tweestRomenlanรณ
Streekarchief Bommelerwaard
K O N T A K T B L A D VAN DE HISTORISCHE VERENIGING ' TV.'EESTROMENLAND'
tot beoefening van de geschiedenis van het Land van Maas en V/aal en het westelijk deel van het Rijk van NijmegenÂť
redaktie
Jan van Gelder Huub van Heiningen Johan van Os
lente 1973 nummer 16
bij het omslag
Het Land van Haas en Waal volgens een kaart van omstreeks 1630, berustend in het Rijksarchief te Arnhem, Alg. Verz. Nr. 15. Vgl. K. van Heiningen, 'Tussen Maas en Waal', Zutphen
1971, pag. 33.
voorzitter
F.H.J. ïïasmann Hogestraat 24, Druten T e l . : 08870 - 2423
verenigingssekretaris
J. Trijsburg Kaasdijk 20, Appeltern Tel.: 03874 - 475
vicevoorzitter
J. P. van IVezel Kerkstraat 7? Alphen Tel.: 08876 - 258
penningmeester
'.'. Th. van den Dobbelsteen Hoefslagstraat 101, Druten Tel.: 08870 - 3107
archiefbeheer
i:oj. F. van Oijen Molenstraat 54, Boven-Leeuwen Tol.:
08879 - 1783
t e n to o ns t e11i ngssekre taresse
I ie j. G.Y.K. Klabbers Kattcnburg 46, Druten Tel.: 08870 - 2401
redakti e s e k r e t a r i G
J.F.K, van Os Hou t s es t raat 25) Pu i f lijk
LIDMAATSCHAP De kontributie aan de Vereniging bedraagt ƒ 10,-- per jaar, te storten op postgirorckening 2622012 t.n.v. de penningmeester. Het lidmaatschap geeft recht op geregelde ontvangst van het Koiltaktblad, op deelname aan de bijeenkomsten en exkursies alsmede op het bezoeken van de lezingen, tentoonstellingen, dia-avonden en andere evenementen die door de Vereniging worden georganiseerd.
Gg_MEEKT5\;APSNS Ir? MAAG SN ¥AAL
(II)
Het wapen van Appeltern Het wapen van de gemeente Appeltern is gelijk aan het wapen dat reeds in de 1^e eeuw.door de Heren van Appeltern werd gevoerd. Deze Heren zetelden in die tijd o. a. op de adellijke huizen Appeltern, Blankenburg (Beuningen) , Doddendaal (Ewijk), Duckenburg, Kernen en Persingen. Het wapen bestaat uit een gouden schild beladen met een St. Andrie-skruis. Het kruis is rood/zilver geblokt. De gouden bekroning van het schild is uitgevoerd met 3 bladeren en 2 paarlen. Het St. Andriesof eigenlijk St. Andreaskruis is een diagonaal op het schild aangebracht kruis. De heilige Andreas werd op zo'n kruis ter dood gebracht, hetgeen de naarn verklaart. Het kruis komt trouwens vrij veel vóór. In Maas en Vlaai treffen we het 3t„ Andrieskruis ook aan in de wapens van Batenburg en Ewijk. Voor Batenburg overigens zonder enig verband met het wapen van Appeltern. Ewijk echter voert in het 2e kwartier van 't gemeentewapen het wapen van het geslacht Van Appeltern. Dat komt omdat dit geslacht in de Middeleeuwen de Doddendaal in Ew;jk bewoonde en daardoor veel invloed had op de dagelijkse gang' van zaken in het dorp. De Heren van Appeltern hebben trouwens veel invloed gehad op de hele streek en op de geschiedenis van Gelre. In de Middeleeuwen werd dan 'ook duchtig rekening gehouden met de bezitters van de vroegere Heerlijkheid Appeltern. Een afbeelding van het gemeentewapen, vroeger geslachtswapen, van Appeltern is te vinden op een van de vensterglazen van do Grote Kerk te Gouda. Do Kroon bevestigde dit wapen als gemeentewapen voor de
- 3 -
gemeente Appoltern op 11 januari 1867.
Het wapen van Batcnburg
Het v/apen van do vroegere Heerlijkheid Batenburg .werd in 1815 ter bevestiging voorgedragen door -Jacobus Poelmans, dit. in die tijd schout en dijkgraaf van stad en heerlijkheid was. Hij fungeerde aio gevolmachtigde van de Prins van Eentheim, die heer was van stad en heerlijkheid Batenburg in het hoofdschoutambt van Maas en l'aal. Tiet wapen bestaat uit een rood schild, beladen met een gouden St. Andrieskruis en vier gouden droogscheerdersscharen. Het schild is gedekt met een gouden kroon net 5 bladeren. Het rietaal goud, dat in 9 van de 12 gcnieentevvap^ns in onze utre c.k voorkomt, is de kleur van de adel. De scharen kunnen vele betekenissen hebben, maar het meest voor de hand ligt hier toch wel dat ze het schaar- of weiderecht van stad en heerlijkheid aanduiden. Alhoewel Batenburg a].s enige gemeente in haas en .aal droogccheerdersscharen in kaar gene en te v/apen voert, komen deze scharen zeer veel in diverse wapens voor. Alleen al in Nederland zijn ongeveer 400 gcslachtswapens waarop v/e dece scharen aantreffen. Ofschoon geen verband kon worden aangetoond met het geslacht Van Kokeren, wijkt het wapen van Batenburg slechts in kleur af van het wapen vsn dat geslacht. Bi] het ÂŤvapen van Van Mokeren is he-t schild zilver, terwijl het Gt. Andrieskruis en de droogschecrdersscharen in zwart zijn uitgevoerd. Ondanks het feit dat enkele leden van dit geslacht in Maas en V/aal hebben gewoond, o.a. Herman op het kasteel te Hcrnen en Maria op de Ulonburg te V/insscn (rcspektieveljjk rond 1400 en lĂŠOO), is ei' geen verband Bet hot Batenburgse gemeent^ v/apen. Waar wel verband mee is te leggen, dat is met het geslacht Van Gennep. Ook dit wapen wijkt slechts in kleur af van dat van Batenburg. Hiervan weten wc dat volgens de overlevering de Heer van Gennep in ^2? door
- 4 -
St.Willibrord werd bekeerd tot het kristendom. Die Heer Otto zou ook Heer van Batenburg; geweest zijn en moet zich vanaf het moment van zijn bekering Andries genoemd hebben. Waarschijnlijk daarom verving hij de tot dan toe gebruikte beitel in zijn vaandel door het St.
Andrieskruis. Ziedaar het belangrijkste deel van het Batenburgse wapen, dat op 15 juli 1818 door d'e Kroon werd bevestigd.
F. J. VAK CAPELLEVIEN
DE GRAFSTEEN VAN PUIFLIJK
Onder de Oude Toren in Puiflijk ligt in stukken en brokken een zerk, waarin het jaartal 1569 gebeiteld is. Toen stierf, op 15 mei, Juffer Herrij van Hekeren, huisvrouw van Hendrik van Puflick. Voor haar en haar man is de steen gehouwen. Rechtsboven vinden we op deze rijk bewerkte zerk het geslachtsv.'apen van
de Familie van Hekeren, die van 1^02 tot 16?2 samen. met de oude Van Puflicks de vroegere Heerlijkheid Puiflijk 'bestuurde'. De grafsteen - m: de toren het oudste monument in Puiflijk - is helaas in of na de laatste wereldoor-
log grondig vernield, weggesleept en ten dele verloren gegaan. Geholpen door een foto uit het bezit van ons lid dra. Nelly "oeffen-van de Geijn in Eindhoven, heeft de ' Y-'erkgrpep Oude Toren' onder leiding van Nico Timm-ers de resterende fragmenten verzameld en als een. puzzel aaneeng'elegd. Op de wapenfragmenten zijn de droogscheerdersscharen en het St. Andrieskruis nog
te herkennen. Er loopt bij de Honumentenkoramissie der Provincie Gelderland een aanvraag om tot restauratie van dit kleine grafmonument te komen. JOHAK VAN OS
- 5 -
:;
Ik heb ' ne miens gekend"
DE KAZL DIS Ï'R 'K EIND ON MAKT:
Ik heb 'ne miens gekend die ael z'n léve in 'n hüske on d'n dijk ha gewond. Hij ha tor zo'n biet je z'n broedselder.ij nii kiepen én keujes én nog zó v/a vaen dé geteuer. De kael ha t'r nie breed mee. ris.r hij ha t'r aelted vaen kunne kamrae. Mar op 'ne kv/aojen dag waar z'n vrouv/ doodgegaon. t'n umdè te kijnder vaen 'm ammól ael getrouwd v;are , ha'ie gin verzorging nier. S'nen oudste jong het 'ni toen in huis gevaet. En sijns tiejen ted won tiejen aauv/e miens in de nijbouw. Ge wit wél: animo! vaen die huis die krek iens zijn én v/o r t'r wél honderd vaen op 'n rij staon. Hij kon t'r mar nie wenne. D'r laag wél 'n sluukske grond vur 't huis. Har dor moode :,-iks on doen. Dé moes graes blJjve; dé v/a e s mooi, zé'n ze. :;In 't veld is graes zaet,'! zé'ie daen aelted. ';In d'n hof tor motte spienaozie én aendere gruuntes teule. Daen hedde'r temienste nog wa aon.;: I .ia r dé kon ie z' ne jong mar nie in de kop geprikt krijge. Én düvver verveelde die jen aauv/e z'n èige d'n helen dag. Af én toe zaag ik 'm nog v.'èl 's staon. "h'aen," se'ie, 'rge stót hier d'n helen dag mar mi haend aes potlooj te kijke én ge kun ginne kaent uit." - r'Ka ge zij hier toch goed verzürgd,:I zé'n 'k taen, u èn 'saoves kunde nor d'n tilleviezie kijke.n - :'Ik vvo ' t verrekte,fl. zé' ie daen, •' 't is nét of té ge opgeslote ait, of té ge nét n'n hond vaestligt 611 n'n baend. Die lui hier laote d'r èige ok mar vaen aelles wijsmake. " Op 'ne keer kam 'k tor in die nij wijk, toe'k ' ne slappen baend kreeg mi te fiets. Ik denk, 16'k 'm bij die miense mar ekkes go n make, v/aent tie ken ik. De - 6 -
jong vaen die'n aauwe raiens, tie zé: ''Go mar ekkes kijken in 't schürtke, dor zael te fietsepoap wél ergent ligge." En dor in 't schürtke, dor hong tie'n aauwe miens tusse de baelker. Hij ha z'n eigen opgehange. Ik doch dé'k in de kerrek ston te kijk e nó 't kruv/sbeeld. Ka toe kree'k iniens in de gate dé'k nie in de kerrek waar, raar in 't schürtke vaen ' ne nijbouw, wor aelle schürtkes 't zèllefdc zijn, én dé tie' miens tie tor hong, nie onzelievenheer waar, raar die jen aauue, dievroeger 5n d'n dijk ha gewond. Ik schrok m' n èige kapot én 'k wies nie hoe gaauw dé'k buite moes kammc. 't Waar nét of op te lége uur de hel waes losgebroke op 't tegelpaedo D'r hong v; a waes naet te worre in de motregen. Ik keek no 't graes. Ik vuulde dé'k moes spijge. 't Liefste ha'k nét ' neri hond r:' ne korj in 't graes gedouwd én gespege én graes gevrète urn de pijn in d.'n buik kwet te rake. Ik moes ok ekkes on Aellerziele denkc. Of waes 't Faose? ïiar de bloemen in die-jen hof, die ware nie wit én plècïiteg, na sraerreg rood, Én toe'k zo nor die bloeme keek, toe schoot m'n iniens iets heel geks dur de kop. Die'n aauwe miens vloog dur de locht, boven aelle huws uwt. Hij makte ' ne groten drèèj over 't veld én langs te kerrek. £n ie keek 's nor de scheep op te v.'aol. Sn aes ie dor zo vloog, trok ie rusteg on z'n pepke, zó ae' k 'm zó duk ha zien doen. En toe'ie 't aivmiól 's goed. ha bekeke, vloog ie iniens zó gaamv aes te werlicht steil umhoog. Op 't leste koade aelleneg nog raar 'n klein zwart puntje zien. En toe niks nor. Iniens hurde ik ' neri doffen bons. Mar de locht gienk nie opc. Die zaat potdicht, 't Vaar nét of se gemakt waes vaen fietsebaend. De bürt ston nie mi staorende blijndc oge aon te kijke. Uwt 't schürtke kwaan te jong vaen die'n aauwe rniens zó vjit aes 'nen tot. "'Zeg mar aes se d'r nó vraoge, dé'ie 'n ongeluk hè gehaed;; , zé te jong. B n ie gienk jankend nó binne. 121 EN VAN DEN HEUVEL
- 7 -
Toen het in Alphen nog spookte (1üu2)
"I TE rCriSPLAKK OVE1-: 'T
Op ' ne Zoturda.r'n aovenc1 vur Paoschen k waan 73 ik ven Greffelen, waor ' !•: haost de aioling wek genaêjd ha 1). 'k Ha eu.rst goed aepel en pap re ge te, en no da'k z'amoil rroejen ao v end sa air, e rezoed.ha, kuierde ik suutjes non n<jo 't Hoekaend. 't '..i.s nog al laot gewcrre, p;ant ik ha 'n boks onder hand en diej mos eurst af. 'k Geleüf da 't wel haost half tv/aellif uur was. 'k Ha zu ' n kort smorrslke van 'r pijp in r/i'ne nond en sprong op n'» drie been suutjes aon vuruit. Toen ik bij Grat den Praauwer aon de lijnentaoim was gekomme, zin ik zoi br' ni' n aêgen: ;;'".'itte v/a c-, 'k zal nou v; is over 't kerrikhcf gaon en is gaon kijken of ik da spook ók niej zie j, da' t'r al EUVGU! gezien hebben. '•' Ge begrept wel, da 'k niks niej geleufde van al de praötjes van de raiense, en ik zij j ok geen spierke bang en 't v/as ok g t,-e n zierke vur me urn. Toe w gink ik dan van d'n dijk af en toew ik vurbijj 't hekken kwaam, van 't kerrikhof, viet ik m' n pet af en toen.makten ik 'n kruis, 't Was in 't holleke van de nacht, want 't sloeg net twaelllf uure op de toore, recht vur me. Ik haurde niks. 't \7as net zoo stil as 'n moske en ik zag ók nergens niks dan 'n klaen lichje dur 't raora van de kerrik, en ik zeg oew, da 'k hljjj was, da 'k da zaag, want ik vuulde toch v/e l v/a in m' n IJjf, da zin: nou v; mos ' r is ééne komme. Har ik ging mar deur en toew ik naêt aon 't aênd van 't grif felmeerd kerrikhof kivaara, toew v/o 'k bij Jaönus Hol over de tuin stappe en zoi v/éér nao den dijk loipe; mar toev zag ik daor op ééns in
d'n donkere iets vur me ligge en toe w docht ik: r;God, v;a ze da toch wel zijn." Ik viet héél zuutjes rn'n paêt, want ik vuulde, da m.'n haer op m'ne kop overaend ginge staon. 't V/as de duuvel: da maende'n ik te mienste, want hie ha net poiten as ' nen "bok en hoorens op z' ne kop en 'nen hééle lange start. Mar ge wéét wel, ik heb oew gezeed, da 'k niej aerg bang zij j, en toew 'k wéér 'n biet je bij j ra'n potjetieve pekomme v/as, toev; raakte'n ik eurst drie kruizen, en toev; ie toew nog niej op de loop ging, tóew viet 'k m'n porsplank en toew sloeg ik 'm over z'n ribbekast, en ik zin: Ben de van God, dan sprêkt, En ben de van de duuvel, dan verrekt. "Boni Boni" zin-it ding, en 't gaf 'ne schreuw, da ge 't v.'e l op Kortese 2) had kunne heuren. Ik viel me m'n porsplank en .m'nen bult in de brannittels, en m'n paêt kon ik nergens niej meer vijnnen. 't Was 'n kalf, da vur spook gespuid hè.
