1971

/c

KONTAKTBLAD bet Laad van Ittas ea Waal «a Rijk

Maart 1971

nummer 10

Uitgave van de vereniging tot beoefening van de geschiedenis van het Land van Maas en Waal en het westelijk deel van het Rijk van Nijmegen.

- TWEE STROMEN LAND Secretariaat en redactie: J.M. Smolders, Kerkstraat 13 Altforst C.v.Kouwen, Boksdoornstraat 84 Nijmegen Eindredactie: H.v.Heiningen, Greffelingsedijk 59 Alphen Contributie: ad f.7Âť50, te storten op girorekening nr.907416 van de Boerenleenbank te Bruten t.n.v.Me j.G.Klabbers, penningmeesteresse.

- Tijdschrift ter bevordering van de kennis van de eigen streek. -

Bij bijzondere gelegenheden is het de gewoonte dat ook de voorzitter van een vereniging er een woord toe doet; en wel om 2 redenen.

Ten eerste: omdat het 10e nummer nu uitkomt.

Ten tweede: omdat onze vereniging nu rechtspersoonlijkheid heeft verkregen, waarbij notaris Libourel, onze zwakke financiĂŤle redenen kennende, ons om het mooie doel bijna volledige medewerking heeft verleend.

Onze deskundige redactieleden, de heer van Heiningen en de heer van Kouwen, die veel hebben bijgedragen tot de goede inhoud der betreffende nummers, zijn wij onze dank verschuldigd.

De heer van Heiningen laat nu zijn nieuwe boek 'Tussen Maas en Waal' 650 jaar geschiedenis van mensen en water, het levenslicht zien.

Verder valt te vermelden, dat onze vereniging nu 140 leden telt, die over het hele gebied van Maas en Waal verspreid wonen.

Om de verschillende activiteiten te noemen beginnen we maar met de excursies die we in de zomermaanden houden, waarbij we er vanuit gegaan zijn om eerste onze eigen omgeving te verkennen. Het kasteel "Den Doddendaal" in Ewijk, de Oudheidkamer in Tiel en het Gemeentehuis te Druten, hebben we bezocht.

Onze tweede activiteit betreft de lezingen, die we voornamelijk in het winterseizoen houden, weer betreffende onze streek: n.l. "De steenfabriek in zijn ontwikkelingsvormen" door Mej.Dr.J.Hollestelle."Nederland in de Romeinse tijd" door de directeur van Museum Kam te Nijmegen, voorts "De Gelderse Boerderijen in hun ontwikkelingsvormen"door Drs.C.Th.Kokke.

Als derde het Kontaktblad, waarvan de omvangrijke nummers 8 en 9 verschenen zijn.

Ten vierde de periodieke tentoonstellingen, die in de hal van het nieuwe Gemeentehuis te Druten gehouden zijn, verzorgd door de door ons ingestelde

museumcommissie, die de handen eraan volhebben om de vier kasten met passend historisch materiaal te vullen. O.a„koekplanken, boerenwagenonderdelen, Romeinsaardewerk en wat klein goed, verder de monstransen, gouden en zilveren voorwerpen, munten, het bekende Plakkaatboek en drinkgerei* Romeinse vondsten, opgegraven in Bruten door o.a, de heren Bergevoet en T.Janssen. Nu is er een tentoonstelling van Tin en Tegels, waarvoor een speciale openstelling op 14 en 21 maart a.s.

Vanwege het vele werk dat de museumcommissie moet verrichten vraag ik hierbij dringend om medewerking van een nieuw ijverig lid. Wie stelt zich beschikbaar?

U ziet dat er vele activiteiten zijn die die de vereniging verricht.

In ons gebied geschieden verschillende werkzaamheden o.a. aan de kerk van Leur: De restauratie van het oude Ambthuis te Bruten. Herstel van het theekoepeltje aan de dijk te Druten. De onderhoudsreparatie van de kasteelruïne van Batenburg. Het orgel van Druten, dat méér dan in de oude glorie hersteld is. Het archief van de dekenale kerk Druten is opengesteld.

Als allerlaatste wil ik van de gelegenheid gebruik maken, om alle leden aan te sporen meer leden voor onze vereniging te werven, om zodoende de historie van onze streek nog beter te kunnen vastleggen. Zo kunnen we met meer moed aansturen op de toekomst van onze vereniging.

de voorzitter P.Wasmann

EXPOSITIES IN HET GEMEENTEHUIS TE PEUTEN Openstelling: dagelijks van half 9 tot 12 uur

maandagavond van half 6 tot 7 uur.

Tentoonstelling "Gouden en Zilveren Voorwerpen"

14-7-ÂŤ70/14-10-'70 Inventaris van de tentoonstelling A. Monstransen De vroegste monstransen hebben de vorm van een lantaarn, gedragen door een hoge voet. Uit dit type ontwikkelt zich spoedig een nieuwe vorm: de torenmonstrans. Die torenbouw is natuurlijk direct ontleend aan de architectuur, met steunberen en pinakels incluis. De cilindervormige glazenhouder blijft daarbij in gebruik. In deze houder werd slechts een klein half maantje (Lunula) gezet. Het ronde glaasje voor de hostie in de monstrans van Weurt is dan ook van later da turn.

Pas in de barokperiode onderging de monstrans een grote gedaanteverwisseling. De staande cilinder raakte in onbruik en werd definitief vervangen door een liggende. Het accent werd nog sterker op het Allerheiligste gelegd, waarvan stralen naar alle zijden uitschieten. In Frankrijk ontstaat nu een nieuwe benaming voor de monstrans: Ie soleil (de zon). Tot dit nieuwe type behoren de monstransen van Ewijk, Horasen en Druten (verp.1670, 1770 en 1802).

1. Monstrans, verguld zilver.

Torentype. Gotisch.

Hoog: 71 era. Doorsnede: 23 cm. + 1500 Herkomst: R.K.Kerk van Weurt (zie foto) Opm.: Het cilinderglas van de custode ia verdwenen. Het ronde glaasje voor de hostie en de voet van de monstrans zijn van later datum.

4 2„ Monstrans, zilver„ Type: stralende zon. Barok.

Hoog: 61 cm. Doorsnede: 34 cm.

Tweede helft 17de eeuwa Herkomst t H„K„Kerk van Ewijk. (zie foto)*

*• „ Monstrans, gfdr^ven zilver,.

Type; stralende zon. Barok.

Inscriptie onder de voet s DIRK IANSE VAN DEH HÜRST EN ANNEKE KOEHEN VAN LANGEVXLD HEBBEN DESE REMOHSTRANSI VEREERT. 1770.

Hoog 01 cm» Doorsnede: 29 cm..

1770 Herkomst: R»K„Kerk van Horsgen (zie foto), 4« Monstrans, gedreven zilver.

Type: stralende zon, Heo-klassïeko Hoog: 58 cnu Doorsnede: 29 cm, 1802.

Herkomst: R,KoKerk van Bruten (zie foto).

B. Gouden en zilveren gebruiksvoorwerpen, Voornamelijk 19de eeuw.

Ie Zilver 1 e zilveren taartschep met cornaiijnen greep, herkomst: onbekend» 2„ zes zilveren lepeltjes, 18e eeuw, herkomst; Dri.ten 3o lepeldoosje met twee sleutels, 18e eeuw, herkoirst Bruten, 4. twee hanekam suikerlepeltjes, twee andere suikerlepeltjes, twee vorkjes, herkomst: onbekend.

5» cassette met 12 theelepeltjes en een suikerlepel, herkomst: Hemen« 6e beugeltas met zilveren beugel, Amsterdams keur, begin deze eeuw, herkomst: Kernen» 7» zilveren tasje met kralen, herkomst: Bruten.

8. schaar voorzien van zilveren damesketting met toebehoren, biedermeier, herkomst: Bruten.

9. speld van 1/2 guldens, beeldenaar: koningin Wil» heimina met opgestoken haar, zilveren armband van dubbeltjes, beeldenaar: ko»

5

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19Âť 20.

21.

22.

23.

24Âť 25.

26.

27.

28.

II. 1.

2.

3.

4.

ningin Wilhelmina met opgestoken haar. speld van zilveren stuivers, beeldenaar: koning Willem III, herkomsts Druten. losse zilveren tasbeugel, biedermeier stijl, herkomst: Hemen. klein tasje met zilveren beugel, herkomst?Hemen. zilveren servetring, herkomst: Druten. horlogesleutelrad, herkomst: onbekend. zilveren knol met originele ketting en 5 sleutels 18e eeuw, herkomst: Druten. zilveren knol met gouden kloof, 18e eeuw, herkomst Afferden, zilveren horloge met ketting en 2 sleutels, herkomst: Ewijk. boerenhorloge met gekleurde wijzerplaat, ketting en 4 sleutels, herkomst:Druten en ander horloge. zilveren knol meT gouden kloof, 18e eeuw, herkomst Afferden. zilveren "breischede en 2 zilveren naairingen,herkomst: Druten. lepel en vork met gravering, tweede helft 19e eeuw herkomst: Boven-Leeuwen. zilveren snuif- (of pillen-)doosje, herkomst Deest, raspdoosje voor snuif of voor nootmuskaat voor de wijn, herkomst: Druten. zilveren lodereindoosje geribd. lodereindoosje,met tafereel, Amsterdams keur. herkomst onbekend. reukdoosje, herkomst onbekend. zilveren vierkante en zilveren platte luciferkoker, herkomsts onbekend. zilveren boekslot, 18e eeuw, herkomsts onbekend. balboekje, herkomst: Deventer. zilveren armband, herkomst: Druten. zilveren sigarenpijpje, herkomst: Druten.

GOUD

gouden medaillon met ketting, herkomst: Altforst, gouden dameshorloge met ketting, herkomst: Druten gouden hanger, herkomst: Fuiflijk. gouden corpus op kruis, biedermeier stijl, herkomst onbekend.

5 o gouden dukaat (met rand als broche) herkomst Boven Leeuwen.

6. gouden vijfje (met rand als broche), hè rk o ra s i o nb e k e n d „ 7. gouden herenhorloge, begin deze eeuw, met ketting, ca,1850 herkomst; Afferden.

8. gouden herenhorloge met 2 kleppen; de ketting is van later datum, herkomst: Druten, 9c- dunne gouden damesketting met slot, herkomst; Afferden0 10» gouden kruisje, herkomst: Afferden» 11. gouden oorhangers, filigrain, herkomst; Afferden.

12. dikkere gouden damesketting met slot, herkomst: Afferden» 13. nog dikkere damesketting van goud, herkomst Deventer.

14» gouden boekslotjes, Medermeier stijl» 15. mozaikkruis met gouden vatting, herkomst! onbekend» ad 11. Bij filigrain wordt de gouden draad verwerkt in combinatie met min of meer gebogen dopjes van plaatgoud. Men gebruikt iets dikker steviger draad om het skelet te maken waarin de veel fijnere draadmotieven worden gemonteerd; de draad wordt in alle gewenste vormen gebogen met buigtangetjes.

Gewoonlijk werkt de filigrainmaker met regels, dunne of dikkere staven van verschillende profiel: rond, ovaal, vierkant of peervormig,zoals bij de tentoongestelde oorhangers uit Afferden. Om zo'n regel windt hij het fijne gouddraad spiraalvormig, en vooral in dicht opeenvolgende lussen; hij zaagt dan deze spiraal aan een zijde overlangs door en schuift het benodigde aantal volkomen gelijkvormige lusjes van de regel af. Daarna plaatst hij ze volgens het ontwerp in het raam en soldeert ze aan het skelet

c) DRINKQEREI

1. glazen bokaal, 18e eeuw, gravering: voorstelling, DAVID ED. JONATHAN. herkomst: Druten.

2. ronde fles van met krijt geklaard glas,versierd met geknepen banden, 18e eeuw. herkomst s onbekend.

3. hoekig flesje van donker glas, half gegoten en verder geblazen; de ziel is gering en heeft veel glaabelletjes, ca, 1780. herkomst onbekend.

4. klein groen flesje, 18e eeuw,herkomst onbekend.

5. wijnfles, eerste helft van de 18e eeuw. herkomst: Weurt.

6. wijnfles, eerste helft van de 18e eeuw herkomst: prov.Zeeland.

7. wijnfles, eerste helft van de 18e eeuw. herkomst: prov.Zeeland.

8. vijf Raerener drinkkruikjes, 16e eeuw herkomst: onbekend.

9. Jaoobakannetje, gemaakt te Siegburg, eerste helft van de 15® eeuw, gevonden te N^megen 10. Jacobakannetje, gemaakt te Siegburg, eerste helft van de 15® eeuw, gevonden te Nijmegen.

11. Jacobakannetje, gemaakt te Siegburg, eerste helft van de 15® eeuw, gevonden te Ewijk.

12. drinkschaaltje, gevonden te Nijmegen. d

)

MUNTEN VAN DE STAD BATENBURG

DE MUNTSLAG VAN BATENBURG

In de 14e eeuw beloofde de uitgifte van munten naar Vlaams voorbeeld een voordelige zaak te worden. Daarom ontstonden talrijke nieuwe, kleinere munthuizen, die vaak minderwaardige nabootsingen van in omloop zijnd geld (zg.hagemunten) vervaardigden. De belangrijksten van de kleine muntheren in Gelre waren de machtige Bannerheren van Batenburg en Bergh. Die van Batenburg hadden het recht van munt al in 1349» z° blijkt uit de oudst bekende leenbrief van dit vrije Rijkaleen.

Gemunt werd door: - Gijsbert T van Bronkhorst-Batenburg:

- Diederik I van Bronkhorst-Batenburg: 1361-140?

- Gijsbert II v. Bronkhorst-Batenburg: 1407-1429 - Diederik TI v. Bronkhorst-Batenburg: 1429-1451 De muntslag werd gestaakt ca. 1435Âť - Willem van Bronkhorst-Batenburg: 1556-1573 Het hervatten van de muntslag in Batenburg, Bergh, Deventer en Nijmegen was een gevolg van de toevloed van edele metalen na de ontdekking van Amerika. De regering van Philips II heeft zich bijzonder veel moeiie gegeven het euvel van deze "hagemunterij" te bestrijden. Het gebruik van de daar vervaardigde munten was, evenals het leveren van goud en zilver aan deze ateliers, ten strengste verboden.

- Herman Diederik van Bronkhorst-Batenburg: 15731602Âť De muntslag werd gestaakt ca. 1583Âť door hardlhandig ingrijpen van bovenaf. Bij een Landdagreces van juni 1581 was de munt van Batenburg al door de Gelderse Staten verboden, wegens het lage gehalte aan edelmetaal. In 1616 werd dit verbod herhaald: "Wij Stadthouder Gantzler ende Raden (-) Doen te weten: Alsoo de schillinghen ende deuten, onlanghs tot Batenburgh geslaghen, de welcke schillingen opte proeve bevonden zijn veel minder in weerde ende gehalt, als die ghene die in dese vereenighde Nederlanden ghemunt ende geslagen sijn, behalven dat aliioch niet na behooren ghebleken is van 't recht der selver munte. Soo ist, dat wij tot weringhe var. schaden ende verloop, de selve Batenburghsche schillingen ende deuten verklaart hebben (->) voor billion, verbiedende allen ende eenen ijderen, gheene der voorschreven schillinghen oft deuten (-) onder die gemeente te brenghen, nochte oock de selve onderlingh in de handelinghen ende commercien uijt te gheven, noch te ontvanghen" (Groot Gelders Placaetboeok dl.2) Misschien was dit alleen een politieke maatregel, want de heren van Batenburg waren in die tijd Spaansgezind.

Toorts is gemunt op naam van: ~ Maximiliaan van Bronkhorst-Batenburg: muntslag ca.1616-1622, en:

- Willem Adriaan van Homes, heer van Batenburg (oveTl.1694), In de Grootestraat te Batenburg staat nog steeds een vervallen witte boerderij die het trotse opschrift: DIE MYNTE draagt en in de Hervormde Kerk, die zeker een bezoek waard is, kan men II nog de grafsteen tonen van een van de muntmeesters» Een andere muntmeester van Batenburg heeft zijn beroep zo schandelijk uitgeoefend, dat men hem in Deventer veroordeeld heeft om op St.Pietersdag 1434 levend gekookt te worden.

MUNTEN

VAN

BATENBURG

1. Daalder van 1577 ( HERM.THEOD.JA.BRO.L.BAR,I.B. Z.S.) Herman Dirk 1573-1612 (Vgl. de Voogt 14 var.)

2. Halve Leeuwendaalder z.j. (MONETA NOVA ARGENTEA BATENBURGEN) Willem van Bronckhorst 1556-1573 (Vgl.v.d.Chijs XIII-38) 5« Drie Kreuzer z.j. ( SANCTUS VICTOR MARTIR.D.BAT,)

Willem van Bronckhorst 1556-1573 (Vgl0Roest 45 var.)

4. Roosschelling 1622 ( 5 stuiver) Maximiliaan 1612-1641 (Vgl.Verkade 35-5, de Voogt 16) 5. Daalder z.j. Titel van Karel V (LIB.BARO.I.N.BATENBO.) Willem van Bronckhorst 1556-1573 (Vgl.v.d.Chijs pi.XI.21 ) 6 ' Leeuwendaalder 1561 over 1563 ( MONETA NOVA ARGENTEA BATENBURGEN) Willem van Bronckhorst 1556-1573 (Vgl.v.d.Chijs XIV - 45) 7. Angelot 1562 ( MONETA NOVA AUREA BAT A LXII ) Willem van Bronckhorst 1556-1573 ( Vgl.v.d.Chijs pl.X 16 ) 8. Dukaat z.j. St.Victor ( MONETA NOVA AIJREA B. ) Willem van Bronckhorst 1556-1573 ( Vgl.v.d.Chijs pl.X 10 ) 9. Leeuwendaalder 1578 ( MO.NO.ARG.HERM.TH.D.BR.L. BA.IcB.Z.S, ) Herman Dirk 1573-1612 ( Vgl.Verkade 35-2, de Voogt 2?X var. )

10

10. Twee stuiver 1622 ( CIYITAS BAT ) Maximiliaan 1612-1641 (Volgens plakaat van 6 juli 11

1622 ) (Vgl. de Voogt 1? ) •1>uit Préfort 1612 (7.6 gram) ( BAT-ENBUR-GUM )

Maximiliaan 1612-1641 (Vgl.Verkade 35.5 ) ]^' \ Duit z.j. 1612-1641 Voorzijde: BAT-ENBUR-GUM. Keerzijde: Leeuwenschild (Vgl.Verkade 36-5) J4' | Duit z.j. 1612-1641 Voorzijde: CI-VITA-BAT.

Keerzijde: Leeuwenschild (Vgl.Verkade 35-6) Groot Gelders Placaetboeck dl.II Van Loon en Cannegieter, Nijmegen 1702.

TENTOONSTELLING "ROMEINS PEUTEN" 15_10-1970 / 21-1-1971

De tentoongestelde voorwerpen werden de laatste 5 jaren gevonden in de wanden van een sloot langs de van Heemstraweg en het aangrenzende terrein van de nieuwe begraafplaats te Druten door de heren M en J.Bergevoet en A. Jansen.

De vondsten zijn globaal te verdelen in 4 groepen: ^° 4ard-ewerk Naast het gewone grijze aardewerk (kookpotten, drinkschalen) werden ook fragmenten van kruiken, deksels en inlands materiaal gevonden. Bovendien veel fragmenten rood aardewerk met soms prachtige versiering (terra s igi l la ta), "blauwgrijs gevernisd aardewerk en enkele scherven gebronsd " aardewerk (dit laatste is een imitatie van brons in aardewerk: de bronskleur werd verkregen door voor het bakken het aardewerk te bestrooien met goudglimmer).

AARDEWERK

1. groot deel van grijze kookpot.

2. scherf van gebronsd aardewerk met potje van hetzelfde materiaal (potje in bruikleen Rijksmuseum G.M.Kam te Nijmegen).

3. kruik (bruikleen Rijksmuseum G.M.Kam te Nijmegen) 4. randfragment van terra nigra met pot (pot in bruik-

11 leen Rijksmuseum G.M.Kam te Nijmegen). rand van grijze kookpot. randfragment van schaal. randfragment met dekselgeul (zie ook no.9)* oor van kruik randfragment met dekselgeul. hals van een amphora (grote rechte kruik met twee oren), 11. enkele fragmenten van inheems materiaal.

12. rand van kookpot.

1J. stuk van kom.

14. fragment van een deksel.

15. idem.

16. randfragment van een wrijfschaal met schenktuit.

17,18,19,20,21,22, fragmenten van gevernisd aardewerk.

23. rand van schaal van terra sigillata.

24. kom van terra sigillata, in bruikleen van Rijksmuseum G.M,Kam te Nijmegen.

25. voetje van terra sigillata.

26. bord van terra sigillata met stempel, in bruikleen van Rijksmuseum G„M,Kam te Nijmegen.

27. voetje van terra sigillata met stempel Fortunatus.

28. potje van gevernisd aardewerk, in bruikleen van Rijksmuseum G,M,Kam te Nijmegen.

29. bovendeel kruik.

II METALEN VOORWERPEN

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Hieronder bevinden zich veel spijkers en enkele stukken gereedschap (waaronder een sleutel). Waren deze voorwerpen van ijzer, veel fraaier nog zijn de bronzen, waaronder, naast enkele fibulabogen (mantelspelden) 2 heel bijzonder mooie ronde exemplaren ^broches), met groen en rood email ingelegd. Verder werden nog een bronzen haarnaald, schrijfpen, spijkertjes en dolkpuntbeschermer gevonden. Tot slot moeten we nog een munt vermelden van keizer Trajanus (98-117 n.Chr.).

In dezelfde vitrine lag ook een voorwerp, dat niet langs de Van Heemstraweg, maar midden in het dorp Bruten werd gevonden, nl.een steen uit een zegelring, waarin uitgeaneden-.waren de godinnen Portuna (met de hoorn des overvloeds) en Vistoria (met de zegekrans).

12 ME TA LEF VOORWERPEN

1.

2.

3.

4.

5o 6„ 7c 8.

spijker muurhaak met ring stuk gereedschap kromme spijker vishaak of hengsel van een emmer zilveren fibula-boog(fibula is een mantelspeld). bronzen fibula-boog ijzeren fibula-boog of ijzeren muurhaak met afge broken ring 9. komplete bronzen fibula (zie foto) 10. bronzen fibula boog 11e stuk ijzer, mogelijk kistbeslag 12. bronzen stilo (schrijfpen) IJ. bronzen haarpen 14» romeinse sleutel 15« bronzen spijkertje 16. idem 17. spijker 18. gesneden zegelsteen met voorstelling van Fortuna en Victoria.(in bruikleen Rijksmus.G„MeKam te Nijmegen.)

19. bronzen 'schijffibula, met email ingelegd 20. stuk riembeslag in de vorm van een slangekop 21. munt van keizer Trajanus (98-117 n.C.) 22. bronzen dolkpuntbeschermer 23 o stuk gereedschap 24. idem 25. stuk verzilverd kistbeslag 26. ijzeren pin 27. stuk gereedschap (gaffel?)

28. ijzeren spijker 29. idem 30. idem III BOUWMATERIALEN

Over het gehele gebied, dat zich uitstrekt ten zuiden van de van Heemstra-weg (onder de nieuwe begraafplaats,1 werden stukken romeins bouwmateriaal gevonden. Het grootste gedeelte hiervan bestaat uit stukken van dakpannen. Ook werden stukken van wandtegels gevon-

13 den (met aan de achterkant groeven om beter te hechten aan de mortel), tegels die de centraleverwarmingsgoten (vloerverwarming!) bedekten, stukken van vloerstenen en een tegel met een ingebakken rond gat. Door dit gat heeft een loden buis gelopen (waterleiding). Een heel bijzondere vondst zyn de 5 stukken kalk met aan de vlakke zijde rode verf: de rijke romeinen beschilderden zeer vaak de wanden van hun huizen en zij deden dit met voorkeur in de kleur rood* Tesamen met de sporen van fundamenten is dit het bewijs dat er eertijds (40-240) een huis )boerderij of villa) te Bruten heeft gestaan.

BOUWMATERIALEN

1. fragmenten van muurschildering zie hiervoor ook de tekening.

2. stuk tufsteen, gebruikt voor de fundamenten 3. stuk van een imbrex 4. stuk van een dakpan (tegula) 5. stuk van een dakpan met vingerindrukken 6. stuk van een dakpan 7. stuk van een vloertegel van natuursteen 8. stuk van een dakpan 9. halve hypocaus-tegel (ronde tegels, die op elkaar gestapeld de pilaren van de kelder vormen).

10. tegel met ingebakken gat, door dit gat liep een buis voor de waterleiding 11. tegel, die de oentrale-verwarmingsleiding bedekte (vloerverwarming) 12. stuk van een romeinse baksteen 13. achterkant van wandtegels. de graveringen zijn aangebracht, om de tegels beter aan de mortel te laten vasthechten.

IV

BIJZONDERE VOORWEEPEM

Hiertoe behoren een aantal zeer verschillende voorwerpen, zoals een stuk hout van de put die in de sloot langs de begraafplaats is teruggevonden; de houtsoort is na 2000 jaar nog precies na te gaan, n.l. picea. Merkwaardig zijn twee afgezaagde hoorn-

14 deze tjes; worden heden ten dage nog steeds in ItaliĂŤ gebruikt als amulet. Verder nog de hoornkernen van een oeros, stukken glas, twee spinsteentjes, een gebakken gewichtje met ijkstreep, een wrijfsteen en twee slijpstenen. ^en van de allermooiste vondsten is d.e "schoen van Druten", beter gezegd, de zool van eer. romeinse sandaal, kompleet met spijkergaatjes.Zelfs de indrukken van de beenriemen zijn hier en daar nog te zien.

Bovendien werden van een tweede sandaal enkele fragmenten gevonden.

BIJZONDERE VOORWERPEN

1. stuk picea-hout van de tonput.

2. slagtand en twee merkwaardig afgezaagde hoornpitten.

3. hoornpit van een oeros.

4. een hele en een halve glazen kraal.

5. oor van een amphora met grafitto (inkerving, gemaakt door de vervaardiger).

6. een inheems en een romeins spinsteentje.

7. fragmenten van romeins glas.

8. zool van romeinse schoen.

9. gebakken gewichtje met ijkstreep, waarin metaal om het geheel weer aan zijn gewicht te brengen* 10. twee slijpstenen en een wrijfsteen.

TENTOONSTELLING

"TIN EN TEGELS"

22-1-1971 / 9-4-1971 Deze expositie bestaat uit twee delen:

I. Tentoonstelling van tinnen voorwerpen De bloeitijd van het tin valt tussen 1600 en 1800; schilderijen van huisinterieurs, herbergen en stillevens uit die eeuwen laten zien, hoe allerlei schalen en borden, schenkkannen en maten, zand- en suikerstrooiers tot het gewone gebruiksgoed en het speelgoed behoorden. Al dat goed is eenvoudig van vorm en juist die eenvoud is een algemeen kenmerk van Nederlands tin. In de 19de eeuw ging men voor huishoudelijk gebruik ander materiaal gebruiken. Een

15 onderzoek van 1819 toont aan, dat er toen in de noordelijke Nederlanden nog slechts 55 tingietersbazen werkzaam waren en in Noord-Brabant slechts 7

tin-bedrijven. Veel oud tin is versmolten en verdwenen; rondtrekkende tingieters en tinherstellers hebben in hun smeltkroesen veel tinmerken doen verdwijnen, zodat het niet altijd gemakkelijk is, het tin te dateren. Tin werd vroeger gemerkt; men onderscheidt stadsmerken, kwaliteitsmerken zoals de roos, de engel en het viermerk met de gekroonde X, eigendomsmerken van bepaalde huizen of werkplaatsen,!jkmerken en meestertekens van de tingieters. In heel Nederland is slechts één plaat met meestertekens bewaard gebleven en wel te Haarlem over de jaren 1614-17925 vooral door het boek van B.Dubbe "Tin

en tinnegieters in Nederland" (Zeist 1965) is toch nog heel wat over andere tingieters en daarmede over het dateren van tinnen voorwerpen bekend geworden.

De Historische Vereniging voor het Land van Maas en Waal en Rijk van Nijmegen houdt in de maanden febru-

ari en maart 1971 een tentoonstelling van tin in de hal van het Gemeentehuis.De Nederlandse Hervormde

Kerkvoogdij te Bergharen laat er zien: een doopschaal uit 1803, een grote en een kleine avondmaalschaal, twee avondmaalbekers uit 1853 en een schenkkan voor de avondmaalviering; enige voorwerpen dragen eigendomsmerken, maar die letters zijn uiteraard nog moeilijker te determineren dan de meestertekens» De herkomst van andere stukken is overigens nogal verschillend. Een platte beddekruik, waarvan zowel het roosmerk als het engelmerk de initialen H V D L dragen, is van de 19de eeuwse tingieter H.van der Linde te Deventer; een andere kruik heeft een viermerk met H K en werd gemaakt door H.Kamphof, die in de 2de helft van de 19de eeuw te Zwolle werkte.

Enige stukken zijn bij het baggeren uit de Waal te voorschijn gekomen, een 18de eeuwse ampul uit de "T Waal bij Nijmegen en een 18de eeuwse ampullenschaal uit de Waal bij Wamel, Deze laatste heeft een roosmerk met F V D B en deze initialen, maar dan in een engelmerk, komen ook voor op een kandelaar en een suikerstrooier; de heer W«,L0 te 's hertogenbosch be-

16 zit een schaal met een gekroond roosmerk en een engelmerk, waar de naam vollediger voorkomt, F V D Bogaert, Deze Francis van den Bogaert was te !s Hertogenbosch een bekend tingieter rond 1800. Een tentoongestelde lepel met rond blad, een oud type, heeft een rooemerk met I V D B, welk merk ook voorkomt'-op een kelk van het Capucijnenklooster te 's Hertogenboschj deze «lacobus v,d.Bogaert werkte eveneens rond 1800 te ! s Hertogenbosch als tingieter. Op de tentoonstelling staat verder nog een ciborie met een engelmerk en G V D B van de Bosse tingieter Gijsbertus van den Bogaert, die in de 2de helft van de 18de eeuw geplaatst moet worden. De tingietersf'amilie Van den Bogaert heeft nog een eeuw lang tin geleverd; in adresboeken van 's Hertogenbosch uit 1888-89 staat L,A»J,J. van den Bogaert als "koopman in lood,tin en ijzerwaren" genoteerd en deze zaak in de Hinthamerstraat werd in 1892-95 tot ca 1900 voortgezet door de Firma Wed.v.d.Bogaert,"winkelierster in lood, tin en ijzerwaren".

