daarnaast, zoals blijkt uit een omschrijving van mr. A.W. Engelen in zijn wandelingen door Gelderland in 1847, nog een dorpsrechtbank in het Tolhuis, zoals hem door kastelein Van der Putten werd verteld. Ten slotte nog de dorpskerk, toen katholieke, maar thans protestantse kerk, waar in heel bijzondere gevallen recht werd gesproken. Daarop wijst het vinden van een 'blauwe steen' begin 1969 bij de restauratie van die kerk. Doordat op die steen geen kruisjes staan,

22

kan het geen altaarsteen zijn. Zeer waarschijnlijk nam de opperste landheer en met name de hertog van Gelre, daarop plaats, indien hij vonnis moest wijzen tussen bepaalde partijen.

Opheffing Hooggerichtshof Wegens oorlogsgevaar werd het Hooggericht in 1594 overgebracht naar het Valkhof in Nijmegen. En uit de Provisionele Ordonnantie op d'Apellen van 1676 werd ons duidelijk, dat het Hooggerichtshof in Bergharen is opgeheven (geen nadere datum). Het was overgenomen door het Hof van Gelre in Arnhem. Het gerechtelijk archief kan hierover waarschijnlijk wel uitsluitsel geven.

Maar Bergharen bleek nog niet helemaal uit de gerechtelijke handelingen verwijderd te zijn.

Vastgelegd is namelijk nog duidelijk, dat op de Galgenberg tegenover Heuvelsrust - ook wel Schoonhuis genoemd - de laatste ophanging wegens een roofmoord plaatsvond. De juiste plaats op die berg heeft nog niemand aan kunnen geven.

Conclusie Johan van den Heuvel bouwde het Tolhuis in 1687 en gaf het de naam 'Heuvelslust'. Zijn lust was duidelijk: hij ging er tol heffen en exploiteerde een herberg. Hij herbergde soms ook kostgangers en heeft er zelfs een burgemeester van Bergharen als klant gehad.

In hetzelfde jaar 1687 herbouwde deze zelfde Rotterdamse koopman Heuvelsrust aan de Herenstraat, waar hij mogelijk zelf rust kon vinden doordat hij voor de herberg een tolgaarder en herbergier had aangetrokken.

Verkoop Niet het Hooggerichtshof werd verkocht, maar een 'extraordinaire schoone en wel bepote

BOUWHOF'.

Vorig jaar ontdekte een lid van onze vereniging, wonend in Zevenaar, maar afkomstig uit Beneden-Leeuwen (Nol H.) bij toeval in het Rijksarchief in Arnhem een gedrukte bekendmaking over de verkoop. Een groot pamflet, iets groter dan een A4 en gedrukt bij Abraham van Wezel, Stads- en Quartiers Drucker in Nijmegen. Hij

gaf ons de gegevens door waar het gemakkelijk in het archief was te vinden. Een ander lid uit Wierden, maar oorspronkelijk afkomstig uit

derijgedeelte kreeg toen een nieuwe voorgevel.

Bergharen (Wim C.) was zo gedienstig om in

hand om zich elders in Bergharen te vestigen.

Belangstelling is er uiteraard voor zo'n pand met ruim l ha grond en wat bijgebouwen. Een

Arnhem alles te gaan bekijken en te kopiëren.

In hetzelfde dossier ontdekte hij zelfs een naamsverandering, waardoor hij bijzonder was

geholpen bij het maken van een stamboom Bij gelegenheid wordt ook daarover nog gepubliceerd. Intussen kwam ik hierdoor in het bezit van de bekendmaking uit 1699, precies 300 jaar

geleden dus.

Opvallend in de bekendmaking is wel de exacte beschrijving van alles wat er te koop was. Niet

alleen de grootte van alles, maar bijvoorbeeld de soorten van bomen, bloemen en struiken.

Naar verdere gegevens over de verkoop is niet meer gezocht. Van de bewoners zijn wel een aantal gegevens verzameld, maar ze zijn nog niet volledig. Er zal wel iemand te vinden zijn, die er zich verder in gaat verdiepen voor een

nadere publicatie. Mijn leeftijd en de wens een en ander rustiger aan te doen maken het noodzakelijk het aan anderen over te laten.

Het toeval wil, dat juist dit jaar een publicatie is uitgegaan van het 'Woning Magazine van nietalledaagse makelaar' De Lorijn uit Druten van

het landhuis, dat nu staat op de plaats waar het Hooggerichtshof heeft gestaan. In 1870 is de herbouw van 1687 weer afgebroken. Het boer-

Na wat verbouwingen en nieuwe bewoners,

doen de huidige bewoners het weer van de

keurig onderhouden tuin maakt alles compleet.

Duidelijk is natuurlijk wel, dat ge voor zoiets een paar centen achter de hand moet hebben.

Noot: In de bovenstaande tekst komt de term Opgerichtsdagen voor.

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (lle deel; Den Haag/Leiden 1910, p. 722) geeft hiervoor de volgende verklaring: 'eertijds in de rechtstaal in Gelderland gebruikelijke term voor: Dag die voor de rechtspraak is aangewezen. (...) Waarschijnlijk is hel woord eene vervorming van opgerichte dag. van Oprichten in den zin van: vaststellen, bepalen, wal bevestigd wordt door het voorkomen van opgezette dag in dezelfde betekenis. (...) De vorm opgerichlsdag (in de 17e en 18e eeuw de eenige) is dan ontstaan door verwarring met gerichtsdag en kon ingang vinden omdat het woord vooral (en misschien uitsluitend) in geschrifte zal zijn voorgekomen.'(...) 'In den Rijcke van Nymegen...sullen gehouden worden twee op Gerichtsdagen..., te weten...den eersten Opgerichts-dagh op Dingsdagh

post misericordiamDomini..., den tweeden op Dingsdagh na St. Matthaei-dagh in September' (Landtrecht van Nymegen). 'Misericordiam'betekent'barmhartigheid', 'medelijden', 'deelneming'.

