1994 by Tweestromenland

Streekarchief Bommelerwaard

W A A &N E U i N ö • • •' ' " W B C Z N J D I

OMWENDING T A N D *

LIJF- o r B A A R M O E D E R » Hot dat die hait zelve, door toeval, het . ' t binnenfta builen kan wenden,

• ',

•p wat wijze die weder té herftelku Is. v

•*

•

Beproefd en

G. Chirurgijn tn Ampti Vro«dm««ffcr At» Anfli v«n Taifclien Mai fa Wluil,

' Tot Druuten jat 4 jfugtutui 1788.

. te '

•

;, -

N ij M E GE' -N, -

CldruUt bij I S A A C V»N C A M P E N ,

~i:

M D -c c i, x x"x> y i i ».

TWEESTROMENLAND MAAS E N WAALS T I J D S C H R I F T VOOR S T R E E K G E S C H I E D E N I S

H. I V. 1994 - verse li i j 111 t en m i n s t e v i e r m a a l per j a a r - NI.'M M K R 79

Lidmaatschap: Het lidmaatschap geeft recht op toezending van tijdschrift en nieuwsbrief, op deelname aan excursies en tevens korting op de boekhandelsprijs bij uitgaven uit de Tweestromenlandreeks. Contributie: De contributie voor 1994 bedraagt ƒ 30,-. Men mag ook meer storten bij wijze van gift, te voldoen door storting op postgiro 2622012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen. Ledenadministratie: M. van der Putten, Begoniastraat 22, 6658 EB Beneden-Leeuwen, tel.: 08879-4336, voor de opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (voor l december). Secretariaat: Postbus 343, 6600 AH Wijchen, tel.: 0889418987. Ereleden: H. van Heiningen, J.P.M, van Os, J.P. van Wezel. Erevoorzitter: J.P. van Wezel. Bestuur: J.L.C. Alkemade, vz., Ewijk J.A. van Gelder, vice-vz., Bergharen J.P.H. Daverveld, secr., Wijchen J.A.Jansen, penn., Wijchen Mevr. W.M. Berris-Visschers, Wijchen J.J. van den Burg, Wamel Mevr. G.Y.M. Derks-Klabbers, Druten G.W. van Gelder, Beneden-Leeuwen M. van der Putten, Beneden-Leeuwen G.A.A. Rooijakkers, Overasselt W.J. van Sommeren, Beneden-Leeuwen

Drs. C. Visser, Druten W. van Wel, Wamel

Administratie: P.G. Leussink, Beuningen Kopij: Kopij dient getypt (/o mogelijk op lloppydisk met uitdraai in WP 4.2 of 5. l), gedateerd en ondertekend te worden verzonden aan: Pieter van Bernebeek, redactiesecretaris, Kruisbergsestraat 35, 6611 AH Overasselt, tel.: 08892-2552. Kan een artikel niet in machineschrift worden geleverd, dan gaarne in een duidelijk leesbaar handschrift. Afbeeldingen moeten, indien men /,e terug wil hebben, aan de achterzijde voorzien zijn van naam, adres en woonplaats van de bruikleengever.

Losse nummers tijdschrift: Nrs. 19 t/m 79 voorradig. Per stuk ƒ 7,50 exclusief ƒ 2,50 verzendkosten. Te bestellen door storting op giro 2622012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen.

Inhoud 3 Johan van Os: Maas en Waal Medisch (3): Vroedmeester Bodenstaff (1737-1811) en zijn familie 11 W.M.G. Arts en H.J. van Capelleveen: De kerken van architect C. van Dijk in Maas en Waal (2) 19 C.P.J. van Kouwen: December 1944/1 januari 1945: Een ongelukkige jaarwisseling 21 Sjef Daverveld: Gezinnen te Dreumel (1603) 1685-1810 (1840) Nieuwsbrief Op de voorkant: Titelblad van het boekje dat de Drutense vroedmeester G. Bodenstaff op 4 augustus 1788 in Nijmegen publiceerde.

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS Redactie:

Gijs van Dijk, Pieter van Bernebeek, Hugo van Capelleveen, Jan van Gelder, Kees van Kouwen, Pieter Roelofs.

NUMMER 79

1994/1

Johan van Os

Maas en Waal Medisch (3)

Vroedmeester Bodenstaff (1737-1811) en zijn familie Er is alle reden om ook in de derde aflevering van deze serie nog eens terug te komen op chirurgijn en vroedmeester Gerardus Johannes Bodenstaff. Want wat is er intussen gebeurd? Ene meneer Breukers te Cuijk las aflevering l van 'Maas en Waal Medisch' (in nr. 74, 18.XII.1992) en stuurde dat verhaal door naar Rotterdam, waar het opnieuw werd gelezen door een achter-achter-achterneef van de vroedmeester zelf, namelijk de eerwaarde heer H.P.W.M. Bodenstaff. Deze Rotterdamse geestelijke, die zich grondig in de geschiedenis van zijn familie heeft verdiept, stuurde mij vervolgens twee zeer uitvoerige brieven met een haast ongelofelijk aantal gegevens over de 18e-eeuwse geneeskundige te Druten, van wie ik zelf niets dan enkele schimmige sporen had weten te vinden. Wat hier over vroedmeester Bodenstaff en zijn familie volgt, dank ik voor het overgrote deel aan de speurzin en de behulpzame hand van de Rotterdamse priester-genealoog (die overigens weer niet wist dat zijn over-over-overoom in 1783 "t Pausdom 'had verruild voor de 'Godsdienst der Hervormden': een ontdekking die trouwens niet door mij is gedaan, maar door onze redacteur Hugo van Capelleveen.1 TIEN KINDEREN jarige leeftijd trouwde hij daar met HerGerardus Johannes Bodenstaff kwam niet, menegildis van Teefelen (ook wel Hermijna zoals ik vermoedde, van Ravenstein, maar of Hermana genoemd). De vroedmeester, van Uden, waar hij op 4 november 1737 die het tenslotte van geboorten moest hebwerd gedoopt. Zijn ouders waren Johannes ben, gaf in Megen zelf het goede voorbeeld. Henricus Bodenstaff en Catharina van Zijn op 10 mei 1767 met Hermenegildis Meurs. Vader Bodenstaff was in Uden ook al gesloten huwelijk leverde 10 kinderen op. heelen vroedmeester. We mogen aanne- De eerste negen werden allemaal door pasmen dat de jonge Gerardus het vak in hoofd- toor Johannes Gijsbertus Biedijckx (1751/.aak van zijn eigen vader heeft geleerd. Een1791) in de Megense parochiekerk gedoopt, maal rijp voor een zelfstandige praktijk, trok Het tiende kind - Franciscus - is omstreeks Gerardus Bodenstaff naar Megen. Op 29- 1781 geboren in Druten en in die tijd moet

tot assistentes van Bodenstaff benoemd zijn, op een wedde van 100 gulden per jaar. Daarnaast bleven natuurlijk in alle buurtschap-

pen de traditionele baaksters in actie, hoewel dat eigenlijk niet de bedoeling was. De aanstelling van een 'echte' vroedmeester met bevoegde assistentes had juist ten doel aan de wilde bakerij met haar ouderwetse en vaak bijgelovige methodes een eind te maken, maar dwingend voorschrijven kon en wilde het ambtsbestnur op dit gebied niets. Het heeft trouwens tot het midden van

onze eeuw geduurd, eer alle baaksters met hun spreekwoordelijke 'bakerpraatjes' van het kraambed verdreven waren.

Afb. 1. Hermanus P.W.M. Bodenstaff van de Misión Católica Espanola' te Rotterdam, de priester-genealoog die ons grotendeels de stof voor dit artikel heeft bezorgd. Foto:Jean van Roon, Rotterdam de Megense chirurgijn en vroedmeester dus met zijn hele gezin de Maas «ver getrokken zijn om zich in Driiten te vestigen. Daar werd Gerardus Bodenstaff op het Ambtshuis door de Maas en Waalse Ridderschap (streekbestuur) benoemd tot '(Chirurgijn en Ampts Vroedmeester des Ampts van Tussrhen Maas en Waal'. GEEN BAKERPRAATJES MEER Van Dreumel tot en met half' Winssen kreeg

GEBOORTEBEWIJS VOOR LEEUWENAAR Uit een brief van de Horssense pastoor Antonius van Mook, d.d. 11 oktober 1834", weten we dat Gerardus Bodenstaff in februari 1782 al van Megen naar Druten was verhuisd en dat hij toen ook in Leeuwen te hulp werd geroepen bij bevallingen. Hij heeft de latere pastoor van Horssen namelijk ter wereld geholpen. Pastoor van Mook was een zoon van het welgestelde Leeuwense echtpaar Jacob van Mook en Maria Kilsdonk, dat kort na Antonius' geboorte naar Wamel verhuisde. Antonius van Mook werd in 1809 pastoor van Horssen. Toen hij daar op 24 oktober 1820 een zieke ging bedienen, brak hij een been. De breuk wou maar slecht genezen en met het klimmen der jaren namen de ongemakken toe. Ruim dertien jaar na zijn valpartij had de pastoor nog zoveel last van de beenbreuk dat hij zich - hoewel pas 52 jaar niet langer in staat voelde 'de Parochie behoorlijk te kunnen bedienen'.' In 1834 vroeg hij Vicaris Hermans om ontslag en de Ministervan Financiën om pensioen. Bij zijn pensioenaanvraag stuurde hij de Minister

Bodenstaff alle kraambedden onder /.ijn zijn 'Doopexlrati en daarbij behorend hmrijs van hoede, voorzover er althans op zijn verlos- den vroedmeester G. Bodenstaf'. Hij trok zich uit kundige hulp prijs werd gesteld. Hij kon het

werk alleen niet aan. We zagen dan ook (aflevering 1) dat hij in 1782 voor de dorpen Dreumel en Wamel assistentie kreeg van de eveneens door het ambtsbestuur aangestel-

de vroedvrouw Johanna Thai. Zo zullen er ook aan de Maaskant en in de oostelijke dorpen van het ambt bevoegde vroedvrouwen

Horssen terug naar zijn geboortedorp Leeuwen, waar hij - blijkbaar ten huize van zijn

neef, de tapper Jacob van Mook - nog acht jaar van zijn pensioen heeft kunnen genieten. Hij overleed op 14 november 1842 in de ouderdom 'van zestig jaren en negen maanden', aldus zijn doodsakte,' zodat we precies weten dat Gerardus Bodenstaff hem in februari

'^cvirtmclituv^ r

^^%.^s^ "^ l -%'a.n 'i

I r ITGKLF.ZEJNK GEDACHTEN <^,(2:*?Xl^eX'LOVWUAV VKvVjieVXUVt

~-^_) " '• ~~~ •'

~£i«.a \>«.*v.t-

, s?

-^7

'sCS-f-S/ff-

/s"

f'' ' ff

.'j

• s

/* .

*>f>f/i.s*«s/rr.//'"'*

<-'": f

. ..

FKAN.VflIK IMtOKA .SUIRYVKK.S.

•-'t ÏIJ•< ' *./•/* 'f ><•.. 9ss' /%.-'SZff'."

•$1 ^>

(

.^/fstWf'l'f/fï>ïf

J. J. TIIOJIPSON.

/^^

)

';'r~/7ïS.'7\

^:èi

- - '"^ •

3$.

Titelblad en opdracht van de 'Eerste Schrijfprijs' die Wllhelmma Bodenstaff- dochter van de Ravensteinse chirurgijn Johannes Marcellus Bodenstaff en zijn Drutense vrouw Gertrude de Kadt - op 14 mei 1824 verdiende als leerlinge van de 'Nederduitsche School'. 1782 ter wereld heeft geholpen. Uit de pen- Lauta van Aytsma. Deze buitenechtelijke sioenaanvraag kunnen we ook afleiden dat geboorte moest voor het volk verborgen blijde ambtsvroedmeester toentertijd - verplicht ven, maar de - zelfstandige - Batenburgse of vrijwillig? - geboortebewijzen afgaf. De rechtbank krijgt er lucht van en gaat er achpastoor had het zijne netjes bewaard. ter aan. Miena verklaart dat ze op een terugreis uit Nijmegen zwanger gemaakt is door KINDERMOORD IN BATENBURG een dronken soldaat. Haar kind zou dood Vier jaar later komen we de Drutense vroed- geboren zijn en zij had het 'uijt schaamte begmeester tegen in Batenburg, op 16 oktober raaven voor in het draaijhuijsje'bij het kasteel. 1786 namelijk. Hij heeft in het stadje aan de Om te kijken of dat waar is, huurt de rechtMaas een gerechtelijke taak te vervullen. Het bank twee deskundigen in: medicinae docverslag van de/.e pikante rechtszaak is te vin- tor Jacob Kopp uit Ravenstein en vroedmeesden, in H. van Heiningens grote boek over ter Bodenstaff uit Druten, die in de stukken Batenburg.' Van Heiningen heeft er acht vertrouwelijk Gradus wordt genoemd. bladzijden aan gewijd. De kwestie komt er op Op de aangeduide plek graaft de schout van neer dat Wilhelmina Slinkman, meid op het Batenburg inderdaad het babylijkje op van Batenburgse kasteel, een kind had gekregen van de toenmalige kasteelheer, baron Jan

een meisje dat in een kartonnen doos is gestopt. 'Het lichaampje blijkt gaaf en goed

gereinigd te zijn', vertelt Van Heiningen, 'maar de navelstreng is niet afgebonden'.

w, (/oor («MM/. Acf 6;M»(7;.^f &«/(fM A» M «/«%&"»

Volgens de voorschriften van de geleerde

gynaecologisch-verloskundige merites van Bodenstaffs publikatie hoop ik te zijner tijd nadere informatie te kunnen krijgen.

Boerhaave wordt het lykje vervolgens geopend om de longen er uit te halen en die in een emmer water te laten vallen. Dat gebeurt ook (—) met stukken daarvan en als die in beide gevallen blijven drijven, staat de conclusie vast: het kind is levend ter wereld gekomen'. Miena heeft gelogen. Er is reden haar van kindermoord te verdenken, op aanstichting van de baron. 'A//c.; ff ««r Mji( M««r (7% mcf o?;cr«'MJb'wwzmgg f«M oMZf rcgM/e &r »w%f;Vy/Mf, der /TMM(/ZgS(f W(Z(M7Z/7»mgP CM ^AyMfAf &^»WMMj!<Y', M A/f//!^M^f &l( A<?/

g*??»"/^ ^MV»Z/f«Y/f ff7.sV^P&OOfif

AzM( Af^^YTy.^zrf^W, (^f /«r/i^ %;«» owzcM.s (/«»;ƒ;-

/fM«^ m^f(MP?»/ (v; gWcf/^', aldus de getuigendeskundigen in hun rapport. Maar Miena is naar Nijmegen gevlucht, ver buiten de Batenburgse rechtsmacht, en de baron weigert voor de bank te verschijnen. Gradus Bodenstaff is een man van naam en

faam, zo blijkt wel uit dit verhaal. Als bannerheerlijkheid viel Batenburg buiten de jurisdictie van het Maas en Waalse amhtsgerecht, maar niettemin werd de ambtsvroedmeester voor deze zaak naar het Maasstadje gehaald. Ook de Ravensteinse geneesheer, doctor Jacob Kopp, moet meer vertrouwen in hem hebben gehad dan in 'zijn eigen vroedmeester' te Ravenstein zelf, hoewel ook deze een Bodenstaff was: Johannes Wilhelmus namelijk (l743-1 SOS) en vermoedelijk een neef van onze Gradus, meent mijn Rotterdamse zegsman.

f?? o// w^ ?M/zc dzf Tw&r /c /!p»Yf//f» A'. Over de

DOKTER IN SCHAGEN Als we in 1797 Bodenstaff opnieuw ontmoeten, ditmaal als chirurgijn aan het sterfbed van Hendrina van der Weerden-Uijen in Afferden (zie aflevering 2), is inmiddels ook zijn eigen vrouw, Hermenegildis van Teefelen, overleden en is de vroedmeester voor de tweede keer getrouwd. Zijn tweede vrouw was Anna Maria van Grinsven uit Veghel, daar gedoopt op l september 1751 en dus 14 jaar jonger dan haar echtgenoot. Het huwelijk werd daags voor de verjaardag van Maria (haar roepnaam) gesloten in Druten op 81 augustus 1794: hij 57 jaar, zij 43. Kinderen

/uilen daaruit niet meer geboren zijn. Maar Maria van Grinsven werd in Druten stiefmoeder van zeker 4 zonen en 2 dochters. Van de 10 kinderen uit Bodenstaffs eerste huwelijk waren er in 1794 met zekerheid nog O in leven: 1. Benedictusjosephus

2. Jacoba Birgitta S. Johannes Henricus 4. Gatharinajohanna 5. Johannes Franciscus R. Franciscus

(170H-); (1709-1H42); (1771-): (1773-); (1777-); (1781-1H60).

De oudste zoon, Benedictusjosephus, stond op 20 september 17H5 ingeschreven als student medicijnen aan de toenmalige hoge-

OMGEWENDE BAARMOEDER

school van Harderwijk, waar in 1693

De deskundigheid en het gezag van de Maas

man Boerhaave gepromoveerd was tot medicus, maar waar volgens spotvogels blauwe

en Waalse ambtsvroedmeester komen pas goed tot hun recht op 4 augustus 17HH. Dan verschijnt er bij de Nijmeegse drukker en boekverkoper Isaac van Gampen een geschrift van zijn hand. De titelpagina van het hoekje drukken we bij dit artikel als illustratie af. Hoogstwaarschijnlijk is het geschrift van Bodenstaff op één na' - het eerste dat er ooit vanuit Maas en Waal in boekvorm is uitgegeven. De vroedmeester heeft hel kennelijk samengesteld voor al zijn vakbroeders en -zusters in het land. Het gaat over Wc owzivwdmg I/«M <&* (—j &I«)?MIXY/(T. /WC (/(?/

(/ff /MMf ZC/-

Her-

hessen en doktersbullen verkocht werden. Benedictus Bodenstaff is in elk geval medisch doctor geworden, en wel op het dorp Schagen in de kop van Noord-Holland. Hij verdiende daar een gouden medaille van Koning Willem I, omdat hij in de jaren 1H19

en 1820

maar liefst 456 behoeftige Schage-

naren gratis had ingeënt tegen de pokken. Bij de uitreiking van de medaille noemde de burgemeester van Schagen hem W"» wr;« f//r Z!/M

&/(/f M ((»« Z//W ?<W»K/CH g!P///A MfM/(/'.

Zijn onbaatzuchtige aard spreekt ook wel uit

ïYc/JL, 'j/M'n-'&—^

(

X/ £&&^ &^,0*&*«~--£9^

•kJC.

fi 1>M..^.

<=r~^

/" •/? /

^ / ƒ/

. 'ra0cf& l/>yS&rfvzn~ ^O*£e.££*~^ ~>,

X/A^

/^*' V ^£-r~-" 7 - / / .'•/ y ./.._ _ x-' • ^v..^ (^_J_'tS/f-S

•

'X ^^

Tx^f^^^^L ^ .V^X .—————Tf^———

•/<?•!»• - Oki^^/xcT^ï-,,

^/^,.*^ é$J* "• '. ^'^--^

/ / / • /:

^X 's/- X" , J. r. 4&26j£."S«*,4Q

^*^ QJMJ~L,,~y^J^

''^h/t^^/

x /7

a2<'.raa^-e^a

^ tSceV&^t/r y ^

^fimei'^^lftT^-^fdrt^ 7 -

'%g&ss3e*' ~ 'Maffia

Handtekeningenlijstje onder een protestbrief van de Drutense hervormden (april 1795) tegen het kraken van de Ewaldenkerk door de roomsen. De van huis uit katholieke vroedmeester Gerardus Bodenstaff blijkt tot de strijdbare protestanten van Druten te behoren. Met hem tekenen o.a. kasteelheer Franfois Gijsbert van Brakett en koster-schoolmeester Willem Loderus. het feit dat Benedictus na de dood van zijn vader op 17 juni 1811 zijn stiefmoeder van Druten naar Schagen haalde, waar /ij in de Hollandse dokterswoning nog 15 jaar van haar oude dag heeft kunnen genieten. Maria van Grinsven stierf in Schagen op 26 augustus 1826 en uit naam van zijn 'Broeders en Zuster' zette Dr. Bodenstaff toen het volgende overlijdensbericht in de krant: 'Heden overleed, na eene /iekte van weinige dagen, te mijnen Huize, onze hooggeachte tweede Moeder, Mejuffrouw Maria Grinsven, weduwe van den Heer G. Bodenstaff, in den ouderdom van 75 jaren en 7 maanden. Langs den gewonen weg daar-

van aan onze Familie en Bekenden, kennis

BOUWVAKKER IN VEENHUIZEN Dochter Jacoba Birgitta bleef evenmin in Druten zitten. Ook zij zocht het in Harderwijk, waar zij trouwde met ene Hendrik Walter, mogelijk een medicus. Van dit echtpaar horen we nog. Zoon Johannes Henricus trouwde op 27 december 1799 in Oosterbeek met Geertje Geurts, maar schijnt later in Veenhuizen terechtgekomen te zijn. Dat klinkt erger dan het is. De Drentse kolonie Veenhuizen aan de Friese grens was oorspronkelijk een stichting van de in 1818 door generaal Jan van den Bosch uit Herwijnen opgerichte 'Maatschappij van Weldadigheid', die daar en in andere veenkoloniën vondelingen, weeskinderen, oud-strijders, bedelaars en verschop-

gevende, verzoeke wij van brieven van pelingen trachtte op te vangen: een zuiver rouwbeklag verschoond te blijven. B.f. sociale instelling dus. Pas in 1859 werd VeenBodenstaff.' huizen door het Rijk overgenomen en herschapen in een penetentiaire werkinrich-

ting. Johannes Henricus Bodenstaff moet er Kopp zal ook hij vaak genoeg in de overmase al in 1818 uit eigen beweging naar tot- dorpen Appeltern, Batenburg en Niftrik te hulp geroepen zijn. Hetzelfde geldt voor zijn gegaan zijn als bouwvakker. Hij zon er met een meestertimmerman o.a. 25 huisjes voor

kolonisten gebouwd hebben. Met zijn Geertje zorgde hij er ook voor een uitgebreid

nageslacht dat tot op de huidige dag nog terug te vinden is o.a. in Assen, Drachten en

Groningen. Dochter Catharina Johanna Bodenstaff bleef in het medische circuit. Zij trouwde op 31

oktober 1811 in het Betuwse Lienden met de geneesheer Wilhelmus Backer, die een praktijk had in Bennekom. Van zoon Johannes Franciscus is tot dusver nagenoeg alleen bekend dat ook hij niet in Druten achterbleef. Hij trouwde op 5 mei

opvolger Johannes Marcellus Bodenstaff. Deze Ravensteinse 'accoucheur', zoals vroedmeesters in de Franse Tijd betiteld werden, had zelfs nauwe familierelaties met Maas en Waal. Hij was getrouwd met de Drutense Gertrude de Kadt, die hij mogelijkerwijs ten huize van Gerardus Bodenslaf) had leren kennen. Het Ravensteins-Drutense echtpaar Bodenstaff-De Kadt kreeg op IB augustus 1812 een dochter met de namen Wilhelmina Francis-

ca Aloisia. Langs onnaspeurlijke wegen heb

ik van haar een boekje1 in m i j n btv.it gekregen. Wilhelmina Bodenstaff doorliep name1803 in de Hervormde kerk van Zaltbommel lijk de zogenaamde 'Nederduilsche School' met de 22Jarige Maria Peters. te Ravenstein en kreeg daar op 14 mei 1824 Franciscus Bodenstaff tenslotte, de enige de 'eerste schrijffmjs', die zij 'mei veel lof had zoon die in Druten geboren is, werd in Lien- verdiend. Die eerste s c h r i j f p r i j s bestond uit den bij Resteren genees- en verloskundige een boekje met 'Uitgelezene (ĂŻedacliten, getrokop Huize 'Weltevreden'. Toen zijn eerste ken uil ('enige der beste iransdie l'mza Schrijvers', vrouw, Alida van der Beek, gestorven was, in 1823 verschenen bij J.). Thompson te Rothertrouwde hij op 20 februari 1840 met zijn terdam (een uitgeversbedi ijfdat op l augusnicht Johanna Catharina Walter uit Harder- tus 1825 de boekenzaak van de Amsterdamse wijk: hij bijna 60 jaar, zij 37. Beide ouders Horssenaar Pieter van Buren overnam.' Ik van de bruid - Hendrik Walter en facoba heb dit boekje indertijd cadeau gekregen Bodenstaff-waren toen al overleden. van dokter Frans Wasmann, voorzitter van Koning Willem I had in 1839 dispensatie ver- onze Vereniging. Hij zelf had het, meen ik, leend voor het huwelijk tussen neef en nicht. ooit opgeduikeld in Bergharen, waar - zoals Dokter Bodenstaff maakte er een grootse we nog zullen zien - de familie Bodenstaff plechtigheid van. Als getuigen had hij twee ook vertegenwoordigd is geweest, en wel met predikanten (Reinier van Beuningen van twee onderwijzers. Wilhelmina Bodenstaff, Helsdingen uit Ommeren en Amos Lam- de schrijfvaardige leerlinge te Ravenstein, brechts uit Lienden) en twee landeigenaren trouwde later met Peter Vaassen in Kleef, (Johannes Ceurvorst en Gijsbert Hasselman) waar zij op 6 mei 1878 is gestorven. Nog steeds leven er in Duitsland van dit echtpaar aangezocht. afstammelingen niet Drutens Kadttenbloed. 'EERSTE SCHRIJFPRIJS' In totaal heeft de familie Bodenstaff een DRENKELING IN ALEM twintigtal chirurgijns, vroeclmeesters en art- Een veel jongere broei van onze Maas en sen voortgebracht, behalve in Druten o.a. in Waalse ambtsvroedmeester - Johannes Boxmeer, Driel (Bommelerwaard), Eindho- Bodenstaff (1753-1793) - was chirurgijn in ven, Gennep, 's-Hertogenbosch, Lienden, het Bommelerwaardse Driel. Op 13 september 1786 trouwde hij daar met Johanna de Ravenstein, Schagen, Uden, Veldhoven en Zaltbommel. In verband met de Batenburg- Rover. Net als Gerardus in Druten is hij overse rechtszaak wees ik al op de Ravensteinse gegaan naar de Hervormde Kerk. De Drielse vroedrneester Johannes Wilhelmus Boden- chirurgijn was in 1781 al in f u n c t i e . Op l staff, in 1743 te Gennep geboren en in 1808 maart van dat jaar moest hij in de toen nog Brabantse heerlijkheid Alem het 'dood? ligte Ravenstein gestorven. Evenals dat het geval was met zijn stadgenoot Dr. Jacob hftam van fan van ('rommert'visiteren, 'hetwelk

op de Kille off Visserije deeses voornoemde heerlijkhijd uit het water is opgehaald'. Was Van Crommert gewoon verdronken of'vermoord, daar ging het om - een soortgelijke kwestie als in Batenburg. De chirurgijn bevond het lichaam 'gaaff ongeschonden sonder eenige blessuere off kneusinge' en het scheen hem toe 'in 't water verdronken off versmoord te zijn'. 'VOORBEELDELOOZE STOUTHEID' Gerardus Johannes, ofwel Gradus, Bodenstaf'f, de Drutense chirurgijn, heeft het geloof dat hij in 1783 aannam, blijkbaar niet meer verlaten. Dat volgt overduidelijk uit een protestbrief die de hervormden van Druten in april 1795 schreven aan de 'Provisoneelf Repraesentanten of vertegenwoordigers van het Volk van Gelderland'" : de voorlopige Gelderse overheid dus, die het adellijk bewind van vroeger op democratische grondslag had overgenomen. Dominee A.J. Gobelins Schadd, de predikant van Druteri en Afferden, beklaagt /.ich in de/e brief over de 'voorbeeldeloo/e stoutheidt' van de Drutense katholieken, die tot twee keer toe '/ijn' kerk hebben gekraakt, de middeleeuwse Ewaldenkerk. Met de dominee en dertien andere Drutense hervormden ondertekent vroedmeester Bodenstaff het protest tegen de enveldaden van /ijn vroegere geloofsgenoten. Het leerrijke lijstje van ondertekenaars drukken we hierbij ter illustratie af. Bodenstaff had een vaste hand van schrijven, dat is goed te /.ien. Als 'snijmeester' (chirurgijn) /.al hij daar ook ple/.ier van gehad hebben, en /ijn patiĂŤnten niet minder. PASTOOR VAN PUIFLIJK De meeste leden van de vroedmeestersfamilie Bodenstaff hebben - om in vroedmeesterstermen te blijven - de moederschoot van de Roomse Kerk nooit verlaten. Chris Bodenstaff (Ravenstein) is vele jaren vlootaalmoe/enier geweest. Van 1929 tot 1961 -meer dan 30 jaar - had de parochie Puiflijk een Wilhelmus Hubertus Josephus Bodenstaff, ook al uit Ravenstein, tot /.ielenherder. Op 16 april 1885 geboren, werd de/e Ravensteiner op 21 mei 1910 priester gewijd (tegelijk met A. Hootsmans, de latere pastoor van Ewijk; Jos Mandos, de latere pastoor van Afferden, en Piet Zijlmans, de latere pastoor van Bene-

WĂŻlhelmus Hubertus Josephus Bodenstaff, 1929 tot 1961 pastoor van Puiflijk.

van

den-Leeuwen).

Wimke Bodenstaff assisteerde eerst in Den Dungen, werd vervolgens kapelaan in Raamsdonkveer en in Oss, maar kwam op 11 oktober 1929 voorgoed als pastoor naar Puiflijk. Hij had alles van de 'pastor bonus'. Op /wartgeverfde klompen brevierde hij door

het dorp. Zijn inkomsten gingen grotendeels naar ge/innen die het harder nodig hadden dan hij. In de crisisjaren sympathiseerde hij heimelijk met de 'dissidente', dooi' het episcopaat veroordeelde 'Actie voor de Kleine Boer' van /ijn parochiaan Alphons Bouwman. Zelf leidde hij op zijn onderkomen pastorie het leven van een asceet.

SCHOOLMEESTERS IN BERGHAREN In Bergharen werd op l juli 1851 een Johannes F. Bodenstaff benoemd als eerste katholieke hulponderwijzer aan de openbare lagere school. Hij volgde in 1855 de hervormde meester Van Schaik van Exter op als schoolhoofd, waarna de Bergharense protestanten overgingen tot het stichten van een bijzondere school. Bodenstaff, ook secretaris van het Algemeen Armbestuur, verdiende in Bergharen - naast vrij wonen met tuin - 80 gulden schoolgeld van de kinderen, 35 gulden gemeentetoelage, 125 gulden rijkstoelage en '20 gulden provinciegeld: bij elkaar 260 gulden per jaar. Met enige salarisverbetering in later tijd heeft de katholieke schoolmeester het in Bergharen 42 jaar volgehouden. Sinds 1892 kreeg hij voor de klas hulp van zijn zoon Willem J. Bodenstaff'. Toen het schoolhoofd op l april 1897 eervol ontslag kreeg, vertrokken vader en zoon allebei naar Wijchen."

Noten: 1. Capelleveen, Hugo van, Zoo sloeg dan de ure... De protestanten van Duiten, Afleiden en Deest, Druten 1985, p. 17 en 68-69. 2. Ingekomen Stukken 1834 (11 oktober). Gemeentearchief Horssen, Duiten. 3. Idem (14 maart). 4. Register van Overledenen 1840-1850, Gemeentearchief Wamel, Beneden Leeuwen. 5. Heiningen, H. van, Batenburg, eeuwenlang twistappel, Wijrhen 1987, p. 155-162. (i. De primeur komt toe aan de beroemde bi iel

Aan het Volk van Nederland, dooi Joan Derk van dei Capellen tot den Pol in 1781 anoniem gelanceerd op het Huijs te Appeltern, in 1981 opnieuw uitgegeven in de 'Tweestiomenlandreeks', Nr. 2, met een inleiding van Dr. W.F. Wertheim en Dr. A.H. Wei theim-Gijse Weenink. 7. Os, (ohan van, Hoe een Horssense jongen het maakte in Amsterdam. I'ieter van Buren (1751-1813), boekhandelaar en uitgever, in: 'Tweestromenland' Nr. 63, 22 XII 1989, p. 13. 8. Rijksarchief Gelderland, Arnhem: Frans Archief, Inv.Nr. 51-d. 9. Gelder. Jan van, Sint Annaparorhie Bergha-

ren vanaf 1795, Bergharen 1993, p. 97-98.

W.M.G. Arts en H.J. van Capelleveen

De kerken van architect C. van Dijk in Maas en Waal (2) In deze serie is aandacht besteed aan de kerken die gebouwd zijn door de architecten H. van Tulder en C. van Dijk in ons werkgebied het Land van Maas en Waal. Wij beĂŤindigen deze serie met de twee laatste kerken van architect Van Dijk in Wamel en Deest, en het voormalige gemeentehuis in Maasbommel. In tijdschrift nr. 77 schreven wij, dat architect Cuypers in 1854 de kerk heeft gebouwd in het Brabantse Oeffeit, uitgevoerd met gemetselde kruisgewelven op ribben. Deze oude methode is sedert de middeleeuwen niet meer toegepast in ons land. Architect Van Tulder paste dezelfde methode toe in verschillende kerken die allen zijn uitgevoerd in schoonmetselwerk; in Oeffeit is dat niet het geval geweest. Cuypers heeft daar zijn werk laten afsmeren met een pleisterlaag. Mogen wij hieruit concluderen dat zijn eerste werk toch is tegengevallen, en dat het via de pleisterlaag aan het oog van de mensen is onttrokken? In het geraadpleegde boekwerk 'De katholieke kerken van Nederland' dat onder leiding van Dr. P.J.H. Cuypers is geschreven

ondernomen'. Batenburg: 'Door den architect C. van Dijk gebouwd, van wiens werk wij elders gelegenheid hebben iets meer te zeggen'. Wamel: 'Reeds het uiterlijk wekt weinig verwachting, vooral wanneer men de toren ziet met zijn al te drukke detaillering en zijn ongevoelige kleur van grijsroode, met feller roode afwisselende, baksteen en zijn cementbanden, die natuursteen imiteeren. Alleen de gebrandschilderde glazen in het koor en in het groote westelijk torenvenster brengen wat leven in dit monotoon geheel.' Deest: 'Dit onaanzienlijk gebouw is in 1880 onder leiding van architect Van Dijk vergroot.'

PAROCHIEKERK H. VICTOR en GEZELLEN te WAMEL o.a. Van Tulder en Van Dijk met enkele kri- In 1829 heeft de parochie Wamel een Watertiekvolle regels afgedaan. Dat hebben deze staatskerk gekregen die geen lange gebruiksarchitecten en hun collega's niet verdiend. periode heeft gekend. Als gevolg van bouwAls alleen het architectonisch werk van valligheid neemt het toenmalige kerkbearchitecten met naam en faam in het boek stuur op 19 december 1876 het besluit om wordt beschreven, dan kan hierop veel kri- over te gaan tot de bouw van een nieuwe tiek worden gegeven. kerk. Architect C. van Dijk is aangezocht om Wij besteden nu even aandacht aan de ker- een bouwplan te maken met begroting. In ken in Maas en Waal, gebouwd door H. van overleg met de architect neemt het kerkbeTulder en C. van Dijk, die voorkomen in het stuur een besluit om een terrein in de nabijgeraadpleegde boek. heid van de bestaande kerk, gelegen tussen pastorie en kerkhof, te bestemmen voor Dreumel: 'Een grote, maar weinig fraaie nieuwbouw. Een bouwcommissie gaat in kerk'. samenwerking met de architect er toe over Maasbommel: 'Een mooie, ranke gotieke om de kerk gerealiseerd te krijgen. Wegens kerk met prachtige hooge toren', aldus de drukke werkzaamheden die de architect plaatselijke pastoor. Dan gaat Kalf verder elders heeft, worden de aanvangswerken een 'wat ik elders van werk van de/e bouwmees- jaar uitgesteld. In die periode heeft Van Dijk ter zag, was echter van dien aard, dat ik eene wel de tekening met bestek en begroting uitreis naar deze zijne schepping niet heb gewerkt. De bisschop van het bisdom 's-Herdoor Jan Kalf s.m.c; worden de kerken van

Afb. 1. Toren van de kerk van Wamel, waarin duidelijk de z.g. natuursteen is verwerkt. Voor de

Ajb. 2. Vanuit de Kloosterstraat een duidelijk beeld van de toren met haar traptorentje en de

ingang staat het H. Hartbeeld dat in 1932 is onthuld.

ingang aanzet.

togenbosch gaat met het plan accoord met de aangetekende opmerking: 'dat het eindbedrag de Ć&#x2019; 100.000,- niet mag overschreiden'. Het bouwplan voorzag om de kerk in twee fasen op te bouwen. Allereerst het koor met het kruis, en daarna het middenschip met toren, zoals dat ook in Dreumel is gedaan.

grond ingedreven. Wanneer iri maart de

metselwerken beginnen, vraagt pastoor Verhoeven aan zijn parochianen om te komen helpen met kar en kruiwagen, wat natuurlijk gratis moet gebeuren. De opbouw vorderde in gestaag tempo. Op 5 mei 1879 werd de eerste steen gelegd, en in november, nadat de dakconstructie was geplaatst, is een begin gemaakt met de opbouw van de gewelven en

De opbouw Het werk is gestart tijdens het pastoraat van A.J. Verhoeven, die zijn pastorie heeft moeten verlaten omdat het in de weg stond voor de nieuwbouw van de kerk. De nieuwe pastorie, die ongeveer Ć&#x2019; 8.400,- heeft gekost, is gebouwd op 152 heipalen. De bouw van de kerk begint op 7 oktober 1878 met het verbeteren van de ondergrond. Vanaf 7 oktober 1878 tot 9 januari 1879 zijn er 429 palen de

het plaatsen van het glas. Pastoor Verhoeven heeft nog juist mogen meemaken dat het priesterkoor gedeeltelijk glasdicht is gemaakt, voordat hij plotseling, als gevolg van een hersenbloeding, op 25 november 1879 overleed. Zijn opvolger was Wilhelmus van

lersel (1879-1903) die op 22 februari 1880 het eerste gedeelte van de kerk in gebruik heeft genomen. Voor de bouw van liet middenschip en toren verlangt de bisschop dat

er een gezonde financiële regeling wordt getroffen voor de betalingen. Schijnbaar is

|V<:

dat geen probleem geweest, want al snel

werd een begin gemaakt met de grondwerkzaamheden. Voor het middenschip en toren zijn respectievelijk 214 en 279 heipalen gebruikt. Met een stevige ondergrond en goede financiële onderbouwing waren er geen problemen meer om de bouw geheel af te maken. Smid Berkvens krijgt opdracht tot het smeden van het ijzeren kruis dat hij met een groot aantal medewerkers op 5 juli 1881 op de spits heeft geplaatst, die vanaf de grond 75 meter hoog is. Het kruis woog in totaal 600 kilo. In januari 1882 is de kerk officieel ingezegend, om daarna op 6 augus-

tus 1883 plechtig door Mgr. A. Godschalk te worden geconsacreerd. Ondanks de vele voorzorgsmaatregelen die genomen waren om verzakkingen en scheuren van de bouw te voorkomen, is in latere jaren de vloer van het priesterkoor zo zwak geworden, dat tijdelijk de twee zijaltaren zijn verwijderd om de vloer en ondergrond te verstevigen.

Om een goede beschrijving te maken van het uiterlijk van deze kerk moet gedaan worden met gebruikmaking van het bewaarde parochiearchief en oude foto's. Als gevolg van oorlogsgeweld is de kerk in 1944 zwaar beschadigd en nadien zijn de restanten afgebroken, (foto 5) Om instortingsgevaar van de toren te voorkomen is met gebruikmaking van springstof de toren gesloopt.

Afb. 3. Kerk en pastorie van Wamel. De dakruiter steekt zeer gunstig af bij het monumentale geheel.

heeft prachtig versieringswerk, dat zeer vakkundig is ontworpen. Het overdadig gebruik van imitatienatuursteen doet afbreuk aan het elegante uiterlijk van de toren. Aan de De kerk als gebouw rechterzijde is een traptorentje aangeDe kerk was een driebeukige kruisbasiliek; bouwd, bestemd voor het bereiken van orgel de eerste die architect Van Dijk heeft ont- en zangkoorverdieping; via een stenen trap worpen en gebouwd. De dakhoogte van het is de rest van de toren bereikbaar, (zie foto transept is op gelijke hoogte uitgevoerd als 1) Direct naast het traptorentje is een uitvan het schip, en op het punt van samen- bouw gemaakt die als toegangspoort dient komst is een dakruiter (angelustorentje) voor het betreden van de kerk. Een zelfde geplaatst. De toren die voor de kerk staat gelijkwaardige uitbouw is aangebracht aan heeft vier geledingen vanaf de grond tot aan de linkerzijde van de toren. Deze twee aande voet van de geknikte, achthoekige spits. bouwen doet veronderstellen dat de toren De eerste drie geledingen zijn geflankeerd maar één ingang heeft, (zie foto 2) De zijmumet een steunbeer en de vierde geleding is ren van het schip zijn laag gehouden en er als het ware los opgebouwd. Het koor- afgedekt met een lessenaarsdak. De hogere raam is robuust uitgevoerd, in vergelijking buitenmuur van het middenschip heeft een met het koorraam van de kerken van Maas- mooi uitgevoerde daklijstversiering. Vergelijbommel en Batenburg. De vierde geleding ken wij de ramen in de buitenmuren dan

Afb. 4. Interieuropname van de kerk met haar ronde pilaren, achthoekige kapitelen en schalken. blijkt dat de onderramen klein zijn en de

zijn toegepast of een constructie van latwerk bovenramen zijn ingebouwd in een nis het- en riet waarop een pleisterlaag werd aangegeen een groot raam doet veronderstellen, bracht. Wel is rnet zekerheid te melden dat maar door de te zware uitvoering van de de gewelven in deze kerk bepleisterd waren.

gemetselde stijlen is het glaswerk te gering. Het transept is eveneens uitgevoerd met te kleine bovenramen. In de afsluitingsmuur

van het transept heeft architect Van Dijk hetzelfde patroon gevolgd, (zie foto 4) Vergelijken wij deze kerk met die van zijn superieur, architect H. van Tulder in Dreumel, dan is in Dreumel veel meer gebruik gemaakt van daglichtinval. De onderlinge verhoudingen van kerk en toren zijn in Wamel zeer goed op elkaar afgestemd. Inwendige bouw Architect Van Dijk heeft in de kerk van Wamel ronde zuilen ontworpen met achthoekige basementen, eindigend in achthoekige kapitelen met een bladmotief, (foto 4) Vanaf de kapitelen ging een bundel van drie schalken naar boven die op hun beurt eindigden met een kapiteel waarop de ribkruisgewelven steunden. Het is niet met zekerheid bekend of hier gemetselde gewelven

Boven de spitsbogen tussen de zuilen liep een sterk geprofileerde waterlijst die een afscheiding vormde tussen de spitsbogen en de onderzijde van de ramen van zowel het middenschip, transept en priesterkoor. Boven de waterlijst was in een spitsboognis het raamwerk aangebracht, bestaande uit

twee spitsboogrameii, waarvan het bovenste deel het daglicht doorliet en het onderste deel blind was. In het topje van het bovenste deel van de nis was een raam aangebracht in ronde vorm in vierpas model. Deze beschreven constructie is in de gehele kerk aangebracht met uitzondering van de vijf ramen bij het hoogaltaar. Onder deze vijf ramen had Van Dijk vijf spitsboognissen ontworpen

waarin beelden geplaatst konden worden. Deze kerk van architect Van Dijk heeft enkele zeer opvallende wijzigingen dan zijn vorige projecten. Hij heeft voor deze bouw een geheel ander stijl ontwikkeld en uitgevoerd. De kerk in Wamel was zijn eerste kruiskerk

NIEUWSBRIEF

april 1994

Historische Vereniging Tweestromenland voor het Land van Maas en Waal en het Rijk van Nijmegen West.

UITNODIGING JAARLIJKSE ALGEMENE LEDENVERGADERING Datum: donderdag 21 april 1994. Aanvang: 19.30 uur. Plaats: cafĂŠ 't Sparreke, Hogeweg 91, Wamel. Agenda: 1. Opening 2. Verslag Algemene ledenvergadering 22 april 1993. Dit verslag is te vinden in de nieuwsbrief van ons tijdschrift nummer 76. 3. Ingekomen stukken. 4. Financieel verslag. 5. Bestuursverkiezing. 6. Rondvraag. 7. Sluiting ledenvergadering Aansluitend op bovenvermelde ledenvergadering houdt het Stichtingsbestuur van het Streekhistorisch Museum haar jaarvergadering. Agenda: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Opening. Jaarverslag. Financieel verslag. Verhuizing museum. Wat verder ter tafel komt. Sluiting.

Ter afsluiting van deze avond zal de video-film : 'Wamel, dorp onder vuur', worden vertoond. WIJ REKENEN ER OP DAT U ALLEN AANWEZIG BENT !!!!

Het bestuur van de vereniging 'Tweestromenland'

HJTST . ViE-J? .

T-WrE-E-S7-«OAtE'Af *_>!AfO

yftW:y:V;W:::::::::;::::ft:::S:^^

M.s4**s

E~A/

w^i^i^-SE"

Hist. Ver. Tweestromenland Maas en Waalse geslachten UITNODIGING

voor de zevende Maas en Waalse Genealogische dag op 23 april 1994. De werkgroep 'Maas en Waalse Geslachten' van de Historische Vereniging Tweestromenland organiseert op zaterdag 23 april 1994 haar zevende genealogische dag, die voor iedere belangstellende toegankelijk is. Opnieuw wil de werkgroep geïnteresseerde genealogen en historici samen brengen om hen zo in de gelegenheid te stellen gegevens uit te wisselen en contacten te leggen. De werkgroep Maas en Waalse Geslachten heeft voor dit jaar besloten, i.v.m. restauratie van het kasteel, de contactdag wederom te houden in het Streekdocumentatiecentrum van de Historische Vereniging Tweestromenland waarvan de werkgroep deel uitmaakt. De bezoekers kunnen nu de collectie boeken, tijdschriften, foto's, dia's en bidprentjes raadplegen. Het Streekdocumentatiecentrum is gevestigd in het souterrain van het Gemeentekantoor van de gemeente Wijchen, Kasteellaan 24 te Wijchen, tegenover

het kasteel. Telefonisch bereikbaar onder nr. 08894-13012. De toegang is via de bedieningsafrit en is duidelijk aangegeven. In de directe omgeving is voldoende parkeergelegenheid. Toegangsprijs Helaas noodzaken ons de omstandigheden een entreeprijs te vragen van ƒ 2,50 per persoon vanaf 12 jaar, bij entree te voldoen.

G^ s L-DICHTE: N Lunch

Er is voldoende gelegenheid om Uw lunch in het aanwezige restaurantgedeelte samen te stellen, daar voor deze gelegenheid het restaurant de gehele dag is opengesteld. U hoeft vooraf niet te reserveren. Werkgroep Maas en Waalse Geslachten De werkgroep maakt deel uit en wordt financieel ondersteund door de Historische Vereniging Tweestromenland. De werkgroep heeft zich ten doel gesteld alle Doop-,Trouw- en Begraafboeken van de dorpen in haar werkgebied te copiëren en toegankelijk te maken middels fichering. Elke doop-, trouwen begraafaantekening wordt op een fiche genoteerd; de fiches worden vervolgens alfabetisch gerangschikt en in laden ondergebracht. Het totaalbestand omvat meer dan 100.000 fiches. Sinds december 1992 zijn via ingebrachte computergegevens alle huwelijken uit het Maas en Waalse werkgebied uit de periode van DTB's toegankelijk gemaakt. Momenteel worden alle doopbestanden op dezelfde manier verwerkt. De werkgroep verzamelt ook genealogische literatuur welke zij heeft verkregen via schenkingen en aankoop. Zevende Genealogische Contactdag Om te komen tot een geslaagd bezoek aan contactdagen wordt U aangeraden zoveel mogelijk gegevens mee te brengen, opdat zowel voor U als voor anderen de resultaten optimaal zullen zijn. Voor uitbreiding van onze bidprentjescollectie vragen wij de bezoekers van de genealogi-

sche dag of wij hun collectie mogen copiëren

om zo anderen van dienst te zijn. Een persoonlijke schenking aan de werkgroep van een collectie van ruim 2000 micro-fiches met genealogische bestanden zal op 23 april voor het eerst worden gepresenteerd door de schenker. Met deze aanbieding kan de werkgroep op deze dag, alsook tijdens de gebruikelijke openingstijden, aan de bezoekers en geĂŻnteresseerden meer service verlenen. Programma 9.30 uur 10.00 uur 10.30 uur 12.30-13.00 uur 16.00 uur

Centrum open. Bezoekers melden zich bij de receptie. Aanvang zevende genealogische contactdag. OfficiĂŤle opening met een kort welkomswoord. Lunchtijd. Het centrum blijft open. Sluiting.

De volgende verenigingen, instellingen en personen zijn aanwezig

Werkgroep Maas en Waalse Geslachten - Doop-, Trouw- en Begraaffiches. - Copie DTB boeken. - Genealogische naslagwerken. - Micro-fiches genealogische bestanden. - Computerbestanden DTB's huwelijken en dopen (beperkt). Historische Vereniging Tweestromenland - Historische/heemkundige naslagwerken. - Publiciteitsmateriaal. - Boekentafel (verkoop van boeken, prenten, tijdschriften en de DTB en huwelijksinventaris). - Bidprentjes collectie. - Foto- en diacollectie.

Nederlandse Genealogische Vereniging met haar afdelingen: Kwartier van Nijmegen - Contactdienst/ledenservice. - Genealogische naslagwerken. - Publiciteitsmateriaal. - Computer informatie/demonstratie.

Land van Cuijk en Ravenstein - DTB fiches Land van Cuijk (coll. W. Jaegers) - Publicaties eigen afdeling. Betuwe - Genealogische verzamelingen uit particuliere collecties. - Publiciteitsmateriaal. Mw. H. Aben-Nederpeld - Informatiemateriaal speciaal afge stemd op beginners. - Genealogische naslagwerken. De heer Hans Giesbers - Nijmegen in kaart. Computerinformatie - Kwartier van Nijmegen. - Werkgroep Maas en Waalse Geslachten. - Gens Data. - Enkele particulieren. Museum Frans Bloemen -Tijdens de openingsuren is het Frans Bloemen museum gratis open voor de bezoekers aan de genealogische dag. Bereikbaarheid - Als U per trein wil komen, is dat alleen mogelijk met de stoptrein vanuit 's-Hertogenbosch of Nijmegen, elk half uur. Vanaf het station gaat U via de Bronkhorstlaan naar de Kasteellaan (richting centrum) en het Gemeentekantoor, waarin het Streekdocumentatiecentrum is ondergebracht. Wie per auto komt, wordt aangeraden via de Stationslaan het dorpscentrum te benaderen en bij het N.S.-station af te slaan, richting centrum. Er is voldoende parkeergelegenheid achter het Gemeentekantoor en Europaplein.

Informatie en organisatieadres - W.M.G. Arts, Zwanensingel 259, 6601 GK Wijchen. tel. 08894-16247, op woensdag n.m. 08894-13012.

NIEUWS VAN HET STREEKMUSEUM

VOORAANKONDIGING

Het grote nieuws uit het Museum is, dat het gaat verhuizen naar Beneden-Leeuwen. In die plaats wordt met ingang van 1 juli 1994 het voormalige Klooster St. Elisabeth gehuurd van het gelijknamige Verpleeghuis. Er zijn allerlei redenen om uit Maasbommel weg te gaan. Allereerst is het oude Raadhuis daar te klein geworden. De collecties werden steeds groter en wij konden bij lange na niet laten zien wat wij bezitten. Verder ligt Maasbommel nogal achteraf en is het moeilijk bereikbaar. In Beneden-Leeuwen is dat alles veel gunstiger. Het nieuwe gebouw is ongeveer tweemaal zo groot. Daar is tenminste nog enig openbaar vervoer. Wij verwachten daar ook meer vrijwilligers te kunnen aantrekken. Verder is het klooster toegankelijk voor invaliden. De echte verhuizing kan eerst in het najaar plaats vinden. Dit is een groot karwei. Wij hebben daar allerlei hulp bij nodig. Indien U ons wilt helpen zouden wij U willen vragen contact met ons op te nemen. Tot die verhuizing blijft het Museum gewoon open op de gebruikelijke tijden. De huidige exposities blijven waarschijnlijk alle gewoon staan. Die exposities zijn: -

De klompenmaker; De steenfabriek Dericks & Geldens; Kant en mutsen uit de streek; Oud Maas en Waals interieur; Oude landbouwgereedschappen; Oude ambachten; Archeologische vondsten uit de streek.

Het Museum is iedere zondagmiddag open van 14.00 tot 17.00 uur. Graag tot ziens in het Museum.

In het eerstvolgend tijdschrift (nr. 80) wordt de mogelijkheid bekend gemaakt voor opgave en inschrijving van het eerste kadastrale boekwerk uit ons werkgebied. De oude kadastrale gemeente Batenburg krijgt de primeur van deze uitgave die in aangepaste vorm naar de oorspronkelijke tekening en register is samengesteld. Een team van tekenaars en computermedewerkers hebben de oude gegevens verwerkt zodat een overzichtelijk boekwerk met kaarten is ontstaan. Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas Gelder/and.

Op zondag 15 mei 1994 is er vanaf 14.00 tot 16.00 uur in het Streekdocumentatiecentrum een feestelijie bijeenkomst voor alle medewerkers en leden van de Historische Vereniging Tweestromenland en tevens voor het Streekhistorisch museum Tweestromernland.

KOPIJ

Kopij voor nummer 80 moet uiterlijk op 1 mei 1994 in het bezit zijn van de redactie.

waarin hij vele nieuwe vormen heeft toegepast die zijn terug te vinden in zowel de toegang, toren, transept en ramen. Ook de pilaren ondergingen een verandering. Ontwierp hij vroeger pilaren die sterk waren geleed, in Wamel heeft hij gekozen voor een zuil in ronde vorm. De ontwikkeling en opzet van deze kruiskerk heeft tot voorbeeld gediend voor de bouw van de St. Franciscus kerk in de wijk Doddendaal in Nijmegen. Meubilering Voor meubilering en inrichting hebben vele inwoners uit Wamel hun steentje bijgedragen, met daarbij enkele grote uitschieters. De weduwe Blankers schenkt het hoogaltaar, terwijl de pastoor en HenriĂŤtte Schouten de twee zijaltaren voor hun rekening nemen. Jacobus de Jong schenkt de communiebank, en de weduwe Blankers staat ook nog garant voor het vervaardigen van vijf gebrandschilderde ramen achter het hoogaltaar. In 1895 stellen enkele inwoners geld beschikbaar voor aankoop van luidklokken, torenuurwerk en vier wijzerplaten. Het is jammer dat de aangebrachte wijzerplaten te laag in de toren staan. Schijnbaar heeft architect van Dijk er niet voldoende rekening mee gehouden om ze te plaatsen boven de galmborden.

Afb. 5. Het laatste restant van een prachtige kerk die door oorlogsomstandigheden is verwoest.