Een tweede bekende Bosse tingietersfamilie was in de 19de eeuw de familie Van Engelen. Op de tentoonstelling staat een suikerstrooier met I V E en de heer W v.d.B. te Boxtel bezit een tinnen kamerpot uit een "gemakstoel",waarop boven en onder het engelmerk de namen I V ENGELEN en P A VAN ENGELEN voorkomen. Nog in 1888-89, 1892-93 en 1897 komt in de adresboeken van 's Hertogenbosch de naam "P«H.van Engelen, mr tingieter en winkelier" voor naast "J.W„Kleijntjens, mr tin- en loodgieter".Na die tijd, tussen 1900 en 1915> wordt alleen EUC.Ekels in de Karrestraat als "tingieter" te 's Hertogenbosch vermeld. Eerst veel later is de belangstelling voor tin weer groter geworden^allerlei oude vormen en typen worden thans weer nagegoten en verkocht. In de antiekhandel is het echte oude Nederlandse tin al schaars geworden, terwijl veel tin uit het buitenland wordt ingevoerd.

W„H.Th.Knippenberg

17 1. (zie foto) Avondmaalstel Doopschaal. Herkomst: N.HeKerk van Bergharen.

Inscr.s "KERK VAN BURGHAEEEN 1803"

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Grote avondmaalschaal. XVIII. Herkomst: N.H„Kerk van Bergharen.

Eigendomsmerk ingekrast in rand: L(of l) M. Kleine avondmaalschaal (XVIII?) Herk.: N,H.Kerk van Bergharen.

Roosmerk: P,H,M. Eigendomsmerk: R B I H G. Twee avondmaalbekers. Herkomst: N,H.Kerk van Bergharen. Inscr..: "KERK VAN BERGHAREN 1853".

Sohenkkan. Herkomst:F.H.Kerk van Bergharen.

Grote kan met deksel. Merk: roos met IBS (op deksel) Grote kan met deksel. Merk: roos met H B K (op deksel) Maat "doublĂŠ litre". Merk: ,an de casteel.

Eigendomsmerk: J S en 1.

Wijnkan. Merk: roos.

Wijnkan Maat "1/2 liter". Herkomst: Druten^ferk: T.IJktekens: Blad met vier bekers.

9 en d-r.

Blad: roosmerk en engelmerk, beide met W T. Bekers: engelmerk met H D. Maat "demi litre". Merk: N.DC XIX. Suikerstrooiers: A. dikbuikig. Herkomst: Afferden;

B. empire. Herkomst: Beneden-Leeuwen; G. empire-model met guirlandes. Herkomst: Druten$

D. engelmerk: P V D B (=Pr.v.d.Bogaert,den Bosch, XVIII B)}

E. engelmerk: I V E (=J.v.Engelen, den Bosch, XIX A); P. met vierkante voet. Herkomst: Keent.

G. roosmerk.

11. Bord.Roosmerk:..D. Engelmerk: TOR......EINEN....IN. 12. Platte bedkruik. XIX. Herkomst: Bergharen.

Merk: roos met H V D L; engel met H V D L (=H.van der Linde, Deventer).

13. Oliespuitje.

14. Bruinglazen fles met tinnenoor en koperen banden

18

15» 16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

2J.

24,

25» 26.

27.

28.

29.

XIX. Duits? Herkomst! Nijmegen,, Snavelkan met deksel» Duits, Bedkruik. Viermerk: H K; engel; leeuw? wapen met kruis. (=ïï. Kamphof, Zwolle, XIX B).

Bedkruik, Merk s roos met I F S S ( = ? Jan Franc is Schutjes, Eindhoven, XIX.) Trechter, biedermeier. Herkomst: Maaskant van Maas en Waal.

Trechter.

Lepels (ronde bak): A. Merk: roos met I V D B (=J,v.d.Bogaert, den Bosch, ca. 1800.); B. Merk: roos. Eigendomsmerk: Y Y; C. Herkomst: gevonden in de Dorpsstraat te Wamel, Eigendomsmerk: C D. Merk: roos met D R (=? D. Rijsbergen. Den Bosch, XVIIl) Kandelaar, gelakt. Biedermeier.

Kandelaar, biedermeier.

A, B, C: Drie borden. Engels. Herkomst:BenedenLeeuwen. Merk: gekroonde X, daaronder wapen v (roosje tussen vier lelies) en Seorge Holmes; "superfine hardmetal".

Eigendomsmerk: C T A. A: Ampul. Herkomst uit de Waal bij Nijmegen XVIII, 's Hertogenbosch, BM 269.

B: Twee ampullen met blad. XVIII d. Herkomst."

Kessel. Merk: gekroonde X en viermerk (vier leeuwtjes), 's Hertogenbosch, BM 268.

C; Ampullenschaal. XVIII B. Merk: roos met F V D B (=Fr.v.d.Bogaert, den Bosch).Herkomst: uit De Waal bij Wamel, Vierarmige kandelaar, kinderspeelgoed. XIX. A.:¥ijwatersbakje met kruisje,Herkomst:Berg en Dal. Merk: engel met ...,SV,,..

B.:Kruisje met twee engeltjes.(Bakje niet aanwezig) C.:Wijwatersbakje met kruisje en twee engeltjes Herk.:Siebengewald.

Kandelaar, XVIII B. Merk: engel met F V D B(= Fr.v.d.Bogaert,den Bosch.)

Kandelaar. XVIII B.Merk: roos met H V ; Vruchtenlepel (zeef).

19 30.

31.

32.

33.

A, B, C: Olielampjes. Duits. XIX. Kandelaar.

Grafkelk. Ca, 1900, Herkomst: R.K. Kerk van Bruten.

Ciborie, h.27. XVIII B. Herkomst: Leuth.

Merk: engel met I G (=J.Gardenier, den Bosch).

Den Bosch, BM 221.

II TEGELS

De geschiedenis van de tegel is een hele oude; de eerste tegels komen al voor in het oude Egypte en Babyion. De tegelbakkunst verspreidde zich snel over het Midden Oosten en bleef daar zo lang bestaan, dat de kruisvaarders er thuis over konden vertellen. Hierdoor ontstonden in Spanje en ItaliĂŤ in de middeleeuwen diverse centra van tegelbakkerijen, gepaard gaande aan een levendige handel in tegels, vooral naar de Zuidelijke Nederlanden (Antwerpen!). Al spoedig vestigden zich hier enkele italiaanse tegelbakkers. De zoon van een van deze antwerpse italianen vestigde zich in 15&4 als eerste Noord Nederlandse tegelbakker in Middelburg.

Van hieruit verspreidde de tegelbakkunst zich in enkele tientallen jaren over heel Nederland.

Hoe ging nu dat bakken van tegels in zijn werk? Men ging uit van klei, die men in de naaste omgeving kon vinden, (zg. vette klei):deze klei was echter ongeschikt omdat de tegels die ervan gebakken werden, krom(trokken of gingen scheuren. Hiertoe werd de vette klei gemagerd met speciale klei, vaak uit Engeland. Dit mengsel werd met water vermengd, gezeefd en opgevangen in houten bakken om gedroogd te worden. De gedroogde klei werd in zg.kleiputtĂŠn gestort en weer vermengd met water. De klei kreeg nu kans te rotten, wat de kneedbaarheid ten goede kwam. Hierna werd de klei door de "aardetrapper"met de voeten gekneed en ging daarna naar de vormer. Voor dit vormen gebruikte men 2 methoden, ten eerste met behulp van een vierkant plankje dat precies de grootte heeft van een tegel vermeerderd met het krimpingspercentage (10-15/^). -^6 tweede methode is een vierkant raampje, waarin, als bij stenen, de kleitabletten werden gevormd. Na gedroogd te zijn gingen de

Avondmaalstel. N.H. Kerk, Bergharen.

Fibula.

Romeinse m a n t e l s p e i d .

22

aanstaande tegels in het "bovenste deel van de oven.

Na het bakken kregen de"bisquits" een waterbehandeling en verden ze "gewit". De samenstelling van het witsel was het "geheim van de fabriek". Na het witten werden de tegels beschilderd: de gebruikte kleuren waren(uit technisch oogpunt) vrij beperkt:blauw geel, oranje-bruin, groen en paars. Het vastbakken van het glazuur was de laatste handeling in het proces en geschiedde in het onderste deel van de oven. ^en flinke oven leverde zo'n 10-30.000 tegels in ĂŠĂŠn baksel af.

Om tegels te kunnen dateren moet men op bepaalde kenmerken letten, zoals: 1. maat;vroege tegels 12-14 cm, tot 2 cm dik. latere tegels (18e eeuw) 12,5-13.2 cm,tot 6 mm.

2. stijl;naar de stijl onderscheidt men o.a.Friese, Haarlemse, Delftse en Rotterdamse tegels.

3. soort baksel; bros of vast, regelmatig of onregelmatig glazuur.

4. kleur; eerste tijd felle kleuren, in de 18e eeuw worden de kleuren fletser.

5. hoekfiguren;bourgondische lelie in diverse vormen "ossekoppen",H.Drievuldigheidstekens,"bijtjes", bladvormen,"spinnekoppen" enz.

A.BLAUW:

-3 landschapstegels. XVIII B Herkomst:Bruten.

-Tableau voorstellende: Melkmeisje. XVIII. -3 diertegels. XVIII B Herkomst: Druten.

-Tableau, bestaande uit: 8 tegels voorstellende: kinderspelen. XVII A; 4 ambachtstegels XVII A. Herkomst: Druten.

B.PAARS:

-Tegel voorstellende: twee engeltjes. XVIII -Bijbelse tegel: Christus voor Pilatus. De boom

slaat op Lucas 23:31 s"Want als men zo met het groene hout handelt, wat zal er dan met het dorre geschieden." XVIII. -Bijbelse tegel met tekst: Gen.39: 12. De verleiding van Josef. XVII A. Herkomst: Winssen.

23 - Bijbelse tegel, voorstellende hoe de profeet Elia aan de "beek Krith door de raven wordt gevoederd. I Koningen 1?s 1-6. Midden XVIII. - Tableau voorstellende:een hond. XVIII.Herkomst*Nijmegen.

- Tableau voorstellende:een kat. XVIII. Herkomst: Nijmegen.

-!2 diertegels. XVIII B. Herkomst: Druten.

C.VEELKLEURIG:

- Bloemvaas in kwadraat. XVII A. - Bloemvaas in vierpas. XVII A. - Tableau voorstellende: een klok.

Druten, 22 januari 1971 Namens de Museumcommissie: J.Dekkers, M.Bergevoet Jr.

Verklaring van de gebruikte afkortingen: XVII = 17e eeuw

XVI11= 18e eeuw XIX = 19e eeuw A =» eerste helft van de eeuw B = tweede helft van de eeuw D = laatste kwart van de eeuw 's Hertogenbosch BM = Bisschoppelijk Museum van den Bosch.

VERENIGINGSNIEÏÏWS TENTOONSTELLING IN DRITTE'N

Zaterdag 12 oktober 1970 is in het gemeentehuis van Druten een tentoonstelling geopend van recent in Druten gevonden Romeins materiaal. De tentoongestelde voorwerpen bestaande uit bouwmateriaal, aardewerk, metalen gebruiksvoorwerpen en sieraden geven een o-

verzicht van ongeveer twee eeuwen Romeinse bewoning op de plaats waar nu het algemeen kerkhof wordt aangelegd. (70-270 n.Chr.) Een oprecht woord van dank aan de organisatoren van deze tentoonstelling is dan ook

zeker op zijn plaats. De heren Prof.Knippenberg uit St.Michielsgestel en drs.R.S.Hulst van de Rijksdienst

24 voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek die mede uitgenodigd waren om de opening bij te wonen, gaven als hun mening te kennen dat dit één voor Druten zeer belangrijke en intressante tentoonstelling was«Heel wat grotere plaatsen in ons land kunnen een dergolijke lange historie niet aantonen! Het was echter heel jammer dat er van officieële gemeente zijde niemand aanwezig kon zijn. De heer A.Smolders, secretaris van de historische vereniging Twee Stromenland opende, door dringende afwezigheid van de voorzitter, de tentoonstelling op een voortreffelijke wijze. Hierna gaven de heren Bergevoet en Dekkers de aanwezige belangstellenden een uitleg van wat er allemaal te zien was in de vitrines, C.v.K. LEZINGEN

Op 20 november gaf Drs.C.Th.Kokke, Wetenschappelijk hoofdambtenaar aan het Nederlands Openluchtmuseum

te Arnhem

een lezing met dia's over "De boerderijen

in üelderland"waar er van vele ook in ons gebied nog te vinden zijn.

Hij liet ons duidelijk de ontwikkeling van de verschillende type boerderijen zien aan de hand van tekeningen van voor- en achtergevels en daken. Een he-

le evolutie viel op deze wijze te onderkennen van de oudste en eenvoudige I of holle boerderij, via de L en T vormige typen, het z.g.krukhuis, tot aan de vilaachtige bouwsels van de vorige eeuw toe. De spreker deed een beroep op de aanwezigen om er mede voor te zorgen dat niet alles wat er nog over is aan gave oude boerderijen wordt afgebroken,en mocht het eventueel niet anders kunnen om dan kontakt op te nemen met het Openlucht museum te Arnhem opdat er nog foto's en tekeningen van gemaakt kunnen worden. Aan het einde van deze welbestede avond dankte de voorzitter de spreker namens de vereniging voor zijn uiteenzetting en zegde toe dat zijn oproep niet te vergeefs zal zy'n, C.v.K. Op 18 februari j.l.gaf drs. J.de Waele een lezing over; Moderne opsporingsmethode bij het archeologisch on-

25 derzoek. Aan de hand van duidelijke schema's, werkÂť tekeningen en foto's werden de drie prospectiache methoden behandeld, die bij het bodemonderzoek zowel te water als te land gebruikt worden. Dit zijn de eleotrische, de magnetische en de seismische methoden. Ook sprak hij over de zuiginstallaties dis bij het vooronderzoek van onder water liggende archeologische objecten, die door duikers zijn opgespoord, gebruikt kunnen worden. Op het vasteland kan men met behulp van prospectisch materiaal tot ongeveer 10 nieter diepte boren, waarbij niet alleen archeologische vondsten naar boven komen, maar waarbij men ook het aangeboorde voorwerp kan bekijken en zelfs fotograferen (z.g.periskoop). De resultaten van luchtfotografie werden door Drs. de Waele zeer duidelijk getoond. Na afloop bedankte de voorzitter van de Historische Vereniging Twee Stromenland Drs. de Waele voor zijn duidelijke uiteenzettingen wees hy nog op het belangvan de archeologische onderzoekingen.

PLAATSNAMEN IN MAAS EN VAAL EN HET WESTELIJK DEEL VAN HET RIJK YAW NIJMEGEN.

De meeste plaatsnamen in Maas en Waal, en trouwens in heel Nederland, zijn zeer oud. In vele gevallen is niet meer na te gaan hoe ze zijn ontstaan. Om tot een redelijke verklaring van plaatsnamen te komen is het nodig te beschikken over zeer oude vormen van die plaatsnamen. In de loop der tijd is de naam, vaak door verbastering, zodanig gewijzigd dat ze zelfs niet meer op de oorspronkelijke naam lijkt. De naam Aeich zou b.v.niet wijzen naar Ewijk als we de oudere vorm Euuic niet kenden. Het hierna volgende overzicht is een poging enkele namen van plaatsen en buurtschappen in Maas en Waal te verklaren en tevere een beeld te geven van de tijd waarin deze naam of spelling werd gebruikt.

APFERDEN, gem.Druten.

De oude vorm Afrithon uit de 11e eeuw geeft als mogelijke afleiding het voorvoegsel Af of Afri met een achtervoegsel itho van een waternaam. De naam werd verder geschreven als:" Afreden( 11 65), Aferden( 11?6) Aforden(l176), Afferden(l225), Aferrthen(l230),Aferde

26 (1250) , Afferden(l260),Aferden(l300), ALPHEH, gem. Appeltern Alpheim( 1 16e) en AlfendjOO). Is het Alf, of Elf voor een "bovennatuurlijk men denken aan een persoonsnaam alf, At;ha»wulf? Of mogelijk afkomstig van Al'b - wit,

Ie lid het wcord wezen? Of moet verkort b. v. uit het gallische

ALVERM, gem. .

Een. niet zo 'n erg oude naam. Ontstaan in 1903 bij de stichting van het klooster der Franciscanen aldaar.

APPELTERN, gem. Appeltern Apeltre(il39), ApeldremCl 230) , Apelter(l300) ,Apelteren (1300). Een afleiding van hef woord ap(p)el met een achtervoegsel «thra of -thrö uit het germaans; BALGOY, gern Overasselt Balgoie(1172), Balgcyê~( 1 24?) , Balgoyen( 1 3?1 ) .Waarschijnlijk zal het 2e lid, dat het woord ooi bevat, wat "door water omspoelt land" betekent, de verklaring wettigen van "het omhoog rijzende land", BATENBURG, gem Batenburg.

Zou afkomstig kunnen zijn van het germaans e batan burg, hetgeen "goede burcht" betekent. In 1076 geschreven als Batenbureh en in 1300 als Battenburgh» BERGEAREM , gem . Bergharen Men schreef Harava en Harawa( 897.) ,Haren( 1 1 1 6) ,Hare ( 1 300) ,Haeren,Borgharen en Burgharen(l 390) .Betekent bijna zeker een met struikgewas begroeide heuvel.

BËÜNINGEN, gem.Beuningen» Betekent de afstammelingen van Bono, een vleinaam bij namen als Bonwald en Bonhard. Oude vormen zijn:Bonlnge(HOO) ,Boningem(l2CO) , Boningem(l 203 )en Boninghd 300) PEEST , gem . Bruten V/e r d in 997 als Dheste geschreven en reeds in 1189 als Deest. Men heeft verschillende mogelijkheden overwogen.

Men heeft gedacht aan het woord does = onderhout, struikgewas. Of moet het gesplitst worden in !d Hees-te (niet te verwachten in de 10e eeuw) en dan aanknopen aan hees = bos van laaghout?

27 BREÜMEL, gem.Breumel Oude vormen zijn: Tremele(893), Tremile(893), Trumele (1117), Thromele(1176),Brumel(1225),Brumele(1226)Breumel(l230),Brumele(l250) en Dromele(l300). We hebben hier te maken met het woord drem of drom dat eindstuk van een stuk grond betekent.

BRUTEN, gem.Bruten In 1076 als Brutene en in 1167 als ^ruhtene en Brothen geschreven. Reeds in 1250 Bruten, Be oorsprong van de naam is onduidelijk. Be verklaring uit het gallische drutos = krachtig en misschien ook vet, is onmogelijk.

Ook onwaarschijnlijk is de verklaring uit het germaans thrüta = keel, en een achtervoegsel -manjö dat voor de vorming van riviernamen zou zijn gebruikt. Misschien eerder te verbinden met het oudnoors throti = zwelling of gezwel en dan duidend op een bodemverheffing?

EWIJK. gern. Ewijk.

Het kan zijn samengesteld uit een waternaam ee of aa en vicus = wijk. Ewijk heette Euuic(855),Aeich(l0758l),Awicke(l076),Ewic(l196),Ewich(l300) en Ewick(l374).

GREFFELING, gem.Alphen Afkomstig van greef d.i. gegraven water. Werd reeds in 1321 zo genoemd. En in de rekeningen van het graafschap Gelre van 1294 al als Griffelino.

HATERT, gem.Nijmegen Werd in 1310, 1343, 1437 en 1513 geschreven als Hautert,in 1523 en 1530 als Haltert en in 1551 als Hattert. Be naam is echter door afwezigheid van oudere vormen onduidelijk.

HEES, gem.Nijmegen Be naam Hees betekent bos van laaghout. Men schreef Hese(l310),Heze(l434),Heeze(l536) en Heze (1551).

HERMEN, gem.Bergharen.

Be naam is waarschijnlijk afkomstig van het woord hern = hagebreuk. Werd in 1166 geschreven als Hurnen en in 1388 als Hirnen.

HEÏÏMEN, gem.Heumen Heette in 1188 en 1300 Homen en in 1402 Hoemen. Be naam is te verklaren als hö-mene d.w.z.hooggelegen gemene grond.

28

HORS5EH» gem.Horasen Werd in 1247 Horsene genoemd, in 1320 Hursen en in 1J22 Hursin.Zou.kumen worden opgevat als horswin = paardenweidec LEEOVEM BEKEDEK, gem.Wamel

Waarschijnlijk afkomstig van het woord hlaiwa=heuvel of grafheuvel. werd geschreven als Leiven(l176) Leiwen(1225 en 1230) en Lewend225,1250 en 1300).

LEEUWEN BOVEN, gem.Wamel.

Zie Leeuwen Beneden.

LEUR, gem.Bergharen Werd in 1250 geschreven als Lorne, in 1300 als Lore en in 1645 als Luer.Betekent waarschijnlijk "bos» MAASBOMMEL, gem,Appel tem Bommel aan de Maas, men schreef in 1250,1300 en 1379 Bomel en in 1660 Maesbommel. Waarschijnlijk duidt de naam op boom en bos.

MALDEN, gem.Heumen Werd in 1247 Maldene genoemd en reeds in 1300 Malden.

•'•'e herkomst is niet duidelijk.

MOLENHOEK, gem. Kernen.

Dit is waarschijnlijk een vrij oude naam die voor zichzelf spreekt» NEDERASSELT, gem. Overasselt.

Evenals Overasselt te verklaren uit Asselt dat waarschijnlijk essenbos is. Nederasselt wordt in 1247 Asselt genoemd, Overasselt in 1300 Assel.

S3ERBOSCH, gem.Nijmegen

Een naam die pas in de 14e eeuw in gebruik kwam.

Daarvoor werd het gebied dat uit verschillende delen

bestond met andere namen aangeduid, waarvan Honingholt de belangrijkste was. De naam ontstond uit het germaanse busken, dat struikgewas betekent maar dat in de middeleeuwen ook als bos gebruikt werd. Oudere vormen: Nederbusch(1381 en 1434),Wederbosch(1459) en Nederbossche(l551)•

29

HEERSTEIEP, gem.Horssen Dit ia een lager gelegen stuk land.

NIFTRIK, gem.Wychen Heette in 111? ïïifterka, in 1230 Nichterich en in 1300 Nijfterich. ÏJifterka betekent waarschijnlijk neven of langs, dus plaats langs de Maas.

OÏÏDEMAASDIJK, gem.Dreumel Een voor zichzelf sprekende naam.

OVBRASSELT, gem.Overasselt zie Nederasselt. ruu'iiijK., gem.-urunen Er zijn verschillende schrijfwijzendoch de onduidelijk. Puueke(l108),PufIicke(l176),F •D„ J>T j .»». l i i 'T/; \ -n,, f-\ j i. / < < •je \ T},. f\ i -„ / 1 * on "\ "c

WAMEL, gem Vamel.

Misschien mag men denken aan vamen = opborrelen,modder doen opwellen. Werd geschreven als Vamele(893)»Wamele '1176 en 1226),Wamelod206),Wamel(1225 en 1230)Wamele 1250) en vanaf 1300 opnieuw Wamel.

WEURT, gem.Beuningen Oude vormen: Villa en Vurde(814)> in de 9e eeuw ook Wurth, Werda en Vuerda(1088), ¥oerden(1250),Worde (1300), Wurde(l310) en Wurdt(l55l). Het woord woerd is een bijvorm van waard.Waard is afkomstig uit het germaanse waroth of warith en betekent eigenlijk eiland maar ook ingedijkt land langs de rivier, WIWSSEW, gem.Ewijk Vroeger geschreven als Winisen( 1150) ,Winsene (1207>), Winshem(l203), en Wijnsen(1300). Te verklaren als heem van de nakomelingen van Wino.

WOEZIK, gem.Wychen w erd in 1196 geschreven als Wonseke en W-usicke. Waarschijnlijk is de naam afkomstig van wunso of wunno,een vleinaam voor Vunnibalt en Wunnihart.

50 V/OORD, gem.Wychen.

Waarschijnlijk afgeleid van woerd, hetgeen heuvel of terp betekent» WYCHEN, gem.Wychen Oude schrijfwijzen: Wichen(l150), Wichene(1155), Wighene(1196), Wigen(l201 en 1300) en Wyehen(na 1392).Een mogelijke afleiding is het oud germaanse wich = heilig,maar er is ook een woord wych of wiech dat strijd betekend.

F.Jovan Capelleveen.

LITERATUUR:

1. L.Ph.C.v.d.Bergh,Handboek der Middel Nederlandse Êlographie, 3e druk 1949» 2. M.Schönfeld,Yeldnamen in Nederland 1950.

3. Mr W.de Vries, Gelre LIV. 4. M.Schönfeld, Nederlandse Waternamen, 1955' 5. H„J 0 Moerman, Nederlandse plaatsnamen, een overzicht, 1956.

6. F.Gorissen, Stede-atlas van Nijmegen, Werken Gelre no 29,1956.

7» F.Gorissen, Die Burgen im Reich von Nimwegen ausserhalb der Stadt Nimwegen, 1959.

8. M.Gijsseling, Toponymisch woordenboek van België Nederland, Luxemburg, 'Noord Frankrijk en West Duitsland, 2dln. 1960.

9. Dr.J.de Vries, Woordenboek der noord en zuidNederlandse plaatsnamen, Aula no 85, 1962.

10. H.van Heiningen, De Historie van het Land van Maas en Waal. 1965.

11. Contactblad enz., no 1, nov. 1964* 12. " " , no 5, jan. 1968.

13. " " , no 6, aug. 1968.

14. " " , no 7, maart 1969.

15. Numaga V, 1958 pag.59.

16. Van Goor's alfabetische plaatsnamenlijst van Nederland.

31 VONDSBERICHTEH

Beuningen Met het graven van een diepe sloot aan de Verbindingsweg te Beuningen zijn een aantal scherven gevonden van inheems aardewerk in een stroomgeul of afvalkuil die daar in prehistorische tijd geweest is. Datering ijzertijd + 500 v.Chr. WAMEL

Bij het graven van een sleuf voor de riolering in het dorpscentrum van Wamel zijn een tweetal bakstenen muren te voorschijn gekomen die behoorden tot het oude kerkhof terrein. Een van deze muren, aan de westzijde, was gebouwd op een tufstenen muur van +. 75 cm.breed en 140 cm.hoog. De onderkant bevond zich op een diepte van 4 meter onder het huidige straatoppervlak. Deze muur was aan de buitenzijde regelmatig gemetseld met behakte tufsteen-blokken van ± 25x10x10 en van binnen opgevuld met brokken tuf en kalkmortel. Het geheel stond op in het ongestoorde zand gelegde veldkeiën. De gevonden tufstenen muur heeft waarschijnlijk deel uitgemaakt van een oude Romaanse St.Victorkerk die in de 15e eeuw vervangen is door een bakstenen kerk waarvan nu nog het koor is overgebleven en welke dienst doet als N.H.Kerk.

Verder naar het westen is ook nog een uit veldkeiën bestaand wegdek terug gevonden op een diepte van +_ 2 meter. In het oude dijklichaam waar uit de dorpsstraat bestaat zijn verder nog veel aardewerk en andere vondsten gedaan. Zoals een fragment van een reliefband, amphoor, Siegburg aardewerk, Jacobakannen, fragmenten van kogelpotten,zg.Duits steengoed. Veel scherven van div.soorten majolika, Delfsblauw, geglazuurde tegels enz. Een tinnen lepel met stempel. 5 Stukken van ijzeren scharen. Een hals en een schouderfragment van een ijzeren kóokpot. Ijzeren haak met koperen ring. Div. fragmenten van lederen schoenen en riemen. Hen stuk romeinse dakpan. . „, T, A oTJ » L/.V.Jv, PEEST

Met het verleggen van het z.g.Molenpad te Deest zijn enkele aardewerk vondsten gedaan:

32 1 een randscherf van een vroeg middeleeuwse kookpot.

2 div,, fragmenten Jacobakan en Steengoed.

3 div.fragmenten Majolika, Delfsblauw en Keuls aardewerk. ~C.v.K. T, BEUWINGEK

Langs de van Heematraweg tegenover de r«k«Kerk,vondsten gedaan in 1969 met het verleggen van bovengenoemde weg» A. Terra sigillates 1 randscherf van kom, Dragendorftype 37 en nog enkele scherven die niet te determineren zijn.

B. Gevernist aardewerk; 1 randscherf van hoge kan, Stuart type 6(afb.1 no 13) 2 voetjes.

C. Ruwwandig aardewerk: 1 randfragment kookpot,Stuart type 201 B (afb 19 no 300); 1 idem,type 202 (afb.

20 no 307)5 1 randfragment pot met dekselgeul,Stuart type 203(afb,20,no 314 vgl.Arentsburg afb.93 no.203).

1 idem type 203,(afb.20 no 315).

2 randfragmenten bakjes, Stuart type 218(afb,23 no.393) vgl.Brunsting type 22.

3 fragmenten ruwwandige schalen op smalle voet, Stuart

type 211 (afb.21 no 352) vgl.Brunsting t.9.

1 randfragment wrijfschaal Stuart type 148(afb.l6 no 222 met tuitje van no 233),vgl.Arentsburg afb.

96 no 331)mogelijk 1e helft 1e eeuw.

1 rand van idem,type 149 B (afb.17 no 262).

2 zware voetfragmenten van ruwwandig aardewerk.

D. Kruiken/ amfora's: 3 randfragmenten van kruikamfora's Stuart type 106 B(afb,4 no 77, vgl.Arentsburg afb 89 no 4-6,Brunsting type 1a, 1b).

E. Diversen: enkele fragmenten inheems aardewerk.

1 fragment van romeinse dakpan.

De bewoning kan geplaatst worden in de 2e eeuw. Mogelijk brengt verder graaf- en speurwerk nog meer aan het licht.

Verklaring Brunsting: Het grafveld onder Hees bij Nijmegen" door H.Brunsting,dir3 1937.

33 Arentsburg! "Arentsburg" door J«H.Holwerda, 1923.

Stuart: "Gewoon aardewerk uit de romeinse legerplaats "en de bijbehorende grafvelden te Nijmegen" door P«J«J»Stuart dirs.1963.

Dragendorff:"Terra Sigillata" van H.Dragendorff in Bonner Jahrbücher"XCVI en XCVII Bonn 1895/ 18<36

M.B. AFFERDEN i" 150 m, ten zuiden van de oude toren op het Hoog.

Yondsten:

A. Romeins; 1 voet van ruwwandige pot 1 randfragment van idem 1 oorfragment van donkergrijze kruik. enkele wandfragmenten -^atering 2e eeuw.

B. Inheems: 1 bodem, rand en enkele wandfragmenten. en een deel van een spinsteen.

C. Middeleeuws: fragmenten duits steengoed (o.a.voetfragment Jacobakannetje. .. _ M o-D o PUIFLIJK

Vindplaats gelegen langs Oude Koningsweg, juist v^ór kruising Koord-Zuid* Vondstens naast veel middeleeuwse scherven ook inheems en romeins materiaal. Definieerbaar: 1«rand van schenkkan met oor, Stuart type 213A^afb.21 no.358,vgl.^runsting type 12A) 2.randfragment van pot met horizontale rand, Stuart type 202 (afb.20 no 310). atering 2e eeuw.