Uit:
J.S.'..'. Sinninghe , 'Geldersen
Sagenboek', Zutphen 1953. Sinninghe op zijn beurt putte ' t verhaal uit een veel oudere bron: J.A. en L. Leopold, 'Van de Schelde tot de V-.'eichsel, Hederduitsche dialecten in dicht en ondicht,"' 3 delen, Groningen 1882.
Als verteller wordt in dit boek (Deel 1, pag. 42^-25) genoemd: C.J. Mollenberg uit Alphen. 1) Verteller is een gebochelde kleermaker met een krom been, die bij het lopen op zijn persplank steunde. 2) Bedoeld is de buurtschap Moordhuizen.
- 9 -
DIALEKTKOMMIS3IS AAN KUT IVURK Voor het eerst publiceren v/e in het Kontaktblad twee teksten in de streektaal: een 'moderne 1 van lïien van den Heuvel uit Eeneden-Leeuwen en een 'antieke' van C'. J. Hollenberg uit Alphen. Afgezien van inhoud, beeldend vermogen, spelling-
en plaatselijke afwijkingen valt bij zuiver linguïstische vergelijking van de twee verhalen te konstateren dat de negentig jaar die er tussen de Alphense en de Leeuv/ense tekst liggen, nauwelijks enige ' ontwikkeling' te zien geven. Het taalgebruik schijnt tussen de rivieren eeuwenlang stilgestaan te hebben, zodat de Maas en Waalse dialekten in veel opzichten te beschouwen zijn als varianten van een archaïsch Nederlands, Honderden 'uitgestorven' en 'verouderde' woorden, ztgsv/ijze.n, graramatikalc eigenaardigheden en vermoedelijk ook klanken zijn in onze streektaal levendig, d.w.z. kommunikatief werkzaam, gebleven, waar het A.B.N, door steeds uniformere taalvoorschriften menselijk verarmde. Do kracht en de rijkdom van de vrijwel alleen mondeling overgeleverde dialekten in haar werkgebied sterker tot het bewustzijn van de 'spraakmakende' gemeenschap te brengen, is zeker een van de taken die voor een Historische Vereniging zijn weggelegd. Sinds v/ij in ons v/internummer een oproep plaatsten om tot instelling van een Dialektkommissie te- komen, hebben zich hiervoor 10 personen aangemeld. Tot hen behoort de voltallige Maas en Waalse Hoorspelkern van de PiONO (Jan van de Graaf, i ia Hoes en Gerard Kistemaker uit Horssen, Toon Luijpen uit Dreumel, Theo Verhoeven uit Afferden en Toos van Zwam-Adams uit Beneden-Leeuwen). jamen met ïeije Brattinga uit Overasselt, Uien van den Heuvel uit Leeuwen, V.'illy van Oss uit Druten en Johan van Os uit Pui f lijk gaan zij aan het werk om - bij wijze
van begin - ieder in hun eigen woonplaats de woordenschat op lijsten te noteren. lïZDAKTIE - 10 -
VOKDSTBHRICHTEĂ?T UIT DIE VORIGE EEUW In het werk van dr. C. 2. liermans, getiteld ; roordbrabant' s Oudheden' , in 1865 uitgegeven door het Provinciaal Genootschap voor Kunsten en '"wetenschappen in Noord-Brabant,
v/ordt - voorzover nij bekend - voor het eerst melding gemaakt van archeologische vondsten in ons werkgebied. Omdat dit boek velen onbe-
kend zal zijn, leek hot mi] interessant en nuttig om deze gegevens na zoveel jaren nog eens in ons blad te herhalen. Vooral de vondsten die in de vorige eeuw op de
'Gelenberg' onder Afferden zijn gedaan, worden nu weer aktueel, omdat we hier, zoals het zich laat
aanzien, te maken hebben met het grafveld dat hoorde bij de Romeinse nederzettingen die de laatste
jaren in en bij Drutcn ontdekt zijn. C.F.J. van Rouwen
Afferden. Ter linkerzijde van de koningsstraat, thans den grindweg, niet ver van de oude parochiekerk te Afferden, werd in de laatste jaren, in den sooge-
naaraden hetgeen aan een In - 11 -
Gelenberg, veel Ftomeinsch aardewerk ontdekt, door den eigenaar, van der Heulen, in 1860 reizend koopman werd afgestaan. 1861 bij het verlagen van dat land vond men
nor de volgende Eomeinsche oudheden. 1. Eene kruik van lichtgele aarde. Omtrek 61 d. 'Voogte j}1 d. 2. Eene kruik van lichtgele aarde. Ontrek 4u,5 d. Hoogte 25 d. 3. Eene bus van witte aarde, doch binnen en buiten zwart geverivd, en met zand gespikkeld, dat er op is gedaan voor dat zij gebakken werd, e:i voorzien van 6 deuken in den buik. Omtrek 41 cl. Hoogte 1.5,5 d. 1) 4. Een schaaltje van terra si/^illata, met het opschrift AVETEDA F. (?), 17,5 d. in doorsnede groot. Deze voorwerpen werden door den Koofdonderw?jzer 11. van Iu~aij, schoonzoon van den eigenaar, aan ons Genootschap geschonken. In den winter van 106,5 werd het laatste gedeelte van den Gelenberg uitgelaagd; waarin toen nog gevonden is een fraaije ceer ligte, graauwe romoinschc kruik zonder oor; hoogte 1u d. omtrek 51 d. 2), mede aan ons afgestaan. . In 1Ü57 werden in een bergje eonu el diep onder den grond ecnige lïoineinsche oudheden gevonden, die in handen kwamen van den heer J.J. Vermeulen. Door t U3 schenk om s t van jhr. F. G. h. van Nissen ontving het museum te Leidon twee potjes M c t lofwerk versierd en een geel watcrkruikje 3), en schonk de heer Vermeulen aan ons Genootschap het volgende: 1. Een sierlijk rood komeet je van terra uigillata. Omtrek 33 d. Hoogte 5;2 d. 2. Lene koraal van roode p>^_tc met gele en zwarte
strepen. Ontrek .5,6 d. Hoogte 1,5 d. 3. Als de voorgaande, versierd met witte en roode arabesken binnen gele randen. Ontrek 5 d. lïoo..-,.;te 1,3 d. In Augustus 1861 %-Torsseji bezoekende, trof ik bij de weduwe van w.ylen den heer H. Hicpendaal de volgende Germaansche lijkurnen aan, die in 1u44 en 1859 bij het uitzander. van een stuk bouwland, de '..plfskuilen
- 12 -
genaamd, aan den Molemverf, benevens vele andere urnen, die in stukken braken en verloren gingen, gevonden waren; als: 1. Zone urne niet opstaanden rand, in omtrek- groot 86 d. en 23 d. hoog. 2. Eene dergelijke van denselfden or.trck, doch 22 d. hoog. 3. Eene beschadigde urne, in ontrek groot 66 d.; de hoogte niet te bepalen, omdat de rand ontbreekt. Deze lijkvaten waren gevuld geweest met verbrande nenschenbeenderen en asch en in eenc derselvc zat een bijpotje, dat veronachtzaamd werd. Nog zag ik bij haar een' tand van een liammouth, ter lengte van 13 <!â&#x20AC;˘ , die bij den doorbraak van den \\'aaldijk in 1799 te voorschijn was gekomen, I'icn hechtte nog al waarde aan deze voorwerpen, en daarom hoop ik dat zij voor de wetenschap niet zullen verloren gaan. Volgens overlevering heeft te Ho^ssen een klooster der tempelheeren gestaan 3)Âť Appeltern. In 1864 kocht de Hoofdonderwijzer G.v'. Kerssemakcrs een lichtgraauv;e Roraeinsche urne (hoog 23 d. , omtrek 75 d.) op een erfhuis, zonder dat men wist waar die gevonden v/as. Zij werd door den bezitter aan ons geschonken. Batenburg. Toen ik in 1861 eenige dagen in Naas/aal doorbragt, bezocht ik het oud stedeke Batenburg, dat eenige oudheidkundigen voor het Oppidura Batavorum, andere voor Batavodurum houden. Ket den geleerden grijsaard, nu wijlen Ds. B. te Genipt, over oudheden sprekende, zeide deze mij, dat hij tijdens zijne veel jarige bediening dikwijls onderzoek naar vroegere tijden gedaan had, maar dat hem in of bij Batenburg niets was voorgekomen, hetgeen aan de Romeinen herinnerde, behalve een achttal Romeinsche munten, die van tijd tot tijd in zijne handen waren gekomen en die hij mij toen afstond voor ons Penningkabinet. Deze munten waren in brons van Vespasianus, Domitianus en Nerva, en in zilver van Aurelius Verus en Severus Alexander. Ook bezocht ik V:
- 13 -
d-e bouwvallen van het zeer oude kasteel, met den St. Ivillibrordusput. Noten
1) Soortgelijke bus is afgebeeld bij Cochet, la Norm.
soutcr. PI. VI Hr. 2$. 2) Dergelijke kruik is afgebeeld in Houben, DejikmaeJLer
von Xsnten. PI. VI Fr. 8. 3) Mededeling van Dr. Janssen.