Oude foto's getuigen van het behaalde eindresultaat. In mei 1879 werd met de werkzaamheden gestart en in 1890 is het werk opgeleverd, (zie foto nr. 7) Het interieur PAROCHIEKERK H. MAAGD MARIA onderging een aanpassing door het plaatsen ONBEVLEKT ONTVANGEN TE DEEST van drie nieuwe altaren en een preekstoel, Nadat de parochie Deest in 1858 als zelfstan- waarvan de kosten zijn betaald door Johandige parochie ging functioneren, is er een nes, Gerardus en Antoon van Welie. Bij verbegin gemaakt met de bouw van een nieuwe gelijking met de nieuw gebouwde kerk in zeer eenvoudige dorpskerk. De plechtige Wamel, ook door Van Dijk gedaan, valt de inzegening heeft op 31 oktober 1860 plaats- overeenkomst op van de raamconstructie in gevonden, (zie foto nr. 6) De kerk is opge- het transept van de beide kerken (zie foto bouwd in de vorm van een driebeukige basi- 8). liek en de toren stond voor de kerk. Het Tijdens de Tweede Wereldoorlog is de kerk groeiende aantal gelovigen noodzaakte de door een vliegende bom getroffen, waarbij parochieherder om zijn kerk te gaan vergro- grote schade is ontstaan, doch de kerkdienten. In de persoon van architect Cornelis van sten gingen wel door. In de jaren 1954-1955 Dijk, die toen werkzaam was aan de kerk in is er een geheel nieuw schip aan de oude Wamel, vond de Deester pastoor de juiste toren gebouwd. Het geheel viel wat buitenman voor de uitbreiding. Van Dijk heeft op sporig uit, doch inmiddels is de oude toren eenvoudige wijze de verbouwing weten te gesloopt om plaats te maken voor een bijpasrealiseren. De oorspronkelijke toren met sende toren. De huidige kerk met toren is zijn drie toegangsdeuren en het eerste deel een aanwinst voor de parochie Deest. van het schip met zijn vier traveeĂŤn bleef gehandhaafd. De verbouwing hield in: het vergroten van het transept en priesterkoor.

B. K. kerk en pastorie, ĂŻkest

Afb. 6. Pastorie en kerk van Deest. De torenspits is laag naar verhouding van de vier geledingen. Opname omstreeks 1915. Afb. 7. Op de voorgrond de pastorie met daar achter de kerk van Deest. Vergelijk het raam van deze kerk met het raam van het transept van de kerk te Wamel.

A/b. 8. De nieuwe aanbouw uit 1954/55 aan de toren van de vorige kerk. PAROCHIEKERK EN KLOOSTER ST. JOZEF TE ALVERNA De bouw van een klooster niet kerk te Alverna was gegund aan de architecten Cornelis van Dijk en Petrus Th. Stornebrink, beiden wonende te W'ijchen. Van Dijk /ag echter al /.eer snel van de/e opdracht af wegens slechte ge/ondheid. Een onkostendeclaratie van /ijn hand maakt kenbaar dat hij 'voor medebestudering van een ontwerp voor klooster en kerk' en het 'bezoeken van het in uitvoering /ijnde bouwwerk', een bedrag noteert van ./ 300,- , De in/egening van kerk en klooster is op 29 oktober 1888 gedaan. Het gebouw is in twee delen ontworpen; het voorste is driebeukig met laag afgewerkte /.ijbeuken, het middenschip was eenbeukig. Bij de samenkomst van de vier daken was een dakruiter geplaatst. Door verschillende omstandigheden is het kloostercomplex inclusief' de kerk in de jaren 1980-1981 geheel gesloopt.

algehele goedkeuring is de raad overeengekomen om in de /omer van 1874 met de bouw te beginnen. Architect Cornelis van Dijk had op verzoek van de bouwcommissie een plan ontworpen met bestek en begroting voor ongeveer ./ (i.700,-. De bouw verliep /eer voorspoedig, want in augustus 1875 had de opening en inwijding plaats. Foto n r. 9 laat het raadhuis /ien in een wit winterlandschap.

GEMEENTEHUIS TE MAASBOMMEL Uit de notulen van de gemeenteraad van 1874 blijkt, dat vijf" raadsleden uit Alphen en een uit Maasbommel op 26 januari 1874 een voorstel indienden voor de bouw van een nieuw gemeentehuis. Op 30 januari boog de gemeenteraad /.ich over het voorstel en met

Lijst van geraadpleegde literatuur, archieven en collecties

EINDCONCLUSIE In de laatste vier tijdschriften /.ijn vele R.K. kerken uit het Land van Maas en Waal onder de aandacht gebracht van de le/ers van 'Tweestromenland'. Wij als auteurs en redactie hebben er veel van geleerd en op on/e eigen manier getracht een steentje bij te dragen aan de ontsluiting van het verleden. Wij danken de vele medewerkers die, in welke vorm dan ook, hun medewerking hebben gegeven aan de/e serie.

.Vlgr. H. van Helvoort, De kerken van architect Van Dijk in hel bisdom Den Bosch. Ongpl. studie,

juli 1971. L.H.C. Schntjes. Geschiedenis van het bisdom 's l lei togenboscli, uitg. 1870.

Afb. 9. Het oude Raadhuis van de gemeente Appeltern in Maasbommel. Kunst, uitg. 's-Gravenhage 1986. Am. Sengers en J. v. Gelder, Van Gemeentehuis naar Historisch Museum, t.s. Tweestromenland Archief van het bisdom 's-Hertogenbosch m.m.v. nr. 52. Frans van Oijen en Wil van Wel, Van Vamele tot Wamel, uitg. Tweestromenlandreeks nr. 14. Mw. M. v. Oss, mw. L. Weijn en mw. M. de Vree-

van Zon e.a Dreumel . . . kroniek van een parochie, uitg. sept 1982. R. Peeters; De straten van Tilburg, uitg. Boekhandel Giaiiotten BV Tilburg 1987. Drs. H.P.R. Rosenberg, De 19e-eeuwse kerkelijke Bouwkunst in Nederland, staatsuitg. 's-Gravenha-

ge 1972. R.J. Jansen en A. Uijtenbogaart, Het huis der

archivaris dr. J. Peijnenburg. W. Arts, Het dorp Haren in Historisch perspectief', uitg. 1987. W.H. van Ooijen, Wamel. coll. foto's. Streekdocumentatiecentrum v.d. H.V. Tweestromenland te Wijchen, coll. foto's en dia's, dagen

weekbladen. Streekarchiefdienst

Brabant-Noordoost,

rayon

Land van Olijk te Grave. H. van Heiningen, Batenburg: Eeuwenlang twistappel, uitg. Wijchen 1987 Drs. H.P.R. Rosenberg, De 19e-eeuwse Kerkelijke

Diocesaan Bouwbureau 's-Hertogenbosch.

bouwkunst in Nederland, Staatsuitg. 's-Gravenhage 1972. H. van Heiningen en J.G. Paesens, Kerk en parochie St. Victor Batenburg. 1876-1976. Pontianus Polman o.f.m., Het klooster en / i j n

Gentraal Bureau voor Genealogie 's-Gravenhage.

bewoners (Alverna) 1887-1962.

Stichting Ned. Inst. Architectuur en Stedenbouw

P.J.H. Cuypers en J. Kalf, De Katholieke Kerken in Nederland, uitg. Amsterdam 1906.

gemeente 1855-1980, uitg. 1980 gem. Aarle-Rix-

tel. Register van architecten, blz. 110. C). Brom, De Herleving van de Kerkelijke Kunst in Katholiek Nederland, uitg. Leiden 1933.

Rotterdam. A.G. Schulte, Monumenten van Geschiedenis en

C.P.J. van Kouwen

December 1944/1 januari 1945: Een ongelukkige jaarwisseling Nu 49 jaar geleden maakten de inwoners van Maas en Waal een moeilijke tijd door. De winter was streng met veel vorst en sneeuw. Het oorlogsgeweld sloeg dagelijks toe. Herhaaldelijk vielen er doden en gewonden. Zowel bij de burgers als de hier gelegerde Engelse, Canadese en Nederlandse militairen. Maar ook bij ongevallen vielen slachtoffers zoals in Beneden Leeuwen. In het dagboek van Harrie van Heertum vinden we namelijk het volgende. ': '31 December, Oudejaarsdag'

die vielen in een rechtstreeks gevecht met de

Het is prachtig vriezend weer vandaag. Maar erg glad op straat. Vanmorgen is een legerauto in de gracht gereden hij Van Mook. De wagen kantelde en kwam met de wielen omhoog in het water terecht. Van de vijf inzittenden kwam er slechts één

Duitsers worden vermeld. Ongelukken hoorden daar schijnbaar niet bij! In de tijd dat dit

zwaargewond uit. Vier jonge soldaten lie-

ten hierbij het leven. Aan het front /.o ziet men, sneuvelt toch niet iedereen door het

oorlogsgeweld. Onvoorzichtig rijden bij gladheid komt ook in normale tijden voor. Toch lijkt het nu veel jammerlijker. Eigenaardig toch!'

regiment in Maas en Waal verbleef zijn er nog drie militairen van dit onderdeel omgekomen waar over geen verdere bijzonderhe-

den bekend zijn. Hun namen zijn: 4 Dec. 1944. Soldaat). Bienvenne. Begraven

te Groesbeek. 25 Dec. 1944. Sergeant G. French. Begraven te Bergen op Zoom. Eerder begraven te

Wamel. 21 Jan. 1945. Soldaat E. Stronlger. Begraven te Groesbeek. '-'

Op maandag l januari 1945 deed zich op de De omgekomen militairen behoorden tot het 7th Canadian Reconnaissance Regiment (The 17th Duke of York's Royal Canadian Hnssars)'. Hun namen zijn:

Waal tegenover Deest een ongeval voor dat

meer in relatie stond tot het oorlogsgebeuren. Het was die morgen helder weer en het had flink gevroren. Op die morgen ging een

van de laatste grote Duitse luchtaanvallen van start. De 'Operation Bodenplatte' zoals Thauvette, 22 jaar, afkomstig uit Chateau- deze aanval genoemd werd, was gericht quaq Bassin, Qiiebec Canada. tegen de geallieerde luchtmacht die gestaSoldaat H.O. Wheeler, 21 jaar, afkomstig uit tioneerd was op verschillende vliegvelden in Quibell. Ontario Canada. Korporaal E.T. zuid Nederland en België. Honderden DuitWickstrom, 23 jaar, afkomstig uit Sault Ste se vliegtuigen stegen die morgen rond 08.00 Marie, Ontario Canada. uur op van vliegvelden in het nog be/.ette Ze zijn allen begraven op de Canadese mili- Nederland en vlogen op een hoogte van ± taire begraafplaats bij Groesbeek.'-' 200 meter naar het zuiden om 7.0 de gealHet is overigens merkwaardig dat kapitein lieerden op die Ie januari te verrassen. Op Walter G. Pavey in zijn boek over het 7th de Waal bij Deest vond op dat moment een Soldaat R.E. Hore, 23 jaar, afkomstig uit Dunsfbrt, Ontario Canada. Sergeant G.

Canadian Reconnaissance Regiment met geen woord rept over dit ongeval. Terwijl hij toch zo uitvoerig schrijft over de belevenissen van dit regiment in het westen van Maas en Waal. 3) Alleen de doden en gewonden

inspectie plaats van de drijvende versperring die daar bij de scheepswerf dwars door de Waal lag voor de beveiliging van de waalbruggen bij Nijmegen, Dit om te voorkomen dat de Duitsers zouden proberen met storm-

boten e.d. de bruggen vanuit het westen aan

St. Leonard on Sea, Sussex Engeland. Begra-

te vallen. De/e versperring bestond uit een reeks bolvormige drijvers met daaraan vast een netwerk van staaldraden. De inspectie werd uitgevoerd door een /.estal Engelse militairen van de 91rst Field Compagnie, Royal Engineers. Ze waren met een boot de

ven te Haatten. Soldaat J. Webster, 34 jaar, afkomstig uit Aberdeen, Schotland. Begraven te Drnten.

Soldaat N. Parker, 31 jaar, afkomstig uit

Engeland. Begraven te Nijmegen [onkerbosch. Waal opgevaren toen onverwacht enkele van Soldaat J.C. Eoughliu, 25 jaar, afkomstig uit de eerder genoemde Duitse vliegtuigen /éér Engeland. Begraven te Bergen op Zoom. Eerder begraven te Wamel. Soldaat D. Gillaag overvlogen. De Engelsen schrokken hier hevig van en doken weg in de boot christ, 37 jaar, afkomstig uit Clasgow, Schotomdat ze dachten dat /ij aangevallen wer- land. Vermist. den! Door de/e onbeheerste beweging sloeg de boot om en de gehele bemanning kwam Literatuur: in het ijskoude water terecht! Daar hadden 1. Tvveestiomenland. Maas en Waals tijdschrift /e mede door hun /ware kleding geen enkevoor strcekgeschiedenis 110. 21 pag. 18. le kans! Een van de mannen heeft zich nog 2 Bevrijdingsmuseum 1944 te (Iroesbcck, Roll vastgegrepen aan de versperring en om hulp oi Honoui. geroepen. Maar voor dat men bij hem was, 3. Tweestromenland. Maas en Waals tijdschrift voor slreekgeschiedcnis no. 75 pag. 19, en A was ook hij door de kou bevangen en onder l listoiïcal Account of The 7th Canadian water verdwenen! Ken triest begin van een Rcconnaissancc Regiment, ( 1 7 l h Duke of nieuw jaar. De omgekomen militairen Yorks Royal Canadian Hussars) By Capl. G. waren: 2) Soldaat E.C.Felmingham, 33 jaar, Pavey. Montreal 194S. N.B. Achter in dit hoek bij de Roll of I lononr / i j n wél alle data en afkomstig uit deal Yarmount, Norfolk namen van de omgekomen militairen verEngeland. Begraven te Ophemert. meld. Soldaat S.C. Barham, 37 jaar, afkomstig uit

THEMANUMMER N.A.V. DE BEVRIJDING VAN HAAS EN WAAL VAN 1944

De redactie speelt met het idee om het septembernummer van 1994 te wijden aan de oorlogsjaren in Maas en Waal. Hoewel het op die datum vijftig jaar geleden is dat Maas en Waal werd bevrijd, willen we dit themanummer niet alleen beperken tot de dagen van de bevrijding. De redactie wil in dit themanummer ingaan op: 1. de periode voorafgaand aan de oorlog, de mobilisatie en het uitbreken van de oorlog; 2. de bezettingsjaren; 3. de bevrijding en de periode van wederopbouw. Om dit plan te laten slagen doet de redactie een beroep op haar lezers. Wij vragen naar documentatie, foto's en verhalen betreffende het bovenstaande. Hiernaast zijn we met name geïnteresseerd in de parochieblaadjes en andere publikaties die kort na de oorlog zijn verschenen in diverse gemeentes van Maas en Waal. Deze gingen vaak uitvoerig in op diverse aspecten van de oorlog die nu vaak min of meer vergeten zijn. Uw bijdrage kunt U sturen naar Pieter van Bernebeek, Kruisbergsestraat 35, 6611 AH Overasselt.

Sjef'Daverveld

Gezinnen te Dreumel (1603) 1685-1810 (1840) De werkgroep 'Maas en Waalse geslachten' van de Historische Vereniging organiseert op 23 april 1994 haar zevende genealogische dag in haar documentatiecentrum te Wijchen. Zoals bekend zijn alle huwelijken gesloten in de periode van de DTB-registers op snelle wijze op te zoeken middels het DTB zoekprogramma.' Tijdens het inbrengen van deze gegevens, was het opvallend hoeveel huwelijken in Dreumel met dispensatie gesloten werden. Een aantal keren vermeldde de pastoor een schema. Meestal volstond hij met het vermelden van de graad van bloedof aanverwantschap. Daarnaast zijn er dispensatieschema's te vinden in het boek 'Zoeklicht Kwartier van Nijmegen'.Om de dispensaties zo zorgvuldig en com-

pleet mogelijk in kaart te brengen, dus niet alleen het schema, bleek al snel dat het noodzakelijk was om aan de hand van alle doopgegevens de gezinnen samen te stellen. Dit leidde er weer toe dat de meest praktische manier was om het gehele dorp in kaart te brengen. Dit is gedaan. Hierbij is gebruik gemaakt van de doopfiches, zoals deze in het documentatiecentrum aanwezig zijn. De

allen overleden waren. Dit was vaak het geval. Tot aan de leeftijd van dertig jaar was er namelijk toestemming nodig van de ouders alvorens te kunnen huwen. De overlijdens zijn om het geheel compleet te maken ook verwerkt. De niet onder te brengen overlijdens zijn in een afzonderlijk hoofdstuk ondergebracht.

GEBRUIK VAN DE GEGEVENS De gezinnen zijn alfabetisch gerubriceerd op voornaam van de vader. Dit is gedaan om aan het gezinsboek een toegevoegde waarde te geven voor de onderzoeker. Chronologisch zijn de gegevens immers beschikbaar Nadat alle doopgegevens in gezinnen waren middels de gekopieerde DTB-boeken. Op ondergebracht, werd besloten om de Bur- achternaam of tweede patroniem zijn de gerlijke Stand ook te raadplegen. Om de gegevens beschikbaar middels het fichebegegevens aan elkaar te koppelen is het nood- stand. Tot slot is er een index aanwezig. zakelijk om over zoveel mogelijk gegevens te beschikken. Daarom zijn de huwelijken CONCLUSIES gesloten te Dreumel tot 1840 volledig gefi- Wanneer de gegevens van een dorp onder cheerd en in het boek verwerkt. Twee rede- elkaar zijn gezet, komen er ook een aantal nen lagen hieraan ten grondslag: opvallende gegevens naar voren, waar 'm eer1. Uitbreiding met huwelijksgegevens van ste instantie niet naar gezocht is. Het wel en

gekopieerde doopboeken, die ook aanwezig

zijn, zijn een aantal keren geraadpleegd om de juistheid van de gegevens te controleren. Doch het uitgangspunt bleef het fichebestand.

geborenen van vĂłĂłr 1811. 2. Aan de hand van huwelijkse bijlagen kunnen we meer te weten komen over de grootouders van de gehuwden. De grootouders van de gehuwden worden vermeld, indien de ouders van de gehuwden

wee van toen, meestal kommer en kwel,

komt naar voren. Met andere woorden het dorp gaat weer leven. Wanneer nu ook nog andere bronnen geraadpleegd worden, gaat het nog meer leven. Te denken valt aan de archieven van het polderdistrict, de oud-

rechterlijke archieven en het archief van liet Vredegerecht. Mogelijk dat dit artikel ertoe bijdraagt dat iemand de draad wil oppakken. Om een indruk te geven wat er uit de gegevens van een dorp, in dit geval Dreumel, naar voren kan komen zijn hieronder een

aantal voorbeelden ter illustratie onder elkaar gezet.

EENHUWELJJKSKETTING Een huwelyksketting begint bij een tweede huwelijk van een weduwnaar of weduwe met

(AjmMM.s A(7///%VVop zijn beurt hertrouwt te Dreumel op 04-05-1749 met An»» //AM^ .SKMS/ MOMSMT/HS, dr v Joannes Hendricks en MariaJansse [Aertse] Smits. Uit dit huwelijk wordt een kind geboren, genaamd: Quirinus, gedoopt 17.10.1750.

4. A/m« JAN&SKAW MOMW/M; hertrouwt met /^n AA7<71SK CCM/MAAW te Wamel op 13-05-

1751. Uit dit huwelijk worden twee kinderen gebo-

een ongehuwde. Daarna overlijdt de eerdere weduwnaar of weduwe en er vindt weer een huwelijk plaats. Schematisch weergegeven komt dat op het volgende neer: A huwt met B, B met C, C met Dl Door de armoede was het voor de weduwe of weduwnaar pure noodzaak om te hertrouwen. Zeker wanneer er nog kleine kinderen waren. Overleed de vrouw, dan moest de

ren, namelijk: Amoldus geboren 17.02.1758 en Henricus geboren 30.04.1755.

man wel hertrouwen, omdat er voor de kinderen gezorgd moest worden. Overleed de man, dan moest de vrouw wel hertrouwen om in het onderhoud van haar en haar kinderen te voorzien. Meestal werd er binnen jaar hertrouwd. Soms zelfs binnen enkele maanden.

huwelijk worden zeven kinderen geboren.

Een uitzonderlijk geval komt voor in Dreu-

fMn« AA7/f7%/; CO//AMAW hertrouwt vervolgens op 27-04-1760 met /l&ir&z G/iK/71S imn &»r AY/CA, dr van Gerardus Nicolai en Gosena [Helena] Alardi [Coijmans]. Voor dit huwelijk was een dispensatie nodig. Uit dit En wel:

1. Gerardus OH.02.1761, 2. Anna 16.05.1763, 3. 4. 5. 6. 7.

Huherta 02.01.1765, Gerardus 05.04.1767, Gerarda 13.11.176», Gerardus l M. 12.1769 en Petrus Quirinus 21.03.1772.

mel, waar sprake is van zes huwelijken en zeven personen. Dat we dan een flinke sprong in de tijd maken zal duidelijk zijn uit

onderstaand geval.

Petrus Aertse (loijmans overlijdt in maart 1772. Zijn vrouw was hoogzwanger. Het zevende kind heefl de naam Petrus gekregen. Hij werd dus naar zijn vader vernoemd.

A»(oMmj GAYM/fO/ ƒ%; HOMAMAAWy huwt (e Dreumel 22-09-1710 met 7ywodof«/(MMVAS' /TOO//MAM*/. Uit dit huwelijk wordt minstens een kind geboren [niet te Dreumel gedoopt], genaamd: Gerardus.

6. Tenslotte hertrouwt A^rr/» (JAY{/7M ?w« ^

AV/CJLte Dreumel op 06-02-1773 met WYMi« M,H/Ï1SK ivm M.S. geboren in 1750, zn v Gerardus fdaassens] en Elisabeth [Willemse] van Hees.

Wilhelmus overlijdt op 27.09.1HOH en Alarda overlijd! op 30] 12. l Hl 2. Uit dit huwelijk

TAfo^om y/4MS'.SKN (COO//MAA%J hertrouwt

wordt een kind geboren, genaamd: Gerai-

met Q»mMM.t AM/f^Wte Dreumel op 11-04-

dus 12.01.1774.

172». Uit dit huwelijk zijn te Dreumel geen kinderen geboren.

Zoals we kunnen zien ligt er een tijdsruimte van 63 jaar tussen het eerste en het laatste huwelijk. In Dreumel zijn uit de/.e zes huwe-

lijken twaalf kinderen geboren, waarvan er /.es te Dreumel huwen. DE SCHARENSLIJPER

Tijdens het ficheren van de huwelijken van de periode na 1811 (de burgerlijke stand) was er ook een opvallend gegeven te ontdekken. Namelijk de scharenslijper. Nader onderzoek zal het moeten bevestigen, doch

uit de gegevens van geboorte, huwelijk en overlijden valt te concluderen dat de scharenslijper een rondtrekkend beroep had om in zijn onderhoud te voorzien. De huwelij-

ken van onderstaande twee zussen geven zoveel gegevens, dat die voorzichtige conclusie te trekken valt. De data van geboorte en overlijden vermelden zulke verschillende plaatsen dat er sprake van moet zijn dat de

scharenslijper rondtrok. Zelfs de route is na te trekken. Althans er ontstaat een beeld. Het gaat om de zussen ERNST [ook genaamd: ERMENS], en wel Elisabeth en Barbara. Dit zijn hun gegevens:

Elisabeth en Barbara waren dochters van Michaelis Ernst en Henrica Barbara van de Weerd.

Michaelis was een reizende scharenslijper, geboren te Groningen. Hij overleed te Nuland op 20.05.1810, oud 63 jaar. Twee jaar eerder werd zijn dochter Barbara te Helden geboren, terwijl zijn dochter Elisabeth een jaar daarvoor te Middelbeers was geboren. Hij liet na vrouw en vijf'kinderen. Henrica Barbara van de Weerd, geboren te Dreu-

mel 1778, was scharenslijpster te Dreumel. Zij overleed te Geffen op 08.05.1831. De

mel 14.08.1798, zn v Gijsbertus [geboren te Loon op Zand 1768, overleden te Dreumel 28.04.1823, zwavelmaker] en Agnetis Gerrritse (* Warnel 1759, overleden te Dreumel 28.12.1829) huwt te Dreumel 13.02.1836 Barbara ERNST, kraamster, * Helden (L) 03.08.1808, dr v Michael en Henriette van de Werd. Zoals we in de geboorteakte van Barbara kunnen lezen is haar vader Michiel dan 60 jaar. Twee jaar later is hij overleden. In de geboorteakte van Barbara lezen we:

'Michiel Ernst, ĂŠmouleiir, soisante ans, geboren te Groningen en Henriette (32 j) gebo-

ren te Dreumel, zij zijn 'sans domicile fixe' (= zonder vaste woonplaats). Barbara is geboren in het huis van Frans Engels, dagloner te Helden.

Een bijkomstige bijzonderheid van Johannes van Wanroij is het feit, dat zijn vader, geboren te Loon op Zand, zwavelmaker was. Er

waren meer personen die omstreeks 1785 uit Loon op Zand kwamen en het beroep van zwavelmaker hadden. MARIA VAN DE HURK TROUWT MET HAAR OOM Het gezin van Cornelus van de Hnrck bevat zoveel gegevens tegelijkertijd, dat dit gezin

als voorbeeld is genomen van wat de inwoners mee konden maken. Nu is dit gezin wel een uitzondering. Maar toch. Het belang van het raadplegen van diverse archieven blijkt hierbij voor het maken van een familiegeschiedenis noodzakelijk.

Zo weten we uit het rechterlijk archief van het Ambt tussen Maas en WaaF dat Cornelus een herberg bezat. Hij werd betrapt op het verborgen houden van alcoholica. ('Mrolus SOUMAGNE, scharenslijper, * Turn- Zijn zoon Lambertus huwde drie keer. Dit hout 14.04.1806, zn v Carolus Paschalis en gebeurde niet vaak, maar uitzonderlijk is dit Catharina Perard [overleden te Battice (Bel- niet. giĂŤ, bij Luik) 12.03.1823, oud 60j, dr v Pascal De dochter van Lambertus, Maria van de Pirard en Elisabeth Closset]huwt te Dreumel Hurck, uit zijn eerste huwelijk, huwde met 02.06.1828. haar oom. Namelijk, Johanna van de Hurck, Elisabeth KUNST, kraamster, * Middelbeers, zus van Lambertus, gehuwd met Petrus Salet,

overlijdensakte vermeldt dat zij te Dreumel woonachtig was.

00.00.1807, dr v Michaelis en Henrica Barbara v.d. Weerd.

overleed op 11.03.1836. Peter op zijn beurt

fohannea vuil WANROI/, zwavelkramer, * Wa-

van Johanna.

hertrouwde met Maria van de Hurck, een dochter van Lambertus van de Hurck, broer

Allereerst de gezinssamenstelling: Comelius van den HURCK, geboren te Deil 1759, overleden te Dreumel 31.08.1831, m v Cornelis en Maria Elisabeth v Gemert, huwt (waar?) met Maria van BISSELICK, geboren te Dreumel 28.12.1762, overleden te Dreumel 26.08.1833, dr v Gaspar en Helena Maria Kebbel Kinderen uit dit huwelijk, allen geboren te Dreumel:

Er overlijden tevens kinderen op 25.10.1792 en 14.09.1799. Nadere gegevens van bovenstaande personen: 1. Gornelus en Maria: Zij be/.aten een herberg. Op 2.2.1803 werd er bij controle/huis/.oeking naar voorraad alcoholica in hun herberg, enige flessen daarvan, in het opkamertje verborgen,

gevonden. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Henricus Gaspar 19.08.1787. Gaspar Henricus 13.01.1789. Lambertus23.08.l79(). Maria 27.02.1792. Antoniusll.09.1794. AntonialO.06.1797. TheodoraOl.10.1798.

2. Lambertus [kind 3]: Arbeider [1820] en schipper [1825]. Lambertus overlijdt 29.10.1829. Op rivier de Waal varende, in de nabijheid der gemeente Vuuren, overboord geslagen, verdronken en het lijk is nimmer gevonden. Lambertus huwde voor de eerste keer te

8. Joanna20.04.1800.

Dreumel op 18-08-1813 met Maria Kooij-

9. Matthias 09.01.1804. 10. Henrica 02.06.1806, overlijdt op 11.02.1808. <16>

overlijdt te Dreumel 25.05.1819, dr v Aegidi-

<17>

TheodoruB

Maria

KLEUNEN

BRUÏJSTEK

Kleijnen en Joanna *

mans, geboren te Dreumel 21.03.1780 en

Godeiridus

GBURTS

Gertrudis van HDBSICK

Hanrlcus POOS

Hemina

Joannes

Gertrudis

THIJSSEM

BURGERS

van THIEL

van der VOORT

Bruijst en Petronella Decker s

Janssen en Elisabeth Peters

Jans «n Maria Cornelissen

Poos en

* Hijchen

* Gassel

Th i essen van Maria Jordene

Burgers en He nd r i na in 't Holt

van Th iel en Elizabeth van Dr u te n

* Gaseel

* Hijchen

1L-XÏ-1746

16-8-1749

Hijchen

+ Hijchen

+ Escharen

-f Escharen

+ wijchen

21-12-1787

17-4-1783

22-12-1812

4-6-1766

1-4-1797

1J-3-1821

29-5-1815

17-7-1815

trouwt: Hi jcllen 27-4-1778 <8>

<10>

<9>

Maria GEORTS

Joannes KLEUNEN

<11>

Henricus POOS

Her»! na BURGERS

* Wijchen 25-2-1779

• Wijchen 26-10-1782

* cscharan 25-11-1787

* Wijchen 11-4-1862

+ Hijchen 26-5-1846

+ Gassel 1-1-1860

trouwt: Wi chen 11-5-1B08

« Hijchen 27-11-1787 + Gassel 23-12-1853

trouw : Wijchen 15-1-1819 <5>

<4>

Hervina POOS

Peter KLEIJNEK * Hijchen 6-12-1821 t Hijchen 25-2-1897

* Escharen 7-8-1924 t Hijchen 3~6-l?04

trouwt :

Wijchen 14-7-1851

<2> Mi 1 Ie*

KL8I JNEM

* Wijchen * Hijchen

23-8-1B52 31-3-1897 trouwt: Wijchen

<l>

Henricus Petrus DoninicuB * Wijchen 2-1-1895 + Wijchen 29-9-1959 XWARTIERSIAAT

VAM

HENRICUS PETRUS DOMINICUS KLEIJNBN

ns Geurde en Maria Hendriks v Someren. Kinderen uit dit eerste huwelijk: 1. Maria geboren te Dreumel 05.09.1814; zij huwt te Dreumel op 15-07-1837 met Petrus Salet [wed v Joanna van de Hurck, zie hieronder kind 8] en 2. Cornelia 30.11.1815. Lambertus huwde voor de tweede keer te Dreumel op 28.03.1820 met Geertrui] van de Lee, dienstmeid, geboren te Wamel 06.05.1795 en zij overlijdt te Dreumel op 15.07.1824, dr v Jan [f Wamel 13.07.1808] en Hendrina Hol. Tenslotte huwde Lambertus voor de derde keer te Dreumel op 18.08.1825 met Petronella Henssen, geboren te Dreumel 03.02.1795, dr v Arnoldus en Maria Schiltmans.

Maria [kind 4]: huwt te Dreumel op 20.11.1813 metTheodorus Sas [wed v Maria van Someren].

<24>

<26>

<25>

Jacob d* HILDT

z.v.PranciacuB

d« Wilt «n AU agenda

Theodora

van HMSMKEK

d. v. Jacob

a. v. Hanricuc van Maaaakk*r

van ftaaij •n Joanna

E r** r*

Jacob*

an Ha r ia Karatan

* Hl)chan

* Hljcnen

* Mljch«n

Joanna [kind 8]: winkelierster, overlijdt te Dreumel 11.03.1836, huwde te Dreumel op 20-031827 met Peter Salet, schipper, geboren Dreumel 10.01.1795, zn vjoannes en Maria v Hussen. Peter hertrouwde met zijn nicht [zie hierboven bij kind 2].

VIER KEER GEHUWD Als laatste voorbeeld Wilhelma van der Eijck. Zij huwde liefst viermaal. Wilhelma van der EIJCK, geboren te Dreumel 06.07.1745, dr v Theodorus JANSE van der EIJCK en Sibilla PETERS (Hops of Hoks), huwde voor de eerste keer metjoannes HAK

<2B>

<27>

Handricua

JACOBS

Antonia [kind 6]: kraamster, huwt te Dreumel op 30.11.1827 met Peter Kooijmans, geboren te Dreumel 01.09.1799, voerman, zn v Hendrik Peters en Geertruij Kooijmans.

<30>

<29>

Dovinicua

Haria van OIJK

VDIFLOKBM

d . v . Pr*nclccu« z.v. Huijbart Varplo«9«n «n v«n Dijk «n Maria van dan jannaka van

<3t>

Joanna

Harwinua

3HITS

tflJMACXER

Uianan

H*uv«l

d. v. Hervanus Sait» «n Haria van Hullako»

* Hljchan

* Ewijk

* Afferdan

i.v. Jan

MilLaaina RICHTERS

Hijnackar an

d. v. Bernardua Richter* an

Haria van d«

Haria van

* Harnen

Kerkhof

Hasalankaap • Altforat ca. 1750

+ Hljchan 30-10-l*H

* wijahan

+ Mijchan

+ KIJchan

+ Htnasan

+ Af f arden

3-5-1814

trouwt: Mi je an 14-9-1784 <12>

trouwt: Af f a d«n 26-4-1767 <14>

<13>

Joanna* d* HILOT

* Hijchan 28-4-1793

* Evljk 9-4-17»!

+ Wi)chan 10-4-1852

+ Harnan 23-3-1865

Jacoba WZJHAJOaER * Hernan 17-8-1783

+ H*rnen 9-6-18«l trouwt

trouwt; Mi^chan 25-6-1816 <6>

+ Harnan ca. 1794

trouwt: Altf< rst «-5-1773 <15>

rranciacua TORFLOBCn

Handrina van HAASAJCKBR

* Hijchan 17-4-1792 + Wijchan 2-8-1881

+ Harnan 19-6-1823

trouwt: «1 Je an 17-5-1791

Harnan 19-5-1813

<7>

Handrlkua d* M1LOT

Karvlna VKHPLOBGBH

• Wljchan 10-3-1824

* Harnan 25-S-182* + Mljchan 21-12-19OO

+ Hijchen 13-1-1»*« trouwt:

tarqharan 90-4-1858

<3>

Johanna Handrlna

d« WXIOT

* Hijchan

20-5-1864

+ Hijchan

19-1-1940

2-5-1890 KLEUMEN

trouwt: Hijchan 12-11-1930

Haria Handrlna Johanna Barben

Inzandar: M.D.H.Kleijnen. Hgr. Nllwaratraat 5, 9281 JT Boxtel

te Dreumel op 20-06-1779. Uit dit huwelijk werden te Dreumel twee kinderen geboren: 1. Theodorus, * 25.05.1780 en 2. Sijbilla, *

24.08.1781. Joannes Hak overleed te Dreumel op '14.12.1781. Wilhelma huwde voor de tweede keer te Dreumel op 05-11-1782 met Gerardus ARDS KOIJMANS, geboren te Dreumel 28.05.1745, zn v Arnoldus Geritse en Cornelia Geritse van Maeren. Uit dit huwelijk worden te Dreu-

van de GOOR, geboren te Oss. Voor Henricus evenwel was dit zijn derde

huwelijk. Hij huwde voor het eerst (waar?) met Anna Gertrudis de HAAS, die te Dreu-

mel overleed op 28.09.1790. Uit dit huwelijk werd te Dreumel een kind geboren: Petrus 11.10.1788. Hij huwde voor de tweede keer te Dreumel

op 25-10-1791 met Adriana van den BOSCH [de Haas?], geboren te Leeuwen.

mel twee kinderen geboren:

1. Cornelia, * 01.08.1783 en 2. Gerarda, * 05.12.1784. Gerardus overleed te Dreumel op 22.07.1784.

Noten: 1. Wil v Rossum: 'Met trots geven wij kennis . . .,

in Tijdschrift Tweestromenland nummer 75, Wilhelma huwde voor de derde keer te Dreupag. 26-27. mel op 12-01-1785 met Wilhelmus van den 2. Zoeklicht kwartier van Nijmegen: 'HuwelijksBERG, geboren te Dreumel 25.04.1743, 7.11 v dispensaties zuidelijk deel Kwartier van Nijmegen', pag. 75-102' Nijmegen 1985. Nr.918 Paulus Willemse en Catharina Willemse bibliotheek Tweestromenland. [Gerritse]. Ook uit dit huwelijk werden twee 3. Lijst van Procesdossiers van het rechterlijk kinderen geboren: 1. Catharina, * 18.03. archief van het Ambt tussen Maas en Waal 1786 en 2. Paulus Hubertus, * 3.11.1787. 1622-1810. Rijksarchief Gelderkind, inv.nr. 182b. Copie in documentatiecentrum onder

Tenslotte huwde Wilhelma voor de vierde

M&W-nr. 230.

keer te Dreumel op 01.10.1805 met Henrirus

3O jaar HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND 15 mei 1964 -15 mei 1994 Op zondag 15 mei 1994 bestaat de Historische Vereniging Tweestromenland 30 jaar. Deze mijlpaal in onze vereniging kunnen we niet zonder meer voorbij laten gaan. De Evenementencommissie heeft dan ook al een aanzet gedaan om deze dag een feestelijk tintje te geven. Een dergelijke dag te organiseren vraagt om extra hulp. Daarom doen wij als commissie een oproep aan al onze leden KOM ONS HELPEN OM DEZE DAG TOT EEN SUCCES TE MAKEN!

Opgave bij de Evenementencommissie tel.:

08879-3017 08878-2112 08894-13607 Tot ziens!

Algemeen Postadres: HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND secretariaat: Postbus 343, 6600 AH WIJCHEN tel. 08894-18987 Speciale adressen en/of bezoekadressen: Ledenadministratie: De heer M. van der Putten, Begoniastraat 22, 6658 EB Beneden Leeuwen, tel. 08879-4336, voor de opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (vóór 1 decemher). Het Streekdocumentatiecentrum Tweestromenland Uitsluitend bezoekadres: Kasteellaan 24 te Wijchen; tel. 08894-13012.

Openingstijden: elke woensdagmiddag van 14.00-1700 uur, vrijdagsavonds (voorafgaande aan de eerste zaterdag van de maand) van 18.30-21.00 uur en elke eerste zaterdag van de maand van 9.30-12.30 uur (dan de zij-ingang van het gemeentekantoor). In de maanden juli en augustus gesloten. Het Streekhistorisch Museum Tweestromenland Raadhuisstraat 6, Maasbommel, tel. 088762316. Openingstijden: elke zondag van 14.00-17.00 uur en vanaf 1 mei t/m 30 september elke woensdag en zondag van 14.00-17.00 uur. Postadres van het museum: De Heuvel 107, 6651 DC Druten, tel. 08870-17282.

PUBLIKATIES uit de TWEESTROMENLANDREEKS ledenprijs dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Maas en Waals woordenboek Aan het volk van Nederland Leeuwen en Elisabeth Boldershof Ewijks klooster Stoomtram deel l Schoolstrijd Appeltern Wee den vergetenen (watersnood 1926) Dorp Horssen Stoomtram deel II Kwartierstatenboek DorpAfferden Bibliografie Tweestromenland Van Vamele tot Wamel (Kosten porto ƒ9,-) Kosten porto deel 1 t/m 12

uitverkocht ƒ 9,75 18,50 18,50 13,50 uitverkocht 9,75 uitverkocht uitverkocht 30,00 uitverkocht 35,00

niet-ledenprijs

ƒ 9,75 25,00 25,00 15,00 9,75

35,00

35,00 (op korte termijn verkrijgbaar) 45,00 45,00

ƒ6,00

U kunt alle publikaties van de Tweestromenlandreeks bestellen door overschrijving op postgiro 26 22 012 t.n.v. Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen. Boeken zijn aan te kopen in het Streekdocumentatiecentrum Tweestromenland te Wijchen en in het Streekhistorisch Museum Tweestromenland in Maasbommel tijdens de openingsuren.

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS

30 JAAR

HISTORISCHE VERENIGING T W E E S T R O M E N L A N D

23-VI-1994 - verschijnt ten minste vier maal per jaar - NUMMER 80

WJ. van kommeren, Beneden-Leeuwen C. Visser, Druten W. van Wel, Wamel A^MMMM/nz/ic; P.G. l^eussink, Beuningen Xo^i/y Kopij dient getypt (zo mogelijk op floppy-disk me( uitdraai in WP 4.2 of 5.1). gedateerd en ondertekend te worden verzonden aan: Pieter van Bernebeek, redactiesecretaris, Kruis-

bergsestraat 35, 6611 AH Overasselt, tel.: 08892-

2552. l Kan een artikel niet in machineschrift worden geleverd, dan gaarne in een duidelijk leesbaar Co»JnVfM/2(V handschrift. Afbeeldingen moeten, indien men De contributie voor 1993 bedraagt f 30,-. Men ze terug wil hebben, aan de achterzijde voormag ook meer storten bij wijze van gift, te vol- zien zijn van naam, adres en woonplaats van de doen door storting op postgiro 2622012 ten bruikleengever. name van Penningmeester Tweestromenland, /y».w «MmwKTY !{/W.(rA(T/(; Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen. Nrs. 19 t/m 80 voorradig. Per stuk f 7,50 exclusief f 2,50 verzendkosten. Te bestellen door A(WfM«(/»izM«/r«/;f; M. van der Putten, Begoniastraat 22, 6658 EB storting op giro 2622012 ten name van PenBeneden-Leeuwen, tel.: 08879-4336, voor de ningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en 6602 VG Wijchen. eventuele opzeggingen (voor l december). .SffrcffiniiM/.' Postbus 343, 6600 AH Wijchen, tel.: 0889418987. ArcW/"».' H. van Heiningen, ).P.M. van Os, |.P. van Wezel. A/m,ioo?zzV/(T;

J.P. van Wezel.

ƒ!«/«:/;.• Voorzitter vacant (.A. van Gelder, vice-vz., Bergharen J.P.H. Davervcld, secr., Wijchen (.A. Jansen, penn., Wijchen Mevr. W.M. Berris-Visschers, Wijchen j J. van den Burg, Wamel Mevr. G.Y.M. Derks-Klabbers, Druten G.W. van (?eldei, Beneden-Leeuwen M. van der Putten, Beneden-Leeuwen G.A.A. Rooijakkers, Overasselt

Inhoud 3 10 18

C. Visser, Dei tig jaar Tweestromenland )ohan van Os. Elft- en zalmnetten te koop L.W. Loeffen, Van de Niers naar Maas en Waal 19 |an van Gelder, Maas en Waalse woelingen 'in 1830/31 24, 29 Foto-impressie van de 7e C%enealogische Dag op 23 april 1994 te Wijchen

Nieuwsbrief

O^i (fc i'oor/M»/; Werkgebied van de Vereniging met de vijf gemeentewapens. O/; <Yc (zrAbr&rm!; Logo van de Historische Vereniging Tweestromenland.

Streekarchief

fWËËSTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS Redactie: Gijs van Dijk, Pieter van Bernebeek, Hugo van Capelleveen, Jan van Gelder, Kees van Kouwen, Pieter Roelofs.

NUMMER 80

1994/11

C. Visser

Dertig jaar Tweestromenland Bij het 25-jarig bestaan van de Vereniging, in nr. 62 van dit Tijdschrift, schreef Jan van Gelder een geschiedenis van de Vereniging. Dat verhaal gaan we hier niet nog eens vertellen. Latere historici zullen dat nog wel eens doen, ze zullen de fouten eruit halen en de lacunes opvullen. De schrijver van dit stuk heeft de archieven er niet bijgehaald maar een knipselboek, met krantenknipsels uit de laatste 30 jaar, ook een soort archief trouwens. Hij heeft de laatste 14 jaar van het bestaan van de Vereniging meegemaakt en zal uit die tijd allerlei herinneringen ophalen. Het begint dus in 1964. In Hotel Juliana in Druten werd de allereerste bijeenkomst gehouden. Druten is trouwens nog steeds de statutaire zetel van de Vereniging hoewel het dorp in de Vereniging geen prominente rol speelt; het zwaartepunt van de activiteiten ligt nu in Wijchen. De Vereniging was toen nog een Heemkundekring, in de krant wordt van een heemkundevereniging gesproken. De heer J. van Oss, in Druten een bekende figuur, was voorzitter. In november 1964 komt het eerste nummer van het Tijdschrift uit. Dat heette toen nog Kontaktblad. Sommige leden van het eerste uur spreken nog van het kontaktblad. Het huidige nummer is 80. Dat zijn dus 80 nummers in 30 jaar. Dat hadden er eigenlijk veel meer moeten zijn, maar er waren jaren dat er maar één nummer uitkwam. Ook deze Vereniging heeft haar malaise-jaren gekend. In dat eerste nummer wordt reeds geschreven

over de doop- en trouwboeken van vóór 1811, het jaar dat de Burgerlijke Stand werd ingesteld. Nu, in 1994, zijn alle gegevens uit deze boeken op kaartjes, of zelfs al in de computer, overgenomen. In 1966 wordt de benaming 'Historische Vereniging voor het Land van Maas en Waal en Rijk van Nijmegen West' reeds gebruikt. Dat betekent dat toen al het 'werkgebied' van de Vereniging vaststond. Toch ligt het zwaartepunt van het ledenbestand nu nog steeds in Maas en Waal. In het oostelijk gedeelte van het gebied wonen betrekkelijk weinig leden. In mei 1967 wordt in de krant geschreven over een vergadering in Batenburg, nadat de Vereniging 'geruime tijd een sluimerend bestaan heeft geleden'. Er wordt geschreven over een 'beschermheer', namelijk burgemeester Hillenaar van de Gemeente Appeltern. Dokter Wasmann uit Druten is dan voorzitter. Mej. G. Klabbers is penningmees-

teresse en J. van Wezel uit Alphen tweede penningmeester. Die laatste twee zijn nog

dan, onder de paraplu van de Vereniging, historische gegevens van het dorp verzame-

steeds actief. In 1967 wordt voor het eerst de

len. Die werkgroepen zijn er nooit gekomen.

naam Tweestromenland gebruikt, dan nog als 2-Stromenland of Twee Stromenland. Die

Er wordt dan ook al gesproken over het milieu. Met dat milieu is het in de Vereniging nooit wat geworden. Sterker nog, zonder auto is werken voor de Vereniging haast

laatste vorm is statutair ook de enig juiste.

In 1967 wordt al over een Museum gesproken, al werd dat nog Oudheidkamer genoemd. Dat museum heeft nog 20 jaar op zich laten wachten. Men dacht toen dat het in Druten moest komen omdat Druten centraal in het gebied ligt. Maar het gemeentebestuur van Druten is er nooit zo warm voor gelopen. Uiteindelijk is het Museum in Maasbommel terechtgekomen en gaat het dit jaar naar Beneden-Leeuwen. In 1969 wordt in het Gemeentehuis te Maasbommel, in de Raadzaal, een expositie gehouden van schilderijen en sculpturen van jonge kunstenaars uit de streek. De expositie heet 'Tweestromenland'. Er staat in het kranteknipsel niet dat het iets met de Vereniging te maken heeft. Niemand vermoedde toen dat dit Raadhuis nog eens museum zou worden. Het middelpunt van de Vereniging lag in het begin van de jaren 70 duidelijk in Druten. In het Raadhuis van Druten worden meerdere exposities gehouden. Ook de opgravingen op de Klepperheide trekken dan sterk de aandacht. Maar er wordt ook aandacht aan

niet mogelijk!

In dat jaar 1972 gebeurde er veel. Dat zal ook wel gekomen zijn door de komst van een actieve secretaris, Jacobus Trijsburg. Er wordt een 18-eeuwse kalender uitgegeven.

Deze kalender bleek later een rijke bron van prenten om in te lijsten. Vooral de ingelijste prent van Huize Doddendaal te Ewijk was geliefd bij de Gemeente Beuningen als relatiegeschenk. Daar heeft de Vereniging in de tachtiger jaren veel geld mee verdiend. In 1973 wordt de jaarvergadering van de Vereniging bij kaarslicht gehouden, in kasteel Hernen. Het is de eerste keer dat de naam van dit kasteel in de knipsels opduikt. In dat jaar verschijnt een speciaal nummer van het Tijdschrift over het dialect van de streek, een

nummer van 60 pagina's. Er wordt ook melding gemaakt van een 'dialektcommissie'. De eerste Nieuwsbrief verschijnt en de excursie

gaat naar Megen. En het 500-ste lid wordt geboekt. Als je leest wat er allemaal gebeurde

zaken buiten Druten geschonken. Er is toen al sprake van dijkverzwaring en het slopen

wordt je wel een beetje jaloers en krijg je het gevoel dat wij nu op oude roem teren. In het

van dijkwoningen. En in de Vereniging werd bedacht dat die tot verdwijning gedoemde dijkhuizen dan wel in Batenburg zouden kunnen worden opgebouwd, ter bevordering van het toerisme aldaar. Het is er nooit van

Gemeentehuis van Druten wordt een exposi-

gekomen. In het betreffende krantebericht wordt ook geschreven over een in dat jaar,

huidige actieve werkgroep 'Streekdracht en Mode'. In het Tijdschrift schrijft Johan van Os over 'Vaklui van vroeger'.

1972, uit te komen boekje 'Uit Batenburgs

tie van oud naaldwerk en oude merklappen gehouden. Er verschijnt ook een oproep in

de krant om oude streekdracht aan de Vereniging af te staan. Dat is het begin van de

Verleden', te schrijven door Johan van Os. Er

wordt een avond gehouden in de Hosterd in Batenburg, een 'Ludieke puinhoop', volgens de krant. Het boekje wordt in Batenburg aan het gemeentebestuur aangeboden. Het kostte Ć&#x2019; 3,- voor leden.

In 1972 wordt ook besloten het Tijdschrift vier keer per jaar uit te laten komen. Er wor-

den plannen geopperd om in elk dorp een werkgroep te vormen. Zo'n werkgroep moest

In 1974 trekt er een 'diastorm' over Maas en Waal. Er wordt een zaaltje besproken en de kastelein denkt dat er wel enkele tientallen mensen naar die muffe dia's zullen komen kijken. Volgens de Gelderlander gebeurt er dan het volgende: 'En dan komen even na zessen de jongens van de Historische Vereniging. Sekretaris Trijsburg met zijn vlammende haardos. Misschien Peter Huurman met

zijn schichtig baardje. Of Ab van Eek, bezonken jongeman en degelijk besnord. Johan van Os eeuwig in zijn rode trui. Gea Klabbers met de pientere bril. Het kan ook Jan van Gelder zijn, joyeus ambtenaar ter sekretarie met zijn angelieke krulletjes. Eventueel Ghris van den Broek, langharige veertiger, Jo van Tiem, kort en kordaat, of Ciska van Oyen, gehuld in het ravenzwart van haar perfekte kapsel.' Het zaaltje loopt vol met een paar honderd mensen. In dat jaar bereikt de Vereniging een ledental van 900 en de contributie bedraagt Ć&#x2019; 10,-. In het jaar 1975 wordt een expositie van foto's van monumenten in de streek gehouden, en wel in kasteel Hernen. Dit kasteel zal jarenlang een grote rol in de Vereniging spelen. Er wordt een fotowedstrijd georganiseerd met drie categorieĂŤn: A. Kinderen; Cinty Visker uit Beuningen wint de eerste prijs. B. Volwassenen; prijswinnaars zijn o.a. H. van Leeuwen uit Dreumel, T. Ebben uit Druten en J.R. Visker uit Beuningen. C. Amateurfotografen; winnaars zijn o.a. J.W. van Oss uit Druten en J.H. Engels uit Afferden. Voor het eerst duikt hier de naam Visker op, de 'hoffotograaf van de Vereniging. Aardig is het onderscheid tussen volwassenen en amateurfotografen. Het hele jaar 1975 staat De vereniging op excursie. Links mevr. F. van in het teken van de monumenten. Je ziet de Oijen, rechts de heerJ. Jansen. monumentenstichting Baet en Borgh als het In 1977 gebeurt er niet veel. Er wordt gesproware al aan de kim opduiken. ken over een gedenkboek over de watersnood. Dat boek is er pas in 1986 gekomen. In 1976 wordt de eerste watersnoodtentoonIn 1978 duikt het stoomgemaal te Appeltern stelling gehouden, weer in kasteel Hernen. Dat was toen 50 jaar na de grote water- voor het eerst in de berichten op. En in dat snoodramp in 1926. De gemeenten in de jaar is er sprake van een 'Documentatiecenstreek, toen nog 12 stuks, werd gevraagd trum'. Dat centrum komt in Wijchen in de garant te staan voor het begrote tekort van nieuwe Openbare Bibliotheek. De financiede expositie, namelijk J 5.869,31. Dit bedrag ring is een grote kopzorg en alle gemeenten is niet door 12 deelbaar. Er was sprake van in de streek wordt gevraagd een steentje bij een bezoek van de koningin, toen nog Julia- te dragen. Er wordt nog steeds gepraat over na. Er werd een uitgebreid programma voor een echt streekmuseum, maar de huisvesting dat bezoek opgesteld. Als je dat leest krijg je daarvan geeft nog een probleem. medelijden met die arme koningin. Ze is er dan ook niet aan begonnen. De expositie was In 1980 wordt de Werkgroep Maas en Waalse een groot succes en trok bijna 8000 be/.oe- Geslachten opgericht in zaal Van Oss te Drukers. De Vereniging heeft intussen l 100 ten. In dat jaar wordt ook het archief van leden. Dericks & Geldens verkregen. Op kasteel Hernen wordt een expositie van maquettes

en die was niet altijd thuis. De verwarming kwam van enkele kolenkachels en die werden pas gestookt tijdens de expositie en niet tijdens de voorbereidingen. Het publiek kwam binnen in de 'ontvangst/aal', waar de entreebewij/en verkocht werden. In clie /.aal was ook een kofïïehoek ingericht. Als de eerste bezoekers dan, na be/ichtiging van de expositie, in de ontvangst/aal terug kwamen, werd daar een oudere medewerker, de heer Malingré, met een pijp en een kop koffie neergezel. Dat /ag er gezellig uit en trok kolfieklanten. Aan koffie kon je wal verdienen.

Affiche 1986.

van de Watersnoodtentoonstelling in

van Europese burchten geopend. De Tentoonstellingscommissie bestond uit slechts één man. De/e commissie was dan ook, /oals het enige lid het uitdrukte, '2-1 uur per dag in vergadering bijeen'. De commissie /ou in de volgende /es jaren, uitgebreid met enkele /eer actieve leden, een bloeiend bestaan leiden. In 1980 kwam het Maas en Waals Woordenboek van Johan van Os uit, het eerste boek van de Tweestromenlandreeks. Het jaar wordt besloten met de expositie 'Van Kerst tot Driekoningen' in kasteel Hemen. Het zou de eerste /ijn van een serie van /es tentoonstellingen. Het was ook de mooiste, in de ogen van de schrijver van dit stuk. In het kasteel had de Vereniging de beschikking over twee /alen, volkomen kale ruimten. De heer Bredius, de bewoner van het kasteel, stelde nog een derde /aal ter beschikking. Er was elektriciteit aanwe/ig, maar ook niet meer. De WC bevond zich in de particuliere ruimten van de heer Bredius

De jaarvergadering van 1981 werd door 70 leden be/.ocht. Toen al werd dit een groot aantal gevonden. Een grote klacht was. dat hel tijdschrift /o onregelmatig verscheen. In dat jaar is er sprake van een 'kostuumwerkgroep voor streekdracht en mode'. In de zomer wordt er op kasteel I lemen de expositie 'Paepsche Stoutigheden' over schuil- en se h uurkerke n in de streek te zien. In 1981 komt ook het tweede boek in de Tweestromenlandreeks uit, 'Aan het Volk van Nederland'. Terwijl het eerste boek een grooi succes was, en reeds dat jaar een tweede druk beleefde, was dit tweede boek een financiële ramp.