BEÜWINGEN Ongeveer vijftien jaar geleden werd door een inwoner van Beuningen op de plaats waar zich nu zijn huis bevindt, in de grond op een diepte van ongeveer 90 cm. een aantal voorwerpen aangetroffen. Deze vondst kon ~ eerst onlangs door het Rijksmuseum Kam te Nijmegen worden aangekocht. De heer J.Ypey, te hulp geroepen omdat het vroegmiddeleeuws materiaal betrof, gaf de volgende beschrijving: 13 gelijke gouden hangertjes met ingestempeld ornament, 13 amethyst kralen,

34 een barnstenen en 10 glazen kralen, een triens van Madelinus uit Dorestad, een grote en vijf kleine bronzen riemtongen, een aantal, deels sterk beschadigde leerbeslagstukken, een bronzen pincet, een grote en DT*O 1JZ fiTi een kleine bronzen ring, een doorboorde womeinse n.unt een Romeinse email-fibula, een knop en een sax-schede (?), een ijzeren lanspunt, een ijzeren mesje en een vierkant afgeslagen randscherf van een terra sigillata wrijfschaal met uitgietopening in de vorm van een leeuwekop.

Het totaal maakt de indruk omstreeks het midden van de 7de eeuw in de grond geraakt te zijn.

Een aantal tanden en een vingerkootje wijzen erop dat het een graf betreft. Gezien de samenstelling van het vondstcomplex zou gedacht kunnen worden aan een manneen een vrouwegraf.

Hoewel de vinder sedertdien alle grondwerk in de omgeving in het oog heeft gehouden, zijn hem geen verdere vondsten ter kennis gekomen. Enkele door hem ter plaatse verzamelde scherven stammen niet uit dezelfde tijd.

Rijksmuseum G.M.Kam (A„V.M.Hubrecht).

Uit Buil.K.N.O.B. december '70.

EWIJK

Op de bodem van een aan de noordzijde van de oude woongrond De Hoge Woerd gegraven nieuwe sloot vond de heer A„J.Janssen uit Bruten, lid AWÏÏ, in juni j.l,een Romeins bronzen muntje. Het muntje is een halve cententionalis van keizer Theodosius, tussen 579 en 395 na Chr.geslagen te Constatinopel of Arles (determ.Kon. Penningkabinet, Den Haag). Deze vondst bevestigt de laat-Romeinse datering, die aan een deel van de op deze woongrond gedane vondsten gegeven werd (Nieuwsbull.

K.F.O.B.1970, aug.*82).

R 0 OoB»,Amersfoort (R.S.Hulst).

E V IJK In de Ewi jksibeVelden vond in de zomer van 1970 de eerste aanleg plaats van een ruilverkavelingsweg. Het tracé wordt aan de noordelijke zijde door een tochtsloot begeleid, aan de andere zijde door een bermsloot. De to-

35 tale lengte van de ontsluiting bedraagt bijna 900 meterc Het trasé loop vanaf de Steeggraaf in noordwestelijke richting over de woongrond de Woerdjes tot vlakbij de woongrond de Woerden(Nieuwsïmll K 0 N 0 0 0 B<, 1970,sept»*90-s9l) nabij de Krukse Dijk» In de ta= luds van de sloten konden uitgebreide waarnemingen worden gedaan met betrekking tot de in de bodem voorkomende archeologische verschijnselen. De leden van de AWN-afdeling Nijmegen en omstreken hebben zich hierby uitermate verdienstelijk gemaakt, De verzamelde archaeologica dateren uit de Bronstijd, de Ijzertijd en uit de Romeinse tijd. In stratigrafisch opzicht wekte het verbazing te moeten constateren dat al deze verschijnselen zich op één niveau leken voor te doen. Deze in het rivierengebied niet alledaagse situatie hangt misschien samen met een - weliswaar niet veel meer dan veronderstelde - mogelijkheid dat op deze plaats een subatlantisch (?) pre-Romeins stroomstelsel eroderend gewerkt heeft op de afzettingen van een ouder stelsel. Het bedoelde niveau tekent ' zich af als een overwegend lichtgrijze, op de concentratiepunten van de bewoning donkergrijs gekleurde,begroeiingshorizont, door een gemiddeld 0.40 m dikke jongere afzetting overdekt, De Bronstijd wordt vrijwel alleen vertegenwoordigd door een kuil, gevuld met sterk verontreinigde, diepzwarte grond. In de kuilvulling werden scherven gevonden van met kwartsgruis verschraald Hilversum-Drakestein aardewerk, De bewoning op de Woerdjes dateert uit de Ijzertijd.Zy manifesteert zich in een groot aantal paalkuilen, in de nodige kuilen en waarschijnlijk in enkele greppels.Het aardewerk is voor een belangrijk deel met kwartsgruis verschraald, ten dele gepolijst en draagt in de vormen en de, overigens vrij spaarzame, versiering onmiskenbare La Tène-kenmerken» Tot de overige vondsten behoren o.m.een fragment van een glazen armband, een fragment van een vuurstenen sikkel en drie stukken van een of meer vuurbok(ken) van gebakken klei.

De bewoning in de Romeinse tijd concentreert zich ge-

36 heel op de oostelijke flank van deze, enkele deci~ meters hoger gelegen, woongrond. Zij dateert uit de 2de eeuw na Chr.Inheems aardewerk schijnt hier"bij te'' ontbreken. Halverwege De Woerden bleek zich aen, ook in het huidige terrein duidelijk zichtbare hoogte te bevinden, grotendeels uit rivierzanden bestaande» Ook deze hoogte is in vroegere tijden be» woond geweest; dit schijnt tot heden nooit opgemerkt te zijn (zie onder). Het is niet zeker of bewoning ook hier reeds in de Ijzertijd plaatsvond; in ieder geval dateert zij wel uit de Romeinse tijd, wederom uit de 2de eeuw. Het valt everigensop dat hetcentra» Ie, hoogste gedeelte van de kop praktisch geen cultuurgrond draagt en maar weinig sporen en vondsten oplevert. Deze komen wel voor op de flanken van de hoogte en in een natuurlijke depressie aan de oostelijke voet» De veronderstelling is wel geuit, dat de top van de hoogte (door erosie?) is verdwenen, Buiten de kernen komen nog veelvuldig sporen voor.Er is vrijwel geen gedeelte van het traject van de ontsluiting aan te wijzen, waar zij ontbreken. Een aanzienlijk percentage is waarschijnlijk afkomstig van greppels. Zij lijken, zowel uit de Ijzertijd als uit de Romeinse tijd te stammen.

R„00B.,Amersfoort (R.S„Hulst) Dit Buil.KoWoOoBo jan.'71.

DRÏÏTEM In aansluiting op een vorige mededeling over de Romeinse bewoning aan de Van Heemstraweg te Bruten kan nog het volgende worden gemeld.

De heer A „J .Janssen uit Druten, lid van de AWH"-werkgroep Nijmegen en omstreken, deed op een terreingedeelte, waar uitsluitend laat 1ste-vroeg 2de-eeuwse vondsten zijn aangetroffen, nog een drietal opvallende vondsten.

Allereerst moge genoemd worden een as van keizer Trajanus, geslagen tussen 98 en 102 na Chr.Vervolgens een vlakke ronde schijffibula met een wentelend "zonnerad"-ornament, bestaande uit drie armen, die uitlopen in een bladmotief, van gelige email ingelegd in het brons| de schijf is verder opgevuld met blauw e-

37 mail0 De derde vondst betreft een niet nader te determineren rechthoekig, 10 cm lang ijzeren voorwerp met in het midden, waar zich een verdikking voordoet, een rechthoekig, 25 x f mm groot gat, ingelegd met dunne strips van brons of messing» Op het eerste gezicht lijkt het voorwerp op'n pareerstang, maar de zijwaarts se gleuven "bij het gat, die kenmerkend zijn voor een pareeratang, ontbreken (meded„J0Ypey).

De talrijke van een steenbouw afkomstige 'bouwfragmenten, waarover in het vorige bericht werd gesproken, schijnen op grond van horizontaal-stratigrafische overwegingen, thuis te horen in de latere, globaal na het midden van de 2de eeuw te dateren bewoningsfase(n) R,0„Bo, Amersfoort (R„S„Hulst).

Uit Buil» K s N o O c B o Jan.'71.

EEK OUDE YOFDST

Vergadering van kerkvoogden en notabelen van de Herv. gemeente te Wamel en Dreumel de 14de november 1843.

Art <, 7 De kerkvoogd deelt aan de vergadering mede, dat voor een paar maanden bij het leggen van een nieuwe vloer in de kerk te Dreumel aldaar ruim een voet beneden de vorige vloer is opgegraven een grote grafzerk met het opschrift "Hier leyt begraven Willem Hinckart, die sterf Ao M D en LXI1 den XXII der Mey en joffer Heus van Seherpenzeel. G„R 0 Ho"| dat ZoEo bij missive van van deze ontdekking hee^t kennis gegeven aan Mr Heus van Scherpenzeel te Nijmegen met uitnodiging om dit verkiezende over deze steen op een of ander wijze te beschikken; dat vervolgens, op dat schrijven wegens uitlandigheid van gezegden Hr geen antwoord kwam, op verzoek van deszelfs rentmeester Burgemr van Welie te Dreumel, de steen buiten de kerk gebracht is en provisioneel gelegd in het ruim tussen de kerk en den toren.Naschrift: De steen is thans niet meer in of om de kerk te Dreumel aanwezig. Is het bekend waar hij is gebleven? Is deze Willem Hinc-

38

kart de broer of de vader van Otto Hlnckart, die van 1547 "tot 1550 pastoor te Dreumel is geweest en om wie door zijn conoubinaat een schandaal is ontstaan dat met zijn zelfmoord eindigde?

Medegedeeld door H. ten Boom, Herv.predikant te Wame l.

IN MEMORIAM H.van de .BOYENKAMF.

Op 28 okt.1970 overleed pp 66 jarige leeftijd de heer H,van de Bovenkamp, in leven koster van de ÏT,H.Kerk te Batenburg» De heer Van de Bovenkamp had een warme belangstelling voor de historie van het Land van Maas en Waal, in het bijzonder voor die van de stad Batenburg en de WoH.Kerk aldaar» Hij beperkte zich niet alleen tot de geschreven geschiedenis; toen wij op een warme zomerdag enkele jaren geleden de kerk van Batenburg binnenwandelden was de heer Van de Bovenkamp eigenhandig bezig met herstelwerkzaamheden. Op onze vraag, waarom hij dit alles zelf deed, antwoordde hij;"Als ik moet wachten op Monumentenzorg, dan moet hier eerst alles ingestort zijn.," De heer Van de Bovenkamp was trouwens altijd bereid bezoekers door dg kerk rond te leiden, waarbij hij soms achter het oude orgel plaats nam om de bezoekers iets van het prachtige geluid te laten horen» Ook de Historische Vereniging heeft een keer het genoegen gehad, zijn gast te zijn, waarbij hij uitermate boeiend wist te vertellen over stad en kerk.

De Historische Vereniging verliest in de heer Van de Bovenkamp een van haar meest aktieve leden.

J.Dekkers, M.Bergevoet jr.

39 INHOUDSOPGAVE

bldz.

1.

Voorwoord van de voorzitter 5.

Exposities in het gemeentehuis van Bruten Tentoonstelling: Gouden en Zilveren voorwerpen.

7.

De muntslag van Batenburg.

10.

Tentoonstelling Romeins Druten 14.

Tentoonstelling Tin en Tegels.

23.

Verenigingsnieuws. Tentoonstelling in Druten.

24.

Lezingen 25.

Plaatsnamen in Maas en Waal en het Westelijk deel van het Rijk van Nijmegen.

31.

Vonds^beriĂłhten.

37.

Een oude vondst.

38.

In memoriam H.van de Bovenkamp.

39ÂŤ Inhoudsopgave.

tweestRomenlanรถ

nummer 11,

september 1971 K O N T A K T B L A D

f¥AN DE HISTORIGCHS VERENIGING T/J3È3TEOM2NLMD,

tot beoefening van de geschiedenis: yan hst fïjand van Maas en '.Vaal en het westelijk Geel van het Rijk van Nijmegen. .

'Bestuur; -voorzitter:

secretaris:

F. H. J. Wasaiann, arts •Hogestraat 24 Drutëh • tel- ;03870-24~3 J. T r i j sb ui-g, t e l, 088 ?'4 -^ 75 Appel t er n, ,laa sd i .i1* i:0" .fej.G.Yoi'Klgbbera,tcVl,03370 Druten s K; : it^eribu^g 4"C -2401 J.P.v-^ea&l.tel.ÖSS^G-S^e Alphen(Gid), Kerkütrr.at 7 J. v. d.Bovenicainpjtèlc 0887^-360 ^ed. Horv» Pastorie, 'E 'nter-'Lv,rg n _

penningTi. s vice-voorz;

lid

i

Lid

.

s

_

11 L..

_-

T^ „

_. Jl

•

' 1__

' ' f\

'

x7;8

Lid

s

redactie

t C.- v, F Ni jj-^&!-j .-..'i.1. tu ;;.rxou 'ju J- Jis o.:, ücio

»> museum&o mmï"é"s i e

u-r

H. v, Iiei,uii,gen> tel. 08876-467 Greir+'eliugse éijk 39 ( eir-ctcec'sotie) jfl—j-J- Bergevoet Druuen, iï^gestraat 66 J.'-G,'" .R. Êekkors,tcl.» 03870-2482 Dr.uten , Hooiatraat 2ö ,W. ï h - v - d. D:- hb e l steen Dr ui; e n , Heuvel "68 A, J' t Janssen Druteii , Piet Heinstraat 5

Bij de cmslag ; zie hiervoor pag.45 Pag-

I n fa o u d Gegevens van de Vereniging.

Inhoudsopgave.

Reacties van leden.

Madedelingen.

Verslagen.

Escpositie( M en W in oude ansichten.

Foto's b i j voorg.art.

De oude kerk van Bergharen.

Afbeeldingen b i j het vorige art.

De oude kerk te Leur.

Het gerest.orgel van Druten.

Foto bij het vorige art. ,, (kerk Bergharen) Bij de oislag.

Korte vondstberichten.

Oudh.kundig onderz.dorpskern Druten.

Bronnenpublicaties : tfamel,, s Dijkbrief 1528.

Nagekomen berichten .

In memorian M.H.Bergevoet.

pag.

1.

2.

3 t/oi 5«

6.

7 11 17 26 28

t/:u 11. t Au 25. en 18. en ??. t/a 34.

35 en 36.

37 t/m A-2.

43.

44.

4545 t/71 47-

48 t/m 50.

50 t/n 52.

53 t / n 56.

57 t/Ji 5960.

li^üL ^izs. y.as b l a d v u l l i n g ;

H e b t U"de c o n t r i b u t i e t i je" d r -a g e o v e r 1971 al v lo cl a a n

Zo Zo de en

•

h a r t e l i j k dank ja , h i e r v o o r zie niet g e g e v e n s op 59 P g dank v o o r b a a t bij

R E A C T I S

E..£-S JLJLJË. ?L^.__-D. _ r _ e u m e JL In hst vorige minnaar van ha t Kontaktblad, deed Ds.ten~.Boom de mededeling, dat in 184-3 te Dreumel een grafzerk van .7 i 1.1 o in Hinckart te voorschijn kwam. Daarbij werd de vraag gesteld of deze ^'illem Hinckart de vader of de biröer was van Qtto ïïinckart, onstred3n pastoor te Dreuiïiel.

Y'ill3m Hinckart lijkt ui j te s i j n de door d ' A "blaing van Giessenburg genoeiiide jonker in de Veluwse ridderschap(dê Ridderschap van Veluive, 's Gravenhagö 1359-P« 3)° In de jaren 15>5-15^0 komt hij als richter van Arnhe i en van Veluwezoom v o o r , e n .ai s se hl en is hij d e z e l f d e als stadhouder van de lenen van B a er en Lathum , 1539-1551.Het is niet onmogelijk dat z i j n derde vrouw,Adriaria van Scherpenseel en de erfenis van z i j n moeder,Adriana van B&lveren,hem naer Dreurael deden gaan.Blijkens het archief Hof van Gelderland (rijksarchief,Arnhem)civiele processen 155? no.5,'«vas hij met Jan van Halveren kerkmeester te Dreurnel.

Hiermede staat de familieverhouding tussen Vvillem Hinckart en pastoor Otto ilinckart nog niet vast. Zonder een oplossing te geven, doet zich de mogelijkheid voor dat V/'illeifl en Ótto nevenzijn .

De grafzerk is niet beschreven in de voorlopige lijst van monumenten in Gelder l and ('1917'),waarin alleen een grafzerk van 155^ A'o r -ot; ver^elcK Evenmin komt de zerk voor in de 'Goiiealop,iyf-hè en heraldische gedenkwaardigheoen iri do kerken van Gelderland" van Mr*?.C.Bloys van Treslocg Prins(de /'/apenheraut,191?)« -Dat; er op de zerk zou hebben gestaan"joffer Heus van Soherpenseel" lijkt mij apocrief.Zoals gezegd zal dit de verkeerde lezing van Hacriana van Scharpenseel z i j n

i

drs.G. 0.A.baron Schimm?! -cerinlnck.

P l a a t s n a m e"n (Maas e n W ? a l ) In de laatste aflevering van het contaktblad (no.10) geeft de Heer F.J.v.Capelle- ,n] -yeen een aantal verklaringen voor plaatsnamen in het Land van Maas e Ji/aal. In grote lianen ben ik het wel met hem eens, maar op enkele punten,wil ik toch een aanmerking, «r«<}. opmerking maken.

Afferden Veel eenvoudiger dan de scheiding in 'Af/Af r i en ithon lijkt m i j de deling in l/Aa en f orde.A,Aa,Ee zijn in Nederland veel yebruikte namen voor een rivier. Forde is een internationaal woord voor doortrekplaats : Sed,;Coevorden,Eng.:0xford,Duits;Steinfurt.

Arffforst mis ik eigenlijk in het bedoelde verBaal.We moeten hierbij denken aan het voorvoegsel alt(= oud)en het achtervoegsel foreest (=-bos).Vgl. het woord houtvorster,het engelse forest en het franse f o r e t .

Ippeltern is mogelijkerwijs samengesteld uit bet- woord ap(p)el en het woord tern,af geleid ?an.* het woord tere of dere,wat boom betekent Tgl* eng*;tree.

Ereumei Dat dit woord afgeleid zou z i j n van èrem/drom, geloof ik niet. Eerder zou ik denken aan tri (= drie). Dreumel zou dan z i j n 'n plaats,waar drie rivieren bij elka» komen.

D-rutren Ik zou hierbij liever willen denken aan een afleiding van het woord druide en het griekse drys(= eik).De kelten kenden een grote 7ereTing voor de eik,en Maas en aVaal was a.oendertijd Toedekt met grote bossen; Druten ,sou dus eikenoord of priesteroord kunnen beliekenën» Ook een andere afleiding wijst ep priesteroord: Veram(iviiddelned.Handwoordenboek) leidt drut,trut,drot af van het woord 3?aut,wat lief,vriend,of getrouwe Gods beteïent. Ook hier dus ko:nen we op priesteroord.

Eorssen Mogelijk moeten jve hi-erbij denken aan 5.oi?st of hosterd,in deze streek veel voorkoiaan^ a naov?. n. voor oud e woongrond en.

; Éoordhuiz-en zou kunnen zijn möor=moeras.

Püi"frrjF~IK' geef toe dat dit wel de meest oni ; ïïüicTeli";3ke naam is in heel Maas en Waal.

Toch wil ik een poging in de (hopelijk) goej d e richting wagen. Het achtervoegsel lijk 'is een meer voorkomende naam voors plaats. .Het voorvoegsel Puif^fcöü ik willen vergelijken met het franse puy (bergtop),vgl. Puy de Do m e , en het duitse Puf f e, wat opbolling betekent. De duitse plaats Puffeniorf ligt ook inderdaad op een heuvel. Mogelijk betekent Puiflijk dus : plaats op een heuvel. tfeurt zou ik liever willen afleiden van het woord f u r d e , f o r d e , d u s doorwaadbare plaats in de rivier.

Wijchen doet mij altijd weer denken aan de plaats F i j k , e e n deel van Maastricht. Ben afleiding van het romeinse woord vicus(plaats) lijkt mij niet onwaarschijnlijk.

Dit waren dan enkele op- en aanmerkingen, van een op het gebied van het afleiden van plaatsnemen volslagen leek} zomaar op een avond bij elkaar geraapt.Er is op dit gebied al zoveel geschreven en gezegd,dat ook deze poging er nog wel bij kan. Het'gaat er tenslotte om,een zo breed mogelijk beeld te krijgen,ook op dit terrein van de historie.

Plaatsnamen werden niet zomaar uit de lucht gegrepen,maar kunnen wel degelijk 'n aanwijzing z i j n over de bodemgesteldheid,de bevolking, e. d. Daarom zou ik iedereen^die iets van het afleiden van plaatsnamen afweet of kan weten,willen vragen zijn of haer ideeën op papier te zetten en door te sturen naar de redaktie van dit blad. Alle beetjes helpen . tenslotte.

E.Bergevoet Jr.

Red. Door'n onvolkomenheid is in 't artikel van F.J.v.Capelleveen over plaatsnamen in Maas en W.'jAltforst weggevallen.Hier volgt't.

In 1134 Altfurste en Altfurge.rond 1300 Alt-p.vorst,ia 1*739 Outvorst en nadien Altforst.

5 Het 2de deel betekent stekende brem(fursa).

_ MEDEDELINGEN

&JK c u_r s i e i Rijksarchief Arnhem.

Eind september wordt er in het Rijksarh. se Arnhem een tentoonstelling georganiseerd ¥oor onze vereniging,van oude archiefstukken üe betrekking hebben op ;laas en //aal. Er is sen_selectie gemaakt door deskundigen van het archief,in samenwerking met het bestuur,uit de verschillende verzamelingen die in het R.A. te fernhem aanwezig zijn,zoalssdat van Hof en Rekenla me r, liet oude gerechtelijk archief,de verschillende archieven van de Maas en Waalse heerlijkheid, klooster-en kerkelijke archieven,de burgelijke stand en oude kasten, enz. Er zal overal een duidelijke .uitleg bij gegeven worden. levens ontvangt U t.z.t.saraen aiet de uitnodiging een uitgebreide katalogus met alle mogelijke informatie over het aanwezige arehiefmateriaal . len bezoek aan deze tentoonstelling kan voor U ie weg banen om zelf ook eens aan archiefonderzoek te gaan doen,zoals familie-en voorpuder»nde:czoek( stamboom),geschiedenis van huizen , jïlaatsen,kerken,enz. Êatf wij deze excursie ten zeerste bij U aanbevelen spreekt voor zich zelf. Jij rekenen dan sok op een grote opkomst van onze leden. ladere gegevens,o. a.het vervoer,ontvangt U "ferz«-t-?r met de uitnodiging. g l i c h é_'_s

De vereniging is in het bezit gekomen van een groot aantal cliché 's van £oto's r :Qie - e e r t i j d s in de Gelderlander gestaan Eebben en waarvan sommige van historische waarte zijn.

Belangstellenden kunnen zich in verbinding stellen met het secretariaat.

C.v.K. 6.

VER SLA G 3 N T e n t o o n s t e l l i n g

" W a p e n s

en

W a p e n t u i g ;'

In Raadhuis Druten,van 9A tot 10/7 1971 • le_vitririe jbovenstuk van een harnas 1^/15

lêliïiS^ s.

eeuw

-

1. gebakken slingerkogel',300 v.C. ,gevonden te Druten , tcoodhekkenpas.

2. heft van een romeins zwaard,2e eeuw na G. in bruikleen Rijksmuseum Kam, Nijmegen.

3« kleine bronzen lanspunt , bronstijd. in bruikleen Rijksmuseum Kam, Nijmegen.

4. grote bronzen lanspunt , bronstijd. in bruikleen Rijksmuseum Kam, Nijmegen.

5- gebarsten slingerkogel,300 v.C.,Batenburg 5. slingerkogel, 2e eeuw na C., Ewijk.

7. ijzeren dolk/lanspunt,300 v.C.,gevonden te Druten, Roodhekkenpas.

8. strijd hamerbijl , neolithicum. in bruikleen Rijksmuseum Kan, Nijmegen.

9. opzij openspringend stiletto,bng.1900, Japans makelij.

10. vutir steent ja uit een geweer met vuursteenontbranding.

11. een paar handboeien met een sleutel, ong.1850.

12- dubbelloops pistool met koperen lopen, 13,, ,, ( 1800 ).

180C. 14. revolver , 19pO. 15« dubbelloops pistool,1790,Frans makelij.

16. pistool met vuursteenontbranding, 1800.

17. pistool , 1800.

18. ijzeren kanonskogel,ongeveer 12kg , Neder Asselt 1650, 19. gebakken kogel versierd met uit bloed geschilderde stippen en eenden, Batenburg, Tachtigjarige oorlog.

PS*7 20. ijzer-en musketkogelr (3 tl e vitrine,z.o. z. )

(vervolg "Wapens en vVapentuig 1 ') 21. zwaard 5Millingen-Kekerdom,15e eeuw. in bruikleen Rijksmuseum K a m , te Nijmegen.

22. zwaard/mes , Y/amel , ong. 1800.

25° bronzen zwaard, 750 - 450 v.C. in bruikleen Rijksmuseum Kam, te Nijmegen .

23-. gala-rapier met paarlemoeren handvat,1850 35» zwaard van cavalerie , ong. 1850 26. kort , krom^zwaard, gebruikt in Ned.Indie', ( Indones^ie ) ong.1900.

4e_vitrine A» heren-jachtgeweer met percusion-vuur,ong.

17SO;gemaakt bij A . G . v / d Meuien te's Bosch.

P. cavaleriegeweer uit het leger van Napoleon, percusion-vuur,gebouwd in St. Etienne, ong. 1806. c.en D. kruithoorns,gemaakt van runderhoorns.

M.B.

- J.D.

Lezing____Munten.

Druten, Vrijdag 16 april j.l. waren een dertigtal leden van de Historische "Vereniging 'Tweestronenland" bij elkaar in de zaal van Hotel Juliana te Druten. Hun belangstelling gold hier een lezing over middeleeuwse munten, gehouden door de Heer Enno van Gelder , direkteur van het Koninklijk Kabinet van Munten en Penningen i4 Den Haag.

Inleider begon met het memoreren van een aantai grote muntvondsten,waaronder die van Serooskerke en Alphen ; deze konden ontstaan, doordat vroeger ienand z i j n bezit aan geld in een pot iri da grond gestopt heeft, uit angst voor diefstal of oorlog, en daarna niet ineer de kanis kreeg, om ze weer te voorschijn te halen. * ,8

Vervolgens gii'jg de Heer van Gelder even in op da geschiedenis van de gulden. Van oorspronkelijk gouden(vandaar gulden)raunt, geslagen in navolging van de stad Florence in ItaliĂŤ* (waarvan we nog steeds de afkorting fl. voor gulden hebben overgehouden)ontwikkelde de gulden zich in de tijd van Karel de Grote tot een zilveren munt,en aa het eind van de vorige eeuw zelfs tot de bekende papieren en momenteel zelfs nikkelen guldens.

De fabrikage ging tot ongeveer 1700 met de hand.Sa het gieten werden dezilveren platen geplet,tot ze de juiste dikte hadden gekregen, waarna met een grote schaar uit de platen rondjes werden geknipt. Dat dit"rond"met een korreltje zout genomen moet worden laat zich uiteraard gemakkelijk raden. De op deze manier verkregen rondjes werden op een vaste onderstempel gelegd,waarna met enige klappen van de haner op de losse bovenstempel de munt geread was om te worden uitgegeven. Later werden de rondjes uit de platen geperst ,terwijl het stempelen met een schroefpers geschiedde. Hierdoor werden de munten ook echt rond en werd bovendien het opschrift en de afbeelding een heel stuk duidelijker.

Hoepel oorspronkelijk alleen enkele vorsten het recht hadden munten te maken,breidde het aantal muntslaande edelen , steden en bisschoppen zich gedurende de latere middeleeuwen in een hoog tempo uit,vooral na de ontdekking van Amerika. De controle op het slaan van munten berustte bij een muntcollege ; werden de munten afgekeurd om het te geringe gehalte aan zilver of goud,dan volgden voor de maker zware straffen. Zo is een muntmeester van Batenburg in de 15e eeuw in Deventer in de olie gekookt.

Na een korte pauze behandelde de Heer van Gelder de munten van de provincie Gelderland ; deze provincie was de eerste die zilveren munten maakte,en wel de daalder,genoemd naar de Joachimsthaler, een duitse munt .

Q yÂŤ

In. gelderland deed zich nog een speciale iao-eilijkneid voor met "betrekking tot het slaan van munten.In deze provincie lagen n.l.een aantal steden en heerlijkheden,die niet onder de rechtsmacht van de hertog vielen,en waar naar hartelust munten geslagen werden. Pas in de loop van de zestiende eeuw kon hieraan een eind worden gemaakt.

De diverse gewesten bleven nog wel ieder voor zich munten maken,tot ook hieraan een einde

kwam door het ontstaan van het Koninkrijk Holland in 1805 , waarna alle nederlandse munten gemaakt zijn in Utrecht.

Na afloop van de bijzonder interessante' lezing,welke vergezeld ging van lichtbeelden , volgde de rondvraag,waarvan druk gebruik werd gemaakt.

Na een dankwoord van de Heer .Vasmann , werd de vergadering voortgezet.

M. Bergevoet Jr. Il

B x c u r s i e

( Amerèngen ).

26-6 1971

Het dorp Ainerongen binnenkoken bij de

kromme hoek is een stuk van de tijd achter â&#x20AC;˘slch laten. De weg naar het veer van Eek en Wrel,wijst vanzelf het kasteel aan.

Eenmaal het kasteel binnengekomen,leidd e de Heer Eyffius ons rond. Hij vertelde ons de geschiedenis van het kasteel,die in de 12e eeuw begon.De prachtige kamers in het kasteel bewezen dat hier rijke families gewoond hadden. In de voorhal van dit grootse gebouw bevinden zich reeds zeer veel bezienswaardigheden. Alles werd opnieuw bijeen gebracht en gerangschikt door de graaf van Aldenburg Bentinck, die meer dan 60 jaar het kasteel bewoonde.

Ons oog wordt getroffen door fraai gekleurde vazen, door een gebeeldhouwd rek met een zwaar tinnen eetservies, en wapens die op een eikenhouten kast liggen. In de eetzaal gekomen zien wij een spinet uit het jaar 1766 , ">n een zeldzaam mooi servies van Meissener porselein.