[Leo ten Hag]

Johan van Os

TIEN WONDERBARE GENEZINGEN (13821384) Deel 2. Maasbommel (1): KASTEELHEER ALS GETUIGE Op 14 juni 1383 is het druk bij het genadebeeld van Onze Lieve Vrouw in de Sint Janskathedraal.

Er zijn die dag twee wonderen aan de orde. Eerst komen Wouter Arntszoon en diens vrouw Lijsbet uit Strijen, twee mijl van Dordrecht, Maria bedanken voor het feit dat hun dochter Margriet 14 dagen geleden genezen is van de vallende ziekte. Het meisje is gewogen en de ouders offeren in de Sint Jan haar gewicht in wijn en 'weyte'. Getuige van het Strijdense wonderverhaal is o.a. Rover van Lit, maar dat kan ons niet verbazen: zijn naam komt in het Mirakelboek maar liefst 262 keer voor1.

Dezelfde Rover, van afkomst vermoedelijk een man uit Lith, getuigt die dag ook weer bij het

volgende wonder, samen met een Jan die Rike,

getuige aan, en hij komt in het Mirakelboek niet vaker dan zegge en schrijve één keer voor'".

De derde getuige bij het tweede wonder van 14

ook al een routinegetuige, die in het Mirakel-

juni 1383 heet Rutgher van Bomel, ofwel Van

boek 10 keer als getuige optreedt". Maar bij dat

Bommel, en we weten dat hij niet in Zaltbommel thuishoort, maar in het toenmalige Maas

volgende wonder treffen we nog een derde

23

en Waalse stadje Maasbommel.

Rutgher van Bommel stond in voor de waarheid van een wonder dat sterk van de meerderheid der Bossche mirakelen afweek. Het ging deze keer niet om een genezing, maar om een wonderbare redding, en wel de redding van 32 zeelui op een zinkend schip. Het schip was op l oktober 1382 ergens in Vlaanderen (waarschijnlijk Brugge) uitgevaren met een lading zout aan boord die bestemd was voor Lijfland, bepaald niet naast de deur. Lijfland immers moeten we zoeken in de huidige Baltische staten Estland en Letland aan de

Oostzee.

De kapitein van het schip ('die scipheer') heette Everaet van Herwarden, een naam waaruit we mogen afleiden dat de gezagvoerder uit Heerewaarden stamde.

Maar Van Herwarden woonde blijkbaar in de Oost-Pruisische stad Koningsbergen, ook aan de Oostzee.

Althans, daar had zijn schip de thuishaven, zo kunnen we in het Mirakelboek lezen. Vermoedelijk zat er in Koningsbergen een NederlandsVlaamse handelskolonie die in het kader van de Hanze zaken deed met de Oostzeelanden.

Zoals bekend was de Hanze een verbond tussen wel 90 aan zee of rivier gelegen West-Europese steden en stadjes die eikaars handelsbelangen beschermden tegen vorsten, landsheren, tolheffers, roofridders, piraten en iedereen die de handel te water iets in de weg wilde leggen. Het Hanzeverbond heeft zeker vanaf de 13e tot de 17e eeuw met wisselend succes gefunctioneerd.

De handel van de aangesloten Nederlandse en Vlaamse steden richtte zich voornamelijk op de kuststeden aan de Oostzee, zoals Bremen, Hamburg, Lübeck, Visby (op Gotland), Danzig, Koningsbergen en Riga, de hoofdstad van Lijf-

24

land.

Welke koers het zeilschip van Everaet van Herwarden volgde en waar het precies in de problemen kwam, valt uit het wonderverhaal niet op te maken. Het kan zijn dat de kapitein de Nederlandse binnenwateren naar de Zuiderzee had gekozen en eerst nog even in Heerewaarden had aangelegd, maar pas ergens op volle zee werd de 32koppige bemanning overvallen door een geweldige stormwind. Op zichzelf kon het schip best iets hebben. Het was een zeewaardige boot van het type dat al sinds ongeveer het jaar 1000 bekend stond als het 'hulleke'. In de

14e en 15e eeuw kon dit koopvaardijschip zo'n

300 ton vervoeren. Het was vooral in gebruik bij Scandinaviërs, Duitsers, Nederlanders en Engelsen en wist langz a m e r h a n d het oudere kogschip te verdringen". Maar tegen de storm waarmee kapitein Van Herwarden en zijn mannen te kampen kregen, was ook het 'kulleke'niet opgewassen.

De zee 'ghinc heffen ende brullen' (begon zich te verheffen en te brullen). De golven sloegen over boord en het schip dreigde zó snel water te maken dat de hele bemanning vreesde te zullen verdrinken. Iedereen gaf de moed op, maar 'doe worden si denkende op die teken ende die mirakel, die Ons Sueter Vrouwe ter Noet tot Tsertoghenbosch soe menich doet ende doe menighen bedroefden mensch vertroest heet' (toen moesten zij denken aan de tekens en de mirakelen, die Onze Zoete Vrouwe ter Nood in 's-Hertogenbosch zo vaak bewerkt heeft en waarmee zij zo menige bedroefde mens getroost heeft). Alle 32 riepen de mannen Maria aan en zij beloofden haar een offer te laten brengen door iemand uit hun gezelschap die daarvoor door het lot zou worden aangewe-

zen. Het lot werd geworpen en het viel op

Andries Lessijn. En nauwelijks was de bedevaart van Lessijn naar Den Bosch beloofd of het werd 'alsoe stil weder, dat si niet en wisten, waer die wijnt was, ende die zee waert tericht stil ende die son sceen claer, die si in drien daghen niet ghesien en hadden' (zo'n stil weer dat zij niet wisten waar de wind gebleven was, en de zee werd helemaal rustig en de zon, die zij in geen drie dagen hadden gezien, begon helder te schijnen).