Eind 1981 wordt de tweede kersttentoonstelling op kasteel Ilernen gehouden. De/e keer wordt de Ridder/aal van de heer Bredius 'geleend'. Op de/e tentoonstelling kon men zien hoe men op zo'n kasteel in de 17-de eeuw leefde. In 1982 worden enkele diale/ingen in Beneden-en Boven-I .eeuwen gegeven. 7e worden druk bezocht. Toch waren dit de laatste van cle diale/ingen waar de Vereniging in eerdere jaren zo'n succes mee had. Het was duidelijk te merken dat de heer Trijsburg iiiei meer zo'n actief'aandeel in het leven van de Vereniging had. De activiteiten begonnen zich te concentreren op de kerstexposities. In dat jaar komt het derde boek in de Tweestromenlandreeks uit, 'Leeuwen en Elisabeth'. Het /al 12 jaar duren voordat 'Elisabeth' een rol in de Vereniging gaat spelen,

wanneer hel klooster St. Elisabeth wordt

In de Schuilkerk van Kasteel Hernen. Vlnr.: mevr. A. Visker, de heer Librechts, mevr. Th. Visser en de 'Geest van Hernen'.

gehuurd om als museumgebouw te gaan fungeren. Met de kerstdagen wordt op kasteel Hernen de tentoonstelling 'Winteraardigheden, Winternaarigheden' gehouden. Het was de laatste tentoonstelling op het kasteel en het /.al tot 1994 duren voor de Vereniging daar weer iets organiseert.

In het jaar 1983 wordt de 'Maas en Waalse Monumentenstichting 'Baet en Borgh' opgericht. Het eerste wat de nieuwe stichting deed was de aankoop van het stoomgemaal in Appeltern. Deze stichting was bedoeld als een soort 'werkgroep' van de Vereniging maar, vanwege de grote financiële risico's, met een eigen rechtspersoonlijkheid. Baet en Borgh is toch zijn eigen weg gegaan, ook door een slechte communicatie met de Vereniging. Die eigen weg kende hoogtepunten en een dieptepunt, waaruit het nu weer langzaam omhoog krabbelt. In 1983 is er in het Drutense gemeentehuis

een kleine expositie van fossielen, opgebaggerd door de heer Berry Visschers te Afferden. Deze expositie leidt later tot het Maas

en Waals Fossielenmuseum in Maasbommel. De ironie van de geschiedenis wil, dat de collectie van dit museum later, in 1994, onderdeel uit zal gaan maken van het Streekhistorisch Museum van de Vereniging. Tijdens de kerstdagen van 1983 wordt in het

kasteel te Wijchen een grote expositie van kerststallen gehouden. Het was een overweldigend succes. Deze locatie was veel comfortabeler dan kasteel Hernen. Eind 1984 werd deze tentoonstelling vervolgd met één over kerstbomen en kerststallen. Het succes was minder groot. Hel had ook weinig met de

doelstelling van de Vereniging te maken. De formule 'Kersttentoonstelling' was uitgewerkt. Daar kwam bij dat de Tentoonstellingscommissie iets van haar elan begon te verliezen. Het Bestuur van de Vereniging werkte ook niet altijd mee. Bij ieder nieuw

De dames Th. Visser en W. Berris in de 'koffiehoek' bij één van de Kersttentoonstellingen. idee van de commissie dacht het, wat nou weer. Nu waren ze net Trijsburg kwijt, met al

zijn ideeën, en nou kwam Mevrouw Visser met het ene idee na het ander. In het begin van 1986 was er nog één groot wapenfeit, en toen was het afgelopen. Het had precies 6 jaar geduurd.

In 1984 bestaat de Vereniging 20 jaar. Ter gelegenheid daarvan wordt op Boldershof te Druten een grote tentoonstelling over de Stoomtram Maas en Waal gehouden en wordt het 'Eerste tramboek', geschreven door Johan van Os, uitgegeven. Tegelijk met deze tentoonstelling wordt een expositie gehouden, ook in Boldershof, van het resultaat van de fotowedstrijd 'Kiek Maas en

Waal'. Met de tramtentoonstelling wordt daarna gereisd van Weurt naar Wamel, elke zondag in de volgende plaats op dit traject.

Zo druk als het op Boldershof is, zo stil is het in het algemeen op deze zondagen. Dat trekken langs de route was dus geen goed idee.

Tijdens vergaderingen van het Bestuur werd

af en toe geopperd nu eindelijk eens het beloofde boek over de Watersnood van 1926 uit te geven. Er waren geen plannen voor nog meer kertstentoonstellingen. Er was nog veel materiaal over van de vorige watersnoodexpositie in 1976. Zo wordt het idee geboren om 60 jaar na de watersnood opnieuw zo'n expositie te organiseren. Tegelijk wordt Huub van Heiningen gevraagd eenboek over die watersnood te schrijven. De expositie wordt in januari 1986 gehouden, op drie

plaatsen: Overasselt waar de dijk doorbrak, Puiflijk omdat dat midden in het gebied ligt,

en Dreumel omdat dat het meest te lijden had gehad en aan het andere eind van het gebied ligt. De tentoonstelling was een groot

succes en het begeleidende boek, 'Wee den vergetenen', was snel uitverkocht. Toch is de tijd van de grote exposities voor-

bij. De Vereniging treedt in de volgende jaren minder naar buiten. Lezingen worden er niet meer gegeven. Wel gaat in 1986 het Documentatiecentrum open. De Werkgroep Maas en Waalse Geslachten (de Geiiealogen) nemen be/itvan het centrum.

Vanaf dat jaar wordt er ook ernst gemaakt met een regelmatige verschijning van het Tijdschrift.

met een expositie van foto's uit de gehele streek. Deze expositie was geen groot succes. Het is als het ware of alle energie wordt opgeslokt door het Documentatiecentrum en het Aan het eind van het jaar wordt de 'Stichting Museum. De enige manier waarop de VerHistorisch Museum' opgericht en in 1987 eniging nog naar buiten treedt is met de wordt het oude Raadhuis in Maasbommel Boekentafel op braderieĂŤn en dergelijke evebetrokken als Streekmuseum. De keuze voor nementen. Het is hard nodig dat er jong Maasbommel wordt na rijp beraad gedaan. bloed in de club komt. Ook de Gemeente Bruten had namelijk een aanbod voor een museumruimte gedaan en De laatste vijfjaren tot nu laten hoopgevende Gemeente Wijchen schreef een brief over de ontwikkelingen zien. Het Documentatiehet kasteel, dat leeg kwam maar dat eerst wel centrum wordt druk bezocht door geneaioverbouwd moest worden. De Tentoonstel- gen en verwerft veel nieuw materiaal. De lingscommissie en de Werkgroep Streek- ruimte in de kelder wordt uitgebreid en de dracht en Mode worden onderdeel van het inrichting wordt geheel herzien. Het MuseMuseum. Vanaf het begin leeft de vrees, dat um groeit snel uit en bouwt een dermate grohet met het Museum dezelfde kant op zal te collectie op dat naar een groter gebouw gaan als rnet Baet en Borgh. Maar deze vrees wordt uitgezien en wordt gevonden. De is nooit bewaarheid geworden. Werkgroep Streekdracht en Mode gaat haar collectie in het openbaar showen. Het DocuIn 1988 verhuist het Documentatiecentrum mentatiecentrum schaft een computer aan. naar de kelder onder het Raadhuis van Wij- Er kan nu sneller naar voorouders worden chen. In datzelfde jaar wordt het Streekmu- gezocht en het wordt nu ook mogelijk het seum in Maasbommel officieel geopend. Wij- grote bezit aan dia's, negatieven en foto's chen en Maasbommel zijn nu de twee polen beter toegankelijk te maken. De ledenadmivan de Vereniging. Beide zijn een succes. nistratie wordt overgenomen door een speMaar dit betekent wel dat het karakter, het ciale Ledensecretaris en wordt geautomatibuitenaanzicht, van de Vereniging is veran- seerd waardoor er meer inzicht wordt verkrederd. Kwam de Vereniging vroeger naar de gen in het ledenbestand. Er komt een nieumensen toe, nu moeten de mensen naar de we redactie voor het Tijdschrift. Er komen Vereniging. Misschien is dit niet de goede ook enkele jongere energieke bestuursleverklaring, zeker is, dat het ledenaantal den. Aan het eind van elk jaar is er een feesgestaag afneemt. Dit verschijnsel komt overal telijke bijeenkomst van alle actieve leden. in verenigingsland voor, maar het vreet aan Dan zie je pas hoeveel mensen hun hart aan de basis van een vereniging. de Vereniging hebben verloren. Het 25-jarig bestaan in 1989 wordt herdacht

Johan van Os

Elft- en zalmnetten te koop Erfhuis bij een beroepsvisser in Ewijk-Winssen (1812) Staat in onze streek Heerewaarden bekend als het vissersdorp bij uitstek, ook hogerop werd met name de rivier de Waal professioneel bevist. Eind 18e en begin 19e eeuw moet onder Winssen en Ewijk Hendrik van Spierenburg gevist hebben op elft en zalm, de voornaamste soorten trekvis.

Van Spierenburg is op 19 februari 1809 te Winssen overleden in de ouderdom van 711/2 jaar, begraven op de 24 februari d.a.v. nalatende een vrouw en vijf kindren. Blijkbaar had hij geen opvolgers in het visserijbedrijf. Op 14 januari 1812 werd zowel zijn huisraad als zijn bedrijfsuitrusting in opdracht van de weduwe door notaris Pieter Wiegand uit Nijmegen publiek verkocht, waarschijnlijk in herberg 'De Bakkerij' van Matthijs van Beek naast de voormalige schuurkerk aan de Ewijkse Brugstraat. De inventarislijst met vermelding van kopers, borgen en prijzen is in het Rentmeestersarchief Van Koolwijk bewaard gebleven en gunt ons een kijkje in het toenmalige vissersbestaan. 'THUIJSHORLOGIE' Van Spierenburg had compleet van de visvangst geleefd, want op de inventarislijst ontbreekt alles wat met boerenwerk of enig ander ambacht dan vissen te maken kan hebben. En al beweert het spreekwoord: 'wie leeft van visser, en vinken, zal het vet in de pot niet stinken', echt arm was Van Spierenburg niet afgestorven. In totaal bracht zijn roerend goed ƒ 288,15 op, een bedrag dat lang niet op alle erfhuizen werd gehaald. Een zekere welstand valt ook af te lezen uit het meubilair dat de weduwe van de hand deed. Daartoe behoorden behalve l spiegel, l kast, l bank, 12 stoelen en 3 tafels o.a. een 'thuijshorlogie', een kabinet en een 'glazerenkast': drie stukken die bepaald luxueus genoemd mogen worden. De grappige benaming 'thuijshorlogie' wijst er op dat het als een weelde werd beschouwd thuis op de klok te kunnen kijken en niet afhankelijk te zijn van de openbare torenklok. Het 'thuijshorlogie' - staande of hangende klok dus - kwam op ƒ 17,50. Het werd aangekocht door Jan Melssen uit Winssen en zijn dorpsgenoot H.

van den Breeden bleef borg voor prompte betaling voor of op de vervaldag, die op l mei was gesteld. Niet iedereen kwam met een zak vol muntstukken naar de veiling. Daarom konden bedragen boven 6 gulden naderhand worden voldaan ten huize Jan Hendrik van Koolwijk, de maire (burgemeester) van Ewijk-Winssen. Wie contant betaalde op het erfhuis zelf of uiterlijk op de vervaldag zijn koopsom voldeed, mocht de gulden rekenen aan 22 stviivers het stuk (in feite dus ƒ 1,10). Latere betalers kregen hun gulden te voldoen in 23 stuivers en liepen dus een boete op van 5 cent op iedere gulden. Het kabinet ging voor ƒ 5,05 naar J. de Groen, ook uit Winssen en met dezelfde borg. De 'glazerenkast' deed ƒ 7,50. Ze werd afgemijnd door N. Prosman, iemand uit Ewijk, voor wiens kredietwaardigheid de Winssenaar M. Jordens in bleef staan. 'KOMPJES' EN EEN 'BEDPAN' Ook de keuken was in huize Van Spierenburg goed voorzien. Er werden in het geheel 45 nummers keukengerief geveild, waaron-

Staatsiepartret van de 'vorst onder de irissen'. Naar een tekening van Ketth Lipsell. der verscheidene tinnen borden en schotels, maar ook l 'koffijketel', l 'koffijmoolen' en l 'theestoof. De 'koffijketel' ging weg voor ƒ 1,15; de molen voor 60 cent en de 'theestoof voor 30. Koffie en thee waren gedronken uit 6 'kompjes', in Maas en Waal nog altijd kömpkes genoemd in plaats van 'kopjes'. Stoken en koken deed Vrouw Van Spierenburg met behulp van een open vuur in de schouw. Daarop wijzen de 2 'naaien', de 'ijzere pot' en de 'blaaspijp' die de inventarislijst vermeldt. Er werd overigens sober gegeten in de vissermanswoning. Aan wintervoorraad viel er niet meer te veilen aan l 'tonnetje met boonen', l 'tonnetje met moes' en 3 partijen aardappelen. Van spek, worst of smout maakt de lijst geen melding, maar natuurlijk was er bij Van Spierenburg geregeld vis in huis geweest. F. Bos kwam helemaal uit Druten een 'vistonnetje' kopen. Hij kreeg het voor 15 stuivers mee. Het bed van het vissersechtpaar was 's avonds

altijd voorverwarmd geworden met een 'bedpan'. Bed en beddegoed waren op het erfhuis niet in de aanbieding, maar de pan ging er voor ƒ 1,50 uit naar R. Antzen, een overwaalse collega-visser uit Slijk-Ewijk. Als haar man uit vissen was, had Vrouw van Spierenburg af en toe aan het spinnewiel gezeten. Maar ook dit werd nu verkocht. J. Geenen uit Winssen kreeg het voor 60 cent. Van de visser persoonlijk veilde Wiegand een tabaksdoos en een 'scheerbeker'. A. Gijsberts uit Winssen gaf voor de tabaksdoos 40 cent en voor hetzelfde bedrag kreeg ook de 'scheerbeker' een nieuwe eigenaar: niemand minder dan de Winssense dominee A. Carlier. DUURSTE STUK Hoofdmoot van de handel op het erfhuis waren 37 nummers visserijbenodigdheden. Van Spierenburg had een eigen 'schuijt' gevaren. Ze was het duurste stuk van de veiling, voor de nieuwsgierigen het spannende hoogtepunt. Veertig gulden leverde ze uit-

De naam zalm staat etymologisch in verband met salto (sprong). De beroemde zris deed vooral op de rivieren zijn naam eer aan. Hij was in staat springend alle barrières te nemen, van stroomversnellingen tot watervallen, en soms zelf het net van de visser. eindelijk op. Koper werd de jeugdige Nicolaas Prosman uit Ewijk. Zijn vader, Cornelis H.B. Prosman, bleef borg voor de riskante aankoop. Vergelijken we de prijs van de 'schuijt' en 'zijn toebehoor' met de opbrengst van het 'thuishorlogie' (ƒ 17,50), dan komt de kostbaarheid van de klok pas goed uit. Natuurlijk ging het bij de 'schuijt met zijn toebehoor' om een compleet uitgeruste zeilboot, maar er was op het erfhuis ook nog een afzonderlijk zeil te koop, misschien een oud exemplaar. Dat werd op l gulden en 13 stuivers afgemijnd door H. Otten uit Druten. Zo had Van Spierenburg ook twee 'zwaarden' in

het erfhuis zijn oog op het extra stel zwaarden liet vallen, was de veerman van Winssen: H. van Erp. Voor 2 gulden en 2 stuivers werden het de zijne. We kunnen daaruit afleiden dat Van Erp het Winssense veer bediende met een soortgelijk vaartuig als Van Spierenburgs vissersschuit: een platbodem dus waarmee niet alleen personen, maar ook vee en mogelijk zelfs karren en rijtuigen konden

reserve. Zwaarden waren de eivormige, uit

den en l stuiver toegewezen.

dikke planken gezaagde schilden die aan de zijkanten van platbodemde zeilvaartuigen werden aangebracht. Je kon ze laten zakken

en weer ophalen. Ze dienden om afdrijven of omslaan van de schuit tegen te gaan. Vooral een visser op trekvis, die midden in de stroom moest manoeuvreren, kon zijn zwaarden niet missen en deed er goed aan altijd een stel in reserve te hebben. De man die op

worden overgezet. Er lag in Winssen in elk

geval meer dan een voetveer met een roeibootje. Niet enkel zwaarden, ook een tweede mast had de overleden visser in voorraad. Jan Bos bood er op en de mast werd hem voor l gulWANT EN DOLLEN Zo mogelijk nog belangrijker dan de schuit waren voor een beroepsvisser de netten, het want. De gezamenlijke waarde van de netten op het erfhuis (ƒ 136,60 ) overtrof de waarde van de schuit meer dan drie keer. Vooral uit de verschillende soorten want (netwerk) waarmee Van Spierenburg had gewerkt,

Voorbeeld van een antieke zalmschuit op de Duitse Rijn. De kostbare vangst wordt in de ochtendnevel voorzichtig opgehaald. Duidelijk is de 'buil' in het boezemnet te zien. De schuit die op het erfhuis van visser Van Spierenburg in 1812 werd verkocht, kan van een soortgelijk type geweest zijn. blijkt duidelijk dat we hier te doen hebben met een vakman. Eén partijtje netten werd voor 11 stuivers aangekocht door Andries van Gemert uit Deest. Dat kan niet veel bijzonders geweest zijn. Andries was ook maar een zondagsvisser. We kennen hem uit andere bronnen als metselaar-aannemer, regelmatig betrokken bij de grootste bouwprojecten in de streek, zoals (waterstaats) kerken en openbare scholen, waarbij hij vaak samenwerkte met de Afferdense aannemer en kastelein Herman de Kok. Van Gemert maakte van de gelegenheid gebruik om tegelijk een partijtje aardappelen in te slaan. Het kostte

vers), een onduidelijk partijtje netten a la Van Gemert (l gulden), 3 elfmetten (samen ƒ 20,20), 4 'zomerzalmnetten' (samen ƒ 31,20), 2 'zalmwinternetten'(één van 27 gulden en één van ƒ 12,85) en nog een zomernetje (van ƒ l ,85). Bovendien kocht Antzen 3 'mantjes met dollen' (samen voor/5,10) en l 'taauw' (voor 45 cent). Onder 'dollen' verstonden de vissers de doorboorde blokjes hout of kurk waarop de netten aan een zogenaamde bovenreep 'tussen wind en water' bleven zweven. In de schrijfwijze 'taauw' voor 'touw' verraadt zich prachtig het oude Maas en Waalse dialect. Tegenwoordig spreekt er hem 13 stuivers. niemand meer van een taauw, behalve in de Voor het betere werk op nettengebied was er staande uitdrukking erges gin taauw aon vaest een vakman de Waal overgestoken: R. Ant- kunne knuppe (ergens niet uit wijs kunnen zen uit Slijk-Ewijk. Hij had, zagen we, de bed- worden). In dat soort uitdrukkingen is de pan al in de wacht gesleept, maar waar hij vroegere uitspraak bevroren. Ook J. van Zuijduidelijk voor kwam, was het want. Hij bood len uit Winssen tikte nog l 'taauw' op de achtereenvolgens op een schepnet (8 stui-

kop, voor 50 cent.

naar borg: M. Jordens. Jan Bos kocht van visser Van Spierenburg behalve de al genoemde mast ook nog een

'taanton' ter waarde van een daalder. Andere stukken uit het Rentmeestersarchief Van Koolwijk leren ons dat Jan Bos en zijn nazaten minstens een eeuw lang de riviervisserij

hebben beoefend, en wel in de wateren waarop de heren van kasteel Doddendaal - toentertijd de Duitse baronnen Von Nagel Doornick te Vornholz bij Munster - vanouds het visrecht bezaten. Bos, maar ook Antzen of Arnts van over de Waal plus nog twee andere

vissers, namelijk JJ. van Erp en Rut van Bergen, moesten hun viswater dus pachten bij rentmeester Joseph Maeijer en na 1822 bij diens opvolger Jan Hendrik van Koolwijk. Onder Maeijer betaalden zij met hun vieren een pacht van 120 gulden per jaar. Van Koolwijk maakte er 200 gulden van en verplichtte de vissers bovendien in de maand februari 'twee gerookte salmen van middelmatige groote' te leveren ten behoeve van de kasteelheren. ARME LUI'S SPEK Begin deze eeuw kon het nog gebeuren. Visser Hol De overleden Van Spierenburg en zijn uit Beneden-Leeuwen had een zalm van een meter 'opvolgers' Bos, Arnts, Van Erp en Van Berlengte te pakken. Zijn vakmanschap blijkt ook uit gen, zo blijkt uit de goederenlijst, hebben de manier van vasthouden: ĂŠĂŠn hand om de hun visserij voornamelijk beoefend met drijfstaart, net voor de staartvin, de andere hand vlak netten, niet met de veel langere zegens, die onder het middenlijf. alleen door een complete vissersploeg bediend konden worden. Bos en zijn collega's visten ieder voor zich. Zij zullen hun vis'TWEE GEROOKTE SALMEN' Behalve Antzen (in latere stukken Arnts water, dat zich uitstrekte van de Oosterhoutgenoemd) uit Slijk-Ewijk verscheen er op het se tot de Winssense kerktoren, in vier zogeerfhuis nog een andere beroepsvisser: Jan naamde 'dreven' verdeeld hebben. Evenals Bos uit Ewijk zelf. Hij mijnde op 9 gulden en Van Spierenburg waren zijn 'opvolgers' spe18 stuivers een elftnet af en overbood Antzen cialisten in hun vak. Zij wisten hun werk over met 3 gulden op een 'zalmwinternet', dat nagenoeg het hele jaar te spreiden door in Bos de lieve som van 30 gulden ging kosten. ieder seizoen een andere trekvissoort te In beide gevallen bleef de zelf bepaald niet bevissen. rijke kastelein, in wiens herberg het erfhuis De haringachtige elft - een groen-zilveren vis blijkbaar gehouden werd, borg voor zijn van gemiddeld een halve meter lengte - trok dorpsgenoot. De waaghals was Matthijs van in de maanden april en mei in vrij grote Beek, die aan de Brugstraat een tabaksboer- scholen de rivieren op om ergens landinderijtje van de Ewijkse kasteelheren in pacht waarts - soms wel 750 kilometer van zee tot had, genaamd 'De Bakkerij', en daarin een voortplanting te komen. 'De eerste donder drievoudig bedrijf uitoefende: een halve in maart grijpt de elft bij zijn staart,' wisten morgen tabaksteelt, een herberg en een bak- de vissers en vanaf eind maart hielden zij dan kerij. Voor Antzen bleef telkens een Winsse- ook hun versgetaand tuig in gereedheid om

Grootste zorg van de riwervissers waren hun netten. Ze werden na het seizoen zorgvuldig uitgehangen, geboet en grondig getaand. Foto: 'Koninnklijke Nederüandse Heidemaatschappij'. uit te varen. Een elftnet was driewandig en bestond uit twee buitennetten (ladderings genaamd) en een middennet, dat de naam boezem droeg. Op het erfhuis werd ook nog een 'losse boezem' verkocht voor l gulden en 10 stuivers. Elftnetten hadden kleinere mazen dan de voor zalm bestemde zomernetten. In de 18e eeuw waren onze rivieren nog zo rijk aan optrekkende elft dat deze vis in sommige jaren de naam 'arme lui's spek' kreeg en als volksvoedsel de zeeharing naar de kroon stak. Maar hoofdprooi van de riviervissers was en bleef de zalm. BIJ NACHT EN ONTIJ Waren eind mei de elftscholen gepasseerd, dan kwam de zomerzalrn aan de beurt. Het ging daarbij om een betrekkelijk kleine zalmsoort ter lengte van 60 a 70 centimeter, ook wel (St.) Jacobszalm of jaapjes genoemd. Zomerzalrn trok van begin juni tot november van zee naar zijn paaiplaatsen in de Duitse en

Zwitserse bergbeken, waar hij exact de plek wist terug te vinden van zijn eigen geboorte. Bij zomerzalmnetten hadden de laddering een maaswijdte van 58, de boezem van 19 centimeter. De top van het visserijseizoen viel in de herfst, de winter en het vroege voorjaar. Dan trok de eigenlijke Rijnzalm, een kostelijke en kostbare vis, die soms lengtes bereikte van meer dan l meter. Eén volvette winterzalm kon de visser een maandinkomen opleveren. Maar zijn, ook weer driewandig, net moest dan goed in conditie zijn, anders liep de vis er als een projectiel doodgewoon dwars doorheen. De winternetten hadden een maaswijdte van 65 (ladderings) en 23 centimeter (boezem). De zalmvisserij met het drijfnet speelde zich meestal af in donkere en koude nachten. Overdag zouden de vissers de scheepvaart hinderen, maar bovendien is het gezichtsvermogen van een zalm zó sterk ontwikkeld dat

LUHD ZALM- ÉN PALINGGROOTHANDEL 231

EX^Ï-OITATiE VAM RlVïeWSSCHERUEN

WCX/ORICHEM.

•-

is JulV

>=OS^BUÏ5 ^

Dsn "tfeled. Heer F.J.Tan KoolwijK,

te ï 3 I; Uijaheer,

Het vischvsater, 3at wij van U is pacht hebban,jieei't

ons o r a r h s t pacht jaar Sü Februari l'534 - £0 Februari 1935 een verlies van ï"L,£71,2l ap-geleYera, terwijl is voor-jlïïiohter, woor bet LoopeEdo jaar evsneecs "sslroeTerui z i j n .

tij hebten •ten Aa da eer, U belesi1!! t,5 Tcrsoeices, ons la snae verliepen t ü£-em«t t« willer. }r;-mer.,4:>or ons eer raduu t is

c°~ 'Ie 7,acht,>oa t:^ ^ M i ^ » - ---:^--:*-,:'-

.Een ijMaatij antw-jori te,j6saa«jt sier.de ,7«rt lijven w '

Brief waarin Teunis Wïjnbelt zich beklaagt over het verlies dat de visserij van 'De Doddendaal' over het visjaar 1934-1935 heeft moeten lijden. Hij vraagt rentmeester Van Koolutijk om pachtverlaging, die

hem overigens niet wordt gegeven. 'Bij een eventueel zeer bevredigende uitkomst', schreef Koolwijk terug, 'zoude het van onzen kant niet aardig zijn verhooging te vragen.' hij bij helder licht het net al van verre ziet

aankomen en er dan overheen probeert te springen. Niet voor niets hangt de naam zalm (Latijn: salmo; Frans: saumon; Engels: salmon) etymologisch samen met het Latijnse werkwoord salire, dat 'springen' betekent (vgl.: 'salto mortale').

Nachtelijk duister en onrustig, 'dik' water ten tijde van was en bij ruw weer vormden

voor de drijfvisser de ideale werkomstandigheden. Met zijn maat boomde hij zijn schuit stroomopwaarts naar het boveneind van de ongeveer 2 kilometer lange 'dreef, daarbij

schuin de rivier overstekend. Dan werd de bovenreep van het net vastgemaakt aan een ton, die vervolgens overboord werd gezet. Het met lood aan de onderreep en met 'dollen' aan de bovenreep nauwkeurig uitgeba-

NIEUWSBRIEF STREEKHISTORISCH MUSEUM TWEESTROMENLAND

Nieuws uit het Museum Belangrijk nieuws is dat het Fossielenmuseum te Maasbommel bij het Streekmuseum intrekt. Dat wil zeggen, de zaken uit dat museum worden door het Streekmuseum in bruikleen genomen en geëxposeerd. De heer B. Visschers, de beheerder van het Fossielenmuseum, neemt als medewerker van het Streekmuseum het beheer over de fossielen voor zijn rekening. De vrijwilligers van het Streekmuseum kunnen momenteel nog maar aan één ding denken, en dat is de inrichting van het nieuwe gebouw in Beneden-Leeuwen. Het huurcontract is onlangs, met enige plechtigheid, getekend. Aan die tekening ging nogal wat overleg met de verhuurster vooraf. De brandweer is komen kijken of het gebouw wel veilig genoeg was. Daaruit vloeiden enige eisen wat betreft de vluchtwegen voort. U kunt straks dus met een gerust gemoed het gebouw binnengaan. Over de indeling van het gebouw is iedereen het eens geworden. Er wordt nu geïnventariseerd wat er allemaal gebeuren moet en wat dat gaat kosten. Bij deze nieuwe start is er de gelegenheid om allerlei zaken professioneel, d.w.z. zoals dat in een museum behoort, aan te pakken. Er is de beschikking over een lift, maar deze gaat niet naar de bovenste etage. Indien ook rolstoelgebruikers en andere slecht ter been zijnde bezoekers de bovenste etage moeten kunnen bekijken, dient er een traplift naar deze etage geïnstalleerd te worden. Dit alles kost veel geld. Er zijn contacten gelegd met de gemeente West Maas en Waal, met de Provincie Gelderland, met allerlei particuliere fondsen, en met sponsors uit de streek. Er is veel vertrouwen, dat het geld er zal komen. Bij de verbouwing en de verhuizing is veel hulp nodig, hulp van allerlei aard. Het meeste werk zal wel moeten gebeuren in de herfstmaanden.

september 1994

Indien U denkt iets te kunnen doen meldt U dan bij één van de volgende personen: Therus van Sommeren, tel. 08879-1535 Wies Berris, tel. 08894-17461 Kees Visser, tel. 08870-17282

AANKONDIGING 2

Zoals reeds in het vorige nummer van dit tijdschrift is aangekondigd, gaat waarschijnlijk na de zomer de Kadastrale Atlas 1832 van Batenburg verschijnen. Het is een belangrijke publikatie omdat elk huis of boerderij die er toen in Batenburg stond op de bijbehorende kaarten is terug te vinden. Ook is de eigenaar bekend en of hij in Batenburg zelf woonde of misschien elders. Van elk perceel op de kaart staat de juiste grootte, het gebruik (als bouwland, grasland of bijv. bos), de waarde voor de belastingen en de naam van de eigenaar, zijn beroep en woonplaats in een register dat O.A.T. of wel Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel wordt genoemd. Met deze gegevens is veel te doen zowel voor de historicus die de plaatselijke geschiedenis onderzoekt maar ook voor de genealoog, die precies wil weten waar zijn bet-(bet) over-grootvader en moeder hebben gewoond, geleefd en gewerkt, hoe rijk zij waren aan huizen of landerijen of hoe arm. Deze publikatie is ook van veel belang voor de statisticus en voor de planoloog, voor de monumentencommissie etc. Behalve een algemene inleiding over het kadaster en de openbare registers wordt in de tekst van dit boek de plaatselijke situatie beschreven. Daarbij komen de grenzen met de naburige gemeenten aan de orde en de soorten van eigendom en de rechten die op de grond of op de gebouwen rusten. Dit (derde) hoofdstuk is verzorgd door de heer H. van Heiningen, U bekend door zijn standaardwerken over de geschiedenis van Maas en Waal en die in 1987 de geschiedenis van 'Batenburg

Eeuwenlang twistappel' beschreef. Omdat de Stichting Kadastrale Atlas Gelderland graag wil weten hoeveel exemplaren van de Atlas van Batenburg (ongeveer 80 bladzijden) gedrukt moeten worden om enerzijds niemand te moeten teleurstellen, maar anderzijds ook financieel rond te komen wil zij graag een reactie van belangstellenden. De prijs ligt ongeveer bij ƒ 45,- maar bij veel belangstelling kan een reductie worden toegepast.

Graag Uw reactie aan: a. Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas Gelderland, Lovinklaan 6, 6821 HX Arnhem, b. Coördinator J.N.B. Poelman, Hoofdstraat 6, 6671 CB Zetten, tel. 08880-51808. c. contactadres Hist. Ver. Tweestromenland 08894-13012 b.g.g. W.M.G. Arts, tel. 0889416247.

KOPIJ Kopij voor nummer 81 moet uiterlijk 20 juli 1994 in het bezit zijn van de redactie.

3O jaar Historische Vereniging Tweestromenland 15 mei 1964-15 mei 1994 De HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND

werd 30 JAAR op zondag 15 mei 1994 . Deze mijlpaal van onze vereniging kunnen we niet zonder meer voorbij laten gaan. Het leek ons als vereniging een prachtgelegenheid om bij voldoende interesse een legpenning uit te geven. De penning zal het logo en oprichtingsdatum van de vereniging als wel van het Streekhistorisch Museum dragen. Voor de kosten kunt U de aanschaf van deze penning die waarschijnlijk in een beperkte oplage verschijnt, niet laten. Bij voorinschrijving kost de legpenning ƒ 10,-.

Inschrijfformulier LEGPENNING

Inzenden vóór 1 juli 1994 Jubileumcommissie Tweestromenland, Postbus 343,6600 AH Wijchen Naam/Voorletters: Straat/huisnr.: Postcode: Aantal exemplaren:

Woonplaats:

sing. De ledenadministrateur bracht naar voren dat het bestuur besloten heeft om leden, die vóór 1 april niet aan hun contributieverplichting hebben 21 april 1994 voldaan, geroyeerd zullen worden. De vergadering kan zich hierin vinden. De vice-voorzitter van de Historische Vereniging Het bestuur meldt dat de huidige voorzitter, de Tweestromenland, de heer J. van Gelder, opent heer Alkemade, besloten heeft om op eigen verde jaarlijkse ledenvergadering in het Sparreke te zoek af te treden. Wij betreuren, doch respecteWamel. Hij heet de 40 aanwezige leden, die bij ren zijn besluit. Wij danken hem voor zijn getoonbinnenkomst de jaarverslagen van resp. de de inzet. Er is een aantal kandidaten en beoogde secretaris en de penningmeester ontvingen, wel- kandidaten voor de functie van nieuwe voorzitkom. Hij stelt de bestuursleden, inclusief hun ter. De vergadering gaat ermee accoord dat het functies binnen de vereniging, aan de vergade- bestuur verder zoekt; een kandidaat een tijdje ring voor. 'mee laat lopen' en op de eerstvolgende ledenVervolgens wordt aan de hand van het jaarver- vergadering te benoemen. Belangstellenden slag (zie na dit verslag) van de secretaris door de kunnen zich melden bij de vice-voorzitter. voorzitter in het kort elke werkgroep met hun Tevens is er nog steeds een vacature in het activiteiten besproken. bestuur. Het verslag van de ledenvergadering van 22 april De heren J. Jansen, G. van Gelder en W. van Sommeren zijn statutair aftredend. Zij stellen 1993 wordt ongewijzigd vastgesteld. De ingekomen stukken worden beperkt tot de zich herkiesbaar. Unaniem besluit de vergadesubsidietoekenningen van de gemeenten binnen ring hen te herbenoemen voor een nieuwe perioons werkgebied en van de provincie. Vastge- de. steld kan worden dat de gemeenten, evenals de Tot slot worden de volgende zaken nog naar provincie de subsidiegelden over 1993 hebben voren gebracht. afgerekend en voor 1994 hebben toegekend, De Stichting Wamel 1100 heeft besloten om aan met uitzondering van de gemeente Heumen. De de vereniging ƒ 4000,- te schenken. Namens de gemeente Heumen heeft de subsidie vanaf 1-1- vereniging zal de secretaris de Stichting een 1994 stopgezet in het kader van bezuinigingen brief sturen, dat wij hen dankbaar zijn en zullen hunnerzijds. Het bestuur stelt voor met de voldoen aan een aantal door de Stichting geforgemeente Heumen in overleg te treden om te muleerde wensen. bezien of de bezuiniging ongedaan kan worden Dit jaar bestaat de vereniging 30 jaar. Op 15 mei gemaakt. De vergadering ondersteunt dit voor- a.s. is elk lid en medewerk(st)er van harte welkom in het documentatiecentrum van de vereninemen. De kascontrolecommissie, bestaande uit mevr. ging voor een feestelijke bijeenkomst van 14.00 A.J. Thijssen en de heer F.J.M. Gremmen, heeft 16.00 uur. Op zondag 29 mei zal er een aantal de financiële stukken steekproefsgewijs, doch feestelijke historische fietsen autoroutes geregrondig nagekeken. Er zijn door haar geen onre- den kunnen worden door het Land van Maas en gelmatigheden aangetroffen, aldus haar gete- Waal. Extra hulp is nog steeds welkom. De gemeente Druten heeft besloten om buitenkende verklaring, d.d. 20 april 1994. Het finanstaanders in de gemeentelijke monumentencieel verslag wordt vastgesteld. commissie vanaf heden uit te sluiten. Dit beteAan de hand van de begroting 1994 wordt door de penningmeester opgemerkt dat een contribu- kent dat onze vereniging haar zetel kwijt is. In tieverhoging niet te vermijden zal zijn. Alle moge- overleg met onze vertegenwoordiger, de heer lijkheden en onmogelijkheden, door de vergade- Dekkers, zullen we reageren. Wij achten het ring besproken zijnde, besluit de vergadering om namelijk van belang dat de vereniging haar zetel de jaarcontributie per 1 -1 -1995 met ƒ 5,- te ver- behoudt. hogen en derhalve de contributie vast te stellen Tot slot wordt naar voren gebracht om beroepsop ƒ 35,-. Van alle naar voren gebrachte alterna- groepen met 'spreekkamers' gericht te benadetieven vond de vergadering dit de beste oplos- ren om lid van de vereniging te worden. Het tijdVERSLAG ALGEMENE LEDENVERGADERING HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND

schrift kunnen zij dan in de spreekkamer leggen en mogelijk levert dit weer nieuwe leden op. We zouden kunnen beginnen met de doktoren, temeer daar nu een aantal themanummers aan doktoren gewijd zijn. Mocht dit lukken dan zouden andere branches benaderd kunnen worden om in het tijdschrift hun beroep historisch toe te lichten.

het instellen van deze functie. Aangesteld werd per 1 maart 1993 de heer W. Arts, tot dan toe de secretaris van de vereniging. De eerste periode is vooral benut om de voor de vereniging nieuwe functie tot ontwikkeling te laten komen. De beheerscommissie draagt hier in eerste instantie zorg voor. De beheerscommissie is samengesteld uit de gebruikers van het documentatiecentrum. Naast Met dank aan de leden voor hun meedenken en de invulling van de bovenvermelde functie meepraten sluit de vice-voorzitter de vergadebestond haar werk dit jaar vooral uit het verwerring. ven van extra ruimte voor en bij het documentatiecentrum. Per 1 november werd deze verkregen. En alle beschikbare tijd is benut in het herinJAARVERSLAG 1993 richten van deze nieuwe ruimte en de ruimte van het documentatiecentrum zelf. Door de steeds Bestuur groeiende collecties boeken, foto's en StreekDe Algemene Ledenvergadering 1992 vond dracht & Mode was uitbreiding zeer gewenst. De plaats op 22 april 1993 te Wijchen. Het jaarver- betreffende werkgroepen en secties geven hierslag 1992 en de financiĂŤle huishouding werden na daar zelf verslag van. goedgekeurd. Tevens werden er vier nieuwe Tot slot vertegenwoordigde het bestuur in voorbestuursleden benoemd. komende gevallen de vereniging naar buiten. Het Algemeen Bestuur kwam dit verenigingsjaar Hierbij denken we aan het jubileum van de open7 keer bij elkaar en het Dagelijks Bestuur 5 keer. bare bibliotheek te Wijchen, waar de vereniging De bestuurlijke werkzaamheden bestaan vooral een aantal weken een tentoonstelling had, en uit die activiteiten om de vereniging draaiende te verder de opening van het Frans Bloemen musehouden. um te Wijchen en het 100-jarig jubileum van de Judocuskerk te Hernen. In de loop van het jaar is er een discussie ontstaan over de meerwaarde van het lidmaatschap BEHEERSCOMMISSIE van de vereniging en het zoeken van plaatselijke DOCUMENTATIECENTRUM contactpersonen. De meerwaarde wordt gezocht in het krijgen van kortingen bij met name De beheerscommissie van het documentatieboekhandelaren middels een lidmaatschaps- centrum draagt zorg voor de inrichting, het kaart. De plaatselijke contactpersonen kunnen onderhoud en de toegankelijkheid van het docuals eerste opvang dienen voor vragen, die bij de mentatiecentrum. De beheerscommissie is dan vereniging terecht komen aangaande lokale ook samengesteld uit de gebruikersgroepen aangevuld met een lid van het dagelijks bestuur. geschiedenis in de ruimste zin van het woord. Beide initiatieven dienen in het komende jaar Het afgelopen jaar is veel tijd en aandacht besteed aan de uitbreiding en herinrichting van nog verder uitgewerkt te worden. Het DB heeft een tweetal gesprekken gevoerd het documentatiecentrum. Vervolgens is door een aantal medewerkers hard gewerkt aan het met het bestuur van het museum Frans Bloemen. Doel van deze bijeenkomsten was om de feitelijke herinrichten. gemeenschappelijke aandachtspunten van de LEDENADMINISTRATIE beide verenigingen te inventariseren en waar zinvol in de toekomst meer praktisch samen te werHet afgelopen jaar is een druk jaar geweest voor ken. Middels de Stichting Weerwerk heeft de Vereni- het ledensecretariaat. Zoals reeds vermeld in het ging een banenpooler gedetacheerd gekregen jaarverslag over 1992 staan nu alle leden in een tegen een redelijke vergoeding. De vele werk- computer-leden-bestand. Daarmee is het bezaamheden van de vereniging rechtvaardigde stand opgeschoond.

Leden die reeds geruime tijd waren verhuisd en/of hun contributie reeds enkele jaren niet hadden betaald werden uit het bestand verwijderd. Ook kwam het voor dat leden overleden waren en nog in het bestand waren opgenomen. Er kwamen ook briefjes met 'aanmeldingen' van nieuwe leden. Later bleek, bij het innen van de contributie, dat het niet in de bedoeling lag van deze mensen om lid te worden. Het ledenbestand staat of valt met een goede administratie. De Historische Vereniging Tweestromenland is in het bezit van een goed aanmeldingsformulier. Laat dit aanmeldingsformulier door nieuwe leden invullen en ondertekenen. Voor 1994 hoopt de ledensecretaris niet meer voor verrassingen te komen staan. Verder een dringende oproep voor de leden: Betaal uw contributie op tijd. Dit voorkomt onnodig werk. Bij verhuizing, stuur een verhuisbericht naar uw ledensecretaris. Zijn er klachten over de bezorging van het tijdschrift stuur dan een briefje of neem even telefonisch contact op. Het ledental van de Historische Vereniging 'Tweestromenland' bedroeg per 31 december 1993: 798 leden. De volgende mutaties werden door de ledensecretaris verwerkt: Nieuwe leden: Opzeggingen/ontzettingen: Adreswijzigingen:

65 stuks 67 stuks 59 stuks

Totaal 191 mutaties

Het verschil tussen het ledental + nieuwe leden de opzeggingen/ontzettingen = 2 stuks.

Deze twee leden zijn in het bestand opgenomen omdat bleek dat deze geruime tijd lid waren en nog niet in het bestand voorkwamen. Tot nu toe is er 12 maal schriftelijk contact met de uitgever geweest. Deze mutaties bestonden uit het doorgeven van nieuwe leden, doorgeven van leden die opzegden of werden ontzet en adreswijzigingen. Ook is er contact geweest over het aanpassen van een straatnaam, postcode, huisnummer of van de familienaam of het wijzigen van voorletters. De Historische Vereniging 'Tweestromenland' heeft met 22 verenigingen, verspreid door het land, een ruilabonnement. Deze verenigingen betalen geen contributie maar zenden hun tijd-

schrift als tegenprestatie. Op 31 december 1993 hadden 123 leden hun contributie over het jaar 1993 nog niet betaald. Deze krijgen te zijner tijd een acceptgiro voor het betalen van deze achterstallige contributie. Wanneer hier niet op wordt gereageerd worden deze leden geroyeerd. REDACTIE

De redactie is er dit jaar wederom in geslaagd om ons tijdschrift Tweestromenland, Maas en Waals tijdschrift voor streekgeschiedenis vier maal te laten verschijnen. De inhoud voldoet aan de doelstelling van het tijdschrift. De redactie blijft het op prijs stellen om van nog meer leden en belangstellenden kopij aangeleverd te krijgen. BIBLIOGRAFIE

In de zomer van 1993 is de controle/correctie van de concept-bibliografie afgerond. Vervolgens werd begonnen met de Inleiding en Verantwoording bij de bibliografie.

De gehele Inleiding en Verantwoording zal het komende verenigingsjaar afgerond worden. Hiermee is de bibliografie compleet en kan dan verschijnen in de Tweestromenlandreeks. Een opdracht daterend uit 1972 wordt dan voltooid. Daarna zou er gewerkt kunnen worden aan een vervolg (1985 -, met aanvulling) op deze bibliografie, waarvoor ook de afleveringen van de rubriek 'Literatuur-signalement' in het verenigingsblad gebruikt kunnen worden. LITERATUUR

De werkgroep Literatuur draagt zorg voor het aanschaffen van boeken voor de bibliotheek van onze vereniging. Er worden boeken aangekocht via de boekhandel, antiquariaten of veilingen.

In 1993 zijn er 30 exemplaren aangekocht. Daarnaast werden er door verschillende personen, zowel leden als niet-leden, meerdere boeken aangeboden. De vereniging heeft 40 abonnementen, c.q. ruilabonnementen op tijdschriften. Voor 1994 hoopt de werkgroep op dezelfde voet voort te gaan.

KADASTRALE ATLAS

Vanuit de vereniging wordt medewerking verleend bij de realisering van het tekenwerk en computerwerk, dat nodig is om te komen tot uitgave van de kadastrale kaarten uit ons werkgebied. Mochten wij vorig jaar de mededeling doen dat Batenburg de primeur zou krijgen, nu moeten we vaststellen dat door verschillende omstandigheden dit geen doorgang heeft kunnen vinden. Eind december 1993 was ruim 80% van al het tekenwerk klaar. Het computerwerk voor dit project is in volle gang. De geschiedkundige beschrijvingen van de oude kadastrale gemeenten baart enige zorgen, maar ook dit zal met medewerking van verschillende vrijwilligers tot een goed einde gebracht kunnen worden. BOEKENTAFEL

De boekentafel presenteert en promoot de vereniging bij diverse gelegenheden. Tijdschriften, boeken, prenten en dergelijke worden ter inzage gelegd en verkocht. Tevens vindt er dan ledenwerving plaats. Het afgelopen jaar was de boekentafel o.a. present op: - 22, 23 en 29 mei te Wamel in verband met de festiviteiten rondom het 1100-jarig bestaan - 30 mei te Altforst bij de 'Pinksteractiviteit' -11 juli in Appeltern -15 augustus te Wamel bij de Parkmarkt, en op 16 november in samenwerking met het museum te Beneden-Leeuwen tijdens de lezing 300 jaar Tabaksteelt. STREEKDOCUMENTATIECENTRUM

Tijdens de zesde genealogische contactdag in 1992 vernam de werkgroep Maas en Waalse geslachten de herindelingsplannen voor een nadere indeling van het gemeentekantoor. Daar-

om is er bij het gemeentebestuur een verzoek ingediend om als vereniging voor een ruimte in aanmerking te komen. Op 1 november is de ruimte aan de vereniging verhuurd. Het streekdocumentatiecentrum onderging een herindeling en een materiĂŤle uitbreiding: tafels, computer en twee leesapparaten. De collectie genealogische boeken is nu beter bereikbaar. De

bezoekers stellen het e.e.a. zeer op prijs. Het bezoekersaantal is dit jaar wederom gestegen: 654 geregistreerde bezoeken (in 1992 inclusief de genealogische dag: 604). De meeste bezoekers zijn genealogen, ongeveer 98%, zowel beginners als gevorderden. De Volksuniversiteit Wijchen organiseerde wederom in ons streekdocumentatiecentrum een cursus genealogie, gegeven door Mevr. Aben-Nederpeld. Naast de verwerving van boeken van zowel historische als genealogische aard, werden er foto's, bidprentjes en een grote collectie microfiches met genealogische informatie aangeboden. Wij danken de schenkers. MONUMENTENCOMMISSIES

Namens de Historische Vereniging heeft de vereniging in vier gemeentes een vertegenwoordiger in de gemeentelijke monumentencommissie. De adviesfunctie is per gemeente verschillend. Daarom gaan we er per gemeente afzonderlijk niet op in. Wel kan gemeld worden dat het dit verenigingsjaar eenmaal is voorgekomen, dat een vertegenwoordiger (terecht) gemeend heeft om naar aanleiding van een concreet geval terug te moeten koppelen naar de vereniging, alvorens een standpunt in de betreffende gemeentelijke commissie te moeten innemen. TOPOGRAFISCH HISTORISCHE ATLAS

Zoals in het verslag over 1992 werd gemeld is er in 1991 begonnen met het ontwikkelen van een computerprogramma voor het beschrijven van de dia's, negatieven en foto's, in het bezit van de Atlas. De ontwikkeling van dat programma gaat nog steeds door, maar in 1992 was het zover dat het daadwerkelijk kon worden gebruikt. In 1993 is met het invoeren van beschrijvingen, voornamelijk van dia's, doorgegaan. In mei 1993 werden twee diakasten aangekocht. In december 1993 en januari 1994 werd een aparte ruimte voor de Atlas in het streekdocumentatiecentrum ingeruimd. De grote diakast, die in het Streekmuseum te Maasbommel stond, werd naar Wijchen verhuisd. In het streekdocumentatiecentrum staan nu dus twee grote diakasten, met een capaciteit van 8.000 dia's elk. Een van deze kas-

ten is nu geheel gevuld en de tweede kast wordt nu gebruikt om recente aanwinsten te bergen. In totaal bezit de Atlas nu ca. 9.000 dia's. In 1993 werd doorgegaan met het op foto of dia zetten van allerlei zaken in ons werkgebied. Dit jaar werd veel aandacht gegeven aan nog bestaande steenfabrieken. In 1993 werden weer enkele dialezingen gehouden, voornamelijk in bejaardenhuizen. Verder werden er aan derden tegen vergoeding dia's en negatieven uitgeleend. In 1994 zal met alle bovengenoemde activiteiten gewoon worden doorgegaan. MAAS EN WAALSE GESLACHTEN

Het seizoen en werkjaar 1992-1993 is voor de werkgroep rustig verlopen, doch zowel buitensals binnenshuis waren er volop activiteiten. In april 1993 is medewerking verleend aan de 7de Gelderse Contactdag in Tiel, en in november 1993 was de werkgroep present op de Historische-Genealogische markt te Nijmegen. In het werkseizoen 1992-1993 is gestart met het invoeren van alle doopinschrijvingen vanaf de fiches in een computerbestand. De werkgroep heeft doopgegevens vanaf 1603 tot 1811 van haar hele werkgebied. Het is wel een grote klus, maar momenteel is ongeveer 30% al ingevoerd en sommige bezoekers en aanvragers hebben wij hiermee al van dienst kunnen zijn. In oktober heeft de werkgroep een prachtige aanbieding gekregen van ruim 10.000 microfiches met daarop verwerkt miljoenen gegevens op genealogisch gebied. Tijdens onze 7de genealogische contactdag op 23 april 1994 zal deze unieke collectie worden gepresenteerd aan de bezoekers van deze dag. Vanaf 23 april voor elke bezoeker toegankelijk tijdens de normale openingsuren van het documentatiecentrum. Tijdens de jaarlijkse vergadering van de werkgroep - medio september 1993 - is o.a. besloten om over te gaan tot een bezoekerskaartsysteem. Het gebruik ervan biedt vele praktische voordelen. Ook is toen besloten om over te gaan tot aankoop van een eerste serie micro-fiches van de Burgerlijke Stand van de vijf gemeenten uit ons werkgebied. Er zal gestart worden met de oudste gegevens van 1811 tot 1852. Deze eerste veertig jaren zijn dringend nodig om onderzoe-

kers van dienst te zijn, omdat vaak blijkt dat de overgang van de Burgerlijke Stand naar de inschrijvingen uit de kerkelijke boeken problemen geeft. Het Algemeen Bestuur dient hierover nog een beslissing te nemen. De werkgroep boekt zeer veel succes bij het organiseren van haar twee-jaarlijkse contactdagen, en thans zijn de voorbereidingen voor haar 7de genealogische contactdag al weer in volle gang. De uitbreiding van het streekdocumentatiecentrum wordt door de bezoekers als prettig ervaren. De praktische opstelling van de genealogische fiches, DTB-boeken en naslagwerken, alsmede een extra tafel voor de bezoekers, twee leesapparaten voor microfiches en een computer, die gebruikt kan worden door de bezoekers, zodat zij zelf de ingebrachte doop- en huwelijksgegevens kunnen opzoeken zijn een pluspunten voor de werkgroep en vereniging. BIDPRENTJES

Reeds enige jaren zijn wij bezig een collectie bidprentjes aan te leggen. Ook worden ons wel originele bidprentjes aangeboden, welke wij natuurlijk graag aanvaarden. Meer nog worden wij in staat gesteld om de bidprentjes te kopiĂŤren. Hoe deze collectie groeide in de loop van de tijd, is hieronder weergegeven: per 31 december 1990 1991 1992 1993 gekopieerde originele

2900 750

3800 6000 7900 1000 1100 2000

Dankzij vrijwillige medewerk(st)ers staan de gekopieerde bidprentjes nu 'in de computer' en zijn ze opgenomen in het zoekbestand van de Maas en Waalse geslachten. Graag willen wij onze collectie nog uitbreiden. Daarmee kunt u ons helpen door uw eigen verzameling door ons te laten kopiĂŤren. U doet er ons een groot plezier mee, evenals de bezoekers van het documentatiecentrum. Wij hopen dus 'tot ziens' in ons centrum.

EVENEMENTENCOMMISSIE

De evenementencommissie organiseerde op 18 september 1993 een excursie naar het vestingstadje Heusden, waar een stadswandeling en een bezoek aan het Gouveneurshuis op het programma stond. Vervolgens werd de excursie voortgezet naar Waalwijk waar een bezoek aan het Schoen- en Ledermuseum werd gebracht.

De deelname was iets minder dan in andere jaren, 38 personen, vermoedelijk door de verschuiving van de vierde zaterdag naar de derde. Tradities blijken toch belangrijk. De reacties op deze excursie waren zeer positief. 16 november was er in de zaal 'De Twee Linden' in Beneden-Leeuwen een lezing over 300 jaar Tabaksteelt in het Land van Maas en Waal. De heer Marringa van de Stichting 'Oud Woudenberg' gaf aan de hand van dia's eerst een landelijk overzicht van deze teelt en vervolgens specifiek over het Land van Maas en Waal. De opkomst was niet als verwacht, terwijl op alle mogelijke manieren (kranten, radio, affiches) de lezing onder de aandacht is gebracht. De evenementencommissie laat zich hierdoor niet uit het veld slaan en gaat onverdroten door. Voor het komende jaar heeft zij weer een aantal activiteiten op haar programma staan, o.a. festiviteiten 30-jarig jubileum van de vereniging op15 mei, lezingen en de jaarlijkse excursie. Wij hopen dat de deelname aan deze evenementen de komende jaren zal groeien en er weer vertrouwen zal zijn in onze activiteiten. MAAS EN WAALSE STREEKDRACHT & MODE

Eind januari is onze collectie enorm uitgebreid. De collectie van het Kostuummuseum in Utrecht ging onder de hamer en wij hebben daarvan een en ander kunnen aankopen. Het betreft kleding, ondergoed, accessoires en 8 paar dames- en herenschoenen. Een en ander is al getoond tijdens de 10 streekdrachtshow's die dit jaar zijn gegeven. Er zijn 2 demontabele kledingrekken gemaakt, die daarbij goed dienst hebben gedaan. Bij elke show zijn

minstens 20 mensen betrokken die zich dan nog 2 a 3 keer omkleden. Het registreren en documenteren van de collectie vindt voortgang. De werkruimte is aan het eind van het jaar uitgebreid met Âą 8 m2 vloeroppervlak, waardoor er nieuwe kasten geplaatst konden worden, de werktafels vergroot zijn en de verlichting aangepast kon worden. Via de Nederlandse Kostuumvereniging worden we van studiedagen, tentoonstellingen en boeken van ons vakgebied op de hoogte gehouden. Tijdens de jaarvergadering van deze vereniging hebben we o.a. interessante boeken voor onze bibliotheek aan kunnen kopen. Het onderzoek naar specifieke kleding voor mannen, vrouwen, en kinderen uit ons werkgebied was enige tijd gestokt maar aan het eind van het jaar is de draad weer opgepakt. Het is erg arbeidsintensief en daardoor zal het enige tijd duren voordat alles is afgerond. Het is de bedoeling om maandelijks de vorderingen te bespreken. De werkgroep is ook verantwoordelijk voor de collectie die tentoongesteld is in het Streekhistorisch Museum Tweestromenland in Maasbommel. In 1994 willen we daadwerkelijk met het kopiĂŤren van kleding beginnen.