'TEHKGECEPJES VCOI; OKZZ EABCVIÏRIMES
Dankzij subsidies van GS en Anjerfonds aan de éne kant en de spontane medewerking van een groot aantal Eabobanken aan de andere kant kon onze Museumkommissie opdracht geven tot het vervaardigen van een serie vitrines , waardoor straks do moeste dorpen in ons werkgebied in de gelegenheid zullen komen een permanente wiscK;lexposi tio van archeologische voorwerpen en ander historisch kleingoed in te richten. Voor de verzorging van deze exposities zal er per dorp een werkgroepje moeten ontstaan, v'ie daar deel van wil uitmaken, v/ordt verzocht zich alvast te melden bij de tentoonstollingssekretaris:
•'. Th. van den Dobbelsteen,
Heuvel 68, Druten, Tel.: 08070-^10?. De werkgroepjes zouden ten spoedigste dienen te beginnen met een registratie van het voor hun dorp beschikbare expositiemateriaal : 1) door na te gaan wat er zich aan bodemvondsten en andere voorwerpen in musea of partikuliere kollekties elders bevindt, 2) door vast te stellen wat er in het dorp zelf nog aanwezig is. Voor de dorpen Afferdon, Bergharen, Horssen, Appeltern en Batenburg leveren bovenstaande vondstberichten van dr. C. X Hermans vanwege hun ouderdon: een zeer avontuurlijk uitgangspunt op. REDAKTIE
- 14 -
TEMPELIERS TUSSEN HORSSEN EK BERGHAREN"
Legendevorming rond het Klooster Holtmeer
In het uittreksel uit zijn in 1865 verschenen boek (zie pag. 11 en 13 van dit nummer) wijst dr. C. R« Hermans op een door hem gesignaleerde overlevering als zou er in Horssen een klooster van de Tcmpelheren of Tempeliers hebben gestaan. Over de vraag of hijzelf in deze overlevering wol of niet gelooft, bewaart hij het zwijgen. Overigens is Eermans niet de enige arnn wie do overlevering ter ore gekomen is. In het op pag. 9 van dit nummer genoemde 'Geldersen Sagenbcek' vau JrR.w. Sinninghe ie eveneens, zelfs op drie plaatsen, sprake van een ïetipelierenkloosier in Bergharon of in Horsseii. Op bladzijde $4 van het 'Sagenboek' lezen \vu: •'Het spookte vroeger niet weinig op de boerderij 't Klooster te Be_r}ïhare_n, waar een oud klooster dor Tempelieren zou hebben gestaan, 'Door het 'klei ne zijraair. - dat m dichtgemetseld is - zweefde 's avonds een witte gedaante naar binnen» Dat was de geest v si n een, boerenmeisje uit Korpsen, dat in den slachttijd naar kot kloo.ster was gegaan om d%n prior een 'hutscpotjo' te brengen, en nooit is teruggekeerd. Nu nog durven .veel mcns'chen op donkere avonden het huis niet voorbijgaan,. Vaak werden er geluiden gehoord: de monniken waren aan het dorsenen. Toen de boer er pas kwam wonen, had men hem wel eens fluisterend gevraagd: ' En heb je ze nog niet hooren dorsenen?' , waarop hij terugfluisterde: 'Jawel, ik heb ze al een schoonen drieslag hooren maken, maar vertel het niet verder.'" Op bladzijde 21T staat in ' n paar zinnen dat de Heer van Batenburg het "kasteel" van de Tempeliers in
Horssea overviel en hen allen in één nacht om het leven bracht: :'slechts c en hoogte in het land duidt de plaats aan waar hun slot stond." Gp bladzijde 213 v/ordt de legende enigszins gekorrigeercï, maar tegelijk horen v/e al weer een ander mysterieus verhaal: Te Bergharen stond een klooster der Tempelieren zegt men: in waarheid was het ccn Franciscancrconvcnt. Die monniken slachtten zelf hun vee en brouwden hun eigen bier. Een stuk land heet nog de Hoppenhcf. In hun begraafplaats bij de. boerderij 't Klooster zijn vele beenderen gevonden: de geraamten stonden rechtop in den grond. Bij het klooster begon een onderaardsche gang, waarvan men in 1921, toen ten Oosten van de hoeve, onder aan de bc-csenhelling, de sloot uitdroogde, de ingang gezien heeft. Daar zijn toon bij graafwerk w el honderd horens blootgelegd, die allen uiteengevallen zijn, zcodra ze in de buitenlucht kwamen. *' Sinninghe ontleent zijn gegevens aan twee historisch niet zo betrouwbare bronnen: de 'Geldorscho Volksalmanak' van 1841 on Jolles, ''wandelingen IV, Zuid-Gcldorland' . Duidelijk is v/el dat al deze legenden sp:lon rond het vroegere Franciskanenklooster Holtmeer tussen Horssen en Berghnren. Schutjcs wijdt in Deel IV van zijn ' Geschiedenis van het Bisdom 's Hertogcnbosch' (3t. Michielsgestel, 1873) twee volle pagina's aan de kerkelijke historie van dit klooster. Archiefstukken over Holtmeer zijn o.a. bewaard gebleven in het 'Huis van Betlilehem' te Haren bij Mogen, een in 1^01 gesticht Peniteiitenklooster, dat de eerste vijftig jaar door paters van Holtmeer geestelijk werd verzorgd (vgl. 'Het Graafschap Megen', Deel 3, 'Beknopte Historie van de Penitenten te Haren, Kcgon 1972). Ongeveer een jaar geleden zijn de funderingen van Holtmeer te zien geweest, toen de fanilie Th. Scheers op de kloosterheuvel (of Mariaberg) haar afgebrande hoeve ging herbouwen. Ons lid, dv, jeugdige amateurarcheoloog Herman van Leomvcn uit Dreumel, heeft er enkele bodemvondsten gedaan. Hij ontdekte ook v/eer de begraafplaats van de paters en legde daarbjj - 16 -
Huubke Houtkamp met zijn slagkar op de Appelternse dijk. Links het huis van Huib Godron (timmerman en botenbouwer van Noorse origine), in het midden bakkerij, winkel en cafĂŠ van Jan Arts en rechts het postkantoor van Haske van Vught, die tevens kleermaker was en 16 kinderen had.
Nog na de Watersnood van 1926 bouwden veel mensen in Dreumel, die niet geĂŤvakueerd wilden worden, een rieten hut als noodwoning - zo groot was de gehechtheid aan eigen grond. Oudere mensen in Dreumel moeten nog wel kunnen achterhalen wie het jongetje op de foto is en wie er in beide hutten hebben gewoond. 17
LAURENTIUS
ANNA MARIA
MARCUS
JACOMINA
ALBARTUS
BAS Tl AAN
MARIA
van HAREN
ERMERS
WOLTERS
VOS
TMONEN
van HAREN
BASTIAENS
van HAREN
#N«deross.
# Htrnwi
* Ktrat
* Balgoy
* Kient
10-2-1730
26-2-174»
1-3-17S1
2S-1-17S6
1722 f- Overassalt 21-12-1808
1729
MARIA
t Balaoy
t Batjoy
t Nedirass.
fNidtrast.
22-4-1795
22- A-1101
2B-1-1816
19-1-1808
03 Balgoy
CO
f Kunt
f Kunt
23-12-1811
23-4-1811
Balgoy
00 Bal joy
8-S-17B1
22-8-1762
FRANCISCUS
MARIA
ANTONIUS
van HAREN
WOLTERS
BARTEN
* Overasselt 11-7-1771 t Overasselt
* Balgoy f Overasselt
* Nederosselt 15-4-1775 f Overasselt
f Nederasselt
23-2-1857
6-5-1852
22-1-1852
25-9-1848
2-8-1782
CD Balgoy 6-2-1810 •—————v —————• LAURENTIUS van HAREN * Overasselt 9-5-1816 t Overassett 3-9-1890
29-4-1772
JACOMINA WILLEMS
* Keent 8-4-1778
oo Overasselt 23-4-1816
MARIA
BARTEN
* Nederasselt 17-3-1820 t Nederasselt 8-3-1880
oo Overasselt 6-5-1846
LAMBERTUS FRANCISCUS van HAREN
* Nederasselt 28-3-1858 t Hatert 10-6-1930
Voorbeeld van een ,,Kwartierstaat" (zie bladzijde 25).
18
een kompleet geraamte bloot. Wetenschappelijk bodemonderzoek is er helaas niet aan te pas gekomen. Ook Herman van Leeuwen kwam op zekere dag thuis met het.verhaal over een ondergrondse tunnel. Bemiddelende rol Het Klooster Holtmeer komt op de oudste ka-arten van Maas en Waal al voor. Er zijn verscheidene dokumenten bewaard gebleven die in dit klooster zijn opgesteld, vooral in Verband met de waterbeheersing. Het lag wat dat betreft op een strategische plaats in'Haas en Waal, hoog en altijd bereikbaar, niet ver van het fel omstreden Puiflijkse Schutlaken en de Scharenburgsedljk, ongeveer tussen de boven- en de benedendorpen in, die eeuwig met elkaar overhoop lagen, als het er om ging - en daar ging het bijna ieder jaar weer om - wie de aanzwellende wateroverlast te dragen had. Pui f lijk,' gesteund door de andere benedendorpen, hield het Schutlaken dicht; de boeren in de bovendorpen zagen hun land verdrinken en staken 's nachts de Scharenburgsedijk door. De hinderbroeders van Holtmeer speelden in deze strijd blijkbaar een onpartijdige, bemiddelende rol en stelden hun klooster open als plaats van onderhandeling. Zo kwam daar op 25 augustus 15^7 het 'Verdrag van Holtmeer' tot stand, dat de verhoudingen tussen boven- en benedendorpen, overigens zeer kortstondig, regelde (vgl. H. van Heiningen, 'Tussen Faas en 'ÂŤVaal' , ' Zutphon 1971 i pagâ&#x20AC;&#x17E; 38 e.v.). De slechte naam die Holtmeer als 'spookslot' van de Tempeliers heeft gekregen, staat dus wel in merkwaardige tegenstelling tot de zeer gunstig klinkende historische feiten. Maar ook chronologisch is er in de legendevorming rond Holtmeer iets vreemds aan de hand. Geschiedkundig staat vast dat het Franciskanenklooster tussen 1^32 en 1^51 is gesticht door'de toenmalige, blijkbaar sterk kerksgezinde Heer van Batenburg, Diederik van Bronkhorst, dezelfde die ook gedaan wist te krijgen dat zijn eigen parochiekerk te Batenburg in 14M+ een kapittelkerk werd, waaraan een deken en zes kanunniken verbonden waren (vgl. H. van Heiningen, 'De Historie van het Land van Maas en V/aal' , Zaltbommel - 19 -
1965, pag. 265). Op het ogenblik dat Diederik tussen Horssen en Bergharen een huis opende voor do volgelingen van St. Franciskus, was de Orde van de Tempeliers al veel meer dan een eeuw geleden opgeheven. Middeleeuwse bankiers De Tempeliers vormden oen geestelijke ridderorde,
in 1118 in Jeruzalem gesticht door de Fransman Hugo de Fayns. Zij verdedigden tijdens de Kruistochten het
Heilig Land, maar na de val van .Accon in 1291 was hun rol uitgespeeld. De ridders hadden geen werk meer. Terwijl andere ridderorden zich na de Kruistochten gin-
gen toeleggen op ziekenverpleging en armenzorg, wijdden de Tempeliers hun tijd aan bankzaken en financiering. '.â&#x20AC;˘/. Ho let (zie 'Beknopt Handboek der Kerkgeschiedenis', Nijmegen-Utrecht 19^6, pag. 2k6 e. v.) verdedigt deze kurieuze bezigheid mot de mooi lijk van antisemitisme vrij te pleiten opmerking dat do geldiiandel in die dagen bijna volledig in Joodse handen was on gelijk stond, met woeker. Volgens hora werd het tijd dat ;ĂŻook eens eerlijke mensen:' zich met dit vak inlieten. De Tempelheren hadden als bankiers enorm sukses en werden schatrijk, wat in onze tijd dan toch weer enige onzekerheid oproept omtrent de sociale rechtvaardigheid van de principes die ze hanteerden (of niet hanteerden). Kaar Kolct verklaart het anders: "hun huizon waren stevig, talrijk, gunstig gelegen - beste brandkasten in onveilige tijd. Wanneer een schat door een
escorte van ridders werd overgebracht, dan zouden rovers zich nog wel eens bedenken, voor ze een overval waagden; Op dat werk valt dan ook niets aan te merken, zij hadden zich daarin bekwaam en betrouwbaar getoond: vorsten on zelfs pausen maakten van hun diensten gaarne gebruik.;' Het laatste is voor ons niet meer zo' n doorslaand argument. Dat v/as het trouwens al niet voor Philips IV de Schone van Frankrijk, diede Tempeliers !;rnet een dodelijke haat vervolgde en niet rustte, voor ze verdwenen waren.lf Voor Nolet en meni-
ge andere geschiedschrijver zijn de motieven van de Franse koning een raadsel. Ten onrechte, menen zij, beschuldigde Philips de Tempeliers er van dat ze hun kastelen misbruikten als kroegen waar gefeest, gedronken, gehoereerd, heiligschennis en: tegennatuurlijke ontucht gepleegd werd. Paus Clemens V, in Avignon gevestigd, schijnt in deze beschuldigingen nooit te hebben geloofd, maar nadat Philips in de vroege morgen van 13 oktober 130? alle Tempeliers in Frankrijk gevangen had laten nemen, besloot de paus vier jaar later bij wijze van bestuursmaatregel de Orde op te heffen. We schrijven dan 1311» Rijke Tenigeliers_o_f_ arme ^iij1(ler Hoe heeft de volksmond de slechte naam van de Tempeliers kunnen verbinden aan een eerzaam Franciskanenklooster, dat ruim 130 jaar na de opheffing van de ridderorde werd gesticht, aanvankelijk zelfs als vrouwenkonvent? Had er op dezelfde plaats vroeger misschien toch een huis vtin de Tempeliers gestaan0 Toen de ridderorde in opspraak k\vam, in het begin van de 1*fe eeuw, was Batenburg net in handen gekomen van het strijdlustige en grondgierige geslacht van Bronkhorst. De oude Heren van Batenburg waren uitgestorven en hun enige erfdochter, Johanna, trouwde met Willem III van Bronkhorst, die er in zijn strijd tegen de Heekerens steeds op uit was zijn machtsgebied te vergroten. Als er in de omgeving van Batenburg, op de Holtmeerse berg, inderdaad een 'slot' van de rechteloos geworden Tempeliers gestaan zou hebben, ligt het voor de hand dat üillem van Bronkhorst-Batenburg daar toegeslagen heeft. Dit zou dan tegelijk kunnen verklaren hoe de Batenburgers voor eeuwen in het bezit gekomen zijn van de Heerlijkheid ïlorssen en waar de latere Diederik van Bronkhorst de grond vandaan had on tussen Horssen en Bergharen een met uitgestrekte landerijen gedoteerd klooster te stichten. Of zijn de bewoners van het Minderbroederskonvent op het laatst toch minder eerzaam geweest dan we den- 21 -
ken? Ten tijde van de Hervorming heersten er zelfs onder de reguliere geestelijkheid hier en daar wantoestanden. Veel priesters leefden in konkubinaat en het 'morele verval' drong evengoed in de kloosters door. Ook het Batenburgse kapittel was niet meer wat het was geweest. Sommige kanunniken hadden zich met allerlei goederen, renten en rechten verrijkt. Een van de Batenburgse doraheren beschikte over een eigen brouwerij. Andere kanunniken hielden het met een vrouw en hadden kinderen, voor wie ze dan langs slinkse wegen een bron van inkomsten moesten zoeken. .De toenmalige Heer van Batenburg, Herman van Bronkhorst, was dan ook heel wat minder klerikaal dan zijn' voorvader Diederik. Hij lag voortdurend met 'zijn' kapittel overhoop, greep nu en dan hardhandig in, zelfs onder de mis, en verwijderde bijvoorbeeld ook de pastoor van Horssen, een Batenburgse kanunnik, van zijn post. Schutjes vertelt dat in 1551 het Klooster Holtmeer v;erd geplunderd en verwoest. Daardoor raakten de Zusters Penitenten van Haren hun rektor en hun biechtvader kwijt. Fie de plunderaar was, of hij uit hebzucht, geloofsijver dan wel 'zedelijke verontwaardiging' handelde, of er mensenlevens bij' gevallen zijn, dat alles verhaalt de geschiedenis tot dusver niet. i'iisschien is het Herman van Bronkhorst zelf geweest, naar ook al zou de legendevorming rond Holtmeer haar oorsprong pas vinden ii: de troebelen van de Hervorming, het opduiken van rijke Tempeliers in plaats van arme Kinderbroeders in de verhalen wordt daardoor niet minder spook- en raadselachtig, riet klooster is in 1551 overigens niet met de grond gelijk gemaakt. Tussen 1502 en c5 treffen we er nog een prokurator aan, die renten koopt en verkoopt. In 1618 probeert Maximiliaan van Bronkhorst-Batenburg, in tegenstelling tot Herman goed ĂŻtooms en Spaansgezind, de Holtmeerse goederen weer in handen tcs krijgen, maar het lukt hem niet. Op 12 mei 1628 besluit het Hof van Gelderland dat de betwiste kloosterbezittingen onder het Kwartier van Nijmegen blijven. Later worden ze geveild, de gebouwen gesloopt en vervangen door een boerderij, die nog eeuwenlang de naam 'Het Klooster' of 'Kloosterberg' heeft gedragen, JOHAN VAN OS - 22 -
HOE ZETTEN WE EEN STAMBOOM OP?