- De bibliotheek bevat meer dan 2000 boekan, veelal bestaand uit geschiedkundige werken, waarin ondermeer vele geslachten Bentincks, nog meer van Reedes en enkele van NAssaus beschreven zijn.

In de g a l e r i j kunt U uw hart ophalen aan een unieke Venetiaanse draagstoel. In de bovenhal gekomen ziet U prachtige schilderijen van de bovengenoemde geslachten. Ook. een ledikant je uit de 13e eeuw met de kleertjes er nog in, loont de moeite om het kasteel te gaan bezichtigen.

Jeer^teruggekomen in de beneden-hal werd de Heer Eyffius bedankt voor zijn rondleiding.

Daarna maakten wij een dorpswandeling en brachten een bezoek aan de St.Andriesk.erk , zoals de officiële naam luidt ; daterend uit de 13e eeuw.

Het interieur is b i j z o n d e r fraai en rijk ingericht,met talrijke \vapenborden van de familie van keede , die jarenlang het kasteel bewoonde ; de borden dateren uit de jaren 1605 tot 1830 . ,7e gingen daarna de trappen op om bet prachtige i-8de eeuwse kerkorgel te bezichtigen.

Dhr.ïïasmann , voorzitter van de Hist.Ver. richtte nog een dankwoord tot me j. K.D.Roest, die ons rondgeleid had in de kerk . Hierna gingen de 43 personen tevreden en voldaan naar huis.

L i j s t j e van boeken over het kasteel van Amerongen ; Gelderse kastelen(H. '1. «Verner 2 delen, 1906 •~hLet kateel Amerongen en z i j n bewoner s, d oor

"TnranETSfêr 1949 •———————— H. v. L eeuwen

VOORWOORD BIJ HET NAVOLGENDE ARTIKEL r IV1AA5 EN ..7AAL IN OUD j] ANSICHTEN

;ÏE ZIJN DS G3'.vï. DRUT3N ZEER DANKBAAR VOOR DE BEREIDWILLIGE ,dEDE\7ERKING EN DE SAMENWERKING BIJ HET TOT STAND KO/Ü3Ï! VAN DE"E EX3jSÏT:5.

TENTOONSTELLING

12/7

-MAS

EK 7/AAL IN OfIDE ANSICHTEN'

tot 15/10 '71, Raadhuis Druten

Openstelling i maand, t/.n v r i j d . : 8.30 - l?. 30 maandagavond van 17-30 - 13.00 extrstopenstelling ; zaterdag 18 en zondag 19 sep. zaterd.25 en zond.26 sept. zaterd. 2 en zond. 3 ckt.: van 14.00 tot l?.00 uur • (na de middag op afspraak) Viorine l? Jïet dcrp Prut en

.. ?.> '«. i-*

Huize ''Weltevreden 1 .1913 (huis van dr. Hoek') Hoogestraat Huize ! l /Veltevreden J ' (huis van d r . H o e k ) Plattegrond van de kadastrale gebeenten Druten en Puifli.jl:. (uit Kuiper Geai3onteatlas va Nederland 1371) /eth.Eruenstraat t i j d e n s de t/veede wereldoorlog. Thans J ui i ana straat.

K K Kerk.

Huize 'Weltevreden" (huis van dr. Hoek) ,;iarkt-nlein (kopie) Kattenburg :net RK Kerk op d.3 achtergrond..

Deze kaart is van voor de winter van het .j^ar 1375» Op de achtergrond staan de A/aterstatiskerk ^et de Gemeentetoren en het gemeentelijk uurwerk, en waarschijnlijk ook de oude pastorie. iJe toren dateerde uit het einde van de 14e eeuw; de kerk i r erd in 1322 gebouwd, met een landelijke subsidie van f * 3*500,- Voor dit gebouw vervaardigde F,C-S.mits het onlangs gerestereerde orgel. De Gemeentetoren vorrade een sta-in-de-veg voor de bouw van de huidige parcchiekark. L;a veel geharrewar werd hij in. 1374 aan het kerkbestuur overgedragen, onder voorwaarde dat hij werd afgebroken zodra de nieuwe toren klaar was. Op 5 september ~ 8 7 ' > werd hst krvi O"P cl e t o n n van de huid ier be-^on

begon men met de afbraak van de oude toren.

Het puin ervan werd gebruikt voor de aanlegvan de Veerdam.

•.

Op de voorgrond van de foto staan de panden van Meier, Baars en Renkens, en Hotel d-e Gouden Leeuw. Op de plaats waar thans het '•• vluchtheuveltje ligt, stond toen nog een boerderij.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16. !?• 18.

19» 20.

21* 22* 23» 24.

2526.

27»

Dorpstraat met RC Kerk. ( Hogestraat). .

Hoogestraat ( Marktplein ) Marktplein.

Inwijding RK Kerk in 1883 ( foto ), Hoogestraat.

Marktplein. ' Hoogestraat.

RK Kerk en hotel annex stalhouderij van de erven J.Vermeulen.(thans De Gouden Marktplein (kopie).

Leeuw.

Marktplein met klooster.

• .

Jodenhoek van voor 1914.

K«renmolen van plm. 1925 (kopie).

RK Kerk met stukgeschoten torenspits 5 mei 1945Harmonie "St. Cecilia (kopie).

Keraio in de Jodenhoek in 1935Hoogstraat (Hoogestraat).

Vredesfeest op marktplein' 1918 (kopie) Jodenhoek van voor de brand van 1914.

Op 16 april 1914 ontstond de brand tengevolge..Van het met vuur spelen van kinderen bij de hooischuur van Bernard van de vVerdt(thans aann.bedr. Verkley).

Hierbij brandden vier hofsteden en een hofstede bewoond door 3 gezinnen, af.

Met grote moeite kon men deze grote brand meester worden - Vanaf de eerdergenoemde hooischuur sloeg de brand over • naar de andere panden. De hooischuur heeft gestaan tegenover P.Schoenmakers (Stoomwasserij de Waal)a.d.tfaalbandijk. pg, 28. R.K.Kerk zonder torenspits.

13

Katteriburg 194-9. a. Vreöesfeest (kopie).

RK Kerk (Pentekening van Joh.Eysvogel).

Lange Brcuwerstraat met RG Kerk (Kattenburg).

5. Moleneinde pim 1915• *. Gezicht op de Markt (Kattenburg). *£-• Lange Brouwerstraat (Kattenburg). *. RK Kerk in de winter vanuit het Ambthuis gefotografeerd pi ra. 1930. met Kattenburg. rno.4-4 =»i Molenhoek.

RC Kerk (Kattenburg). begint : s a. Hoogestraat met RK Kerk. l •?. Ned. Herv. Kerk met pastorie Vitrine' 2 Drut i. Kattenburg met RK Kerk.

3. Korte Brouwerstrafe met RK Kerk (Kattenburg), *» Katteriburg (Ambthuisstraat) met vroegere klooster van zes gevluchte Fransche Zusters 'Filles de la Sgesse1', Villa "Boldershof". *m Dr.Sauter. Vroegere eigenaar van de villa "Boldershof.

Instituut O.L.Vrouw v.h.H.Hart voor zwak* zinnigen. Huize Boldershof.

•.-5» Als nr. 4-5. ; !?. Villa "Boldershof 'van Dr. Sauter,plm.!905 •. Zij- en achtergevel van Huize Boldershof.

3. Huize Boldershof. ^ Huize"Weltevreden .(huis van dr.Hoek) i als 50. l *2 Tuin van Huize 'v7eltevreden '. ^. H.Hart-monument en Verhei.jenbank rond de Linderiboom plm. 1940. *• Hooistraat (kopie). ^•' Hooistraat tijdens watersnood 1925/1925. ~S« Café v.d.Hurk Ambthuisstraat ( foto) <?• Katteburg. Ambthuisstraat. §. Hooistraat(foto) 1904 •% Hovisstraat (Hooistraat) O. Ambthuisstraat ( f o t o ) » Gemeentehuis in Ambthuisstraat.

De voorgevel heeft geen topgevel.

Hooistraat (kopie). p g< Hooistraat.

14 Xcï-tü Brouwerstraat .net stoomtram.

3t. *>.

65» Grctton. ui u Druten.Stoomtram bij

Huize

Bcldershof.

66.

6?.

68.

69.

70.

71.

72.

73.

74.

75» 75.

77.

78.

79« 80.

81.

82.

8J. 84.

85» 86.

8788.

89» 90.

Boterdam.(Veerstraat) plm 1905» //aalbandijk plu 1920 .

Veer-huis met haven. Veerdam pin 1920.

Haven nabij veerdam in het jaar 1936.

Leeurcensche d i j k (de zgn. 'groene dijk' 1 ')* Waalbandijk nabij scheepswerf Janssen.

Oprit naar //aalband ijk (verlengde van Amb huisstraat.

Pentveer met pont 19'4-B. Grieten uit Druten. H.HartbeeldsBoldershof; Postkantoor; KK Kerk met oude toren?

Marktplein.

Ambthuisstraat , afrit Dijk.

Gezicht op de Waal. voormalig huis van de f a m . van Beers.

Veerdan.

Kattenburg tijdens watersnood 1925/1926.

Brouwerstraat.Kattenburg (kopie).

Kattenburg. (kopie).

Lange Brouwerstraat (attenburg) kopie.

Huis notaris Libourel a.d.Kattenburg.

Kattenburg met RK Kerk in 1939' Kattenburg Klokgeveltje van de f a m . Van Dinteren. kopie.

Gezicht op Postkantoor (kopie).

Postkantoor.

Tuin nabij huis notaris Libourel.(kopie) Postkantoor met autobus (Kattenburg).

Post-en telegraafkantoor.

Postkantoor.

D e _d o_rpe n Deest,Afferde n j,_?ui_ f_^i j.k__en Dreurnel op de zijkant van de vitrine .

91- Gravure van Spilinan St. Antonius-kapel

te Deest. 17^0.

92. Deest. Dijkzicht. kopie.

93» Deest. Dijkzicht.

94. Griet uit Deest . (kopie) P^S" 95« A f f e r d e n . T-kruising Molenveg ^ Koningstraat . 1910 .

96. A f f e r d e n . Tramstation a.d.Koningstraat. ±

3. Puiflijk. Inferieur RK,Kerk 1936. " •fi. ,, • Dorp.jtraat (Kerkstraat) -"%. Dominicanessenklooster (Huize St. Maarten). ï. Dreumel,watersnood 1925/1926 Huis in de Hoofdstraat.(Rooijsestraat), 5. Dreumel,watersnood 1925/1926.Oude Maasdijk. * »

* *

»<

De dorpen ^Altf orst „Appeltern en Maasbommel aan de voorkant van de vitrine .

J* Appeltern.Oude toren van de WH Kerk.

'%. *.

NH Kerk. . Panorai-na van Appeltern , van voor of pi .n 1900. s: ,, . Voormalige schuurkerk. BK Kerk, rond 1900 afgebroken.(eigenlijk waterstaatskerk).

Deze helaas beschadigde prentbriefkaart is vermoedelijk van plm 1890. Dit jastal kan enigszins worden afgeleid van de daarop afgebeelde RK Kerk en pastorieDeze RK kerk, soms abusievelijk "schuurkerk' 1 genoemd, is als waterstaatskerk gebouwd in 1829 door dé toenmalige pastoor van Appeltern, de zeere er-v aard e heer -J.Holl.

Voor deze bouw werd destijds een landelijke subsidie verleend van f.4350,Tegelijk met de kerk werd ook de pastorie (weem)gebouwd.

Rond 1900 werd de kerk gesloopt om plaats te maken voor een nieuw te bouwen RK Kerk.

De pastorie bleef bestaan (staat er thans nog). Tevens werd het naast de oude kerk staarde hui;- af gebroken. Op d s z e plaets werd het b i j de nieuwe kerk behorende Christusbeek 'j P'6 "o?, s at ?t» A a..i h3":: v o o r de pastorie groeiende gras zou ;>on. ai kunne u leiden, dat de thans bestaan•^T.:: da Eerlrst:?; ge d-:-el t e l i j] '-••f: K.. er.i iiie'o zou h^-bj^n bes h P f (zi e ... ,,- ,. (i. .d.inp- hier ••.aas1;:-.

»> »>

-^»- ,

J.

Hoogstraat. J^ppr!,

. ^eZ?-^,,.

:

109. Appclterr -Stcomgemaal.

110. " ,> »> 111.

Kasteel. > RK Kerk.

112. ,i Kerkwijding 1909.

113> De Sluis.

114. ,,

115116.

117118.

119-

Huize Appeltern (Kasteel) . Panorama.

• , ,

120.

121.

122.

123124.

125-

, , ,»

>

De sluis.

Dijk en Kerkstraat (coT>ie) Veerhuis.

RK Kerk.

Huize ''den Huik". 1932 .

Gezicht op Appeltern (copie).

Dorpsgezicht. (copie).

Openbare School 1920.

RK Kerk (copie) 1933.

126. A l t f c )rst.

127i 123. "de Kikvorsen" + 1940. > tijdens de inuncfatie. 1939« 129i> Dorpstraat (copie) 1933.

130.

1 ,1 Herv.Kerk en Pastorie 194-6 pIjg-y 131.

1 ,1 Herv.Kerk. (copie) + 1940.

132. > ,> iommel.Gemeentehuis,(copie) + 1940.

133. afeasl5omm( Riv.gezicht met pont 1948P ISQT 134. >> ; RK Kerk.(copie) 1945135»> 136.

Dorpsgezicht.(copie) 193511 Villa van Fan.Poort.

137*t

de dgrpen Beven-Leeuven , Leur, Bergharen en Winssen (aan de zijkant van 138.

139-

140..

de vitrine).

Boven-Leeuwen.Huis te Leeuwen. ,, ,, Oude Parochiekerk 1898. exterieur.

,,

,,

Oude Parochiekerk 1898. interieur.

Deze St. Willibrorduskerk werd in 1836 gebouwd met een landelijke subsidie van f.11.000,- als parochiekerk voor geheel Leeuwen. Zij verving een. bouwvallig schuurkerkje uit 1800.

Het sobere interieur met zijn grote,duidelijke vormen,met een tongewelf in stuc over het niddenschip ,is een fraai voorbeeld van de z.g. Waterstaatsstijl. De altaarretabel , preekstoel en heiligenbeelden zijn gesneden in n&olging van de late 1b-rok.

Nadfc hef'Neersteind'' zich rond 1900 van de parochie afscheidde, bleef de kerk dienst doen voor het 'Boveneind", tot ze in 1916 door brand werd verwoest. De nieuwe kerk werd niet op dezelfde plaats aa de Dijk, maar in de Molenstraat gebouwd.

3H-. Boven-Leeuwen .RK Kerk met hoge toren 1918. '~"t3'1c2- *

>>

>>

»<

»»

>>

11

33» ti >» • St. Jozefgesticht . *4. ,, ,, . 1949. £5- Leur. N.H. Kerk. 1943.

1S-&- Bergharen. Dorpstraat 1952.

1&7- ^inssen. toren met v.-n. R.K. Kerk. Huifkar (copie). !*8V Minssen. N. H. Vervormde Pastorie, (copie), voer restauratie. 1930. ,, . R.K. Kerk 1925 . ,, . Notarishuis 1947. ,, . Huize 'Ronduit . ,, . Openbare lagere school (v.m.)1920.

33. Groet uit tfinssen . 191934-- i, ,, ,, • 1918.

Hocgatraat te Pinssen . 1928.

Deze prent ( zie_afb, og pagji 17_) geef t een straat weer van Eet ^aar~+ T3I.? 7 ^e "Hoogstraat De Hoogstraat, buiten d e// aalband ijk een van de voornaamste verbindingswegen van Winssen -.net de oostelijk van dit dorp gelegen dorpen en de stad Nijmegen .

Blijkens de prent liep vroeger over de Hoogstraat de stoomtram van Maas en //aal; deze reed toendertijd wél het dorp binnen ( de kom in ).

Het gebogen, links op de prent afgebeelde stukje -Hoogstraat heet thans de Notaris St. Roe'sstraat.

De rest van de Hoogstraat is bij de aanleg van

de VanhöoHD^i-aweg opgenomen in der/<e weg .

De op de prent verder nog afgebeeld staande huizen , bestaan thans nog .De veldwachter met snor en fiets is de vader van de nu gepensioneerde politieagent Roelofs, thans wonende in de onderwijzerswoning, voorkomend op een van de geëxposeerde prentbriefkaarten van het dorp Mnssen. De school stond vroeger aan de Hoogstraat,thans Notaris St. Roesstraat.

De dorpen Appeltern en V/inssen aan de zijkant van" de vitrine .

155 -A .-Vinssen . Dorpsstraat.

155 B ,, Kleynen('tboerke van Winssen) 155 C ,, . St. Antoniusgesticht.

155. Appeltern. v. ir. "R.K. Waterstaatskerk (gebouwd in 1829;afgebc.+ 1900.)

157« Horssen. Huize Horssen (Kasteel) 1938. . De Jolen. 1938.

153. . Gemeentehuis. 19.53.

159. > 160. Beuili ^en. de Asdong.

151. . rindmolen. 1936. t 152. ffaiïïi. ïl Veerhuis.

Dorpstraat net tram . + 1930.

163. , 164. ,, » » ' »» en~station .

Dijk 1920.

155.

166. , Veerdam met gezicht op Tiel. 1915* Hogeweg 1916.

167.

De dorpen '"amel en Batenburg aan de voorzijae van de vitrine .

168.

169170.

171.

172.

173. m175.

175.

177-

Huis "Lakenburg" + 1920.

R.K.Kerk,Kloosterhof,' Prot.Kerk en Pastorie,Huize Hoogenkamp , Huize Hoogenkamp. (Tramstation.

Kloosterhof met molen en ,, .

R.K.Kerk.

Veerhuis. ii • Gezicht op Kerkstraat met molen p Kloosterhof. + 1925- |?'

Huis 'de Laak .

\vame I« De cucie molen op de M lendijk + 1910 Steenfabriek S.G. v.d. Pol en Co ,, (Veldoven) »;( »

JL »»

Huize De Laak'.

Dorpstraat.

RK Kerk.

Huize ''Lakenburg ' RK Kerk en pastorie ( verwoest in de Dorpstraat.

2e wereldoorlog) Dorpstraat met NH Kerk,vóór de restauratie,.net op achtergrond RK Kerk.

Interieur RK Kerk.

Dorpstraat. ,, met stoomtram.

Hogeweg.

Hollenhof.

Dorpstraat met RK Kerk.

Tolhuis.

Batenburg. NH Kerk en pastorie (voor de Ger.Kerk met pastorie(i?estauratie) >» Deze twee (195/196)prentbriefkaarten geven

een ouder beeld van de thans nog bestaande kerk en pastorie.

Waarschijnlijk is indertijd door de uitgever/ verkoper een vergissing gemaakt t.a.v. de benaming van de kerk met pastorie.

Op de ene prent staat vermeld "Gereformeerde

kerk met pastorie (de oudste,uitgegeven door

de Erven Janssen uit Batenburg).

Op de andere prent staat vermeld "Nederl.Hervormde Kerk met pastorie (de jongste,uitgege*ven door J.Janssen uit Batenburg).

Deze prenten geven een afbeelding van een

kerkje , rijk aan historie.

Het is gebouwd op , beter gezegd kleiner herbouwd, op de fundamenten van de in 1600 verroeste kerk. Deze herbouwing geschiedde in 1512 , waarschijnlijk door Hermann DieQerik ?an Bronkhorst-Batenburg. Dit jaartal blijkt ook uit ê'3 in 1616 in deze kerk begraven •.•i'jatrr.e.iEtsr van het stadje. ;:."; küi. k .j c. wab vroeger (voor 1600) groter dan

het thans nog bestaande kerkje. Dit "blijkt uit enkele graven ,welke vroeger binnen de kerk onder het priesterkoor moeten hebben gelegea.

Thans is het een Nederl. Hervormde kerk , voor 1556 behoorde de kerk toe aan de Rooms Katholieken.

In haar interieur vertoont zij een curieus vroeg 19© eeuws karakter 197» Batenburg. Kasteel na brand van 1795foto van tekening.

198. ,, Kasteel in 1741,foto van"ets.

199-

,,

200.

,,

201.

202.

,, ,,

20J. 204.

205.

,, ,, ,,

Grotestraat 194-7-

Ged. van pleintje waarop stadspomp staat, kosterhuis van NH. Kerk. plu. 1915.

Kasteelruine in 1928.

Foto van Kasteelruine 1925(vanaf EK Kerk ) Grootestraat met gemeentehuis Kasteelruine 1928. plm. 192.8. ,, 1931-

Hat dfrrp Ben.Leeuwen

zijkant v.d.vitrine.

206. Ben.Leeuwen. Gemeentehuis plu.194-5(kopie) 207,, • Zandstraat (korde)

208.

209.

210.

211.

,, ,, ,, ,,

. Veerhuis. . Villa "Quisisana" (kopie) . Veerhuis ( kopie). . Bikkellaan (de Bikkelen plm. 1910.

212.

213214* 215216.

,, ,, ,, ,, ,,

. vVatersnoodmonument 1861 . IJzerwerf (thans hout hand el . Kruisstraat. van Heek) - E K Kerk (kopie) . Brouwerstraat (kopie).

217*

»»

•

218.

219220.

,, t* ,,

221.

222.

22^«

,, ,, ,,

>»

. Huize 'De Aalst.thans ge• ,; ,, meentehuis. . Zuivelfabriek St. J o z e f . thans fa. de Ruiter. „acr . a l s 220. *2|' . Salet's meubelfabriek. ,, ,, :5

ij. v e r s e n a. d. achterkant v. cl. vitrine 224. De stoomtram Maas en «ïaal voor het station te Nijmegen tussen 1950 en l954*(zie af b* op pag.18) Reeds in 1881 en 82 verkregen jhr. mr. P.P.2.

Bouwans van Horssen, baron J.J.H, van Delen , A . C . J . Dericks , A.Noorduyn , C.B.Hiebendaal, en nog een aatal anderen , vergunning voor de aanleg va een "stooftra uweg" van Nijmegen naar ;Vamel.

In de 90-er jaren bliezen A.J.Bou^ens en C.J3. Hiebendaal, commissarissen van de Nijmeegsche Tramweg-Maatschappij, het plan weer nieuw leven in. De gemeenten Nijmegen, Beuningen, jjjwijk, Druten en iVamel verleenden opnieuw coneessies. Daarnaast verstrekten zij rentegaranties, die later in renteloze voorschotten wer»den omgezfc. In 1898 werd de N. V. Stoomtram vlaas en ^aalopgericht, waaraan de concessies werden overgedragen.

De lijn Nij:negen-Druten-/Jaaiel werd op 8 nrt.

1902 in gebruik gesteld. Vooral op maandagen gf ze een druk personenvervoer te zien ( N i j meegse markt) met1 trams van 200 tot 300 .aan.

4et de "Lest e Mert ' vertrok 's morgens al om tien over 5 een extra tram vanuit Nijmegen, richting Druten.

De tram was verplicht in de bebouwde kom langzaam te rijden; in de gemeenten Beuningen en Druten moest hij op verlangen van burgemeester en wethouders zelfs door een beambte worden voorafgegaan. Bij het passeren van paarden, zo luidde het voorschrift, "zal de tram indien de cueren zich schrikahtig toonen, moeten stilstaan, totdat de dieren voorbij zijn".

Het monopelie van de stoomtram duurde niet lang. Spoedig ondervond de maatschappij concurrentie van vrachtauto's en van de busonderneTiiLig i ! de Jaaskant" van Hoendrop. De tarieven van o u t r a m daalden , maar ze bleven nog altijd boven die van haar concurrenten. De ontvangsten l i e p e n terug van f. 110-519,- in 1929 tot

tot f. 89' / T;.5 : - in j ;-/vi , zool at de maatschappij in de rode c i j f e r s terecht kwam. Het salaris van de directeur v.erd verlaagd van : f. 5.500,- tot f. f. 3.500,- .

In 1952 fuseerde "de Maaskant ^et de tram, tot ongenoegen van Druten en een aantal andere g e m e e n t e n , die beducht waren voor een nieuw monopolie op de v; eg. .laar toen v'A'a.n de weduwe van Koolwijk uit 'Va.-nel met haar "bus.

In 1933 "bracht de regering de subsidie terug tot 80 %. Een verzoek om aanvullende subsidie werd door de gemeenteraad van Druten verworpen. Eén raadslid meende dat de tram een voorhistorisch artikel \vas- 'Het beste zou z i j n ,dat het zoo spoedig mogelijk verdween. -' Toen door ivlaas en Waal de "nieuwe weg "aangelegd werd, bracht dit met zich nee, dat ook de baan van de stoomtram moest worden omgelegd. De directie vond de kosten daarvan niet meer gerechtvaardigd, en verzacht in mei '33 de gemeenten toestemming om het trambedrijf met behoud van de concessies te mogen staken.

De exploitatie zou zoo niet geheel dan toch grootendeels .net autobussen en autovrachtwa*gens-'gaan geschieden. Op 28 februari 1334reed de laatste tram puffend en hijgend Mjmegen binnen. Het tijdperk van de stoomtram ^as daarnee voorgoed afgesloten .

225- De bus, concurrent van de stoomtram , onderhield ongeveer d e z e l f d e dief-st- als de tram.

226. Druten. In beslagname van chocolade smokkelboon tijdens de eerste wereldoorlog.

Onafhankelijksheidsfeest 1913.

22?. »i 228.

Kon.Zangver. Orpheus' Druten. »» Groote Najaarsmarkt(Leste :vlert) 229»»

230.

1914.

tt

Kom van het Dorp 1914-•

W.v/d

Dobbelsteen - J.Dekkers • Pag.25

p

J

IQ OUDE K SM VAN BERüHAHËN Op een natuurlijke verhevenheid in het Land van Maas en «Vaal verrijst het zo schilderachtige kerkje van Bergharen, een pseudo-basiliekje, waarvan het dwarspand met het koor helaas niet meer bestaan. In z i j n huidige gedaant-de verminking verder buiten beschouwing gelaten- dateert het kerkje uit de 15de eeuw,oiet uitzondering van de naderhand ingebouwde toren, die uit de 133e eeuw stamt.

De restauratie (^(-) maakte het wenselijk een onderzoek in te stellen naar de voorgangster van de huidig -kerk, welk onderzcek werd verrichl van 8-26 juni 1970. Het zal t e z±.^ ^ ^ ter nog moeten worden uitgebreid en afgerond. vfeteen bleek al dat de p i j l e r s van het pseu3o - b a s i l i e k j e op de restan van een tufstenen zaalkerkje rustten, nog zeven steenlagen hoog.

De t u f s t e n e n westgevel was bovendien in z i j n geheel opgenomen in deoostelijke torenmuur, afgezien van de daarin uitgebroken verbinding tus> een kerk en torenportaal.

Juist ter hoogte van de huidige oostelijke 'sluitgevel werd voorts de voeting van de oostelijke sluit ;nuur van het tuf stenen kerkje aang e t r o f f e n , w a a r b i j natuurlijk bedacht moet worc^n dat de 15de eeuwse kerk zich in haar oorspronkelijke gedaante over een aanzienlijke afstand v e r d e r naar het oosten uitstrekte.

Aldus komt men tot een grondplan van het tufstenen zaalkerkje van 8 bij 14 meter, maar naar d e z e verhouding te oordelen,vermoeden wij dat dit kerkje bovendien een versmald-rechthoekig k o o r . r i j k is geweest. Hopelijk kan hierover zekerheid worden verkregen wanneer in 1971 de gelegenheid wordt geschapen het onderzoek in het thans ontoegankelijke terrein aan de o o s t z i j d e van de kerk voort te zetten.

Voordat het tufstenen kerkje tot stand kwam was de standplaats reeds als ; -grafveld in gebruik geweest. Hoogst waarschijnlijk geldt het hier christelijke bijzettingen,ook al strookte

de begraafrichting niet net de as van de kerk en vertoonde een a f w i j k i n g d aar ried e in de richting NO-ZW. De omstandigheden gedoogden niet uitsluitsel te verkrijgen of binnen de kerkmuren nog sporen voorhanden waren van een houten kapel, bij dit grafveld behorende. //egens de ongelijk aatigheid van de ondergrond tengevolge der begravingen,groeven de kerkbouwers een aantal sleuven in het terrein ter breedte van circa 90 c TI. Deze sleuven bereikten echter niet of nauwelijks de ongeroerde zandbodem onder de grafkuilen en werden aangevuld net een laagje leem. Hierin bracht men een dubbele rij wigvormig bekapte turfbrokken aan, die net een van hun smalle zijden in de leemlaag gestoken eerden en met hun vlakke zijden tegen elkaar "/aren aangeschoven in een enigszins hellende stand - zogenaamd stroo ffwerk . Over dit steenbed stortte men nognaals leen, waarboven een tweede stroomlaag van wigvoraige turfbrokken vjerd gevleid, op juist d e z e l f d e w i j z e geplaatst als de onderste rijen.

Nadat ook de 2de steenlaag met leen -was aangestampt en overdekt,legde men de voeting aan van het eigenlijke metselverk, waarboven eindelijk de tufstenen nuren in de vorm van een kistwerk,gevat tussen in elkaar grijpende tufsteenbeklampingen,kwaaen te verrijzen. Kun gemiddelde breedte bedroeg ?0 cm.

De formaten van de gebezigde tuf steenbrcl.

Sen in het muurwerk z i j n opvallend groot.

Varieren de dikten van 10-15 en, de breedten van 15-30 en, de lengten lopen in enkele gevallen uit tot 180 c::i, ja z e l f s 238 ca .'

Vermoedelijk heeft men de tufsteen kunnen betrekken van een of andere aan Rijn,Waal of laas gelegen Romeinse bouwval. Hoe het zij , er bestaat alle aanleiding het tufstenen kerkje een zeer hoge ouderdom toe te schrijven , terugreikende tot voor de 12de eeuv.

R . O . E . Amersfoort (H.Halbertsaa).

Zie verder pag.35 (^ )â&#x20AC;˘

pag. 27

r

50

n A

\, n o»t u u r - 91: t-n e» A ,

v/' o r k t. v oc «2 r i r^ c^ rn e -t aLo-<5,

| r-v

LoO J

pag. 29

Op m eti*-\Ăźj vor\ dÂť e kerk

x/oor de, rc^t oo rat ie 5?3-' 30

^^^^ïiliS %i!

F

löitiecyo^cj r^o de.

re S+- o ^ r o t ie. pag. 31

/'

k o PC om st r'J et ie v / o o r

r c sta* u r011 â&#x20AC;˘ e

cle

:v X".

v

^X

0\

Ml'\ '

\vN <V.