Per 31 december 1993 hadden zitting in het: Algemeen Bestuur * J.L.C. Alkemade voorzitter J.A. van Gelder vice-voorzitter * J.P.H. Daverveld secretaris

* J.A. Jansen penningmeester * W.M. Berris-Visschers * W.J. van Sommeren * C. Visser G.Y.M. Derks - Klabbers G.W. van Gelder G.A.A. Rooijakkers J.J. van den Burg H.M.H, van der Putten ledensecretaris W. van Wel

Ewijk Bergharen Wijchen Wijchen Wijchen Beneden-Leeuwen Druten Druten Beneden-Leeuwen Overasselt Wamel Beneden-Leeuwen

Wamel

De leden met een * voor hun naam vormen het Dagelijks Bestuur van de Vereniging. Tijdens de jaarvergadering, gehouden op 22 april, traden als bestuurslid af: de heren W.M.G. Arts en J.P. van Wezel. Tot bestuurslid werden toen benoemd: de heren J.P.H.Daverveld, J.J. van den Burg. H.M.H, van der Putten en W. van Wel Administrateur P.G. Leussink

Beuningen

Medewerkers Topografisch Historische Atlas C.Visser contactpersoon Druten J.J. van den Burg Wamel H.J. van Capelleveen Leur G.A.A. Rooijakkers Overasselt W.J. van Sommeren Beneden-Leeuwen J.R. Visker Beuningen Medewerk(st)ers documentatiecentrum W.M.G. Arts contactpersoon Wijchen H. van Bommel Wijchen A. Kamerman-Wilmink Wijchen A. Kamerman Wijchen M. van Pelt-Bijl Wijchen

Medewerksters Maas en Waalse Streekdracht & Mode mw. W.M. Berris-Visschers contactpersoon Wijchen mw. A.A.M. Berris Boven Leeuwen mw. H. Laming-Tammes Nijmegen mw. E. Sellink-van Ingen Wijchen mw. E. Wijnacker-van der Zwalum Wijchen Medewerkers Maas en Waalse geslachten W.M.G.Arts contactpersoon Wijchen J.P.H.Daverveld Wijchen 's-Hertogenbosch Th.P.J. van Herwijnen Eindhoven L.W.Loeffen J.W. van de Mond Mook Nijmegen W.J. van Rossum Beuningen J.R. Visker Afferden W.P.J.M. de Waal Monumentencommissie J.G.W.R. Dekkers gemeente Druten

J.A. Jansen gemeente Wijchen

G.A.A. Rooijakkers Overasselt gemeente Heumen A. Sengers Beneden-Leeuwen gemeente West Maas en Waal vacature gemeente Beuningen Bidprentjes A. Kamerman contactpersoon A.W. de Goeij mw. M.D.B.A. Janssen-Croonen

Wijchen Overasselt Wijchen

Boekentafel mw G.Y.M.Derks - Klabbers Druten C. Visser Druten W.J. van Sommeren Beneden-Leeuwen Bibliografie/Literatuur M.J.J.Bergevoet mw. A. Kamerman-Wilmink

Venlo Wijchen

Redactie J.A. van Gelder voorzitter P.J.J.M. van Bernebeek secretaris H.J. van Capelleveen G. van Dijk C.P.J. van Kouwen P.J. Roelofs

Bergharen Overasselt Leur Niftrik Nijmegen Druten

Evenementencommissie J.J. van den Burg A.A.M. Berris J.Moelaert

Wamel Boven-Leeuwen Wijchen

Beheerscommissie documentatiecentrum J.L.C. Alkemade Ewijk J.P.H.Daverveld Wijchen J.A.Jansen Wijchen W.M.G.Arts Wijchen mw.W.M.Berris-Visschers Wijchen mw.A.Kamerman-Wilmink Wijchen C.Visser Druten

Het financiĂŤle jaarverslag kunnen belangstellende leden opvragen door een verzoek daartoe te richten aan het secretariaat.

Druten Wijchen, 24 april 1994

Wijchen

Sjef Daverveld, secretaris

Op 7 mei 1988 werd het Museum officieel geopend door de toenmalige burgemeester van de VAN HET STREEKHISTORISCH MUSEUM Gemeente West Maas en Waal, de heer H.H.L.M. Pröpper. Op 7 mei 1993 werd het eerTWEESTROMENLAND ste lustrum van het Museum gevierd met een In het jaar 1993 vonden twee voor het museum receptie voor genodigden. Nu was de huidige belangrijke gebeurtenissen plaats. In de eerste burgemeester van genoemde gemeente, de heer plaats de viering van het eerste lustrum in mei, A.G. Maas, aanwezig. De receptie werd door een en op de tweede plaats het besluit om naar het 80-tal mensen bezocht. Op deze dag werd ook Klooster St. Elisabeth in Beneden-Leeuwen te het honderdste lid van de 'Club van Honderd' verhuizen. Deze verhuizing moet in 1994 haar aangemeld. Met elkaar was deze dag een groot beslag krijgen. succes. Bij het begin van het jaar was er één wisselexpoIn 1993 werden weer vele 'shows' van streeksitie, namelijk een expositie in de 'Raadzaal' op de bovenverdieping, van ca. 150 reproducties dracht uit het bezit van het Museum gegeven, onder andere vijf in het kader van 'Wamel 1100' van oude ansichten en fotokaarten uit een particuliere verzameling, die een beeld gaf van het in mei van dat jaar. In totaal werden er 10 shows gehouden. Bij iedere show zijn zeker een twintigoude Maas en Waal. tal mensen betrokken, waaronder uiteraard vele museummedewerkers. Naar verwachting zal De vaste exposities zijn: deze activiteit in 1994 worden voortgezet. - Een keuze uit het bezit aan streekdracht en In 1993 werden de normale activiteiten in het textiel van het Museum, in het kleine zaaltje museum voortgezet. Van deze activiteiten dieboven en in de bovengang; - Huisraad en gebruiksvoorwerpen in de 'Secre- nen genoemd te worden; het inrichten en verwijderen van exposities, het schoonhouden van het tarie' op de bovenverdieping; - Oude ambachten in de grote benedenzaal en in gebouw, de registratie van de museale inventaris, het surveilleren tijdens de openingstijden, en de gang beneden; - Oud boerengereedschap in de kleine zaal het rondleiden van groepen bezoekers buiten de openingstijden. Het aantal bestuursleden bebeneden en in de benedengang; - Bodemvondsten uit de prehistorie, de oudheid draagt 14, van wie 5 in het Dagelijks Bestuur. Het en de middeleeuwen, in de 'gevangenis' bene- aantal medewerkers bedraagt in totaal 30. den. Per 1 februari 1993 werd een medewerkster van In april werd de foto-expositie uit de Raadzaal het Werkvoorzieningsschap Nijmegen en Omverwijderd. In de plaats daarvan kwam een streken (WNO) voor halve dagen in het museum expositie over de vroegere steenfabriek van gedetacheerd. Zij assisteert bij de administratie en de registratie. Dit 'dienstverband' werd per 1 Dericks & Geldens te Druten, aangevuld met fotomateriaal over andere steenfabrieken in de februari 1994 voorlopig voor een jaar gecontinustreek. Deze expositie werd geopend op 7 mei, eerd. tijdens de lustrumviering. In 1993 werd een computer! aangeschaft, gefiIn november werd de vaste expositie over de nancierd door een sponsor en de Provincie Geloude ambachten verplaatst naar de kleine zaal derland. Het is de bedoeling in 1994 de registrabeneden. In de grote benedenzaal werd een tie van de museale voorwerpen met deze comexpositie over het klompenmakersambacht puter uit te voeren. De daartoe benodigde proingericht. Deze expositie werd op 5 december gramma's werden begin 1994 besteld. Deze 'geopend' door St. Nicolaas in eigen persoon, in computer zal ook zijn diensten kunnen bewijzen aanwezigheid van kinderen van basisscholen in voor de administratie en de correspondentie. Maasbommel en Appeltern. De 'Club van Honderd' bereikte in 1993 de doel-

JAARVERSLAG

stelling, namelijk 100 leden die elk f 100,- per jaar afdragen aan de 'Vrienden van het Streekhistorisch Museum Tweestromenland'. De leden zijn voor het merendeel bedrijven in de streek, maar er zijn ook enkele particulieren bij. Een vertegenwoordiger van een clublid heeft, met partner, het gehele jaar gratis toegang tot het museum. In januari en in september werden er enkele 'contactavonden' in het museum voor deze leden georganiseerd. Deze avonden werden slecht bezocht. In het ledenbestand van deze club is nogal wat verloop. Het kost een voortdurende inspanning dit bestand op peil te houden. De opbrengsten van de club worden door de 'Vrienden' aan het museum afgedragen.

plaats moet vinden. Het aantal bezoekers bleef in 1993 achter bij dat in 1992. In totaal bezochten 1661 mensen het Museum. Een specificatie luidt als volgt: Volwassenen: 1519, kinderen: 142. Daarvan bezochten 519 volwassenen het Museum in groepen buiten de normale openingstijden, en waren 130 volwassenen in het bezit van een Museumjaarkaart. Onder de volwassenen bevonden zich verder 10 donateurs en 2 leden van de Club van Honderd. EĂŠn bezoeker was bruikleengever. Bruikleengevers hebben gratis toegang tot het museum gedurende de duur van de bruikleen.

Er zijn ook donateurs, nu ongeveer 25. Zij betalen, via de 'Vrienden', een donatie van minimaal Ć&#x2019; 15,- per jaar. Zij hebben het gehele jaar gratis toegang tot het museum.

Bestuursleden Streekhistorisch Museum Tweestromenland

Het grote nieuws van 1993 is het voornemen in 1994 naar het Klooster St. Elisabeth te BenedenLeeuwen te verhuizen. In de loop van de zomer werd duidelijk dat dit klooster gehuurd kon worden. Het is een onderdeel van het Verpleeghuis St. Elisabeth maar wordt nauwelijks meer gebruikt. Gedurende het najaar van 1993 werd met de directie en het bestuur van het Verpleeghuis onderhandeld. Dit leidde in december tot een principe-overeenkomst tot huur van het klooster. Deze huur gaat per 1 juli 1994 in. Dit betekent dat in het najaar van 1994 de verhuizing van Maasbommel naar Beneden-Leeuwen

Bestuursleden Vrienden van Streekhistorisch Museum Tweestromenland

J.P van Wezel Alphen voorzitter Om het contact met sponsors, donateurs en C. Visser Druten medewerkers te verstevigen wordt viermaal per secretaris jaar een Nieuwsbrief verspreid. Ook medewer- Mevr. W.M. Berris-Visschers Wijchen kers van de vereniging, en allerlei relaties van het penningmeester museum, ontvangen alle een exemplaar. Per W.J. van Sommeren Beneden-Leeuwen eind 1993 zijn er reeds 12 Nieuwsbrieven uitgebeheerder komen. De Nieuwsbrief wordt naar ruim 240 J.P.M, van Dinter Dreumel adressen verzonden. J.G.W.R. Dekkers Druten Mevr. Th. van Elferen Maasbommel Een somber bericht betreft de diaprojectie- G.W. van Gelder Beneden-Leeuwen apparatuur die in 1992 werd aangeschaft. Door W.M. van Ooyen Wamel een mankement konden sinds maart geen dia- G.A.A. Rooijakkers Overasselt klankbeelden in het Museum worden vertoond. A. Strasek Wamel Dit mankement is eerst in januari 1994 verhol- J.R. Visker Beuningen pen. Hopelijk kunnen de vertoningen dit jaar Mevr. E. van Welie-Sas Dreumel weer worden hervat. Mevr. J.v.d. Wert-v.d.Weerden Alphen

A.J.M. Sengers voorzitter Beneden-Leeuwen W.M. Bunnik secretaris Beneden-Leeuwen J.P. van Wezel penningmeester Alphen C. Visser Druten

Geschiedenis van Wijchen Deze cursus wordt gegeven in samenwerking met de Historische Vereniging Tweestromenland. De bedoeling van de cursus is cursisten inzicht te geven in de geschiedenis van Wijchen aan de hand van drie voor de Wijchense geschiedenis belangrijke perioden: de prehistorie van 250 v. C. tot ongeveer 800 n. C., de Middeleeuwen van de dertiende tot en met de vijftiende eeuw en het einde van de negentiende eeuw tot heden.

Plaats Tijd Docent Prijs Aanvang Aantal lessen Materiaal

Streekdocumentatiecentrum van de Historische Vereniging Tweestromenland, Kasteellaan 24 te Wijchen. maandag , 1900-21.00 uur. de heer W.A. Kattenberg. Ć&#x2019; 110,-. 27 september 1994. 9 prijs ca. Ć&#x2019; 20,-.

Tot aan de Tweede Wereldoorlog lag hier het viswater van de baronnen Von Nagel Doornick. Het werd door de rentmeesters Van Koolwijk op 'De Doddeldaal' telkens voor 6 jaar verpacht, in de 19e eeuw voornameklijk aan leden van de vissersfamilie Bos (Bosch), later aan Zalm- en Palinggroothandel van de Firma Wijnbelt SsfCote Woudridiem. Foto: 'Gelderlander Pers'. lanceerde net - doorgaans van zo'n 70 tot 80 meter lengte - lag in de schuit zodanig opgestapeld dat de 'uitzetter' alleen de ton met de 'dolreep' te water hoefde te laten. Terwijl de 'stuurman' weer langzaam naar de overkant koerste, liep de 'loodreep' vanzelf uit de schuit. De balans tussen 'dollen' en lood zorgde dat de onderreep bijna de bodem van de rivier bereikte, waarbij het net een hoek van 45 graden maakte en de bovenreep even onder de waterspiegel bleef hangen. Zo zweefde het drijfnet, zoals de vissers dat uitdrukten, 'tussen wind en water'. Op de drijvende ton was een lantaarn met een brandende kaars of een olievlam gelast, die de vissers net genoeg licht verschafte om

de ligging van het net te kunnen overzien. Schuit en ton zakten vanzelf met de stroom mee naar het westeinde van de 'dreef, het net tussen zich in slepend. En dan kon het gebeuren. Een optrekkende zalm maakt nooit rechtsomkeert. Meteen als hij met zijn neus het net raakt, schiet hij omhoog. Vandaar de scherpe hoek. Het spoelvormige visselijf vliegt door de wijde mazen van de voorste laddering heen, stoot het veel ruimer hangende boezemnet voor zich uit, boort zich - als in een zak gevangen - door de eveneens wijde mazen van het achternet en vormt zo ĂŠĂŠn, soms wel twee 'builen' (buidels, zakken), waaruit geen ontsnappen meer mogelijk is.

Een ervaren visser voelde ogenblikkelijk hoe het rukken en stoten van de in het boezemnet gevangen zalm zich langs zijn 'handlijn' voortplantte, en begon meteen zijn vangst binnen te halen. Maar lang niet alle winternachten leverden de drijfvisser een zalm op.

Maar al te vaak kwam hij 's morgens platzak en tot op het bot verkleumd thuis. Antzen kende zijn vak en had reden genoeg om van het erfhuis behalve zijn netten ook een bedpan mee te nemen naar Slijk-Ewijk.

L. W. Loeffen

Van de Niers naar Maas en Waal Bij het familieonderzoek kwam ik terecht bij ene Jan van Niersen (Nierssen, van den Niers) in Puiflijk omstreeks 1750.' In het kwartierstatenboek gaf ik al aan dat de naam van den lerssel in Horssen te maken had met de Niers. Dat riviertje komt bij Gennep Nederland binnen en stroomopwaarts loopt het langs Kevelaer en Geldern Duitsland in. Nader onderzoek bracht aan het licht, dat Jan afkomstig was van Veert bij Geldern, dus van vlakbij de Niers. Zoals al meer de vraag gesteld is: Hoe komen mensen uit Duitsland naar Maas en Waal? Hij hoorde niet, zover na te gaan, bij de marskramers of de bekende Hannekenmaaiers die vanuit Duitsland naar de meer noordelijker provincies kwamen om, alleen 's zomers bij het oogsten te helpen. Hoe kwam Jan in Puiflijk terecht? Had dat met de godsdienst of anderszins te maken? Het zal moeilijk zijn om daar een eenduidig antwoord op te krijgen. Toch werd het wat duidelijker door een artikel in Kap en Koord van de paters Kapucijnen van februari 1994. Het was genoemd: Kapucijnen in Gelder(n) en de oorsprong van de bedevaartplaats Kevelaer. De Kapucijnen gebruikten de betrekkelijke rust in het 12-jarig Bestand (1609-1621) van de 80-jarige oorlog om nieuwe kloosters te stichten, waaronder Geldern (1619). In 1628 werd (daar de kloosterkerk door de bisschop

sen 1640 en 1650 door o.m. marskramer of Kiepenkerl Hendrik Busman. In enkele alinea's nu een fragment uit het genoemde artikel: In oktober 1703 vielen de Pruisen het gebied van Gelder binnen. De stad werd zwaar gebombardeerd en moest in december capituleren. Ook kerk en klooster van de kapudjnen werden geheel verwoest. De meeste bewoners gingen voorlopig naar elders. De enkelen die achterbleven begonnen met de wederopbouw van het klooster, dat werd uitgebreid tot 23 cellen. Acht jaar later, in 1712, was ook de kerk weer opgebouwd. Bij de vrede van

Utrecht (1713) werd Gelder aan Pruisen toegekend, met uitzondering van Venlo, dat bij de Noordelijke en Roermond, dat bij de Zuidelijke

Dat gebied

Nederlanden bleef. De overgang in Pruisische handen betekende dat het Nederlands, dat overal in Gelder gesproken werd, meer en meer plaats moest maken voor het Duits, dat op den duur voor het onderwijs en de ambtenarij de enige toegelaten taal werd.

behoorde met Venlo en Roermond tot het Overkwartier van het hertogdom Gelre; andere kwartieren waren Nijmegen, Arnhem en Zutphen en hun omstreken. De bedevaart naar Kevelaer is ontstaan vanuit Geldern tus-

Hieruit blijkt dat de bevolking uit het Overkwartier dezelfde taal sprak als in de andere kwartieren van Gelre. Toen dat veel moeilijker werd door genoemde oorzaken bestond

van

Roermond

ingezegend.

er meer aanleiding om weg te gaan en de richting is gemakkelijk namelijk naar een van de andere kwartieren, waaronder Maas en Waal in het kwartier van Nijmegen. Tot slot-Jan Niersen trouwde op 16.2.1739 in Puiflijk als jongeman van Veert met Maria

Aelders van den Bergh, geb. te Druten, ged. Puiflijk 22.11.1718, d.v. Theodorus Aelders en Jantje Hermens. 1. Zie Kwartierstatenboek Maas en Waal, Loeffen nr. 232, pag. 83.

Jan van Gelder

Maas en Waalse woelingen in 1830/31 Voor een goed begrip van de hierna volgende situatie, die betrekking heeft op de Belgische opstand, even een korte uiteenzetting over die opstand in 1830. Deze opstand heeft alles te maken met 'de Maas en Waalse woelingen',' beschreven door ene dr. WJ.F.Nuyens en gepubliceerd in 'Onze Wachter 1883 II'. Wie weinig geschiedenis heeft geleerd op school, zal hoogstens nog iets van een Belgische opstand in zijn hoofd zijn blijven hangen, maar verdere achtergronden en bijzonderheden zijn hem of haar helemaal ontgaan. Voor de meeste scholieren was het vak geschiedenis, zelfs vaderlandse geschiedenis, niet het sterkste vak. Beter nog gezegd: de meeste scholieren hadden een hekel aan de geschiedenislessen, aan het van buiten leren van al die vorstenhuizen en jaartallen. Natuurlijk waren er uitzonderingen en daartoe mogen we zeker rekenen vele van onze leden en lezers van ons tijdschrift. Waarin velen dus op school tekort schoten, proberen wij in alle bescheidenheid via Tweestromenland weer wat op te frissen en aan te vullen. En dan zal de goegemeente merken, dat dit stukje geschiedenis nog slechts een onderdeel is van het grote geheel. Maar wel een Maas en Waals onderdeel, dat in de geschiedenisboeken van de school geen vermelding kreeg. Jammer want dan hadden wij het, Tweestromenlanders of niet, allemaal beter onthouden. BELGISCHE OPSTAND Franse zaken beheersen, maar omdat hij dat Waarom echter die Belgische opstand en nog naar de zin van zijn broer, de keizer, niet wel tegen Nederland? goed genoeg deed, werd in 1910 ons hele Zowel België als Nederland waren in respec- land ook bij Frankrijk ingelijfd. tievelijk 1792 en 1795 overrompeld geweest Keizer Napoleon verloor in 1815 zijn laatste door de Fransen onder keizer Napoleon. Bel- veldslag bij Waterloo en België en Nederland gië sloeg in 1793 nog wel raak terug, maar waren bevrijd. Kleine landjes hadden ook in ging wederom ten onder in 1794, waarna in die tijd niet veel in te brengen. De grote 1795 de volledige inlijving volgde. Intussen mogendheden hadden het op hun manier drongen de Fransen in de herfst van 1794 het goed met ons voor. Ze vonden, dat een groter land van Maas en Waal al binnen via een land een groter tegenwicht, een bolwerk, zou oversteek over de Maas bij Alphen. In 1795 zijn tegen het altijd nog gevaarlijke Frankrijk werd heel Noord-Nederland bezet. In 1806 en voegden Nederland en België samen. kwam hier als koning Lodewijk Napoleon de Hun opperheer werd koning Willem I. Het

Belgische koningshuis moest aan de kant, maar heel begrijpelijk met veel tegenzin. Bovendien was het Noorden van Nederland boven de grote rivieren merendeels protestant en BelgiĂŤ met ons Brabant, Limburg en Maas en Waal en de omgeving van Nijmegen beneden de Waal merendeels katholiek. In die tijd was dat van eminent belang. Het duurde echter nog tot 1830 voordat de Belgen daartegen in opstand kwamen. De verhoudingen met Willem I waren de laatste jaren erg verslechterd.

Het begon met een oproer in Brussel op 25 augustus 1830 op de verjaardag van de

koning. De burgerwacht kon dit weer snel onderdrukken. Koning W7illem I stuurde echter prins Frederik met een extra troepenmacht naar Brussel. Dit had echter een averechtse uitwerking. Het Belgische volk protesteerde massaal. Van 23 tot 26 september mochten de soldaten nog even de baas zijn.

Daarna werden ze door de opstandige bevolking verjaagd. Een groep vooraanstaande Belgen nam het heft in handen op 25 september. Een bemiddelingspoging van prins Willem, de latere koning Willem II, mocht

nen ook ditmaal bewijzen geven zullen van die trouw en vaderlandsliefde, door welke reeds andere provinciĂŤn zich gunstig onderscheiden.' Op 16 november 1830 verscheen over deze zaak wederom een provinciaal blad. Uit rapporten was immers gebleken, dat de afkondigingen vanaf de kansel in sommige delen van de provincie werden geweigerd en/of werden bekritiseerd. Voorts kwamen vele dienstdoende en rustende manschappen van de schutterijen niet onder de wapenen. Anderen onttrokken zich aan de vaderlandse verplichting door te verhuizen. Zij moesten op hun plichten worden gewezen en zonodig opgespoord worden via de burgemeesters buiten het gebied, waar zij waren ondergedoken. Uiteindelijk, als gewoon overleg geen succes had, moest maar tot arrestatie worden over gegaan. En kondende plaatselijke veldwachters het niet aan, dan kon bijstand worden gevraagd aan de gouverneur. De maatregelen van de gouverneur wekten

vooral in Maas en Waal,maar ook daar buiten,

veel ontevredenheid. Vooral bij jonge

mannen, die als schutters werden opgeroe-

niet meer baten. Koning Wrillem I gaf niet op. Hij vaardigde een proclamatie uit onder de titel 'Te wapen', gericht aan zijne getrouw gebleven

pen, Ze bleven liever in hun eigen dorp dan als soldaten op te treden tegen de Belgen, waarvoor veel begrip was ontstaan.

onderdanen in de Noordelijke provincies.

OOK BERGHAREN Vele geestelijken hadden zich al tegen de maatregelen verzet, maar moesten soms hun mond houden, omdat ze zowel de burgemeester als de gouverneur en de koning nodig hadden om de nodige subsidies los te krijgen voor kerkebouw of restauratie. Zo ging het ook met pastoor van Clarenbeek, die tegen zijn zin in de maatregelen van de gouverneur wel bekend maakte vanaf de kansel. Al in een brief van aanbeveling van 12 februari 1831 ter verkrijging van rijkssubsidie voor een nieuwe kerk, werd de pastoor gesteund door een opmerking van burgemeester Van Halveren met de volgende zinsnede: 'te, meer daar de heer Pastoor niet van de minste geweest is om de schutterplichtige.n(ja zelven van den Predikstoel) hunne verplichtingen aan Vorst en Vaderland verschuldigd, onder het oog te brengen '.

De gouverneur, thans genoemd commissaris der koning (in), bracht de proclamatie ter kennis van de bevolking door publikatie in

het provinciaal blad van 8 oktober 1830.

ingezetenen werden te wapen geroepen ter verdediging van de geheiligde

zaak des konings en van het vaderland. Daarin kregen de burgemeesters het verzoek om de plaatselijke kerkgemeenten in te schakelen en met name dus de pastoors en dominees om dit via de kansel bekend te maken. De Gelderse gouverneur, Van Heeckeren van Keil, schreef verder: 'De belangen van Nederland vorderen dringend, dat elk weldenkende zich om den troon schare en tot verdediging van den vaderlands chen grond optrede en het blijft nog de zorg van de gevestigde besturen aanbevolen, ook hunne onderhoorigen daartoe zooveel mogelijk op te wekken; vertrouwende de gouverneur, dat Gelderlands ingezete-

Dit is te lezen in St. Annaparochie Bergharen, september 1993, op bladzijde 21 en afkomstig uit het gemeentelijk en kerkelijk archief. Wie zich niet gebonden voelde, was ene zekere Van der Putten, in het Nuyens artikel beschreven als 'een oud-student en bewoner van de bekende Bergharensche tolbrug, het middelpunt van Maas en Waal!' Uit het oude Bergharense bevolkingsregister haalden we de volgende gegevens: van der Putten, Cornelis G., geboren te Reek op 18 mei 1792. Hij trouwde met van Eek, Wilhelmina, die op 22 februari 1782 werd geboren in Neerbosch. Hun huwelijksdatum konden we niet zo vlug achterhalen, maar wel staat vast, dat zij sinds mei 1817 in Bergharen in de tolbrug woonden. Van der Putten overleed op 13 februari 1851 en zijn vrouw op 12 januari 1859. Hij stond te boek als kastelein, welke naam later is vervangen door tapper en logementshouder. Hij toonde zich niet alleen een goed zakenman, die de klanten wel binnen wist te krijgen, hij had ook veel voor hen over, al zal hij de ernstige gevolgen van zijn raadgevingen niet volledig hebben doorzien. Zijn cafĂŠ was een belangrijke verzamelplaats voor het volk, dat er niets voor voelde de bevriende Belgen te onderdrukken. Ze lapten de maatregelen van koning, gouverneur en burgemeester aan hun laars. Van der Putten zag zijn herberg vol stromen met beangstigde vaders en zonen. Dat gebeurde in de donkere avond. Zij dronken hun pintje en hoorden naar het woord van de geestige Van der Putten. Hij vertelde voor meer dan 100 bezoekers - meer konden er zeker niet binnen - dat de jagers van Van Daam van Isselt, commandant van de vrijwilligers, hen allemaal zou inlijven bij het zwaarste wapen. Op de moeilijkste punten zouden zij worden geplaatst, de dood tegemoet. Hij raadde de schutters aan voorlopig naar het land van Mook te gaan en daar

ALS EEN VULKAAN Ook verspreidde zich al vlug het bericht over geheel Gelderland, dat de Roomse boeren uit Maas en Waal niet van plan waren vorst en vaderland te dienen, maar liever overliepen naar de muiters. Daar zijn voldoende staaltjes van bekend. Wel wordt tegengesproken, dat de geestelijken zich hebben ingezet om de boeren te laten vertrekken naar Limburg of naar het Pruisische land. Dit zou zelfs blijken uit mededelingen priesters meer dan 50 jaar later. Sommige pastoors lazen de proclamatie wel voor en spoorden zelfs de weigeraars aan om toch onder de wapenen te gaan. Dan was er verder nog een rechter van instructie, die in het arrondissement Nijmegen belast was met het onderzoek in de zaak der Maas en Waalsen, ene mr. E.F.J. van de Gheijn, nota bene een Belg en katholiek. Hij zette op papier, dat in het zuidelijk deel van Gelderland, tussen de rivieren de Waal en de Maas, een uitzondering was op de algemene bereidheid om zich als schutter onder het koninklijk vaandel te scharen. Het dienstbaar landvolk verscheen niet na de oproep om naar de grens te vertrekken. Dat gebeurde in een groot aantal dorpen, ook nog gelijktijdig en dit wekte achterdocht. Overal

te blijven totdat betere tijden aanbraken. En

werden muiters gezien. Zelfs in verschil van

aldus geschiedde.

Godsdienstig of Staatkundig geloof scheen muitzucht opgesloten te zijn. Er werd ook verkondigd, dat het landvolk Belgisch was, hetgeen volgens het toenmalig taalgebruik betekende: oproerig gezind. Er was ook een geheimzinnige verstandhouding met de

Er was geen radio of televisie, geen krant, die het meldde, maar toch kwam Van Dam er

achter via zogenaamde 'vaderlandslieve' verraders. Hij liet onmiddellijk 'op het onverwachtst' Van der Putten gevangen nemen.

Hij werd aan de staart van een paard gebonden en overgebracht naar het kasteel van mevrouw Van Rechteren in Appeltern. Hoe dat overbrengen in zijn werk ging, is nergens vermeld, maar zachtzinnig zal het zeker niet geweest zijn. Feit is, dat hij de tocht van zo'n 8 a 9 kilometers goed doorstond. Tegenover Van Dam, die hem daar ondervroeg, had hij nog niets van zijn vitaliteit verloren. Hij liet zich niet afschrikken door bedreiging van doodschieten als hij nog eens tot muiterij aanzette. Als een uitstekend spreker wist hij de bevelhebber zo juist en gevat te antwoorden, dat hij weer vrij huiswaarts kon keren.

oproerlingen, die naar Limburg waren uitgeweken. Het was dan ook niet verwonderlijk, dat daar vandaan naar onze streken een aanzienlijke voorraad aan wapentuig van allerlei aard werd binnen gesmokkeld. In sommige dorpen waren reeds batterijen opgeworpen, met geschut voorzien, die achter kreupelhout verborgen waren om als dat nodig was verraderlijk los te branden. En let wel: vooral

ook Bergharen speelde mee op een belangrijk strategisch punt: De stenen tolbrug was ondermijnd. De mijn was met liefst 100 vaten buskruit gevuld. Als het krijgsvolk daar over

heen zou komen, moest deze mijn de lucht in springen om dood en vernieling onder de gelederen te brengen. In Leeuwen was een

tabaksschuur herschapen iii een verschansing, die de smalle openbare weg bestreek. Overal stonden renboden klaar om elke

beweging van het krijgsvolk door te geven. Op bepaalde seinen zou de dorpsklok alarm kleppen en van het ene op het andere dorp zou dat in de hele streek door worden gegeven. Iedereen werd daarmee gewaarschuwd

en zou zich naar de plek begeven waar het krijgsvolk moest worden overmeesterd. Geweld tegen geweld. Het land van Maas en Waal was daarmee

afgeschetst als een vulkaan, gereed om elk moment los te barsten.

GOUVERNEUR ALS OPPERBEVELHEBBER En tussen al deze streekbewoners zaten ook mensen met een blakende vaderlandsliefde, die als gedienstige aanbrengers onder geheimhouding van hun namen alles doorseinden naar de gouverneur in Arnhem. En de gouverneur geloofde in al die verhalen. Hij verzamelde ene grote gewapende macht van infanterie, cavalerie en artillerie en benoemde zichzelf als opperbevelhebber. Met zijn legerschare trok hij midden in de barre winter op 17 januari 1831 tegen de verdachte landstreek op. Vanuit Nijmegen en Tiel kwam het krijgsvolk opdagen en trok in dreigende houding met brandende lont bij het geladen geschut de ongehoorzame kantons Druten en Wijchen binnen . . . '. . . om verraderlijke muiters tusschen tiuee moorddadige vuren te vernietigen. Doch de aan-

rukkende krijgsmacht hoorde geen noodgeklep van dorpsklokken; zag geen mensch van een verdacht voorkomen bij het gure jaargetij buiten zijne woning; bemerkte geenerlei vijandig toebereidsel. Overal heerste de gewone stilte, landelijke winterrust! Temidden dezer krijgszuchtige beiuegingen om een vermeend oproer te dempen, werd de Justitie werkzaam. Op den derden Februari 1831 ontving mr. Van de Gheijn het Rekwisitoir van het openbaar ministerie tot voorhang onderzoek van het geval. Met plichtmatigm ijver werd deze ambtszaak onverwijld aangevangen, onafgebroken doorgezet en eindelijk volbracht, zoodal op 30 april 1831 meer' dan honderd bescheiden, volledig overtuigend, bewezen, dat het gevreesd oproer niets anders was dan eene der gewone hersenschimnen van vooringenomenheid.'

STROOPTOCHT Wel konden ooggetuigen

naderhand

omtrent het verblijf der troepen onder bevel van majoor Van Dam van Isselt - een heftig antipapist - , niet veel fraais vertellen. De troepen vanuit Nijmegen vingen de achter gebleven en gedeserteerde schutters op en

voerden hen af naar hun korpsen. Voorop reden de kurassiers (paardenvolk), wier blinkend uniform heel wat schrik en angst veroorzaakte onder de vreedzame landelijke bevolking. Achterop kwam een troep voetvolk. Uit nieuwsgierigheid kwamen de dorpelingen naar buiten gelopen. De jagers

richtten op hen de geweren en dreigden ze neer te schieten, indien zij hun muts of pel niet afnamen en 'Oranje boven' riepen. Een deel van de troep trok op 19 en 20 januari naar Leeuwen, Wamel en Dreumel, de rest

naar Altforst, Appeltern, Batenburg, Bergharen, Hernen, Leur en Wijchen. Vernielzucht

en brasserijen kenden geen grenzen. Bij een boer in Leur schoten zij alle varkens en kippen dood. Bij hun vertrek bonden de kurassiers de gedroogde hammen en worsten aan hun zadels. Bergharen pastoor van Clarenbeek maakte hierover de spottende opmerking, dat de soldaten geen ander bloed

gezien hadden dan kippenbloed. Dat zij 'dapper' waren bewijst hun gedrag in Groesbeek, waar stropers en bezembinders op hen

schoten, waarna ze het dorp verder met rust lieten. Na 3 of 4 dagen in een dorp onrust

gestookt te hebben, vertrokken ze weer naar Nijmegen. Half februari was de strooptocht voorbij. CONCLUSIE Uit dit alles moge blijken, dat de woelingen in Maas en Waal zich bijna uitsluitend bepaald hebben bij het ontvluchten van enkele schutters. De Haagse regering met de koning, de gouverneur uit Arnhem en niet het minst het 'dappere' opperhoofd der jagers, Van Dam van Isselt, hadden derhalve in het Maas en Waalse gestreden als een Don Quichot tegen de windmolens. Dat het overigens behoorlijk opgeroepen schuttersvolk niet was verschenen, kan als een ongehoorzaamheid worden gezien, die laakbaar is. Maar duidelijk is wel gebleken, dat dit het gevolg was van dwalingen en misverstanden. Niet van boosaardige opzet. Hoogstens van in gewetensnood verkerende mensen, die een gevecht tegen de Belgen onverantwoord vonden. Ook waren sommigen in de waan, dat alleen vrijwilligers waren opgeroepen en anderen werden weerhouden door de ontstane bewering, dat de burgemeesters voor elke geleverde schutter een gouden tienguldenstuk zou krijgen. Tenslotte hadden de meesten een onoverwinnelijke afkeer van krijgsrumoer en verkozen ploeg, kouter en spade, vertrouwd in hun handen, boven het dodende geweer. BELONING EN ONTSLAG De rechter van instructie kwam ook tot inkeer met de slotsom, dat de ongehoorzaamheid van de schutters niet als een strafbare daad moest worden gezien, omdat zij geen strafwet overtraden. Hij voelde zich ambtshalve en in gemoede verplicht deze laster te bestrijden, de reeds gekwetste onschuld te beschermen en balsem in de smartelijke verwonding te gieten. In een openbare bekendmaking legde hij alles duidelijk vast op 30 april 1831. Daarin verklaart hij, dat het landvolk zich ongehoorzaam heeft getoond aan de wet op de schutterijen. Er is een rechterlijk onderzoek ingesteld, doch er is geen schaduw van enig bewijs ontdekt. De zogenaamde gewapende tegenstand zag hij nu als een hersenschimmig

droombeeld van een of ander warhoofd. Dat hij daarmee de gouverneur bedoelde, mogen we slechts veronderstellen. Om aan deze wat tegemoet te komen, zegde hij een beloning van honderd gouden Willems (geldstuk, genoemd naar koning Willem) toe aan hem, die het overtuigend bewijs zou kunnen leveren, dat er een samenspanning of complot van schutterlijk dienstplichtige landlieden heeft bestaan om zich gewapend tegen de wet te verzetten. Eenzelfde beloning was te verdienen met bewijsgronden voor heimelijke opruiers, misleiders, opstokers of aanhitsers. Wel moesten de bewijzen binnen zijn vĂłĂłr 15 mei 1831. Ook deze bekendmaking moest worden afgekondigd en wel op twee achtereen volgende zondagen. Waarschijnlijk echter alleen door de gemeentelijke omroeper. Pastoor en dominee werden verder niet meer genoemd. Het landvolk was echter tevreden. En niemand waagde het nog om schuldigen aan te wijzen teneinde de begeerde honderd Willems met een waarde van duizend gulden in de wacht te slepen. Het ligt voor de hand, dat de gouverneur na zijn overbodige strooptocht niet tevreden was. Bij besluit van 5 mei 1831 verbood hij de bekendmaking van de rechter van instructie openbaar te maken, maar toen was 'het kwaad' al geschied. Zijn oppermachtige positie was daarmee onherstelbaar geschaad, maar over aftreden werd niet gesproken. Wel was hij zodanig gepikeerd, dat hij een koninklijk besluit uitlokte, waarbij de tenslotte nog karaktervolle rechter van instructie werd ontslagen met schorsing van zijn wedde. Tenslotte is ook nu nog in het provinciaal blad van Gelderland van 12 februari 1831 een lijst te vinden met signalementen van miliciens, die van groot verlof zijn achter gebleven of als deserteurs zijn afgevoerd. Negen van hen kwamen uit Maas en Waal. Jacob Wouters was de enige Bergharenaar, terwijl de dappere Van der Putten als een held uit de woelingen te voorschijn is gekomen.

<16>

<la>

<17>

Mllhftlmia

<1«>

Cornalla

Dr lek

<21>

<20>

Johanna

HenuniM VBHIIOBVRM

<22>

PetrofMtU.

<23>

Antonlua

van dar

VOORT

Maria vnn WBTTlOf

VNO KU>IK

van CULIK

van BALVBRKN

RUIJ9

l.v. W i l *

d. v. Petrus vin Gul Ik an

z.v. Johannai van Balvaren •n Ceertulda

Rui ja en

van dar Voort

Watten en

Eijka Heelen

en Joanne Coolan

Herateljn van

Ro»i»

Verhoeven en Anna Maria van de Boogaard

Heuatan en

van Buuran • HaaaboaiBal

• Affardan

• Llth

« Oa*

H HaaaboBMel

•• Appel ter n

13-10-1764

4-8-1776

ÏO-7-177S

+ MaasbOBOMl

«• HaaabowMl

+ MaaaboBHMl

van r ld i k en Henrlrl)n Loet-

M HMflHbOMMl

Ha<]4 a 1 ena * HaasboMMl

* HAHBbo»»el

* HaaabowMl

+ Kaaaboawel

9-11-1844

2»-«~l«35

3-4-1B4»

trouwt: Haaa MMWMl 6-5-18O6

<S>

Bertje van

+ na 1830

trouwt i Altf >rat 1-10-1799

<»> PotruB van RIJM K

*• Llth

trouwt: Haas XNUMl

trouwt t Llth 2-8-178*

Hicolaita ifERItOBVEN

Catharlna van DALVB«eK

«• MaaBboauMl 27-1-1890

11-5-1802

<ll>

<10>

M Haaaboaw*! 26-6- l soft » Haasboamal 39-6-1877

Hoaaik

Johanna van dar VOORT

&-1B10 17-12-1869

HllBBbOMHil

trouwt t HaaaboBMil 21-«-163fi

* HaaaboMMl 14-B-1B1I + Haaabonael 26-11-1887

t rouw ti Maaaboawal 4-12-1834

<4>

<5>

Karin VRRHOBVEN

Mille* van ELO1JK * HaanboMnel 12-2-1842 + HanaboMMl 24-7-1922

* HABBbOMHel 30-3-1849

+ NaaabOMMl 1O-6-1919 trouwt:

HaasboBMl. 11-10-1871

<2>

Hlcolaaa * MaaaboMMl + Ben. Leeuwen

van ELDIJK 26-7-1*73 13-4-195O

trouwt : Ben . Leeuwen

5ern«rda > Manel 22-10-1916

KMARTIERSTAAT VAN DERNARDA VAH BLOIJK

Foto-impressie van de 7e Genealogische Dag op 23 april 1994 te Wijchen

<24>

<a*>

<2S>

<2?>

<>•>

JoMwe*

Johanna

SOHDAGH

van der ItATERT

JfMinnav d. LUIM

JIMIMM van BBSSBl.

van tar Ha ter t «n Elliabeth

J«nn«k*

da LMUW an

van K9»m»l mn

Mljnan

H»airi)ti

Sondaq «n J en nek e Hol

van den Heuvel

* Ha M i

H Wan* t

* NA»fll

+ HAMl

trouwti Ben.

M Hor»en * Bwrqhtran

Leeuwen 17-1-17*»

trouwtt voor

Malt ZOMDAG

f Ban. Leeuwen 19-7-1(91

Har i a

LAGMUMt

MtAMTS

McHUMur* «n lli««b«th

s. v. Petar L«9*rda «n Ga*rtml van

d. v. Mllhelwia Branta «n EllsalMtn van

S«ild«r»

Swolliqen

8wolllq«n

M DrctMMl

" Drauawl

w Alphen

* HaaaboaaMil

1-1-1762

1«-B-17*5

T-5-1777

23-1-1774

•f Dr«UMl

+ Drauaal

+ Alptwn

+ HaacboMMl

24-2-1*»

24-4-1I1I

19-«-lt51

t*-*-l*70

da Jttnqh

trouwtt Or*UMl t-u-1717

1713

M Horaaan 24-9-1791 • Ban.La«uw«n 4-11-1S66

trouwt l Mphen 3-5-1801 <13»

<14>

Rwktlpha da LBBW

H Kavel 28-11-177*

<3L>

LaofMrdua

d. v. Jan

s. v. Joann««

Coolja*n* «n Cornall»

-t HOTBIVR

<30>

M** l* HOHSMIS

Ttwodor* van

<13>

<12>

<a»

Adrlamw OOOUWUt

Handrlktui XOOIJMAHS

Johanika LACARDE

* Dr «u •«! 24-1-1810 + Dr «u «1 7-1-187)

+ Den.L«euw«n 7-2-1BS4

trouwt : WaMl ia-4-lS21

• Alphan 16-2-1807 trouwt i Alphen 27-4-1H36

<6>

<7>

Jonannee XQMOAC

Haria KOOUMAHS

" Hanel 19-6-1019

• Drauaal 18-5-1846

«• Ha«el 21-1-1903

4 Ban.L«auw«n 26-2-1923

trouwt

Dr«UMl 9-t-117*

<t> Hari* ZONDAG • HHial

20-1-1*87

+ Ben.Leaiiwan 37-4-1973 J7-9-l»0* van EIJ>IJK

«• van Roaaun * Beun i*9«n 16-3-1913

Inzenden Kil van ROBSUB, twananveld «3-42 6531 RR HiJMaqen, tel. 080-44058*

Zie ook bladzij 29 en 30.

Oud Maas en Waal in Beeld Het is al weer bijna 5 jaar geleden dat deze rubriek voor het laatst verscheen. In n r. 61 van dit tijdschrift, in 1989, werden de laatste foto's geplaatst. Er zijn nooit reacties op gekomen. Dat is ook wel te begrijpen want ze werden slecht en onduidelijk afgedrukt. Zo kwam er een einde aan een rubriek die toch de nodige gegevens over voor ons onbekende zaken en mensen op oude foto's heeft opgeleverd.

De redactie vroeg ondergetekende weer met de rubriek verder te gaan. Afgesproken werd, dat de foto's zo duidelijk mogelijk zouden worden afgedrukt zodat vooral de mensen daarop herkenbaar zouden zijn. De vier foto's van nr. 61 zullen een volgende keer nog eens worden afgedrukt, maar we beginnen nu met één foto met veel mensen. Er wordt naar gestreefd in elk nummer van het tijdschrift een aflevering van deze rubriek te plaatsen De reacties van lezers op de vorige aflevering worden dan vermeld en er worden één of meer foto's geplaatst. Wij hopen dat het een succes zal worden.

Uw reacties gaarne schriftelijk naar:

C. Visser, Heuvel 107, 6651 DC Druten

Rectificatie

De nieuwe kerk van Deest die fotografisch aan de oude toren is 'aangebouwd'.

Verschillende reacties van lezers/leden naar aanleiding van het artikel 'De kerken van architect C. van Dijk in Maas en Waal' in tijdschrift Tweestromenland, bevestigen dat het tijdschrift goed wordt gelezen en bekeken. Vooral het laatste laat niets te wensen over. De reacties zijn gekomen naar aanleiding van de tekst bij foto nr. 8, blz. 17 in tijdschrift nr. 79. Daar staat: 'De nieuwe aanbouw uit 1954/55 aan de toren van de vorige kerk', en dat is fout. De nieuwe kerk is, gezien vanuit de Grotestraat, ongeveer honderd meter naar het centrum opgebouwd dan daar waar oorspronkelijk de oude kerk uit 1860 was gebouwd. De foto deed ons in eerste opslag veronderstellen dat de nieuwe kerk aan de oude toren was gebouwd, doch dat blijkt onjuist te zijn. Wij maakten die fout, omdat de fotograaf een opnamepunt in de Grotestraat had gevonden waar hij zowel de oude toren als de nieuwe kerk op een lijn had gekregen, en de nieuwe kerk fotografisch aan de oude toren 'aanbouwde'. Wij zijn door de fotografische trucage er mooi ingetuimeld. De fotograaf heeft de foto genomen bij de wĂŠgkruising Paulusstraat-Grotestraat (zie bijg. situatiekaart op bladzij 25). Wij laten het aan onze lezers over om de juiste staanplaats van de fotograaf in te tekenen. AuteursĆ&#x2019;redactie

i--"-"-:---,.

.-'.$*'•"- ":_%^ ?-1&S**^^x

rf?

" Nv^

t"'"^v_ \

-»*" -~~- -r-.^ . t>-"ï-~-"~ - —a*~~

~-^-rW-J^ • ~ . • .F^tf .4-'"/,:-•"'•

/•/

•

• X-,

•

^•,'-4'--.

• W-*

•v •

•

J-

c,J ,. /f - // 7 T1\ //•' ->>^

•

/* ^t^v""H

/^r--^>:.---r'>-/^*^bj //A^• j*- •.!-..-^-i^ iJ

^-l-'^Svt^:

_——„->.-*

-^"i

-^'^•'.*

t •

"' -V

N- \ v. '« 'V . \

, —-r""

.\nl

i l

l- —M'

- "

,_, <pi

l !'

l'"-'^J..i\

:^rn '. >vj ï '« i i -d - -i '- - ) j

t'7

i y l^!''^

Tnl^ tr!3s|o \--"'-'fèiJ/&ï\ iJ '

'"•'

l & •-— st-"^ " " n J'teli'

WI'-

iSttj"'" l'll'Sv-

"""".r-,ii\'p3i i v-j ;; i ^ r*-

l'JI /&art Dorpsplan Deest 1962. 28

';.

/«"«Ai-.

':':"'^ ,W ( ' l

•;;;• w»- ;c' ^ > .

/ ///-'

T- - ^riaa»n«i • /'r , J y w l f ï ' ' -

n,3^Vf- ! : .. \

>s» *^--~ -"'!'- -

Foto-impressies van de 7e Genealogische Dag op 23 april 1994 te Wijchen. *

Ook de Nederlandse Genealogische Vereniging mos ruimschoots vertegenwoordigd op de 7e Genealogische Dag op 23 april 1994 te Wijchen.

Algemeen Postadres: HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND Secretariaat: Postbus 343, 6600 AH WIJCHEN tel. 08894-18987

Speciale adressen en/of bezoekadressen: Ledenadministratie: De heer M. van der Putten, Begoniastraat 22,

6658 EB Beneden Leeuwen, tel. 08879-4336, land

voor de opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (vóór 1 december). Het Streekdocumentatiecentrum Tweestromenland Uitsluitend bezoekadres: Kasteellaan 24 te Wijchen; tel.

Raadhuisstraat 6, Maasbommel, tel. 08876-

2316. Openingstijden: elke zondag van 14.00-17.00 uur en vanaf 1 mei t/m 30 september elke woensdag en zondag van 14.00-17.00 uur. Postadres van het museum: De Heuvel 107, 6651

DC Druten, tel.

08870-17282.

08894-13012.

PUBLIKATIES uit de TWEESTROMENLANDREEKS

ledenprijs

dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl dl

10 11 12 13 14

Van Vamele tot Wamel

niet-ledenprijs

uitverkocht ƒ 9,75

18,50 18,50 13,50

ƒ 9,75 25,00 25,00 15,00

uitverkocht 9,75

9,75

uitverkocht uitverkocht 30,00

35,00

uitverkocht 35,00

35,00

(op korte termijn verkrijgbaar) 45,00

45,00

(Kosten porto ƒ 9,-) Kosten porto deel 1 t/m 12

ƒ 6,00

Streekhistorisch Museum Tweestromenland in Maasbommel tijdens de openingsuren.

ïïï^KÖfe-^!^

15-5- 1964

^m^^È^m

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS

6.IX.1994-verschijnt ten minste vier maal per jaar- NUMMER 81

TWEESTROMENLAND Opgericht 15 mei 1964. Doel: in zo breed mogelijke kring bevorderen van de belangstelling voor de geschiedenis in al haar aspecten en onder ieder opzicht, in het bijzonder van het werkgebied, het Land van Maas en Waal en het westelijk deel van het Rijk van Nijmegen. Lidmaatschap: Het lidmaatschap geeft recht op toezending van tijdschrift en nieuwsbrief, op deelname aan excursies en tevens korting op de boekhandelsprijs bij uitgaven uit de Tweestromenlandreeks. Contributie: De contributie voor 1993 bedraagt f 30,-. Men mag ook meer storten bij wijze van gift, te voldoen door storting op postgiro 2622012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen. Ledenadministratie: M. van der Putten, Begoniastraat 22, 6658 EB Beneden-Leeuwen, tel.: 08879-4336, voor de opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (voor l december). Secretariaat: Postbus 343, 6600 AH Wijchen, tel.: 088782112. Ereleden: H. van Heiningen, J.P.M, van Os, J.P. van Wezel. Erevoorzitter: J.P. van Wezel. Bestuur: Voorzitter: vacant J.A. van Gelder, vice-vz., Bergharen J.J. van den Burg, secr., WTamel J.A.Jansen, penn., Wijchen J.P.H. Daverveld, Wijchen Mevr. W.M. Berris-Visschers, Wijchen Mevr. G.Y.M. Derks-Klabbers, Druten

G.W. van Gelder, Beneden-Leeuwen M. van der Putten, Beneden-Leeuwen G.A.A. Rooijakkers, Overasselt W.J. van Sommeren, Beneden-Leeuwen Drs. C. Visser, Druten W. van Wel, Wamel Administratie: P.G. Leussink, Beuningen Kopij: Kopij dient getypt (zo mogelijk op floppydisk met uitdraai in WP 4.2 of 5.1), gedateerd en ondertekend te worden verzonden aan: Pieter van Bernebeek, redactiesecretaris, postbus 343, 6600 AH Wijchen. Kan een artikel niet in machineschrift worden geleverd, dan gaarne in een duidelijk leesbaar handschrift. Afbeeldingen moeten, indien men ze terug wil hebben, aan de achterzijde voorzien zijn van naam, adres en woonplaats van de bruikleengever. Losse nummers tijdschrift: Nrs. 19 t/m 81 voorradig. Per stuk f 7,50 exclusief f 2,50 verzendkosten. Te bestellen door storting op giro 2622012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen.

Inhoud 3 J.A. van Gelder, 50 jaar bevrijd: september 1944-1994 4 Walther Takx, Mobilisatie bracht hen bijeen 8 Gerard Rooijakkers en Pieter van Bernebeek, 'Er is geen soldaat in Nederland, of hij leest de Soldatenkrant!' 15 Rob Verhoef, De geschiedenis van de 2e compagnie Ille bataljon 29e R.I. in de meidagen van 1940

21 Bijzonderheden betreffende Maas en Waal tijdens de Tweede Wereldoorlog 28 Een ooggetuigeverslag in de Gelderlander 29 J.A. van Gelder, John Burns uit Canada 31 Oud Maas en Waal in beeld Nieuwsbrief Op de voorkant: Afbeelding van het monument dat is aangebracht aan de buitenzijde van de N.H. kerk te Heumen, vervaardigd door Jacques Maris. (Zie het artikel in het tijdschrift.)

Streekarchief ' Bommelerwaard

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS Redactie: Gijs van Dijk, Pieter van Bernebeek, Hugo van Capelleveen, Jan van Gelder, Kees van Kouwen, Pieter Roelofs.