Kleine inleiding tot het voorouderonderzoek
De belangstelling voor het verleden var. geboortestreek of plaats van inwoning zien we de laatste jaren steeds groeien. Vele lokale historische verenigingen worden opgericht en oudere komen tot nieuw leven. De snelle, vooral technische vooruitgang doet de mens van deze tijd terugkijken naar perioden van rust en we raken geĂŻnteresseerd in het leven van de geslachten die ons voorgingen. Steeds meer mensen duiken in het verleden en komen daar bij hun onderzoek namen van personen, boerderren.en percelen tegen, die in onze steden en dorpen nog herkenbaar zijn. Onder deze vorsers zijn een groot aantal lieden die speciaal zoeken naar hun eigen afstamming, een hobby, zo men wil, die hen zo gegrepen heeft dat ze bijna in het verleden menen te vertoeven. Het is een niet al te kostbare bezigheid, een vrijetijdsbesteding die grote voldoening schenkt. Ken.zoekt immers naar eigen voorouders, naar eigen voorgeslacht. Je hoort wel eens zeggen dat het resultaat altijd bevredigend is. Waren de voorouders kleine pachters op een keuterboerderijtje en men vergelijkt nu de welstand van de huidige generatie, dan zegt men: 'Kijk eens hoe ons geslacht zich heeft opgewerkt. ' Daartegenover zijn er die met andere trots zeggen, wanneer hun voorouders .welgestelde boeren of in goede doen verkerende burgers waren: 'Daar stammen wij nou van af.' Toch is het voorouderonderzoek (ofwel 'genealogie') en ook de wapenkunde ('heraldiek') mĂŠĂŠr dan de hierboven beschreven liefhebberij. Het is een van de hulpwetenschappen voor zowel sociale als staatkundige
- 23 -
geschiedenis of kunsthistorie en kan zeer dienstig zijn voor een breder wetenschappelijk onderzoek, bijvoorbeeld op sociaal terrein bij op- of neergang van een streekbevolking in het algemeen of van een bepaald geslacht in het biezonder. L'ic waren dan die voorouders? Waar hebben ze gewoond? Vaar leefden ze van'" Door verhalen van vader, moeder of grootouders is ons gewoonlijk heel wat van de familie bekend, maar of deze verhalen op waarheid berusten, zal bewezen moeten worden. De werkelijke feiten en gebeurtenissen zijn voor een deel na te gaan. De archieven houden de geheimen van het verleden verborgen, tot wc ze zelf aan de vergetelheid ontrukken. VJe kunnen eigenhandig op zoek gaan. Maar hoe en waar moeten we dan beginnen?
Rondgang lan^e familieleden 'Alle begin is moeilijk', gaat ditmaal niet op, want wc beginnen bij onszelf, onze ouders &n naaste familieleden, en we noteren alle persoonlijke gegevens, zoals geboortcdatun en plaats, huwelijksdatum en plaats, overlijdensdatum en plaats, beroep, zo mogelijk met een nadere aanduiding \vaar zij precies gewoond hebben. Vaak bieden oude familicbescheiden hulp. Op menige zolder of in kasten en dozen treffen wo bij familieleden nog vergeelde papieren aan, zoals koopakten, pachtkontrakten, geboorte- en liuwclijksbemjzcn en niet te vergeten, bij katholieke fanilics een aantal bidprentjes, die een bron van uitzonderlijke waarde vormen bij het verzamelen van onze familicgcgevens. Het begin is er dan. Maar, zal menigeen zich afvragen, moet ik dan alles noteren, neven, nichten, aangehuwden, ook van mijn schoonfamilie? Nu, dat ligt er aan, want we zullen eerst moeten bepalen wat v/e precies willen. Er zijn immers verschillende manieren voor het opstellen van de familiegegevens. Op vier vormen gaan we hieronder nader in. Vooraf zij opgemerkt dat steeds Kieer genealogen de eenzijdigheid zijn gaan beseffen waarmee vroeger vaak uit-
- ,24 -
sluitend de mannelijke lijn werd gevolgd, die de familie wel haar naam geeft, maar zeker niet alleen haar 'karakter' .bepaalt.
Kwartierstaat De naam komt voort uit het feit dat we vier grootouders hebben. Maar ook zij hebben ouders en grootouders, en als we gaan tellen, dan komen we aan 8 overgrootouders, 16 betovergrootouders, 32 oudbctovergrootouders en zo volgen er nog 64, 128, 256, enz. Al deze voorouders in deze bepaalde vorm opgetekend, wordt de kwartierstaat genoemd. Als voorbeeld staat op pag. 18 van dit nummer een kwartierstaat van Lambertus Franciscus van Haren, die van 1858 tot 1930 leefde. Hij is als onderste in de staat geplaatst, daarboven zijn ouders, dan grootouders en overgrootouders. Nog niet alle betovergrootouders zijn bekend, maar de heer ?..C. Croes (Keiweg 26?, Nijmegen), van v; i e L.F. van Haren de grootvader was, is met het onderzoek nog druk bezig. Bij de overgrootouders komt tweemaal de naam Van Haren voor. Blijkens huwelijksdispensatie van Laurentius van Haren en Haria Barten zijn respektievelijk de grootouders Laurentius en Maria van Haren broer en zuster, zodat in de generatie die daarboven niet is afgedrukt, hetzelfde echtpaar Van Haren tweemaal voorkomt en dus dezelfde voorouders heeft. \Yo noemen dit kwarticrverlies. Een verschijnsel dat veelvuldig optreedt, want ons aantal voorouders wordt bij elke generatie verdubbeld en zou tenslotte zeer groot zijn. De bevolking was toen echter geringer dan nu en huwelijken met verre of bekende verwanten war-en dan ook heel normaal. VÂŤat het geslacht Van Haren in zijn totaliteit aangaat, kan de heer H.G. van Haren (Heiweg 21-6, Nijmegen) heel wat meer vertellen.
iStam_reeks Een heel andere manier van onderzoek is het na-
- 25 -
gaan van het geslacht waarvan men de naam draagt. :.Ve beginnen dan met onszelf en volgen slechts de vaderslijn, dus vader, grootvader, overgrootvader, enz. steeds met data, plaats en volledige gegevens van de aangehuwden. Het is dun ucn beperking van de kwartierstaat door uitsluitend ĂŠĂŠn familienaam te volgen, in dit geval duc de rechte voorouders Van Karen: Lambertus Franciscus, Laurcntius, Franciscus, Laurentius, enz. Zoals we nog zullen zien, levert dit in het bagin niet veel moeilijkheden op, maar hoe verder ive terugzoeken, hoc moer wc moeten oppassen.
Stamboon De derde manier is een onderzoek in te stellen naar de familieverhouding van alle personen, die dezelfde naam dragen. Zoals bij kwartierstaat en stamreaks gaat men uit van zichzelf, als men tenminste de stamboom van zijn eigen geslacht wil opstellen. Men begint met zichzelf te plaatsen, met daarboven zijn vader en naast zich de broers en zusters met aangehuwden en van broers on zusters weer de kinderen. Kinderen van vrouv/elijke personen worden niet opgenomen! Daarboven komt hot gezin van zijn grootvader met naast zijn vader broers en zusters en van de broers weer de volgende afstamming langs mannelijke lijn.
Parentecl Deze vorm lijkt he^l veel op de stamboom. Het enige verschil is dat bij de stamboom alleen de lijnen der zoons en bij de parenteel ook die der dochters en doch-
tcrdochters wordt gevolgd, waardoor afstammingen van de huidige generatie niet dezelfde naam behoeven te dragen. Eij elke nieuv/gevonden voorvader van een vorige generatie volgt men dus alle lijnen van het nageslacht. Dit is evenals de kwartierstaat een onderzoek in de
- 26 -
breedte. Vindt men bij een onderzoek als de kwartierstaat uitgaande van zichzelf alle voorouders, bij een parenteel vindt men één voorvader en al diens afstammelingen. Alvorens deze bijdrage te beëindigen, moet nog ge wezen worden op een werkje dat op genealogisch gebied goede informatie verschaft, en op een vereniging die zich specifiek met het voorouder-onderzoek bezighoudt en hierover graag verdere inlichtingen geeft: E. L. Kruimel en W. Vlijnaehdts van "Resandt, ' Op_ zoek n aa r ja nz eT_y oo r o u de r s - Handleiding voor stamboomonderzoek' , uitgegeven door het Centraal Bureau voor Genealogie, Den Haag 1972. Het boekje is aanwezig in de biblioteek van onze Vereniging 'Tweestromenland ' .
Het adres van de ' I^ederlandse G ene a lo_g is c hè __ Ve r^-_ ' luidt: Postbus 9^7 1 Amsterdam.
Twee andere belangrijke adressen zijn: 'Centraal Bureau voor Genealogie' , Nr.ssaulaan 18, Den Haag, Telefoon: 070 -"" 1 80ÏÏ£ë , ^waaraan een studie-zaal niet een uitgebreid genealogisch archief is verbonden. ' Iconographisch Bureau' , Sophialaan 9> Den Haag, Telefoon:' 070 - 1 l39^T~dat beschikt over een kaartsysteem op ongeveer 100.000 portretten en over tienduizenden reprodukties en originelen van portretten, foto ' s , enz. In een volgende bijdrage hopen vrij terug te komen op het onderzoek zelf, waar dan als eerste bronnen de registers van de Burgerlijke Stand (van 1311 tot 18>92 aanwezig op het Rijksarchief van de Provincie) en de Bevolkingsregisters (vanaf ca, 1850 aanwezig op de gemeentesekretarieen) de revue zullen passeren.