^l^Zr^N

' ^c vjj P c o n &± r ac-tie.' Ho del r -e $ t o* j *~° t'fe

prg-3

*<--;, ,'(

t7$ ' ^ o U

-j "2? ) «^^ -|0 O (A. A «5,. p V. A O ^ Q k,- .-.v--'*3Hss'

*

* |

aes=s^.-jc-^gfi =

£

m: éÊ

" ii'Mijji

2S38ï9E3l».«e:=;i

n**

'F

u -.3 a 4 c : --< o o i -j c» 3 f:> ^ O

Noot ( Jj*- ) "bij het art. op pag.26 en 27Van deze restauratie zijn cns door dhr.H.v.d.

Capelleveen te Leur, schetsen ter beschikking gesteld. E. e. a. kon door he;n op het architecten-bureau van dhr ,D. vVij.na te Velp worden gekopieerd, daarbij geholpen door dhr. H.S. Dekhuyzen ; Zie pag. 28 t/.n JA. Tevens vindt U op pag.44 een detail van de kerk, n.l.de zuidzijde tijdens de werkzaam heden.

DE OUDE KERK TE LEUR .

Ter voorbereiding van de restauratie van de Bed.Herv-kerk werd door de daarmede belaste architect graafkerk uitgevoerd aan de noord- en zuidzijde van deze kerk. Hierbij kwamen, enige,voorshands moeilijk te ontwarren funderingen te voorschijn, waaruit viel op te maken dat de kerk voorheen aan beide zijden uitbouwen rijk was geweest en bovendien een voorgangster had gekend.

Omdat het tijdstip voor een onder zoek , ook binnen de k.-5rk:nuren, nog niet was aan gebroken en anderzijds de blootgelegde muurresten niet langer aan de oppervlakte konden blijven liggen, achtten wij het raadzaam het reeds gevondene schoon te maken en in te meten, zonder het onderzoek uit te breiden , Een en ander vond van 6-8 augustus 1970 plaats.

Te zijner tijd zal het onderzoek uiteraard worden voortgezet .

Het bestaande kerkje maakt de romp uit van een breder bouwwerk, dat - gezien het fcrmaat der gebezigde klooster noppen 6,5 "bij 14 bij 28 cm - wel niet ouder zal zijn geweest dan het begin van de 14de eeuw.

Uit dezelfde tijd dateert ook de bakstenen toren, zij het dat de spits van later datum is. De huidige, met stenen netgewelven overkluisterde koorsluiting is niet oorspronkelijk en zal in het begin van de 16de eeuw eerst tot stand gekomen zijn . pag. 35

;n van het kerkschip werd de onderbouw van de voormalige zuidnuur van een zijbeuk opgegraven. Deze fundering was circa 75 en breed en samengesteld uit brokken baksteen, tuf en breuksteen. De zijbeuk bezat een breedte van circa 2 meter en strekte zich in de lengte uit <ranaf de huidige westelijke kerknuur tot aan de westelijke zijmmr van het huidige zuiderpor"caal • Een noorder zijbeuk schijnt ontbroken te hebben. Wel bevond zich ook ten noorden van het Kerkschip vergelijkbaar nuurwerk in de bodem , d o c h het gold hier veeleer het overblijfsel van een noordermortaal, juist ter hoogte van de tegenwoordige noordelijke toegang tot de kerk.

Het ver'-'erken van natuursteen in de beschreven funderingen, alsmede het aanbrengen van t u f steenbanden in de buitenzijde der koor luren w i j 3en op het bestaan van een voorafgaand bouwwerk.

Zekerheid over aard en v o r n van deze oudere kerk zal eerst verkregen kunnen worden nadat ook binnen de juiren van het huidige kerkje gegraven is.

Tot deze oudere kerk heeft intussen de rechthoekige fundering aan de noordzijde van de huidige noordertoegang behoord, bestaande uit brokken tuf en breuksteen. De g e a i d d e l d e breedte van èe fundreing bedroeg 75 cm, terwijl de noordelij ke zijde van de rechthoek juist evenwijdig liep ean de huidige noordelijke kerk-.iuur, daarvan circa 2,5 toeter verwijderd . De lengte van de rechthoek in de richting oost-west bedroeg circa 6 meter, terwijl de oostelijke en westelijke componenten van de rechthoek zich onder de huidige noordnuur van de kerk in zuidelijke richti voortzetten.

Hopelijk doet zich binnen niet al te lange t i j d de mogelijkheid voor het thans nogal onbev r e d i g e n d e beeld van de bouwgeschiedenis te cofloleteren en op te helderen. Het is intussen nu •:-• l wel d u i d e l i j k geworden dat de geschiedenis v« tet kerkje zeer ver teruggrijpt. In dit verband : 'o? ? e tevens worden gewezen op de beboste overjbiijfselerr van een omgrachte 'chateau a motte' 1 , : o n n i d d e l l i j k ten oosten v . h « kerkterrein gelege R.O.B.AiTiersfoort(HoHalbertsaia).

HET GIvGSL IN DE PAROCHISKEl-ül VAN DE H . H . EvtóLDSN TE DRÜÏEN .

In 1842 maakte de orgelmaker P.G. Snits (1800-1876) uit Reek een orgel voor de oude parochiekerk te Druten. 1) Het was niet het eerste van zijn hand in het Land van Maas en Waal; er stonden reeds orgels door hem ge bouwd in de parochiekerken van o. m. ityamel , tfinssen en Ewijk» Nadien souden er nog verscheidene bijkomen.

Het orgel van Druten werd een v r i j bescheiden instrument? 16 registers, .verdeeld over Manuaal en Positief; het Pedaal aangehangen aan het Manuaal (Hoofdwerk). Het is een balustrade-orgel, zoals in het zuiden van het land vaak ^erd genaakt, waarbij de klaviatuur zich aan de achterzijde zou bevinden.

Onder in de orgelkas bevindt zich de positief lad3, daarboven de lade van het manuaal.

Het positief kreeg geen eigen front,wel is het groot-octaaf van Prestant 4-'in de twee onderste tussenvelden van de frontpijpen geplaatst.

Tot 1378 zou het orgel ongewijzigd blijven.

In de volgende twee jaren verrees het huidige kerkgebouw ( 2) ) onder architectuur van de bekende architect Dr. P.J.H.Cuypers uit Roerbond. Het orgel werd na voltooiing van de kerk overgeplaatst naar het nieuwe gebouw ; het kreeg .een .plaats op de hoge tribune in de toren. Om redenen van architectonische, en misschien ook v/el van kerkmuzikale aard, werd het instrument op de z i j kant van het koor geplaatst en wel ;net de frontzijde naar de muur .' Immers,d e organist moest contact houden met zangers en altaar, wat op een andere manier niet mogelijk \vas.

Bovendien zal men in de bloeiperiode van de neo-gothiek, de stijl van het nieuwe kerk-gebouw, al heel weinig eerbied hebben gehad pg, voor de laat-barokke stijl van de or^eikes.. *.ƒ

41 had men voor de klankexpansie sleuven gezaagd in zij- en achterwand van het orgel,toch behoeft het geen betoog dat het orgel in d e z e opstelling in de kerk nauwelijks hoorbaar v:as* Een volgende ingreep was de restauratie die het orgel in 1397 onderging ( 3) )• Deze 7/erd uitgevoerd door de zoon van de maker, F . C .

Smits jr. (18^-1918). Werd de dispositie nagejaoeg ongewijzigd gelaten, ingrijpend was de omaouw wel; De frontpijpen werden vervangen door pijpwerk van geheel andere mensuur en factuur: hetzelfde geldt voor het pijpwerk van de twee strijkers, het groot-octaaf van Fluit 4-' van het Positief. De Quint 3'werd vervangen doer een doorslaand tongwerk, de Octaaf 2 van het Positief grotendeels vernieuwd. Tenslotte werden nieuwe klavieren voor manuaal en pedaal aangebracht, alsmede nieuwe balgen.

De oude toonhoogte, een halve toen lager dan thans gebruikelijk, werd gewijzigd door het aanbrengen van z.g. expressions.

In de periode 194-4/194-5 liep het orgel aansienlijke schade op door de beschietingen,waar3i j ook de toren ernstig te lijden kreeg. Deze Seschadigingen , gevoegd bij de normale slijtage, maakten het eens zo fraaie orgel op den ê-uur steeds slechter bespeelbaar, reden waarom «nige jaren geleden plannen rijpten, het orgel in z i j n oude glorie te herstellen. Contact werd opgenomen met de adviseurs van de Katholieke Srgelraad en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, i.c. de heren dr.H.L.Oussoren te //assenaai tn dhr. J. J. van der Harst te Utrecht. Waar het Sier een instrument betrof van een historisch j n muzikaal belangrijk orgelmaker werden voor se restauratie subsidies verleend door Rijk , Provincie en Gemeente. De Rijksdienst voor de -Monumentenzorg stelde als voorwaarde dat het or •59] weer zo geplaatst zou worden als de oorsr-rorkelijke maker had bedoeld. Dit bracht met si ch mee dat er een nieuwe orgelgalerij ge^f'ict zou moeten worden. Een gelukkige omstanfigheid deed z i c h voor s in Oyen was de oude orfelgaierij te koop, daterend uit d e z e l f d e perio

en eveneens gemaakt voor een balustrade-orgel van Saits. Deze werd aangekocht, aangepast en gerestaureerd. Alleen de vocrhekken met basenent bleken bruikbaar. De eigenlijke galerij de zijhekken en vier pilaren werden door de Fa.Verschueren bijge naakt.

De orgelkas zelf bleek ,na demontage, zeer geleden te hebben; kroonlijsten,basementen , consoles en panelen waren geschonden of afgezaagd, alle snijwerk was verdwenen, de nieuwe prestantpijpen waren niet als frontpijpen uitgevoerd(ze zouden toch niet in het gezicht komen), verder waren overal in de kas granaatscherf -gat en. Ook de bekronende beelden en decoraties waren niet meer aanwezig.

Door bemiddeling van de heer J.Bogaarts te Arnhem, bezig met een studie over de orgelmakers Smits, kon inzage verkregen worden in de stukken uit het Snits-Archief, die betrekking hadden op het orgel van Druten. Hierin bevonden zich niet alleen een schets van het front, -naar ook de juiste afmetingen en opstelling van het frontpijp^erk. De mensuren hiervan waren nog aanwezig op de pijpstokken van het front. Zo was het mogelijk het pijpwerk van het front te reconstrueren. Voor het verloren snijwerk stonden Smits-orgels uit dezelfde periode nodel. Door bemiddeling van dhr. van der Harst konden aangekocht worden een antiek beeld van Koning David en twee ornament al e groepen muziekinstrumenten, om op het orgel geplaatst te worden. Bij schoonmaak bleek het beeld het jaartal 1843 te dragen, dus een jaar jonger dan het orgel .' De naker van het beeld was -J.Stut.

Het binnenwerk van het instrunent werd gerestaureerd door de Pa.Verschueren te Heythuysen . Allereerst werden laden en mechaniek hersteld. Had het orgel tevoren een zeer taaie speelaard ,wa.ardoor b.v.gekoppeld spel vrijwel niet mogelijk was, thans is een voortreffelijke toucher verkregen. Het cude pijpwerk is zorgvuldig hersteld, een probleem vormde de toonhoogte. pag.39

?/aar echter de prachtige tongwerken van Smitsj eigenlijk alleen op de oude hoogte op hun j nooist klinken, werd besloten tot de oude toonhoogte terug te keren. Gelukkig had men de ex-j pressions tot in het kleine pijpwerk aangebracht, zodat Tien niet al te veel pijpen hoefde te verlengen. De twee strijkende stemmen, uitgevoerd op een fabrieksmatige wijze,met zinï voor de grote pijpe^en met geperste labia,zijB vervangen door copieê'n naar Snits. Hetzelfde geldt voor de vervangen pijpen van Fluit 4 ' e n Octaaf 2'van het^onderpositief. In de plaats van de Euphone 8'werd weer een ^uint 5'geplaat De klavieren voor manuaal en pedaal , alsmede de registerknoppen z i j n eveneens vervangen door stijlvoller werk. Over de klank mag men zeggen dat ; het orgel als herboren is. In de eei s-te plaats komthètgeluid voor het eerst sinds 1879 werkelijk de kerk in, zij het dat dit niet het gebouw is waarvoor de maker het ontwierp.

Al is aan het orgel zeker te horen dat er door Saits jr. aan gewerkt is, toch is het , vooral door zijn fraaie tongwerken, een representatief voorbeeld van het kunnen vari S.nits sr.; meditatieve prestanten, nobele fluiten, milde strijkers, en een totaalklank die nooit grof i; Merkwaardig is de klank van het onderposit i e f , dat het midden houdt tussen een borstwerk en een echowerk. Heel bijzonder is de Krom hoorn,één van de weinige die van Smits bewaard bleven, en van hoge kwaliteit.

Een speciale vermelding verdient de wijze waarop orgel en galerij geschilderd zijn. Het werk is uitgevoerd door de Fa. van der Grift te Rhenen.

De restauratie had plaats onder supervisie van de adviseurs en architect van de Rijksdiena voor de Monumentenzorg, en van dhr. J.J. van der Harst namens de Katholieke Orgelraad.

Architect voor het orgelbalcon was de heer H-C. van de Leur.

Het snijwerk a.d.orgelkast:Gebr. Bongers t; '^ R°3Sel. H. v.d. Harst

Aansluitend "bij het vorige art. , ~~ ~~ vo'êt noten D~,~2j ë"n~3T ~ ~ ~ 1). Tot 5 december 1839 boden de "Pastor en kerkmeesters der R.G. Gemeente van Bruten' de parochianen de gelegenheid, in te schrijven voor een "liberale gift tot daarstelling van een nieuw orgel". In 1840 werd aan de heer Smits Sr. van deze gelden f.1000,vooruitbetaald. Met Pinksteren 1842 werd het orgel voor het eerst bespeeld, iron ? - Intekenlijst van het orgel.

Archief van de parochie van de H.H. Ewalden te Druten .

- P.van Dintaren. Ontvangst en Uitgave van de Kerk te Druten. im Kontaktblad nr. 8, januari 1970.

2). Volgens de heer Van der Harst verrees het huidige kerkgebouw tussen 1878 en 1880 .

Echter : met de bouw werd reeds in de winter van 1875-1876 begonnen • 5 sept.1877 plaatste men het kruis op de toren, waarmee de kerk voltooid was. Op 15 september van dat jaar is nen begonnen de oude toren af te breken en werd de klokkestoel overgeplaatst naar d - > nieuwe toren. In de "Rekening en verantwoording der nieuwe Kerk" wordt de overbrenging van het uurwerk in een adem genoemd met die van het «rgel , zodat jve mogen aannemen dat het crgel gelijktijdig is overgeplaatst. Op 16 nov.

1877 werd de huidige kerk plechtig in gebruik genomen en was de oude voorgoed verlaten .

Bron ? - Verslag van de vergaderingen der Bouwcommissie en de handelingen der Subccmmissieen .

- C.J.Broeckx. Pro memorie. Aanteekeningen omtrent den bouw der nieuwe pag.4l Kerk. nrs 9 t/m 12, p.51- ((Swalden Archief van de parochie van de H.H. ^

2;. vervolg ; - Rekening en verantwoording der nieuwe Kerk en Pastorie en Steenfabriek van Bruten.

18 januari 1880. "Archief Bisdom Den Bosch"

3)u.: In het 'Dagboek der Parochie de H.H. Ewaldi Bruten " worden de volgende uitgaven vermeld; 4 juni 1897' Aan Snits Heek voor reparatien van het Orgel eerste gedeelte 500,00 17 mei 1898; Aan F.Smits Reek voor Reparatie van het Orgel laatste gedeelte 500,00 terwijl op 21 december 1899 nog eens f. 25Âťvoor stemoien en repareren betaald wordt.

Bron j- Dagboek der Parochie de H.H. Bwaldi te Druten.

Archief van de parochie van de H.H. Ewalden te Druten.

J.Dekkers en ivi. Bergevoet

H A R T E L I J K

D A N K

A A N

D B

B R U I K L E . E N . GE V E R S .

] Afbeelding hiernaast

Het gerestauraorde kerkorgel te Druten,

Een b (-. e i -°:• j "ï e jr. e se ni e£e ni s_• Onlangs verscheen, nadat veel speurwerk in Ned.en Duitse archieven achter de rug was, naar aanleiding van de tot stand gekomen restauratie van de N.H.Kerk te Bergharen, een boekje van ds.H.ten Boom : De Dorpskerk te Bergharen» Leden van de Ver. kunnen dit bestellen bij de secretaris, Jaasdijk 20, Appeltern.

Vermeld in Uw bestelling s.v.p.duidelijk : l.naa.a 2.adres 3»woonplaats 4.aantal ex.

5« handtekening.

Het boekje bevat behalve een boeiende geschiedenis van deze oude dorpskerk, een aantal tekeningen en foto's, ook e.e.a. over de res- , tauratie. Voor f.2,25 is het Uw eigendom.

In verband met de verleende korting , moeten wij echter een minimum van 50 ex. halen .

Dus s. v.-o. geen geld overmaken; U krijgt bericht.

Bij de omslag.

Fragment van een provinciekaart van Jacob van Deventer;te Deventer geboren; in 1575 te Keulen overleden. In 154-3 verleende Karel V hem de titel van Koninklijk Geograaf.

Op last van Filips II vervaardige J.v.D een atlas in drie delen van de Nocrd- en Zuid-

Nederlandse steden (1558-1575), waarvan 2 delen zich in Madrid bevinden. Van de ontwerpen is de helft bewaard gebleven in de Bibliothèque Royale te Brussel.

Bij de firma d/UNijhoff, Den Haag verscheen een uitgave van deze stedenatlas ( Ned.steden in de 16e eeuw ; 16 afl., ed.R.Fruin, 1916-1924).

Afbeeld ing hiernaast Zuidzijde van de kerk van Bergharen , tijdens de restauratiewerkzaamheden . pag-45

KORTE

V01IDGT - BERICHTEN

JL.JL_u_5: ,i_n- g _.e.. n» Bij het graven van een bc put, nabTTJ de school, is een groot sant s l nic deleeuwse aardewerkscherv^n gevonden, o . a . s Fingsdorff aardewerk (vroeg en laat), grijze kookpot en een aantal fragmenten van naai sten Datering van 9e tot 15e eeuw.

Een kookpot kon nog gereconstrueerd w o r d e n .

Co B e u n in ge n Bij het leggen van een rit lering en funderingen t . b . v . nieuwbouw-',vonin( zijn ook hier een groot aantal middeleeuwse aardewerkresten gevonden, o . a . ; Badorff net fraaie radstenpel-versieringen, Pingsdorffaardewerk in verschillende soorten (vroeg en laat), grijze kookpotten, Jacoba-kannen, -Brun surn- en Schinveld-aardewerk en Duits steengo* o.a. Siegburg.

Ook kwam nog te voorschi een z . g . boorput; de inhoud bestond uit een groot aantal kookpotscherven, brokken natuursteen, een stuk ketting en een knipmes.

Datering van Sste tot 15de eeuw, C. B e u n i n ge n De Hinde r hier zijn enke. sloten Verbreed , v. 01. ruilverkavelingswerka Reden • hierbij z i j n een aantal afvalkuilen gegraven uit de Romeinse"tijd. De vondsten b< stonden uit een aantal aardewerkresten en bee deren.

Datering : 2de en 3de eeuw. na C. C»1

B e 'r g; h a ren Op het vVijkse veld z i j n b: afgravingswerkzaarnheden, naast een groot aanl aardewerkscherven, een bijzonder .aooie bronzf \ fibula(kleding-speld )en een kooiplete .na a l sta gevonden, een z . g . Kapoleonshoed. Ook waren sporen van huizen te zien.

Datering? 5e tot Ie eeu* vóór C. C.^ g r u t e n O p d e Rood hekkenpas z i j n d e z e zfl i'.eer een groot aantal aardewerkvondsten geda.

[ ' l*

Daarbij kwam nog te voorschijn een bronze fibula en een stuk glazen araband.

Datering s 4-e tot Ie eeuw vóór G. W :j c h e n Bij egalisatiewerkzaamheden nabij het klooster Tien Akker zijn een zeer groot aantal Romeinse resten te voorschijn gekonen. Niet alleen aardewerk , .naar ook resten van gebouwen, waarschijnlijk een villa. Het onderzoek duurt nog voort.

Datering;Ie tot 4-e eeu"' na C. W ij c hè n Bij afgravingswerkzaaaheden op de Pas z i j n ook veel resten gevonden uit de Bronstijd en de Romeinse tijd. Naast aardewerkfragmenten cok veel dakpanfragmenten, waarvan enkele net stempel: V.5. XB/—•— Datering ;Rom. 2e tot 3e eeuw na Ö« Datering Bronstijd.

Verder is op de Pas deze zomer een opgraving gedaan naar een nederzetting uit de i j z e r t i j d (-t- 500 vóór C») door de R.U. te Leiden o-l-v- drs.Verwers.

De resultaten hiervan zullen t.z.t. wel bekend worden. .

C.v.K. 1 s e n .JJL j:.. J . -§ .

D,eze zomer zijn bij het z.g. ~Ö"ude Vee r hui s weer een aantal funderingen gevonden van gebouwen uit de Romeinse tijd , o.a. een hypocaustrun. Verder z i j n ook de resten gevonden van grachten die het complex smgaven. Hat onderzoek duurt nog voort.

Be u n i n g e n Door de aannemer van de nieuwe scholen in Beuningen , de heer Leliveld z i j n een groot aantal aardewerkscherven verzameld, uit het dorpscentru.n van Beuningen , o.a. Romeins , een stuk van T.S. schaal met z.g. med'alïön-versiering , fragrn.van kruiken, kannen en kookpotten en bouwmat.

Frankisch , zacht roodgebakken aardewerk met 3ikkë bo3erns en f rag n. van gelige kookpotten klein aodel , met omgekrulde rand.

Middeleeuws o.a. Badorff-en Pingsdorff- aarde werk" én verschillende soorten vroeg en laat p. steengoed. Metaal ; een afgebroken lans. ^ Datering: 2e eeuw en 7e tot 15e eeuw. c.v.K.

OUDHEIDKUNDIG ONDERZOEK VAK DB DORfBKEM VAN DRUTEN

Bat de naam Drutene voor het eerst in 1076 in een oorkonde wordt genoemd, hoeft helemaal niet te betekenen dat deze plaats ook omstreeks deze tijd zou zijn ontstaan. Juist ook omdat de eudste dorpskern op een zandrug (Hogestraat , j Xattenburg) ligt kan men vergoeden dat in prehistorische tijden hier reeds enige bewoning !f :aoet zijn geweest.

Inderdaad werd in Kontaktblad no.8 melding gemaakt van vondsten van romeins en inheems aardewerk, gedaan door de heer G.v. Kuleko.a, in sijn achtertuin ; Brouwerstraat 4-. j .j

Een onderzoek naar de bode as aanstelling op i feze plaats gaf een indruk van da bewoningsj geschiedenis van dit deel van Druten. f 0p een diepte van 120 cm bevindt zich het on- j geroerde zand(gele zand) van de bovengenoemde j zandrug. Hierop ligt een ca.5 cm. donkergekleur« öe kleiige cultuurlaag. De talrijke aardewerkfragmenten die in deze laag vverden aangetroffen) sijjn vrijwel uitsluitend van inheens-germaanse «akelij, daterend van de eerste eeuw voor C., tot de eerste eeuw na het begin van onze jaartelling.

Boven deze inheemse cultuurlaag bevindt zich een 35 cm dik donker zanderig pakket est uit de rcmeinse periode sta-.it. Hierin werd, naast een grote hoeveelheid bouwmateriaal ook seer veel geimporteerd romeins aardewerk aangetroffen (fragmenten).

In de 30 ca. dikke laag bovengrond konden geen afzonderlijke cultuurlagen meer onderscheiden «orden. Wel werd op een diepte van 60-80 cm een; aantal vroeg-middeleeuvi/se kogelpot-fragmenten, •tlsook scherven van si-agburgs en pingsdorf aardewerk aangetroffen, welke verder niet besproten zul Ten v; orden . *at kunnen d e z e vondsten ons nu vertellen ?

iSr aoet o astre aks het "begin van onze jaartelling een geraaanse nederzetting op d e z e pi oats gelagen halben. Omtrent de aard en "bewoning s d uur van deze inheemse nederzetting is uiteraard niet veel "bekend gedordsn .

Hogelijk dat een voortgezet onderzoek ons hierover nog wat naders 7,al kunnen leren .

Vanaf het einde van d, eerste e e u:* na C. tot ongeveer het midden van de d^rde eeu^ was er oo de IQ plaats een nederzetting waarvan de bewoners sterk onder r^rueinse invloed stonden. Getuigen hiervoor z i j n de vele frsgmenten van geïmporteerd roneins aardewerk, (zie ook de vondstenlijsten ep nag.46 en 47)• De kostbare zegelsteen van kornalijn met ingesneden voorstelling van Victoria en Juno b e w i j s t wel dat de b e w o n e r s een zekere "ia t e van welstand b e z a t e n » Op stratigrafische gronden ze u men kunnen vermoeden dat omstreeks het üidden van de tweede eeu.v na Chr. de houten huizen z i j n vervangen door een stenen gebouw. hier Het ontbreken van legioenste :ipels op gevend en roneinse dakpannen doet vernoeden dat het hier een burgelijke nederzetting betreft. ( %o-'Jls nen "eet z i j n bij militaire bouwwerken in de romeinse t i j d de dakpannen en ander bouwmateriaal voorzien van stempels von het legioen dat d a a r gelegerd -v a s- ) Erof. J«- j5« Bcgaers verneedt dat de tot nu toe niet terug gevonden roireinss vesting Castra Herculis in de ono.iddellijke nabijheid van Bruten .neet hebben gelegen.

Voorsnog z i j n er geen b e w i j z e n voorhanden om aan te nemen dat de hier beschreven nederzetting op Castra Herculis betrekking heeft, -iegelijk zal e e n . v e r d e r onderzoek nog klaarheid in d e z e zaak brengen, B l i j i t t a - j r was vanaf het aiidden van de derde tot de z e v e n d e e a uw geen "beloning on deze plaats.. ^rcLeolosrisa'ie vondsten uit deze periode ontbreken g f-heel. De -\.-r.Le o ver nt remi ng e n uit

deze onzeker-:. t i ^ - ï - A z u l l e n r;e ?":--. ^ 9

bewoners verdreven hebben.

Eerst in de zevende eeuw vestigen zich weer mensen op deze zandrug. Archeologische vondsten in. de vora van vroeg niddeleeuwse kogelpet -fragment en getuigen van het ontstaan van een nieuwe nederzetting op deze plaats,welke sinds die tijden tot nu toe onafgebroken loet sijn bewoond geweest . Deze .onbekende nensen zijn de stichters van Druten geweest.

A. J. Janssen.

Geraadpleegde literatuur; L. J. Pons. Pe Geologie, de bodenvoruiing en waterstaatkundige ontwikkeling van het -Land van ./laas en rfaal en een gedeelte v.h.Rijk van N i j negen.

P o J . R f Modderman. Het oudheidkundig onderzoek van de oude woongronden in het.

Land van laas en \Saal.O. M.H.C.L.XXXII J.E.Bogaers. Castra Herculis. Berichten R . O . B . l lontaktblad Hist.Ver.Twee Stroaenland no.8

B R O N N E N'

-

P U B L I C A T I E S

UIT DE BOSSCHE BIJDRAGEN

No.XVII &

Vorig jaar zi.jn bij het leggen van rioleringen in ji/aoiel, resten te zien geweest van de oude kerk. Een stuk, betreffende deze kerk, vond ds. H.ten B o o n in de Bossche Bijdragen.

Wij lezen hier het volgende s W a ra e l 1422 September ?. ( inh.v.h.art. hiernaast)

1422 September /'.

Condt ende kenlic sy allen dengenen, die desen tegenwordigen spenen brief sullen sien of horen lese-n, dat wy Heymeric'-van Kattenborch ende Heraan die Haze Gheritssoen als buermeyster des kerspels van Wamel in der tut, Lanbert die Haze ende Jan die Smyt als kirckmeyster desselvenkerspels voersz. in der tiit vercoft ende sameliken overgegeven hebben by rad3 der gebuer ende myt enen gemeynen overdrach des gehelen kerspels van Wamel Herian van Delft ende Rutger van Delft, Uden kynderen van Delft waren zeliger gedachten of haren erven al alsulke aentale 1) ende crone 2) als wy ende onse gemeyn ker-spel van Wamel voersz., tot Herman ende Rutger voersz. hebben ruerende van onsen erven onser ge-aeynten onses kersnels voersz. liggende beneden der hofsteden Hermans ende Rutgers voersz. ende aen den voerss. hofsteden gepaert ende aengegraven mach wesen, dat weer te d^ers ofte langes, dat nu ter tiit Die Hofstede geheyten is ende begrepen hevet ; mede al alsulke restant van verschot als Uda van Delft voerss. ende ooncfrouwe Geertruyt, siin echte wijf, tot desen dage toe van haren erve jaerlix sculdich mochten wesen enda die bermeyster in der tiit om croenden, dat dat hem jaerlix nyet betaelt en weer, vVaeraf als van deser aentalen ende cronen voerss. ons ende onser geheelre kerspellude voerss.wy myt enen gemeynen genuegen ende gehelen gevolch onses kerspels voerg., alle recht ende toeseggen, soe wes wy ende onse gemeyn kerspel van Wamel daertoe hebben Herman van Delft ende Rutger van Delft voerss. ende joncfrouwe Geertruyt, haerre beider moeder voerss. sameliken vercsft hebben voer een summe geits, welke summe geits wy voerg. buermeysteren ende kerckmeysteren mit allen anders onsen kerspelsluden sameliken kennen pag. voer ons ende voer onsen nacomelingen, dat 51 ons vol ende al wael betaelt is van .jonc frowe Geertruden ende Herman ende Rutger,

haren kind er 011 voerss? of haren erven . Snde voert mit wil ende consent onser alre voerss. ende onser gemeynre gebuer tot Wainel dese voerg. suame gelts alincliken ende algeheel gekeert ende gegeven hebben ter eren Gods als ij totter tummeringen onser kerspelkercken tot ' tfamel Ende want wy Heymeric van Kattenborch ende Herman die Haze Gheritssoen als buermeys ter in der tut des kerspels van Wamel,Lam"bert die Haze ende Jan die S myt als kerckaeys ter desselven lerspels voerss. in der tut willen, dat alle dese voerg. voerwaerden ende punten voer ons ende voer onsen nacomelingen tot ewige dagen stede enda vaste sullen bliven soe hebben wy sameliken ait onsen vrien wille ende mede van geheyt ende bevele onses gehelen kerspels van $a:nel desen brief bezeelt .ait onsen zegelen , jier want ie Herman ie Haze voersz.op dese tiit gheen zegel en hebbe soe hebbe ie gebeden Krill e..n van Huesden dat hy desen brief na allen manyeren yoersz. mede over my bezegelen wille, dat ie Willem van Huesden om beden wille Hernans Hazen voerss. gherne gedaen hebbe.