NUMMER 81_____________________________________199^/IH

50 jaar bevrijd september 1944-1994 Toen op de gedenkwaardige zondag van 17 september 1944 een massa vliegtuigen met zweefvliegers en een groot aantal geallieerde jagers ter bescherming over ons gebied vlogen, wisten wij, dat de bevrijding van ons land en de vernietiging van Hitlers legerscharen nabij was. We hadden toen allerminst in de gaten, dat er nog een barre oorlogswinter zou volgen. De uitlating, meer een waarschuwing van onze koningin Wilhelmina, dat de laatste loodjes het zwaarst zouden wegen, werd al gauw en 8 maanden lang ervaren. Toch verkeerden we in onze streek in veel betere omstandigheden als ten noorden van de Waal, omdat wij van het Duitse juk waren bevrijd. Die tijd eiste weliswaar nog vele offers, maar in vergelijking met het noorden van ons land waren hier de omstandigheden op velerlei terrein veel gunstiger. Voor Tweestromenland, dat als gebied al zoveel eerder bestond, maar dat toen als vereniging nog geboren moest worden, een reden om deze bevrijding nu precies na 50 jaar te gedenken. De ouderen onder ons maakten deze bevrijding mee en kunnen er zich nog veel van herinneren. Veel is er na de oorlog ook al over geschreven, maar telkens opnieuw komen nieuwe verhalen te voorschijn. Voldoende voor ons om er naast het boek, dat er in West Maas en Waal over verschijnt, een speciaal nummer aan te wijden. Op onze oproep om nadere gegevens is goed gereageerd en we zullen er nu en mogelijk ook nog later dankbaar gebruik van maken. Onze hartelijke dank voor de verleende medewerking. Dat er ook verhalen bij zijn vanaf de mobilisatie in 1939 leek ons geen probleem. Iedereen heeft de oorlog en alles wat er mee samen hangt, op zijn of haar eigen manier beleefd. Met de verhalen, die er zijn over collaboratie en verraad zijn we wat voorzichtig, omdat velen van hen weer een plaats in onze maatschappij hebben mogen opnemen en het oud zeer maar beter kan blijven rusten na spijt en herstel. Ongetwijfeld zullen er ook nu nog vele gebeurtenissen van de oorlog onbeschreven zijn en daarom blijven wij daar in de toekomst nog graag aandacht aan schenken.

J. u G.

Walther Takx

Mobilisatie bracht hen bijeen... Op 25 augustus 1939 besloot het Nederlandse kabinet tot een voormobilisatie, een beperkte opkomst dus van een gedeelte van ons leger. Al 3 dagen later, op 28 augustus, viel het besluit tot algehele mobilisatie. Een gewapend conflict in het buitenland, tussen Duitsland en Polen, zat in de lucht. Op 23 augustus was al een niet-aanvalsverdrag getekend tussen het nazistische Duitsland onder Hitler en het communistische Rusland onder Stalin. Onze koningin Wilhelmina hield een radiotoespraak tot het Nederlandse volk en sprak het vertrouwen uit, dat geen der strijdende partijen ons land in de oorlog zou willen betrekken. Die "geruststelling' had weinig effect. Zij en de regering wisten wel beter. Ook het Nederlandse volk was voldoende op de hoogte, terwijl de verdedigingslinies allemaal naar het Oosten waren gericht en van Hitler niets goeds werd verwacht. De mobilisatie, die op 29 augustus startte, had ook gevolgen voor het land van Maas en Waal. Het Maas en Waalkanaal was de eerste verdedigingslinie en dan volgde een kunstmatige waterlinie van Altforst naar Druten. In de winter van 1939-1940 was dit een prachtig gebied om er de schaatssport te beoefenen, samen met de gemobiliseerde soldaten, die hier gelegerd waren. Veelal vreemde mensen, die dit gebied niet kenden, maar er zich best hebben vermaakt. Er worden ook nu nog hele verhalen over verteld. Aan het verzoek van de redactie om oorlogsverhalen te melden om die te publiceren in een extra nummer van Tweestromenland, werd gereageerd door ene zekere W.A. Takx, destijds uit Amsterdam, die nu woont aan het adres: Karveel 55-12, 8242 XP Lelystad. Hij is namelijk getrouwd met de Horssense Nellie Mulders, dochter van timmerman-aannemer Piet Mulders aan de Kloosterweg. Ze kregen 2 dochters en l zoon. Het contact met de Horssense familie is er nog steeds, maar vermindert wel. Ondanks het feit dat hij de 80 al is gepasseerd, komt hij zelf nog met de auto. Ook zijn verhaal hoefden we slechts op enkele puntjes wat bij te schaven. Zijn taal is nog best, maar we hoorden dan ook, dat hij als jongeling op dezelfde school heeft gezeten als een broer van de bekende Joseph Luns. Hier dan zijn verhaal. J.v.C. Toen rond eind augustus 1939 het bevel van de mobilisatie werd gegeven, moest ik mij de volgende ochtend in Amersfoort melden, waar ik werd ingedeeld bij het 29e regiment Infanterie. Dit.regiment.was een reserve-regiment van het 5e regiment, bij welk laatste ik mijn eerste oefeningen en de herhalingsoefeningen had gedaan. Voor de verdediging van ons vaderland bestonden er in die tijd 3 linies. De eerste linie achter de IJssel, het Maas en Waal kanaai en de Maas. De tweede linie achter de Grebbe en verder dwars door de Betuwe en het land van Maas en Waal en tenslotte in Brabant in de Peel, de zogenaamde Peelli-

nie. De derde linie was de bekende water!inie. Na enkele dagen vernamen wij, dat on/e ooilogsbestemming gelegen was in de tweede linie achter de Altforstse wetering. Onze mobilisatiebestemning was de Molenhoek bij Horssen, gelegen midden in het land van Maas en Waal. Weei een paar dagen later gingen wij met de trein naar Rlienen en vandaar verder naar Resteren. Verder moesten wij lopen overTiel via de aldaar gelegen pcmtonbrug naai Wamel, Beneden-Leeuwen, Boven-Leeuwen en Puiflijk naar de Molenhoek in Horssen. Toen wij door de dorpen Beneden- en

Boven-Leeuwen liepen, vroegen de soldaten aan de bewoners: 'Waar zijn wij hier?'. Toen het antwoord steeds bleef luiden: Louwon, begonnen wij te kankeren en dachten zij, dat ze verkeerd liepen. Niettemin kwamen wij tegen de avond in de Horssense Molenhoek aan. In een weiland tegenover het huis van Jo van den Hurk moesten wij afbuigen. Op de plaats van Jo van den Hurk ligt nu het garagebedrijfvan Sjaak van Bunningen. De eerste nacht hebben wij doorgebracht in het stro, dat op de deel van Jo van den Hurk was neergegooid. De volgende dag werden wij ingekwartierd. Ik zelf kwam met nog een sergeant te liggen op de ?.olderkamer van vrouw Mooren aan de Kloosterweg. Het compagniesbureau werd in het huis van Piet Mulders gevestigd, eveneens gelegen aan de Kloosterweg.

In het begin bestond de taak van onze compagnie uit het graven van loopgraven en het bouwen van mitrailleursnesten achter de wetering bij Altforst. Als sergeant-toegevoegd bestond mijn taak uit het op de stafkaarten intekenen van de loopgraven en mitrailleursnesten. Verder moesten de schootsvakken van de mitrailleurs worden ingetekend. Lagen er hindernissen in de schootsvakken, dan moesten die worden opgeruimd. In ons vak stond in een van de schootsvakken een huisje. De bewoners kregen het bevel de woning te ontruimen, waarna het huisje

werd opgeblazen. Om mijn taken naar behoren te vervullen, werd ik door de kapitein vrijgesteld van de appĂ¨ls en kreeg ik ook een nieuwe dienstiĂŻets. Reeds spoedig kreeg ik kennis aan mijn tegenwoordige vrouw namelijk de jongste dochter van Piet Mulders, waardoor het verblijf in Horsseii voor mij een zonnige kant kreeg.

Het bruidspaar Walther Takx en Lenie Mulders in 1942. afgevoerd. Uiteindelijk kwamen zij, met de bedoeling de provincie Zeeland te bereiken, terecht in de gebieden tussen Dordrecht en Rotterdam, waar men volop aan het vechten was. De boten werden zelfs beschoten en bleven toen aan de overzijde van Dordrecht aan de Papendrechtse kade liggen. Met veel moeite werd daar de Horssense en ook nog

de bevolking uit Appeltern, Maasbommel en Toen op K) mei 1940 zonder enige waarschu- Altforst bij de inwoners ondergebracht. wing Duitse troepen onze grenzen overschre- Sorns hadden beschietingen plaats vanuit den, moesten wij de stellingen bezetten. Dordrecht, maar er zijn gelukkig geen Voor onze stellingen lag de artillerie afslui- doden gevallen. Ka ruim een week waren ze tingsstrook, waarin de granaten van onze weer terug in hun eigen huis, dat soms was artillerie zouden neerkomen, indien de vij- leeggeplunderd. and onze stellingen zou naderen. Aangezien Wij hebben in de stellingen geen gevechten deze strook door het dorp Horssen liep, met Duitse troepen hoeven te leveren, moest het dorp worden ontruimd en werden omdat deze zowel ten noorden als ten zuiden de inwoners in vuile kolenschuiten over de van de grote rivieren naar het westen oprukMaas vanuit Appeltern in westelijke richting ten. Hierdoor moest op de tweede dag

slechts een klein gedeelte de stellingen bezet houden en ging het overgrote gedeelte over Tiel en Amerongen op weg naar Rhenen. Toen wij daar in de avond aankwamen, bleken de Duitsers reeds op de Grebbeberg te zitten. Wij en vele andere troepen uit Maas en Waal en de Betuwe moesten op de westelijke helling van deze berg blijven liggen. Later vernamen wij, dat het de bedoeling was ons om 4 uur in de ochtend een stormaanval op de Duitsers te laten uitvoeren. Precies om 4 uur gingen wij met de bajonet op het geweer in stormloop tegen de helling op. Toen wij tot ongeveer de helft van de helling gevorderd waren, zag ik plotseling een lichtpatroon de lucht in gaan. Kennelijk was deze afgeschoten door een Duitse artillerie-waarnemer om de Duitse artillerie te waarschuwen, dat wij in de afsluitingsstrook terecht waren gekomen. Onmiddellijk daarna barstte de Duitse artillerie los. Allemaal brisant granaten, die temidden van ons uit elkaar spatten. De scherfuitwerking van deze granaten was verschrikkelijk. Overal lagen gewonden . . . hier een jongen van wie zijn rechterbeen was afgeslagen, daar weer een jongen van wie het hele gezicht was weggeslagen. Het enige wat wij konden doen, was dekking zoeken door plat op de grond te gaan liggen . . . Van verder vooruit komen was geen sprake meer. Steun van eigen artillerie of luchtmacht, die zouden moeten trachten om de

Duitse artillerie tot zwijgen te brengen, bleef uit. Later heb ik vernomen, dat deze allebei reeds door de Duitsers waren uitgeschakeld. Zo hebben wij enige tijd tegen die helling

gelegen totdat plotseling 'terug' geschreeuwd werd. Met uitzondering van de gesneuvelden en gewonden begon alles weer de heuvel af te rennen. Hierbij liep alles door elkaar en was het een chaos van vluchtende soldaten. Om die chaos nog te vergroten, gingen de Duitsers verder met schieten, zodat, wanneer je dacht dat de afsluitingsstrook achter je lag, je opnieuw door het vuur heen moest. Toen ik tenslotte weer bij mijn dienstfiets was aangekomen, vroeg een soldaat mij of hij met mij mee mocht, omdat hij daar helemaal geen weg wist. Ik zei hem dat hij dan maar snel een fiets moest vorderen en binnen geen tijd kwam hij met een

fiets bij mij terug. Ik had intussen het plan gemaakt om te proberen achter de waterlinie te komen. Reeds in Rhenen moesten wij de grote weg naar Utrecht verlaten om de marechaussee te ontlopen, die bezig was om de jongens weer op te vangen, die op de Grebbeberg waren teruggeslagen. Wij zijn toen door de bossen van de Utrechtse heuvelrug weer in westelijke richting voort gegaan en 's avonds bereikten wij IJsselstein, waar ik ook mijn kapitein tegenkwam, die echter niemand meer van onze compagnie bij zich had. Gevraagd naar een oordeel over de tegenaanval, die wij moesten uitvoeren, kan ik alleen maar verklaren, dat een dergelijke aanval van alleen maar infanterie /onder steun van artillerie en luchtmacht onverantwoordelijk moet worden genoemd en ook geen enkel nut heeft gehad.

De volgende ochtend vernamen wij, dat Nederland zich had overgegeven onder de dreiging van Hitler, dat hij anders ook de steden Utrecht en Den Haag zou bombarderen.

Na onze wapens op de markt in IJsselstein op een hoop te hebben gegooid, is ieder van ons zijn eigen weg naar huis gegaan.

Omdat mijn huidige vrouw, Nellie Mulders, voor de mobilisatie werkzaam is geweest bij de toenmalige burgemeester van Horssen en

tevens burgemeester was van Bergharen, waar hij ook sinds 1938 woonde, (ac.Luske, hij kwam om op 27 december 1944 in het kamp Neuengamme, red. - had hij haar beloofd als ze eens zou trouwen, hij dit huwelijk zelf zou voltrekken, omdat zij goed voor

zijn kinderen had gezorgd. Hij is die belofte nagekomen, want toen wij op 8 oktober 1942 voor de voltrekking van het burgerlijk huwelijk bij het gemeentehuis in Horssen aankwamen, stonden twee van zijn dochters als bruidje gekleed bij de ingang om ons naar de raadzaal te geleiden waar het huwelijk door de burgemeester werd voltrokken. In de Horssense St. Antonius abt-kerk werd ons huwelijk ingezegend door pastoor H. van Hooff.' Wij gingen in Amsterdam wonen. Tot de slag om Arnhem - 7 september 1944 - kregen wij vanuit Horssen vele distributiebonnen, terwijl Antoon Sommerdijk ons zogenaamde hutspotten bracht, als er bij bekenden al dan

niet clandestien was geslacht. De verbinding tussen Amsterdam en Horssen bleef verbroken tot na de bevrijding in mei 1945. Ten noorden van de Waal opereerden nog steeds de Duitse troepen en in Maas en Waal de geallieerden. Amsterdam kreeg te lijden van de hongerwinter. De Duitse soldaten namen het schaarse voedsel voor hen zelf in beslag. De winkels raakten leeg en er was hoegenaamd niets meer te krijgen. Om toch nog te proberen aan voedsel te komen, gingen vele Amsterdammers op de fiets naar het platteland om te proberen bij de boeren iets los te krijgen. Sommigen togen helemaal naar Friesland en kwamen dan nog vaak zonder iets terug, omdat het vaak onderweg door o.a. NSB-ers werd afgenomen. Ik zelf ben meerdere malen naar de Rijp in Noord-holland gegaan, waar toen een oom van me woonde met een manufacturenzaak en waar

nog wel eens zonder punten kon worden gekocht. Textiel kon dan weer worden geruild bij de boeren voor meel, erwten, bonen, melk en eieren. Gelukkig is mij onderweg nooit iets afgenomen. Toch ben ik een keer met niets thuis gekomen. Toen ik in de Rijp aankwam hoorde ik, dat er even tevoren een Engels vliegtuig was neergeschoten en dat de piloot al in veiligheid was gebracht. Nauwelijks had ik dat allemaal gehoord of daar kwam de Grüne Polizei aangejaagd en zonder enige reden werd een man, die in zijn tuin houtjes zat te hakken, neergeschoten. Kennelijk was de bedoeling hiervan om de mensen angst aan te jagen zodat zij

gemakkelijker zouden praten als zij iets wisten. Mijn tante kreeg het op haar zenuwen en toen de Grüne Polizei aan de andere kant

Het bruidspaar Walther Takx en Lenie Mulders

met de bruidsmeisjes Noortje en Loes Luske en de nichtjes Wïlma van den Hurk en Riekie van Summeren. ger Jan Sommerdijk nog op de weg. Deze ging onmiddellijk met mij mee naar het huis van opa en oma Mulders. Dezen waren reeds naar bed, maar op het geroep van Jan, dat ik er was, kwamen zij beiden nog in hun ondergoed naar beneden. Pas nadat ik hen had verteld, dat hvm dochter en de kleinkinderen het naar omstandigheden nog goed

maakten, waren zij zichtbaar opgelucht. Oma ging direct aan de gang om voor mij

van het dorp was, moest ik maken, dat ik zo

een maaltijd klaar te maken. Niet meer

snel mogelijk weg kwam. Zo zijn wij alle voors en tegens van die oorlogstijd doorgekomen. Ofschoon de verbin-

gewend aan dat eten, was deze maaltijd veel te vet voor mij en ik liep de volgende dag dan ook helemaal leeg. Na een paar dagen moest

ding met Horssen verbroken was, vonden geruchten toch altijd hun weg. In Amsterdam zou geen enkel klein kind meer in leven zijn en mijn schoonmoeder had zich al het ergste voorgesteld. Zo spoedig mogelijk na de oorlog ben ik op een flets met harde banden (gesneden uit de buitenband van een autoband), naar Horssen gegaan. Ik kwam daar laat op de avond aan en trof mijn /.wa-

ik weer terug. Zij hadden intussen voor het stuur op mijn fiets een grote bagagedrager gemonteerd met daarop een grote doos, gevuld met allerlei heerlijkheden. Verder

had men ook geregeld, dat ik tot Utrecht met een Canadese vrachtwagen mee kon rijden. Vanaf Utrecht moest ik verder thuis zien te komen. Ik had toen de weg naast het

Merwedekanaal geko/en, omdat deze rustig

was. Toen ik even voor Amsterdam was, kon ik niet meer en ben ik naast de fiets gaan lopen ... Ik moest toen nog de hele stad door. Toen ik de hoek van de straat, waarin wij woonden, omkwam, zag ik mijn vrouw voor het raam staan. Zodra zij mij zag, kwam ze naar beneden. Ik had intussen mijn fiets tegen de muur gezet. Na haar eerst verteld te hebben over mijn belevenissen in Horssen, begon zij met het uitpakken van de doos . . . Ikzelf was daartoe toen niet meer in staat. . . Alles heeft zij toen stuk voor stuk de trap op gedragen. Als laatste mijn fiets. Zij verklaarde

mij nog nooit x.o'n Sinterklaas te hebben gehad. Tenslotte ben ik zelf ook de trap op gegaan. Waarschijnlijk met de hulp van mijn vrouw. Zolang on/e kinderen klein waren, zijn wij tijdens de grote vakanties ieder jaar naar Horssen geweest, waar zij heerlijk konden spelen met de neefjes en nichtjes. Mijn oudste dochter, die toch ook al de 50 is gepasseerd, spreekt nog feilloos het Horssense dialect.

Gerard Rooijakkers en Pieter van Bemebeek

'Er is geen soldaat in Nederland, Of hij leest de Soldatenkrant!' De tijdgeest van de mobilisatie gereconstrueerd aan de hand van de Soldatenkrant In de mobilisatietijd die voorafging aan het feitelijke uitbreken van de Tweede Wereldoorlog waren veel dienstplichtigen 'ergens in Nederland' gelegerd. In Heumen en omgeving was het 1-26 R.I. gelegerd. Dit regiment hoorde bij de grenstroepen en was speciaal belast met de bewaking van het Maas-Waal-kanaal. Naast deze dagtaak werd er door de legerleiding ook zorg gedragen voor een goede invulling van de vrije tijd van de manschappen. De Dienst voor Ontwikkeling en Ontspanning (O & O) was hiermee belast. Een communicatiemiddel tussen O & O en de mobilisatie-troepen vormde de Soldatenkrant. Deze krant werd verspreid onder alle mobilisatie-troepen. Elke regio had echter, naast de voor alle troepen geldende artikelen, zijn eigen invulling die door eigen redacties werd verzorgd. De hierna volgende letterlijke passage uit de Soldatenkrant van de (Jroep 'MaasNoord' (voorheen 1-26 R.I.- tevens van 8 (i.B.) van 3 november 1939 geeft een aardige indruk. Onder het kopje 'HET GAAT O.K.ĂŠ Aft"/' 'O. & O.' wordt aandacht gevraagd voor de volgende zaken:

Kunstkring 'het Schouwspel', waar /ij ontroerd zijn door het prachtige spel van van Dalsum in het Chineesche landhuis.

Woensdag 10 October - Overasselt: Lezing van den Heer Kokke. 'n Interessante causerie over de geschiedenis van Nijmegen met mooie lichtbeelden.

In Groesbeek was dienzelfden avond de lezing van den heer Kokke.

Woensdag 11 October:

Een 50-tal militairen zijn de gasten van de

Een 100-tal soldaten gaat naar 'De Harmonie' in Nijmegen voor een cabaretvooi stelling.

SOLDATENKRANT

GROEP „MAAS-NOORD" No. 1O

VOORHEEN 1-26 R.l. - TEVENS VAN 8 G.B.

REDACTIE:

ADMINISTRATIE :

Drs.

C. W. STREEFLAND. S. M. A.

A. M. A. BOGAERTS, 1 e Luitenant

G. H. LOTH, 1e Luitenant J. S. COOPMANS. Ie Luitenant

GIRONUMMER

TH. v STEEN, Sergeant, Red. Secr. Bur«*M Militair Tahuli - Groeibaek

Logo van de Soldatenkrant. De cantines zijn bedrijven waar gang in /it. De ontwikkelings-cursussen staan op stapel. 'T GAAT GOED MET 'O. & O.!' Bladerend door andere nummers van de/elfde Soldatenkrant komen we de volgende activiteiten tegen:

Verslag voetbalwedstrijd Staf I-R.L- Overasselsche combinatie op zondag 13 Augustus 1939. Volgens het verslag was het mooi weer, wonnen de militairen de toss en trapte Overasselt af. Bij de rust was de stand 2-0 voor de burgers. De wedstrijd eindigde met een verdiende stand van 4-2 voor Overasselt. Het verslag eindigt als volgt:

Verslag van den Feestavond voor de Militairen van de 1ste Compagnie van het 1-1-26 R.l. Het was werkelijk een aardige wedstrijd geweest, De/e feestavond die ook toegankelijk was, waar fair-pla\' de bovenhand heeft gehad; alleen tegen betaling, voor de inwoners van Heu- hopen wij, dat bij eventueele volgende wedstrijden men en Malden werd gehouden op dinsdag de belangstelling wat grooter zal zijn. 15 augustus in de /aal van Café Nillissen te Malden. In een ge/ellige sfeer met onbedaar- In de Soldatenkrant van 15 december 1939 lijk lachen en donderend applaus traden op: is er een verslag van een sinterklaas-avond het 'Accordeon-gezelschap Apollo' uit Nij- waarin melding wordt gemaakt van de niet megen eri de welbekende confereiicier en geringe onderneming van Sinterklaas om humorist Van Engelen uit Waalwijk. Verder voor 750 pakjes te zorgen. Ver van huis en waren er ook optredens van enige militairen haard /orgt zo'n avond uiteraard voor gevoevan de 1ste Compagnie die vooral met 'Han- lens van heimwee. De schrijver van dit vernes als recrunt' en 'de Haar-acrobaat' open slag voelt dit ook aan en schrijft hierover: Hoevelen zullen niet aan den huiselijken haard doekjes verdienden. heliben gedacht, waar moeder en de kinderen op hetzelfde oogenblik het feest vierden, en nu zonder

"1.

Parade Koningin Wilhelmina in Heumen bij café Kanaahicht. vader . . . Zoo is er bij het feest bij de meeste mannen iets omgegaan, maar allen zullen toch wel het gevoel hebben gehad, bij elkaar te hooren. Juist zoo'n feest verstrekt misschien meer dan iets anders het bewustzijn dat het bataljon één onverbreekbaar geheel is, dat wij allen leden zijn van één gezin . . .

Naast verslagen van ontspanningsactiviteiten gebruikt de legerleiding de Soldatenkrant ook voor eigen doeleinden zoals bijvoorbeeld een introductie van de nieuwe opperbevelhebber van landen zeemacht, Generaal H.G. Winkelman.

De plaatselijke neringdoenden zagen hun zakelijke belangen en probeerden zich iii de

markt te prijzen bij de militairen. Advertenties met speciaal op deze groep gerichte aanbiedingen vullen diverse pagina's van elke

Soldatenkrant. Burgers en militairen hebben er dus belang bij om op zo goed mogelijke voet met elkaar om te gaan. Gezamenlijke voetbalwedstrij-

den, voorstellingen, kerkdiensten en dergelijke vervullen hier een belangrijk functie in. De onthulling van het reliëf aan de hervormde kerk van Heumen

Het voorafgaande geeft een goed beeld van Een hoogtepunt in de integratie tussen milieen regiment van de infanterie dat, inge- tairen en burgerij vormt de onthulling van kwartierd in Heumen en omgeving, zoveel mogelijk geïntegreerd moest raken met de

plaatselijke bevolking. Op die manier hoopte de regimentsleiding,

die café Van Lin in Overasselt als kwartier had, de manschappen een 'gewoon leven' aan te bieden naast het voor veel dienstplichtigen vreemde en onwennige militaire leven.

het monument aan de kerk in Heumen. Begrippen als saamhorigheid, opofferingsgezindheid en vaderlandsliefde die in de voorafgaande activiteiten al te zien waren, worden in deze nieuwe actie verstrekt met het

sterke besef van historische verbondenheid door de eeuwen heen met het Huis van Oranje. Uit de Soldatenkrant van 30 juni 1939 nemen wij het volgende stuk over:

Onthullingsrede uitgesproken door majoor E.P. Weber, bataljonscommandant.

'Den

vaderlant ghetrouwe blijf ik tot in den dooi'

In de grootse natuur van deze grensstreken, waar thans alles tot wasdom komt en waar ieder leven

zich uit in bloesem, bloem en verse loot is ook een onzer tot nieuw leven gekomen, toen hij op een eenzame post overdacht de zin van dit leven en de zin van het hier aan de grens van zovele jonge mannen. Hij overzag het schone groen land, dat opklom en neerdaalde van horizon tot horizon en onwillekeurig gingen zijn gedachten ruim uit zwerven en liepen terug in de historie van ons vaderland. Het kwam hem in den geest, dal het zeker niet de eerste keer was, dat hier Nederlanders gelegerd waren om hun vrijheid te behoeden. Het was ermee als met de natuur, die telkens weer opnieuw komt in haar vele verschijningen. Ook hier was vroeger al eens een afweer gehouden tegen dreigend gevaar, ook hier was vroeger wacht gehouden bij vrijheid en vaderland. Nee, het was nog sterker - hier ivas vroeger al gevochten voor deze vrijheid en hier was kostbaar bloed gevloeid over de velden, waar nu het koren zijn blonde schoonheid liet waaien in den

wind, hier waren doden gevallen, vele, en onder deze waren en van vorstelijke bloede. In het jaar 1574 sneuvelden in den strijd tegen de Spanjaarden bij Mook de graven LODEWIJK en HENDRIK VAN NASSAU, met vele medestrijders voor de bevrijding van hun land. Toen hem dit historisch feit helder voor den geest stond zocht de grensbewaker van meer dan drie en,

een halve eeuw later naar een verbinding tussen de vroeger en de tegenwoordige wacht aan de grenzen. Hij overwoog dat er een symbool moest gevonden worden, waarin uitgedrukt kon zijn, ook voor het

geslacht dat na hem komen zou, hoezeer de Nederlander zijn land en zijn vrijheid liefheeft tot over den dood heen . . . hij vond de oplossing door de historie, het feit van lang geleden, te verbinden met de kunst van heden. Een plaquette, welke terugwees naar de twee Nassau's

die in Mook voor de vrijheid des vaderlands hun leven gaven, met zovele anderen, zou voor ieder,

die haar zag een baken zijn in de branding dezer rumoerige tijden waarin alle waarden van het leven in gevaar schijnen te zijn . . .

raals en manschappen van 1-26 Regiment Infanterie. Voor het opgehaalde bedrag werd de Heumense kunstenaar Jacques Maris bereid gevonden om een kunstwerk te ontwerpen en uit te voeren. In een 'boekske in Nassausch blauw' uitgevoerd en uitgegeven ter gelegenheid van de plechtige onthulling op l augustus 1939, wordt onder andere het volgende vermeld over de, nog steeds in Heumen woonachtige kunstenaar:

lo«l^xftW::fflSiifeW#«i|3|,., „_._...

^RGRutóKotM^b^^MiL.icwaHcÈiltttm.N

vikMNbMffittNJSWfltüfce) i^lWitfBf «t Isifcu

^n^MRMiKM Hta «Wte ^C3tD**lfJ*iAH

ÏW&PJtVÜK ihjyifetfcNW* ito («*&*/ iteriil§3 ot>J» Hcoltoltlk, w* ««APWL is^GtfcNtUtólJ). .

VRLV.LLiGI £>IE)WGIN vM «M ToTrtTJbWyoN ^^oöHPtotrtAbsflBrzt fttPiGifte HoöÜK QtWWO". J)t tWtliiW+lirfZiM oMs. ÜJ^K,J)ü3ttzt l,Öoj?JLoÉ*^ooft*lit>ï;Vi*Mlljb- _ _ JL'Jüï-1),

Tekst van de oorkonde die achter het monument werd ingemetseld. Met de hij-figuur uit de/e passage wordt dienstplichtig soldaat Lindcrs uit Ottersum van de Ie Compagnie bedoeld. lu de Soldatenkrant van 11 augustus 1939 wordt hij tenminste vermeld als initiatiefnemer. Of soldaat Linders /.o'n romantische en bespiegelende geest heeft gehad laten we in het midden. In de Soldatenkrant van 8 maart 1940 wordt namelijk gesproken van 'de/e eenvoudige man als bij-kok had hij den naam Kusie'. In de hervormde kerk van Heumen staat een monument voor de graven Lodewijk en Hendrik van Nassau dat in 1891 is onthuld. De kans bestaat dat soldaat Linders dit monument heeft gezien en toen de associatie heeft gekregen tussen de slag op de Mookerheide en de situatie van 1939. Het bedachte (?) verhaal in de Soldatenkrant doet echter veel meer recht aan de door de legerleiding beoogde sfeer van vaderlandsliefde. Hoe dan ook, een idee was geboren. Er werd een inzamelingsactie gehouden uitsluitend onder officieren, onderofficieren, korpo-

De beeldhouwer Jacques Maris werd in 1900 te Maagdenburg geboren, waar zijn vader, zoon van den bekende schilder facob Maris, scheikundige was. (...) In 1919 was hij leeraar aan de

Ambachtsschool Ie Nijmegen. (...) Sedert 12 jaar woont hij in het echte artistenhuis, het bekende blokhuis in Heumen, waar een honderd meter het land in zijn oven staat, waarin een temperatuur tot 1400 graden Celsius wordt bereikt. (...) Naast een bekwaam teekenaar, schilder en beeldhouwer is Maris specialist in het kleuren-glazuur-procédé, de majolica, waaruil ook het monument der (Braven •van Nassau te Heumen is verwiardigd. Het monument wordt als volgt omschreven: De beide Nassfiuers zijn afgebeeld naast een paard zinnebeeld van strijdvaardigheid - alziende over het schoone land, waarvoor zij wilden strijden en of> de Mookerheide hel leven lieten. Rechtsonderaan is hel wapenschild van Nassau met vier velden: de Nassausche gouden leeuw op blauw azuur met gouden blokjes, de mode leeuw van Katzene/lebogen, hel wapen van Vianden in rood met een zilveren dwarsbalk en de twee gouden luipaarden van Dielz op een rood veld. l'>oven hel wapen zijn van links naar rechts de helmen van Dielz, Kalzen ellebogen en Nassau Ie zien. Op den achtergrond is hei devies van de Nassauers gegraveerd:'Plutol mort que vaituu, généreux sang de

Nassau' (liever dood dan overwonnen, edelmoedig Nassausch bloed), terwijl onderaan vermeld is:'f26 K. f. 11-4-1939 Mobilisatie Grenstroepen'. Op de avond vóór rle onthulling werd achter in het monument een oorkonde gemetseld met de namen van het personeel van 1-26 R.I., schenker van het monument. Uit de Soldatenkrant van l l augustus 1939 halen wij uit het verslag over de onthulling

De vertegenwoordiger van H.M. de Koningin legt een krans onder het monument. de volgende passages:

(...) Na de inspectie der troepen door de res.-majoor Weber, ving de plechtigheid aan, waarbij tegenwoordig waren Z.E. Lui.-generaal Hoogstraten als vertegenwoordiger der Koningin; de Territoriale Bevelhebber van Noord-Brabant en vertegenwoordiger van Commandant Groep Maas-Noord - vertegenwoordiger van de Commissaris der Koningin. Verder verschillende Eerw.Heeren geestelijken en burgemeesters.

Te 10.30 ving de Res.-majoor Weber zijn rede aan waarin hij de betekenis van deze daad van 't batal-

jon uiteenzette. Daarna werd door de vertegenwoordiger der Koningin een prachtige krans gelegd aan den voet van het gedenkteeken. De Res. -majoor veldprediker DominĂŠ Bos uit Nijmegen sprak de herdenkingsrede uit - die met groote

aandacht werd gevolgd. De burgemeester van Heumen W.P.F, van 'tHullenaar, sprak ten slotte een eenvoudig en recht hartelijk woord waarin hij het gedenkteeken namens de gemeente dankbaar aanvaarde. Hij releveerde de moedige woorden: 'Plutot mort que vainque' - als

een leuze die in deze tijden voor onze soldaten als

devies moet gelden, als het ooit, wat God verhoedde, tot een oorlog mocht komen. De burgerij zal de militairen in hunne moeilijke

omstandigheden tegemoet treden met offerzin

kameraadschap. Na een telegram van erkentelijkheid en hulde aan H.M. de Koningin - te hebben

voorgelezen, dankt hij tenslotte allen die door hun tegenwoordigheid deze plechtigheid zoo prachtig

deden slagen. Het feit dat Wilhelmina niet persoonlijk aanwezig is bij de onthulling zal door alle aanwezigen als spijtig zijn ervaren. Vermoedelijk maakte de volgende passage uit een brief die de adjudant van dienst, De Jonge van Ellemeet, namens de koningin stuurt veel goed: (...) Hare Majesteit is zeer getroffen door het feit, dat in dezen ernstigen tijd, de goede geest en het saamhorigheidsgevoel in het Bataljon onder Uw bevel, de uitvoering van een dergelijk veelzeggende

huldiging hebben tot stand gebracht. Op maandagmiddag 26 februari 1940 brengt

H. BOSCHMAN-PETERS te MALDEN C135

Vaat wx&tvt&iny non den inwendigen mensch twigt:

P. J. POOS te Heumen

RUND-, KALFS- EN VARKENSSLAGERIJ Fijne Vlee&chwaren, Wor»l«s«-(.„, L«kk.r< Hapjci.clc.

BKOODBAKKIR1J

Dtf~ Gelegen aan den weg naar Taaijendijksche Brug

BONDSfJOra iKANAALZJCUT'

C A F É - R E S T A U R A N T G. A. WEIJERS • HEITMEN

•II ,„. ,,,„(i',,, ;,y '. > '. EEN VERGADERING- OF GEZELLIGE FEESTZAAL '

Café-Restaurant „ERIC A'^J^Malden

P R t M A CONSUMPTIE • L A G E PRIJZEN

GEBAK .. SIGAREN .. SIGARETTEN .. SOUVENIRS CHOCOLADE .. SUIKERWERKEN, enz. •

Beleefd aanbevelend. P- A

JE zitje voor Militairen !

DEGEN

Voor Dames en Meeren is SALON „MAISON R l A"

Fa. J. F. KLUIJTMANS-v. d. LAAK

MALDEN, Rijksweg, nabij den Molen HET a d r e s ! !

Olficierskleeding alleen Tiet betere genre, alle Militaire

Vakkundiee bediening

•

Aparte Salon*

Militairen billijke tarieven!! •

———

—vTpFnm-n NAAR M A A T g g ^ — — —

benoodigdhtden, Politie-Uniformen, enz. KERKSTRAAT No. 18 — TELEFOON No. 2183 — E I N D H O V E N

Beleefd aanbevelend. M. H O O G E B O O M, K A P P E R

HALT bij Café M. VAN WEES, MALDEN, Rijksweg Prima Zitjt • Pril*a Comnmpiit • De Scb«pf eï-BH]ard

Voor Militairen speciale tarieven

KLEFftFN MAKEN DE MAN f EEN GOED UNIFORM MAAKT DEM SOLDAAT ' Wii leveren U een prima Uniform »anal Ml — lol «n net t 60- — Voor prima coupe en afwerking wordt ingestaan! Katoenen Uniinrm vanaf . . . . . . . . . . . . . . f 18.50 Prlma linnen Un.formbootdeo . . . . . . . . . . . . l CA^

J BERSON, Gcdipl, coupeur, Dorpsrraat 36, Groesbeek, Tekf. 54

VOOR:

A s p i r i n e , Medicamenten. Toilet- en Scheerbenoodigdheden, naar.

M, POOS, Drogisterij, Heumen, A 6a. Sluisweg J. H. DENNISSEN, Malden, Rijksweg C 60 Smederij en RIJWIELHANDEt Agent: Burgen E.N.R. en R.S. Rijwielen

Verhuur Tandems, enz.

Hotel-Pension „HEUMENSCHE MOLEN" te MOOK, Molenhoek

Advertenties uit de Soldatenkrant. alle kosten door het personeel van het bataljon waren gedragen. H.M. drukte haar leedwezen uit indertijd verhinderd te zijn geweest bij de onthulling aanwezig te zijn. Een heel eigen verslag van de/e gebeurtenis in de/elfde Soldatenkrant komt van een schrijver met het pseudoniem Den Dikke:

HET AAiïGEWEZI-M HOTEL VOOR DWrïtfS

pfilMA CONSUMPTIE

EERSTE KLAS G1LLAHD

Beleef J aanlicvtlcnj. C. MAKTENS

Wilhelmina alsnog een bezoek aan het in Heumen en omgeving gelegerde bataljon.

Uit het verslag in de Soldatenkrant van 8 maart 1940 citeren wij: (...) Wat stonden onze jongens er kranig en fier hij! Men kon op de gezichten lezen, dat zij onder den indruk waren van het oogenhlik. Vervuld met vreugde in het hart, dat de Hooge Landsvrouwe dit bataljon waardig had gekeurd om dit met een bezoek te vereeren, wilden de soldaten door hun flinke houding te kennen geven, dal zij met deze, hun betoonde eer, buitengewoon ingenomen waren.. (....) Mei blijkbare bewondering aanschouwde H.M. de Koningin het kunstwerk. Haar eerste woorden waren uitingen van bewondering over hel fraaie monument. 'En wat prachtig past het monument in deze omgeiring', zeide H.M. tot ilen bataljonscommandant. ( . . . ) H.M. legde er den nadruk op, liet bijzonder op prijs Ie stellen dat hel gcfie/e monument uit liet bataljon was voortgekomen en

(...)Eventfes later kwamp door aon d'nnen Burgemeestervan Heumen meez'nnen ambtsketting aan en Mevrouw d'r bij, de Sik mee z'n beminde, d'n Overste mee z'nnen Adjudant en nog veul en veul meer! Ook war er meneer Maris mee z'n vrouw en tenslotte ook Eussie, ja die waar ook tiitgenoodigd. En ik mol zegge, hij zag er veul deftiger uit as toen ie nog hier èrpels (zonder zout) kookte . . ..'(...) de meziek speulde innig ons mooie volkslied, en daar schreed onze I.andsvrouwe in d'r grijs-grven 'veldtenue' langs het bateljon . . . Ik vuulde de ontroering langs m'nnen ruggegmot kruipe, en ik dacht aon de regels van ons Wilhelmus, die 'k hierboven zette!! Nee-je meneer de mlakteur, 'ze zullen ons land niet krijgen, ivij geven Holland nooit', da wist ieder van ons op da ogenblik. (...) /.<><> lank Oranje mee Neerland is, zoo lank zulle we mee (',ods hulp onze vrijheid beware en verdedige as 'i

moet. Alla, meneer de mlakteiir, ik schei ti'raj, en ik eindig mee de pen, mat n ie mee '/ hart. Hel voorafgaande lijki de indruk te geven dat de burgerij /.ic'b al/ijdig hield. Dat het

tegendeel waar is blijkt het feit dat H. Kennis, hoofd der school in Heumen, ter gelegenheid van de onthulling van het monument een lied schreef dat als titel kreeg:'Het lied van 1-26 R.I.'. Met dit lied dat door het 'Heumensch Kinderkoor' werd gezongen op de wijs van het 'Marschlied van den Jongen Werkman' besluiten wij dit artikel: Hier in Heumen aan de rand Van ons dierbaar Nederland

Kwam hel Eerste Bataljon

Zoo ook zal dit Bataljon Onder de Oranjezon Waken, strijden, hand in hand Voor ons dierbaar vaderland. Bronnen: - Diverse Soldatenkranten van de Groep MaasNoord; - Boek uitgegeven ter gelegenheid van de onthulling van het monument; - Foto's uit het archief van Gerard Rooijakkers.

Toen 't conflict alweer begon. Iedereen doet wal hij kan

Samen staan ze ah een man 't Vaderland kan er op aan 'i Bataljon zal blijven staan. Zooals in de Spaansclie tijd Ons Oranje heeft geleid En bezield met heldenmoed Nassau's offerden hun bloed,

Rob Verhoef

De geschiedenis van de 2e compagnie Ille bataljon 29e R.I. in de meidagen van 1940 Het 29e Regiment Infanterie

Een Regiment Infanterie of kortweg Rl bestaat in die dagen uit ongeveer 3000 ' manschappen die als volgt verdeeld zijn: Een staf, drie bataljons van elk ongeveer 800

man, drie compagnies met elk 180 man, drie secties waarvan elk bestaat uit 34 man die weer zijn verdeeld in 3 groepen van elk ongeveer 11 manschappen . Bij het zwaartepunt van de Nederlandse verdediging rond de Grebbeberg ligt het 8e Rl dat bestaat uit bijna alleen militairen van de laatste lichting, dus jonge militairen. Hoe hoger het Regiment hoe ouder de militairen zijn en dat is dus ook het geval met het 29e Rl. Deze hoog genummerde regimenten bestaan voornamelijk uit huisvaders van dertig tot vijfendertig jaar, goed voor het verdedigen van een stelling maar ongeschikt om er een aanval mee te ondernemen. Het 29e Rl is daarom dan ook gelegerd

in de Maas-Waalstelling, maar kan eventueel ook als reserve worden gebruikt als de nood aan de man komt, en dat zal later maar al te goed duidelijk worden.

Commandant 29e Rl luit.Kol. G.Land

Ille bataljon Res.Waj. H.Schotman

2e Compagnie Ras.Kap. J.M. Schleper â&#x20AC;˘

sen het onder water gezette gebied en de Waal. De artillerie van het 29e R.l. is in die dagen gelegerd rond Maasbommel. De Regimentscommandant is Liiitenantkolonel G. Land en resen'e majoor H. Schotman is de commandant van het III bataljon. De :2e Cie staat onder bevel van de reserve kapitein J.M. Schleper. Wim Verhoef wordt ingedeeld bij de 2e sectie van de 2e compagnie van het Ille bataljon Gedurende de periode augustus 1939 en mei Wim Verhoef is na zijn dienstplicht in 1935 1940 houdt Wim Verhoef zich daar vooral (bij het 5e regiment infanterie) in augustus bezig met oefeningen en het bouwen van versperringen, loopgraven en kazematten. 1939 bij de algehele mobilisatie opgeroepen en komt terecht in Amersfoort, waar hij ech- Hij en de vele anderen slaan daar voor een taak waarvan ze denken die wel aan te kunter niet lang blijft. Hij wordt daar ingedeeld bij het 29e Regiment Infanterie dat geduren- nen, maar later zal blijken dat dat niet het de de mobilisatie zal worden gelegerd in hel geval is. land van Maas en Waal en vertrekt daarom De Ie sectie staat onder leidingvan luitenant vanuit Amersfoort naar Appeltern. Schuddeboom. De 2e sectie onder commanHet Ie en Ille bataljon 29e Rl zijn beide gele- do van vaanclrig Heyne, de 3e onder bevel van luitenant Hartkamp en de 4e sectie gerd in het land van Maas en Waal, bij de dorpen Appeltern, Horsseii, Altforst, Woerd onder sergeant-majoor Krosse." We zien hier en Velddijk. Tussen de beide rivieren is een dat de meeste secties onder bevel staan van gedeelte van het land geĂŻmmdeerd met een officier behalve de 4e sectie die onder Horssen in het centrum. Door dit onder bevel staat van een onderofficier, namelijk een sergeant. Dat deze sectie onder een water gezette gebied is er bij Appeltern een bevel van een sergeant staat komt waarschijnsmalle doorgang gebleven vlak bij de Maas. Hetzelfde is het geval aan de noordkant tus- lijk omdat hij en sergeant Van de Mark

Dit verhaal gaat niet zozeer over de bevelvoerders maar meer over de manschappen van het Ille bataljon en dan met name over Wim Verhoef. Om toch een chronologisch verhaal te maken is echter wel gebruik gemaakt van de verslagen van de officieren want die hebben reeds kort na de capitulatie hun bevindingen op schrift gesteld en dat is in veel mindere mate gebeurd door de manschappen zelf.

de frontlijn en ligt midden in het schootsveld. Rond 03.30 uur komen er meldingen binnen dat er nogal wat vliegtuigen zijn waargenomen die in westelijke richting vliegen. Ook Wim Verhoef ziet de vliegtuigen en meent dat ze voor Engeland zijn en denkt dan: 'Daar krijgen ze wel weer het nodige thuis.' Om 05.00 uur komt eindelijk de luchtdoel artillerie in aktie, die is gelegen tussen Leeuwen en Puiflijk, en weet men dat de oorlog Over de 2e compagnie zegt sergeant A.K. v.d. echt is begonnen. In opdracht van de Mark het volgende: Cie.Commandant wordt een ordonnans '60% van de compagnie bestond uit Amster- gestuurd naar de sectie van sergeant Koning dammers, 10% uit Rotterdammers en de rest die 'wat al te kwistig aan het paffen is'. De kwam uit Twenthe. De houding van de commandant doet vanuit het café een verAmsterdammers vond ik niet zo schitterend, zoek om extra munitie en krijgt 10.000 extra die van de Twenthenaren was beter.' patronen. De luchtafweer heeft al spoedig succes. Van Wim Verhoef: De Twenthenaren zaten in Appeltern een neergeschoten Dviits vliegtuig weet solin de boterfabriek Hilderink, allemaal leuke jon- daat Nieuwland de inzittenden, van wie er 3 gens die kwamen o.a. van het depot Alkmaar. Alle- gewond zijn, gevangen te nemen. Ook bij de maal jongens van 19 en 20 jaar. Wij hadden in Molenhoek is een vliegtuig neergeschoten onze sectie ook ene korporaal Schretzmeijer uit Rot- waarvan een Oberleutnant geblinddoekt bij terdam. Als ik er niet was nam hij in mijn sectie de compagnie wordt gebracht en vervolgens mijn werk over. We noemden hem Figaro vanwege wordt doorgezonden naar het hoofdkwartier van brigade B dat is gelegen in De Woerd. het feit dat hij van beroep kapper was. Ook reserve kapitein J.M. Schleper is hiervan getuige en schrijft letterlijk in zijn dagboek: DONDERDAG 9 MEI: De gehele dag door komen er meldingen van een mogelijke vijandelijke aanval. Tegen 'De luchtafweer te Leeuwen is al in aktie gekomen de avond is ook hier, net als overal elders, het en spoedig zien we al een toestel naar beneden hele gebied op zijn hoede. Vooral rond het komen, later gevolgd door een tweede welke brangebied van Appeltern heerst grote nachtelij- dend neerstort en waaruit zich twee parachutes ke bedrijvigheid. De Ie cie is verzameld te ontplooien. In de loop van de morgen zien we zeven Molenhoek nabij Horssen en staat onder lei- toestellen neerhalen. Ook wij komen in aktie, enkele, ding van reserve kapitein HJ. Geldof. Een toestellen komen laag over de stellingen en worden groot deel van de 2e cie is gelegerd langs de door ons onder vuur genomen. Ook het personeel bandijk bij Appeltern, in een school,in boer- van de commandopost neemt deel aan het vuren.

beroepsmilitairen zijn en als beroepsmilitairen hoger worden ingeschat dan een dienstplichtig officier. In Appeltern is Krosse namelijk gevechts- en wapeninstructeur voor de gehele compagnie (SMI Sergeant Majoor Instrukteur). In de de sectie van sergeant Krosse zitten onder andere sergeant A.K. v.d. Mark, soldaten Crauwel, Kikie Onclin en van Kleef.

derijen en in de boterfabriek.

VRIJDAG 10 MEI: 01.30 uur. De 2e compagnie marcheert naar zijn kwartieren achter de Maasdijk en bezet de bunkers en stellingen aan de Maaskant. Doordat de eigenlijke commandopost nog niet gereed is werd de/e ingericht in een café' aan de Bandijk. De Ie compagnie gaat ook naar de stellingen en begint tnet het uit de weg ruimen van een perceel aan de Heppertsche weg want dat is het eerste huis van

Iedereen is hevig verontwaardigd over de schending van onze neutraliteit.'

Wim Verhoef kan zich nog herinneren dat er bij Druten een Duits vliegtuig werd neergeschoten waaruit een Duitser sprong van wie de parachute niet open ging en te pletter viel

op de hekken bij het postkantoor. In het café ligt de facteur Sarn B. in de keuken in katzwijm, hij kon er niet meer tegen. Volgens Commandant Schleper was dit niet

OPSTELLING TROEPEN OP 10 MEI 1940

'3m **

IV legerkorps VIII divisie

^— • «. ^10 R.l. ••£«•••1*'^.. DOORN

fjjjüsiisiSi.i.-ilt

JÉ^ü^r

^•l "* ,,

IEERHJU «i»1

II legerkorps

* '"^^^Wt

AMEHONGEN

,iga»„ WJKBU DUURSTEDE

IV divisie

iP^liiïfeeaSiiSiife

«4^

!i!!i!i"l'g![iSi§sMn,.

^iissiiiik

19 R.L-. ++

"'iÜij^^

jb '

» ^nnan*

^6 R.IQ L f Brigade A LÏÏ>.

UT»"

., 'rJBSlL™*

-•-"^'O^ 44R.I^5», 44 R.I^*»ocHm

„,;==„„.,

.-r !«Ü«?, „»;.•»:::;».^jpii^^syy^iip^ „i •'-ilaltniiP' '-^ " 1

isjïi^

,--, 1 1

ü!l h» BENEOEH LfEUWEN^'

ODUTEN

^ 24

sipaasife^

HOOFDKWARTIER

LEGERKORPS

Brigade B

^ -!l)pf

DIVISIE- OF BRIGADECOMMANDANT

1-29 R.l* lüf'....

^ WAPPELTERN

HOOFDKWARTIER REGIMENT

INFANTERIE INUNDATIE

M*^lpS

•&*

^is,

^Mrewina

{JHMuiik- ««H ^B-afc

' ":iliÜÏIF

NIEUWSBRIEF STREEKHISTORISCH MUSEUM TWEESTROMENLAND

Nieuws uit het Streekmuseum Per 1 juli 1994 is de huur van het nieuwe streekmuseum ingegaan. Wij huren nu dus twee gebouwen: het Raadhuis te Maasbommel en het Klooster te Beneden-Leeuwen. Per 31 december a.s. loopt de huur van het Raadhuis af. In die tussentijd moet de verhuizing plaats vinden. Natuurlijk zijn er de nodige voorbereidingen geweest. De registratie van ons museale bezit moest vóór de verhuizing zijn voltooid. Aan die registratie wordt dan nu ook de laatste hand gelegd. Er moesten subsidies aangevraagd worden. Dat is gebeurd hoewel het resultaat tegenvalt. Wij moeten er dus nog meer aanvragen. Er moesten hulpkrachten geworven worden, timmerlui, electriciens, stukadoors, en vooral sjouwers. Er hebben zich meerdere mensen aangeboden, maar sjouwers zijn er nog niet bij. Voor het nieuwe gebouw is een inrichtingsplan opgesteld, waarin voor elke ruimte de bestemming en de inrichtingskosten worden vermeld. Zo'n plan is nooit definitief maar het is een richtlijn voor het denken over de inrichting en een grondslag voor het aanvragen van subsidies. Met de inrichting is in juli een begin gemaakt. De tweede etage bestaat uit een gang met aan weerszijden kleine slaapvertrekken voor de zusters die het klooster vroeger bewoonden. Door hier en daar tussenwanden uit te breken worden grotere expositieruimten verkregen. Het is onvoorstelbaar hoeveel puin dat wegbreken oplevert en hoeveel werk het is om al dat puin te verwijderen. Maar de vindingrijkheid van onze mensen is groot en ook dit karwei zal wel geklaard worden. Indien U ons wilt helpen, bel één van de volgende telefoonnummers: W. van Sommeren, 08879-1535, C. Visser, 08870-17282.

Het Museum in Maasbommel is nog steeds open op zondagmiddag en op woensdagmiddag, van 14.00 tot 17.00 uur.

september 1994 GENEALOGISCH NIEUWS

Verslag van de zevende Maas en Waalse genealogische dag die is gehouden op zaterdag 23 april 1994 in Wijchen Bij deze zevende genealogische dag is wederom gebruik gemaakt van het Streekdocumentatiecentrum van de vereniging met daarbij het souterrain en restaurant van het Gemeentekantoor van de gemeente Wijchen. De voorbereidingen voor deze dag zijn al gestart in het vroege najaar van 1993, en in maart zijn de laatste van de 400 convocaties op de post gedaan. Bij veel genealogen staan de landelijke contactdagen in grote belangstelling, en dat is eveneens in Wijchen in het Land van Maas en Waal. Het aantal bezoekers aan de genealogische dag lag in april 1994 beduidend lager dan in voorgaande jaren. In totaal passeerden 217 bezoekers de receptie, wat neerkomt op 70 bezoekers minder in vergelijk met 1992. In zijn openingswoord maakte de heer Arts kenbaar om in 1996, bij de achtste genealogische contactdag, meer aandacht te willen besteden aan enkele speciale punten, waarvan het 15 jaar bestaan van de werkgroep centraal staat. De belangstelling bij alle stands van onze gastmedewerkers was zeer groot, met daarbij uitschieters voor de 'Collectie Jaegers' en de vele 'computer-informaties stands' die niet te klagen hadden. De 'boekentafel' van de vereniging scoorde hoog, met een record omzet was deze dag voor hen een succes. De collectie bidprentjes wordt steeds meer door de genealogen betrokken bij hun onderzoek. De belangstelling was op een zeker moment zo groot dat drie medewerkers de handen vol hadden om de bezoekers van dienst te zijn. De collectie groeit nog steeds, en de toegankelijkheid is, dankzij de medewerking van de heer Kamerman, up to date. Een speciale bijzonderheid op deze dag was de aanbieding van een collectie van ruim 2000 micro-fiches met genealogische informatie op de bestanden zoals die aanwezig zijn bij de Mormonen in Salt Lake City. Het systeem van wer-

ken vraagt enige ervaring, dat dankzij de persoonlijke medewerking van de schenker, geen probleem was op de contactdag. De medewerkers van de werkgroep Maas en Waalse Geslachten hebben inmiddels meer tijd besteed om inzicht te krijgen in de collectie en het-systeem, zodat thans de bezoekers aan het Streekdocumentatiecentrum beter geïnformeerd worden. Wij danken hierbij nogmaals de schenker voor deze eerste aanzet, die t.z.t. verder wordt uitgebreid tot voordeel van de genealogen voor hun onderzoek. Bij een gezamenlijke koele dronk in het restaurant van het Gemeentekantoor dankte de heer Arts alle medewerkers voor hun inzet, want juist door die inzet van alle medewerkers kunnen genealogische dagen succesvol verlopen. Met de wens om alle medewerkers van zowel de bezoekende verenigingen als van de Historische Vereniging Tweestromenland weer te mogen ontmoeten in 1996 bij de 8e Maas en Waalse genealogische dag, is deze dag afgesloten. In tijdschrift Tweestromenland' nr. 80 is een fotoimpressie van de 7e genealogische dag gepubliceerd. Aan enkele vaste bezoekers aan het Streekdocumentatiecentrum is de vraag gesteld betreffende hun afwezigheid op de genealogische dag. De antwoorden hierop waren haast alle van gelijke inhoud, 'op de woensdagen is het hier zo lekker rustig en dan kunde altet zo rustig zeuken en ge het van niemand last'. Opvallend is, dat als gevolg van de wekelijkse openstelling van het streekdocumentatiecentrum van de vereniging, vele geïnteresseerden en werkende genealogen er een voorkeur aan geven om wekelijks in alle rust te kunnen werken aan hun genealogisch onderzoek door gebruik te kunnen maken het ruim 100.000 tellende fiches bestand van de werkgroep Maas en Waalse Geslachten, het eenvoudig te bedienen computer-informatie programma van alle Maas en Waalse huwelijken uit de periode 1620-1811. Daarbij kan gebruik worden gemaakt van vele computerlijsten die door de werkgroep zijn samengesteld, alsmede van de originele kopieën

ADRESWIJZIGING TOEZENDING KOPIJ TWEESTROMENLAND

De redactie maakt met ingang van dit nummer gebruik van een nieuw postadres. Uw reacties, kwartierstaten, artikelen, foto's etc. moeten voortaan worden gestuurd naar het algemeen postadres: Historische Vereniging Tweestromenland t.n.v. de redactie van het tijdschrift Postbus 343, 6600 AH Wijchen

KOPIJ Kopij voor nummer 82 moet uiterlijk 15 oktober

1994 in het bezit zijn van de redactie, postbus 343, 6600 AH Wijchen.