N.A. HAMERS
'GrNEALOGIZ IN MAAS
larom geen 'Kommissie voor Stamboomonderzoek'
Al in het eerste nummer van ons Kontaktblad (novenber 1964) heeft H. van Heiningen een uitgebreid artikel geschreven over de mogelijkheden tot stamboomon-
derzoek die opgesloten liggen in de Doop-, Trouw- en Cverlijdensregisters van de katholieke en hervormde kerkarchioven in onze streek. Dit artikel omvat een volledig overzicht van de beschikbare genealogische archivalia in Alphen, Altforst, Appeltern, Maasbommel, Batenburg, Bergharen, E w ij k, '-.Vinscen, Horssen, DeestAf f erden-Druten , Pui f lijk, lv'ar.iel-Leeur;en en Dreurael. Eigenlijk is het vreemd dat er uit deze aanvankelijke belangstelling in de 9 jaar dat onze Vereniging bestaat, nooit zoiets als een 'Kommissie voor Statnboocionderzoek-' is gegroeid. V'n dat terwijl er toch zoveel mencen binnen en buiten de Vereniging naarstig bezig zijn iets meer over hun voorgeslacht te achterhalen, liet is jammer dat het vaak bij individueel speurwerk blijft, dat bovendien zelden anders dan heel eenzijdig gericht is op eigen familieverhoudingen. Bij een meer gekoordineerde aanpak zou ĂŠn dat individuele speurwerk verlicht kunnen worden, ĂŠn er zou in breder verband overzichtelijker materiaal beschikbaar komen voor de bestudering van de demografische en de sociale geschiedenis van Kaas en V/aal. Fjoals Van Heiningen in zijn artikel al aanduidde, is het bevolkingsverloop, (geboorte, sterfte, emigratie en immigratie) op een 'schiereiland' als ons werkgebied in het verleden was, in veel opzichten symptomatisch niet alleen voor de sociaal-ekonoinische en politieke ontwikkeling, rnear ook voor de mentaliteitsvorming, de streektaal, de religie en het hele kultu- 28 -
rele levenspatroon. Nieuwe mensen komen met nieuwe ideeen, terwijl -'anderzijds kuituur een zekere traditie en traditie een zekere honkvastheid vraagt. Isolement, grens- en frontpositie, overstromingen en achterstand aan de éne en het daardoor 'gereguleerde' bevolkingsverloop aan de andere kant vormen schering en inslag van het niet altijd even gelijkmatige sociaal-kultureie weefsel dat de geschiedenis van ilaas en ïïaal en van het Rivierengebied iri het algemeen, te zien geeft. In-
de ontrafeling hiervan is de genealogie zoveel als het tornmesje van de historicus. BeJLasJtijif^betalers _yóó_r__, Aan zijn indrukwekkend v/atersclia.psboek 'Tussen
Kaas en ïïaal' (Zutphen 1971) heeft R. van Heiningen een bijlage van ruim JO pagina's toegevoegd onder bovenstaande (verkorte) titel. Hij maakte daarmee een
enorme genealogische sprong, een sprong in het duister bijna. '-Vant terwijl de oudste Doopboeken (dat van Ewijk en dat van Lith-Dreumel) , vermeld in eerder aangehaald overzicht, van 1672 en 16^-2 dateren, gaat Van Heiningen's lijst van :;Mar:ien van Belastingbetalers in Maas en Uaal en Rijk van r'ijraegen vóór 1^15:: (pag. 620
t/m 653) terug tot het jaartal 13^6. Deze lijst is opgebouwd uit schattings- en pacht-
rekeningen van de Gelderse hertogen. Aan de hand hiervan is het mogelijk de bevolking van de Haas en Waalse en ïïijkse dorpen in het laatste kwart van de *\kc eeuw
ongeveer te rekonstrueren. V/ie nu bronnen zou weten aan te boren om de tussenliggende periode (van begin
1^+00 tot eind 1600) te overbruggen, zal misschien nog niet zoveel komplete 600-jarige stambomen kunnen opzetten, maar hij zou wel een demografisch verantwoord
beeld van zes eeuwen bevolkingoverloop kunnen geven. ''De Familie Eisen1 In:de oorlog had professor Aurelius Pompen soms
- 29 -
niet zoveel te doen. Hij wc.o Franciskaan, in 190_> priester gewijd, in 1906 in Jome tot lector generalis in de geschiedenis benoemd; in 1912 werd hij leraar Engels, ia 1925 doktoreerde hij in de letteren en -.vera hoogleraar in Nijmegen. Pater Aurelius v/as op 15 ziei 1879 geboren in Kassei, Sijn ouders waren Ui c o laas Por,1pen er. Antonia van Maren. ZJjii grootvader heette Cornelic Poepen en v/a s burgemeester van Al e m. Zijn grootmoeder ''/as oen Haas en V/aalse. :iij schreef Cutharina Slaen en v/c.s op 25 november 1814 geboren in 'V'a.'jel als dochter van Niuolaas Eisen (1768-1000) en Francina van Elk (1774/5-1025)., 2<o was Pater Aurelius dus door zijn grootn;oerter geparenteerd aan d.c wijdvertakte i''a;;:i-lic Ulsen. l n de zomervakantie van 1944 veruac.kte de letterkundige professor zich bij zijn fanil.i.e in 'w^niel, Doven-Leeu-ven en Afferden r.iet het nakijken van bidprentjes en trouv/boekjes» Hij kreeg van ooms en tantes, neven en nichten hole verhalen te horen, hij noteerde het een on ander, ging hot o;:- de pastorieën van genoemde dorpen in de Doopboeken verifiëren en kwam toen op het idee een konplete ' Elsenboorj' op te zetten. Zijn grootvader, de Alema e bu rg eme ester Cornelis Poap en, had over de Familie Eisen al aantekeningen nagelaten en bovendien ontdekte de pater dat een ver familielid, Theo Els en, die burgemeester van Naaldwijk wac, genealogische onderzookingen had verricht in de provinciale archieven van Utrecht en Arnhem. ••Ik heb deze gegevens , '" schrijft professor Pompen, "tabellarisch geordend in de winter 1944-45 te Nijmegen, terwijl deze stad dagelijks werd verontrust door kanongebulder, granaten, vliegende bommen en allerlei krijgsrumoer. " Het resultaat van deze gedenkwaardige vrijetijdsbesteding is nog in februari 1945 in boekvorm verschenen: een gestencilde privé-uitgave op vergeeld oorlogspapier, gebonden in een grijze kaft met groene linnen rug. Keel wat Elsens in en buiten raas en -.'aal bewaren het boek als een kostbaar 'familiestuk' bij hun papieren. De ondertitel luidt: '-'Nakomelingschap van Bartholomeus Eisen, geboren 1694, Stichter van de Nederlandse Tak der Familie Zlsen, tot het jaar 1944.-
- 30 -
Stamvader van alle Maas en Waalse Elsens is Bartholorneus, een 'Duitser', die op 25 naart 169^ geboren werd als zoon van Gerhard Eisen en Gertrud Sneers. Gerhard en Gertrud, met wie de geschiedenis begint, zijn tot dusver niet op hun afstamming onderzocht. Pater Aurelius achterhaalde alleen dat zij op 13 januari 1693 in 3ee.~ bij Kleef in het huwelijk waren getreden. Van hun kinderen kennen we niemand dan Bartholorneus, de oudste zoon. Kïot 1 625 had 2ijn geboortestreek bij de Hederlanden gehoord, maar werd toen door de Hertog van Kleef verkocht aan Meckolenburg. Kort na 1700 keerde Bartholorneus naar de eigenlijke Hederlanden terug en huwde er driemaal. Eerst te Leeuwen op 2k septer.ber 1717 met Lamberts. ' (of Lamertje) Cornelissen; na haar dood te V.'amel niet Petronella (of Peternel) Thijssen op 2k november 1727; en, toen ook dese stierf, met Theo do ra (of Dirikske) Jansen te Leeuwen of Puijflijk, op 2k augustus 1?3^«:: Aldus Ponroen. Bartholomeus liet 7 kinderen en, voorzover bekend, 17 kleinkinderen na. Zo begint, twee en een halve eeuw geleden, de intocht van de Elsens in Haas en V.'aal, een intocht van landbouwers, die zich bij vrijwel alle trouwerijen in de boerenstand bleven bewegen, au en dan in de welvarende agrarische bovenlaag terecht kwamen en bij uitzondering hier en. daar doorbraken in de bestuurlijke elite. Het boek van professor Pompen is, voorzover we weten, tot dusver het enige tamelijk afgeronde genealogische werk in Haas en r;aal, maar het toont al duidelijk aan hoe waardevol bij vergelijking nieuwe farnilienaspeuringen zouden kunnen zijn. H
De Familie Ten Doesschate;;
£o talrijk als in ons werkgebied de 'geïmporteerde' nakomelingschap van Bartholomeus Eisen is, zo zeldzaam zijn de Ten Doesschates, die we alleen in Puiflijk aantreffen (en dan met één s in het midden). In Maas en V.'aal een zeer jonge familienaam, in Twente oeroud. Daar ligt ten zuiden van Goor tussen dichte bossen 'Het Doeschot', de bakermat van de Ten Doesschates, - 31 -
een naam die al genoemd wordt in 1188. De oudstbekenc!e voorvader van de Pu i f lijk s e Ten Doejchates , die door aantrcuw aan de Familie van der Zandt oorspronkelijk als paardenhandelaar in dit Haas en '7aalre dorp neerstreken, is Albert ten Dueocotte, voor het eerst genoemd in een dokument van 1^46 en overleden in 1$8?. Uit het r4jke familiearchief van de Ten Doesschates verscheen in 1950 b;;' Drukkerij Schotanus en Jens in Utrecht een nauwkeurige genealogische samenvatting, ingeleid door 12? pagina's familiegeschiedenis. Dit boek ( ' De Geschiedenis van het Doeschot bij Goor ea van de Familie Ten Doesschate' door Dr. A. ten Doesschate, bewerkt door Dr. G. ten Dooyschate) is verder voor de Maas en Waalse historie niet van belang. '.V ij vermelden het alleen volledigheidshalve, als kuriositeit, en ook wel o in er een voorbeeld van te geven tot welke onvermoede verten en diepten ha t starnboomonderzo ek kan leiden.
JOHAN VAM OS
VAN JAooBK IK APP2LTEUN Volgens 'De Navorscher' van l8^b zouden op het '"luis te Appeltern' vele handschriften v/orden bewaard van Derck Reynier van Bassem, genealoog en oud-burgeneester van Arnhem, die gehuwd was net Johanna van ':'ijhe-Echtcld. Zou i omar d mij kunnen vertellen of deze handschriften daar nog steeds aanwezig zijn? Zo nee, v/aar zijn ze dan naar toe gegaan en wanneer?
M. BIRGEVOET Jr.
MENEER DE UIL
Samenhangend met de modernisering van agrarische bedrijven in ons werkgebied, doet zich in veel dorpen en daarbuiten het verschijnsel voor van aanpassing van oude boerderijen aan de eisen van de tijd. Daarbij vraag ik me soms af of die veranderingen altijd wel zo zinvol zijn als ze worden afgeschilderd. Het behoeft geen betoog dat liefhebbers van het boerenhuis met veel spijt moeten aanzien hoe ramen met kleine roedeverdeling plaats maken voor eenruiters, luiken en blinden sneuvelen op de brandstapel, rieten daken vervangen worden door pannen, zo niet door golfplaten, oorspronkelijk schilderwerk weggeverfd wordt met modekleuren en ga zo maar door. Aan de andere kant komen er nog al eens boerenwoningen in handen van mensen die de v/eg terug willen bewandelen en daarbij vaak, omdat boerderijkunde je nu eenmaal niet komt aanwaaien, essentiĂŤle zaken vergeten en vanwege het gerief of vermeende schoonheid .oneigen wijzigingen aanbrengen. Op grond van de hiervoor geschetste tendenzen meen ik er goed aan te doen u als lezer van 'Twe.estromenland' kennis te laten maken net een achtbaar
- 33 -
lid van ons milieu, dat het slachtoffer is geworden van deze vcrbouwingswo ede die zich van boeren, burgers en buitenlui heeft meester gemaakt: de KERKUIL, vroeger aangeduid net de Latijnse naan: Strix Flamcea, nu Tyto Alba. Ik zie het niet alp mijn taak de lezer in te lichten ov^r de vogelkundige kant van dit heerschap, maar ik wil vooral proberen zijn plaats in de geschiedenis van de mene aan to duiden. Dit kan niet beter dan door gebruik te maken van het onlangs ook in Nederland uitgegeven standaardwerk: 'Uilen' van John Sparks en Tony So'o^-r. Hier pasbeen woord van dank aan de uitgever, die eer. exemplaar van dit v/erk, met het oog op dit artikel, gratis beschikbaar stelde aan onze Vereniging. De oudste uil die tot nog toe werd ontdekt, heeft men de naam Protostrix gegeven. Zijn versteundc overblijfselen zijn zestig miljoen jaar oud er v/Krdt/r. in Amerika gevonden. De kerkuil is de jongste in de rij van uilefamilies, llesten van deze uil konen voor in gesteenten die twaalf miljoen jaar oud zijn. iierkwaardigertvijs ontstonden juist in die tijd cavia's, ratten en muizen, wat er misschien op wijst dat de verhouding tussen jager &n prooi even oud ie als zij sclf zij' . In het Caraibisch gebied zijn fossiele braakballen gevonden van de uitgestorven Reuzokerkuil. Resultaten van onderzoek zijn mij helaas niet bekend, '..'ol staat vast dat dit een van de zeldzame gevallen is waarin prucics na ta gaan zou zijn waar een uitgestorven dier van leefde.
Omstreeks 8000 v. Chr* werden in het Nabije en Midden-Oosten de daar voorkomende graansoorten veredeld, waarmee de revolutie in de landbouw begon. Cerbossen werden geveld en veranderd in kultuurgrond, ',/eliswaar ging dat onder meer uet terreinverlies voor de bosuil gepaard, maar was het gunstig voor de kerkuil, die immers het liefst boven open veld jaagt. Zaden trekken knaagdieren aan en zij op hun beurt roofdieren. Als du teelt van gran&n door de bewoners van Noord-Afrika wordt overgenomen, komen de knaag- en roofdieren m^c. Onze huismuis, die over de hele we-
- 34 -
reld voorkomt, zou ontstaan zijn uit een soort die nog in liet noorden van Perzie leeft, waar de eerste landâ&#x20AC;˘ bouwnederzettingen zijn geweest. Via de graanschuur van het oude Rome (Noord-Afrika) hebben de muizen hun v/eg naar Europa gevonden om tenslotte de Amerikaanse boeren tot wanhoop te brengen met hun vernietigend en ziekteverspreidend werk. Maar de mens stond niet alleen in zijn strijd tegen deze dieren. De kat was zijn bondgenoot, zoals bij de oude Egyptenaren, die dit dier voor heilig hielden. Zover heeft de kerkuil het niet gebracht, al stond deze tijdenlang bij de boeren in een goed blaadje. In Friesland hebben veel boeren aan de voorzijde van het dak een fraai bewerkt en beschilderd houten bord zitten met in het midden een ronde opening. Het heeft geen andere bedoeling dan dat de kerkuil vrij in en uit vliegen kan orn zijn, de boer zeer welkome werk te doen.