Gegeven int jaer ons Heren dusent vierbondert ende twee ende twintich op Onser Lieve Vrouwenavont die men scriift te laetin Jfativitas.

f

O. P.G. Met vier uithangende zegels in groene was, berustende in het huisarchief : Hoekeiurn , Rijksarchief Arnhem.

1)' aentale = aanspraak in rechte .

2) crone

= bekag

- klacht .

( Uit de Bossche Bijdrage No. XVII pag. 282 - 283 )

'Ag- 52

DIJKBRIEF VAN 1328

In deze "brief zien we d a t , in tegen stelling met de "brief van 1321 die in hoofdzaak waterstaatkundige zaken regelde, nu meer bestuurszaken aande orde komen. In het bijzonder het rechtelijk bestel en de hier mee verbonden personen die verantwoordelijk waren voor de goede gang van zaken in het a'.rib t.

In het bijzonder wil ik nog wijzen op het eigendo-ii dat de hogere ambtsdragers in het gebied , minstens -noesten hebben ( de dijkgraaf 50 aorgen = 4 2 , 5 ha en de heeoiraad 5 20 aorgen = 17 ha ), zodat het gezegde j "Wie het water deert, die het H'at e r keert", hier wel op z i j n plaats was . ,» nO • V •Tiv

^Mi-brieff_ den van tussen Mae, s enJftael gegeven by Reynolt Grave van Gelre.

Anno 1328.

Wy Reynaut Greve van Gelre, doen kont allen den geenen die desen brieff sullen sien off hoeren lesen, dat wy by raede onser vrienden ende ons raets om sonderlinghe gunsten ende trouwen dienst, die ons ende onsen ouderen cnse goede luden ende getrouwe tussen Mase ende Waele in onsen Graefschap geseten ducke gedaen hebben, gegeven hebben ende geven allen dyen die daer nu in wonagtigh syn off naemaels sullen w©9nen'., erflycken ende -ummermeer van ons ende onsen erfnamen oft nakomelingen,alsulcken recht te hebben ende te behouden, als in desen brief beschreven steet ende hier na volght. In het eerste willen wy dat men eenen yegelycken mensche die geseten is in dese voerschreven Landen, setten sal Reende doen vonnissen der geberen die daer -7-/ by syn, off die men daer toe roept uyt de

T-ersa^Landen, alst Landtrecht aldaer gelegen is.

Vcirt ënnighe broecken die ons in deesen lande verschynen dair af sullen wy eenen yegelyck inensche doen vonnisse der gebueren, als voorschreven is, sonder wederseggen van ••ns oft van onsen A rapt jan, Ende elcke nensche tusschen twier mannen tale vonnisse the ïoen als voerschreven is, ende willekoer dat . vonnisse tegen gheet, die maget weder seggen }p\'t ander r egt, dat is drie psnt goets gelts, den Gonincx tournoyse voer twelf pendingen gerekent, behaudelyck cnser Stadt van Iae_B_e B o min e l al hoer regts.

Vcï'rt en sullen wy eghenen Richter setten In dese Lande, hy en sy gegoet 'd a er in binnen onser Graefschap tot yyf t igh mergen Landt s ïoe, Ende als hy ons geswoeren heeft, soe en sal hy niet richten, hy en hebbe onsen goede luden van dese voirschreven Lande gesweeren tot H a e r e n a e n d i e kyr eken recht ende von•Elsse te doen der gebueren tusschen twier sannen t il e als voersz. is..

JSride wanneer hy dat doen sal, soe sal hy •fr'onse luden van desen Lande doen te -weten des Sonri.endaegs te voren als hy des anderen dages sweeren sal.

Vcirt willen wy soe wy e^Dyc_k -G- r e v e wesen sal, -die sal geguet syn bTnnejY~d"ese voersi-hreven Lan.de tot vyftigh mergen L and 13 toe, Sude op dese Dyck-graefschap en sal uien ons egeen geit leenen.

Voirt weere dat faecke, dat die DyckGreve ennigen Heem-raet ontboede tot he.:n in •des gemeynen Landts orbaer, die soude tot Löai ko n.nen alsoe ducke als hè a ontbode, ende fin que'ne hy niet al s o duo k als hy dat liet 000 verlore hy een pont kleynre penningen , ^.i.e genge ende geven fyn, Er.de wanneer die Hee:a-raet ksemt d a er hem 5ie Dyck-Greve ontbiet ende en vynt hy dan den Dyck-Greve daer niet, soe sal die Heem'raet daer liggen op des Dyck-Greven kost ,

TOT AEN DIER TIJDT DAT HEN DIE Dyck-Greve

wederbiat. . Voirt willen wy dat alle jaer op Sunte Martens-dagh in de winter onse Dyck-^freve in dese versproken Lande den Heetn-raet,_ontsetten s al end e mag h nye j^^-j^aet'~kiesen by raed en des and eren He e -liFaêTïï" op""Ea"ëre eden die den Lande nut und orbarlick fyn, Ende een ygelyck Heeft-raet sal gegoet syn in dese vorsprooken Lande tot twin'y.gh _ morgen Land t s toe , End e der Heen-raet sal syn seven, clrie aen die Mfaese end e vier a en jen W a el e, nae dien dat ""sy üTen Lande' nut und or •barlyck syn van boven ende beneden te kiesen als voerschreven is, Ende overdroege die Dyk-Greve ritten Heem-raet niet te kiesen andere Heem-raet, soe sullen wy oft wien wy 't bevelen van onser wegen mitten Dyck- Greve kiesen die seven Heein-raeden die den Lande nutte ende orberlyck syn by haere eden ende vyf sinnen als voarsz. «, Voert willen wy dat die Dyck-Greve in elcke kerspsl op eenen ygelycken mensche mer eenen ban op eenre schouwe winnen mach, die ban is vyffe schillingen kleyne penningen, ende op der wateringe twee schillingen van een ban der selver aiunten.

Voert wil wy dat niemant des anders goet verbaelmunden noch verbeuren en magh dan syns selves.

Voirt willen wy dat men nieoiant gene bruken af peynden en sal, sy en syn hem 't eerste mit vonnisse overwyst.

Voert wil wy dat onse Amptman binnen deese vorsproken Lande setten sal vier gesworen boeden, twee aen die Maese en^twee aen de //aele, ende ge enen broeken peynden , hy ende peynse mit desen : geswooren boeden.

Voert wil wy dat die Dyck-Greve mitten Heem-raet setten sel in elcke kerspel binnen desen vorsproken Lande twee gebuer aeyster die alle gemeyne wercken sullen bewaeren, ende doen bewaeren, ende wat sy pag.55

set ben , dat sal hem die Dyck-Greve uytpeynden.

Vbirt weert saeke dat yemant de sege-dyck daer die schuttelaken in liggen doerstake off die schuttelaken opsloege alse die gesjöswoeren geslaeten hadden, die verbrocke also veele off hj de schouwedyck doersteke aen die Maese of aen de Waele.

Voert wilwy weer dat saeke dat yeoiant in •3csan vcersz. Lande geseten ende wonachtigh M ruien dese Landen den anderen doet sloege, ctat wy nocht onse Richter desen voersz.misciedige man aen synre weere niet schaden en sullen init "branden nocht tnit houwen.

Voirt geloven wy in goeden trouwen dese voarschreven luden nemmermere te bidden meer, ten weer dat wy gevangen werden off •3at onser Soene eenigh Ridder worde, oft éat wy onser kynder eenigh bestaede, fceSraudelyck ons onser beden aen onsen regt ried esc huidige luden.

Alle dese voerschreven verwerden ende punüten geloven wy Reynaut Greve van Gelren vorgenoent by onsen eede, sekerheyt ende trouwe onsen verschröven luden vaste ende stede te houden ende te doen houden vor ons ende onse nakomelingen, en ninner&eer nier tegen te doen oft laeten doen, noch geenerhande prosenisse tegen desen puncten, die in desen brieff beschreven staen. te doen, noch argelist daer tegen te vynden, In verkonde ende vestenisse aller deser vorschreven puncten enrnermeer vast ende stede te blyven soe hebben «y onsen groeten segel aen desen brief doen hangen, ende hebben gebeden ende bidden onser liever gesellinne Vrou Sophia Grevinne van Gelre, öat sy haer tot allen puncten die voerschreven syn mit ons verbinde vast ende stede.geloeve te houden, ende haer segel om die..meere seekerheyt mitten «nsen hier aen doen hangen, Ende wy Sophia van Gelre "vorgelielt OTI bede wille ons.lieve Here eno" 7,.^ffelle, Heeren Reynauts des Greve

van Gelro vorge lelt hebben wy ons verbonden ende verbinden tot allen puncten die vorschreven syn, en gelsven sy in goeder trouwe •ait hè-a vast end e stede te houden, In oerkond e des hebben wy onsen Zegel -uitten synen hier aen doen hangen, Geschiet ende gegeven tot ffyamegen in 't jaer ons Heeren .dusent drie hondert agt-en twintigh des Dinsdages vor Sente Gregorius dagh.

-n— a-g- 3-k-o—m-e-n— - — -b-e-r-i-c-h-t—e—n-.-..

EXPOSITIE VAK KERKELIJK ZILVER

Van 15 oktober 1971 t/* 15 februari 1972 organiseert de Museuaeomaissie in het Druterise Raadhuis een tentoonstelling van zilver ürt het iaas en Waalse Kerkelijke bezit. Het.' ligt in de bedoeling om naast, voorwerpen , die gebruikt werden in de katholieke en. hervormde kerken, ook voorwerpen voor de joodse eredienst te exposeren. ' -Vie kan ons inlichtingen verschaffen over de inventaris van de v.m. synagoge te Druten?

D R U T E K IN OUDE ANSICHTEN

Komend najaar verschijnt bi.j de Europese Bibliotheek te Zaltboomel , onder auspiciën van de historische vereniging het boekje ; " Druten in oude ansichten ; '« De inhoud bestaat uit ca. 40 prentbriefkaarten van het dorp Druten, veer 1930. De tekst zal worden verzorgd door leden van de Museu.acoaimssie . Een en ander geschiedt in samenwerking met de Gemeente Druten .

pag.57

'IL-.--'] ÜVhCR HlSIJOHIIiJ ^Ji/U; .i LU ÏM 4L

Als vereniging,die de kennis van en het cnöerzoek van de streek bevordert,is ons een ui e u-;; e mogelijkheid gegeven,waarvan \vij met erag-ue gebruik zullen maken.

[T la s'f ^"ellicht in de pers,dat de H-Ver, een opdracht verstrekte voor de vervaardiging van een film over het Tweestrouenland in heden en verleden, ï. Zat. zal (J een uitnodiging voor de bijwoning van iïc vertoning bereik*m. holan,verenigingen,etc.zullen de f i l m event. izunaen huren- Op welke wij's e dat moet,wordt nagegaan. In Ik geval scheidt veel ons nog van het u i t e i n d e l i j k e resultaat.

De Heer F.v. 0,yen,die de opdracht aanvaardde en hiermede de verantwoorcieli jkbeid , enkele bestuursleden en leden van de ,1us«Co'n. ,zi j sullen enige maanden veel vrije t i j d o p o f f e r e n em d r a a i b o e k , f ? l m en geluidsopname,montage , « t e . t e laten, resulteren in een f i l m , d i e niet nlleen i T ,inaar ook anderen tot de verbeelding ;,ai sprekenIdeeën m.b. t., d e z e f i l m z i j n van nart e weiko^i.

F-iicht U zich tot een van de bestuursleden, cf tot leden van de Luseua. Commissie.

LID

IwUÏÏElLVCCiVltólSSIÜ

GEVRAAGD

De Museuraco/nr-iisaie vraagt met spoed een nieuvfe kracht,omdat de Heer J.Dekkers terugtreedt als actief lid , i * v . E U z i j n studie, •lot de taak van de C om, behoort: het opsporen ?an voorwerpen,het inrichten van de tentoonstellingen in het Drutense Raadhuis en hot beschrijven ervan. n ledere expositie is een uitdaging en T, o e i e n d a v o n t u u r .

S-8.

m e d ad al

i n g e

n

Y2?£^®-£P§5_SeZ£2:S:§É.

Hebt U antieke voorwerpen, die in onze streek vervaardigd of gebruikt zijn en die een plaatsje in onze vitrines verdienen, stelt U zich dan in verbinding met een,van de leden der ï/ius e urne o nmissie. U kunt de voorwerpen in t i j d e l i j k e bruikleen geven. Ze zijn dan op basis van een allrisk polis verzekerd vanaf het moiient dat ze ILw, huis verlaten , totdat ze weer bij U terug z i j n .

U kunt de voorwerpen uiteraard ook te koop of ten geschenke aanbieden . contributie t e n ' b e d r a g ? van f . 7 , 5 0 , te stottan p p _ g i r o rekening no« 9074-15 van de Boerenleenbank te Druten, t . n . v . ivle.j. G . Y . M . Klabbers ,pena..m.teresse van de Historische Vereniging .

Losse nuan ;rs : f.1,^0 , te bestellen bij de Penningmeesteresse .

G

2Ei® SêY£a-SÉ

Wie een bijdrage heeft voor het aprilnujrner, 1972 ( een speciaalnuamer over Batenburg ) stelle zich in verbinding met de secretaris van de Hist.Vereniging .

In Memoriam, ui. H.Bergevoet.

Op 13 juni 1971 overleed op 50-jarige leef-i t i vj d plot S:? line, de heer ii. H. B erge voet uit Drüi:>. :> , ij~ levert. Tt"~-hcJ s c h a/abtenaar/controleur l bij de jVai;c-.r".L.ei-u_ii!7, -- ;ii7 j Gelderland. ; Mer.ig^-eu ir.' lvïaa> ^r: v a a l kende hè n als het k l e i n e .ïia.oijet.je ï i i . / f r ' r i o vod 3 D af, maar -niet ie-] •"i^reen w i s t ; dat achter hè .n een m a n ' s c h u i l c; l r. g v die de historie van onze streek een zeerf A'arm. hort boenrceg;< Juist z i j n werk "bij de w a - j tor'ieidin^ stelde, heii in staat diepgaand (in dl i i o t t e r ï i j k e zin van het w o o r d ) kennis te neaej van de historie van n/Iaas en V/aal. Hierdoor, wis i'j'. j ock verschillende voorwerpen van de onder-I i.v:i.ng te r e d d e n , die : o , - a . in het Gemeentemuseum t'.- Arnhem en 'in het .Raadhuis te Dr ut e n werden ori/of worden tentoongesteld.

Velen, waaronder mi, heeft de heer Bei ^1 i ^evoet de b e-i o.' zelfs de liefde; 70or de geschiedenis bi .Igebracht en toen in l •1") Historische Vereniging werd opgericht, was ivl.j een van de morste leden. Slechts weinig ve ••'•p'Jeringen, loezuger. o f ' e x c u r s i e s heeft hij sindsdien Gveï'gesiagen .

De Historische Vereniging verliest in he;n uan ook 'een zeer enthousiast en aktief l i d « ^. B erge voet Jr.

V:'S',

GO

/12.

tweestRomenlanรถ

Streekarcniei Bommelerwaard december 1971

nummer 12

KON T A K T B i, A D

VAN DE HISTOHlSCEb VEBLNKrlHG

tot beoefening van de geschiedenis van het Land van Maas en Waal en het westelijk deel. van het Rijk van Nijmegen

Bij de omslag Fragment van een provinciekjart van Jacob van jeventer, te Jeventer geboren, in 1575 te veulen overleden. In 154J verleende i^arel V hem de titel van koninklijk geograaf'. Op last van Filips II vervaardigde hij een atlas in 3 delen van de noord- en zuidnederlandse steden (1558-1575), waarvan 2 delen zich in Madrid bevinden.

Van de ontwerpen is de helft bewaard gebleven in de Bibliothèqueitoyale te Brussel.

Bij de firma ivl.Nijhoff, Den daag verscheen een uitgave van deze stedenatlas (Hed.steden in de 16e eeuw, 16 a f l . , ed.fi.ĂŻruin 1916-1924).

.bestuur voorzitter vice-voorzitter

secretaris penningm.esse

leden

J .u . J . Va stnann , art s , nogestraat 24, Druten tel. 08870-2423 J .P. v .V/ezel ^erkstraat 7 > alphen (G-ld.) tel. 08876-258 J Ü G . Trijsburg, kfaasdijk 20, Appeltern tel. 08874-475 ivle j . Gr . i .M .i^la bber s , x^uttenburg 46, Jruten tel. 08870-2401 postgiro nr . 907416 t. n. v. .Boerenleenbank Jruten t. g. v.

Je j . j^l J ,v .d . ried .rierv. Pastorie , Batenburg tel. 08874-360 iïle j . £'. va n Oijen, ivlolenatraat 54, Boven-Leeuwen

tel. 08879-1783 A .Sengers , Brouwer straat 16, Beneden-geeuwen tel. 08879-1238 eindredacteur redactieaecr .

- 2 -

H. van Heiningen, Heuvelstraat 10B, alphen (G-ld.) tel. 08876-467 C .van Kouwen, Boksdoornstraat 84, Mjmegen tel. 08800-75463

uitvoering

B.F.van Capelleveen, Startvenseweg 45 , V/ijchen tel. 08394-2186 J .jul.Ăźoiolders, ii-erkstraat 13, ÂŤ.Itforst tel. 08874-344

Juseumkommigsie secretaris

lid

'u .Th ,v .d .Dobbelsteen Heuvel 63, Jruten telefonisch bereikbaar: Gemeentehuis Druten a .J .Janssen, Piet rieinstraat 5> Uruten

-o-

Activiteiten, in 1,92e Om een zekere spreiding van activiteiten over het komende verenigingsjaar te krijgen werd een jaarschema vastgesteld, waarvan de eerste helft nu reeds bekend kan worden gemaakt: januari ledenvergadering en lezing (een greep uit de dia-collectie Haas en Vaal en het westelijk deel van het Kijk van Nijmegen in oude ansichten) vanaf 15 expositie: btad met een verleden, februari Batenburg in beeld maart kontaktblad: opeciaalnumrner, gewijd aan .Batenburg april lezing: eveneens aan .Batenburg gewijd. mei/juni excursie: riet üinbtshuis en het theekoepeltje te Druten; bovendien de expositie "ïweestromenland en de strijd tegen het w a t e r " .

SJDG c ia a Inummer ivont a kt b la d__ Wij wijsen degenen die meer dan een exemplaar van het opeciaaInummer van het kontaktblad willen ontvangen er op, dat zij vóór 1 februari 1972 bekend moeten maken hoeveel extra "Batenburgnummers" zij wensen. De kosten zullen ongeveer ƒ 2,50 per extra nummer bedragen.

Ledenlijst Voor de ledenvergadering ontvangt U een Agenda, tezamen met de Statuten en de Ledenlijst der Vereniging, ivlocht er iemand bezwaar hebben om met naam en adres in deze ledenlijst te worden opgenomen, dan vernemen wij dat graag vóór 1 januari a , 3 .

3treekge_s_chiod e ?ii.s voor_ basisscholen

telt zich voor dat het mogelijk hoogste drie klassen van e& in het Land van uaas en Waal deel van het üijk van Nijmegen '«ftiiedenisboek met bijbehorende £ fladen te laten verschijnen. ,rj thans doende voor de reali* idee een commissie van Iedenin het leven te roepen, jen we de medewerking gevraagd 'fc langste Honden, _ die bij het van onderw *" 3::i zijn ( g e w e e s t ) , Om te tien dat streekgeschiedenisonmisbaar is, wil :nen ï^rdaad zoiets bij brengen als gezond gevoel van vereigen dorp en streek, mot heel oigen aard en c u l t u u r , zoals die ih de loop der eeuwen hebben ïteren wij - met toestemming van de cFr - uit "Lind , School en üeschiedenis" (door u. do Jong, «mersf oort , 1965): "Het grote gevaar bij een verwaarlozing streek is dat wij de geongrijpbaar maken. Wij verwel over allerlei "belangn en ontwikkelingen, voelen het belangrijke Zelfs lopen wij dan gevaar te gaan o ntmense lijken. " onderwijzend personeel te geven van de genoemde methode, we een opsomming van onderwerpen i n h e t boekje i n verhaalvorm aan de ~ö^Öe*J<[Éühdcn kunnen komen. Je werkbladen dienen dan ter verwerking van het

Het

- 5-

Ala basis voor de verhalen kunnen verschillende publicaties dienen, waarvan door de Heer H. Bergevoet, de voormalige secretaris van onze rauseumcommissie, een lijst wordt samengesteld.

Deze lijst zal hot onderwijzend personeel bereiken zodra de onderwijscommissie is samengesteld en de lijst beschikbaar is.

Om U een indruk te geven welke verhalen in aanmerking kunnen komen voor het Streekgeschiedenisboek, noemen wij U de volgende onderwerpen: - "iviaas en Waal in de romeinse tijd"; - "Don imanuel van Portugal en Lmilia van Oranje", Wijchen in 1600; - "Het meisje dat de overstroming overleefde", Leeuwen in 1850; - "i,en patriot met een scherpe pen gewapend", ^ppeltern in 1781; - "Lceghwuter en de LĂŻolenpolder" .

Voorts zijn de boeken van Jri.van Heiningen een rijke bron van informatie.

Hopelijk leveren het schrijven en de publicaties, die wc door middel van de pers in de openbaarheid hebben gebracht zoveel reacties op, dat we in 1972 met een dergelijke commissie van start kunnen gaan.

Afscheid JQden jiiuseumcommissie Vanaf de instelling van de museumcommissie hebben de commissieleden J.Dekkers on M. Bergevoet zich ingezet voor het doen welslagen van het veelzijdige werk dat er te doen was op dit vrijwel braakliggende terrein. Daarvan waren de tentoonstellingen do eerste v r u c h t e n waarmede zij leden en buitenstaanders keer op keer verrasten. Helaas hebben zij, vanwege de tijd die hun beider studio vergt, moeten afzien - 6-

van verdere medewerking.

Vóór het vele dat zij tot stand brachten, mot een inzet dio de we.re liefhebber verraadt, past een warm woord van dank. het archief dat onder hun handen groeide is een bron van informatie geworden, waarop de twee andere leden kunnen voortbouwen.

Naar ons de heer Bergevoet mededeelde, is hij bezig voor het Lont a kt b la d ean. literatuurlijst samen te stellen van boeken en artikelen over de geschiedenis van het Land van Maas en v/aal en het westelijk deel van het Rijk van Nijmegen, ivlet belangstelling zien wij deze lijst tegemoet.

De Heer Dekkers bekroonde zijn aandeel in het werk met de tentoonstelling "Maas en Waal in oude prentbirefkaarten" in samenwerking met de heer W.Th.v.d.Dobbelsteen; op basis daarvan verschijnt bij de Europese Bibliotheek te Zaltbommel het boekje "Bruten in oude ansichten".

Maar zoals de Fransen zeiden: "Ie roi est mort, vive Ie r o i " , moeten wij hier zeggen dat hun plaatsen zijn opengevallen; wie noemt ze in ?

Tot op dit ogenblik heeft noch het bestuur, noch de redactie of de museuincomtnissie kandidaten voor de behartiging van museumcommissiezaken kunnen vinden. De heren W.Th.v.d.Dobbelsteen en U.J.Janssen hopen van harte dat er zich gegadigden zullen aanmelden voor dit boeiende werk, dat met vele handen licht tedoen is.

- 7-

VERSLAGEN

Op zaterdag 11 september jl. bracht onze vereniging een bezoek aan Nijmegen, ï/lj bezochten daar achtereenvolgens het Rijksmuseum & . M < L a m en de St .Stevenskerk. flut is dit j a a r j u i s t 1900 jaar geleden dat het ïiendo Legioen naar Nijmegen kwam. De tentoonstelling die ter gelegenheid hiervan was ingericht, gaf ons met de fraaie maquettes een instructief beeld van dit facet van Nijmegen in de Romeinse tijd.

Het was sinds lang uit de literatuur bekend dat er te Nijmegen in de xiomeiase tijd een legioensvesting had gestaan, naar over de plaats waar die was geweest verschilde men van mening.

In 191ö werd door de gemeentearchivaris Daniels bij grondwerkzaamheden een spitsgracht ontdekt (het herkenningsteken van een Romeins legerkamp) langs de- Berg en Da l se we g op de zgn.

'Hunerberg' ten oosten van de s t a d . Door Holwerda , directeur van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, werd een onderzoek ingesteld, waardoor in grote lijnen de omvang van de vesting en de ligging van het hoofdgebouw kwam vast te staan. V/c Ik legioen hier was gelegen werd duidelijk door de vele dakpannen die werden gevonden met het stempel L_JLJiJ Legio Decima Gemina : het Tiende 'dubbel 'legioen.

De periode, waarin deze eenheid hier in TTijrnegen was gestationneerd, kon worden afgeleid uit andere gegevens: van 71 n. C., kort na de opstand van de Bataven in 69, tot ongeveer 104, toen het naar de Donaulandcn werd gedirigeerd.

Na de tweede wereldoorlog greep professor Brunsting, verbonden aan het Museum vün Oudheden te Leiden, de gelegenheid aan het noordoostelijke gedeelte van de legioensvesting op te graven, waarbij veel gegevens over de vesting konden worden verzameld. Van 1959 "tot 1967 werden de

opgravingen technisch verzorgd door de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek te Amersfoort onder de dagelijkse leiding van de archeologisch tekenaar V'oudstra , Hierna ging het gezelschap naar het stadscentrum om c c'n van de fraaiste monumenten van Nijmegen te bezoeken, nl. de 3t .Stevenskerk.

Liet de bouw van de 3t .btevenakerk werd in of omstreeks 1254 begonnen ter vervanging van de buiten de wallen gelegen ut.Gertrudiskerk» Toen graaf Otto II van G-elrc in 1247 door verpanding in het bezit kwam van de burcht op het V a l k h o f , beschouwde hij de in de onmiddellijke omgeving van het Valkhof gelegen dt „b-ertrudiskerk als een hinderlijke sta-in-dc-weg. Hij kreeg toestemming van de keulsc aartsbisschop Koenraad, onder wiens diocees Ktjuiegen sinds de vroege middeleeuwen ressorteerde, om de St „Crert.rudiskerk af te breken en een nieuwe parochiekerk te bouwen binnen de wallen.

De a f b r a a k van de oude kerk werd vrij spoedig na do bisschoppelijke goedkeuring een feit; vrijwel gelijktijdig word op do Hundisberg begonnen met de bouw van de nieuwe kerk, die echter niet aan de heilige u e r t r u d i s , maar aan de eerste martelaar otephanus zou worden gewijd.

Dat gebeurde in 1273 toen Albertus Magnus, ordebroeder van de niet minder beroemde Thomas van A q u i n o , van veulen naar Nijmegen kwam om de toen inmiddels gereed gekomen romaansc kerk te wijden. Die romaanse oorsprong is ook in de huidige Stevenskerk nog aanwijsbaar terug te vinden.

In de loop der eeuwen werd de kerk herhaaldelijk v e r b o u w d , verfraaid en uitgebreid, waarbij de bouwstijl van de gothiek al spoedig ging overheersen, Omstreeks 1430 werd begonnen aan de meest ingrijpende verbouwing, riet huidige koor met zijn voor ons land unieke straalkapel-

- 9-

len stamt uit deze periode, het driebcukig transept werd in de 16e eeuw opgetrokken.

De reformatie kwam te vroeg voor de volledige voltooiing van de Stevenskerk. Je verdere uitbouw van de kerk met een vijfbeukig halleschip, waarvan de aanzet duidelijk aanwijsbaar is, werd nimmer voltooid, wel «erd in het midden van de 16e eeuw nog het voor Nederland unieke zuid- of baldakijnportaal gebouwd als een vorstelijke entree van het zuidertransept.

Bij het bombardement van 22 februari 1944 werden kerk on toren zeer ernstig beschadigd.

De restauratie, die van 1948 tot 19?0 duurde, kostte 9 miljoen gulden.

Er rest ons nog allen die ons deze middag hebben rondgeleid langs ÏTijrneegs verleden hartelijk te bedanken voor de tijd en de moeite aan onze vereniging besteed.

Ter gelegenheid van de opening van de otevenskerk is een boekwerk verschenen, een gezamenlijke uitgave van de üemeento Nijmegen, de Kerkvoogdij der fiervormdc uemeente Nijmegen en de Historische Vereniging Numaga. Dit boekwerk is verschenen als extra nummer van het tijdschrift Numaga; een gebonden uitgave wordt in de handel gebracht door Drukkerij G-ebr. Janssen 17. V. te Nijmegen voor de prijs van ƒ 17,50, verkrijgbaar bij de boekhandel.

- 10 -

Excursie Zaterdag 30 oktober jl. bracht onze vereniging een bezoek aan het Rijksarchief te Arnhem.

Een groot aantal van onze leden, nl. 36 > had de reis near ÂŤrnhem gemaakt om zich op de hoogte te stellen van hetgeen men hier zoal bewaart aan oude dokumenten.

Na een kort welkomstwoord van Drs. U .J .

Mentink en een heerlijk kopje k o f f i e , volgde een uiteenzetting over de werkwijze ven het Rijksarchief. Zo bleek ons dat alle archieven van overheidsinstellingen op den duur in het Rijksarchief terechtkomen. Archieven van bedrijven en particulieren kunnen ook opgenoaien worden, eventueel met beperkingen wat betreft het inzien door derden. De meeste andere archieven zijn na 50 jaar openbaar.

Hierna werd ons een schriftelijke begeleiding uitgereikt betreffende de archivalia die speciaal voor ons bezoek waren tentoongesteld.

Bij het zien van deze interessante dokurnenten raakten we zo opgetogen, dat het voor de heer Mentink zeer moeilijk werd om zich nog verstaanbaar te maken bij de uitleg van een en ander. Daarna werd ons nog een gedeelte van dit geweldige gebouw met de daarin opgeslagen archieven en de beveiligingen tegen brand e . d . getoond.

Wij hopen dat deze succesvolle excursie voor zeer veel van onze leden een aanleiding mag zijn ook eens aan archiefonderzoek te gaan doen.

Een oprecht woord van dank aan de heer Mentink en zijn medewerkers is hier zeker op zijn plaats: riet was voor ons allen een weibestede morgen.

C.v.Louwen - 11 -

DE JOODSE GEMEENSCHAP VAN DRUTET! 13 DE EN IN HEI HEG-IN' VAN DEZE EEUW

Ook de kinderen van Israël hebben in de loop der tijden deel uitgemaakt van de Maas en Waalse bevolking. Hoewel hun aantal altijd klein is geweest, leek het ons toch ainvol om hier eens wat aandacht aan te schenken. Je aanleiding hiertoe 13 de tentoonstelling van kerkelijk zilver in het gemeentehuis van Druten, waarbij zich ook voorwerpen bevinden die thuis horen in de Joodse eredienst.