IN MEMORIAM JO KEIZERS

Op woensdag 10 augustus 1994 is plotseling overleden de heer Jo Keizers. De heer Keizers, oud-medewerker van de werkgroep Maas en Waalse geslachten, was in 1982 een van de eerste die zijn medewerking heeft verleend aan het ficheren van het toen gestarte project van het ficheren van de eerste Doop-, Trouw- en Begraafboeken. Zijn duidelijk handschrift is meteen herkenbaar. Op zaterdag 13 augustus, tijdens de H. Eucharistieviering, hebben wij afscheid genomen. Citaat van zijn bidprentje: 'Jarenlang heeft hij zich met heel veel enthousiasme beziggehouden met de genealogie. Het familiestamboomonderzoek was voor hem méér dan een boeiende hobby; temeer daar hij hierdoor veelvuldig in contact kwam met 'zijn' Brabant, waartoe hij zich sterk voelde aangetrokken.' Daar zijn en mijn familie sedert 1754 met elkaar

zijn verbonden, hebben wij gezamenlijk veel archiefwerk verricht.

van de DTB's over de periode 1620-1811. Ook

de bibliotheek van de vereniging is wekelijks te raadplegen. Over geheel 1993 bezochten 654 personen het streekdocumentatiecentrum, dat is een stijging in vergelijk over 1992, en dat wordt zeer gewaardeerd.

Op bijgaande foto, genomen tijdens de 2e genealogische contactdag van de werkgroep Maas en Waalse Geslachten in april 1984, zien wij de heer Keizers in gesprek. In 1986 is Jo getroffen door een herseninfarct, maar zijn grote belangstelling voor de genealogie bleef.

genealogisch onderzoek doen in het gebied in en rond de Provincie Limburg. Door zoveel mogelijk bezoekers bijeen te brengen, worden zij in de gelegenheid gesteld om gegevens en ervaringen uit te wisselen. De werkgroep Maas en Waalse geslachten van de Hist. Ver. Tweestromenland is op de genealogische dag aanwezig met een gedeelte van haar collectie fiches, computerbestanden in boekvorm van Maas en Waalse huwelijken (16201811), DTB-inventarisboeken, tijdschriften en boeken die door de vereniging worden uitgeven, genealogische naslagwerken. Door de organiserende verenigingen wordt een uitvoerig programmaboekje (A5-formaat) uitgegeven. Meer informatie is verkrijgbaar bij de heer: A.J.M.G. Piasier, Ridder Thibaldstraat 28, 6444 EC Brunssum. tel. 045-250226 (na 18.00 uur)

KADASTRALE ATLAS BATENBURG

Ons medeleven en troost gaan uit naar de familie. Mogen zij de troost en sterkte vinden om dit verlies te dragen. Werkgroep Maas en Waalse Geslachten, WillyArts

VIERDE LIMBURGSE GENEALOGISCHE CONTACTDAG

Zoals reeds in de twee vorige tijdschriften is kenbaar gemaakt, gaat zeer waarschijnlijk in het najaar de Kadastrale Atlas 1832 van Batenburg verschijnen. Het is een belangrijke publikatie die veel informatie geeft over het Batenburg van toen en het geeft een historisch overzicht over Batenburg van de hand van de heer H. van Heiningen. Omdat de Stichting Kadastrale Atlas Gelderland graag wil weten hoeveel exemplaren gedrukt moeten worden, wil zij graag een reactie van belangstellenden. De prijs ligt ongeveer bij Ć&#x2019; 45,. De oplage is zeer beperkt en een nadruk komt niet. Graag Uw reaktie aan:

De beide Limburgse afdelingen van de Nederlandse Genealogische Vereniging (NGV) en de a. Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas GelderSectie Genealogie van het Limburgse Geschiedland, en Oudheidkundig Genootschap (LGOG) organiLovinklaan 6, 6821 HX Arnhem. seren op zaterdag 29 oktober 1994 in de Maasb. CoĂśrdinator J.N.B. Poelman, Hoofdstraat 6, 6671 CB Zetten, tel. 08880-51808. poort te Venlo de Vierde Limburgse Genealogische Contactdag. De bedoeling van deze dag is c. Contactadres Hist. Ver. Tweestromenland, 08894-13012 b.g.g. W.M.G. Arts, tel. 08894contacten te bevorderen tussen mensen, die 16247.

Najaarsreis op zaterdag 24 september 1994 Hierbij enige gegevens omtrent de reis in september naar Baarn Spakenburg en Maartensdijk.

Om 10.00 uur aankomst Restaurant Greenfields, Amsterdamse Straatweg 42 in Baarn. Hier drinken we koffie. 11.00 12.30 13.30 15.00 17.00

uur: uur: uur: uur: uur:

is er een rondleiding in het Oranjemuseum in Baarn. rondleiding in de Koninklijke Wachtkamer. lunch in Kasteel Groeneveld. bezoek museum in Spakenburg. worden we verwacht in de Mauritshoeve in Maartensdijk.

Voor meer informatie zie het vorige tijdschrift/de nieuwsbrief. Snelle reacties via tel. 08878-2112 en 08879-3017.

AANMELDINGSFORMULIER NAJAARSREIS OP ZATERDAG 24 september 1994 naar BAARN, SPAKENBURG en MAARTENSDIJK Kosten Æ&#x2019; 65,- over te maken op postgiro 2622012 t.n.v. Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VCWijchen.

Inzenden voor UITERLIJK 10 SEPTEMBER aan:

Evenementencommissie Tweestromenland, Postbus 343, 6600 AH Wijchen. 1. Naam/voornaam: ..................................................................................................................................................................... Straat/huisnr.:

...................................................................................................................................................................

Postcode/woonplaats: ........................................................................................................................................................ Opstapplaats: .......................................................................................................................................................................... 2. Naam/voornaam: ................................................................................................................................................................... Straat/huisnr.:

....................................................................................................................................................................

erg verwonderlijk 'want er was toch al niets Ie beginnen met dat figuur'. Ondanks het feit dat de oorlog reeds is begonnen komen veel burgers die betrokken zijn bij de stellingbouw die dag gewoon op hun werk. Ze worden echter door Schleper naar huis gestuurd waarna deze kan beginnen met een inspectie van de stellingen. Om 10.00 uur wordt er door de etenhalers brood en koffie gehaald uit het kookcentrum. De burgerbevolking van Appeltern /al worden geĂŤvacueerd met rijnaken naar de provincie Zeeland of' naar Dordrecht omdat de oorlog dichterbij lijkt te komen. Ook het vee zal vanuit Maasbommel vertrekken in rijnaken. Achteraf' is gebleken dat ze niet verder zijn gekomen dan Sliedrecht. Reeds enkele uren na het begin van de vijandelijkheden zien de militairen de eerste krijgsgevangenen voorbij komen, /ij het dat

stellingen tussen Appeltern en Druten. De commandant van het veldleger, de generaal van Voorst tot Voorst geeft echter de order

'standhouden tot de laatste man'. Nog geen uur later komt er op deze uitspraak echter een wijziging en mag men, vertragende

gevechten leverend, /ich terugtrekken op de Maas-Waalstelling mits de/e stelling niet voor middernacht wordt doorschreden. Om 21.30 uur laat de commandant van de 2e compag-

nie de Bandijk afsluiten met Friesche ruiters (spoorstaven) en een daar aanwe/ige beton-

molen. (Waarschijnlijk is deze gebruikt bij de stellingbouw). Kennelijk is Schleper niet op de hoogte van het terugtrekken van de troepen die terugtrekken uit de stellingen van het Maas-Waalkanaal, want als die rond middernacht aankomen is de dijk afgesloten en moeten /e hun voertuigen achterlaten. In de richting van Batenburg ontdekt men een

vuurgloed. Later blijkt dat het in brand de/en wel in burger zijn. Wim Verhoef/iet ze gestoken dorp Niftrik te zijn. Rond Appelook en is van mening dat ze er nu niet echt tern blijft het nog steeds verder rustig. Tusuitzien als militairen. Deze Duitsers in bur- sen het Ille bataljon 29e Rl en de Duitse troegerkleding, Abwher groepen, hadden de pen bevinden /ich nu nog slechts 2 secties Maasbruggen moeten nemen en dat is dus voorposten, wat te weinig is voor een echte niet overal gelukt. verdediging en is een aanval binnen korte tijd te verwachten. De duitsers zetten hun Onder leiding van Luitenant H.W.Heckman opmars echter niet voort en bleven bij het van de Ie compagnie wordt er een uitkijk- Maas-Waalkanaal. post geplaatst in de schoorsteen van het stoomgemaal Appeltern en in de middag Als blijkt dat de verdediging langs het Maasgaat er nog een patrouille per rijwiel onder Waalkanaal geheel is ingestort komt 's leiding van korporaal Soethout, die was gele- avonds om 19.00 uur het bericht binnen bij gerd in de Boerderij van Spies', in de rich- de brigadecommandant kolonel J.C.C. Nijting van het Maas-Waalkanaal op verkenning land dat hij die nacht om 02.00 uur zijn eerom kontakt te zoeken met andere eenheden. ste troepen over de Waal mag zetten. Voor de rest van de dag en het begin van de avond blijft alles rustig. Rond een uur of 9

passeert een deel van het Ie bataljon van het 26e RI (de verdedigers van het Maas-Waalkanaal!) de voorste stellingen en trekt met diverse gewonden naar het hoofdkwartier van de brigade B in De Woerd. Op deze vrijdag is de brug over het Maas-Waalkanaal bij Heumen door de Duitsers veroverd en ligt

het land van Maas en Waal voor hen open. De groepscommandant die belast is met de verdediging van het Maas-Waalkanaal stelt de commandant van de brigade B voor /ich terug te trekken achter de geĂŻnundeerde

ZATERDAG 11 MEI: De legertrein bestaande uit de keuken-, gevechts- en levensmiddelentrein heeft reeds om 01.00 uur bevel gekregen te vertrekken naar Wijk bij Duurstede maar is uiteindelijk vertrokken om 03.00 uur.

Om 06.00 uur komt in Appeltern het bevel voor de rest van het bataljon om te vertrekken. Zonder dat er sprake is geweest van enig

vuurkontakt met de vijand worden alle geheime stukken verbrand. Negen maanden hebben de manschappen ge/woegd op de stellingen en nu opeens vertrekken terwijl er

Land van Maas en Waai op 10 mei 1940 ^

^ * . ^'^-iti^W^^^^

...-.^U-^-"1

•-^S^SëL"-^

"*'"

—1-^30»^-. ^^^"Js^=-^.'""r-'

LUCHTAFWEB* URUTEN

"''~'-*-^^-t^__

'^. -,(-„-

^.-.-,J=?=,

"^T^v'ïï.^

t1"!5.---"'"

^"^^_i-^

~^-:"? "...

''"^Ipt;; -., *J*^l-t3l'i|«iÊ|SP'' IHUNDA™

1.1 .4TSW.AJ WOERD Se* •

•

PLHFLUK C=

BRIGADES

£ f

•

Oft-^/y

^**J«'

• jp'9 . ORSSEN

l»CIEI.IBAT»»Ht S||** .lÉili^t™^-:.

^">*-<ju-"'-"

- * \:* ^

»/

^Pe/TffefoMlift''':"»

/Vfc^aScv»^* **•*••

»ECTI€3« CIE It UT 2ta Rl

ALTOOS!

l/ -

" ^ : Ijtf'

™ ^3*'*-i**

<flO '^

, ;ï'.:*

NIJMEGEN;,t:

iMLimcamttrn*m^^jjjj^f'r U.UWESU.S

yj|AppELreRN

NEEH80SCH

VELDDIJK _^^4j^T«S.nt,»..T».«,^.^PAO ».cieil«T».pi-i,S..-'^ *^a-^ ^BATENBUnG

•*. ..--;:!'' W Nfca"!!*^ MEGEN ^.1————.H———

""s

-J^ -

- "'

^^tüg--,. —t^fx

CClPDO "\ l'-"0

- - • " ' *\-^

^J|^^"HATEHT

-ÏJ |^

. _

Tft

¥ \ •"

. - - - " .

•- '

.-:'l '*

^ ••-•-" ' ^i^

WIJCHEN

* \ GHUPPË '\ V GRAVE '\J

*%,-J.

MALDEN

x»»,.

^ «V* ABWEHR'EN

«^ 04.00 ,

HÊUMENJJj /T~"

.„^jsarjmJa-Liffl-lv

fS*

SR«VE\K- ---«Bê« 6 "-.^KMC^.-----——

geen Duitser is te zien! De manschappen begrijpen er niets van maar orders zijn orders en men pakt zijn spullen ondanks het feit dat men veel moet achterlaten.

Het bataljon verzamelt zich bij de Blauwe Sluis en begint aan de terugtocht. Voor het vervoer maakt men gebruik van alles waar men maar wat op kan vervoeren: auto's, rijwielen, boerenkarren enzovoorts De dag te voren heeft Schleper drie zandauto's gevor-

derd die nu goed van pas blijken te komen om alle munitie en noodrantsoenen mee te kunnen nemen. Ook worden een paar in de

wei staande paarden gevangen en voor twee boerenwagens gespannen zodat er twee geïmproviseerde ranselwagens zijn. Zelfs een kruiwagen vol handgranaten zonder ontstekers moet op de terugtocht worden meegenomen. De sergeant H. en dienstplichtig soldaat Gr.' stellen belangeloos hun eigen motorfietsen aan de commandant beschikbaar zodat hij ook kan beschikken over 2 motorordonnansen.

De route zal gaan via: Woerdsche straat-Mosterdwal-Lage Zevend-Hoogeweg-Wamel-TielZoelmond-Beusichem naar Wijk bij Duurstede. De tocht wordt een echte lijdensweg. Regelmatig moeten Wim Verhoef en de

andere soldaten langs de dijk in dekking gaan wegens ovenliegende stuka's die gelukkig voor hen om een of andere reden geen beschietingen uitvoeren. Rond 10.30 uur volgens het dagboek van Schleper, (volgens Wim Verhoef moet dit echter in de late namiddag zijn geweest)1' is men aangekomen bij Wamel, waar men plotseling nog te maken krijgt met de beschieting door een Duits vliegtuig dat laag over de schipbrug Wamel-Tiel vliegt. Om de brug te beveiligen laat de Commandant enkele mitrailleurs in stelling brengen op beide oevers van de Waal. De verschillende onderdelen gaan in een versneld tempo over de brug. Nadat de laatste eenheden /ijn overgestoken, is het land van Maas en Waal verlaten door de Nederlandse troepen en wordt het bruggehoofd aan de zuidzijde in brand

gestoken. Het is Generaal Winkelman een pak van het hart dat hij op de/.e dag voor de verdediging van het hart van het land niet alleen kan beschikken over het IHe legerkorps maar ook over de brigade B. Op deze l Ie mei is er een reorganisatie in het hoofdkwartier van het veldleger en wordt de brigade B de reserve van het veldleger en zal daarom afmarcheren naar de omgeving van

la's en kunnen /e slapen tot het appèl van de volgende ochtend om 7 uur. Hier in Tiel krijgen de soldaten voor het eerst te horen dat ze op weg moeten naar de Grebbeberg om daar 'even' de 'enkele' Duitsers te gaan verdrijven uit de ingenomen stellingen.

Amerongen.

1. In theorie want 2000 kwam ook wel voor. 2. In de verschillende verslagen staat zowel geschreven Grosse als ook Krosse. In dit verhaal gebruik ik alleen Krosse. 3. Vermoedelijk café Gremmen. 4. Alle eenheden waren in die dagen ingekwartierd bij burgers en als zodanig ook aangeduid als bijvoorbeeld 'Soethout uit de boerderij van Spies'. 5. De volledige namen zijn mij onbekend. 6. Volgens L. de Jong duurde de oversteek van het bataljon de gehele dag en was pas om 16.00 uur het gehele bataljon overgestoken.

Na de oversteek verzamelt de Compagnie zich opnieuw in Tiel, samen met allerlei toegevoegde eenheden. Er zijn al eerder die dag onderdelen overgestoken bij Ochten dat meer naar het oosten ligt. Om 7 uur 's avonds is er appèl en worden de doodver-

rnoeide soldaten die nog geen ogenblik sinds het verzamelen bij de Blauwe Sluis hebben kunnen rusten ondergebracht in diverse vil-

Noten:

Bijzonderheden betreffende Maas en Waal tijdens de Tweede Wereldoorlog Overgenomen uit de 'Studie en rapportage Nederland 1939-1945', onder redactie van de heer J.H. van Alphen te Deil 15juni 1943 Een Engelse Lancaster bommenwerper stort neer bij Dodewaard. Ook Deest word getroffen. Drie bemanningsleden vallen er dood en het staartstuk van het vliegtuig komt op de uiterwaarden terecht. Brandbommen zijn er

de oorzaak van dat het huis van de fam.

V.d.

Donk afbrandt.

20 september 1944 Een Sterling van het 295 Sq. stort neer bij

Puiflijk, gemeente Druten . Het toestel had boven Oosterbeek schade opgelopen. Boven

daar door de Duitsers gearresteerd. Piloot Cooper kwam om het leven en is te Puiflijk begraven. 21 september 1944 Zeventien Duitse mariniers enceneren vanuit Tiel een aanval op Wamel. Daar was een Engelse verkenningsgroep erg uitbundig door de bevolking ontvangen. De Duitsers namen daar veertien burgers gevangen. Dezen werden naar Tiel gebracht en daar doodgeschoten.

22 september 1944 bemanningsleden er uit, Twee van hen kwa- Een groot deel van de Wamelse bevolking men terecht op de Drutense uiterwaarden en ging op de vlucht o.a. naar Altforst, doch zij

de uiterwaarden van de Waal sprongen de

één in de Waal aan de Drutense kant. Hij

kwamen spoedig weer terug.

werd daar door Lard van Mook uit het water gehaald. Twee bemanningsleden kwamen op de Ochtense uiterwaarden terecht en werden

29 september 1944 Een aantal Duitse kikvorsmannen, die gepro-

•A -f '*• • t JC^di «ftk

Een V-1, vliegende bom.

beerd hadden de Waalbrnggen bij Nijmegen op te blazen, worden bij Deest gevangen genomen door de B.S. en overgedragen aan het 43 Reconoissance Regiment bij Hien.

antwoord. Vijf voltreffers op liet huis van G. van Lent. Ook in Deest vielen die dag veel granaten. Veel mensen vluchten hier naar Bergharen.

26 oktober 1944 In Beneden Leeuwen is een Duitser opgepakt en in Horssen zijn drie Duitsers opgepakt. Deze Duitse patrouilles hadden o.a. ten doel na te gaan wat de geallieerden in Maas en Waal voor plannen hadden en wat de verschillende troepenonderdelen daar aan het doen waren. Afgezien van deze Duitse patrouilles waren ook Duitse agenten in burger in Maas en Waal zeer actief.

5-11 november 1944 Het wordt eentonig in Wamel. Zeer veel zware Duitse granaten, vooral op de R.K. kerk en de toren. Veel huizen worden geraakt. Ruim 200 granaten afgeschoten.

l november 1944 Vanaf l november 1944 ging er weer een

7-12 november 1944 Leeuwen en Wamel. Ondanks een regen van granaten zien enkele Duitsers kans om over te komen. Ze doodden een stoottroeper, A.M. Coenders en een werd gevangen genomen. Een Duitse patrouille kwam in het dorp en overviel twee geallieerde soldaten. Een werd gewond, dooi' de Duitsers verbonden en achtergelaten, de andere is meegenomen.

aantal inwoners van Wamel weg na de eerste

Duitse beschietingen. Later vanaf Varik met mitrailleurs. De moeder van dokter Hoeke is door Duits vuur om het leven gekomen.

3-6 november 1944 Veel Duitse granaten op Boven Leeuwen. Ongeveer 15 Engelse tanks komen in Bene-

den Leeuwen. Na enkele schoten op de overkant gelost te hebben, krijgt men het Duitse

6 november 1944 Begraven te Puiflijk op het R.K. kerkhof Cpl. L.P. Erwin nr. 6857437. 12the Queens Wesi Miiisters. The Kings Royal Rifle Gorps.

De 'PolarBears'. Eren carrier 49e R.E.C.C.E. Regiment R A. C. Bij Bruten?

De Binnenlandxse Strijdkrachten (B.S.), afdeling Wielen/Kapt. H. Feyen/H. Donselaar.

Afferden/Deest/Druten,

o.a. A. van der

Canadese militairen. Ook de kachel moest blijven branden!

11 november 1944 Pte, J.R. Dolby nr. 4279766. 6th The Durhan Light Infanterie, 22 jaar. Begraven te Drenmel. 17 november 1944 Op de Tienakker te Wijchen komen Canadezen en gaan de Engelsen weg. Generaal Simmons met zijn staf. Deze groep is daar drie maanden geweest. 21 november 1944 In Leeuwen komen de volgende personen om door granaatvuur. T.w. M. Schiltmans, W. Rossen, mevr. H. van de Werdt. november 1944 Begin november 1944 kwamen Engelse granaten in Deest en Druten terecht. Deze werden afgevuurd vanuit Oosterhout of Lent en waren bestemd voor doelen in Ochten. Een en ander was het gevolg van verkeerd richten. december 1944 De Duitsers gebruikte soms rubberboten met electrische geluidloze motoren. Ze kwamen

hier mee tot aan de geallieerde versperring bij Deest.

4 december 1944 Tussen 4 en 6 december werden op het Zijveld in Beneden Leeuwen door de B.S, ( c.q. Stoottroepen) twee Duitse spionnen opgepakt. Druten en Puiflijk worden door de Duitse artillerie zwaar beschoten. In Wamel is het tamelijk rustig. 16 december 1944

Bij Beneden Leeuwen werden V.l.'s waargenomen vanaf 5 uur in de morgen, met ongeregelde tussenpozen komen er vanaf dat moment vliegende bommen over. EĂŠn is er ontploft in de buurt van Deest. 18 december 1944

Van de Duitse 712e Infanterie Divisie ging een stoottroep naar Wamel. Hier werden twee gevangen gemaakt. Iemand van de B.S. en iemand van de Stoottroepen. De Duitse verliezen waren, een dode, l zwaargewonde en twee lichtgewonden. Een andere stoottroep van deze divisie ging naar Dreumel. Daarbij maakte de Duitsers een Canadees

begraafplaats bij Groesbeek. Ze behoorden tot The 12 Manitoba Dragoons of Canada. Op de klompenfabriek van Bieman is een V.l gevallen. Man, vrouw en zoon zijn dood en verminkt in de tuin teruggevonden. Van het huis was niet veel meer over dan een gro18 december 1944 In Wamel sneuvelden de volgende stoottroe- te puinhoop. In Deest waar op 3 februari een per: J. van de Laan, geboren 21 juni 1911 en V.l op het klooster was gevallen, viel op 8 J. van Dijke, geboren l september 1923. Bei- februari een V. l op de boerderij van G. Litden soldaat l van het Ie Regt. Stoottroepen. jens. Er waren 10 slachtoffers, dhr. Litjens, zijn zoon, zijn vrouw, vier bezoekers en drie Engelse militairen. 26 december 1944 Zijne Koninklijke Hoogheid prins Bernhard bracht een bezoek aan Beneden Leeuwen. 12 februari 1945 Hij nam zijn intrek in café Jurriens. In Dreumel word het 10-jarige zoontje van W. van Leur gedood door een granaat. Het 30 december 1944 huis van de fam. Voet brandde af. In het veld bij de Veesteeg in Beneden Leeuwen stonden vijftien zware kanonnen opge- 16 februari 1945 steld die op commando achter elkaar hun De stoottroepen die Berieden Leeuwen lading uitspuwden. De lege hulzen werden lagen, werden overgeplaatst naar Oss. met kruiwagens vol opgehaald. Allerlei voor- 24 februari 1945 werpen werden er van gemaakt, zoals stof- In Beneden Leeuwen heeft Sjaak van Ooijen blikken, asbakken, bedkruiken en zelfs hele zich door de longen geschoten. Dit ongeluk

van de 3 Cand. Infanterie Divisie krijgsgevangen en drie Canadezen sneuvelden. De Duitsers hadden één vermiste, (mogelijk een deserteur?)

rookstellen. De afmetingen van zo'n

huls zijn

111/2 cm. in diameter en 60 cm. in lengte. (25 Poimders!). 18 januari 1945 Doordat in Beneden Leeuwen veel mensen bij elkaar inwonen of 's nachts bij elkaar in

kelders slapen, hebben ze veel last van ongedierte! Vandaag is er een onderzoek naar schurft en luizen etc. in de St. Joseph school. Engelse legerartsen en een huidarts uit Nijmegen leiden het onderzoek.

gebeurde tijdens het schoonmaken van een geweer van de Engelsen die bij café Vink

ingekwartierd waren. Direct na het ongeluk is hij bediend, voor zijn leven word gevreesd. 25 februari 1945 Manschappen van de

Belgische Brigade

Piron betrekken stellingen in het westen van Maas en Waal.

13maartl945 Op de Tienakker in Wijchen komen Canadezen. Nu met generaal Foulkes. Rond de vijver

8 februari 1945 staan tien grote woonwagens. De generaal Die nacht zal Wamel niet gauw meer verge- woont bij de grot. ten! Om 3.30 uur in de morgen begon een zware beschieting vanaf Tiel met granaten, 13 maart 1945 mortieren en zware mitrailleurs. Om 6.00 Vandaag weer zwaar vuur in Wamel. Het uur in de morgen was de Dorpsstraat vol met leken wel raketten. De luchtdruk was enorm. Duitsers die gewapend waren met pantser- Twee legervoertuigen vlogen in brand. De vuisten, handgranaten etc. Drie Canadezen heer Th. van den Hurk werd gedood en een werden gedood en twee stoottroepers gevan- Engelse kapitein en twee soldaten werden gen genomen. Bij deze aanval kwamen om: gewond. Tpr. A.J. Flett, Tpr. H. May en Tpr. H.A. Sneesby. Ze werden op het Pr. kerkhof van 14 maart 1945 Maasbommel begraven en eind zeventiger Bij de puinhopen van de wijnfabriek in Benejaren overgebracht naar de Canadese den Leeuwen stond een Engelsman in een

Engelse militairen van de 'Royal Suffolk Hussars'. Deze foto is gemaakt in Deest.

tank met zijn hoofd er precies boven uit. Hij werd zo door een Duitse mitrailleurkogel door het hoofd geschoten. Het betrof sergt. R. Ryder van het 49th Reconnaisance Regiment R.A.C. 20 maart 1945 Vanmorgen is de oude pastoor van Wamel begraven, Hij had vanwege de vernieling van zijn prachtige kerk veel geleden, 's Nachts vielen er ruim 200 granaten! 24 maart 1945 In Boven Leeuwen zijn weer Duitsers geweest. Twee van hen waren er achter gebleven en hadden zich bij de gebroeders Van Mourik in de hooiberg aan de dijk verstopt, 's Avonds kwamen zij te voorschijn en eisten eten. Toen ze gegeten hadden moest een van de gebroeders Van Mourik mee om de Engelse stellingen aan te wijzen. De mannen weigerden echter, hierna ontstond een vechtpartij waarbij messen en revolvers werden gebruikt. Een van de twee Duitsers schoot de beide broers neer.

l april 1945 In Beneden Leeuwen in het veld is een Duitse spion doodgeschoten en daar begraven. Het zou een zekere B. uit Kleef zijn geweest. 19 april 1945 Weer veel granaten op Beneden Leeuwen. De heer W. Jacobs kreeg scherven in de rug en is naar het ziekenhuis in Nijmegen gebracht. 24 april 1945 In Wamel was het rustig, enige granaten, maar geen schade. 29 april 1945 Beneden Leeuwen. Vannacht zijn de Duitsers weer over geweest. Er werd een Duitser gedood en een gevangen genomen. Twee soldaten van de stoottroepen zijn meegenomen. 4 mei 1945 In Beneden Leeuwen is vandaag geen schot gevallen. Om 20.15 uur 's avonds nog geen extra nieuws van Radio Oranje. Direct na

deze berichten zetten we de Belgische zender aan, ook niets aparts, we draaien de knop weer om. Maar nog geen drie minuten later komt Toon Hol, onze buurman, binnen met het grote nieuws. De Duitsers in Denemarken, N .W. Duitsland, en West Nederland hebben gecapituleerd. Nu zetten we Herrijzend Nederland weer aan en die maakt het grote nieuws bekend. Iedereen liep de straat

gevlucht waren, worden vandaag uit de omgeving van Tiel opgehaald.

op. In een ogenblik is het een drukte van

(C. van Kouwen)

13 mei 1945 Alle stoottroepen zijn vandaag vertrokken met al hun toebehoren. Nu zijn alle militairen uit Beneden Leeuwen vertrokken.

belang!

7 mei 1945 Beneden Leeuwen. De N.S.B.-ers B. en D. die

N.B. De hier gebruikte teksten zijn afkomstig uit diverse archieven en dagboeken.

Vliegtuigcrashes in het Land van Maas en Waal en het Rijk van Nijmegen tussen 15 mei 1940 en 5 mei 1945.

OPROEP In het najaar van 1944, de juiste datvim is nog niet bekend, blijkt er een Duitse Junker 88 neergestort te zijn in de polder tussen Deest en Bergharen langs de Deesterweg. Onlangs zijn hier enkele wrakstukken van geborgen waaraan kon worden vastgesteld om welk type vliegtuig het ging. Over het lot van de bemanningsleden is ook nog niets met zekerheid te zeggen. Mochten er onder de lezers mensen zijn die over deze crash iets kunnen vertellen dan zouden wij dat graag van U horen. C. van Kouwen

Een ooggetuigeverslag in de Gelderlander Het hiernavolgend artikel werd door H. van Bommel, medewerker van ons documentatiecentrum, gevonden in de collectie kranteknipsels in het archief van Tweestromenland. Dit bericht uit de Gelderlander van 8 november 1944 is een interessante mengeling van historische feiten en persoonlijke toevoegingen. Kortom een verhaal van een journalist die voor zijn ogen geschiedenis ziet ontstaan. Reden voor de redactie om het, op een enkele aanpassing na, onverkort te publiceren. DE BEVMJDING VAN OVERASSELT Overasselt is thans zeven weken vrij. Onze gemeente is waarschijnlijk, na Maastricht en omgeving, de eerste bevrijde gemeente in

Nederland en zeker de eerste plaats meer naar het midden des lands, daar we sinds zondag 17 Sept. onder geallieerde bescherming zijn. Overasselt werd Âťp 17 Sept. circa 2 uur al door de Amerikaansche Airbonie troops bezet. Het was zeer interessant om te zien hoe dat ging en hoe de bevolking er op reageerde. Toen op 7 Sept. v.m. de formaties jagers en gevechtsvliegtuigen niet van de lucht waren en onophoudelijk de brug Grave-Nederasselt met bommen en mitrailleurs bestookten, voelden wij dat er iets bijzonders op til was. Tusschen half twee en twee uur kwamen er twee transportvliegtuigen in zicht. Al gauw werd er onder elkaar gezegd: daar zullen wel parachutisten in zitten. Sommigen begonnen al met hun zakdoeken te zwaaien en even later kwamen uit de vliegtuigen pakken

vallen die onmiddellijk open gingen als een groote parapluie en waaraan mannen en pakken hingen die daalden in de weilanden in de nabijheid van het buurtschap Schonenburg. Slechts enkele minuten waren verloopen of op de plaats waar de para's waren gedaald ging een paarse rookzuil omhoog. Toen begrepen wij dat ze veilig gedaald waren. Na vijf a tien minuten spanning kwamen er meerdere formaties opdagen, waarvan de eerste formaties heele zwermen parachutisten uitlieten, die grootcndccls in de omgeving rond het gemeentehuis neerkwa-

men. Toen kende het enthousiasme geen grenzen meer. Ren hoera-geroep steeg op. Velen snelden toe om de mannen te helpen of anderszins van dienst te zijn. Er kwamen er die de Amerikanen om den hals vlogen of er mee ronddansten. Overal kwamen de parachutisten terecht, in hoornen, in tuinen, in boomgaarden, in bosschen en velden, op heggen, telefoondraden enz., zelfs op huizen of door de daken op zolder. Het eerste wat de mannen vroegen was of er ook Gcrmans in de omgeving waren. Nadat ze gerustgesteld waren met de uitroepen: "No Germans safe, safe, Dutch, Dutch/ drukten ze ons warm de hand en lieten onmiddellijk cigaretten opsteken. De bevolking was direct in de weer om te helpen. Onderduikers kwamen te voorschijn er waren er bij die vlot Engelsen spraken. De enkele dagen geleden ondergedoken auto's, wagens en paarden kwamen spoedig voor den dag om er mee de in het veld liggende pakken enz. bijeen te halen. Het gemeentehuis werd bezet. Eveneens werden de woningen van den burgemeester en den secretaris met eenige omliggende huizen in gebruik genomen, zodat kort na de landing de bevrijding van Overasselt een feit was. Toch was men in het begin nog niet al te gerust, daar de Duitschers nog de Maasbrug en de bruggen over het Maas-Waal kanaal hadden bezet, waar Overasselt als een oase tusschen in lag. Toen echter al spoedig deze bruggen in Amerikaansche handen waren en

's Maandags een aantal zweefvliegtuigen, met auto's, kanonnen en manschappen daalden, kende men geen vrees meer en werden overal de vlaggen uitgestoken. Dat het anders was dan met de Duitschers bleek al direct toen daags na de bezetting, Maandagmorgen, een Amerikaansche Priester-Aalmoezenier, die ook Zondags met de parachute was gedaald in onze kerk een H.Mis opdroeg.

Toen Dinsdag Generaal Dempsey's leger voorbij kwam, stond elkeen langs den weg om de mannen te begroeten. De groote vreugde duurde echter niet lang. Na eenige

dagen kwamen er gevluchten uit Nijmegen. Groesbeek, Mook en Eist, diverse plaatsen waarvan we de verschrikkingen van hun geteisterde plaatsen vernamen. Al gauw had onze gemeente meer geëvacueerden dan het inwoners telt. Doch dankzij de organisatie en de hulp van velen, konden, gezien de omstandigheden, alle evacuees vrij goed worden ondergebracht en van voedsel worden voorzien, al had het hier en daar beter kunnen zijn. Behoudens een paar ongelukken is onze gemeente, God dank, zeer goed afgekomen tot heden toe.

J.A. van Gelder

John Burns uit Canada ... Op 17 juni 1944 kwam mijn vader - toen 58 jaar oud - met de fiets uit de kerk. Op de brug over de wetering, gezien vanaf Maasbommel bij het huis en het noodhuis van het polderdistrict vóór de molen, stond een wat vreemd uitziend persoon op blote voeten. Hij had een stok in de hand en deed alsof hij daar stond te vissen. De vrouw van Wim Luijpen die in genoemd huis boven aan de dijk woonde, hield mijn vader aan en vertelde, dat die man op die blo-

te voeten bij haar was geweest, maar ze kon hem niet verstaan. De kleren wezen op een militair. Is het misschien een Engelse of een Amerikaan? Mijn vader is naar hem toe

gegaan en kende geen woord Engels, de vreemde 'vogel' geen woord Nederlands. Door aanwijzingen en gebaren kwam hij tot de conclusie, dat het een Engels pratende militair was, wiens vliegtuig ergens was afgeschoten door de Duitsers. Direct daarna kwam ook mijn broer Frans, die als militair in 1940

nabij de Grebbeberg krijgsgevangen

was gemaakt. Ook hij verstond geen woord Engels. Uiteindelijk besloten ze de man mee

te nemen naar ons huis aan de Sluissestraat in Maasbommel. Al gauw drong het tot hen door, dat dit zo geheim mogelijk moest

gebeuren zonder dat er Duitsers of Duits gezinden argwaan kregen. Broer Frans liep

er mee dwars de dijk over en kon via enkele weilanden en boomgaarden met hem bij ons thuis komen, terwijl mijn vader met twee fietsen achterom was gereden. Daarna werd via zijn onderduikadres Jozef Coppens (de mulder) gewaarschuwd, want

die verstond wel Engels! Dat was vrij vlot geregeld en al vlug werd bekend, dat ze te doen hadden met een Canadese piloot, die de afgelopen nacht met 6 anderen met een vliegtuig was neergeschoten. Hij heette John Burns, was 26 Jaar oud, en was geen Engelse of Amerikaan, maar dus een Canadees, die uit Ottawa kwam. Hij was dolgelukkig toen hij hoorde, dat hij op een goed en vertrouwd adres terecht was gekomen en nog wel op een boerderij, die

praktisch tegen de polder aan lag en was omgeven door grote boomgaarden. Hij was niet gebonden aan huis en kon voorzichtig aan om beschermde plekken de boomgaarden in. Eten was er voldoende en hij kreeg

droge kleren van Frans. Bij de val van liet vliegtuig en de hele nacht daarna had het bijna doorlopend geregend. Hij was dus drijfnat. Hij had ook zijn laarzen uitgetrokken en die verstopt in een boom, een zogenaamde holle knoot, waar hij een beetje tegen de regen had geschuild. Als waarnemer in een vliegtuig had hij een

gedegen opleiding gehad en hij tekende al direct na aankomst op een vel papier een plattegrond met zoveel bijzonderheden over zijn tocht, dat al gauw de plaats van de laarzen werd ontdekt en die zijn natuurlijk meegenomen. Ook de plaats van het neervallen met de parachute kwam vrij duidelijk over. Dat was in de Schiplei in Puiflijk. Later bleek, dat het vliegtuig in Dreumel is neergestort. De zeven inzittenden kwamen er allemaal per parachute uit, maar op de grond konden ze elkaar door het zeer slechte weer en de donkerte in het veld ondanks de zomerse tijd moeilijk vinden. Een paar konden er hij elkaar blijven, maar voor de rest zocht ieder zijn eigen weg. John Burns maakte op zijn eentje door het veld een vrij lange tocht van Puiflijk naar Altforst^Appeltern om tenslotte in de buurt van de Blauwe Sluis in Maasbommel terecht te komen. De dag na de aankomst in de Sluissestraat hij de familie Van Gelder werden ook een paar mensen van de ondergrondsen gewaarschuwd en geleidelijk aan werd daardoor bekend waar alle inzittenden van het vliegtuig terecht waren gekomen. Helaas kwamen er twee terecht op een boerderij in Puiflijk - dichtbij in de Veldsestraat -

waar men er geen goede raad mee wist. Het verhaal daarover is niet helemaal na te gaan, maar door de angst van die familie zijn de twee piloten in handen van de Duitsers terecht gekomen. Na 4 dagen verblijf hadden de ondergrondsen voor de anderen een vluchtroute naar België en Frankrijk geregeld, waar op 6 juni de invasie was begonnen. Ze hebben nog een of twee nachten in de kerktoren in Altforst gezeten en zijn toen richting België vertrokken (in burgerkleren). De kleren die van John Burns achter bleven zijn door de ondergrondsen meegenomen. Die hadden ze

nodig, zeiden ze, voor hun verzefswerk. Ken wat duistere zaak, waar we maar niet verder op ingaan. Frans van (kelder had in ieder geval zijn costuum afgegeven en dat was toch heel wat voor die tijd, omdat er bijna niet aan textiel was te komen. De ruilhandel kon een hoer gelukkig nog wat opleveren. Bij het vertrek moest er eentje nog een tijd achter blijven, omdat hij zijn been had gebroken. Die werd verzorgd door dokter Schaffers in Maasbommel. Afgesproken werd, dat er via radio Oranje vanuit Londen een zogenaamd passwoord bekend werd gemaakt als ze in Engeland aankwamen. Dat was 'De kersen zijn rijp'. Kr werd op een gegeven moment door iemand, die een radio had, - ze waren erg schaars en bovendien kwam er een inleverplicht gezegd, dat hij dat opgevangen had. Kort na de oorlog schreef ik een blief naar John Burns in Canada. Zijn adres was bij ons achter gebleven en ergens verborgen. Enkele weken later kwam er een brief terug. Hij was sinds kort thuis en dat verhaal van 'De kersen zijn rijp' klopte niet. Bij hun vluchtpoging waren ze eind juli 1944 terecht gekomen bij verkeerde mensen in Antwerpen en door de Duitsers gevangen genomen en overgebracht naar een gevangenkamp. Gelukkig had hij het overleefd en was bijzonder dankbaar voor de zorg, de gezelligheid en vooral de veiligheid gedurende die vier dagen bij ons thuis. Er is met hem nog steeds contact. Een of twee keer per jaar schreven we elkaar en in 1971 is |ohn Burns met zijn vrouw |udy- met wie hij in 1944 nog verkering had - bij ons geweest. Een bijzonder prettig weerzien. Broer Henk en zijn vrouw zijn in Ottawa ook bij hem geweest en werd daar in een zaal met een groot aantal Canadezen ontvangen en als een goed Nederlander gehuldigd mede namens mijn vader, die John Burns uiteindelijk heeft gevonden en in huis opgenomen. Noot: l. Het hier genoemde vliegtuig was een Haliütx bommenwerper van het 431e Sqadron van de Ciumdian Air Foicc. Het toestel had het scrienunnner MZ - 537 en de rom|Modc was SK -L.

Nadat het door een Duitse nachtjager in brand was geschoten stortte het neer in de polder tussen Wamel en Dreumel. Het was op weg naar

de basis Croft in Engeland. De bemanning had het toestel boven Dru-

ten/Puiflijk per parachute kunnen verlaten. Het waren L.O. Stanley, F. Fereday,J.C. Burns,

M.M. Johnston, C. Bell, RJ. Oates en H.B. Steeves.

Oud Maas en Waal in beeld Er zijn nog geen reacties gekomen op de foto in deze rubriek in nummer 80 van dit Tijdschrift. Hier is alvast een volgende foto. Deze werd gevonden op een zolder in Appeltern. Het is een collage van meerdere portretten, waarschijnlijk allen lang geleden inwoners van Appeltern. Wie weet wie deze mensen zijn? Uw reacties gaarne schriftelijk naar: C. Visser, Heuvel 107, 6651 DC Druten.

<16>

<18>

<17>

Maria

Godefridus

KLEIJNEN

BRUIJSTEN

GEURT5

z.v. Joannes d.v.Dionlsius Brul Jat en Kleljnen en Joanna

z.v. Geurt Janssen en

<21>

<20>

<^19>

Theodorus

Gertrudls

llenricus POOS

van HOBSICK d. v. Wilhelmus

Jans

Deckers

Peters

Cornellssen

* Wijchen

7 .v. Joannes

<23>

<22>

Hervina

Joannes

Gertrudis

THIJSSBH

BURGERS

van THIEL

van der VOORT d. v. Joannes

z .v.Gi jsbertus d. v. Anthonius

* Gassel

* Wijchen

+ Wijchen

Poos en Maria Lindere

* Gassel

16-12-1745

Wijchen

+ Wijchen

+ Escharen

1-4-1797

trouwt: wijc isn 22-4-1777

trouwt: Wijc len 4-6-1776

<8>

<9>

trouwt: Gass al 12-5-1771

* Wijchen +• Wijchen 11-4-1862

Hermina BURGERS

HenricuB FOOB

Har ia GEDRTS

Joannes KL EIJHEN

trouwt: H i je len 27-4-1778 <11>

<10>

* Wijchen 27-11-1787

* Wijchen 26-10-1782 + Wijchen 26-5-1846

f Gassel 23-12-18^3

+ Gassel 1-1-1860

trouw :: Wijchen 15-1-1819

trouwt: Wi ichen lï-5-1808 <5>

<4>

Hcrmina POOS

Peter KLEUNEN

* Escharen 7-8-1821 + Wijchen 3-6-1904

* Wijchen 6-12-1821

4- Wijchen 25-2-1897 trouwt :

Wijchen 14-7-1851

<2> HilleH

KLRIJHRN

* WIjchRn

23-8-1852

* Wijchen

31-1-1897 trouwt: Wijchen llenricus Petrus Doninicus

* W i j c h e n 2-1-1895 4 W i j c h e n 29-9-1959

KWARTIERSTAAT

VAN

HENRICUS PETRUS DOHINICUS KLEUNEN

<24>

<26>

<25>

Jacob

JACOBS

de wilt en

z.v.FrancisciiB

d. v. Jacob van Raaij

van Haasakker

Alleqoncta Crners

en Joanna Jacobs

en Her i a Kersten

* Wijchen

* Wljcnen

* H Henen

22-10-1754

14-6-1755

7-6-1767

* Hijchen

+ Wijchen

+ Hijchen

30-10-1814

3-5-1814

do wiurr

<28>

<27>

HendritniB van HAASAJOnw

Theodora

H» r ia van DIJK

z. v. Hanricua

d.v.Franciscus

van Dijk. en

• Wijchen

<29>

Donintcus VEBPLDKGKH

<30>

Joanna

<31>

Hill«»in« RICHTERS

Hervanus NIJMACKER

SMTTS

z.v. Huljb«rt Verplo«gen en

d. v. Hernanus Smits en

Wijnacker en

d. v. Dernardus Richters en

Heuvel

Hullefcoft

Kerkhof

Haselenkanp

* Ewljk

* Afferden

* Hernen

z . v . Jan

* Altforst ca. 1750

+ Hijchen

+ Winssen

-f Afferd«n

+ Hernen

trouwt: Wljc Msn 14-5-17B4

<ia>

<12>

aoannes de MI LOT

* Wijchen 17-4-1792 * Wijchen 2-8-1881

<15>

<14>

Franc iscus VHRPLOEGXH

Hendrina van HAA5AKKER

* Ewijk 9*4-1781

* Wijchen 2B-4-1793 * Mijchcn 10-4-1852

Jacoba MIJMAKKER * Hernen 17-a-l783

+• Hernen 9-6-1B61 trouwt

trouwt: Hijchen 25-6-1816

Hernen 19-5-1813

<7>

<6>

Hendrikus de WILOT

Hermina : ITBB PLOEGEN

* Wijchen 10-3-1824

* Hernen 25-6-1B26 + Hijche n 21-12-1900

+ Wijchen 13-1-1866 trouwt: <3>

Jo tl B n na Hetidrina

do WILDT

* Wijchen

20-5-1864

+ Wijchen

19-1-1940

2-5-1B90 RLJCIJMKM

trouwt; Hijchan 12-11-193O

Maria Hendrina Joh» n na Berben

Inzender: M.n.M.Kleijnen, Mgr. wilmerstraat 5, 5281 JT Boxtel tel.:

04116-7774»

Het Nederlands militaire gezag gaf op 10 mei 1940 het bevel om de parochiekerk in Niftrik op te blazen om een beter schootsveld te krijgen.

&£"«3^'. fc.'•,..';''-

•• •

.,. ".

rumctnJóa or RXKJWTION ..'.'..

STJZOKDXKSXDSS

•

••

OSSTRSST VRIJSTStLISa

;.-':'';'*

': >'.". • V v ' " " . . '

•

''•'-*•;"-vlj :

j. >^jrx«*a*_^a^«Li^*»je/éï^^

i'^weeiéaat^^eutéaaef^^ \' &^«3&&&ïèll£&-fêj^34

•

• -^ .Af<ea .sAaafadty^és^A&iCja^ Seesife.

&tjr£&sr£

f~r£&.

". RRASON OORZAAK , l <> .^^éOlfffrj^iafA-S "*•

A*>tSJ*J

• ' &4Lj%£^jty&*-^&jo(L+f s ' |;.

/fê*iQe?s4!f£s~£

**'*?Jr'j{'m3r*>**f£-

''" ^

J&L--^fy^jty.tej3L-~-£L*#U^^

Z3!^&£&388£L

' ——'',',. ' '•'^fi&lOireJUl&tJtt-.

m&J^waaiUateR*gftBiJJOIU<ULi i ^SiüfV:

,.j..y. jiingm'»»«nr

FieuPiS^jgg^,^1

:•?«:-

fcis&^wstó^ -DtteSiili SopH^-_£o iamadtr..'A«n^ ffTjlivllpl1——^r^

• Th* atwr* ei. ._,

Forocs, and of Uw fi<rrt»ttrn#m/V'

; StrijfltntMe», t» MI

,-"' nn .... . ' Vrn.'iiENT"»»-

W)p*)U01W>''*«»<'V**''5 SoöW*J)Owra>«cA* jrtaikbe* Militair <fc (frv .-•? V

^XQL^SS_J" -'

3<%-^

iMUtng Offlw

JSartau nm Uitsifl»,

Kam» (Blodk C»plUl.) . . filam (met frooU druH*liri) < Sürn»tur»

7/awtf«iTinin? .. 20HQPP/1382/

£Lr'^."ïi^S^-diïtèlüLiï'.

ir iïf7

: : : t "^^2^® J^A^^èj^'^^^

Copie van een verleende toestemming aan timmermanJan van Dijk om via de brug bij Grave naar Nijmegen te gaan en over de brug bij Ravenstein naar Ravenstein.

Afgegeven op 31 mei 1945.

Algemeen Postadres: HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND secretariaat: Postbus 343, 6600 AH WIJCHEN tel. 08878-2112. Speciale adressen en/of bezoekadressen: Ledenadministratie: De heer M. van der Putten, Begoniastraat 22, 6658 EB Beneden Leeuwen, tel. 08879-4336, voor de opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (vóór 1 december). Het Streekdocumentatiecentrum Tweestromenland Uitsluitend bezoekadres: Kasteellaan 24 te Wijchen; tel. 08894-13012.

PUBLIKATIES uit de TWEESTROMENLANDREEKS ledenprijs dl 1 dl 2 dl 3 dl 4 dl 5 dl 6 dl 7 dl 8 dl 9 dl 10 dl 11 dl 12 dl 13 dl 14

Maas en Waals woordenboek Aan het volk van Nederland Leeuwen en Elisabeth Boldershof Ewijks klooster Stoomtram deel l Schoolstrijd Appeltern Wee den vergetenen (watersnood 1926) Dorp Horssen Stoomtram deel II Kwartierstatenboek DorpAfferden Bibliografie Tweestromenland VanVameletotWamel (Kosten porto ƒ 9,-) Kosten porto deel 1 t/m 12

uitverkocht ƒ 9,75 18,50 18,50 13,50 uitverkocht 9,75 uitverkocht uitverkocht 30,00 uitverkocht 35,00

niet-ledenprijs

ƒ 9,75 25,00 25,00 15,00 9,75

35,00 35,00

45,00

(op korte termijn verkrijgbaar) 45,00

ƒ 6,00

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS

14.XII. 1994 - verschijnt ten minste vier maal per jaar - NUMMER 82

TWEESTROMENLAND Opgericht 15 mei 1964.

G.W. van Gelder, Beneden-Leeuwen M. van der Putten, Beneden-Leeuwen G.A.A. Rooijakkers, Overasselt W.J. van Sommeren, Beneden-Leeuwen

Doel: in zo breed mogelijke kring bevorderen van de belangstelling voor de geschiedenis in al haar aspecten en onder ieder opzicht, in het bijzonder van het werkgebied, het Land van Maas en Waal en het westelijk deel van het Rijk van Nijmegen.

Drs. C. Visser, Druten W. van Wel, Wamel

Lidmaatschap: Het lidmaatschap geeft recht op toezending van tijdschrift en nieuwsbrief, op deelname aan excursies en tevens korting op de boekhandelsprijs bij uitgaven uit de Tweestromenlandreeks.

Kopij dient getypt (zo mogelijk op floppy-

Administratie: P.G. Leussink, Beuningen Kopij:

Contributie: De contributie voor 1995 bedraagt f 35,-. Men mag ook meer storten bij wijze van gift, te voldoen door storting op postgiro 2622012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen.

Ledenadministratie: M. van der Putten, Begoniastraat 22, 6658 EB Beneden-Leeuwen, tel.: 08879-4336, voor de opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (voor l december). Secretariaat: Postbus 343, 6600 AH Wijchen, tel.: 088782112. Ereleden: H. van Heiningen, J.P.M, van Os, J.P. van Wezel. Erevoorzitter: J.P. van Wezel. Bestuur: Voorzitter: vacant J.A. van Gelder, vice-vz., Bergharen J.J. van den Burg, secr., Wamel J.A. Jansen, penn., Wijchen J.P.H. Daverveld, Wijchen Mevr. W.M. Berris-Visschers, Wijchen Mevr. G.Y.M. Derks-Klabbers, Druten

disk met uitdraai in WP 4.2 of 5. l), gedateerd en ondertekend te worden verzonden aan: Pieter van Bernebeek, redactiesecretaris, postbus 343, 6600 AH Wijchen. Kan een artikel niet in machineschrift worden geleverd, dan gaarne in een duidelijk leesbaar handschrift. Afbeeldingen moeten, indien men ze terug wil hebben, aan de achterzijde voorzien zijn van naam, adres en woonplaats van de bruikleengever. Losse nummers tijdschrift: Nrs. 19 t/m 82 voorradig. Per stuk f 7,50 exclusief f 2,50 verzendkosten. Te bestellen door storting op giro 2622012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen.

Inhoud 3 Johan van Os, Maas en Waal Medisch (4) Een capucijn die dokter werd: Priestermedicusjohannes Huijgens (1799-1813) 9 Willy Arts, De Franse inval in Maas en Waal: 1794 25 Christie Arends, 'Maria met Kind' in de Rooms-Katholieke kerk van Boven-Leeuwen 28 Kwartierstaten en artikelen gevraagd 30 Jaarverslag 1993 AWN Afd. Nijmegen 31 M. Bergevoet, Literatuur-Signalement Nieuwsbrief Op de voorkant: De opmars van de Sansculotten in 1795 door een Hollands winterlandschap over bevroren en besneeuwde wegen (zie artikel in dit nummer).

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS Redactie: Gijs van Dijk, Pieter van Bernebeek, Hugo van Capelleveen,

Jan van Gelder, Kees van Kouwen. Pieter Roelofs.