De hele bemanning dankte God en Onze Lieve Vrouw voor haar redding. 'Ende doe ghinghen si osen ende putten dat water uyt ende doe verleende hen God ende Ons Suete Vrouw goden wijnt ende voeren behaudenre reysen in Lijflant, waer si wesen woude' (en toen gingen zij hozen en schepten het water uit het schip en toen schonken God en Onze Zoete Vrouw hun goede wind en voeren zij behouden naar Lijfland, waar zij naar toewilden).

want op 15 september van het jaar 1306 is er sprake van een Maasbommelse schepenbank": van een rechtsinstelling dus die gewone burgers de bevoegdheid gaf rechtszaken te regelen van vrijwillige aard, zoals transacties van roerend en onroerend goed, pachtovereenkomsten, boedelscheidingen, erfenissen enz. Op andere plaatsen in Maas en Waal moest daar de ambtman-richter met zijn adellijke gerichtsmannen

aan te pas komen. Maar in Maasbommel werden uit de eigen burgerbevolking zogenoemde schepenen gekozen die én het stadje bestuurden én allerlei rechtsaangelegenheden konden afhandelen in de vrijwillige sfeer; alleen wanneer het om criminele zaken ging, moest ook Maasbommel een beroep doen op het hoog-

adellijk gericht van de Maas en Waalse ambtman. Aan de andere kant konden ook inwoners

van andere dorpen hun vrijwillige zaken in Maasbommel rechtsgeldig laten regelen.

Was het schip op l oktober 1382 weggevaren

Het aantreden van een schepenbank is altijd

vanuit Vlaanderen, de door het lot aangewezen pelgrim Andries Lessijn kwam pas op 14 juni 1383 aan bij het genadebeeld in de Sint Jan. Als Lessijn na aankomst in de thuishaven Koningsbergen meteen vertrokken is, heeft hij over de hele reis van Vlaanderen naar Lijfland en

een teken dat een plaats zich aan het ontwikke-

Koningsbergen en van Koningsbergen naar Den Bosch 8% maand gedaan. Namens alle opvarenden van het 'hulleke'bracht Andries Lessijn Maria het beloofde offer, maar waar dat uit bestond, krijgen we niet te horen; het zal wel een som geld geweest zijn, en vervolgens deed hij zijn avontuurlijk verhaal aan de drie getuigen en 'veler goeder, eerzamer lude' (veel goede, eerzame lieden).

Een van de drie getuigen kwam uit Maasbom-

mel. Het kan louter toeval geweest zijn dat Rutgher van Bommel op Hjuni 1383 in Den Bosch vertoefde, maar het feit dat we hem in het hele Mirakelboek maar één enkele keer als getuige zien optreden (en waarom zou hij, als hij voor

een andere boodschap in de stad was?), is een gegeven dat wel eens op een bepaalde relatie tussen de Koningsbergse handelskolonie en de Maasbommelse edelman zou kunnen wijzen.

Hoezo?

Net als Heerewaarden was Maasbommel in de 14e eeuw of al eerder een handelsstadje in opkomst; een eeuw later zou het op aandringen

van Nijmegen zelfs toetreden tot het machtige Hanzeverbond". Stadskarakter droeg Maasbommel zeker al in het prille begin van de 14e eeuw,

len is tot een handelsstadje, want waar handel gedreven werd, moesten nu eenmaal veel vaker,

sneller en efficiënter allerhande transacties vastgelegd worden dan op een boerendorp of in een heerlijkheid: een plaats dus waar een adellijke heer het gezag uitoefende. Ook Heerewaarden, dat pal tussen de twee rivieren in voor handel te water nog gunstiger gelegen was dan

Maasbommel, had een schepenbank.

Het eigenaardige van Maasbommel was dat het enerzijds een stedelijk karakter begon te vertonen, terwijl het anderzijds nog iets weg had van een heerlijkheid. In Maasbommel kwamen stad en heerlijkheid als het ware tot een symbiose.

De handeldrijvende burgerij en de bezitters van een aantal heerlijkheidsrechten (zoals het recht van jacht, het recht van wind op de korenmolen, het veer- en visrecht op de Maas enz.) zaten elkaar niet dwars, maar streefden eerder naar

een samenspel dat voor beide partijen gunstig uitpakte.

Van oudsher zat er in Maasbommel een riddergeslacht dat zich noemde naar de plaats van inwoning: Van Bomel dus of Van Bommel. Van dat geslacht was de Rutgher die in Den Bosch het verhaal van Andries Lessijn aanhoorde, een vertegenwoordiger. Hij heette met zijn roepnaam kennelijk naar een voorvader, mogelijk zijn opa, die honderd jaar eerder, namelijk in

het jaar 1288, als 'famulus' (dienstknecht) van de toenmalige Gelderse graaf Reinald I had

25

deelgenomen aan de veldslag bij Weeringen ten noorden van Keulen. De toenmalige Rutgher van Bommel had in dat heftige krijgsbedrijf tussen de Gelderse graaf en de Brabantse hertog Jan I een aantal paarden verloren en kon op grond daarvan later aanspraak maken op schadevergoeding"1.

Ridder Rutgher, de 'famulus' van 1288, heeft blijkbaar minstens twee zonen gehad: ook weer een Rutgher en een Goswinus of Goeswijn. Rutgher II wordt als zoon van 'heer ridder Rutgher' genoemd in een stuk van 27 juni 1308 dat berust in het archief van de abdij van Berne te Heeswijk™. Goeswijn komt als zaakgelastigde voor in een ander stuk dat vermoedelijk dateert van 23 oktober 1323, eveneens berustend in het Bernse archief™. De Rutgher die we op 14 juni 1383 bij het genadebeeld in Den Bosch hebben ontmoet, zou een kleinzoon kunnen zijn van de 'Woeringse' ridder Rutgher (1288), een zoon van Goeswijn (1323), maar dit blijven theoretische veronderstellingen die vooralsnog niet, en misschien wel nooit, genealogisch kunnen worden onderbouwd. Duidelijk is intussen wel dat het riddergeslacht der Van Bommels in 1383 al geruime tijd een leidende rol speelde in het opkomende stadje Maasbommel.