Het zal moeilijk, zo niet onmogelijk zijn een tweedevoorbeeld te vinden waarbij boeren architektonisch in hun behuizing een mogelijkheid hebben geschapen om met een in het wild levend dier 'samen te 'werken' . Je zou in dit verband kunnen denken aan de zwaluwen die muggen komen vangen in de stallen en waarvoor steeds een raam open moet staan, of aan karwielen op palen die nestelgelegenheid boden' aan' ooievaars. Maar deze voorbeelden blijven toch ver achter bij het eerstgenoemde, waarbij de inbreng van de boer en de dienstbaarheid van de kerkuil aan het boerenbedrijf zo duidelijk zijn. Zo' n bord heet in Friesland een 'oelebord' en het gat een 'oelegat', 'In Duitsland zouden bij heel wat boerenschuren driehoekige gaten zijn te vinden met hetzelfde doel. Daar heet het gat 'Eulenflucht'. In ingeland komt de verbondenheid van de boer met de kerkuil zelfs uit in de benaming: 'barn owl' (barn = schuur). Daar is trouwens de relatie tussen de kerkuil en de mens minstens tweeduizend jaar oud. Opgravingen in een dorp uit de ijzertijd aan een meer in Somerset bewijzen dat. Uit een gesprek met ons lid, de riatdekker walt. J. van Sommeren uit de Veesteeg in Boven-Leeuwen, bleek
mij dat ons werkgebied ook zijn uilegaten heeft .gehad
- 35 -
en, wat meer is, dat er nog boeren zijn te vinden die, trouw aan de traditie, deze rietdekker de opdracht gaven een uilegat te maken in de nok van het achterschild, toen hij hun boerderij kwam dekken. Hier volgt een kleine lijst van adressen waar hij zo' n speciaal uilegat maakte of waar er een heeft gezeten: 'Do O n d e r s t a l ' , Van H e e u i s t r a w e g , B e n e d e n - L e e u w e n Fam. Degen, L e e g s t r a a t , 'Vinssen
Fam.
van Gelder, 'Joerdsestraat, Altforst van Bon, •V-aalban.d.vjk, Beuningen De Kriekenhof', Gebroeders Melsen, Appeltern.
ie kan -deze lijst verder aanvullen? Ook W. de Krijger, rustend rietdekker in Puiflijk, heeft meermalen een uilegat aangebracht. Maar, zoals gezegd, viert een nietsontziend ' rationalisme' hoogtij, dat te-samen met de veranderde landbouwmetoden de kcrkuil uit onze streek verdreven heeft. Teveel gezegd? Bekijkt u eens de trieste opsoruming van broedgcvallcn in ons werkgebied, die ik hier laat volgen en die tot stand gekomen is met medev/erking van de heer Sj. Braaksma van de Stafafdeling van Staatsbosbeheer:
tot in 1971 broedend in R.K. kerk, waar echter in 1972 geen broedgcval
Dreunicl:
is gekonstateerd; i sbommel: volgens niet geverifieerde inlichtingen tot in 1966 broedend in de schoorsteen van een woning; Appeltern: tot in 1969 broedend in N.H. kerk ('t Laatste legsel van 4 eieren werd met sukses uitgebroed. Toen echter medio september de ouders niet terugkwamen van hun voedseltocht, hongerden hun jongen ongemerkt dood); Alphen: tot tenminste 1952 broedend in N.H. k e r k; Batenburg: tot in 1967 broedend in N.H. kerk; Hernen: tot in 1969 broedend in het kasteel, daarna niet meer; Horssen : tot in 1971 broedend in de oude H.K. kerk, waar in 1972 afwezig (Volgens IHÉ»»»..^»
- '56 -
„- ,——-
M«I. _ W
Af f erden:
niet geverifieerde inlichtingen bracht het ouderpaar toch nog k jongen groot, waarvan er 1 dood in een heg werd gevonden); mogelijk vóór 19^3 broedend in R.K. kerk;
Puiflrik:
in 1972 nog een solitair gezien in 3.K. kerk (volgens niet geverifieerde mededelingen broedend in een oude.tabakschuur van de Fa. van Leeuwen); vóór de oorlog broedend in li.K. kerk j
Halden;
tot in 1971 broedend op een onbekende plaats in het dorp (vroeger in N.H. kerk); vóór de oorlog broedend in oude
Ove_ra.s_sel':: Wijchen:
brouwerij; tot + 19&7 broedend in N. K. kerk; in 1969 één exemplaar gedood dat vogels in een volière aanviel; deze
vogel was in '69 als jong geringd in de gemeente Apeldoorn.
In ons land is het aantal broedparen van kerkuilen in de loop van de laatste' tien jaar van + 3000 tot minder dan 300 teruggelopen. Er werden in 1971
slechts 99 zekere en Bk dubieuze broedgevallen achterhaald. Als de teruguitgang in dit tempo doorgaat, zullen er over 'n jaar of tien in Nederland geen kerkuilen neer broeden.
Jien van de hoofdoorzaken van de snelle teruguitgang van deze prachtige vogelsoort, zo meent de hoer 3j. Braaksma, is het ontoegankelijk worden van boerderijen en kerken '(ingazen van galmgaten in de torens) 'Vat hieraan raan te doen zonder met de kerkuil ook houtgespuis' binnen te halen? duiven, kraaien en ander 'gespuis' De 'Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Vogels' looft ƒ 25,-- uit voor elk geslaagd broedge-
val van de kerkuil. Deze premie ontvangt u, wanneer een dergelijk broedgeval zich voordoet in een door u
- 37 -
geplaatste ncstkast (kist) of wanneer oen in u v: huis gerjaakte vliegopening tot een geslaagd broedsel heeft geleid. Zo' n kist is goed zelf te maken, l'c.&r wanneer u dat liever aan een vakman overlaat, kan ik u een betrouwbaar adres geven, of anders een werktekening. Waarschuw, indien zich bij u een broedgeval voordoet, de heer S j* Brar.ksraa, J.i.. Kenperstraat 3, Utrecht, tel.: OJO - 511891 (kantooruren). Denk niet dat do kerkuil staat te trappelen on binhen te koaeri. Van de 40 nestkasteri die in 1971 door het hele land geplaatst zijn, werden er maar 3 betrokken, terwijl er 20 vaste kerkuilenvorblijfplaatscn verdwenen. j'-ij n s inziens een taak voor iedereen die een mogelijkheid heeft, als gastheer cp te treden voor deze verdwijnende vogelsoort. Geen kind kan het ons kwalijk ncinen dat Meneer de Uil var. d'e televisie v e rd u-e en, naar ieder kind zou ons kunnen aanwrijven dat wi"! niets gedaan hebben om de kerkuil in de toekomst uit hot rijtje 'uitgestorven dieren' te houden. Lijn verhaal zou niet kompleet zJjn, nis ik u nadere gegevens onthield over het werkelijk unieke bock: 'Uilen', waarvan de ondertitel luidt: ' Natuurlijke en Onnatuurlijks Historie' , geschreven door John Sparks en Tony Goper, voorzien van talloze tekeningen door 2obert Gillmor on bevattende een uitgebreide serie artikelen over alles \vat des uils is: gehoor, gezicht, soorten en maten, geschiedenis, sprookjes, Shakespeare, nestkasten, voeding, verzorging van gewonde uilen, spreekwoorden, hcksenbrouwsels, de uil in de bijbel, enz. enz. Het is uitgegeven bri de
'etenschappelrike.
Uitgeverij D.V. te Amsterdam in 1972 en het kost y 4^,$0. Achterin zit een grammofoonplaat met de roep van verschillende bekende on minder bekende uilen. JACOBUS T11IJ3BĂ&#x153;HG
Ande_re_ bronnen: 1) Sj. Eraaksma, 'Toekomst van de Kerkuil in Nederland' in 'De Lepelaar', Nieuwsbrief van de 'Neder-
- 33 -
2) 3)
k) 5)
landse Vereniging tot Bescherming van Vogels', Nr. 10, naart 1970. Van Dongen, 'Onze Kerkuilen' , idern, Nr. 15) januari-februari 1971. Sj. Braaksma, 'Nogmaals de Kerkuil', idem, Nr. 21, januari-februari 1972. H.N., 'De Kerkuil in Nederland', idem, Nr. 22, maart-april 1972. 0. de Bruyn, 'De Nederlandse Jager', september 1970.
'IÏOD;: BOEKJE' Dezer dagen verschijnt het 'rode boekje' van i<ilieufront Maas en Waal in een tweede oplage. De eerste serie van 250 exemplaren v/as binnen enkele v;eken uitgeput. Drie studiegroepen op gebied van ekononie, planologie en ekologie geven in dit boekje een kritische kijk op de toekonst van onze streek sr, ontvouv/en bovendien ieder een konkreet aktieplan om milieugevaarlijke ontwikkelingen tegen te gaan en er alternatieven voor in de plaats te stellen. Men hoeft het niet met de zienswijze en de aanpak van het ïlilieufront eens te zijn om dit boekje te beschouwen als een dokument van streekbevmst denken, dat sterk geïnspireerd is door 'historische waarden': spaarzin, handvaardigheid, ambachtelijk geweten, landschapskarakter, stijlgevoel, symbiose tussen mens en natuur. Leden van onze Vereniging die het 'rode boekje' nog niet in hun bezit hebben, kunnen een exer.plaar bestellen door storting van ƒ 2.50 + 60 et.•portokosten op gironummer 9^2122 t.n.v. J. v. Os, Puiflijk.
- 39 -
DE TOLEGUG IN BERGKAREN
l.'ie boven de boog van het oude Tolhuis te Bergharen, gebouwd in 168? en afgebrand op 11 oktober 1882, de naam ' H euvels lus t' maar moeilijk kan ontcijferen, denkt direkt aan ' Keuve_lsrust' , de boerderij aan de llerenstraat, die vroeger als gerechtshuis dienst deed. '••'e gunnen ditmaal echter de rechtbank haar rust en verdiepen ons in de lust van het tolrccht en dan speciaal van de Eergharensc Tolbrug.
' Ecuvelslust'. is o. i. duidelijk afkomstig van de naam Johan van den Heuvel, een koopman uit Rotterdam, die met de gekonurtiteerden van het Rijk van Nijmegen en •"'het Ampte van tusschen !.~aas en V::aal ' op 10 september 1687 een overeenkomst tot tolheffing sloot. Een overeenkomst die dezelfde dag door het :;Nijmeegsch Kwartier werd geapprobeerd ; en door de 'Vdtaten des Furstendoms Gelre en Graafschap Zutphcnn werd goedgekeurd op 9 april 1688. Aan die tolheffing werd de voorwaarde verbonden dat Johan van den Heuvel "'een sufficante steenen brug net een bequamen dijk ten wederzijden tusschen Maas en l/aal over het 3 wen s el tusschen Hemen en Borgharen sal maken, die soowel bij winter als bij soomer sal konnen worden gebruikt zonder dat men met schepen of schuyten sal behoeven te vaaren.::
De naam 'Zwemsel' , waarbij dan de S in een Z is veranderd, is er nu nog. Het is de naam van de eerste boerderij links voorbij de Tolbrug en behoort kadastraal nog juist tot de gemeente Borgharen. De vrijgezel IV i m Janssen is er eigenaar en tevens enige bewoner van, sinds zijn ouders Janssen-van Zuijlen in 1971 naar een bejaardenwoning in Bergharens dorp vertrokken. - kO -
Johan van den Heuvel zag er wel brood in om een tolbrug te bouwen en een toegangsweg aan te 'leggen, die thans Stompendijk heet, maar vroeger Heuvelsdijk werd genoemd. Laar de bewoners van de streek waren vindingrijk genoeg om, als het maar even kon, onder die tolbetaling uit te komen. Zij vonden ook dat Van den Heuvel te ver ging, want hij begon - om de ontduikers toch te vangen - op veel meer plaatsen tol te heffen. Meermalen beklaagden a ij zich bij de Amptman van Maas en 'Vaal. Daarop pakte Van den Heuvel in 1?07 zijn biezen. Hij had genoeg van het geherrie met de bewoners en verkocht het tolrecht aan dominee Johannes Stumphius, die overigens Bergharcn of Kernen nooit als standplaats heeft gehad. Dominee Stumphius was !i predikant tot Puijfelijk en Leeuwen". Hij woonde in Fuif lijk op de vervallen, eertijds Roomse pastorie en verbouwde het op instorten staande priesterkoor bij de Cude Toren tot hervormde kerk. De Bergharonse Tol zal voor hem een welkome bijverdienste zijn geweest, want de kleine, toch al zwaar belaste gemeente PuiflijkLeemven kon nauwelijks in zijn onderhoud voorzien en de dominee moest dan ook voor een deel leven van v/at hij en zijn vrouw teelden op de pastorie-akkertjes. Met de komst van dominee Stumphius als 'tollenaar' werden de moeilijkheden in Bergharen c-r niet minder op. Zelfs het Hof kwam er aan te pas, toen ook tol geheven werd bij de Groenesteeg voor een vonder over de Oude v,'etering. De Bergharenaren waren niet zo mak, als het ging over de centen, en in dit geval kregen ze nog gelijk ook. Het tolrecht over de Nieuwe 'Vetering bij 'Heuvelslust' bleef echter bestaan. ' Ileuvelslust' was dwars over de weg gebouwd, die er via een poort onderdoor liep, en dit maakte het zoveel makkelijker om de mensen die 'zwart' over de brug wilden komen, pp te vangen. In de vorige eeuw werd 'Heuvelslust' ook 'Haronsche Brug' genoemd en was tegelijkertijd een soort logement. De bewoner sinds 1817 - Cornelis G. v.d. Putten - staat in 1817 als kastelein te bock, in 1830 als tapper en in 18^0 als logementshouder. Tussen 18^0 en
1850 waren er twee jonge- kommiezen in de kost en tussen 1850 en 1860 zelfs de ongetrouwde burgemeesters Jules C.C. v.d. Bommel uit Wassenaar en Oohannes J. Vermoolen uit Den Bosch. ' Gezien alle kosten die Johan van den Heuvel had bij het leggen van brug en weg, mocht hij gebruik maken van zogenaamde hand- en spandiensten... "sullen de E.E. Heeren tot het eerste opmaken van deesen dijk ten weerszijden de brug hem toestaan drie dagen dienst van alle de huisluyden die tusschen Maas en Waal, het 2ijk
en het Schependom van Nijmegen zijn wonende voor de eerste maal en het tweede jaar maar eenen dag ende dan noyt of oyt raeer...ir Daar stond tegenover dat ''de huisluyden van Kernen en Haaren omtrent het aanvoeren van
haar coorn en hooy gedurende den bouw vrij zijn ende sal voor -al dit werk maar alleen genieten voor hem en de zijne erven in vrijen eigendom de gemeynte daar den weg
nu is overgaande soo ver als den dijk ten wedersyden zal gelegt worden om daarmede zoo den dijk eenigsints quam te vervallen weder te repareeren, alles op syn eigen kosten. . . " Tarieven
In de overeenkomst volgen dan verder de tarieven: 2 penningen voor een voetganger, een schaap, rund, kalf, veerssen (vaars) en voolen (veulen). Voor een
varken moest ;;dubbeld;? worden betaald, ''omdat de weegen bij overdrijven somwijlen bederf t. ;; Ook in die tijd had het varken geen beste naam, hoewel Bergharen juist over dit dier een sage heeft bewaard van grote planologische betekenis voor de wegenbouw... Voor een "koe of pc-erd, varre (stier) of ander
groot vhee:; moesten k penningen worden neergeteld. Een Hgeladen karre of wagen" kostte een stuyver en een : 'ledige kar of wagen- 8 penningen. Een ;'caros, coètswagen of barlijn" kostte 2 stuivers. Merkwaardig genoeg werd er ook tol geheven voor
:;
een schuyt, die onder
Het in 1687 dwars over de weg gebouwde Tolhuis te Bergharen volgens een tekening uit het boekje „Onze Lieve Vrouw ter Nood Gods" (Maastricht 1938) van de Bergharense gemeentesekretaris L. van den Heuvel. Op 11 oktober 1882 is dit poortgebouw afgebrand.