NUMMER 82____________________________________1994/IV Johan van Os

Maas en Waal Medisch (4)

Een capucijn die dokter werd: Priester-medicus Johannes Huijgens (1799-1813) Terugkomen op al eerder genoemde figuren dreigt in deze rubriek een gewoonte te worden. Misschien wel een slechte, maar ook ditmaal ontkom ik er niet aan, omdat mij onverwachts nieuwe en verrassende gegevens onder ogen gekomen zijn omtrent een dokter van wie ik in Aflevering l ('Tweestromenland' Nr. 14, 18-XII-1992, blz. 18) moest zeggen dat mij van hem eigenlijk niets bekend was dan zijn naam. Bedoeld is J. Huijgens, die op 31 december 1807 in Druten gepatenteerd bleek te zijn als 'medicinae doctor' en wiens patent (vergunning) op 31 december 1808 weer met eenjaar werd verlengd. (1) GEBROEDERS De nieuwe gegevens komen uit twee heel verschillende bronnen. Ten eerste vond ik van deze dokter (voorlopig neem ik althans aan dat het om dezelfde Huijgens gaat) een eigenhandig geschreven en ondertekende rekening uit het jaar 1812 (hierbij afgedrukt). Hij zit dan niet meer in Druten, maar in Tiel. Huijgens moet een ambulant man geweest zijn. Dat blijkt uit de tweede bron, of liever, in dit geval: een serie bronnen van kerkelijke aard, want Huijgens begon zijn loopbaan in onze streek als priester. Hij was capucijn. Afkomstig uit het door de Fransen gesloten capucijnenklooster in St. Truiden (BelgiĂŤ), dook hij in 1799 of iets vroeger op in Batenburg(2), waar hij waarschijnlijk aangeland

was niet het capucijnenklooster in Velp bij Grave als tussenstation. De capucijn had een broer in de orde der franciscanen en ook hij huisde te dien tijde in onze contreien. Of de gebroeders Huijgens van huis uit Vlamingen waren, is mij niet duidelijk geworden. Gezien hun toevluchtsoord kan het ook wel zijn dat zij oorspronkelijk uit Noord-Brabant of Gelderland kwamen. Hoe dan ook, de franciscaaii kwam in Balgoy terecht, op de pastorie van pastoor Hubertus Voet, maar zag zich daar al gauw als 'persona non grata' buiten de deur gezet. (3) De capucijn daarentegen vond in Batenburg niet alleen onderdak, maar ook werk bij de toenmalige Batenburgse pastoor Antonius van Luunen, een Wijchenaar van geboorte, die in 1796 na de geloofsvervolging het katholieke bevolkingsdeel van

PUBLICATIE H U N HOOG MOGE1S 7 DE, V E R T E G E N W O O R D I G l*, N DE

HET

E 'ITAAFSCll GEMEENEHEST, ll"i:;>i .N'ir: OEDONNAXTIB, VMLCT.NS \vr.i.i;r. nr.T nr.ot V . \ N l ' A I F . N T OP AJ.LF. H A M M i r , ,

N C R 1 N U I : N , lini'.HE-

n;v CN BEDBIJVKX, r.N r.r.raoi; ANnr.iie <>r.]i:cII.N

V,\N W E t l . D K O r v r l I M i U K , B I N N E N D E -

•/.r. Rrri'iiUF.K '/.M. wor.nr.N cr.unvr.N.

Gearresteerd Je" =«'«» December i3c5

D E N-U A A G,

TtE STAATS-DIUJKKERIJ, i8oj.

Afb. 1. Ordonnantie van de Bataafse Republiek inzake recht van patent op alle handel, neringen, beroepen en bedrijven, uitgevaardigd 2 december 1805. Batenburg weer aan een noodkerkje had geholpen, en wel in het nog steeds bestaande pand 'Die Munte' aan de Grootestraat. (4) Hetzelfde pand diende de pastoor met diens huishoudster en ook pater Huijgens tot woning.

'HALF DRONKE MENSCH' De capucijn zou pastoor Van Luunen gaan assisteren als kapelaan, maar dat voornemen liep in 1799 uit op een dramatische misluk-

king. De nieuwe kapelaan werd in Batenburg al dadelijk op handen gedragen en de pastoor viel uit de gratie. Een grote groep Batenburgers wilde pater Huijgens tot pastoor benoemd hebben en Van Luunen zagen zij liever vandaag dan morgen inrukken. Tegenover deken Van Eek in Niftrik en vicarisgeneraal Syben van het bisdom Roermond werd de pastoor beschuldigd van plichtsverzuim, uithuizigheid, dronkemansgedrag, scheldpartijen en handtastelijkheden. Zelfs zijn kerkmeesters - Frans Hoes en Johannes van Schayk - hadden genoeg van hem. Bij een door vicaris Syben ingestelde onderzoekscommissie bevestigden zij de klachten die tegen Van Luunen waren ingediend. Nee, dan pater Huijgens. Voor rooms Batenburg was hij de man. 'Door zijn allezints stigtig gedrag en iever voor den (—) Godsdienst, zo in predicken, zieken besoeken, chategiseeren en alles wat den Godsdienst devotie en luister kan bijsetten', aldus verklaarden de tegenstanders van de pastoor, had Huijgens 'dobbel' vervuld 'dat geene wat door meergem(elde) Hr. Pastor (—) onderlaaten was geworden.' Van Luunen had soms in zes of acht weken niet meer gepreekt, de zieken aan hun lot overgelaten en onvindbaar buiten het stadje rondgehangen. Eenmaal ter verantwoording geroepen, had hij zich 'als een dol, ja half dronke mensch' aangesteld, 'slaande met vuisten op de commiiiiiebanck', om tenslotte zijn kamer in te lopen en tegen de meid te roepen: 'haald mij noch een vies wijn, die zal ik eerst noch eens uit suijpen.' Het ergste van alles vonden de parochianen wel dat de pastoor het zijn kapelaan zo lastig begon te maken - o.a. door diens broer bij een bezoek op de Batenburgse pastorie met een blaaspijp te bedreigen - dat Huijgens zich voorgenomen had naar een andere parochie uit te kijken. (5) 'PASTOR NAER DE NIEUWE MODE' Van Luunen zal best een onhandelbare, eigengereide en onbehouwen driftkop geweest zijn: dat blijkt wel uit de grove taal die hij uitsloeg (hij had schijt aan de hele parochie en zelfs de Paus kon hem in Baten-

burg nog niet weg krijgen, beweerde hij (6), maar het hele pastoorsgeschil had een politieke achtergrond. Batenburg was al jaren in twee kampen verdeeld: patriotten en 'oranjeklanten'. De patriotten - mannen van links -

wilden naar een democratisch bestuur volgens de principes van de Franse Revolutie. De 'oranjeklanten' bleven vasthouden aan het oude, op adeldom gebaseerde bewind. Na de Franse inval van oktober 1794 was ongeveer heel Maas en Waal op de democratische toer gegaan; alleen Batenburg bleef achter, omdat het een heerlijkheid was in buitenlands bezit. Graaf Ludwig I in het verre Bentheim, geruggesteund door de koning-regent van Denemarken, Frederik VI, familie van hem, bleef in Batenburg aan de touwtjes trekken, ondanks de zogenaamde 'Bataafse Omwenteling' die zich in de rest van het land had voltrokken. De patriotten wilden daar een eind aan hebben; Batenburg diende zo snel mogelijk ingelijfd te worden bij de nieuwe Maas en Waalse bestuurseenheid. De oude dienaren van de Bentheimse vorst Mr. Jacob Poelman en Willem Heshusius, respectievelijk ambtman en landschrijver in dienst van hun heer - dachten daar uiteraard heel anders over. Zij hielden vast aan hun historische machtspositie in het Maasstadje en hadden met name de protestantse minderheid op hun hand. Die minderheid was

klein, maar kapitaalkrachtig. De partij van de patriotten daarentegen bestond in hoofdzaak uit een grote, maar nauwelijks bemiddelde groep katholieken, die het zat waren door de regenten van vroeger in de hoek gedrukt, gediscrimineerd en uitgemolken te worden. Van hun pastoor hadden zij misschien geen politiek leiderschap, maar zeker

wel morele en maatschappelijke steun verwacht. In feite echter speelde Van Luunen met zijn 'onstigtig gedrag' de protestantse machthebbers in de kaart.

Voor de onderzoekscommissie wisten de 'oranjeklanten' zelfs een stelletje straatarme katholieken op te trommelen die in Niftrik gingen vertellen dat er op de pastoor van Batenburg weinig of niets aan te merken viel.

Niet alleen hun woordvoerders - Aelbert

Hendriks en Peter Steur -, maar nagenoeg het hele groepje bestond uit mensen die als arbeiders, pachters of huurders met huid en haar afhankelijk waren van Mr. Poelman of de Diaconie der Hervormde Kerk. Tot hen behoorde zowaar ook Jacoba Pompen, die door kastelein Hendrik Heijnen van de patriottenpartij werd afgeschilderd als 'meid, Huishoudster, Bijzit, Liefste of weet ik wat, van Poelman.' Erg ver zat hij er niet naast, want in 1808 trouwde de katholieke Jacoba met de hervormde Poelman. Hoe gemanipuleerd de zogenaamde roomse voorstanders van de pastoor ook waren, voor de onderzoekscommissie wisten zij wel onmiddellijk hun vinger op de gevoeligste plek te leggen. Volgens hen wilden de tegenstanders van Van Luunen niets anders dan 'eenen pastor naer de nieuwe mode of van de nieuwe smaak (â&#x20AC;&#x201D;), die de gemeente (=parochie) wat meer vlijd.' (7) Zo kon je het zeggen. De patriotten wilden een progressief, democratisch gezind man

op de pastorie die oog en oor had voor de verlangens van de meerderheid. Geen potentaat. En hun man was kapelaan Huijgens, de capucijn. LACHEND VOOR HET ALTAAR De onderzoekscommissie hield haar eerste zitting op 20 augustus 1799, vermoedelijk op de pastorie van Niftrik. Zij bestond uit een viertal geestelijken van gemiddeld hoge ouderdom en een al even hoog moreel gehalte: ten eerste de bijna 90jarige Wamelnaar Johannes van Eek, deken van Nijmegen (het dekenaat Druten bestond nog niet) en pastoor van Niftrik; ten tweede de Megense edelman Johannes van Horenbeke, pastoor van Altforst (later Horssen), iemand van legendarische vroomheid (8), die in 10 jaar pastoraat 22 merendeels spectaculaire bekeringen op zijn naam wist te brengen (9); ten derde Johannes Princen, een bijna 68-jarige franciscaan, geboren in Appeltern en sinds 1791 pastoor van Wijchen; ten vierde de 'deftige' pastoor van Bergharen en latere pastoor-deken van Druten: Reinerus Johannes van Gelder uit Rotterdam. (12) In nauw overleg met het bisdom hebben de

Aan . 5y/^// ^ ^///^•^//^

Gerckcning

de tyd va Afgifte

De Naam.

/**?

s />

Zegel

tot hoe lang 'c Paten

goed is.

. 'V' 'v. ,*,--•'

— - '•'"-• '' •

X •-

. y • ^s

, '. < , A- -/. > f

' ' '";•••'• '':•-*-•

(

Ó;A/<iV^

/".

i IC

/'.

öafc

. W ' / - -v

r '"

/:'::~, ••/•-.•

'dcé*.

iA''~{-

^,. ,•;, /-.- .

;

.»

.v'^.-A-'

~ s/ ~^

*,- •///s/sf"

'9 ^^

•/•

'/z..*./^»-^ ^.^~ . ^

/fff*

-i

A -

j?**y ^ A f f - *'> <' SóVtf.

. Y^t .v^/v •

^ A>/

'/*>,

>' , ^?^

-/i

jT /

•>^A <?•'•; r W &tf.

/'.

^ "" ó"

^'2, //

c? /

/.„ . . , /-•/. c-> /^

Zegel.

•

t\ l

Datum

£"<•-). tsf O•

/'., J/ /'.v.

Vernieuwd.

/MÓ.

«^

A''*. tj.

/,'-

de onuürii;:

^V /.

^-..y^/

?- .^/Sss'sss/i--

3/ ^L^/7

/^#?

J«J«; ^ Sffsff. /»- / >«

/"D ">

,','fcX,.' x'^- -s~-Ss-'

Vji</''.

/S/A*/-

4/&. 2. Inschrijving van J. Huijgens als 'medicinae doctor' in het Patentenregister 1807-1808.

commissieleden maandenlang gewikt en gewogen. Een pastoor afzetten was geen alledaags werk. Pas in februari 1800 viel de beslissing. Commissiesecretaris Van Gelder liet Van Luunen weten dat hij toch geen stichtend voorbeeld was. Voor Passiezondag moest hij uit Batenbvirg vertrokken zijn. De pastoor stelde zijn kerkgangers op zijn eigen manier in kennis van het aanstaande vertrek. Volgens een ooggetuige stond hij daarbij 'noch opentlijk voor 't Autaar te lachgen', pakte vervolgens de wijwaterkwast en liep grinnikend en sproeiend 'van vooren tot agter in de kerk.' (13) Van Luunen werd in Batenburg opgevolgd, niet door kapelaan Huijgens, maar door Johannes Franciscus Smits uit Deursen, een geleerd man, die sinds 1792 leraar aan de Latijnse School van Ravenstein was geweest. (14)

A/b. 3. 'Die Munte'aan de Grootestraat in Batenburg (opname 1983), het 'kerkehuis' waar pastoor Van Luunen en kapelaan Huijgens minder prettig samenwoonden.

schuurkerk en persoonlijk onderdak, maar ook een vast inkomen. Van den Hoek had TWEE BOERDERIJEN CADEAU twee hoeven in eigendom: de 'Jan Smitshof De Batenburgse patriotten kregen van bis- en 'De Vierhout', en van beide bezittingen, dom en onderzoekscommissie maar ten dele vermoedelijk pachtboerderijen, stelde hij de hun zin. Blijkbaar had de kerkelijke overheid opbrengst ter beschikking van de pater, het verstandiger gevonden de 'Belgische' althans voor een periode van twee jaar. Maar capucijn ergens anders tot pastoor te benoe- als Huijgens geen blijvende post zou kunnen men. Huijgens kreeg al op 15 november krijgen als pastoor of als beneficiant (=bedie1799 de aangrenzende parochie Appeltern naar van een 'zijaltaar' of vicarie), was Van toegewezen, voorlopig tenminste, als opvol- den Hoek zelfs bereid hem de opbrengst van ger van de Afferdense minderbroeder Walte- beide boerderijen te schenken voor het rus Pansier, die tot dan toe de parochie leven. De Appelternse landeigenaar ging bediend had vanuit het Megense francisca- trouwens nog verder: de pater zou eventueel nenklooster. Daar waren de Appeltemse alles krijgen wat hij had aan vaste goederen katholieken in de lange jaren van geloofson- en contanten. (16) derdrukking ook ter kerke gegaan. Maar pater Huijgens kwam in het dorp zelf wonen, POGINGEN OM UIT TE TREDEN temidden

van

zijn

gelovigen.

het

parochiearchief van Appeltern is daarover een kort bericht te vinden:

'In 1799 heeft de eerste pastoor van Appeltern na de Reformatie, de Ew. PJ. Huijgens de H. Diensten verrigt in eene schuur daartoe behoorlijk voorbereid, en behoorende

aan R. van den Hoek, hebbende voor zijn gebruik de opkamer van het huis.' (15) Van den Hoek, buurmeester en een bemiddeld man, moet met de persoon van pater Huijgens bijzonder ingenomen geweest zijn. Hij bezorgde de capucijn niet alleen een

De genereuze geste van R. van den Hoek is

misschien uit pure geloofsijver voortgekomen. Maar er kan ook een stukje eigenbelang in meegespeeld hebben: eigenbelang in de zin van verhoopt zieleheil in het hiernamaals, maar evengoed lichamelijk heil in dit aardse leven. Mogelijk was Van den Hoek een bejaard, eenzaam en ziekelijk man, die reden had van de pater capucijn medische hulp te verwachten. Tot dusver hebben we Huijgens van die kant nog niet leren kennen; we hoorden alleen dat hij in Batenburg een ijverige en gewaardeerde ziekenbezoe-

ker was geweest. Maar in Appeltern zou hij zich wel eens rechtstreeks met geneeskundige praktijken ingelaten kunnen hebben, of hij daartoe nu bevoegd was of niet. In ieder geval ondernam de Appelternse pastoor in het jaar 1800 of 1801 pogingen om ontslagen te worden als lid van de capucijner orde. Hij wilde uittreden en verder gaan als seculier priester: wereldgeestelijke dus. Welke redenen hij daar precies voor had, blijft een kwestie van gissen. Er zijn twee redenen denkbaar, die ook nog eens een keer met elkaar samengehangen kunnen hebben. Ten eerste kon Huijgens als wereldheer de schenkingen van zijn beschermer - R. van den Hoek - per-

soonlijk aannemen en hoefde hij ze niet af te dragen aan zijn orde; als kloosterling immers was hij gebonden aan de gelofte van armoede en mocht hij geen persoonlijke eigen-

dommen hebben. Een tweede reden zou kunnen zijn dat hij als seculier priester eer-

der toestemming dacht te kunnen krijgen om als arts op te treden. Weliswaar was het alle priesters - seculier of regulier - door Rome verboden de geneeskunde uit te oefe-

nen, maar voor wereldgeestelijken kon er op dit kerkelijk verbod misschien makkelijker

een uitzondering gemaakt worden. Beroemd voorbeeld van zo'n uitzondering was Antonius Peelen (1600-1667), pastoor van Boxmeer en deken van Cuijk. Peelen stond te boek als gepromoveerd geneesheer en mocht zijn wijd en zijd bekende, zeer lucratieve dokter-

Afb. 4. Vorst Ludwig I van Bentheim, heer van de Hoge en Vrije Heerlijkheid Batenburg.

spraktijk met toestemming van de paus uitoe-

fenen. In 1635 sloeg in Boxmeer de pest toe,

Noten:

naar men meende overgebracht door een

Kroatisch legertje, en maakte er in twee jaar tijds 350 dodelijke slachtoffers. Pastoor Peelen holde in die jaren van het ene ziekbed naar het andere. Op 11 februari 1647 trad hij

1. Patenten 1808, Rijksarchief Gelderland, Arnhem. 2. Nuijs, D.A., In en om de schuurkerkjes in het Land van Maas en Waal. Het kerkelijk leven

met drie andere geneesheren in Kevelaer op

van de rooms-katholieken in een landelijk

om een medische verklaring af te leggen over enkele gevallen van wonderbaarlijke

gebied onder protestants bestuur (doctoraalscriptie K.U.N.), Druten 1990, p. 175-181. 3. Nuijs, als noot 2, p. 176-177, alsook: Schuitjes,

genezing op voorspraak van Maria. De Box-

meerse pastoor-geneesheer beschikte mettertijd over een groot vermogen, dat hij bij testament bestemde voor de armen van Boxmeer en voor de stichting van een carmelie-

tessenklooster. (17) (Wordt vervolgd)

L.H.Ch., Geschiedenis van het Bisdom 's-Her-

togenbosch, Derde Deel, St. Michiels-Gestel 1872, p. 190. 4. Nuijs, als noot 2, p. 149, alsook: Heiningen, H. van, Batenburg, eeuwenlang twistappel, Wijchen 1987, p. 214; Schulte, A.G., Het Land van

Maas en Waal (De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst), 's-Gravenhage 1986, p. 370-371 en p. 386. Volgens Schulte zou pastoor Van Luunen in 1796 een schuurkerk geopend hebben aan de huidige Molendijk, waar tegenwoordig de R.K. Pastorie staat, hetgeen niet in overeenstemming is met de bevindingen van Nuijs en Van Heiningen. 5. Nuijs, als noot 2. 6. Nuijs, als noot 2, p. 176 en p. 178. 7. Nuijs, als noot 2, p. 177. Voor de strijd tussen patriotten en 'oranjeklanten' zie ook: Heiningen, als noot 4, hoofdstuk 16, p. 163-180. 8. Schutjes, als noot 3, p. 108. 9. Doopboeken Parochie-archief Altforst en

Horssen. Kopieën aanwezig in Streekdocumentatiecentrum Tweestromenland te Wijchen. 10. Schutjes, als noot 3, Vijfde Deel, 1876, p. 967. 11. Schutjes, als noot 3, p. 381. 12. Schutjes, als noot 3, p. 506. 13. Nuijs, als noot 2, p. 179-180. 14. Schutjes, als noot 3, p. 195. 15. Nota in Parochie-archief Appeltern. 16. Polman, P. en Kessel, P. van, Romeinse bescheiden voor de geschiedenis der RoomsKatholieke Kerk in Nederland, 1727-1853, III R.G.P., grote serie 153, 's-Gravenhage 1975, p. 120-121.

17. Schutjes, als noot 3, p. 327-328.

WïllyArts

De Franse inval in Maas en Waal: 1794 1994 is een gedenkwaardige periode. Het zuidelijke deel van Gelderland herdenkt haar bevrijding van Nazi Duitsland, die 50 jaar geleden heeft plaatsgevonden (zie hiervoor het speciale themanummer in tijdschrift nr. 81). Ook wordt op vele plaatsen aandacht besteed aan de Franse bezetting in 1794, waarover dit artikel gaat. Als belangrijkste eerste informatiebron is hoofdzakelijk gebruik gemaakt van het dagboek van Joannes Loeffen die vanaf 1782 tot 1788 student was aan de Latijnse School in Megen. Op 26^jarige leeftijd beschreef hij op zeer eenvoudige wijze de Franse inval. In 1810 werd hij de eerste burgemeester van de stad Megen, een functie die hij tot 1818 heeft uitgeoefend. Verder is gebruik gemaakt van bestaand archiefmateriaal. Boekwerken van o.a. H. van Heiningen, De geschiedenis van het Land van Maas en Waal; Batenburg, Eeuwenlang twistappel; W. Arts, Het dorp Haren in historisch perspectief; Jean A. Ph. Laguette, Duizend bommen en granaten, uitg. Stichting Graeft Voort 1994. Een expositie in het Graafs Museum over dit onderwerp. Te zien tot 7-5-1995. Alg. Opm. De geraadpleegde literatuur geeft afwijkende data, handelingen en aantallen. De jonge democratische republiek Frankrijk verklaarde op l februari 1793 de oorlog aan de 'tyrannen': stadhouder Willem V van de Nederlandse Republiek en aan koning George III van Engeland. Amper twee weken later was er al een eerste veldslag bij Neerwinden

(België), die door de Fransen werd verloren. Een ander onderdeel van het grote Franse leger trok onder leiding van de 54-jarige

generaal Charles Dumouriez over de Nederlandse grenzen en wist enkele kleine overwinningen te behalen. Zo werd op 23 februari

Ovenichtskaart van de veldslagen in 1789,1792-1794 met de j doorbraak in het Land van Maas en Waal.

Breda ingenomen en op 27 februari volgde Eindhoven. Ook Klundert en Geertruidenberg zijn toen eveneens door de Fransen bezet. Als gevolg van verraad door generaal Dumouriez is de inval van februari 1793 voor de Fransen een miskleun geworden. Voor de Republiek der Nederlanden kwam nu de mogelijkheid om alsnog maatregelen te nemen om oorlogsmateriaal aan te kopen, 'want het land miste de middelen om zich te kunnen verdedigen'. Het Franse leger - inmiddels haar lesje geleerd - trof voorbereidingen voor de tweede inval, zodat de kans van slagen beduidend groter zou worden. In het najaar van 1792 waren de eerste Franse verkenners al in Nederland geweest om poolshoogte te komen nemen van de plaatselijke toestand. Zo werd het dagelijks leven van bidden en werken in het klooster van de zusters Penitenten in het dorp Haren bij Megen in de winter van 1792/93 ernstig verstoord door een groep Franse soldaten. Zij plunderden niet, maar zij eisten van het klooster alles wat aan eten en drinken voorradig was. De zusters en de plaatselijke bevolking waren intens gelukkig toen de soldaten in het voorjaar van 1793 het dorp verlieten. Uit het bovenstaande blijkt duidelijk, dat er al Franse soldaten in Brabant waren, gewapend en wel. HET VOORSPEL Aan het einde van de 18e eeuw heerste in het gehele land grote armoede en het Land van Maas en Waal maakte daarop geen uitzondering. Veeziekten en watersnoden kwamen regelmatig voor. De lasten van dijkonderhoud en de belastingdruk door de landelijke overheid opgelegd waren verhoudingsgewijs erg hoog. De kleine boeren en arme burgers gingen gebukt onder deze zware lasten, zij wilden af van het oude feodale stelsel. De ommekeer is niet van de ene dag op de andere dag gerealiseerd. Het waren oude problemen die de mensen dwars zaten en waaraan de toenmalige landelijke overheid weinig of niets deed. De eerste problemen

waren al ontstaan tijdens de tachtigjarige oorlog (1568-1648), in de periode daarna werd de situatie steeds erger.

Het gevolg hiervan is geweest, dat vele honderden jonge mensen dit gebied hebben verlaten in de hoop elders een betere toekomst te kunnen opbouwen. De plaatselijke bevolking in het Land van Maas en Waal was katholiek, het overwegende beroep was boer of ambachtsman. Als katholiek waren de bewoners van alle ambten uitgesloten. Stadhouder Willem V heeft in 1783 deze uitsluiting nog eens extra bekrachtigd. De katholieken in Nederland en zeer zeker die in het Land van Maas en Waal moesten grote geldbedragen betalen aan de schout om vergunning te krijgen voor het houden van godsdienstoefeningen en voor een eventuele bouw van een schuurkerk. De katholieke kerken waren door de overheid geconfisceerd (genaast) en ter beschikking gesteld aan de protestanten. Het aantal protestanten was zo gering in het Land van Maas en Waal, dat de meeste kerken voor godsdienstig gebruik leeg stonden. De genaaste kerken zijn vaak gebruikt als opslagruimten van materialen die behoorden aan de plaatselijke overheid. De katholieken waren genoodzaakt om in het Brabantse land hun godsdienstplichten te gaan vervullen. Als gevolg van deze en nog meer impopulaire maatregelen van de Staten-Generaal is het begrijpelijk dat de inwoners uit de Republiek der Nederlanden en die uit het Land van Maas en Waal geen vertrouwen meer hadden in het zwakke beleid van deze Heren - de stadhouders en regenten - uit Den Haag. Zij waren de personen die aan het einde van de 18e eeuw de kracht misten om de aftakeling van het land tegen te gaan. De Patriotten een partij die dagelijks meer aanhangers kreeg - wilden een geheel andere en nieuwe samenleving, naar Frans model. In 1787 waren vele Nederlandse Patriotten uitgeweken naar Frankrijk, nadat hun pogingen om in Nederland nieuwe hervormingen door te drukken waren mislukt. De Patriotten wilden met behulp van het Franse leger het bewind in de Republiek der Nederlan11

'GELIJKHEID, VRIJHEID EN BROEDERSCHAP'. Zeer snel is de/e leu/e door veel Nederlanders overgenomen, die hoopten op betere tijden.

Generaal Charles Pichegru. den omver werpen en dan de idealen van de Franse Revolutie gaan verspreiden. Een /.eer bekend Patriot was de Nederlander Herman W. Daendels (1762-1818). Hij sloot zich in 1785 aan bij de Patriotten en nam als brigade-generaal in het leger van Pichegru deel aan de Franse veldtocht van 1794. Hij werd nadien luitenant-generaal bij de Bataafse Republiek en bekleedde hoge functies bij het Koninkrijk Holland. Menig Nederlands hart, ook dat van menige inwoner uit het Land van Maas en Waal, ging sneller kloppen toen aan de zuidelijke grenzen van de Nederlanden de Fransen hun strijdlustige Marseillaise lieten horen. Vanuit Frankrijk verwachtten zij de victorie van

De Franse bevolking kende in die tijd ook verschillende problemen: het bankroet van de Staat en de omwenteling, die in 1789 leidde tot vestiging van het constitutionele bestel, de democratie en het nationalisme. De revolutie /ou een grote invloed uitoefenen op het verloop van de Europese geschiedenis. De burgers eisten politieke en sociale hervormingen. Verontrust door geruchten van een op handen zijnde staatsgreep van de koning en de grote aankomst van soldaten en oorlogstuig, kwam het volk in opstand en veroverde op 14 juli 1789 de Bastille (een gevangenis in Parijs). Dit gebeuren is hét startschot geweest voor de grote omwenteling. De oorlogen en de veroveringen van de Revolutie waren de uitdrukkingen van de /.ucht naar macht van de nieuwgevormde klasse, maar óók het uitdragen van hun idealen waarvoor zij in eigen land hadden gestreden. Franse burgers en edellieden die de bui zagen aankomen, vluchtten massaal het land uit, en velen van hen trachtten in de Nederlanden een goed heenkomen te zoeken. Hun verzet tegen het nieuwe Franse bewind was zo groot, dat /.ij als bondgenoten met de geallieerden mee vochten tegen het oprukkende Franse leger. DE TWEEDE INVAL Het was op 26 juni l 794 dat het Franse leger onder leiding van generaal Jourdan, in de omgeving van Fleurus, (België) het geallieerde leger (1) versloeg. De opmars kon beginnen. In juli 1794 trok onder leiding van de zeer bekende en gevreesde toen 33-jarige, generaal Charles Pichegni (2) het Franse leger noordwaarts en veroverde op 6 augustus 1794 de vesting Sluis in de provincie Zeeland. Vandaar gingen de Franse soldaten, bekend als de sansculotten, praktisch zonder

dt in 1794 t

slag of stoot, door naar Staats-Brahant, de verbonden legers (geallieerden) voor /.ich uitdrijvend. De Nederlandse burgers begroetten de sansculotten hartelijk, daar /ij de 'VRIJHEID' kwamen brengen. Een vrijheid die vooral door de Patriotten werd geloofd en gepredikt, /ij hadden hun plannen gereed, indien het getij mocht keren. 1. Het 'geallieerde' leger dal tegenstand bood tegen de Franse vrijheidstrijders, was samengesteld uit: 'De Verbondenen', hoofdzakelijk huurtroepen; 'Engelsen' onder hevel van prins Rohan, hertog van York, y.oon van de Engelse koning; 'De Hannoversen' en 'Hessische' soldaten; de /.g. 'Emigranten', gevluchte Fransen (burgers en edellieden); en liet Nederlandse leger dat niet veel voorstelde. In totaal telde liet geallieerde leger 33.000 man. Het opperbevel werd gevoerd door de twee zoons van de stadhouder, te weten: Willem (de latere koning Willem I) en Frederik. De twee prinsen voerden het bevel over de/e 'vrij onordelijke benden,

die de wegen waarlangs /e gingen met roof, plundering en mishandeling markeerden'. Gezamenlijk /ouden deze legereenheden de strijd aangaan met het eerste moderne leger van Europa; het revolutionaire Franse leger. Dit leger bestond hoofdzakelijk uit jeugdige soldaten. Men noemde hen de 'sansculotten', een scheldnaam die door de Franse adel werd gegeven aan de revolutionairen die lange broeken droegen in plaats van de traditionele kniebroeken. Ze waren slecht gekleed en slecht gevoed. Hun idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap wilden zij uitdragen aan de burgers en daarom namen zij deel aan de vrijheidstryd. 2. Wie was generaal Pichegi u? Charles Pichegru, geboren in 1761, was een Franse generaal. In de Franse revolutielegers maakte hij zijn carriĂ¨re. In 1792 kreeg hij zijn eerste commando. Zijn vaardigheid bleef niet onopgemerkt, en al snel werd hij benoemd (1793) tot bevelhebber van het Rijn- en Moezelleger, om daarna (1794) het hevel te krijgen over

een veldtocht in de Nederlanden. Hij kreeg de beschikking over het Franse Noorderleger en het Maas- en Sambreleger. Hij zelf commandeerde het Noorderleger en bezette in de eerste plaats de zuidelijke Nederlanden. Dankzij de zeer strenge winter 1794/95 heeft hij zijn leger over de bevroren rivieren en de Hollandse Waterlinie kunnen verplaatsen en verspreid over heel Nederland. In 1795 onderdrukte hij in Parijs een opstand. Zijn verdere optreden vormde aanleiding om hem in 1797 gevangen te nemen, maar hij wist te ontsnappen. In 1804 is hij wederom gevangen genomen en tijdens zijn opsluiting in 1804 overleden. Zelfdoding is niet uitgesloten. DE STRIJD IN NOORD-OOST BRABANT EN IN MAAS EN WAAL Onder leidingvan generaal Pichegru behaalde het Franse Noorderleger (72.000 man en 306 stukken geschut) in september 1794 in Staats Brabant een aantal overwinningen, maar de inname van 's-Hertogenbosch was de Fransen niet gelukt. Er is geen strijd geweest in 's-Hertogenbosch. Dit was niet mogelijk omdat het geallieerde leger onder leiding van de hertog van York al op 13/14 september voor de overmacht van het Franse leger in paniek op de vlucht was geslagen. De Brabantse hoofdstad werd op 21 september door de Fransen opgeëist en de stad capituleerde op 9 oktober. De hertog van York ging elke confrontatie met Pichegru uit de weg. De hertog vluchtte als het ware voor hem. De hertog heeft op 13/14 september in de omgeving van het Capucijnenklooster te Velp een schipbrug laten aanleggen en in wilde wanorde trokken de Engelsen (28.000 man) in de dagen van 14-17 september over deze brug naar Hatert en Wijchen. De hertog heeft de nacht van 16 op 17 september in Grave in hotel 'De Gouden Leeuw' doorgebracht. In het Wijchense kasteel vestigde hij op 17 september zijn hoofdkwartier.

In het Brabantse Megen passeerden op 16

september 'verscheidene Engelsen geladen Bagagiewagens, komende van de kapel (=vanaf Macharen) naar de Gevangenpoort de dijk optrekkend' (= richting Haren en Ravenstein). Vanaf 18 tot 20 september staken vluchtende Hessische troepen de Maas over en trokken het Land van Maas en Waal binnen. Bakker Gerardus van de Heuvel uit Megen noteerde op 19 september 1794 '4 Roggen Brooden aan de Gealieerde of Engelschen, a 8 3/4 st. is ƒ 1-13-0; 7 witten broden aan denzelve ƒ 0-14-0; aan denzelve daartoe medegegeven een zak ƒ 0-16-0'. Aan de legeraanvoerders - die het Land van Maas en Waal waren binnen gevlucht - werd geadviseerd te trachten achter de Maas stand te houden. Generaal Hammerstein - gelegerd in Balgoy - gaf opdracht voor het maken van een verdedigingslinie vanaf Druten naaide Blauwe Sluis bij Appeltern (het smalste gedeelte van Maas en Waal).

In de Maasdijk, achter de Oude Wetering en in het polderland langs Puiflijk en Druten tot

aan de Waalbandijk werden loopgraven en verdedigingswerken aangelegd. De schipbrug bij Velp werd in opdracht van de hertog van York op 24 september opgebroken en via de Maas afgevoerd naar St. Andries om daar op de WTaal te komen om zo de brug naar Nijmegen te vervoeren. Ter hoogte van Alphen en Heerewaarden is vanaf de linker Maasoever (Brabant) door de Fransen met kanonvuur een aanval op het konvooi uitgevoerd. De soldaten beantwoordden de aanval met geweervuur, maar zij konden niet voorkomen dat enkele schepen verloren zijn gegaan.

Terwijl in het Land van Maas en Waal alles in gereedheid werd gebracht om een aanval te

kunnen afslaan, gebeurden aan de overzijde van de Maas geheel andere dingen. Auteur Loeffen schrijft 'Het was de 26 september 1794 dat de eerste 25 Franse patrouille jagers te paard in de stad Megen aankwamen. Zij vertrokken nog dezelfde dag, om een dag later (27 sept.) terug te komen met daarbij een piquette te voet van 40 man. Nu

Vlnr.: Prins Willem, prinses Fredericia en prins Frederik. ze sterk genoeg waren, deden zij met geweld een inval in het klooster van de zusters, die vluchtend de gracht zijn overgetrokken'. Volgens een specificatie uit een serie rekeningen van J. Bungeners uit Megen blijkt: 'Op 25 september nadat de eerste Franse patrouilles te Megen geweest ware ( is hij op verzoek) naar Hees (=Heesch bij Oss) gegaan bij den generael Saline' (l dag) waarvoor hij declareert 3 gulden. Generaal Salme had toen zijn hoofdkwartier in Heesch, dat hij later heeft gevestigd in het dorp Reek bij Grave. Op 28 september arriveerden in Megen vier compagnieĂŤn Tirailleurs en jagers te paard 'hier in cantoiinemeiit gekregen sterk zamen omtrend 400 man hebbende gelegen in strooij en tenten buyten de Gevangenpoort'. Vele boeren uit Megen hebben op 28

september met paard en kar hooi en stro gebracht naar 'De Meeren alwaar het Fransche detachement langs de dijk in hutten gecampeerd' lag. De dagboekschrijver vermeldt 'op 2 oktober zijn hier 74 boere karren van Hees (=Heesch bij Oss) en elders een nacht gehad om alhier fourage te komen opladen'. De volgende dag heeft de plaatselijke magistraal vergezeld van een Franse officier bij elke burger het bezit opgenomen wat betreft paarden en beesten. Op 7 oktober schrijft Loeffen in zijn dagboek: 'De Franschen a 700 man te Lith de Maas gepasseerd'. Pichegru heeft toen een schijnaanval uitgevoerd en getracht de hertog van York op een dwaalspoor te brengen, wat Pichegru zeer goed is gelukt. De hertog zoals wij dat dadelijk zien - verplaatste met de grootste spoed zijn leger over de Waal. De inwoners uit Megen hebben op 11 okto-

ber 'eene zwaere canonade gehoord omtrend de Schans', hier wordt bedoeld een zware beschieting op het fort St. Andries. Op 5 oktober viel het fort St. Andries, maar op 11 oktober werd het door de geallieerden weer terug genomen. Uiteindelijk viel het toch in Franse handen. Op bevel van de Fransen waren de inwoners van Megen verplicht er voor te zorgen dat zij 60 'koe-beesten' zouden aanleveren: Op zondag 12 oktober zijn 50 dieren afgeleverd, bestaande uit koeien, vaarsen en hokkelingen. Het heeft twee jaar geduurd voordat op 26 januari 1797 de Megense boeren een schadevergoeding kregen uitbetaald, die als volgt was opgesteld: voor l koe werd uitbetaald 50 gulden; voor een vaars 35 gulden en voor een hokkeling 28 gulden. Toen het strijdtoneel zich meer naar het midden van het land verplaatste kwam de Nederlandse overheid op het idee om z.g. 'Burgerverdedigingskorpsen' op te richten. De toenmalige erfprins verspreidde een proclamatie: 'Braave Gelderschen en Hollanders, ik roep U op, elk ter bescherming van Huis en Hof, van lijf en Goed op te treeden; zie daar, waapenen, kruit en lood, neemt ze aan met aiouden moed en gebruikt ze met

sterke handen'.

gens niet vreemd is, want de overmacht was te groot. Prins Frederik gaf op 14 oktober 1794 aan landmeter Beyerink de opdracht om in de omgeving van Winssen de Waaldijk door te steken om het Land van Maas en Waal te inunderen (onder water te zetten). De schouten van de dorpen in de omgeving kregen de opdracht om manschappen te werven voor het klaren van deze klus. Gelukkig werd het plan gesaboteerd, want de inwoners uit Maas en Waal kenden de ellende van hoog water en zaten heus niet te springen om nog eens extra met hoog water geconfronteerd te worden, voor misschien wel een verloren zaak. De bedoeling was geweest dat het water de opmars van het Franse leger zou stuiten, maar als dat al zo geweest zou zijn, zou dat hooguit voor een paar dagen zijn geweest.

Op vrijdag 17 oktober vorderden de Fransen een aantal schepen die in Lith aan de kade lagen. Deze werden ter hoogte van Teeffelen (Hemelrijkschewaard) zo in het water gebracht, dat zij een brug vormden vanaf de Brabantse kant naar de Gelderse kant van de rivier, op De Waarden bij Alphen. GeĂŤmotioneerde inwoners uit Alphen en

Was het wel een oproep, of was het een

Moordhuizen zagen vanaf de Maasdijk de

noodkreet die getuigt van de misstanden van toen. Er werd zwak op de oproep gereageerd, want de brave burgers hadden thuis genoeg zorgen met de rondtrekkende eigen legers en daarbij nog het Franse leger dat in opmars was.

verrichtingen van de Franse soldaten. Met

angst en zorg in hun hart gingen zij tegen het vallen van de avond huiswaarts. In de late avond was de brug gereed en de overtocht naar Gelderland kon beginnen.

Twee Franse divisies, jeugdige vrijwilligers onder leiding van Joseph Souham en een

De hertog van York vernam op 8 oktober de nederlaag van de Oostenrijkers (bondgeno-

divisie onder leiding van Bonneau, waren de eersten. Bonneau ging richting Leeuwen

ten) bij de rivier de Roer, wat hem deed besluiten zijn hoofdkwartier vanuit Mook

(W'aalkant) en Souham bezette de Maaskant. In de nacht van 17 op 18 oktober trokken vele Franse soldaten met daarbij ook huzaren en infaiiteristen met hun artillerie door Megen. In de vroege morgen van zaterdag 18 oktober plensde de regen met bakken uit de

over te brengen naar Groesbeek. Op 8 oktober besloot de hertog - naar aanleiding van

de schijnaanval van 7 oktober in Maas en Waal om alvast een gedeelte van zijn troepen

over te zetten boven de Waal. Zijn besluitvorming en ook die van de twee Nederlandse prinsen kenmerkt hun zwakte om de strijd met Pichegru aan te gaan. Hetgeen overi-

lucht, maar de stoet bleef onverminderd doortrekken. Meer dan 6000 soldaten trokken vanaf Berghem door het dorp Haren om

over de dijk de stad Megen te passeren om zo

Stadhouder Willem V en zijn twee zoons Willem en Frederik in beraad met de generaals van het leger. het dorp Teeffelen te bereiken waar via de schipbrug de Maas werd overgestoken. De Franse soldaten waren na deze wandelmars en overtocht sterk vermoeid. Daarbij hadden zij in vier dagen geen brood gehad en al twee dagen misten zij hun warme maaltijd. Veel rust werd hen niet gegund. Op de zaterdagmiddag maakten zij bij Leeuwen in de omgeving van de Waaldijk hun bivak om daarna onder leiding van Bonneau - alles in gereedheid te brengen voor een eerste aanval. In enkele regels vermeldt de auteur van het dagboek: '19 october De Franschen de Engelsche en Emigranten geattaqueerd tot Altforst van de Blauwe Sluys af tot Drueten toe, hebbende van s'morgens 6 uuren af tot s'middags omtrend een uur sterk op elkander geschoten zo met handgeweer als grof geschut, krijgende alsdan de Franschen de

overhand'. Zondag 19 oktober 1794 is voor het Land van Maas en Waal een historische dag. Niet een

dag om met trots op terug te zien, maar een dag waarvan de gevolgen grote invloed hebben gehad op het leven van vele mensen. Het begon die dag amper licht te worden, maar in de kampementen van de Franse soldaten en de geallieerden was er al een grote drukte. Iedereen voelde en wist dat de slag die nu gestreden zou worden van grote invloed zou zijn voor het verdere verloop van de strijd voor wat betreft de bezetting van de Republiek der Nederlanden. Omstreeks vijf'uur - het kan ook wel wat later zijn geweest - verlieten de sansculotten hun kampementen en trokken, onder begeleiding van een tambour, naar de frontlinie die door de geallieerden was opgeworpen. Generaal Bonneau trok op naar Drnten en de divisie van Souham kreeg opdracht op te trekken naar de Blauwe Sluis. Eenmaal daar aangekomen werden zij tegengehouden door de geallieerden, die hun posten hadden betrokken bij de Blauwe Sluis en Druten. De strijd die toen uitbrak was hevig en een door de geallieerden gevreesde

Overzichtskaart van het Land van Maas en Waal; waarop de overtocht over de Maas bij Teeffelen, Keent en Grove. Met de verdedigingslinie. De Fransen trekken vanuit het westen (links) naar het oosten naar Nijmegen. Links: de schipbrug bij Teeffelen en de Franse aanval. Midden: Verdedigingslinie Druten-Blamue Sluis. Rechts: Schipbrug bij Keent van de Franssen, bij Grave van de geallieerden. doorbraak werd met alle kracht voorkomen. Het mag bekend zijn dat de Franse legerleiding nooit haar volle kracht meteen in de

strijd bracht, ook niet op 19 oktober. Na enkele uren van strijd - waarbij werd bekeken waar in de fronüinie een eventuele doorbraak geforceerd kon worden - gaf' niet

Pichegru, maar het was generaal Jean Moreau, opdracht het signaal 'aanvallen' te blazen. Omstreeks elf uur wierp de hoofdmacht zich in het strijdgewoel dat gaande

was in het midden van de frontlinie, bij de plaatsen Altforst en Puiflijk, waar op dat moment de verdediging zeer zwak was. De

geallieerden wisten deze uitval een korte tijd staande te houden, maar de overmacht was te groot. In het heetst van de strijd hadden de sansculotten - onder dekking van hand-

en kanonvuur - enkele aangevoerde noodbruggen over de wetering gelegd. Noordelijk ter hoogte van Puiflijk was de opgeworpen frontlinie snel doorbroken.

Toen de overkant in bezit was genomen bleef er voor de geallieerden maar één

mogelijkheid over en dat was vluchten. Het dorp Puiflijk lag zeer ongunstig in de

opgeworpen frontlinie. En Franse bespieders hadden iets opgemerkt. Het waarom wordt

verderop verklaard. Franse soldaten trokken snel naar Puiflijk en namen het in bezit - er was praktisch geen tegenstand - en vandaar trokken zij naar Druten. In Druten lag een regiment Engelse dragonders en het Engelse 37e regiment Infanterie onder commando van majoor Hope. Majoor

Hope had al een flinke aanval van de sansculotten weten af te slaan, maar de nieuwe aanval van de hoofdmacht werd hem teveel. Hope wilde met zijn regiment het strijdtoneel ontvluchten via de Waalbandijk naar Weurt en Nijmegen. Tijdens deze vluchtpoging - waarbij hij achtervolgd werd door Franse huzaren - maakte hij een grote vergissing, die aan vele geallieerden het leven heeft gekost. Het geval was: bij de geallieerden had men een korps Franse emigranten ingedeeld die nu mee vochten in de strijd onder commando van de hertog van York, zij waren in Puiflijk gestationeerd. De emigranten droegen een uniform dat leek op dat van de Franse

NIEUWSBRIEF VERHUIZING/OPENING: STREEKHISTORISCH MUSEUM TWEESTROMENLAND

DECEMBER 1994

1. Een fragment van een familiegeschiedenis, waarin drie of meer generaties naar voren

komen met betrekking tot eenzelfde beroep. 2. De familiegeschiedenis mag niet eerder gepubliceerd zijn en moet steunen op onderzoek 17 December 1994 wordt de nieuwe locatie van van de auteur. ons museum geopend. De laatste maanden zijn 3. Het verhaal moet zich (grotendeels) afspelen benut om het voormalige klooster, 'Huize Elisavóór 1900. beth' aan de Pastoor Zijlmansstraat te Beneden 4. Het moet voorzien zijn van bronvermelding. Leeuwen, aan te passen aan de eisen die een 5. Het moet voorzien zijn van illustratiemateriaal museum stelt om de collecties tentoon te stellen. tot max. 7 pagina's (A4) b.v. een genealogisch Het gebouw telt 3 verdiepingen. Naast de overzicht, foto's van huizen, straten of boerambachten, oude bewoning, textiel/kleding, derijen, plattegronden, kaarten en tekeningen; bodemvondsten, en kaarten en prenten uit ons reproducties van schilderijen, afbeeldingen gebied, kunt u ook de fossielencollectie van Barvan wapens, van voorwerpen en van familiery Visschers in ons museum bezichtigen. stukken; dus alles wat dienstig kan zijn het U bent van harte welkom in ons nieuwe onderkofamilieverhaal, het beroep en de tijd waarin het zich afspeelt, meer kleur te geven. men aan de PASTOOR ZIJLMANSSTRAAT 3 te 6658 EE te BENEDEN LEEUWEN. Het telefoon- 6. Omvang max. 15 pagina's (A4), exclusief illusnummer is: 08879-5002. tratiemateriaal. 7. De inzending dient vóór 1 september 1995 te De openingstijden zijn voorlopig: worden toegestuurd aan J.W. van de Mond, elke zondag van 14.00-17.00 uur Generaal Gavinstraat 20, 6585 WN Mook. Een deskundige jury zal de inzendingen beoordeWaarschijnlijk is ook het nieuwe museum tussen len en een drietal bekronen. De drie bekroonde kerst en nieuwjaar extra geopend (zie hiervoor De inzendingen zullen gebundeld aan de winnaars Gelderlander en de weekbladen). worden uitgereikt. Voor belangstellenden zullen, indien mogelijk, ook exemplaren voor een redelijTOT ZIENS IN BENEDEN LEEUWEN! ke prijs beschikbaar komen. De inzendingen worden eigendom van de afdeling Kwartier van Nijmegen. Inlichtingen omtrent deze prijsvraag kunnen worden verkregen bij de heer J.W. van de PRIJSVRAAG AFDELING KWARTIER VAN NIJMEGEN Mond te Mook, telefoon: 08896-1649. Het bestuur van de afdeling Kwartier van Nijmegen van de NGV heeft besloten ter gelegenheid van het zilveren jubileum van deze afdeling, dat in november 1995 gevierd zal worden, een prijsvraag uit te schrijven die tot onderwerp heeft 'Van Vader op Zoon'. Deelname aan deze prijsvraag is mogelijk voor zowel leden der NGV als voor niet-leden. De inzending zal aan de volgende voorwaarden moeten voldoen:

JAARCONTRIBUTIE

Geachte leden, Op de Algemene ledenvergadering 21 april 1994 is er besloten om de jaarcontributie te verhogen met ƒ 5.- per 1 jan. 1995. U zult dan ook in de komende maand een acceptgiro voor ƒ 35.- ontvangen.

Er is op alle mogelijke manieren getracht om deze verhoging te vermijden. Helaas konden wij geen andere manier bedenken. Wij hopen dan ook dat U begrip heeft voor deze verhoging.

met het organiseren van lezingen, excursies en alle andere te bedenken activiteiten. Hebt u tijd en ook zin om mee te helpen, bel dan: 08879-3017 of 08878-2112 of 08894-13607.

Algemeen bestuur Geachte leden, Het algemeen bestuur wil u bij deze mededelen dat er besloten is om advertenties in ons tijdschrift te plaatsen. De redenen hiervoor zijn tweeledig, te weten: * Om in 1995 de NIEUWSBRIEF 4 maal extra uit te brengen, zodat wij onze leden regelmatiger op de hoogte kunnen houden van onze activiteiten. Het biedt ook een mogelijkheid om landelijke en regionale evenementen, cursussen en dergelijke onder uw aandacht te brengen. Dit alles vloeit voort uit de gedachte om het lidmaatschap van onze leden een meerwaarde te geven. Er staan nog meer plannen op stapel om deze meerwaarde te verhogen. Hierover wordt u in de toekomst nog geĂŻnformeerd. * Om te voorkomen dat de kans op nogmaals een contributieverhoging zo klein mogelijk zal zijn.

Project Gelderse Burgemeesters en Wethouders Het Gelders Oudheidkundig Contact start in januari 1995 met dit project. Doelstelling: verzamelen van een aantal kerngegevens over de maatschappelijke achtergrond van lokale bestuurders in Gelderland in de tweede helft van de 19de eeuw. Inhoud: - het bestuurlijk functioneren: aard en duur van bestuurlijke functies binnen het lokale bestuur en binnen allerlei plaatselijke instellingen, zoals b.v. armbestuur, schoolbesturen en kamers van koophandel; - economische en financiĂŤle achtergronden: uit welke economische sectoren zijn bestuurders afkomstig, hoe is hun welstandspositie? - sociale en culturele achtergronden: uit welke sociale geledingen en religieuze richtingen zijn bestuurders afkomstig, hoe is de verhouding allochtonen/autochtonen bij bestuurders, bestaan er (familie-) netwerken van bestuurders? - Bronnen:

Echte garantie hiervoor kunnen we natuurlijk niet geven. Het algemeen bestuur wil eerst de eigen leden de kans geven om in ons tijdschrift te adverteren. Inlichtingen hierover kunt u krijgen bij het secretariaat: Telefoon: 08878-2112.

bevolkingsregisters, burgerlijke stand, gemeenteverslagen, diverse fiscale bronnen, kiezerslijsten van gemeenteraad, provinciale staten en tweede kamer, enz. Diegene die interesse voor dit project hebben kunnen contact opnemen met: de heer S. Daverveld, tel.: 08894-18987 of secretariaat 08878-

Algemeen bestuur

Gevraagd: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst 'Het Land van Maas en Waal', A.G. Schulte. Staatsuitgeverij, 's-Gravenhage 1986. Reacties: 08894-13012 of 08878-2112.

Gezocht: Vrijwilligers die de evenementencommissie willen versterken. Iedereen is welkom om te helpen

2112 of Documentatiecentrum 08894-13012.

DUIZEND BOMMEN EN GRANATEN

In het Graafs Museum (Achter de Kerk nr. 8) is een expositie ingericht die betrekking heeft op de verdediging en beleg van de stad Grave in 1794.

Originele boeken, brieven, platen, militaire uniformen en verdedigingsmateriaal geven U een

indruk van de tijd van toen. De Franse inval in Maas en Waal, met het beleg van Grave, komen op deze overzichtstentoonstelling aan de orde. De expositie is te bezichtigen tot 7 mei 1995 op de zondag en dinsdag t/m zaterdag vanaf 13.30 tot 17.00 uur. Het museum is gevestigd in het centrum van de stad Grave, achter de grote (St. Elisabeth) kerk.

EXCURSIE NAAR BAARN

De evenementencommissie zat de dagen voor de najaarsreis toch enigszins met gekrulde tenen. Het weer zou heel goed een spelbreker kunnen zijn. Er werd dan ook vrijdagavond met spanning naar het weerbericht gekeken. De berichten voor zaterdag 24 september bleken niet al te slecht te zijn. Misschien had Erwin Kroll toch zijn belofte gehouden. Tijdens de voorbereidingen van de reis trof de evenementencommissie in Laage Vuursche weerman Erwin Kroll. Een vrouwelijk lid van de evenementencommissie schreef een boodschap op de verenigingsfolder en vroeg de ober dit aan Erwin Kroll te geven. Na lezing van de boodschap beloofde hij ervoor te zorgen dat het zonnetje zou schijnen op die dag. We werden om 10 uur bij restaurant Greenfields in Baarn voor de koffie met gebak verwacht. Via paleis Soestdijk waren we keurig op tijd en lieten ons de koffie met gebak goed smaken. Na deze koffiepauze ging het met de bus naar het Oranjemuseum onder begeleiding van een aangenaam Oranjezonnetje. In het Oranjemuseum kregen we een uitgebreide rondleiding door de geschiedenis van het Oranjehuis. Deze historische Oranjerondleiding voerde ons ook langs diverse geschenken van waardevol tot kitsch die geschonken waren door zeer Oranjegezinde mensen. Voor diegene die een sterke verbondenheid met het Oranjehuis hebben, zondermeer de moeite van een bezoekje waard. Al wachtende op de rest van de groep stonden enige deelnemers een dikke Mercedes te bewonderen die zeer nauwlettend in de gaten werd gehouden door een chauffeur in uniform. Na enige tijd ging hij naar de auto en reed hem voor het restaurant 'De Generaal', waar inmiddels een deur openging en Prinses Juliana naar buiten stapte. Al keuvelend liep ze met haar armen over

elkaar naar de Mercedes waar ze nog enige tijd heel gewoon bleef staan praten. Dit moet de echte Oranjefans een echte kick hebben gegeven. Al lopende ging het gezelschap naar de koninklijke Wachtkamer. Deze is eind 1800 speciaal voor de koninklijke familie gebouwd zodat ze ongestoord op de trein konden wachten, wat waarschijnlijk vaak andersom was. De laatste jaren wordt hij bijna niet meer door het koninklijk huis gebruikt maar hij mag toch ook niet worden afgebroken. Het interieur is naar de smaak van het Oranjevorstenhuis ingericht en ademt nog de sfeer uit van een enigszins feodaal vorstenhuis. Door al deze indrukken enigszins vermoeid was iedereen aan de lunch toe. En ging het per bus naar het Kasteel Groeneveld. Kasteel Groeneveld is op zich al de moeite waard van een bezoek. Omdat we ons toch wel aan het reisschema moesten houden en we ook rustig wilden eten was er weinig tijd om een wandeling door de tuinen en het kasteel te maken. Toch wat aan de late kant vertrokken we richting Spakenburg.Het gezelschap werd vervolgens opgesplitst in twee groepen. De ene bezocht het Museum T Vurhuus waar een vrouw in Spakenburgse klederdracht een rondleiding gaf. Ze deed dit zo met vuur dat hierdoor de geplande rondleiding voor de tweede groep in gevaar kwam. Men wilde er gewoon niet meer uit. Inmiddels had de tweede groep een rondleiding door een ouderwetse palingrokerij. Hier kon je zien dat het vroeger toch wel een hard leven en veel armoede was. De tijd voor het bezoek aan Spakenburg was volgens veel deelnemers aan de korte kant. Men had er nog wat langer willen blijven zodat men ook een wandeling door Spakenburg had kunnen maken. Zo zie je maar weer dat een reis organiseren niet zo eenvoudig is als het lijkt. De reis werd voortgezet naar Mauritshoeve in Maartensdijk waar men voor de terugtocht nog een borreltje, biertje, portje of iets anders kon gebruiken. Wat later dan gepland werd de terugreis begonnen en als de gemoederen verhit geweest zouden zijn dan zorgde de regen die inmiddels toch wel met enige bakken uit de hemel viel voor verkoeling. Alle deelnemers waren het er over eens dat het een geslaagde reis en dag was geweest. Ze gaan volgend jaar beslist weer mee.