Len oppervlakkig onderzoek leerde ons dat zich aan het einde van de 18e eeuw al een rental joodse families in het i.Iaas en Waalse hebben gevestigd. Lo vestigde zich in 1780 te Dreuiiiel Salomon Isaaks uit munster als slager; in Horssen woonde toen al enige tijd de familie De Winter.

Bij de statistieke beschrijving van Maas en Waal in 1808 zien we, dat er op dat moment 32 Joden in dit gebied woonachtig zijn, waarvan 5 in Druten, In 1836 woonde er in Druten, voorzover we konden nagaan, maar één Joodse familie, nl.

Salomon van Leeuwen (geboren te Liegen in 1802) en zijn vrouw Est her de Winter (geboren te dorssen in 1805) met hun twee kinderen Abraham en Sina. De familie van Leeuwen had een 'vleeshouwerij' aan de Ilogestraat. In 1837 verlenen burgemeester en wethouders van Druten aan D^vid van Swanenburgh vergunning om zich in deze gemeente te vestigen als handelaar in goud, zilver en uurwerken« Lij de volkstelling van 1849 ia het aantal Joden in Druten uitgegroeid tot 12 personen, die behoren tot de volgende families: - 12 -

Van Leeuwen ( v l e e s h o u w e r ) , 8 personen; Heimans (koopman), 2 personen, en Levie ( v l e e s h o u w e r ) , 2 personen.

Rond 1859 komt hier nog bij de familie De Winter met 3 personen, zodat we van dat moment af kunnen spreken van een Joodse gemeenschap in Dr u t en , In 1873 telde deze Joodse gemeenschap in de gemeente Bruten in totaal 57 personen, Dit is t/m 1900 vermoedelijk opgelopen tot 7^ personen. In de j a r e n ; liggende tussen 1901 en 1906, was er een zeer sterke afname door verhuizingen naar elders en door overlijden. In 1907 resulteerde dat in een totaal a a n t a l van nog 7 personen, Zij woonden voornamelijk op Boterdam (Veerstraat) in de omgeving van de verlengde Hooistraat en N i e u w s t r a a t , thans nog de zgn. Jodenhoek, welke op 14 april 1914 voor een groot gedeelte afbrandde,. Onder de door brand verwoeste gebouwen vielen 4 h o f steden (boerderijen) en een h o o i s c h u u r , die onderdak gaven aan 7 huisgezinnen.

De in de gemeente Druten gewoond hebbende Joden hebben zich bewogen in de handel ( o , - a . tabak, textiel, g o u d , zilver) of waren winkelier, slager ( o , a . T.«.Janassen) of bediende. Zij vertrokken - tussen 1901 en 1906 voornamelijk naar de plaatsen A m s t e r d a m , .Rotterdam, U t r e c h t , Oss, Tiel of V j a g e n i n g e a . In die periode gaf de bevolkingsadministratie een totaal van 65 vertrekkende Joodse personen naar e l d e r s . De reden van hun vertrek is ons niet geheel duidelijk. In de bevolkingsadministratie komen o „ m . de volgende namen voor: De Batavier, K a l k e r , Van Leeuwen, De Klein, nianassen, Israël, Chen, Van Swaneaburgh, De w i n t e r , Van Loen, Dasburg, Vrijoldenhoven, Boas, Scholtus, Van Ingen, Van ïill, rtes, heimans en Van .Laar.

-13 -

.De 'SckuursynagogeJ_

Een thans nog bestaand pand in de Nieuwstraat nr. 21 te uruten, nog voorzien van "kerkramen" in de zijgevel, fungeerde tot + 1906 nog als synagoge voor de viering van de Joodse oabbath en andere feesten met betrekking tot de Joodse religie.

Er moeten, volgens overlevering, diverse zilveren Joodse voorwerpen zijn gebruikt, o.a. grote kandelaars, die door de toenmalige 'kosteres' Antonia arts (geb. 7 jan.1856 te Uruten) op vrijdagavond werden klaargezet en de kaarsen van vlam voorzien. Een zekere Tobias Abraham de ivlein (geb. 15 jan.1860) moet voorzanger geweest zijn; hij is in 1902 naar Wageningen vertrokken.

Het pany ia thans eigendom van V/, J .Bekkers, kattenburg (schoenenwinkel) te Bruten. Daarvoor was zijn oom Jacobus .Bekkers de eigenaar, die het in 1906 had gekocht van de Israëlitische Gemeente Uruten.

Begraafplaats Vermoedelijk vanaf 1836 (23 februari; Resolutie Minister van Financiën inzake verstrekken van kopieën en afschriften uit kadaster) of 1838 tot 1879 was de Joodse begraafplaats eigendom van de Israëlitische gemeente te

Uruten. Ka 1879 is dit zeker. Bij naspeuringen in het kadaster bleek dat de grond vanaf 1879 tot 1907 eigendom was van de Israëlitische gemeente te Nijmegen. ("Viel Uruten hieronder? Vermoedelijk wol) .

Uit eigendom, liggende in offerden op de Gelenberg en thans parkeerplaats van het sportcomplex "De belenberg", bestond uit twee per-

celen; één. perceel fungeerde als begraafplaats en het andere was voor eventuele uitbreiding ., 14 _

bedoeld, riet perceel bestemd voor uitbreiding ging over door schenking van de Israëlitische gemeente Nijmegen aan de gemeente Druten, die het aanvaardde bij raadsbesluit van 5 juli 1951.

Het kerkhofperceel werd in 1961 gekocht door de gemeente Druten en geruimd voor de aanleg van het sportcomplex.

In de Tweede Wereldoorlog (1943) stond het eigendom op naam van "Die Nieder landische ürundstück Verwaltung"* Na de oorlog ging het weer naar de vroegere eigenaar. Voor wat betreft het onderhoud van de begraafplaats: dit geschiedde door de f a m . Reijers, i.oningsstraat 92, Afferden, gemeente Druten.

Op de begraafplaats lagen reeds in 1880 29 mensen begraven; er waren 9 grafzerken aanwezig. Het geheel werd in 1961 overgebracht naar de Israëlitische begraafplaats te Nijmegen, Het uiterlijk van deze begraafplaats: hiervan kan worden gezegd, dat aan de straatkant een stenen muur stond, met daarin twee grote steunberen, elk + 2 meter hoog, waartussen een zwaar ijzeren hek hing. De begraafplaats was verder omzoomd door een beukenhaag.

v/.v.d .Dobbelsteen.

Literatuur: n.v ..deiningen, De Historie van het Land van i<Iaas en V/aal, Zaltbommel P.D.Leyinel, "Statistieke beschrijving van de steden en het platteland van üelderland uit 1808", Lijdra ge n. en Mededelingen uelre, deel 65 (1971) , b l z . 148.

- 15 -

TENTOONSTELLING "LEHïJELIJK ZILVER"

van 1-11-1971 t/m 15-2-1972 in de hal van hot Baadhuis te Bruten

De tentoonstelling is tijdens de kantooruren '3 morgens geopend en bovendien op de maandagavonden.

C a t a l o g u s Vitrine 1 BATENBURG (Nederlands riervormde uemeente, p/a ürotestraat 30)

- Avondmaalsschotel (van 1833), ronde vorm, zilver met inscriptie op de bodem, luidende: "Present aan de rlervormde Gemeente te Batenburg van Pieter Goerman, Chirurgijn te Noordwijk, alhier geboren ten 19 october 1758, Zoon van ^rnoldus Coerman en Anna van Batenburg" .

Herken; leeuwtje (= na 1813), meesterteken J tussen 4 punten (betekent L.Jongeneel, Leiden 1814 - 1833), kopje.

- Avondmaalsbeker van 1813 ra©'t gegraveerd wapen van Justina van Nassau, kasteelvrouwe van het slot te Batenburg.

- .tivondmaalsbeker van 1813 met opschrift "rlervormde kerk te Batenburg ingewijd 14 April 1876".

Merken: r (= 1876), leeuwtje + 2, kopje en een onduidelijk meesterteken.

- .avondmaalskan van 1833 roet ovale voet; vertoont versiering aan de rand in het midden van dé kan, gelijkenis met de versiering van de avondtnaalsschotel. ivlerken: 4 j u l i IJ (= 1833).

- 16 -

De voormalige schuursynagoge van de IsraĂŤlitische Gemeente aan de Nieuwstraat te Druten.

Het avondmaalzilver van de Nederlands Hervormde Gemeente Batenburg, tot 15 februari in Drutens Gemeentehuis te zien.

- Statenbijbel van 1637, uitgegeven te Leiden, met koperen sloten.

Vermoedelijk eerst particulier eigendom (huigbijbel) van de f a m . de Helt uit Joesburg, graafschap Zutphen. Len lid van deze familie is waarschijnlijk dominee geweest in Batenburg en daarom kan deze bijbel aan de hervormde Kerk geschonken (?) zijn. Voorin de bijbel een beschrijving van de overdracht van de bijbel van de een naar de ander."

Vitrine_2 DRUTEN (H. k. Parochie üh Ewalden, hogestraat 4) - Missaal met zilveren beslag met twee medaillons (i-la donna met Lind en Jozef met Lind) .

Merktekens op sloten met symbolen van Evangelisten: kopje + k en AB (A .J .Bockmeulen, Boxmeer, 182? - 1842), 1839Merktekens op medaillons; jaartal S (= 1839)» leeuwtje + 2, kopje + k en een steigerend

bokje naar rechts.

- Ampullenblad met twee ampullen (zilver).

Merktekens: AB (^ .J .Bockmeulen, Boxmeer 182? - 1842), ± 1839.

BATSNBUfiOr (R. jb.. Parochie St .Victor , Molendijk 1) - twee zilveren ampullen, 13 cm hoog, 1827Vermoedelijk gebruikt in de "schuurkerk" , die in de kloostertuin stond achter de tegenwoordige pastor ietuin. De huidige R. k. kerk is gebouwd tussen de jaren 1&73 e ^ 1875 • wlerken: jaarletter S (= 1827), meesterteken IB (J.Boermans, Venlo) .

-19 -

( H . k . P a r o c h i e St.Barbara, Rooijsestr .67)

- Monstrans (Zonnemonstrans) van 1736.

Gemaakt van zilver met vergulde stralenkrans.

Op de ovalen voet de symbolen van de vier evangelisten, hoogte 66 cm. xJerktekens: gekroond boompje ( ' s-Hertogenbosch) , gekroonde jaarlettcr jl (= 1736J> bloempje (J .Peijmans) meester.

Up de voet van de monstrans staat het opschrift; "M V Nouhuijs, Past.Dreumel 1737".

WEURT (R.iv.Parochie Ăś t . A n d r e a s ) , kerkstraat 14) - kelk, tulpkelk, van zilver met vergulde cuppa, hoogte 21,5 cm. Opschrift: "Hio ex argento calix inaurats datus est a subpriore, 1794 Venlonae" .

LIerktekens: Venlo, meesterteken P/R en vlinder ( ? ) , vermoedelijk Esser uit V/eert.

- Pateen met merken: H E (H.Esser, Weert) en z w a a r d j e . Van latere d a t u m .

Vitrine_4

AMSTERDAId (Joods Historisch Museum, Waaggebouw Amsterdam) - V/etsrolschild van zilver, 1860, uit het buitenland ingevoerd.

- Twee siertorens van zilver, 19e eeuw, idem.

- ĂŻfetsrolkroon van zilver, 19e eeuw, idem.

- randwijzer van zilver (Jad), 1760, idem.

- Thorarol, metaal en perkament, manuscript.

- 20 -

YË£klaring_yan_ .en.i-E§L .woorden: Ampul - Flesje of kannetje; dient om wijn on water in de miskelk te schenke-n.

AvondmaaIsbeker - Beker, gebruikt in de protestante eredienst om. tijdens de avondmaalsviering de wijn rond te geven, zodat de aanzittenden daaruit kunnen drinken.

Avondma a Is schotel - Schotel, waarop tijdens de avondmaalsviering door de voorganger het brood wordt gebroken en rondgedeeld aan de avondmaalstafel.

Cuppa - Het komvorinige gedeelte van een kelk.

Missaal - Jlisboefc, waarin de misformulieren voor het kerkelijk jaar zijn vervat.

Monstrans - Liturgisch voorwerp, dienende om de gewijde hostie ter verering aan de gelovigen te tonen.

Pateen - Ronde, platte, vergulde schotel, passend op een miskelk, waarop tijdens de mis de hostie wordt gelegd.

Siertorens - Aangebracht op de uiteinden van de stokken, waarover de ïhorarol opgerold ia.

Thora - W e t , de 5 boeken van Mozes (in het Hebreeuws) op een perkamenten rol geschreven.

Wetsrolkroon - In plaats van de 2 siertorens, wordt ook wel een zilveren kroon op de uiteinden der stokken van de ïhorarol gezet.

Wetsrolschild - Plat, zilveren voorwerp, dat over de, zich in een vaak fraai geborduurde "mantel" bevindende wetsrol gehangen wordt.

- 21 -

"LL3TE MEET" IMJTEN

Blijkens gegevens, die wij uit een oud aantekenboekje haalden, blijkt dat de Drutenae Leate Mert langer bestaat dan wij tot nu toe veronderstelden. .Reeds in 1823 wordt een afrekening gemaakt met een werknemer en daar wordt deze leste mert al genoemd. Dit bevestigt nogmaals dat de "mert" een betekenis had in de zin van een "festijn". Immers in de verschillende gevonden afrekeningen met personeel worden voorschotten op het loon gegeven bij kermissen ĂŠn de Drutenae mert !

-tmdries iJegens, de eigenaar van het boekje, maakte er tientallen aantekeningen in van aangenomen personeel en vermeldt achter in het boekje dat "na de doot van ons beijde Andries Megens en Johanna Hossen moot worden betaalt aan de heer van Druten of de erve serka 30-0-0 en aan de bruijn van over lange l dirk van wijn 30-0-0".

Onder andere vinden we de aantekeningen: "Len scheper gehuert om te dienen van St. Peter 1799 tot 1800 toe voor 23 gld een daalder tot updspenning en 6 schaap bij den trop houden. Een knecht gehuert voor den zelfden tijd voor 45-0-0. 33 stuijvers tot j^enen trodspenning."

Er werd op dit bedrijf ook tabak verbouwd, hetgeen blijkt uit de volgende notities (waarschijnlijk een aantekening voor een vrachtrijder); "1823 Daan van Soommen bestgoed na Drdten gebracht 1300 pont, 1824 ^artgoed na Druten gebrogt. Paartsmest in 4 deksels. Nog in twee deksels."

Dan gaat de afrekening verder; "een pont wol is 0-4-8 enz.

1825 Paartsmest in 3 deksels (van de broeibakken voor de tabaksplanten) gruijs en kooien niet de kar te Druten gehaalt."

- 22 -

Interessant is ook nog wel: "1798 den 1-november- Een meijd gehdrt om te dienen van 3t.Peter 1798 tot dato 1799 en dat voor 25-0-0 een paar schoen, en een gulde tot liodspenning, den godspenning weerom nog Een ineijd van 1799 tot 1800 toe voor J>0 gld en een nuesdoek van 1-13-0 een voorschoot van 1-0-0.

Johanna de V/ild gehurt om te dienen over 1822 voor 4-0-0 Tiel en Leeuwese melkgeld 0-4-8 Voor tielse kermus 0-6-0 voor klompe 0-6-0 voor muts _ 0-2-0 bij Steven Jansen betaalt 0-7-3 voor muts wasse 0-1-0 toe gij na leeuwen sijt geweest aan Mie 0-10-0 aan Bet 0-5-0 182J den 22 februarij afgerekent met Johanna de V/ild en voldaan met 6-8-2 1821 den 11 november rleadrikus Vissers voor scheper gehurt voor 12 gld hurpeng eene gld eene neue hoed 1 gld 2 st. 4 schaap voeder.

Daarna volgt de afrekening van een en ander: Pasen 0-1-0 een schaap gekocht voor 6-10-0 Herpse merkt gegeven 0-10-8 Scabeller toe gij na huija zijt gewest

0-4-0

1.823 den 2 januaraj toe gij na huijs zijt gewest

2-10-0

voor scatse

1-0-0

voor schoolgeld

1-5-0 - 23 -

1823 den 24 februarij afgerekent met H. Vissers en voldaan met 1-8-8.

Een nevenaantekening vermeldt nog: "de scatse niet verrekent". Die kreeg Vissers dus cadeau l 1826 den 26 februarij wouter van elk gehurt orn over 1826 te dienen en dat voor 23 gld en eenne gld voor hurpeng.

Eerste Jrutense merkt 0-10-0 tot de koe geleverd (zeker een lening of voorschotje) voor eenne neuwe hoed 1-12-0 voor spelgeld 0-10-0 eerste V 1-0-0 Jeesse kermis 0-10-0 voor de kleermaker 0-12-0 puf f e lijk kermus 0-10-0 2 en een half pont klaversaat daarvoor 0-6-4 voor mesester 6-0-0 voor de kleermaker 0-10-0 na afferden 0-10-0 voor speelgeld 0-10-0 voor v.Ăźarnebeek 0-4-10 voor hemde 3-4-0 voor wol 0-10 aan de kant staat nog: "na de andere kant", zie ommezijde d u s : de vrouw van vĂŻ.v.Llk voor breije 0-2-0 afferse kermis 1-0-0 puijffelijk kermis 1-0-0 Drutenae mert (kennelijk ook de leste mert, want het is na de kermissen)1-0-0 nog 0-2-8 afgerekent met W.v.Elk en voldaan met 0-12-0 1328 den 10 maart aan A.Kuppens gegeven voor hout te betalen 3-0-0 voor den boomsnoijijer der Kneef gegeven 1-0-0 - 24 -

voor de kerkbank betaalt 1-5-0 bij J .V/.akker aan de jonge vrouw gegeven 0-2-0 den 10 ju lij 2 duijsend pont strooij 16-0-0 aan de oude vrou ons vrou gegeven 0-10-0 laatste puijffelijk kermis een soepel weijt om na wamel te gaan 0-10-0 kersmus een vat weijt Deze gegevens betreffen dus allemaal de periode rond 1820 - 1030, maar recent zijn zeker nog de gegevens die mijn Vader nog wist, namelijk dat de meiden en knechten zich verhuurden met het recht van "vrij met de Drutense leste mert" ; Een traditie was vroeger dat de boeren 's morgens een kop k o f f i e ( e e n b a k , zoals zij zeiden) kregen, met een droge beschuit er op gelegd; later werd dit een speculaas.

Omdat de meiden en knechten vrij waren op de dag van de leste mert werd een gemakkelijk maal gemaakt: dat was snert; die kon vroegtijdig klaar gemaakt worden. ÂŤIs toetje gebruikte men dan nog wat pannekoeken of iets dergelijks.

De leste inert was ook een peildatum om de winterkleren op te zoeken en om de kachels te gaan zetten en/of aan te maken, zoals Pasen de definitieve datum w a s , waarop de kachels uit moesten en de zomerkleren a a n .

De avond voor de leste m e r t , rond het middernachtelijk u u r , kwamen de kooplui met het jonge vee al naar de Hogestraat om een beste plaats voor ons cafĂŠ te kunnen innemen, zo mogelijk op de stoep. Dat gebeurt zelfs vandaag de dag nog.

Er waren vroeger, behalve de leste mert, nog een hele serie markten, vooral in de len- 25 -

te en de herfst; zelfs na de leste mert was er nog een naniarktje, waar onder meer beesten, die overgeschoten waren of die tegenvielen, nog werden verhandeld. ijrarnerijen groeiden in de loop der tijd uit tot hoge aantallen; er kwamen standwerkers en ook kermisattracties bij, zodat de leste mert uitgroeide tot een hele gebeurtenis .

Het vervoer van het vee uit de Betuwe gebeurde met een nachtelijke vaart van de vroegere Urutense pont. Het vee dat werd verkocht naar bijv. .Rotterdam (voornamelijk vet vee) ging per Nijmeegse boot, die die dag een extra dienst had. Verder werden de beesten van her en der naar de leste mert gedreven. De jeugd was daarvoor vroeg in de weer om een handje te helpen met het drijven, want daar kregen ze vroeger wat voor. Tegenwoordig is het alleen maar traditie om mee te doen en wordt het wel eens wat "kwa jongenswerk". Zij, die vroeger vrijaf hadden, pikten een extra centje mee met het veedrijven om 's avonds een borreltje te kunnen pakken.

J.van Oss

- 26 -

TE WAMEL

Bij de aanleg van de riolering in de Kerkstraat te Wamel, werden in het voorjaar van 1970 tegenover de boerderij "ïJLoosterhof" over een afstand van 30 m bakstenen funderingsreaten aangetroffen. Het formaat van de gebezigde stenen is 28x12x6 cm. De nodige waarnemingen werden verricht door de heer «.Jansen, lid AWN te Druten.

Zeer waarschijnlijk zijn de resten afkomstig van de noordelijke afsluiting van het omstreeks het midden van de 15e eeuw gestichte klooster der Clarissen, dat onder de naam ovlariënhof of Clareveld bekend stond.

In 1574 had het klooster veel te verduren van de Ueuzen, die V/ainel enige tijd bezet hielden, uien houdt er rekening mee, dat het klooster sindsdien niet meer als zodanig gefungeerd heeft. In het begin van de vorige eeuw is het afgebroken. Gf. ivlonasticon Batavum. öuppl.163.

-o-

ludens de in de zomer en herfst van 1970 uitgevoerde rioleringswerkzaamheden in de Dorpsstraat van Wamel, zijn door leden van de

AWN - af d. Nijmegen en Omstreken - enige oudheidkundige waarnemingen verricht.

De Dorpsstraat ligt op een oude middeleeuwse dijk, die tot rond 1860 de V/aalbandijk is geweest. Onder de dijk bevindt zich een enkele decimeters dik pakket donkere cultuurgrond,

bestaande uit klei en onmiddellijk rustend op

een ondergrond van rivierzand. Op sommige pun-

ten viel duidelijk vast te stellen dat het

3*00 tot 3;50 in hoge dijklichaam niet in een

keer tot stand is gekomen. Het is bekend dat de dijk sedert het begin van de 17e eeuw verschillende malen is opgehoogd en wel, naar uit enkele waarnemingen valt af te leiden, over - 27 -

l '

'••

X

\

T""'"""!—-.-

ƒ'\ -• \\ \-, \v \\ \\ '• ^

'\ \

'' >^ •/ ^

een gezamenlijke hoogte van 1,50 tot 2,00 m. Ăźp de hoek van de Dorpsstraat en de Stationsstraat, nabij de Herv.Kerk, werd de

fundering en een deel van het opgaande werk van een tufsteenrnuur doorsneden (zie de

tekening op pag. 28/29). Deze muur bleek op

of in het rivierzand geplaatst te zijn op een laag van veldkeien ter breedte van 0,85

m. Hij resteerde nog tot een hoogte van 1,40 ra, d . i . 2,40 m onder straatniveau. Aan de onderzijde bezat de muur een breedte van 0,80 m, aan de bovenzijde van 0,73 nÂť. De muur is in gietwerk opgebouwd, riet formaat

van de tufsteenblokken bedraagt 20/30 x 15/20 x 7/10 cm.

De muur staat loodrecht op de as van de kerk, een laat-gotisch bouwwerk, waarvan nog slechts koor en dwarspand over zijn, en wel op een afstand van ruim 41 m in westelijke richting, gerekend vanaf de westelijke sluitmuur van het dwarspand. Aangezien het muurwerk in het verlengde ligt van de kerk mag worden aangenomen dat thans de plaats van de westgevel van de kerk c.q. toren ia teruggevonden. Uit andere bron is bekend dat de voormalige dorpskerk aanzienlijke afmetingen bezat.

Het gevonden muurwerk zal deel hebben uitgemaakt van de oude Romaanse kerk, die voor het eerst opduikt in het midden van de 12e eeuw, als zij geschonken wordt aan het kapittel van Xanten. Sindsdien behoort de kerk aan dit kapittel, dat blijkens bewaard gebleven rekeningen in de 15e eeuw tot een vergroting en vernieuwing van de kerk is overgegaan.

In 1574 'wordt een deel van toren en schip afgebroken. Ongeveer 40 jaar later gaat de kerk over naar de Heformetie. Do rest van het schip wordt affgebroken, misschien mede noodzakelijk .geworden door de te zelf der tijd plaatsvindende ophogingen en verzwaring van de dijk, die thans - 30 -

over het noordwestelijke gedeelte van de voormalige ruimte van het kerkschip loopt; de dijk ia ter plaatse sterk puinhoudend en op een diepte van 1,40 m treft men een dikke laag kalkmortel aan.

In de rioleringssleuf in de Dorpsstraat werd ter hoogte van het oostelijk uiteinde van het voormalige schip een restant van een zware bakstenen muur doorsneden. Deze bevindt zich op een diepte van C,80 tot 1,40 m onder het straatniveau en is 0,70 tot 0,80 m breed; de funderingslaag is 1,10 m breed. De stenen zijn doorgaans van het formaat 28x14x6,5 cm. Dezelfde stenen vindt men, naast andere, kleinere, formaten terug in het nog aanwezige gedeelte van de laat-gotische kerk.

In deze muur zal men waarschijnlijk een oude kerkhofmuur moeten zien, die in o.-w.richting op een afstand van 6 m langs de noordgevel van het dwarspand liep. upvallend is dat de muur ca, 10 uit het lood is gedreven, hetgeen verband zou kunnen houden met de plaatsing van de muur op de dijk. De kerkhofmuur ia hier enkele malen zuidwaarts verplaatst, het laatst in 1865. Van een dezer oudere muren is waarschijnlijk afkomstig een rest van een bakstenen muur, welke op de eerder genoemde tufsteenmuur werd gevonden.

Deze is 0,90 in hoog en 0,40 m breed. Het formaat van de stenen bedraagt 22x11x5cm. De huidige n.-z. lopende kerkhof muur aan de zijde van de Stationsstraat staat in het verlengde van deze muur en dus tevens van de tufsteenmuur, zodat de begrenzing van het kerkhof hier nog steeds de plaats aangeeft waar zich weleer de westelijke zijde van het kerkgebouw, c.q. van de toren heeft bevonden.

De historische gegevens zijn medegedeeld door de heren H.v.Heiningen, Alphen (Grld.) en ds.

H. ten .Boom, He r v. predikant te V/a mei.

B.Ăź.B.Amersfoort (E.S.Hulst) Buil. iv.N.Ăź.B. Mei 1971.

- 31 -

MAAS EK WAA L IN DE LAATSTE HONDERD JAAR Ons gebied heeft de laatste honderd jaar veel veranderingen ondergaan. Met ons gebied bedoelen we Maas en Waal en het westelijk deel van het Hijk van ïüjriiegen.. Die veranderingen gelden o . a . het gebiedsoppervlak en het aantal inwoners, nis we de gegevens hieromtrent eens nader bekijken en verwerken, vallen enige interessante diagen te constateren. Kijken we naar tabel 1, dan blijkt dat het oppervlak van ons gebied in een periode van 100 jaar met circa V/o is afgenomen !

Tabel 1. uppervlakteveranderingen

u-emeente Appeltern Batenburg Bergharen Beuningen Dreurnel Druten E wijk Heurnen Horsaen Overasselt Wamo l V/ij c hè n totalen

oppervlak in ha 1950

"1860

3311 736 2106 2069

1955 2984 2600 2134

3320 740 2107 2069 1952 2992

1189 2886 3017 3533

2599 2139 1190 2535 3071 3544

28540

28258

wijziging in %

+ + +

+ + -

+ +

0,3 0,5 — 0,2 0,2 — 0,2 0,1 14,0

1,7 0,3

De meest opvallende verandering onderging het gebiedsoppervlak van de gemeente Overasselt. Dit heeft een duidelijke oorzaak. In de jaren 1927 tot 1937 is n l - fr^'t a afl 3e gemeente grenzendedeel van de rivier de «laas i.v.ra. de kanalisatie van deze rivier verlegd. Een deel van het ge-

bied van de vroegere heerlijkheid Keent en Balgooy is daarbij aan de Brabantse kant van de Maas komen te liggen. Hierdoor is het oppervlak van de gemeente Ăźverasselt, waarin deze heerlijkheid gelegen w a s , met maar liefst 14$> afgenomen. Een en ander werd geregeld met een beschikking van de Secretarisgeneraal van het departement van Binnenlandse Zaken van 1 mei 1943, die inhoudt dat de gebieden die door de kanalisatie van de iJaas aan de andere kant van de rivier zijn komen te liggen aan de betreffende provincie toekomen, riierdoor ressorteert Leent thans onder de gemeente riavestein. Bij deze grenswijziging waren in j^eent 22 gezinnen betrokken met in totaal 132 personen.

Betrekkelijk kort geleden heeft ook de gemeente Appeltern enige grenswijzigingen ondergaan. Dit gebeurde krachtens de wet van 19 januari 1962 waarbij ^ppeltern met 140 ha landbouwgrond werd uitgebreid. Enkele andere stukken grond verwisselden van gemeente waardoor 2 personen overgingen naar de gemeente wainel en 11 naar ĂŻiorssen.

De toename van het grondgebied van de gemeente Wamel, die ca 1,7?° bedraagt, moeten we vooral zoeken bij de rivier de Waol. Vergelijkende metingen op de kaart van Luyper van 1867 en op een stafkaart van 1955> tonen aan dat de Waal ter hoogte van Wamel tegenwoordig ongeveer half zo breed is als z o ' n 100 jaar geleden.

Dit is hoofdzakelijk het gevolg van de normalisering van de rivier. De kribben, die mede voor het beteugelen van de stroom in de rivier zijn gelegd, hadden aan de Wamelse kant een aanzienlijke landwinst tot gevolg.

Ofschoon ook de andere verschillen in tabel 1 zich gemakkelijk laten berekenen is het mogelijk dat de afwijkingen deels een gevolg zijn van onnauwkeurige metingen. Ook geringe grenswijzigingen kunnen hiervan de oorzaak zijn, zoals bv. bij Appeltern, Batenburg en Wijchen ( N i f t r i k ) , waar -

- 33 -

evenals bij Overasselt - enkele krommingen in de rivierloop zijn afgesneden welke tot "uitwisselen" van verschillende stukken grond hebben geleid. We zullen op deze geringe verschillen niet verder ingaan.