Het Bergharense Tolhuis zoals het er, komend van Hernen, uitzag tussen 1883 en 1934. Deze foto dateert van ± 1913, toen Jan van der Donk en Helena van Gelder uit Deest in Bergharen als „tollenaars" fungeerden. In 1920 keerden zij naar Deest terug en begonnen er een pannenfabriek. 43
Wie zijn de 30 mannen op deze foto ? We kennen één van hen, de zevende van links : Jan van Sommeren uit Puiflijk. Het plaatje moet in het eerste kwart van deze eeuw gemaakt zijn tijdens een verbreding van de Wetering bij Altforst (volgens anderen bij het Schutlaken tussen Puiflijk en Horssen).
Rembrandtieke opname in de klompenmakerij van Titske Smits onder de dijk in BenedenLeeuwen (±1925). De klompenmakers zijn (v.l.n.r.) : August Willems uit Puiflijk, Titske zelf en Roei van Zandvoort uit Boveneind. Toen het „bedrijf" na de Watersnood afbrandde, zijn de bouwvallen overgenomen door de Zusters Franciscanessen, die het huis met een platdak herbouwden en er een kookschool in begonnen. 44
de brug geladen sijnde doorvaart1', en wel 3 stuivers. Een lege schuit kostte 1 stuiver. Dit tarief voor schuiten was vrij hoog, maar berustte op het risiko dat met het voortbonen verbonden was. Een wat minder ervaren 'schipper' zou de muren van de brug kunnen beschadigen. Vie de Wetering heeft gekend kort voordat de ruilverkaveling deze in 1958 heeft verbreed, kijkt misschien wat vreemd op van dat varen door zo'n smal en ondiep water. Haar het is niet uitgesloten dat er in de 1?e en 18e eeuw een vrij grote watervlakte lag in aansluiting op de zogenoemde ' Haprese^ Heer' iets verderop naar het zuiden, die daar enkele tientallen jaren geleden ook nog veel breder was en op vele plaatsen grondeloos. Bovenstaande tarieven golden voor de ''Geërfden en Ingelanden van ' t Rijk en Schependom van Nijmegen en Arapte van tusschen Haas en V.'aal, maar vreemden sullen van al dit bovenstaande gehouden zijn dubbelt (en nu dan met een t ) te betalen, gelijk ook dubbelt sal betaald worden van alles, dat deese brug, den Harenschen weg en het schoor (bedoeld is het Schaar) voor sonnen op en na sonnen ondergank corat te passeeren. '•' Extra vermelding kreeg een 'Jluyter te Peert met een halven stuyver en een compagnie te voet of te peert of meer met 2 penningen.'1 De inzittenden van een koets kwamen er beter af. Van hen werd geen tol gevraagd. Dan werd er nog een boetebeding opgenomen, maar het bedrag ervan bleef oningevuld. Om de tol :'effect te sullen sorteeren': zorgden officieren•van het Ampte voor handhaving van het recht en verleenden Johan van den Heuvel alle hulp en assistentie. Deze akte van tolheffing werd pas geregistreerd op 25 februari 1817» Ook toen werden er al leges geheven: :?0ntvangen negen en vijftig cents voor recht en verhoogingen."
Ui tkqop
Op 22 november 1910 werden door burgemeester en wethouders van Bergharen pogingen ondernomen om de tol uit te kopen en de Stompendijk - toen lopend vanaf de plaats waar nu de smziekkiosk staat tot het Zwensel - in eigendom en onderhoud over .te nemen. Gedeputeerde Staten van Gelderland vroegen hierop bij schrijven van 14 februari 1911 welk bedrag de betrokken gemeente- en polder bes turen bereid waren bij te dragen in de uitkoopsom o n: daarna de bijdrage van de provincie te bepalen. Voorlopig kwam hiervan echter niets terec ht. In 1921 kwam d,;- uitkoop opnieuw aan de orde. De beëdigd klerk van hot hypo theokkantoor 'ce Mime ge n verstrekte op 3"< december van dat jaar een opgave, waarin de tol- en passagegelden worden genoemd. Op.28 november 1?24 werd aan de hyp o t h a e k b u ^a a r d e r een opgave gevraagd van de kosten ven overschrijving, .Deze werden begroot op ƒ 4$0,--. In di.v opgave vordt de eigenaar betiteld als 'koffiehuisncuder'. C p 1 januari 1926. d aar s r. a liet uitbreken van de watersnood, werd de akte van nitkoo^ getekend door burgemeester en wetiiouders van Borjh-?.;"en en do teenaalige eigenaar', Jo hennes J . Derksen, va J 3 r van de huidige eigenaar van café er: c au p ing ' De Tolb.vug' , G. Cerksen. Eet ondorhov..". van de brug kivan; :! n h s. n d c,l van het waterschap 'De g^'.:o.::bineord j v.' a t e r l o s s i n g ven de polderdistricten Hijk van Nijmegen en Maan en V/aal'. De weg werd eigendom van de gemeente Bergharen, die 070
26 januari 1926 ƒ 30.00O voor de uitkoop neertelde. De provincie droeg ƒ 10.000 bij, diverse gemeenten, polders en geërfden j 1?.$OC,--, zodat voor de gemeente Bergharen zelf nog j 2.500,-- ten laste bleef. Daarvoor werd een lening afgesloten, gesplitst naar de afdeling Bergharen ƒ 1750,-- en de afdeling Ilernen-Leur
f 750, — .
- 46 -
De toltarieven juist vóór de uitkoop waren: voetganger 2-J cent; fietser 5 cent; kar en paard 15 cent; kar met dubbele veren 25 cent; hondenkar 7ür cent; motor 10 cent; luxe auto 50 cent; vrachtauto 250 cent.
Het oorspronkelijke tolhuis brandde af op 11 oktober 1882 en werd in 1883 weer opgebouwd. I'u echter niet meer dwars over de weg, mo,ar de woning met café aan de éne en de schuur aan de andere kant van de straat. De schuur werd in 1920 vervangen door de huidige schuur, die nu ook weer wat te dicht aan de v/eg staat. Huis en café werden opnieuw een prooi van de vlammen op 9 november 193^ na een blikseminslag, die tegelijk ook de boerderij 'De Winkel' op het Schaar dichtbij de Tolbrug en de Wetering heeft getroffen. In 1935 verrees het huidige café. In 1963 werd begonnen riet een camping en in 1972 werd een grote zaal met kelderruimte aan het café gebouwd. De V./etcring werd verbreed in 195& en in 1961 kwam er een nieuwe brug. Voor het verkeer en de waterhuishouding v/aren dit grote verbeteringen, maar door het verdwijnen van de stuw met het eilandje is er toch wel iets unieks verloren gegaan. De sportvissers die 'De Tolbrug1 tot stamcafé hebben gekozen, treuren er nu nop; om. . .
JAN VAK GELDEIÏ P03TZEGHLFOHDS
Als u dit nummer per post ontvangt, heeft de Vereniging daarvoor 90 cent betaald. Dat betekent bij 4 nunners per jaar" een uitgave van ƒ 3^60, dus bijna kQ% van uw kontributie. Geen wonder dat wij in de meeste dorpen van ons werkgebied de nummers zelf bezorgen. Maar we kunnen moeilijk met uw exemplaar naar Katwijk of Scherpenzeel komen. Daarom zouden v;ij' - op basis van vrijwilligheid natuurlijk - alle 'postleden' willen vragen ƒ 3?60 te storten in ons 'Postzegelfonds1 (girorekening 2622012 t.n.v. penn.mr. Hist.Ver.'ïweestr.land')
UIT HCI:S.3ïïN' Op zondag 6 oktober 1972 was het 150 jaar geleden dat het Hervormde kerkje van Horssen werd ingewijd . Bij die gelegenheid sprak ons lid e n medev/erker, Ds . K. ten Boom, een rede uit die v.dj omwille van de rijkdom een historische informatie graag integraal in ons Kontaktblad opnemen - informatie niet alleen over het I-Iorssense kerkje , maar in verband daarmee over de hele 'Hervormingsgeschiedenis 1 van Maas en
BIJ__D;3 jiBI^EKIQj^G _VAT' jï_ET_
HERVORMDE KE71K TE HORSoEI7
De reden v/aaror.i \vt:- hier vandaag bij elkaar zrïn op een wat andere manier dan andurc is bekend: 150 jaar geleden, om precies te zijn op zondag 6 oktober 1822, werd deze kerk plechtig ingewijd door ds. P. van der ','illigen, voorzitter van het Provinciaal Kerkbestuur van Gelderland, met een predikatie over Ezra 6 : 16 b. Daar staat: ''Toen vierden de Israëlieten de inwijding van het huis Go ds met vreugde-', wat slaat op de herbouw van de verwoeste tempel van Salomo, die weer in gebruik werd genomen. Verwoeste tempels of kerken heeft Horssen gelukkig niet gekend. Integendeel, tot verbazing van toeristen en vreemdelingen, die vanuit de verte Horssen
- 48 -
•
.zien liggen en naderbijkomen, is liet een onmiskenbaar feit dat dit dorp, dat toch werkelijk niet zรณ groot is, drie kerken bezit. Hier is kennelijk niet afgebroken, maar voortgebouwd. Maar mocht men denken dat er hier drie kerkgenootschappen bestaan, dan zeggen we weer: gelukkig niet, twee is vanuit het Evangelie gezien al meer dan genoeg, liet zal u wellicht bekend zijn dat de derde kerk, naast de huidige Katholieke kerk, en
de kerk waarin v/e nu zitten, de oude dorpskerk van Horssen, lange tijd het enige kerkgebouw van Horssen is geweest, dat eeuwenlang beurtelings de gebeden van Katholieken en van Protestanten in zich heeft opgenomen en die, als met het zo zeggen rnag, door het v'oord en het Sakranent zoals dat in de tv/e e kerken gevierd vyerd, is gestempeld - totdat het tot een dorpshuis
werd ingericht. Over de geschiedenis voorafgaande aan de opening
van de nieuwe- kerk in 1822, alleen een zeer grove schets. In de lijst van Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst vinden we dat de dorpskerk te Horssen gedeeltelijk uit de 13e eeuw stamt; .ze is du K ongeveer 700 jaar oud. 2e was gewijd aan Eonifatius. In 1^+53 hebben de Heren van Batenburg, die ook de
Heerlijkheid Horssen in bezit hadden gekregen, de pastoriestichting ingelijfd bij het pas gestichte kapittel - het kollege van geestelijken - aan de St. Victorkerk te Batenburg. Het kapittel ontving voortaan de tienden van de opbrengsten der landerijen, de Heer benoemde de pastoor die te Horssen woonde en tevens kanunnik van Batenburg was. Kerkelijk behoorde de parochie, zoals geheel Kaas en Waal, onder het aartsbisdom Keulen; vandaar vaak Duitse pastoors en Duitse invloed, ook op de taal. Toen de Vrouwe van Batenburg met haar vier zonen
de kant van de Hervorming, koos, had dit ook gevolgen voor Horssen: ze liet haar pastoor, de kanunnik Oliverius, die mede Hervormd was ge v/orden, hier prediken, het H. Avondmaal bedienen en dopen naar de beginselen van de Hervorming. Met vier lansknechten moest hij van
Batenburg naar Horssen worden gebracht, en de Horssenaren werden gedwongen hem te komen horen op een boe-
te van 10 goudgulden. Dat v/as in 1566, de tijd van de beeldenstorm, waarvan ook de dorpskerk te Ujden heeft gehad. Op *?0 september van dat jaar is namelijk jonker Dirk van Batenburg persoonlijk naar Horssen gekomen. De naburen, horende dat men de beelden wilde vernielen, hebben de kerk bezet (u ziet, dat gebeurde toen ook al) om do beeldenstorm te beletten, maar Batenburgs vriend, jonker Adriaan van Eiemsdijck, kv/am bij de kerk, roepende: Doet open, dit moet gebcur&n zullen wij zalig worden, Ăź ziet, het was de beeldenstormers niet alleen om vernielingen te doen, zoals wel is gezegd, on de beeldenstorm had niet alleen ekonociische en sociale., wortels: godsdienstige overtuiging heeft hier en daar zeker meegespeeld. Ondanks de protesten van de dorpelingen drong jonker Dirk met zijn gezelschap de kerk binnen, c-bn geweer in de hand en verjoeg de mensen, Zn, zo zei een ooggetuige enige jaren later: "dat alsoe die beelden gcbroocken und die kercke van binnen gedestrueert is; unde dat sij die schone taefferclen in der kercke, acn stucken geslagen sijnde, verbrant hebben, datter bijna die korckc af f aengosteecken was,'' 1) liet volgende jaar echter deed Alva zijn intrede en de Hervorming werd onderdrukt. In 1609 deed Johann^s Lotichius als eerste Hervormde predikant intrrdn in de dorpskcrk, die vanaf dat moment als Kervormd_e kerk dienst ging doen. Gelderland was een van de zeven gewesten die alleen de uitoefening van de Protestante eredienst toelieten en de Rooms-Katholieke eredienst verboden. Zodoende moesten de Katholieken in het geheim samenkomen, wat ze na 16?4 deden in een schuurkerk aan de Jlijdt. Maar al was er een predikant en een Hervormde eredienst do bevolking bleef in grote meerderheid Katholiek en bezocht de schuurkerk; in 1?2? stonden er tegenover 400 Rooms-Katholieke kommunikanten slechts 14 Hervormde lidmaten. Geen wonder dat de Hervormde gemeente toen al meermalen ie gckombineerd met andere gemeenten, o.a. Sergharen, Altforst en Appeltern. Bovendien waren de inkomsten van de predikant zeer e-
ring. De Heren van Batenburg laadden namelijk de tienden, die voor hét kapittel bestemd waren geweest, na de opheffing ervan, met goedkeuring van het Hof te Arnhem alleen gebruikt om er de predikant te Batenburg van te bezoldigen. Die van Horssen kreeg er niets meer van; hij moest het doen met de opbrengst van één akkertje en een vast traktement uit de kas van het Kwartier van Nijmegen, in 1775 groot 225 gulden per jaar. Ook hierom de kombinaties. 2} Overigens zijn de predikanten in het verleden altijd ook landbouwers geweest. Nog in 1830 was een student in de theologie aan de universiteit van Utrecht verplicht een jaar kollege in de landbouwhuishoudkunde te lopen! Aan het einde van de 18e eeuw, in 1795» komt in ons land de geweldige ommekeer die we de Bataafse omwenteling noemen. Vrijheid van godsdienst, ook van de publieke uitoefening ervan, was één van de gevolgen en in 1800 namen de Rooms-Katholieken te Horssen, met toestemming van het distriktsbestuur, de dorpskerk weer over : van de kleine Hervormde gemeente. Deze moest zich behelpen met een gehuurde kamer en heeft daar ongeveer 20 jaar kerkdienst gehouden. Bij de overdracht is een deel van de oude boeken en papieren het kerkhof op gegooid, waar ze door de wind zijn verstrooid; een ander deel is door de kerkmeester, de Keer Bouwens van Korssen, naar het Huis Horssen meegenomen en nooit meer vrijgegeven. Volgens de laatste inlichtingen is dit deel met andere oude archiefstukken van het Kuis door een van zijn nakomelingen omstreeks 1900 vernietigd. Zodoende is ons van de oude geschiedenis van Horssen weinig bekend. 3)
Na het herstel van de zelfstandige Nederlandse staat in 1815 heeft Ho.rssen eerst enige jaren met 'Tinssen samen één predikant gehad. Kort daarna, in 1821,stelde Koning Willem I, de vorst die ongeveer alles zelf regelde, een landstraktement van 700 gulden beschikbaar; en toen in 1828 in Horssen een kerk en een pastorie gebouwd waren, werd in de persoon van ..ds. Creutzberg in 1829 weer een eigen predikant beroepen. Ondanks de offervaardigheid van de eigen ge- 51 -
meente was het onmogelijk geweest dit alles zelf te bekostigen. Ze telde slechts 66 zielen. Daarom had het Provinciaal Kerkbestuur van Gelderland voor de bouw van kerk en pastorie geld ter beschikking gesteld, afkomstig uit de grote landelijke kollekte voor de behoeftige gemeenten in het Land van Maas en V/aal en het lĂŻijk van Nijmegen, die in 1820-21 was gehouden en waaruit ook Leeuwen en ^ej.jnijig_e_n geld voor de bouw van een kerk en een pastorie ontvingen. 2o kon in het najaar van 1821 de kroniekschrijver van de 'Boekzaal der Geleerde V.'ereld' stellen dat :idoor de liefderijke zorg van het Hoog Eerwaard Provinciaal Kerkbestuur in Gelderland een kerkgebouw in de netste orde, ingerigt naar de behoefte der Gemeente, was opgebouwd, en dat men onafgebroken aan het werk was om het gebouw in orde te brengen. De Gemeente:voelt zich dus gedrongen," zo gaat hij verder, ':bij dezen openlijk haren dank te betuigen aan Z.M. den Koning, het Hoog Eerwaard Provinciaal Kerkbestuur in Gelderland en aan onze geloofsgenoten, die door hun milde bijdragen dat bestuur daartoe in staat hebben gesteld.1' ^f) Deze kerk, dankzij kerkeraad en koster nog steeds in de "netste orde", voldoet ook heden aan de behoefte der gemeente. Dit wijst op de vooruitziende blik van hen, die het gebouw 150 jaar geleden hebben gezet: het is niet te groot en niet te klein geweest.