GELDERSE GENEALOGISCHE CONTACTDAG

De 8e Gelderse Genealogische Contactdag zal plaatsvinden op zaterdag 1 april 1995 in motel Tiel, Laan van Westroyen 10, 4003 AZ Tiel, tel.: 03440-22020. Aanvang: 10.00 uur. Sluiting: 16.30 uur. Organisatie en presentatie (voorlopig) - NGV afd. Achterhoek: contactdienst en genealogische informatie; - NGV afd. Betuwe: contactdienst, DTB's en indices andere bronnen w.o. de collectie Culemborg; - NGV afd. Gelderland: contactdienst en microfiches Gelderse huwelijken; - NGV afd. Kwartier van Nijmegen: contactdienst en demonstraties microfiches met microreader; - Vereniging Veluwse Geslachten: contactdienst, publicaties en heraldische collectie; - Werkgroep Maas en Waalse geslachten: contactdienst en fiches DTB Land van Maas en Waal; - Werkgroep Familie- en Boerderijgeschiedenis in Oost-Gelderland: collectie familie- en boerderijnamen. (Voorlopige lijst van) Overige presentatoren Antiquariaat en boekhandel Johan Beek, Barneveld. De heer A.W.H. Holla: informatie over heraldiek. De heer M. Ijzerman: genealogische en historische bronnen West-Betuwe (ca. 13.000 namen). Stichting Oostgelders Tijdschrift voor Genealogie en Boerderij-onderzoek: publicaties en diverse DTB's Achterhoek. - Werkgroep Genealogie van de Historische Vereniging Bommelerwaard met collectie Rueb en andere bronnen. - Westdeutsche Gesellschaft für Familiënkunde, Bezirksgruppe Kleve/Familiënkündliche Verein für das Klever Land e.V.: voorlichtingsmateriaal en naslagwerken. - Computerdemonstraties. Deelname De kosten voor deelname aan deze dag bedragen ƒ 5,- p.p. entree. Een lunch kost ƒ 16,-, consumpties ƒ 2,25 (koffie, thee, bier, frisdrank en sherry, géén gedistilleerd). -

Inlichtingen W.G.M. Arts, Wijchen tel. 08894-16247, L.W.A. Berenbroek, Nijmegen tel. 080-225374, C.P.H. Soetens, Tiel, tel.: 03440-12096. Aanmelding Per briefkaart vóór 20 maart bij Werkgroep Gelderse Contactdag, Hoenderweg 13, 6712 CA Ede. U gelieve hierop te vermelden de namen en adressen van de bezoekers en of men wel of niet zal deelnemen aan de lunch.

KOPIJ voor nummer 83 moet uiterlijk op 10 februari 1995 in het bezit van de redactie zijn.

Het bestuur van de historische vereniging en het streekmuseum Tweestromen land wenst haarleden een voorspoedig 1995.

huzaren. Majoor Hope zag tijdens zijn vluchtpoging de huzaren wel aankomen en hield hen voor de emigranten, dus hun bondgenoten. Helaas ontdekte hij te laat dat het Franse huzaren waren. De slag was voor de huzaren. Tien officieren en 402 manschappen werden krijgsgevangen gemaakt, slechts 2 officieren en 18 anderen konden ontsnappen; de rest was in de strijd gebleven. Een andere onderdeel van het Franse leger wist het 55e regiment Infanterie van de geallieerden uit Altforst te verjagen. Tijdens de zware strijd heeft de hertog - maar eerder zijn bevelvoerder - gemerkt dat de slag bij de Blauwe Sluis waar de Duitse bondgenoten sterk in de verdediging waren, besloten om de stellingen in Puiflijk te verlaten en op te trekken via Altforst naar de Blauwe Sluis. De beslissing was onjuist, of was het een vluchtpoging? De Fransen hadden de troepenverplaatsing opgemerkt en zij konden nu zonder tegenstand het dorp Puiflijk bezetten. Majoor Hope heeft waarschijnlijk geen bericht ontvangen dat het legeronderdeel van de hertog zijn stellingen bij Puiflijk had verlaten en naar de Blauwe Sluis was opgetrokken, wat mogelijk de vergissing van de majoor is geworden. De aangeboden medewerking van het onderdeel van de hertog bij de Blauwe Sluis - als er inderdaad van medewerking sprake was heeft daar niet meer mogen baten. Het (Puiflijkse) legeronderdeel - meest emigranten - werd bij De Blauwe Sluis verslagen. Heeft de hertog de emigranten aan hun lot overgelaten en zelf de vlucht genomen, of hebben de emigranten zelf besloten eindelijk eens in de slag te willen gaan tegen hun persoonlijke vijand, waarvoor zij van de hertog wel de toestemming nodig hadden. Trouwens het was de emigranten wel bekend, dat hen de doodstraf te wachten stond. De Emigranten, die onder commando stonden van de hertog van York en ter verdediging waren opgetrokken lieten 250 gesneuvelde landgenoten achter. Omstreeks 4 uur in de namiddag werd het sein 'terug trekken' gegeven; er werd uitgeweken naar Niftrik, Wijchen en Weurt.

De slag van zondag 19 oktober telde 900 gesneuvelden voor de geallieerden. Het aantal gesneuvelde Fransen is onbekend. De sansculotten namen toen 300 emigranten gevangen, die zij beschouwden als verraders van de Franse Revolutie. Hiervoor was maar ĂŠĂŠn oorlogswet van toepassing en dat was de doodstraf in de vorm van de kogel. Generaal Pichegru, die zijn hoofdkwartier in Empel had gevestigd, kwam persoonlijk naar Puiflijk - dit bevestigd zijn afwezigheid op 19 oktober, hij was op dat moment voor een huidaandoening naar Brussel - gaf opdracht dat de 300 emigranten door een vuurpeleton zouden worden gefusilleerd: zo wilden het de regels van de revolutie. Verondersteld wordt - maar het is niet bevestigd - dat de 300 soldaten/vluchtelingen in een massagraf in de omgeving van Puiflijk zijn begraven. De geallieerde soldaten, die krijgsgevangen waren gemaakt, konden na ontwapening naar huis terugkeren. De meesten meldden zich weer bij hun legereenheid. Het verslagen leger van de geallieerden trok zich terug naar Nijmegen. Een spoor van plundering en brandstichting markeerde de wegen, die zij waren gegaan. In Nijmegen werden zij (Engelsen, Hessensen, Hannovers en Hollanders) onder bevel gesteld van de twee Nederlandse prinsen Willem en Frederik en de hertog van York. De hertog verplaatste in allerijl de rest van zijn leger ook naar de overkant van de Waal en vanuit Groesbeek bracht hij op 21 oktober zijn hoofdkwartier over naar Arnhem. Veilig boven de Rijn. Het is merkwaardig dat slechts een gedeelte van zijn leger in Maas en Waal (bij Druten) bij de strijd betrokken was. Uit de werkwijze van de hertog kan geconcludeerd worden dat hij voor Pichegru op de vlucht was, maar was dat wel het geval? Heeft hij bewust hoofdzakelijk de emigranten ingezet of is hij gezwicht voor het verzoek van de emigranten? Om zo te trachten zijn eigen troepen - de Engelsen - te kunnen sparen. Er is veel geschreven over de hertog en meestal in zijn nadeel, terwijl de Nederlandse prinsen nergens aktief aan de strijd hebben deelgenomen.

Kasteel Batenburg in 1732, ruim 60jaar voor de brand.

In de avond direct na de veldslag werd in Nijmegen door het geallieerde leger - dat aan de grens van Nijmegen haar kampement had opgeslagen - een begin gemaakt om op te breken. Het trok al meteen in die nacht en de daarop volgende twee dagen over de Waal. Generaal Walmode bleef met een korps van ongeveer 10.000 man in Nijmegen achter voor verdediging van de stad. De plaatselijke bevolking in het Land van Maas en Waal was getuige van deze bloedige veldslag. De schaarse gegevens maken duidelijk dat de Fransen hardhandig hebben toegeslagen, waarbij ook burgers niet werden ontzien. De auteur van het dagboek schrijft:

'24 october De Brug van Lithoyen vervoerd en omtrend de Langelse Sluijs gelegd'. De brug kwam nu te liggen ten zuiden van Overlangel bij de Keentse Uiterwaarden en via de Uiterdijk en Keent wilden de Fransen zo snel mogelijk de stad Nijmegen bereiken. Het troepentransport dat snel moest optrekken naar Nijmegen ondervond grote vertragingen omdat geen gebruik gemaakt kon

worden van de Graafseweg en de schipbrug in Grave (de vaste oeververbinding met Gelderland) die beide nog in bezit waren van de geallieerden (waarover verder op meer). Ook weet de dagboekschrijver te melden:

'26/27 october s'nagts het Gasteel tot Batenburg half afgebrand'. Zes Franse soldaten hadden met opzet het kasteel in brand gestoken. Zij hadden stro in de kamers gelegd en dat met zwavelstokken aangestoken. De aanleiding tot deze brand moet een meningsverschil zijn geweest over

het verwijderen van de wapenborden in de Hervormde kerk. De Fransen of de Patriotten kregen geen toestemming daarvoor, en nu wordt verondersteld dat zij om die reden het kasteel van Batenburg hadden aangestoken. Slechts een klein gedeelte is toen door

brand verwoest. De sloop die toen en in de jaren daarna is gedaan, heeft van het prachtige kasteel een trieste ruĂŻne gemaakt. Op 8 november viel Nijmegen in Franse handen, nadat ook hier een laatste gedeelte van het Engelse en Hessische leger op de vlucht

neerd lag, was het noodzakelijk dat zij in snel was geslagen. Een van de eerste maatregelen die de Fran- tempo naar Nijmegen konden oprukken. De sen ondernamen was het reinigen van de schipbrug bij Teeffelen is voor deze oversterk vervuilde stad. Drek en vuiligheid vul- tocht op 24 oktober overgebracht naar de omgeving van de dorpen Overlangel en den de straten. Keent (zie boven). De overtocht van generaal Salme is terstond gestart, niets en nieSTAD GRAVE In 1794 wordt besloten om de stad Grave te mand hield hem tegen. voorzien van een extra verdediging tegen het Na ruim een maand van voorbereidingen waarbij de stad Nijmegen op 7 november oprukkende Franse leger. De 73-jarige generaal De Bons (* Breda op 8 werd ingenomen - zijn op 30 november de november 1720, + te Heumen op 4 novem- Fransen begonnen met het bombardement

ber 1800) geeft op 14 september het bevel, dat met medewerking van 40 ruiters in het Land van Maas en Waal - het zijn de dorpen Niftrik, Batenburg, Maasbommel en Alphen geworden - een groot aantal grote boten op te halen en de kleine boten te verbranden. Nadien geeft hij bevel dat alles in de omgeving van Grave (in een straal van ongeveer l km) moet worden platgeschoten en gesloopt. Aan de emigranten die in Nederasselt zijn gelegerd wordt opdracht gegeven daar alles te slopen, want generaal De Bons verlangde een open schootsveld om op die manier de verrichtingen van de Fransen te kunnen zien. Omstreeks 26 september 1794 begon het Franse leger - onder leiding van generaal Salme - aan een snelle opmars naar het oosten van Brabant. In Grave komt er een onverwachte grote tegenstand die aan de opmars een einde maakt. De Fransen besluiten eerst het Land van Maas en Waal en daarna de stad Nijmegen in bezit te nemen. Om het plan te kunnen realiseren moeten zij buiten het schootsveld van generaal De Bons blijven. Na de bloedige veldslag van 19 oktober in Maas en Waal bezetten de Fransen op 21 oktober de dorpen Nederasselt en Overasselt. Nederasselt was strategisch van groot belang in verband met het plaatselijke wegennet Nijmegen-Grave-Mook. Voor de

stad Grave viel toen de verbinding met Nijmegen weg. Het dorp Wijchen kwam op 22 oktober in Frans bezit. Voor generaal Salme en zijn leger, dat nog steeds in de omgeving van Grave gestatio-

op Grave. Na een maand van harde strijd moet De Bons alsnog op '27 december Grave aan de Franschen overgegaan', (vlg.Loeffen) de strijd opgeven. Na overgave (28 december) kreeg generaal De Bons een vrijgeleide naar Holland. Voor zijn dappere inzet is de nieuwe kazerne, die in Grave in 1939 is opgebouwd naar 'Generaal De Bons' vernoemd. Het grandioze idee van De Bons en de uitvoering daarvan om de stad Grave te verdedigen - Grave veranderde in een grote puinhoop - en vervolgens om alles binnen een straal van l km plat te bombarderen en te slopen is hem niet in dank afgenomen. De Franse overmacht was gewoon te groot voor het geallieerde leger en daar was niets tegen te doen. De schade die toen ontstaan is en later - door de beschikking van 30 mei 1797 - getaxeerd en gedeclareerd als volgt: De oude kerktoren in Nederasselt op 5.515 gulden. Bierbrouwer Leendert Derks, die een bierbrouwerij had aan de Veerstraat vlakbij de oude kerktoren zag zijn gehele bezit gesloopt worden. Hij heeft een schade gedeclareerd van ruim 4766 gulden. Jacob Bruisten had een schadepost van ruim 7000 gulden. Het plaatselijk gemeentebestuur van Nederasselt had eveneens veel schade in de vorm van het leveren van de nodige levensmiddelen bij het passeren van generaal Salme en schade aan dijk en wegen voor totaal

1000 gulden. De totale schade van Nederasselt - in 121 schadeformulieren opgemaakt bedroeg toen ruim 91.000 gulden. Op 7 december schrijft de auteur in zijn dag-

De hoek: 'De schuyten en andere vaertuygen door de Franschen /o van de Maas als elders opgehaald, hebbende van Megen er /es medegenomen', l i e t waren niet alleen de holen van de Brabantse bevolking, ook (lelderland ontkwam niet aan de/.e invordering. Builen de/e boten luidden de Kransen dringend behoefte aan paarden en karren voor transport van oorlogsmateriaal en voedsel. De be/.etter betaalde mei 'assignaten'. De gedupeerde eigenaar ontving dan een grote partij waardeloos papier. K.nkele gemeenten en de overheid hebben nadien de u i t b e t a l i n gen voor hun r e k e n i n g genomen, /ij betaalden aan de gedupeerde eigenaars ir iel hel volle bedrag, maar de gedupeerden hadden rru wel de beschikking over contant err waardevast geld. Met de dag werd de armoede en ellende in alle veroverde gebieden erger. Meer en meer begon duidelijk te worden dat er een grote hongersnood voor de deur stond en dal juist

â&#x20AC;˘1794/95. voor het invallen van de winter. De gevreesde w i n t e r , die vooral'werd gegaan door'een natte herfst, begon in de n a c h i van 15 op l (i december' met een eerste vorstperiode, die meteen al /.o s t r e n g was dal de dagboekschrijver omstreeks 21-22 december heeft k u n n e n vermelden: ' D e - Maas gaan / i t l e n ' . Op 24 december vroor hel II graden. Begin j a n u a r i 1795 kwam de t e m p e r a t u u r even boven het vriespunt, maar irr de nacht van 7 op 8 j a n u a r i vroor het l graden. De strengste nachtvorst werd geregistreerd op 22 januari irret l (i graden vorst. In de/e toestand /alen de sansculolten gevangen in hel I,and van Maas en Waal. Noodgedwongen hadden /ij van rivierklei aarden h u l l e n gemaakt om enige beschutt i n g Ie hebben legen de strenge kou, die /ij in F r a n k r i j k nog nooit hadden meegemaakt. De aanhoudende strenge vorst gaf de mogelijkheid o r r r over het rivier ijs andere plaatsen Ie bereiken, en van de/e mogelijkheid maakten de Kransen eerr dankbaar gebruik.

Stadhouder Willem V neemt de urijk naar Engeland. Op 26 december schrijft Loeffen: 'De Franschen omtrend Empel over 't ijs over de Maas in Bommel (=Zaltbommel) getrokken, vvaerop de Golonel der Hussaren, zijnde deze tot Maasbommel en die bij d'Heer Drossard gelogeerd nagetrokken' (=nagereist). Volgens een niet bevestigd verhaal zijn omstreeks 20 december 1794 ongeveer 34.000 Franse soldaten - komende over het ijs vanaf Berghem naar Teefleien - gedwongen geweest om een nacht in Teefleien te bivakeren, omdat de schipbrug die over de Maas lag het begeven zou hebben. Dit verhaal is op vele punten niet betrouwbaar. De Franse vrijheidstrijd was nu niet meer te stoppen. Op 4 januari 1795 trokken de sansculotten bij /altbommel over de bevroren rivier de Waal. Door heri werden 5 a 600 boeren gevangen genomen en naar 's-Hertogenbosch afgevoerd. Op 7 januari viel Tiel:

Utrecht heeft zich op 16 januari vrijwillig overgegeven. Boven de Rijn ondervond het Franse leger geen tegenstand, mede als gevolg van het feit dat het leger der geallieerden daar niet paraat was en men zich daar

veilig waande achter de Hollandse Waterlinie. In een rustig maar wel goed overwogen

tempo werd /.o geleidelijk aan geheel Nederland door de Franse ingenomen. Stadhouder prins Willem is met zijn gezin op 18 januari 1795 vanuit Scheveningen met een visserspink het land ontvlucht naar Engeland. De bevolking in de Republiek werd geconfronteerd met grote problemen van armoede, honger, met een vreemde krijgsmacht en staatshoofd. Voor de veroverde gebieden waren de gevolgen van de Franse oorlogvoering zeer slecht. Steeds maar weer moest er gezorgd worden voor grote hoeveelheden voedsel, transportmiddelen en paarden. De mensen waren verplicht om duizend mandagen te gaan werken tot voordeel van de bezetter. De winter was zo bitter eii ijzig koud dat alles wat maar enigszins brandbaar was gebruikt werd voor brandhout. Het is nu haast onmogelijk om ons voor te stellen in wat voor benarde toestand onze voorouders toen moesten leven. Aan alles was gebrek. Vele

mensen zijn in die periode een ellendige dood gestorven. Het Land van Maas en Waal heeft de grootste veldslag te verwerken

De Vrijheidsboom, het symbool ra» de vrijheid met een rode muts op de top, en een j ge kregen en de nasleep van de/e veldslag

dicht.

was hard en bitter. De Heren in Den Haag en

In de/.e /ware en moeilijke tijd van oorlog, koude en hoog waterwaren de Patriotten de grote leestmakei s. Jubelend en dansend vermaakten /ij /ich om de vrijheidsbomcn. die in (al van plaatsen door hen waren opgericht. Mensen, die niet aan de vrijheidslees-

anderen die menen het te weten, /.eggen dat het een 'fluwelen revolutie was /onder

bloed vergieten. De toenmalige bevolking in het l,and van Maas en Waal en de geallieerde soldaten dachten daar geheel anders over. /.ij wisten wel beter. Op 27 januari kwam er een einde aan de vorstperiode. Het ijs kwam op !)1 januari al

wat los te /itten. De dooi /ette lang/aam door en het Maaswatcr begon een steeds hogere

stand te krijgen. Het dooiproces verliep langzaam maar wel erg verontrustend. Op H februari was de Maasdijk bij het dorp Lith op vijl plaatsen hc/,wckcn en aan de kant van (ïcldcrland bij Alphen was een dooi braak

icn wensten deel te nemen, waren genoodzaakt dit alsnog te doen. al was het alleen maar voor het oog van de Kransen. Op yondag l maart dansten de inwoners van kavenstein om de \rijheidsboom en de inwoners uit Maasbommel op l (i april. Kr kwam een

nieuwe bestuursorganisatie

opgang naar Krans voorbeeld. Al spoedig werd in 171)5 de Bataalse Republiek uitgeroepen (]7U;>-IH()r»). Op 2H en 20 maait werden

waarbij de watermolen het moest ontgelden.

de eerste verkie/iugen gehouden en enkele

Het weer speelde de bevolking aardig parten, want het vroor, sneeuwde, er was een harde oostenwind en veel hoogwater. Op 21 Ichruari /at de Maas voor de tweede maal

dorpsgenoten met wat aan/ien vormden het eerste 'gemeentebestuur' en de burgemeester.

De Kranse be/.etter pakte de /aken rigoreus

aan: bestaande rangen en standen werden afgeschaft en adellijke titels verboden. Bestaande familiewapens werden op last van de bezetter verwijderd, wat vooral voor de huidige genealoog een groot nadeel is bij zijn genealogisch/heraldisch onderzoek.

De oorlogstijd heeft ruim negentien jaar geduurd en nu vragen wij ons af: was dit alles zo nodig om te komen tot een verbetering van het leefniveau. Het antwoord is 'JA'. In de periode voordat de Fransen ons land kwamen bezetten en aan ons de vrijheid wilden brengen was er grote wanorde. De rijken Gezien de oorlogsomstandigheden van toen - stadhouders en regenten - werden rijker en en de belofte van gelijkheid, vrijheid en de armen werden met de dag armer. Ook het broederschap werd op 14 februari 1795 in beleid van de overheid liet veel te wensen Druten al aardig wat geweld gebruikt onder over. De oorlogstijd was een beroerde periode plaatselijke bevolking van verschillende de in het leven van onze voorouders. Het godsdiensten betreffende de uitvoering van heeft hen handen vol geld gekost. Vele kleivrijheid van godsdienst en het bezit van de ne gemeenten in het Land van Maas en Waal plaatselijke kerk. kwamen in financiĂŤle problemen. De inwoEen publicatie van het 'Provintiaal Collegie ners uit Bergharen betaalden voor de verkrevan Politie, Finantie en algemeen Welzijn, in gen vrijheid wel een groot bedrag van 21.376 naam en op resolutie der provisioneele Ver- gulden. Dat was voor toen een gigantische tegenwoordigers van het vrije Volk van Gel- hoeveelheid, maar het staat in geen verhouderland, in dato 2 May jongstleden, (2 mei ding tot de schade die Nederasselt en Grave 1795) Doet te weten': Dat via verschillende hadden ondervonden. Zij en alle anderen binnen gekomen klachten, zeer bijzonder hadden dat er graag voor over. Slechter kon uit het Kwartier van Nijmegen, en zeer het immers niet meer. bepaaldelijk uit het Ambt van Maas en Waal, dat enkele Rooms Katholieken - ondanks de Met dank aan de heren Th. Hamers te Grave, J. vele waarschuwingen - zich meester willen van de Mond te Mook en W. van Rossum te Nijmemaken van kerken en scholen van de Gere- gen. formeerde Gemeenten. Christie Arends

'Maria met Kind' in de Rooms-Katholieke kerk van Boven-Leeuwen De parochiekerk van Boven-Leeuwen bezit een fraai houten Mariabeeld dat uit de late middeleeuwen dateert. In mijn studie kunstgeschiedenis te Nijmegen heb ik dit beeld aan een nader onderzoek onderworpen. Tot nog toe bleek het beeld nauwelijks op een gedegen manier onderzocht te zijn. Het is mijns inziens mogelijk een nauwkeuriger beschrijving te doen dan tot nu gedaan en wel aan de bij naam bekende Dries Holthuys. Maria is staand afgebeeld en kijkt naar het in haar armen liggende Christuskind. Zij draagt een soepel onderkleed met daaroverheen een zwaar kleed met een hoekige halsuitsnijding en een geplooid kraagje. Het in het mid-

den gescheiden haar valt in krullende lokken over haar schouders naar beneden. Het liggende kind heeft weelderige krullen en is gekleed in een tuniekje. Zijn rechterhand is in een spreekgebaar opgeheven en in de lin-

kerhand draagt hij een wereldbol, daarbij ondersteund door de rechterhand van zijn moeder. Het eikehouten beeld was vroeger voorzien van rijke polychromie, maar is nu afgeloogd. Het is van de achterzijde uitgehold en is ongeveer honderdvijftien centimeter hoog. In 1972 is het gerestaureerd door de inmiddels overleden restaurateur H. Mares uit

Maastricht. Aangezien er geen rapport bestaat van de restauratie, is niet precies bekend wat Mares heeft gedaan. Na de restauratie heeft het beeld weer schade opgelopen tijdens een diefstal in 1980. Het beeld is uit de kerk gestolen en wonder boven wonder enkele maanden later weer teruggevonden bij een antiquair in Duitsland, waarna het in ere hersteld is in de kerk. De schade opgelopen tijdens dit avontuur bleef beperkt tot een vinger van het kind en de voet van Maria.

In de (kunst)historische literatuur wordt het Mariabeeld uit Boven-Leeuwen voor het eerst vermeld in een tentoonstellingscatalo-

gus uit 1953.1) De auteurs dateren het omstreeks 1520 en zeggen dat het in het KleefsGelders gebied is gemaakt. In 1958 wordt het door J. Leeuwenberg, toenmalig directeur

van het Rijksmuseum in Amsterdam, toegeschreven aan een beeldensnijder die bekend is onder de noodnaam Meester van de Emmerikse kerkkroon.2) De volgende vermelding vinden we in een catalogus van het Aartsbisschoppelijk Museum in Utrecht in 1962, waar het beeld een duidelijke beschrijving krijgt en bovendien wordt vergeleken met een beeld uit het museum aldaar.3) Dit laatste beeld betreft een 'Maria met kind' op een maansikkel dat de helft van een zogenaamde Marianum vormt, een tweetal gelijke beelden die met de rug naar elkaar toe beeld van toepassing. 'Omgeving' wil zeggen boven in de kerk hangen. De overeenkom- dat het niet gaat om de meester Dries Holtsten tussen dit beeld en het Mariabeeld in huys zelf, maar dat het door medewerkers Boven-Leeuwen zijn verbluffend. De vroege- van zijn atelier is gemaakt of door een leerre conservator van de beeldhouwkunst in het ling van hem wiens stijl dicht bij de zijne ligt. genoemde museum, de onlangs overleden Daarna is het een tijdje stil rond het beeld en D. Bouvy, schreef het eerstgenoemde beeld pas in 1982 wordt er weer over geschreven toe aan de Kleefse beeldensnijder Dries Holt- door G. Lemmens in het boek over het klooshuys en omgeving en dateert het rond 1500. ter Soeterbeeck te Deursen bij Ravenstein.4) Deze toeschrijving lijkt ook op het Leeuwse Lemmens schrijft een 'Jozef met Christus' uit

dit klooster toe aan Dries Holthuys wat later bevestigd wordt door G. de Werd in een artikel in het tijdschrift Antiek in 1992, waarin hij de scĂ¨ne uit Deursen vergelijkt met een kerstgroep die hij eveneens plaatst in het Kleefs-Gelders gebied rondom Dries Holthuys.5) Lemmens maakt bij de beschrijving van de 'Jozef met Christus' een vergelijking met het beeld uit Boven-Leeuwen. Vooral de beide Christuskinderen laten duidelijke overeenkomsten zien. Tenslotte wordt het beeld beschreven in Schulte uit 1686.6) Het is vreemd te zien dat Schulte het beeld uit Boven-Leeuwen aan Meester Arnt toeschrijft. Arnt van Kalkar/Zwolle is een belangrijk beeldhouwer uit de periode rond 1470-1480. Hij gaat aan Dries Holthuys vooraf. De verschillen tussen het werk van Meester Arnt en het Mariabeeld uit Boven-Leeuwen zijn echter zo groot dat hier van een verkeerde toeschrijving sprake is. Het Mariabeeld uit Boven-Leeuwen dat tot nu toe dus bekend staat als uit de 'omgeving' van Dries Holthuys is mijns inziens zelfs aan deze meester zelf toe te schrijven. Van deze Dries Holthuys is uit documenten bekend dat hij in 1496 een stenen 'Maria met kind' leverde voor de dom van Sint-Victor in Xanten. Hel beeld bevindt zich erg hoog in de kerk en is met het blote oog moeilijk te zien. Met behulp van een verrekijker en foto's is een vergelijking wel degelijk mogelijk. De gezichten van de Maria te Xanten ĂŠn te Boven-Leeuwen vertonen gelijke kenmerken zoals het fijne mondje, de lange slanke neus en de ingevallen ogen. Ook het over de schouders uiteenvallende haar is bij de beide Maria's zo goed als identiek. De beide lachende Christuskindjes hebben hetzelfde ondeugende gezicht. De vergelijkingen zijn mijns inziens zo overtuigend dat een toeschrijving aan Dries Holthuys verantwoord lijkt. De kwaliteit van het Leeuwse beeld, zowel wat betreft het houtsnijwerk als de vrije voorstelling van het spartelende kindje in zijn moeders armen is van een opvallend hoog niveau en komt in praktisch alle opzichten overeen met het beeld in

Xanten. Als we dan tenslotte naar een datering zoeken kan het volgende worden opgemerkt. Het genoemde beeld te Xanten is zoals gezegd uit documenten bekend en daarin in 1496 gedateerd. Het lijkt verder een van de eerste bekende werken van Holthuys te zijn. Zo redenerend kan men er van uitgaan dat het beeld in Boven-Leeuwen in ieder geval later is gemaakt. De overeenkomsten van beide beelden zijn zo groot dat het beeld uit Boven-Leeuwen rond 1500 of kort daarna te dateren is. Noten: 1. Onze beeldhouwkunst der late Middeleeuwen, tentoonstellingscatalogus Eindhoven 1953. 2. Middeleeuwse kunst der Noordelijke Nederland.n, tentoonstellingscatalogus Amsterdam ] 958. 3. Beeldhouwkunst van de Middeleeuwen tol heden, tentoonstellingscatalogus, Utrecht 1962. 4. R. van Dijk, Het klooster Soeler/xec.k te Deunen 1732-1982, Tilburg 1982.

5. G. de Werd, 'Twee Nedenijnse kerstgroepen door de Ktee/se beeldhouwer Dries Holthuys', Antiek nummer 27, 1992-1993. 6. A.G. Schulte, De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst. Het Land van Maas en Waal, Den Haag 1986.

JACOBOS JASBI *All BABBI

•DL.nBOS

Laurentius Peters en Maria Theunlssen de Bondt

Er Bert Jansen en Al legenda

Johannes Wolters en Johanna

• Keent 4-10-1685 t

Overasselt 19-5-1755

zn. van rranciscus Mol ters en Catharlna

van

dr . van Markus Hendriks en Antonla

zn. van Hubertus Jacobs Vos en Gerarda Jansen

AUTOOai JABBn

nABT a WTLLKMS DBBKKBS

VOS

ASVA HAUA JAKWM

sle m- 16

«Ie «r 17

30 rBACJCISOS

31 AUOIAA

mUBUWa BAXT1MAABS

MAkUA JACOBS Of «HOU»

dr - van

zn. van

Jacohus

Mllhelnus

dr. van

Jansen en Anna Maria Jansen

Bruijn en Nathea Geraedta

Maria de Bruijn

• Keent

f Balgolj 28-11 -t 78fi

1 Keent en 17«i»

dr. van Johannes Ermers en Maria Jansen

dr. van WilhelKUS Hendrik» Dekkers en El l&abeth Gljsberts

Brae

Hans tel Jn

landbouwer naslfiter

akkerbouw.

HBLJHHUC

liflltf fc «BKISSK

Dl Boaarr

dr. van van Haren Schepen te Balgolj en Eerke Jansen Seben

JDHAWnS

UOUBSB

• WIJchen

landbouwer

• Beek

Hederasselt 3-2-1690 t Balgoij 12-8-1763

* Baluol] 9-4-1708

• Keent 24-3-1696 t Hljchen 31-10-1758

*• Ovarassel t

28-4-1723

• Keent/B»lgolj 29-41714

landbouwer op 't 8oth • Keent 6-7-1718 t Overasselt 21-12-18O8 M Overasse It

* Overlangel ca 1715 t Nederass. april 1785

9-4-1741

UAUBJOTTDS JACOBS Vafl mugf

Nederasselt ca 1715 t Balgolj 23-2-1780

• Keent 16-8-1721 t Nederasselt 31-7-1782

VOS

* Mederasselt 25-1-1756 t Balgolj 22-4-1801

• Balgolj 31-12-1743 l Balgoij 22-4-1795 - Balgolj

3-8-1749

3O-5-17J1 T nalgol) 25-6-17B5

« B a l g o l j 5-2-1747

BABTanxsenn •muini

landbouwer * Nederasselt ca 1728 t Nederasselt 28-1-1816

landbouwei- op ' t Roth. * OvetraAae It 11-7-1771 It 29-9-1848

» Balqoi-

HABTA runcuasü VA» BARrm

• Keent 10-10-1737 1 Nederasselt 19-1-1008

• Bvijk 25-2-1748 t Keent 23-12-1811

• Keent 27-8-1745 t Keent 23-4-1811

22-8-1762

- Balgolj

29-4-1772

JAOnSIIKA •IIJTKMTSTA

landbouwer * Nedernaselt 15-4-1775 t Hederasselt 6-5-1852

2-8-2782 t 23-2-1857

• Balgolj 11-6-1743

SBIA3TXUOS •1IJJÜB BASTfAAm

ASTTOila^ aAKTKH

MABXA 00LTKKS

20-5-1716 t 25-5-1780

•MUA OACOBS TAH BABJBI

FKAMCI3CU S WAM BAKBU

(2) Balg o i j

Hedcrasftelt

"p Balqolj

8-5-1751

t NederrBBS.

landbouwer

•• Neder asse It 20-11-1743

AUA PARIA JAMS!

* Overasselt ca 1728 Q Overasselt 20-5-1801

ca 1700

W1U.KIC3

• Keent 4-1O-1778 t Hederasselt 22-1-1852 t

6-2-181O

23-4-1816

MARIA HARTEN

LAURENTIUS VAN HAREN

landbouwer te Nederasselt * Overasselt 9-5-1816, f Nederasselt 3-9-1890 oo Overasselt LAMBERTUS

FRAN CISCUS

landbouwer an tapper te winasen —

Velp ( N B )

27-!>-189<>

CKKAJtDIBA

( K i e l ne Abrend) t 28-3-1858 HABIA

JABUtm

Kwartierstaten en artikelen gevraagd De oproep van de redactie een paar nummers geleden heeft al een aantal kwartierstaten opgeleverd. Voor een gemakkelijke verwerking kunnen indieners van hun kwartierstaat als /e in het bezit zijn van het genealogische programma Gens-Data het beste hun data-bestanden per floppy opsturen. Het gaat dan om de plaats-(NAAM.PLT), persoons-(NAAM.PRS), relatie-(NAAM.RLT) en opmerkings-(NAAM>OPM) bestanden. Mocht u niet in het bezit zijn van het genealogische programma Gens-Data dan ontvangen wij Uw kartierstaat graag in getypte vorm.

* Nederasselt 17-3-1820, 6-5-1846

f Nederasselt 9-3-1880

VAN HAREN Reed (De Eenheid) en Hatert (Dorpacaf e) t Hatert 1O-6-393O * Velp 24-2-1868

t Heen bij

Mijnenen 16-1-19O8

Hiernaast doet de redactie een oproep voor artikelen. We denken hierbij aan verhalen rondom een voorvader, familie, geboortehuis, opmerkelijke vondsten in archieven, etc... Ook is de redactie geïnteresseerd in verhalen die betrekking hebben op een bepaalde plaats, een tijdvak, plaatselijke gebruiken, beroepen, etc. . . Het enige criterium is dat Uw verhaal betrekking moet hebben op het gebied van Maas en Waal. U kunt Uw bijdrage opsturen naar Pieter van Bernebeek, redactiesecretaris, Postbus 343, 6600AHWijchen.

JAARVERSLAG 1993

Afd. Nijmegen en Omstreken Arheologische Werkgemeenschap voor Nederland tEEN PAAR BIJZONDERE VONDSTEN VAN DE SCHOENAKER TE BEUNINGEN W. Tuijn

De reeds in het voorjaar 1992 door T. Stuart op het nieuwe industrieterrein de 'Schoenacker' gevonden zaken zijn het vermelden waard. De eerste twee vondsten deed hij met de metaaldetector bij de aanleg van het hoofdriool in het wegcunet van de nieuwe Woerdsestraat. Dit cunet was reeds opgegraven door de ROB (projectleider de heer R.S. Hulst). Als eerste vond hij de bronzen ruiterspoor, waarvan de ijzeren prikker was weggeroest zie af b. 1). Het is een z.g. 'Schlaufen'-spoor (met lussen aan de uiteinde van de beugel). ï 7 Volgens Van Es/Hulst1 zal de datering ongeveer liggen van hetan het einde van de 7e eeuw tot in de 8e eeuw. Zijn tweede vondst betrof een puntgave denari- Afb. 1. Bronzen ruiterspoor van de Schoenacker. us, een zilveren Romeinse munt van keizer Commodus (180-192 n.l.). De heer R.W. Reijnen Roman Empire in the British Museum IV, pag. 741, no. 278. De munt is geslagen te Rome in determineerde de munt als volgt: 190 n.C. Voorzijde: keizerskop met lauwerkrans, naar Later ontdekte de Hr. Stuart in de sleuf van een rechts kijkend. Randschrift: M COMM ANT PF-EL AVG BRIT PP zijtak van het riool de ronde, donker gekleurde insnijding van een waterput. Hij groef hem uit en oftewel Marcus Commodus Antonius pius felix (plichtsgetrouw tegenover goden en mensen en maakte een tekening van het gehele profiel. Diazegenbrengend). Augustus (de met de hoogste meter van de put was 80-100 cm en onderin bevonden zich wat vlechtwerk resten van twijmacht beklede heerser). Brittanicus (overwingen. Daartussen lag een kompleet z.g. spitsbuiknaar van de Britten) Pater Patriae (Vader des potje, glanzend zwart, gereduceerd gebakken Vaderlands). Keerzijde: Libertas staande, hoofd naar links, met een ring van handgestempelde rozetjes op pileus (puntmuts) in haar rechterhand en vrij- de schouder (zie afb. 3). Böhmer2 geeft deze aan als type B 1 a, met een datering van 525-600 n.C. heidsstaf (Vindicta) in de linkerhand. 3 Randschrift LIB AVG PM TRP-XV COS VI oftewel (Stufe III) Pirling geeft 2 voorbeelden van deze Libertas Augusti (vrijgevigheid van de keizer) vondst uit de graven van Krefeld-Gellep, datePontifex Maximus (hogepriester) Tribunicia ring: einde Stufe II, dus 500-525 n.C. Potestate (bekleed met de bevoegdheid van de Resumerend kunnen we het potje in de eerste Republikeinse volkstribuun) en wel voor de XVe helft van de 6e eeuw plaatsen. keer en voor de Vle keer een Consulaat (ereambt). De ruiterspoor en speciaal het potje tonen weer Hij staat vermeld in de 2 belangrijkste muntboe- eens aan dat dit gebied van de Schoenaker ken, het RIC (the Roman Imperial Coinage) III, (waaronder dat van de Ooigraaf en de Hoge pag. 389, no. 208 en het BMC (Coins of the Woerd) ook in de Merovingische tijd bewoond is

geweest (zie ook jaarverslag 1989, blz. 16).

1. Van Es W.A. en R.S. Hulst (1991) Das Merovingische Graberfeld van Lent, p. 112. 2. BÖhmer K. (1958) Die Frankische Altertümer das Trierer Landes. 3. Pirling Renate (1966) Das Römisch-Frankische Graberfeld van Krefeld-Gellep.

Afb.

3. Merovingische spitsbuikpot.

LiteratuurSignalement r—-"*•« tn •^Offr^-, ijfi """*•

Een * voor een titel betekent dat deze titel op het Documentatiecentrum raadpleegbaar is. JaGERS,G J.M., Catalogus van de handschriftencollectie van het Rijksarchief in Limburg; Maastricht, 1991. (02 en 930.25). (Publicatie Rijks-Archief Limburg nr.46).

* BATAVEN, '- tussen mythe en werkelijkheid'. Historische tentoonstelling in Wychen; in: De Waalkanter, dd. 21-3-1991, afb. (069 en 903). * DEKKERS, J.G.W.R., De collectie Spits; in: Tweestromenland, nr. 67 (1991), p.18-20. (069 en 92). * FOTOTENTOONSTELLING, - 'Bouwen aan een bouwval'; in: De Waalkanter, dd. 7-

2-1991, afb. (069 en 729.54). monumentenzorg

* REGTEREN, R. van, Van 't Lindenhoutmuseum Neerbosch. Van Weesinrichting naar Jeugdwelzijnsinstelling; in: Nijmeegs Katern, jrg. 4 nr. 5 (nov. 1990), p. 2-5, afbn.

(069

en 362.7/8).

* BRAND, R van den, 750 Jaar Kasteel Boxmeer eens brandpunt tussen Brabant en Gelre; Venlo, 1991; 400 p., afbn., lit., reg., tekn. (23; 355.48; 92 en 93D). p. 102-103: Arnt van Hoemen-Odenkirchen, heer van Ammersooy ca. 1385 (92) p. 106: Slag bij Niftrik 1388 (355.48) p.121-122: Boxmeerse leengoed Mommersleen te Maasbommel 1452-1683 (93D) p.239-240: wonderbaarlijke genezing van W.J.Jacobs uit Keent in Kevelaer 1643 (23 en 92)

* EVANGELISTEN, - terug in Puiflijkse kerk; in: De Waalkanter, dd. 7-3-1991, afb.

(246/247 en 726.54).

schap. Heraut Gelre en zijn erecodes;

JAN, - Peters 'makelaar' in kerkelijke

Amsterdam. 1990; 320 p., afbn., bijln., lit., reg. (323-3).

kunst; in: De Sleutel, Informatiebulletin Bisdom Roermond, jrg.19 nr.15/16 (aug.

dissertatie RU Leiden; Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen, dl. 1.

1991),p.28-31.afbn. (246/247en92). * BOOGAARD, P.Th., Verslag van den stoffe* ARTS, W.M.G., Parochiegeestelijken in het

Land van Maas en Waal; in: Tweestromenland, nr.70( 1991), p. 3-15. (262.1). * CROONEN, H., De Pastoors van Aderden van 1500 t/m 1818; in: Tweestromenland,

nr.68 (1991), p. 12-15. (262.1). * TIELEN, T. [=A.H.A.M.], Een bericht over

lijken en zedclijken toestand der arbeidende volksklasse ten plattenlandc, in het zuidelijk deel der provincie Gelderland; in: 'Den zedelijken en materiĂŤlen toestand der arbeidende bevolking ten platten lande . Een reeks rapporten uit 1851; Groningen,

1991,lit.,rcg. (323.3). uitgave Nederlands Agronomisch-Historisch Instituut, onder redactie van j.L.van

het werk van een minderbroeder in het Rijk van Nijmegen; in: Tweestromenland, nr. 68

Zanden.

(1991), p. 10-11. (262.1 en 271.3). Augustinus a Gastro, 1672-1703 pastoor te Ewijk.

misch-Historische Bijdragen dl. XIV.

* EEUWFEEST, Een - rond Sint Antonius Abt: Overasselt en Nederasselt 1891-1991, o. red. van W. Kuijpers en A. Coppens-Bae-

ten; z.pl.. 1991; 135 p., afbn., lit. (262.2). parochiegeschiedenis

= Historia Agricultura dl. XXI; = Agrono-

GIESBERTZ-LUKASSEN, A., Grondbelasting en dijklasten in Ewijk 1647/1649 met vermelding van alle eigenaren en pachters: transcriptie van de verpondingen en dijkcedullen; Nijmegen, 1991. (336.2 en 352.91). Vrijwilligersgroep Nijmegen in Kaart gebracht.

* [GELDER, J .A. van], Heilig Bumke; in: * BEP. - en Nettie Visschers uit Puiflijk: 25 Hier en Ginder, jrg. 32 nr. 11 (nov. 1991), jaar een begrip in woninginrichting en texp. 97-99. (264). tiel; in: De Waalkanter, dd. 10-10-1991, afh. (339.17 en 643/645). *STURKENBOOM. D., In-Memoriam-teksten op bidprentjes. Een verkennend *FOTO, - Klabbers gefeliciteerd; in: De onderzoek naar de relatie met de gevoelens Waalkanter, dd. 9-5-1991, afbn. (339.17 en van nabestaanden (1790-1988); in: Archief 77). voor de Geschiedenis van de Katholieke

30-jarig bestaansfeest in Beneden Leeuwen

Kerk in Nederland, jrg. 33 (1991), p.11-34. (264 en 393).

* FRANS, - Vermeulen veertig jaar melkhan-

* TIELEN, T [=A.H.A.M.], Het land van

delaar; in: De Waalkanter,'dd. 5-12-1991, afb. (339.17 en 92).

Maas en Waal in cijfers 1770); in: Tweestro-

Beneden Leeuwen

menland, nr.69 (1991), p. 3-9, afb., tabn. * HORECA, - Verploegen All-Inn viert drie(31). voudig feest; in: De Waalkanter, dd. 9-5-

* TIELEN, T. [=A.H.A.M.], Het Rijk van Nijmegen in cijfers (1770); in: Tweestromenland, nr. 70 (1991), p. 17-21, tabn. (31). ANROOIj, W. van, Spiegel van ridder-

1991/afbn. (339.17 en 725.8). 60-jarig bestaan cafĂŠ en 25^jarig bestaan danszaal in Woezik. *HAAREN,lr.van, Uit lang vervlogen jaren;

in: De Waalkanter, dd. 23-1-1991 (355.48). mobilisaties 1914 en 1939. * KOUWEN, C.P.J. van, 20 September 1944, een drama op de veerdam in Druten; in: Tweestromenland, nr. 68 (1991), p. 6-9, afbn.,lit. (355.48). * TIELEN, T. [=A.H.A.M.], Uit de polderarchieven: Inkwartiering te Leur (1675); in: Tweestromenland, nr. 68 (1991), p. 26

(355.48). *VROEMEN, L.P.J., Operatie Market Garden I: 101e en 82e Amerikaanse Airborne Divisie; Zaltbommel, 1990; 80 p., afbn., bijln.,krtn. (355.48). p. 45-66 Overasselt en Heumen. * BOND, - van Ouderen Afferden viert 40jarig bestaan; in: De Waalkanter, dd. 18-41991. (362.6)

historie; Utrecht, 1991. (712). * REGTEREN, R. van, Een mausoleum aan de Tempelstraat te Beuningen. Van het Lindenhout, Van 't Lindenhout?; in: Nijmeegs Katern, jrg. 5 nr. 6 (dec. 1991), p. 6-

8, afbn. (718 en 92). * ARTS, W.M.G., Winssen heeft de wind in de zeilen; in: Tweestromenland, nr. 67

(1991), p. 3-17, afbn., krtn., lit. (725.4). Beatrixmolen 200 jaar.

* HOUBEN, C., Onze molen; in: Tweestromenland, nr. 69 (1991), p. 10-12. (725.4). aan de Bovendijk in Maasbommel * MACHINEFABRIEK, - Van Wamel b.v. opent nieuw bedrijfscomplex op 25 april; in: De Waalkanter, dd. 18-4-1991, afbn.

(725.4). machinefabriek te Beneden Leeuwen

DIJK, GJ. van, H.J.A. BERENDSEN en W. ROELEVELD, Holocene water development in The Netherlands' river area. Implications for sea-level reconstruction; in: Geologie en Mijnbouw, jrg. 70 (1991), p.

311-326. (626). * CROONEN, H., Watersnood in 1926 te Afferden (Gld.); in: Tweestromenland, nr.

68 (1991), p. 16. (627.517). * ROSSUM, WJ.M.T. van, Denkend aan Holland . . . ; in: Tweestromenland, nr. 67 (1991), p. 21-29, afbn. (627.5 en 352.91).

TOT, - de bodem uitgezocht. Glas en ceramiek uit een beerput van de 'Hof van Batenburg' te Nijmegen, 1375-1850, o.red. van J. Thijssen; Nijmegen, 1991; 161 p., afbn. (666 en 902). * EERSTE, - bestaanslustrum Heemtuin Maas en Waal; in: De Waalkanter, dd. 20-61991. (712). Druten LANDINRICHTING, - Land van Maas en Waal: advies natuur, landschap en cultuur-

* DUBBEL, - feest in Dorpshuis de Meent;

in: De Waalkanter, dd. 21-3-1991. (725.83). 20-jarig bestaansfeest in Afferden * HAANS, F.A.C. en C.J.B.P. FRANK, Monumentenboek gemeente Wychen; Wychen, 1991; 128 p., afbn., krt., lit. (725.94). meer dan 150 rijks- en gemeentelijke monumenten beschreven.

* ALTFORSTER, - gemeenschap viert eeuwfeest van kerk en koor; in: De Waalkanter, dd. 3-10-1991, afb. (726.54 en 784). * CAPELLEVEEN, HJ. van, en DJ.K. ZWEERS, Geschiedenis en bouw van de Kerk te Leur; Wychen, 1991. (726.54). * FEEST, - rond 100-jarig bestaan van Afferdense kerk; in: De Waalkanter, dd. 16-51991, afb. (726.54). * [GELDER, J.A.van], Oude kerk in Leur: open dag; in: Hier en Ginder, jrg. 32 nr. 5 (mei 1991), p. 65-68, afb., tekn. (726.54)

* NIEUW, Een - boek over een oude kerk; in: De Waalkanter, dd. 12-12-1991, afb.

(726.54). Ned. Herv. kerk te Leur

foort, 1991; 211 p. (903). Nederlandse Archeologische Rapporten nr. 13. o.a. Wychen-De Beerendonk.

* KORTE, - mededelingen over historische * DEEL, - I Heemkundeprqject over D reuvestingen en voormalige verdedigingswermei is uit; in: De Waalkanter, dd. 28-11ken: Gelderland, kasteel Batenburg; in: 1991, afb. (908). Jaarboek 1990/1991 van de Stichting Menno van Coehoorn 1991, p. 233-234. * BEEMERS, B.W., Beuningen in oude (728.8). ansichten; Zaltbommel, 1991. (912). * UT, R. van, Ruïne slot Batenburg gerestaureerd; in: Westerheem, jrg. 40 (1991), p.

28-29, afb. (728.8).

MAAS, T. en J. van TEEFFELEN, Het Rijk van Nijmegen. Land van contrasten; Wijk en Aalburg, 1991. (912). fotoboek

JURGENS, S.M., Hooibergen en vloedschuren in het Gelderse rivierengebied; * ENGELS, G.A., Bekkers-Bouwens; in: Geus Geldermalsen, 1990. (728.9 en 728.6). Nostra.jrg. 46 n r. 11/12 (nov./dec. 1991), p. 714. (92). * DRIEKWART, - eeuw 'Kunst Na Arbeid' in Gijsbertus Bekkers gedoopt ca. 1745, overPuiflijk; in: De Waalkanter, dd. 10-10-1991, leden Druten 1806" afb. (785). * [GELDER, J.A. van], Kerstmis 1944-Kerst* SALVATION, - Sounds 20 jaar; in: De mis 1991; in: Hier en Ginder, jrg. 32 Waalkanter, dd. 23-5-1991, afb. (784). nr. 12 (dec. 1991), p. 113-114, afb. koor Herv. Streekgemeente (92). Jos Winnemüller uit Bergharen, arbeider * TENNISCLUB, - Druten in 't zilver; in: De aan de Birma spoorweg Waalkanter, dd. 17-1-1991, afb. (796.3). * GEVEL, f van der, De Nieuwe Rembrandt. ARCHEOLOGIE, - in Nederland. De rijkEd van Heek leeft tussen kunst, kitsch en dom van het bodemarchief, o.red. van rariteiten; in: Panorama, jrg. 78 nr. 42 W. A. van Es; Amsterdam/Amersfoort, (10/17-10-1991), p. 24-26, afbn. (92). 1988; 224 p., afbn., krtn., lit., reg. (902 eii uit Leeuwen 903). : p. 82: vorstengraf uit de vroege ijzertijd te HULST, P.W.van, Batenburg-Van Hulst; in: Wychen Gens Nostra, jrg. 46 nr. 7/8 (juli/aug. p. 107: romeinse vicus te Wychen en villa 1991), p. 371. (92). op De Grote Aalst te Ewij k voorouders gevraagd van J.J. Batenburg ca. 1750 te Rozen burg en B. van Hulst geb. GRAAF, R. van der, en P.(i. van der 1826Groote Lindl GAAUW, Land van Maas en Waal. Een archeologische kartering, inventarisatie en *O[S], J.[P.M.] v[an], Harrie Croonen in waardering; Amsterdam, 1991. (902). memoriam; in: Tweestromeiiland, nr. 67 R.A.A.P.-rapport nr. 35. ;1991), p. 20. (92) amateur-historicus uit Afferden NEDERZE1TINGEN, - uit de bronstijd en de vroege ijzertijd in de lage landen, o. red. M. lïergevoel van H. Fokkens en N. Roymans; Amers-

Algemeen Postadres: HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND secretariaat: Postbus 343, 6600 AH WIJCHEN tel. 08878-2112 Speciale adressen en/of bezoekadressen: Ledenadministratie: De heer M. van der Putten, Begoniastraat 22, 6658 EB Beneden Leeuwen, tel. 08879-4336, voor de opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (vóór 1 december). Het Streekdocumentatiecentrum Tweestromenland Uitsluitend bezoekadres: Kasteellaan 24 te Wijchen; tel. 08894-13012.

Openingstijden: elke woensdagmiddag van 14.00-1700 uur, vrijdagsavonds (voorafgaande aan de eerste zaterdag van de maand) van 18.30-21.00 uur en elke eerste zaterdag van de maand van 9.30-12.30 uur (dan de zij-ingang van het gemeentekantoor). In de maanden juli en augustus gesloten. Het Streekhistorisch Museum Tweestromenland Pastoor Zijlmansstraat 3, 6658 EE BENEDEN LEEUWEN, tel.: 08879-5002. Openingstijden: elke zondag van 14.00-17.00 uur en vanaf 1 mei t/m 30 september elke woensdag en zondag van 14.00-17.00 uur. Postadres van het museum: De Heuvel 107, 6651 DC Druten, tel. 08870-17282.

PUBLIKATIES uit de TWEESTROMENLANDREEKS ledenprijs dl 1 dl 2 dl 3 dl 4 dl 5 dl 6 dl 7 dl 8 dl 9 dl 10 dl 11 dl 12 dl 13 dl 14

uitverkocht ƒ 9,75 18,50 18,50 13,50 uitverkocht 9,75 uitverkocht uitverkocht 30,00 uitverkocht 35,00

niet-ledenprijs

9,75

25,00 25,00

15,00 9,75 35,00

45,00

35,00 (op korte termijn verkrijgbaar) 45,00

ƒ 6,00