Aanvankelijk, vóór 1288, zullen de Maasbommelse ridders zo'n beetje baas op eigen dorp geweest zijn, maar later traden er twee krachten in werking die hun positie als zelfstandige dorpsheren aan één kant inkrompen, maar hun aan de andere kant voor dat verlies ook weer compensatie boden. De eerste kracht was de stedelijke ontwikkelingsgang van Maasbommel die de ridders noopte hun macht te delen met een burgerlijk stadsbestuur en een schepenbank, maar tenslotte kon je beter wat minder te zeggen hebben in een vooruitstrevend stadje dan datje alles te zeggen had in een achterblijvend dorp. De tweede kracht werkte van bovenaf.

Hier ging het om de zich voortdurend uitbreidende invloed van de Gelderse graven (sinds 1339 hertogen) die bezig waren beetje bij beetje een aaneengesloten machtsgebied op te bouwen. Een graafschap kwam niet van de ene dag op de andere tot stand. Het moest van een bepaalde basis uit opgebouwd worden o.a. door militaire veroveringen en een handige huwelijkspolitiek, maar vooral ook door zelfstandige heerlijkheden en stadjes vreedzaam aan het grafelijk gezag te onderwerpen. Hoe machtiger de graaf mettertijd werd, hoe liever heerlijkheden

26

en stadjes hun zelfstandigheid opgaven, want ten eerste kregen de heren hun heerlijkheid toch weer 'in leen' terug (zij werden leenmannen van de Gelderse graaf c.q. hertog, hun leenheer) en ten tweede konden zij als leenmannen altijd rekenen op al dan niet gewapende bescherming van een hogere macht. Voor stadsbesturen gold eigenlijk hetzelfde: de graaf c.q. hertog stond in voor hun rechten en was bereid deze tegen derden desnoods gewapenderhand te verdedigen. Al in de zogeheten Landbrief van 1328, waarin hij een serie Maas en Waalse zaken regelde, spreekt de Gelderse graaf Reinald II van 'onser stat Maesbomel' (onze stad Maasbommel), die hij in 'al heirs rechts' (al haar rechten) erkent".

Het spoor van de Bossche getuige Rutgher van Bommel is beter te volgen dan dat van zijn voorvaderen. Hij duikt ook op in de schattings- en cijnsregisters van de Gelderse hertogen, en wel in het jaar 1387. Een kleine 20 jaar eerder, in het jaar 1369, maken die registers melding van een Joncfrou van Bommel, misschien de moeder van Ruthger. Zij wordt niet alleen in Maasbommel zelf aangeslagen, maar ook in Dreumel, waar zij grond in bezit zal hebben gehad.

In hetzelfde jaar 1369 is er in het Maasstadje ook een Luef van Bommel schatting of cijns schuldig aan de Gelderse hertog*'. Die Luef of Loef zou een oom van Rutgher kunnen zijn.

Rutgher zelf komt weer in beeld in het jaar 1403.

Als leenman krijgt hij dan officieel een heel complex goederen en rechten op zijn naam:

1. 'Die hoffstadt tot Bommel met 8 mergen lants' (de hofstede in Maasbommel met 8 morgen land); 2. De 'heerlïcheyt ende al keuren tobehoren, manne, dienstmanne ende koermoetsche luyde, die daerto behoren' (de heerlijkheid met alles wat daaronder valt, zoals mannen, dienstmannen en keurmedige lieden die aan de heerlijkheid verbonden zijn); 3. 'Den uterweert tot Bommel, artlandt, rijsweert, huys, hoffstadt ende alinck, so hij gelegen is tusschen der alder ende nijer Masen, gelijck hij

Goossens van Bommel te wesen plach' (de uiterwaard bij Maasbommel, bouwland, rijswaard, huis, hofstede en alles, zoals hij gelegen is tussen de oude en de nieuwe Maas en zoals hij in het bezit geweest is van

Goossen van Bommel); 4. 'Die windmeule to Bommel' (de windmolen in Maasbommel); 5. '4 mergen lants op der Tangen, 5 mergen op de grienden, 7 mergen op der Heerengesclach, 3 mergen in den Buysbeemt, 9 mergen in den Uteren beemt, l mergen in den Leutershovel; item den Newencamp alinck als hij gelegen is' (bij elkaar zo'n 30 mergen landbouwgrond, zeg maar 25 bunder)"".

mels grond hadden te bewerken, en 'koermoetsche' ofwel keurmedige lieden. Keurmedigheid betekende dat iemand de vrije beschikking had gekregen over een boerderij die bij de heerlijkheid behoorde, maar dat zijn erfgenamen na zijn overlijden als tegenprestatie het beste stuk van hun roerend erfgoed moesten afstaan aan de hofheer: dat kon het paard of de beste melkkoe zijn, naar keuze van de heer, of, als het om een overleden weduwe ging, desnoods haar beste kleed.

Onder nummer l vinden we 'die hoffstadt tot Behalve ruim 38 morgen binnendijkse grond Bommel' vermeld, waar ook nog eens 8 morgen had Rutgher van Bommel buitendijks ook nog grond bij lag. Dankzij deze aanduiding weten eens een tussen de oude en de nieuwe Maas gelegen stuk uiterwaarwe precies waar Rutgher den in zijn bezit. Hoe van Bommel heeft groot wordt niet aangegewoond. Met 'die hofgeven, maar we horen fstadt' is immers het wel dat er een complete voormalige kasteeltje hoeve op staat. En wat bedoeld dat door een ook interessant is: de ringvormige gracht werd vorige bezitter van de omsloten. Het lag iets uiterwaarden blijkt Goosten noorden van de sen van Bommel geheten Raadhuisdijk en even ten te hebben, vermoedelijk westen van de hervormdezelfde persoon als de kerk; van de vroegere degene die we eerder ringgracht is in het teronder de naam Goswinus rein nog een halve cirkel of Goeswijn hebben aanterug te vinden. Het gemerkt als de eventuele eigenlijke kasteeltje, in vader van Rutgher.