Wat wel interessant is nader te bekijken, dat zijn de getallen met betrekking tot de bevolkingsgrootte per gemeente in de laatste honderd j a a r . Alhoewel uit een gemiddelde bevolkingstoename van 25Cfo in Nederland blijkt, dat de toename in Maas en 'vföcl met 94?o niet spectaculair is, zijn per gemeente aeer duidelijke verschillen waar te nemen. In tabel 2 is hiervan een overzicht gegeven. ïabel 2 Bevolkingsgroei per gemeente

gemeente

.appeltern .Batenburg üergharen Beuningen Dr e urne 1 Druten Lwijk He urne n Horssen Overasselt V/a mei ïïijchen

totalen

aantal inwoners 1860 1960

3050 700

1450 1650

2000 4325 2000

3500 593 1816 4000 2810 8433

groei in %

+ +

66 16 25

-f 140 -i- 41

4200 3100

12206

+ + + + + + +

26720

51799

•*• 94

1355 900 1990

3526 3426 1169

2680 7630

95 77 154 30 54 78 292

Op een vrijwel verdubbelde bevolking in Maas en Waal, springt de groei van de gemeente Wijchen er wel zeer duidelijk u i t . Met een toename van maar liefst bijna 30Q?o in 100 j a a r is Wijchen verreweg de snelst gegroeide gemeente in Maas en ?/aal. Bovendien komt Wijchen hiermee als enige gemeente in Maas en

V/aal boven het landelijk gemiddelde. Toch is de grootste uitbreiding van Wijchen pas na de tweede wereldoorlog gekomen. Door de ongunstige woningsituatie in Nijmegen werd het toen voor velen die daar werkten aantrekkelijk zich in Wijchen te vestigen. Daarbij komt ook het niet geringe aandeel dat de sterk uitgebreide industrie hierin heeft gehad. Eigenlijk om dezelfde redenen, doch met een wat latere start zijn ook heumen en Beuningen met een toename von resp. 154 en 14C$> te rekenen onder de 'snelgroeiers' van Maas en V/aal.

Bijna op het gemiddelde van Maas en 'v/aal ligt de bevolkingstoename van de gemeente Druten.

De toch redelijke groei heeft verschillende oorzaken. Door de opening van de Van Heemstrabaan in 1936, de doortrekking hiervan in westelijke richting tot de Bommelerwaard en de aanleg van de Noord-Zuid-verbinding, gelegen tussen Druten en Boven-Leeuwen, werd het isolement verbroken.

De ondanks deze goede bereikbaarheid nog steeds aanwezige rust in het dorp heeft ongetwijfeld bijgedragen tot de vestiging van een relatief groot aantal renteniers. De goede technische en middelbare scholen die na de tweede wereldoorlog zijn gesticht of uitgebreid, zijn ook van grote invloed geweest op deze ontwikkeling.

Door dit alles is Druten een specifiek streekcentrum geworden, het hart van Maas en Waal, Alhoewel de gemeenten Wamel en Ewijk met resp. en 77?° redelijk zijn meegegroeid, lopen de overige gemeenten toch wel flink achter, zeker ten opzichte van het landelijk gemiddelde.

Een wel zeer sterke achterstand heeft de gemeente Batenburg. Van deze gemeente is als enige in Maas en Waal het inwonertal kleiner geworden. De oorzaak moet gezocht worden in de afwezigheid van elke vorm van industrie. Hoewel toeristisch zeer aantrekkelijk met een kasteelruĂŻne en een beschermd stadsgezicht, nam het aantal inwoners van Batenburg met 16/o af I

- 35 -

Tabel 3 Bevolkingsdichtheid gemeente

inwoners per ha 1860 1960

lippeltern Batenburg Bergharen Beuniagen Dr c urne 1 Druten E wijk He urnen Horssen Overasselt ïï n me 1 Vijchen Ma os en Waal

0,922

0,757 0,690 1,39 0,878 0,923

0,982 1,06 2,48

Nederland

0,925

3,46

0,951

0,688 0,793 1,02 1,45 0,769 0,634

1,53

0,802 0,862 1,93 1 ,44 2,82

1,36 1,61 3,44

1,84

G-e ge van s over de bevolkingsdichtheid kunnen we in tabel 3 a a n t r e f f e n . Hierin komt naar voren dat het landelijk gemiddelde van de büvolkingsdichtheid in de afgelopen honderd 3 a TI r sterk is gewijzigd. Opvallend is dat dit gemiddelde honderd jaer geleden in Nederland en in Maas en V/aal gelijk w a s .

Thans echter ligt het landelijk gemiddelde bijna twee keer zo hoog I Duidelijk is dat het in Maas en V/a n l ten opzichte van de re at van Hede rland rustig is gebleven.

F . J . v a n Capelloveen

Literatuur - J.kuyper, uemeenteatlaa van b e l d e r l u n d , 1866-1870.

- Berichten en i.Ie de delingen Ăź-elre, - P.Grorissen, Stede-atlas van Nijmegen, - A .riuizingc. , Int L. rna t iona a l .aardrijkskundig woordenboek, 1957- aardrijkskundig Vademecum voor de i3enelux, z.j .

- Oosthoeks Encyclopedie, 1960.

- Holland in vroeger tijd, deel VI, 1964.

- Numaga XII (1965), blz 120: H. van Heiningen, Het Land van Maas en ĂŻi/aal, voorraadschuur van mensen.

- H. van Heiningen, De nistorie van fret Land van i.Iaas en Waal, 1965.

"VjLuUi O? illi TE WIJCHLN

afgelopen voorjaar hebben op het perceel de ĂŻienakker aan het zgn. Wijchense baasje te Y/ijchen uitgebreide egalisatiewerkzaamheden plaats gehad, nierbij zijn talrijke sporen van prehistorische bewoning voor de dag gekomen.

Door de werkgroep Nijmegen e . o . van de .h.V.N. zijn op dit terrein talrijke archeologische vondsten gedaan. Van de losse oppervlakte vondsten zijn in de eerste plaats te noemen fragmenten van klokbekera en potten niet wikkeldraadversiering, jeze zijn in de vroege bronstijd te plaatsen. De overgrote hoeveelheid van de vondsten bestaat wel uit materiaal uit de romeinse tijd.

Van het aardewerk is de terra sigillata met een betrekkelijk gering aantal vertegenwoordigd, u-edetermineerd konden worden fragmenten van de typen Dragendorff 37 en 44, alsook .alzei type 1 met schaakbordversiering Jnder het overige aardewerk komen vrij veel laat-derde eeuwse en vierde eeuwse stukken voor.

Bouwmateriaal was vertegenwoordigd in talrijke fragmenten van romeinse dakpannen, waarvan twee raet een onleesbaar rond stempel; verder hypocaustum tegels en t u b u l a e , t u f steen, kalksteenmortel en delen met romeinae muurschilderingen, waaronder stukken met bloemen- en plantenmotieven in de kleuren geel, groen, bruin en rood op een witte ondergrond.

Onder de overige vondsten zijn te vermelden een deel van een grote bronzen waterkraan in de vorm van een duim. Dit stuk kon door museum ju.ain worden aangekocht. Verder een fragment van een verzilverde bronzen

- 38 -

Fraai pand aan de Raadhuisdijk te Maasbommel, dat

mogelijk binnenkort gerestaureerd zal worden.

"Huis met de zonnewijzer" aan de dijk te Winssen, dat vanwege de dijkverzwaring elders herbouwd zal worden.

l SB

De thans gerestaureerde kerkhof muur van de Nederlands Hervormde Kerk te Wamel.

spiegel en de veerrol en naald van een eenvoudige f i b u l a . Behalve enkele stukjes vensterglas werden nog een glazen speelschijf je en een kraal van blauw glas aangetroffen.

Er moet op deze plaats een romeinse villa gestaan hebben d i e , gezien zijn ligging aan het ïïrjchense „laasje, dat in de romeinse tijd deel uitmaakte van een bevaarbare zijtak van de nïaas, mogelijk een handelspost is geweest.

De kostbare uitrusting van deze villa, zoals waterleiding, centrale verwarming en de muurschilderingen, bewijzen wel dat de bewoners welvarende xtomeinen zijn geweest.

De bewoning heeft geduurd vanaf het begin van de tweede eeuw na Christus tot in de vierde eeuw.

A . J .Janssen

- o-

nummers^^ontaktblad Hebt U nog oude nummers van het i^ontaktblad ? ze niet in de prullemand l ITieuwe leden vragen er dikwijls om. Geef daarom even een berichtje aan onze penningmeesteresse i,Ie j .

Llabbers, ivattenburg 46, Druten (tel.083 r /G2401).

- 41 -

UIT DU ÜKO^DÏIJD LN D TUD OP DL P«3 TL Tijdens grondwerkzaamheden voor huizenbouw zijn deze zomer op de Pas te Vijchen op talrijke plaatsen sporen ontdekt van nederzettingen uit prehistorische tijden. Dicht bij Passerot werden zelfs twee nederzettingen boven elkaar a a n g e t r o f f e n .

Dij een uitgebreid onderzoek op deze plaats, uitgevoerd door leden van de A . V . N . , af d .

Nijmegen en omstreken, bleek, dat de onderste en dus ook oudste woonsporen behoren bij een nederzetting uit de vroege en midden bronstijd. Jammer genoeg had de dragline al een groot deel van het terrein afgegraven, soda t het niet meer mogelijk was de vorm van houten h u t t e n , die ten dele als donkere bodemverkleuringen in het gele zand te vinden waren, vast te stellen, v / e l konden een aantal ai valkuilen onderzocht worden.

De vondsten van deze nederzetting uit de bronstijd bestaan uit scherven van Pot bekerachtig aardewerk, alsook fragmenten van grote potten van de hilversum-cultuur . Verder werden vuurstenen werktuigen, waaronder een aantal s c a r a b b e r t j e s , twee pijlpunten, een. zgn . ruimer en een mes gevonden. Opmerkelijk zijn verder nog een half voltooide amulet van kvvartsiet en fragmenten van wrijf- of maalstenen.

Samen met de resultaten van een stuifmeelonderzoek van een veentje in de onmiddellijke nabijheid van deze plaats geeft dit ons wel enig inzicht in deze bronstijd-nederzetting.

Ter plaatse moet in de vroege bronstijd een nederzetting zijn gesticht door mensen van de - 42 -

Veluwae klokbekercultuur, die ook voor de makers van de Potbekers worden gehouden. Men leefde toen vooral van de jacht en verde bedreven deze mensen enige veeteelt. Hiervoor werden op enkele plaatsen in het bos open plekken gekapt, waardoor er weiden voor het vee ontstonden.

Omstreeks 1500 v . G . werd deze nederzetting bezet door mensen van de sgn. Hilversuni-cultuur (zo genoemd naar een grote versierde pot die in 1899 bij Hilversum werd gevonden) . i,en uitgebreide en diepgaande studie van o . a , Prof. Glasbergen heeft aangetoond dat deze Hilversuin-mensen uit het door zijn t inert s rijk geworden Lngeland, via Noord-i'rankrijk en België, naar de hoge zandgronden van west en zuid Nederland zijn getrokken, uoge lijk zijn het bronshandelaren geweest die hier met hun felbegeerde bronzen wapens, bijlen en sier<raden, goede zaken konden doen in ons aan metalen zo arme land.

Liet de Hilversumcultuur zien we hier op de Pas ook de eerste landbouwers verschijnen.

Vooral primitieve tarwesoorten en gerat werden er verbouwd. Blijkbaar woonden deze mensen graag op. deze zandrug tussen Leur en Y&jchen, want pas omstreeks 1100 v . G . werd deze nederzetting verlaten.

Omstreeks het begin van de tweede eeuw n . G . wordt er op dezelfde plaats een nieuwe nederzetting gesticht. De talrijke ijzeren spijkers en fragmenten van dakpannen duiden er op, dat er toen één of meerdere houten gebouwen met de zo typische romeinse dakbedekking van tegulae en imbrices stonden, op twee dakpanfragmenten zijn delen van militaire stempels te zien. Lén ervan werd door P r o f . Bogaers gelezen als VEXILi^TIO BKITïaNlCUJ.

- 43 -

Van de bijzonder grote hoeveelheid aardewerk die hier a a n g e t r o f f e n w e r d , konden van de terra sigiilata de volgende typen worden gedetermineerd: Drageadorff 32, 33 > 37, 44 en 45- Verder komen voor fragmenten van geverniste w a a r , alsook talrijke scherven van k r u i k e n , araphoren, ÂŤrijfschalen, kookpotten, deksels, kommen en borden. Opmerkelijk is een groot frag:nent van een grote ronde rnaalateen van b a z a l t l a v a .

Van de voorwerpen van brons die hier werden gevonden, moet in de eerste plaats genoenid worden een f r a a i e h a a r n a a l d , waarvan de kop en het bovendeel v c, n de pen versierd zijn met lijnen, groeven en facetten. Deze vrij ze ld sa me haarpemien kennen we ook uit L i t h , xihenen en Ommeren ( u e t u w e ) . Verder werden nog een bronzen gesp en een ijzeren sleutel met een bronzen handvat in de vorm v a n ' e e n acantusblad a a n g e t r o f f e n .

Deze nederzetting uit de r ome in ae tijd ia bewoond geweest vanaf het begin van de 2e eeuw n . G . tot ver" in de 3e e e u w . riet ontbreken van inheems handgevormd aardewerk doet vermoeden dat de bewoners Homeinen of sterk geromaniseerde inheemsen zijn geweest.

A ,J .Janssen.

44 -

üVLriZïCnT Vu N DL

Tot ongeveer 8000 jaar voor Christus duurt de eindfase van de Würmijstrjs , van 10.000 9.000 v . C . onderbroken door de ^ller^doscillatie . Deze eindfaze bestaat dus in feite uit drie perioden.

Tot 10.000 v . C . spreken we van de vroege Drjas, tijdens welke periode de fauna bestaat u i t " r e n d i e r , gems , steenbok, wild p a a r d , oeros, bizoa, bruine beer, w o l f , v o s , poolvos, d a s , sneeuwhoen en lemming, en de f l o r a uit tocndra vegetatie met enige berken. In de vroege Dryas is de Neanderthaler reeds verdwenen en heeft de homo sapiens (recente mens) in de persoon van de rendierjager (hamburger-cultuur) bezit van ons land genomen. Deze periode noemen we ook wel de jonge steentijd.

Zoals reeds g e z e g d , werd de eindfaze van de V/ürn-ijstijd onderbroken door de ëiier^d-oscil7 lat ie , een warmere periode tussen vroege en late Dryas. Deze ^ller^d-oacillatie wordt gekenmerkt door bosbranden (Usaelo-laag) en een neerslagrijk klimaat.

In de late_Drjas , die van 9000 - 8000 v . C . duurde , breekt de koude van de ijstijs nog één tnaal door en ziet ons land er uit als een parklandschap aiet dennen en. berken (ïjonger- en Ahrendsbergercultuur .

Van 8000 - 7000 v . C . duurt het Preboreaal. riet rendier vertrekt naar de ^rktischi gebieden en er verschijnt een veelsoortige dierenwereld als gevolg van een temperatuurstijging ( j u l i 8 - 12 C) . De bevroren ondergrond o n t d o o i t , de berkenbossen nemen t o e , de dennen verspreiden zich meer en meer en later verschijnt ook de h a z e l a a r . In deze periode neemt de veenvorming een aanvang en het gebied tussen ingeland en de lage landen wordt moerassig.

- 45 -

In het Boreaal, van 7000 - 5500 v.C., 0 stijgt de temperatuur nog verder ( j u l i 12 -^16 C) en breekt er een droge periode aan. De fauna bestaat dan uit eland, oeros, edelhert, ree, ever zwijn, vos, bever en otter en de flora uit iep, e i k , linde, es en vooral de h a z e l a a r , (midden steentijd) .

Tijdens het ^tlanticum, van 5500 - 3000 v . C . , is het klimaat~v7ëer~vochtig en vergelijkbaar met het huidige. Be gemiddelde zomgr- en v.'intertemperaturen nemen toe ( j u l i 18 C). In deze tijd ontstaat het flauw van Ga la is en wordt Engeland voorgoed van het vasteland gescheiden. üet bodemwater stijgt en de veenvorming neemt weer een aanvang. De kuststreek van België' en een groot deel van Nederland veranderen in een waddengebied, ütrandwallen sluiten het daarachter gelegen kustgebied, 77aerin kleiafsetting en veenvorming plaatsvinden, af. De rivieren voeren de sedimenten a a n . De bossen verdrinken. De hogere gronden worden bedekt met dichte loofwouden met iep, e i k , linde en es, met een plaatselijke ondergroei van de hazelaar. Ia de lagere gebieden overheerst het elzenbroek. De den gaat snel achteruit, els en eik nemen toe. Van de fauna worden oeros en eland zeldzaam.

Tijdens het Subboreaal, van 3000 - 1000 v.

C., ±a het klimaat weer omgeslagen en heerst er grotere droogte, waarbij de heide toeneemt.

(Late steentijd en iironstijd) .

Het laatste prehistorische klimatologische tijdperk is de au bat lant ische f a ze , die ongeveer 1000 v . G . begint. Het klimaat wordt nu weer milder en vochtiger (Late .dronstijd en begin Ijzertijd) .

H.T .A .Bornian - 46 -

WllSSEN

Bij de verbouwing van een oude boerderij aan de Poelacstraat zijn bouwresten te voorschijn gekomen, bestaande uit kloostermoppen.

Het betreft hier waarschijnlijk resten van een kapel, behorende bij het kasteel van Winssen.

Deze kapel, die in 1584 niet de inna;;ie van het kasteel door de Staatse troepen verwoest werd, wordt o , m . genoemd in de oprichtingsbul van het bisdom Roermond (1569) a ^ s "Venetgen" . uok Schut jens vermeldt in zijn boek over het bisdom 's-Hcrtogenbosch een kapel in het Veen, nabij hot oude kasteel van Winssen. De naam "Venetgen" komt ook voor op een kaart van ĂŻlaas en T/aal uit de zestiende e e u w ; men geeft er d.ui het kasteel van Winssen mee aan. Op c<_.n kaartje van Maas en Waal uit het midden van de achttiende eeuw geeft men er oen klein gehucht mee aan ten zuidoosten van het Winssense kasteel; het kasteel wordt daar op apart vermeld.

C. van Kouwen

- 4? -

DE LERKtiOMTUH TE T»;*L

Nu de kerkhofmuur te v/amel onlangs is verplaatet en in de oude vorm weer o p g e b o u w d , deed zich de vraag voor: Is er in de archieven van de Hervormde Gemeente iets over deze muur te vinden V Het zoeken word b e l o o n d , zodat hier over deze muur en haar voorgangster het een en ander kan worden gepubliceerd.

We vinden om te beginnen een reque-st van predikant (Albe-rt Schad) en kerkmeesters (namen worden niet vermeld) aan de dijkgraaf en heemraden de3 ambts van tusachen Maas en Waal om goedkeuring op het wegruimcn van een gedeelte van de dijk, die "aen de ringmuer om het kerkhof is schietende". Dit moest dienen tot behoud van de m u u r , terwijl te v:, nu eon "bequaem (Duits b e q u e m , gemakkelijk?) s a n d t p a d t " daar langs kan wordenr aangelegd. Gunstig beschikt op 2 november 1 /08.

Enige j a r e n later wendde de predikant 3chad zich tot ^mbtman en ridderschap van ïiaas en Waal (apostille op het requcst van 20 juni 1714) met een verzoek betreffende de kerkhofm u u r , die hier de "cingelmucr" genoemd wordt (Latijn cingere = omringen, omsluiten). Op een vorig requesfc was negatief b e s c h i k t , zodat men de begonaon reparatie van de muur had moeten staken, bij gebrek aan geld. "Wel haddt. men gem&cnt met het weinige 'tgcene men van de opccmsten der kcrkcgocderen zedert sorgvuldiglijck gesamelt haddc het wcrck op nieu te hervatten, en so verre men coade door te setten — maer doordien d ' a r m o e d e veler inwoonderen eenigcn tijd t soo druolcende geweest is, h e e f t men met dion voorraet der keroke d'armoede liever gesubloveert, souden sommigen anders niet door ge breek hebben moeten vergaen' 1 . Bovendien zijn er oude schulden; als deze niet voldaan worden zullen de kerkegoedercn verkocht - 48 -

worden, ''in wc leken va lic dan Gods huis na t-c kt ende berooit vsn buytcn ende inwendig kael blrjvon staen en de gclegcnhoit benomen sijn sal ora d'acngroeiende arnioedenaar eisch te succurreren" . Daarom het verzoek dat ambtman en ridders "gunst iglijck gelieven op de se verlegentheyt te reflecteren en na derselvcr vjijahoyt en godvrugtigheyt tot Gods eere dese noodlijdende kercke, waerin de publijcque gebeden voor Uwe hoogw. welstand en goede regeeringe teickens tot b-od geschieden, gelegen ter plaatse waer Uwe hoogw. het gerigte houden, met raad en middelen tot de nodige reparatie en prevenieriDghe van der kercken ruine (ondergang) gunatiglijck t'assisteren" . De predikant ondertekent m e t : "Onderdanigsten dienaar en voorbiddcr bij den Heere, ülbcrt Schad, predikant tot Waruel" . itlen ziet, de men bespeelde alle snaren ven de gemoederen der autoriteiten. Niet zonder succes: In margine staat dat "op dit versoeck f a v o r a belcn reflectie sal v-orden genomen" na controle van de rekeningen door de arnbtnian.

De volgende stukken daterea uit 1864/65.

De oude muur is toen afgebroken en de muur die we thans nog gedeeltelijk zien werd een aanzienlijk stuk naar binnen toe weer opgetrokken. De correspondentie uit deze jaren is zakelijker - de kerk behoefde niet meer zo "ootmoedig" te smeken als 150 jaar ervoor.

De overeenkomst die tussen de rtaad der gemeente l/o me l en de ïTed , ilervormde gemeente werd gesloten behelsde, dat de Hervormde gemeente kosteloos afstand deed van ong.

120 vierkante ellen grond, waartegenover de gemeente Wamel afstand deed van een erfpacht van ƒ 5>- jaarlijks ten gunste van de Diaconie.

De nieuwe muur zou even hoog boven de begane grond uitsteken als de oude, en zou 1| steen dik worden, tiet lijk van de w e d . De Vree, dat - 49 -

in 1960 dicht aan de bestaande muur was begraven, zou op kosten van de gemeente in de kom van het kerkhof worden herbegraven na toestemming van de nabestaanden. riet doel van de actie w a s , om te komen tot verlaging en verbreding van de weg langs het kerkhof, en om de kromming in de noordwesthoek zoveel mogelijk te laten vervallen, kort tevoren was nl. achter de huizen van de Dorpsstraat heft nieuwe stuk dijk aangelegd, zodat de Dorpsstraat zelf niet meer tot waterkering diende.

Bij de aanleg van de riolering in de Dorpsstraat ( n a j a a r 1970) zijn de fundamenten van de oude muur gevonden. Deze liep inderdaad aanzienlijk meer noordelijk en ongeveer evenwijdig aan de rooilijn van de huizen ter plaatse. ds d.ten Boom.

UIT Hliï NLJMLEÜrS A

1439 sopt. 1?

Willcm van Druoten en zijn vrouw Gur. ..feit dragen cp aan '.Yillem van üocsden, ton Of ; hoeve van het zusterklooster van sunte Ï>/IM ie n rlagdalen indcr nycrstat tot Z u t p h e n , t. .: volgende erf j a a r r e n t e n , te betalen op 31; ad Cathedrara: 5 blauwe gulden uit «.>n h u i s en hofstad in het kerspel van Uruetea. '•'•i a ar o p nu Glaes van Kesteren, priester, woont ,, 1 blauwe gulden uit een huis en h o f s t a d waai van der v/ayen woont, 3 blauwe gulde :j ait een huis en h o f s t a d , waarop Jan Janssoe :i woont , 3 blauwe gulden uit een huis en hoi'••^.-••r' • •/'•-' U , waarop Heindrick Gerritssoen woont, Kf blauwe gulden uit een huis en hofstad w-ja;- :sp De riek van der .uoe woont, qllen gelogen i.r. kerspel ven Liruetcn, met nader omsc begrenzingen ( . . . . . . ) met als borgo :% V/outer van Drueten en G-crrit dio Haese; t ;, V, Jacop van den Ryenisdyck, richter -feu 33 o n Maisse en Waillc, Hycwyn van nerwaidfen en van Zelant, gerichtslieden.

1466 nov» 1 IdQ Johans met haar kinderen ( . . . . , > verklaren schuldig te sijn can Johr>n van l c r s ; procurator van het klooster ^ n r i e n b e r c i te Nijnegon in do voorstad go legen, oei; erf jaarren 00 van 2 blauwe g u l d e n , geldende op 3t» Fetersdach ad ca t hè d r ara uit een hol'.-ïtnd in het korspel van Jruten, met nader c iftohreven belendingen, en bezwaard met 1 blai -;e galden voor de kerk van Drueten en ridder M o e d e r t van den Poll; t . o . v , . J a c o p van Hien^dyck richter tussen iviüisse ende \ / a i l l e , ,-f.ychert van Ewick en neymerick van JrierwairdG-n, gerichtslieden.

14r/2 f e b r . 5 Johan van Zeelant verkoopt aan broeder Johan van Beeraa, ten bekosïitfe j^föjjb-ijet joffcrenklooster tot Alarienberch bjaitom^iffne-gen, een erf jaarrente van 1 oude sGt^iid/r^^ÜJende op bt.Victoiradach uit een huia G^< Jad£at$dE> in het kerspel van Brueten, begrensd füat$cnjtft*ici« straat, w. het erf van nendrik ji<j6?..si^.jju. rjéoït van G-errit Loer en z. dat van de Yjr.oi3wesxv.sn ( 5fyenc looste r, t . o . v . nenrick xtoos/tj.;&ia U'h^rjrit van ïJekeren Willemasoen, erf pachrt-ftESi. q<;i.

1488 aug. 14

Jophia verklaren in byinon jerixen en van het besloten erfpacht te hebbon jofferenkloostc.r te Nijmegen in die voirstat gelegen, een in het kerapel van Druetcn, groot -|cnad door de koste rij, de atraat e3n''Jdle: n van Jan Peters en j.ier.nan van den Poll, 32g- stuiver, geldende op ut .Petersdachi_ edram, bezwaard met een oude boddregejp^/ó •''het onser liever Vrouwen altaar te Drueten, 4 hoenders en 3 penninck aan iierman van den Poll t. o. v Beyiaerick van Je keren en -uernt van den zand, gerichta lieden en erfpachters..., '

1495 juli 13

c

" ^ '"1.

Jf

4! J

Hendrick Vleniinck--en .jzijtü vrouw Mary verkopen aan (ie lis van den Bos.sjGh ^;?qprD curator van het j offerenklooster :-djer: -rttgöliere orde Marienberch, binneti-|ïijöergfej|r.dn die voiratat gelegen, een erf jaarr^jejtitfc 3Wiffl s Rijnaache gulden, geldende op 3jt> sV^idStordach uit een huis en hof stad waatso-^ssgad . Hendrick woont in het kerspel ^o^dö^weten in het

-52 -

ambt van Maese ende Jaele, uitgezonderd een erfjaarrente van 1 oude schild ten behoeve van het convent en 4 hoenders voor Herman van den Poll; t.o.v. Jacop van Drueten en Steven van Tyell, erfpachters.

1496 nov. 1 ^ernt Vonck en zijn vrouw verklaren schuldig te zijn aan Johan van Beerssen, procurator van het convent van Jarienborch te Nijmegen in die voirstat gelegen, een erfjaarrente van 1 oude Vranckrycse schild, geldende op 3t.

Petersdach ad cathedrarn uit een hofstad in het kerspel van Drueten, begrensd door: w. en o. de erven van Johan's erfgenamen Van Hollant en van uisbert van den Zande Hendrixsoen, n. het erf van Beel Viervants en z. dat van uillem tlenasoen, gelegen op de Druetcnse ÂŤaard; t . o . v . Jacop van Hiemsdick richter tussen ivlaesse ende Waelle, Y/ychard van ^wick en Eeyinerick van Herwarden, gerichtslieden.

Ontleend aan "Het oudarchief der gemeente Nijmegen door jJr .J .A .J3.il.de Jong, Hijrnegen 1960. i-.I. Be r ge voe t J r .

KOHTL

leuningen - u p de üeuvel te leuningen zijn deze zomer een aantal ploten v e r b r e e d , nier bij zijn enkele archeologische vondsten gedaan, die in hoofd zaak bestaan uit sarde werkfregmenten. Deze waren als volgt te determineren: 1. Len aantal fragmenten inheems aardewerk Latene tot 1e eeuw n, C.; 2. üomeina aardewerk van de 1e tot de 4e eeuw n. G. Verder zijn deze zomer in Beuningen nog gevonden de resten van een middeleeuwse pottebakkersoven niet veel aardewerkï'ragsienten uit die tijd, ue vondst is gedaan door de G-rontmij en onderzocht door het ü . O . U .

Door de ^ .V/.Fa-werkgroep is dit jaar een onderzoek ingesteld naar de ouderdom van de i^oningaatraat . riet betreft hier het trejekt üeuningen-Jeest . i)e resultaten van dit onderzoek zullen te zijner tijd in dit blad gepubliceerd worden.

het graven van nieuwe sloten nabij de Heekstraat is een nederzetting te voorschijn gekomen uit de vroege Latène-tijd (5CO - 200 v. C.) De vondsten bestonden uit beenderen en een groot aantal aardewerkfragmenten met zgn. i,Ia r ne - ke nme r ke n .

Bij ontzendingawerkaaa.Tiheden op het Voraier bij ïiijchen zijn deze zomer resten gevonden van eer

nederzetting die hoort tot de zgn. Vlaardingercultuur (+ 2300 v . G . ) . Het betreft hier een aantal vuurstenen werktuigen, o . a . krabbers, messen en pijlpunten en een respectabel aantal aardewerkfragmenten, Nadere informatie hierover volgt in een volgende aflevering van het Lontaktblad.

-o-

Rektif ikatie In het verslag van de lezing van Jr. H.Enno van Gelder over de munten van Gelderland, gepubliceerd in ons vorige nummer, staat vermeld dat de eerste gouden guldens geslagen werden onder iiarel de urote . i)it moet echter zijn: onder Larel V. i.I. Berge v o e t .

- 55 -

INHOUD

Pag. Samenstelling bestuur, redaktie en museumkommissie . . . . . . . . . . 2 Mededelingen . . . . . . . . . . . . . . 4 Verslagen . . . . . . . . . . . . . . . 8 De Joodse ü-emeenschap van Druten in de vorige en in het begin van deze eeuw . 12 Tentoonstelling "Kerkelijk Zilver", catalogus . . . . . . . . . . . . . . 1 6 "Leste Mert" Jruten . . . . . . . . . . 2 2 Opgravingen t e u'amel . . . . . . . . . . 2 7 iJaas en Waal in de laatste honderd j a a r . 32 üomeinse villa op de Tienakker te Wijchen 38 Nederzetting uit de bronstijd en de romein se tijd op De Pas te Yfijchen . . . . . . 42 klimatologisch overzicht van de prehistorie . . . . . . . . . . . . . . . 4 5 Winssen . . . . . . . . . . . . . . . . 4 7 De kerkhofmuur te Yfomel . . . . . . . . 48 U i t h e t ïfijmeegs archief . . . . . . . . 5 1 Korte vondstberichten . . . . . . . . . 5 4 Hektifikatie verslag "Munten van Gelderland . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 5 Inhoudsopgave . . . . . . . . . . . . . 5 6