Maasbommel bekend als Punt 4 behelst dat Rut'Het Hof of 'D'n Hogen gher van Bommel niet Hof', is op l mei 1676 alleen het recht van wind door terugtrekkende op zijn naam heeft, maar Franse troepen in brand ook de windmolen zelf. gestoken en grondig verHij kan in Maasbommel woest. Er bleef weinig of zogeheten molendwang niets van over dan wat uitoefenen en dat zal instortend muurwerk en Rutgher ook best gedaan een toren. In plaats van hebben, wat betekent dat de ruĂŻne is er naderhand alle Maasbommelse boeeen boerenhuis gebouwd ren en boertjes verplicht dat in de tweede helft waren op zijn molen hun van de 19e eeuw o.a. koren te laten malen. bewoond werd door de In 1415 blijkt Rutgher weduwe A.W. Loderusâ&#x201E;˘. van Bommel getrouwd te Tot de heerlijkheid van zijn met een zekere ElisaRutgher van Bommel beth. Er wordt dan zoiets behoorden niet alleen als een testament opgegebouwen en landerijen, maakt dat Elisabeth recht geeft op de boerderij maar - zoals punt 2 vermeldt - ook mensen: in de uiterwaarden 'met 6 mergen daervoor liggenknechten, meiden, horige boeren die Van Bomde, met den rijsweert daer besijden'. Bovendien

27

krijgt Elisabeth per jaar een bedrag van 10 'alden schilden' uit de Maasbommelse windmolen"". [n 1426 blijkt Rutgher van Bommel tot zijn vermogenscomplex ook 'dat veerstat tot Maesbommel' te mogen rekenen: hij heeft dus het overzetrecht van Maasbommel op Megen en aan het veer zal zeker ook een herberg verbonden geweest zijn. In 1431 loopt het leven van Rutgher van Bommel ten einde. Hij en Elisabeth schijnen geen andere kinderen gehad te hebben dan een zoon Hendrik, die in 1431 de leenrechten van zijn vader overneemt. Hendrik van Bommel is niet oud geworden, want al in 1440 krijgt diens dochter Lijsbet (die naar haar grootmoeder heet) het ouderlijk erfgoed op haar naam. Lijsbet van Bommel is getrouwd met een Johan van der Dussen en het echtpaar Van der Dussen-Van Bommel verkoopt in 1448 de complete heerlijkheid Maasbommel aan een 'buurman': ridder Olifier van Berchusen name-

lijk, die zelf zijn stamgoed heeft in het ten westen van het eigenlijke dorp gelegen gehucht Berghuizen. Met Hendrik Rutgherszoon van Bommel is het Maasbommelse herengeslacht uitgestorven".

Hoeveel er uit het leven van Rutgher van Bommel ook te achterhalen valt, waarom hij zich op 14 juni 1383 in Den Bosch bevond en waarom juist hij getuige was van het wonderverhaal dat Andries Lessijn daar vanuit Koningsbergen kwam vertellen, dat blijft bij alles wat we van hem weten toch een open vraag. Rutgher was in 1383 zeker nog betrekkelijk jong. Hij zal toch niet zelf een van de opvarenden van het in nood geraakte 'hulleke' geweest zijn? Had het stadje Maasbommel connecties met kapitein Everaet van Herwarden en met diens handelskantoor in Koningsbergen? We zullen daar wel nooit achter kunnen kijken, maar het wonderverhaal van Lessijn met de Maasbommelse edel-

28

man en kasteelheer als getuige blijft ons lokken als een geheimzinnige glimp, misschien immers de enige glimp die we nog kunnen opvangen van de ambitieuze handelsbetrekkingen die het nu zo bescheiden dorp Maasbommel ooit met de Hanzesteden onderhouden moet hebben. i

De volledige tekst van het Bossche 'Mirakelboeh' is in transcriptie en met uitgebreide toelichting uitgegeven door Hens, H.; Bavel, H. van; Dijck, Dr. G.C.M., Mirakelen van Onze Lieve Vrouw te 's-Hertogenbosch 1381-1603, Stichting Zuidelijk Historisch Contact, Tilburg 1978, p.

170. n Idem, p. 300. iii Idem, p. 317. iv Idem, p. 316 (de hier uit het Mirakelboek aangehaalde gegevens omtrent het 'hulleke' berusten op mededelingen van het 'Nederlands Scheepvaart Museum' te Amsterdam). v Heiningen, H. van, De Historie van het Land van Maas m Waal, Zaltbommel 1965, p. 145. vi Bavel O.Praem., H. van, Regestenboek van het Archief van de Abdij van Beme, Heeswijk 1990, regest nr. 124, p.

28. vii Winter, Jonkvrouwe Dr. J.M. van, Ministerialileit en Ridderschap in Gelre en Zutphen, Werken Gelre Nr. 32, Amhem 1962, Tabel A l, Ministerialen in het kwartier van Nijmegen, blad l, nr. 9. vin Bavel, als noot 6, regest nr. 129, p. 29. ix Idem, regest nr. 174, p. 38.

Heiningen, H. van, Tussen Maas en Waal, 650 jaar geschiedenis van mensen en water, De Walburg Pers, Zutphen 1971, Bijlage 3, Landbriefvan 1328, p. 443.

Idem, p. 626.

XI xii Sloet, Mr. J.J.S. baron, en Marlens van Sevenhoven, Mr. A.H. Jhr. van, Register op de Leenaktenboeken van het Kwartier van Nijmegen, S. Gouda Quint, Arnhem 1944, p. 87. xiii Schulte, A.G., De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst. Het Land van Maas en Waal, Staatsuitgeverij, 's-Gravenhage 1986, p. 295. xiv Sloet, als noot 12. xv Idem.

Heruitgave van het

MAAS EN WAALS WOORDENBOEK en 22 verhalen in de streektaal door: Johan van Os.

Vanaf 17 december 1999 is dit boek te koop bij: Documentatiecentrum v.d. Historische Vereniging Tweestromenland te Wijchen • Streekhistorisch Museum Tweestromenland in Beneden-Leeuwen • in de boekhandel

De prijs is ƒ 34,95 (voor leden ƒ 29,95) Inlichtingen: 024-641 30 12 en 024-641 7461

29

16 17 JOANNES MARIA PETERS JANS WIENTJES MEULEPAS

18

19

PETER ARTS

JOANNE JACOBS

23 22 21 20 JOANNES CATHRINA GERARDUS GERTRUDIS SCHEL HENDRIKS JACOBS VANRENS

zn. van Petrus Geurts en Jacomina van Gemert

dr. van Jan Meulepas en Gosemina

zn. van Aart Hendriks

dr. van Jacobus Dericks en Theodora Jans

zn. van Jan Jacobs vanRens en Wilhelmina Janse

dr. van Jocobus Willems Bakker en Hendrika de Kleijn

zn.van Petrus Schellekens en Theodora Antonii

dr. van Henricus Gielens en Catharina Theunisse

* Nederasselt 12-11-1736 t Overasselt 27-5-1816

* Escharen ca. 1739 f Overasselt 10-11-1815

' Hemen ca. 1750 t Hemen 11-2-1823

* Wijchen 28-1-1751 t Hemen 29-12-1779

' Wijchen 25-9-1748 t Overasselt 2-10-1812

' Wijchen 15-9-1763

* Balgoij 17-4-1743 t Overasselt 2-1-1820

' Wijchen 9-2-1752 t Overasselt 6-3-1831

11

10

9

8

25

HENDRINA JACOBS

zn.van Franciscus Peters en Elisabeth Deckers Roelofs

dr. van Jacobus Giessen en Helena Dercks

* Nederasselt 1-9-1748 t Nederasselt 23-4-1795

*Qualburg ca. 1764 t Nederasselt 23-1-1835

oo Balgoij 6-6-1785

oo Wijchen 27-7- 1783

~Wijchen 21-5-1772

24

PETRUS FRANCISSEN

JOHANNES WINTJES

THEODORA PETERS ARTS

JOANNES VANRENS

GERTRUDIS SCHEL

'Overasselt 11-5-1781 f Overasselt 1-5-1836

'Hemen 7-3-1788 f Overasselt 19-2-1833

' Wijchen 12-5-1788 f Overasselt 2-10-1846

' Overasselt 17-4-1792 f Overasselt 31-12-1864

* Overasselt 18-3-1758 t Nederasselt 1-12-1813

* Nederasselt 10-9-1755 t Nederasselt 26-2-1824

'Grave ca. 1750 t Nederasselt 11-10-1835

=0 Overasselt 4-5- 1783 12

' Niftrik 22-3-1769 f Nederasselt 6-3-1823

"Baigoij 10-10-1797 13

JOHANNA VAN RENS

timmerman 'Overasselt 17-10-1818 t Overasselt 3-3-1861

'Overasselt 15-6-1821 t Overasselt 15-5-1893

oo Balgoij 18-9-1791 14

15

GERARDUS SCHOPPEMA

JOHANNA VAN HAREN

* Nederasselt 5-9-1792 t Nederasselt 27-4- 1834

'Nederasselt 17-7-1797 t Nederasselt 9-2- 1855

'Nederasselt 27-4- 1800 t Nederasselt 18-4- 1839

'Balgoij 19-1-1804 t Nederasselt 7-7-1836

"Overasselt 28-5- 1831 6

5

ANTONIUS WINTJES

* Balgoij 11-11-1767 t Nederasselt 9-6-1835

JOANNA ARTS

°o Balgoij 23-4- 1825

4

* Balgoij 25-12-1774 t Nederasselt 11-3-1820

RUDOLPHUS FRANCISSEN

oo Overasselt 7-6- 1820

«.Wijchen 16-9-1816

26 27 28 29 30 31 ALBERTUS ELISABETH JOANNES WILHELMA HENRICUS THEODORA ARTS GERETS SCHOPPEJANSE VAN MARIA SMITS MA HENDRIKS HAREN VANDEN AKKER zn.van dr. van zn.van dr. van zn. van dr. van Amoidus Gerardus Johannes Joannes Joannes Martinus Adams Peters Smits Schoppema Hendriks Hendrix Loeffen en en en en van Haren v.d. Akker Gcrarda Joanna Theodora Maria en en Willems van Haren Lahei de Bruijn Anna Maria Maria van Derks den Broek

7

PETER FRANCISSEN

HENDRIKA SCHOPPEMA

'Nederasselt 28-2- 1826 t Nederasselt 23-1 1-1877

'Nederasselt 6-6-1834 f Nederasselt 5- 12- 1875

o° Overasselt 23-4-1858

o= Overasselt 28-5-1845

3

2

JOHANNA FRANCISSEN

JACOBUS STEFANUS WINTJES timmerman * Overasselt 26-12-1858, f Overasselt 6-8-1935

* Nederasselt 5-4-1866, t Overasselt 3-12-1936

oo Overassel

ANTOON aannemei 'Overasselt 10-6-1887 ooAppeltern 14-6- 1922

30-4-1886 1

WINTJES f Malden 10-12-1952 met Johanna van Vucht Inzender: Toon Janssen, Kerkweg 9, 6581 AT Malden, 024-3582723

30

31

LITERATUUR-SIGNALEMENT M.J.J. Bergevoet De met een * gemerkte titels zijn in het Documentatiecentrum te raadplegen.

LINDEN-SCHADD, H. van der, De familie * CONTRACT, — voor herbouw schoorsteen getekend; in: De Waalkanter, d.d. 22-05Schadd; Amsterdam, 1997; 31 p., regs.

(262.1) Albertus Schadd (geb. 1663) was predikant te Appeltern (1692) en Wamel en Dreumel (1696) * ZANDT, J. van der, en J. [A.] van GELDER, Op weg naar een Ambachtsschool; in: Tweestromenland, nr. 92 (1997/11), p. 8-

19, afb. (377.3 en 93D) Druten KOOISTRA, L.I., Borderland farming, possibilities and limitations of farming in the Roman Period and the Early Middle Ages between the Rhine and Meuse; Leiden, 1996 (631 en 903)

1997, afb. (725.94 en 627.53) stoomgemaal Appeltern * NIEUWE, — schoorsteen voor De Tuut.

Mijlpaal voor monument; in: Tweestromenland, nr. 92 (1997/11), p. 19-21, afb.

(725.94 en 627.53) stoomgemaal Appeltern * ELDIK, C.H. van, Gewapend beton; in: Erfgoed van industrie en techniek, jrg. 6 nr. 2

(juni 1997), p. 36-94, afbn. (725.95 en 69) p. 47: afbeelding van de proejbelasting van een brug (over de Wetering?) bij Pui/lijk, 1906

KUIPERS-VERBUIJS, M.J., e.a., Ruïnes in * MAARSCHALKERWAART, H.M.C.M. van, e.a., Bruggen in Nederland 1800-1940.

Nederland; Zwolle/Zeist, 1997; 333 p., Vaste bruggen van ijzer en staal; Utrecht, afbn. (72) * CROLS, R., en T. HERMANS, Trafohuisjes;

Utrecht, 1995; 62 p., afbn., lit. (725.19) Gelderse Monumentenreeks deel 2 * SCHOLTEN-BALLAST, P.D., Molennieuws - Batenburg; in: Gelders Erfgoed, 1997-3,

p. 23 (725.4) * K[OCK-WILLEMS], T. d [e], Bondsgebouw aan opknapbeurt toe. Markant gebouw aan Kattenburg in 1998 een eeuw oud!; in: De Waalkanter, d.d. 30-10-1997, afb. (725.5 en 725.8) Druten

1997; 400 p., afbn., lit, regs. (725.95) spoorbruggen over de Maas bij Heumen, Ravenstein en Molenhoek en verkeersbrug over de Waal bij Leeuwen * WANING, J.I. van, Vertrouwen in Bouwen.

De geschiedenis van vijf bouwende generaties Van Waning; Rotterdam [1992]

(725.95 en 69) p. 79-85: betonnen bruggen (over de Wetering?) in Pui/lijk 1906 en Bergharen, beide met foto's BOERTJES, K., Wees Gegroet... Kapellen langs velden en wegen in Gelderland; Leid e n / E i n d h o v e n , 1997; 98 p., afbn.

(726.54) * KfOCK-WILLEMS], T. d [e], Dorpshuis 'De Meent' 25 jaar een écht gemeenschapshuis!; in: De Waalkanter, d.d. 23-01-

1997, afb.

Afferden

32

(725.83)

KOLFIN, E., Het werk der geheele gemeente. De St. Antonius-Abt: een neogotische kerk van Cuypers en h ^n r kunstvoorwerpen in Neerbosch 1826- ^96; Nijmegen, 1997; 124 p., afbn., lit. (7.:6.54)

* PETERS-SENGERS, T., De St. Antonius

Abt-kerk in Wychen met haar monumentaal Gradussen-orgel; Wijchen, 1996; 63 p., afbn. (726.54 en 681) * K[OCK-WILLEMS], T. d [e], Monumentale scholen rode draad op 13 en 14 september; in: De Waalkanter, d.d. 11-09-1997,

afb.

(727.1) b.g.v. de Open Monumentendagen

* VIJFENTWINTIGJARIGE, De — Reifholzkapelle in nieuwe uniformen; in: De Waalkanter, d.d. 10-04-1997, afb. (785) Boven-Leeuwen * DAMVERENIGING, — Slagvaardig viert

gouden jubileum; in: De Waalkanter, d.d.

25-09-1997 (794) Wamel * HURRIE, — - Up bestaat 40 jaar!; in: De

* [BOERDERIJ], [— Alphen aan de Maas]; in: Tweestromenland, nr. 91 (1997/1), p.

Waalkanter, d.d. 11-12-1997 (796.3) volleybalvereniging Hemen

26, afb. (728.6)

* GELDER, J. [A.] van, en H. de ROUW,

* KfOCK-WILLEMS], T. d[e], Voetbalvereniging AAC veertig jaar jong, springlevend

Wevershof of Boschlust?; in: Tweestromenland, nr. 92 (1997/11), p. 3-7, tek. (728.6) Bergharen ?

en op de toekomst voorbereid; in: De Waalkanter, d.d. 22-05-1997, afb. (796.3) Altforst-Appeltern

* BOUWKUNST, Landelijke — Gelderland;

* TWINTIG, 20 Jaar Volleybalvereniging Isala '77 Beneden-Leeuwen; in: De Waalkanter, d.d. 28-08-1997, afb. (796.3)

Arnhem, 1996; 46 bladen in een map (728.6) uitg. Stg. Hist. Boerderij-Onderzoek

* UNITAS, — Dames viert 20-jarig bestaan; HARENBERG, J., Kastelen, zo waren ze;

Almere, 1997; 96 p., afbn. (728.8 en 912) 90 kastelen, waaronder Wijchen, in oude ansichten * LAATSTE, — gemetselde schoorsteen in Nederland; in: Monumenten, jrg. 18 nr.

10/11 (okt./nov. 1997), p. 27 (728.9 en 627.53) stoomgemaal AppeÜern * BEELDENROUTE, —. Beeldig Wijchen; Nijmegen, 1996; 86 p., afbn., krt. (73 en 379.8)

in: De Waalkanter, d.d. 03-04-1997 (796.3) damesvoetbalvereniging Wamel * DAMESGYMCLUB, — Puiflijk 35 jaar jong; in: De Waalkanter, d.d. 06-11-1997, afb.

(796.4)

* KfOCK-WILLEMS], T. d [e], Judo-Kwai Druten viert zilveren jubileum met open

dag; in: De Waalkanter, d.d. 17-04-1997, afb.

(796.8) * GELDER, J. [A.] van, Pröts of próts of pruts?; in: Tweestromenland, nr. 91

(1997/1), p. 21 (800.87) TOELE, A., en H. JACOBI, Het noodgeld van Nederland in de Tweede Wereldoor-

log;

Vriezenveen, 1996; 380 p., afbn. (737)

gemeente Druten

* H[AS], L, Gemengd koor Zang en Vriendschap viert haar 30-jarig bestaan!; in: De Waalkanter, d.d. 04-09-1997, afb. (784) Batenburg

33

Losse nummers tijdschrift:

Kopij: Kopij dient getypt (zo mogelijk op floppy met raad leverbaar. De nummers 19-80 kosten ƒ 2,50 uitdraai), gedateerd en ondertekend te worden en vanaf nummer 81 ƒ 7,50 per stuk (leden verzonden aan de redactiesecretaris. Kan een ƒ 6,00). De prijzen van de nummers 1-18 op artikel niet getypt aangeleverd worden, dan aanvraag. Bestellingen kunnen zowel telefo- gaarne in een duidelijk leesbaar handschrift. nisch als schriftelijk gedaan worden. Tevens zijn Afbeeldingen moeten, indien men ze terug wil deze verkrijgbaar tijdens de openingsuren van hebben, aan de achterzijde voorzien zijn van het documentatiecentrum en het Streekhisto- naam, adres en woonplaats van de bruikleengerisch Museum Tweestromenland te BenedenLeeuwen.

Vanaf nummer 19 zijn alle tijdschriften uit voor-

Vijf argumenten om (024) 641 30 12 te bellen: 1. U bent eenjaar lang verzekerd van leesplezier, doordat u 4 maal per jaar het streekhistorisch tijdschrift Tweestromenland ontvangt.

2. U wordt lid van een actieve en gezellige (historische) vereniging.

3. U krijgt 50% korting op de toegang tot Streekhistorisch Museum Tweestromenland.

4. U hebt vrije toegang tot de genealogische gegevens in het streekhistorisch documentatiecentrum in Wijchen.

5. U vindt een (nieuwe) hobby op het gebied van streekdracht, historische boeken lezen, oude foto's, kaarten of bidprentjes verzamelen en u kunt evenementen en excursies bijwonen.

Ziedaar: 5 prima argumenten om u aan te melden als lid of een ander als cadeau te verrassen met het lidmaatschap van de bloeiende Historische Vereniging Tweestromenland. Voor maar ƒ 35,— per jaar!

Belt u ons: (024) 641 30 12 Of schrijf: Tweestromenland, postbus 343, 6600 AH Wijchen

KOPIJ

voor nummer 103 van ons tijdschrift 'Tweestromenland' graag vóór 1 februari 2000 opsturen naar de redactie.

34

Algemeen Postadres: HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND Postbus 343, 6600 AH Wijchen

HET STREEKHISTORISCH MUSEUM TWEESTROMENLAND Pastoor Zijlmansstraat 3, 6658 EE Beneden Leeuwen; tel. (0487) 595002

Het bezoekadres (geen postadres) van het documentatiecentrum van de Vereniging is: Kasteellaan 24 te Wijchen; tel (024) 6413012.

Openingstijden: Elke zondag, dinsdag en woensdag van 14.0017.00 uur.

Rolstoeltoegankelijk.

Openingstijden: elke woensdagmiddag van 14.00-17.00 uur, vrijdagavond (voorafgaande aan de eerste zaterdag van de maand) van 18.30-21.00 uur en elke eerste zaterdag van de maand van 9.30-12.30 uur. Ingang: via het souterrain links van het gemeentekantoor. In de maanden juli en augustus is het documentatiecentrum gesloten.

Groepen kunnen volgens afspraak terecht.

Postadres van het museum: De Heuvel 107, 6651 DC Bruten; tel. (0487) 517282

Publicaties uit de TWEESTROMENLANDREEKS ledenprijs dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl

l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

dl 17

Maas en Waals woordenboek (3' druk) Aan het volk van Nederland Leeuwen en Elisabeth Boldershof Ewijks klooster Stoomtram deel I Schoolstrijd Appeltern Wee den vergetenen (watersnood 1926) Dorp Horssen Stoomtram deel II Kwartierstatenboek Dorp Afferden Bibliografie Tweestromenland Van Vamele tot Wamel Duizend jaar Deest St.-Andreaskerk Weurt 1898-1998.

100 jaar 'een open huis', Weurt ien ut Wurts

niet-ledenprijs

29,95 ƒ 8,00 ƒ 18,50 f 18,50 f 13,50 f uitverkocht ƒ 7,50 uitverkocht uitverkocht ƒ 10,00 uitverkocht ƒ 39,00 ƒ 54,50 ƒ 42,50 ƒ 47,50

ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ

34,95 9,75 25,00 25,00 15,00

ƒ

9,75

ƒ

15,00

ƒ ƒ ƒ ƒ

39,00 59,50 45,00 47,50

27,50 22,50

ƒ ƒ

30,00 25,00

ƒ ƒ

De prijzen zijn exclusief administratie- en verzendkosten.

Boeken zijn te koop tijdens de openingstijden van het documentatiecentrum van de Vereniging te Wijchen en in het Streekhistorisch Museum Tweestromenland in Beneden Leeuwen.