De gemeente heeft in die tijd lange vakatures gekend. Een tijdlang kwam men toen 's Zondags samen, geschaard om een luidspreker aan de preekstoel gemonteerd, waar men zich liet stichten door een preek over de radio; uit protest, omdat de predikanten uit de ring op Zondagmorgen geen dienst konden of wilden houden, doch alleen om 2 uur wilden komen. Gelukkig heeft men gezien dat dit toch wel een erg mager surrogaat voor een Hervormde eredienst was. De preekstoel en de herenbank niet het wapen van de Familie Bouwens van Horssen zijn uit 1822. Het orgel dat nu hersteld is, is geleverd in 193^ door de
- 52 -
orgelbouwers Flentrop te Zaandam, die in deze krisistijd na lang pingelen van enige zuinige kerkvoogden bereid waren om het voor ƒ 700,-- op te stellen. Dat ook dit instrument van goede kwaliteit en op een lange levensduur berekend is, hebt u zojuist kunnen horen. Veel is veranderd in 150 jaar. Een groter gevoel van saamhorigheid én net de andere Hervormde gemeenten uit de streek én niet de Rooms-Katholieke parochie is gegroeid en nog groeiende. Ken moet nuchter genoeg zijn om de vraag of er na 150 jaar in Horssen nog drie kerken zullen staan, of twee of één, of misschien zelfs geen enkele meer open te laten. Het antwoord op zulke •vragen ligt alleen bij de Heer der kerk. Aan ons, de taak om, ziende op de tekenen der tijden, nu, in onze dagen dit goede kerkgebouw te gebruiken tot meerdere opbouw en dienstbetoon van de gemeente van Christus.
H. TEN BOOI! Fo ten:
1) Lie F. van Hoek SJ, 'Corpus ïconoclasticum', Tilburg, pag. U 32. 2) Archief Classis Nijmegen op het Rijksarchief te Arnhem, inv;-nr. ^ en ^9 d. 3) Mededeling van de tegenwoordige bezitter van de Heerlijkheid. U) Archief Hervormde Gemeente Horssen, inv. nr. 2 en 'Boekzaal der Geleerde \7ereld' , jaarboekje 1822, chroniek.
- 53 -
D.'G BATINBUPG3E TOLLl'N EN HUN TAKIZVEN
De stad Batenburg, waaraan al rond het jaar 1000 stadsrechten zouden zrn toegekend 1), had vroeger 2 (later 3) jaarmarkten, waaraan tollen waren verbonden 2). In de strijd tegen de adel zocht de Hertog steun bij de steden, die cich deze hulp lieten betalen met allerlei rechten zoalo tolvrJjheid. 3inds l4ji2 genoot ook Venlo dit recht voor alle tollen te land en te \vater in het hele gebied van de Hertog van Gelre jj). Dit werd echter door de Heren van Batenburg niet erkend, net als gevolg verschillend^ langdurige- processen voor het Hof van Gelre, dat tenslotte besliste ten nadele van Batenburg. Uit de hierover in liet Venlose gemeentearchi&f aanwezige stukken 4), kunnen we veel gegevens halen om v/at over de tollen van Batenburg te v/eten te komen. De twee jaarmarkten tf; Batenburg bestonden al vóór 12Jj4. $) Heer Herman van Lronckhorst bezat namelijk in 11;^ eer.' gezegelde brief van Keir-er nillein, waarin "den vuirs. keizer confirmeert ind bestedicht (^bevestigt) alsulck jyfft van twee (...) niarckte, die Gerardus van Bathenburgh joffer Gelen, sijnen huysfrow gegeven had tot penen morgengave' (.-gift aan de bruid op de morgen na het huwelJjk) 6). Deze Keizer '•'illen was in 1^^ al 281 jaar dood, zodat de twee jaarmarkten als vóór 12^4 bestonden. '.."anneer de derde markt erbij gekomen is, weten we niet. Zeker moet dit vóór 1j$49 zijn geweest, want in 1f)35 had dezelfde Heruan een oorkonde van Keizer Karel uit 1^4$, waarin een Johanna vsn Bronckhorst met de j jaarmarkten wordt beleend 7). Ook wanneer aan deze markten het tolrccht is verbonden, is niet bekend. In de hierboven genoende oorkonde nordt alleen van markten gesproken, naar in 1404 tuchtigt Giesbert van
Bronckhorst zijn vrour; Margaretha aan de hele Heerlijkheid, met alles wat daar bij hoort, "daerinne insonderheyt onder anderen die drei jaermerckten ind den toll:i 8). Niermeyer 9) geeft een oorkonde, gedateerd 5-9IJÖO, waarin Wenceslaus van Bohen, Hertog van (o.a.) Brabant, en '7illem van Gulik, Hertog van Gelre, overeenkomen de nieuwe 10) tol van Batenburg af te schaffen en alleen die van 50 jaar geleden aan te houden. '.'Je kunnen hieruit dus opmaken dat het markttolrecht tussen 1330 en 1300 aan Batenburg is toegekend. Naast de markttol bestond er in Batenburg nog een gewone tol. De prijzen hiervan waren half zo hoog 11), terwijl Gelderse goederen ervan waren vrijgesteld 12). De markttol ging in: voor de eerste markt 3 dagen voor St. V.'alburgenavent (ook wel genoemd 'Heyeavent = 30 april); voor de tweede 3 dagen voor St. Petersavent in den Eust (of ad vincula = 31 juli); voor de derde markt 3 dagen voor St. Catharinenavent ( = 2k november ). Op de genoemde heiligenfeesten begonnen de markten, die zes weken duurden. Drie dagen daarna werd de markttol gesloten 13)• Over de tolprijzen van Batenburg zijn we behoorlijk goed ingelicht. Van Veen geeft een opsomming 1*0 uit het begin van de 1?e eeuw, evenals enkele stukken in het gemeentearchief van Venlo 15) • De prijzen die hierna genoemd worden, zijn de normale tarieven. Tijdens de markten gold het dubbele tarief, terwijl op de 3 dagen voor en na de markten de helft werd berekend. De prijs die rnen moest betalen voor het passeren van de tol met een leeg schip, liep uiteen naargelang het soort vaartuig. Vanaf het begin van de 17© eeuw tot 1681 betaalde .men voor een 'sleiproeder' 16) twee groten, d,ie in het laatstgenoemde jaar gelijk staan met 16|- stuiver 1?)- Voor een schuit gold begin XVII een stuiver brabants 18), vanaf 1621 een alde vlaamc 19), voor een 'hancroeder' 20) een alde groet vlaanis (in 1681 gelijk aan l6f stuiver) 21). De goederen vormen een enorme verscheidenheid, zowel wat soort als maat en prijs betreft. Voor een molensteen, een zarcksteen, een vat olie, een wage 22)
- 55 -
kees 23), een vat botteren, een hoop 24) weets 23), acht wagen onbewerkt ijzer of koper, een pack laecken, een sack wollen, een last 26) calmyen 27) en een kar
vissen betaalde men een looth zilver (vanaf 1681 ge, lijk aan 1 gulden. 8 stuivers) 28). Zen stuck 29) wijn
en een last herings moest rond 1600 tien stuivers brabants o%jbren^en 30); vanaf 1621 rekende men 4 alde groten 31); die in 1681 en later gelijk staan met 3 gulden 6 stuivers 32). Tekst G (1661) stelt met een stuck wijn gelijk: een pĂŻjp 3^) en een oxhoofd 34). Graan werd gesplitst in weeccorn 3$) en hartcorn 36). Dit Ir.atste moet per 100 malder 37) steeds een alde schild opbrengen, v/aarbij per schild werd gerekend 1^- goudgulden, en per goudgulden 66 stuivers, zodat het omgerekend in gewone guldens (van 20 stuivers) bedroeg: 4 gl en 19 st. 38) Het hartcorn mocht de tol passeren voor 4 alde schilden of 19 gl en 16 st per 10C nalder, evenals dezelfde hoeveelheid zout
39). jfen hoop leyen van 9 bij 9 voet bracht 4 alde tornoische groten 40) op 41), per stuk gelijk aan 10 st. brab. 42) of 3 gulden en 16 st. 43) Kout werd vertold per (knye' van 16-18 holt 44) voor 4 st. brab. (gclrk aan 2 gl 13 st) 4.3) of per kribbe van 9 knieĂŤn voor 60 vlaansf. groten luiks goud (gebaseerd op het Luikse muntstelsel), gelijk aan 24 gl 13 st. 46) Voor een stuk 47) laken was men ec-n alde groot vlaams kwjt 48) , voor een ton bier 49) ec-n alde brasjpenning 30). Alleen in tekst A konen nog voor een ton zeep (4^- st. brab.), een last weeaschen $1) of terre ( = teer) (9 st. brab.), 100 wagcnschotten j?2) (7 st. brab.), een schip stokvis (3^ stj brab.) en een deeken 53) ossenvellen (4 st. brab.). Enkel in tekst G komt voor: acht wagen onbewerkt ijzer of koper, die de tol mogen passeren voor 2 looth zilver of 2 gl 16
st. Ook landvoertuigen en vee moesten tol betalen $4). Voor een wagen of kar, die voor het vervoer van goederen werd gebruikt, moest men een half butken 3$) betalen. YJerd hij te koop aangeboden, dan v/as men een heel butken kwijt. \'crd een paard gebruikt als trek-
kracht of rijdier, dan moest de begeleider een half butken betalen, evenals van een koe, een varken, runderen en schapen die niet voor de verkoop bestemd waren. V.'erden ze wel verkocht, dan was men voor een paard een braspenning kwijt, voor één varken en een schaap een moerken 56). Sen biezondere groep vormen nog de stortwaren zoals appelen, kannen en noten, die naar hoeveelheid of waarde werden yertold, evenals een schip met kalk of kolen. Hetzelfde gebeurde ook net alle goederen die in de to Hijs ten niet genoemd werden 57) •> heestal
kwam dit neer op de 25e penning 50), in' navolging van naburige tollen. Zoals geaegd moesten de Keren' van Batenburg hun tolprivileges nog al eens verdedigen, niet 'alleen tegenover Venlo, Maar ook tegenover Roermond, Dordrecht, Rotterdam, Tiel, Zaltbommel, Amsterdam en andere steden die schippers op de haas hadden varen» In de archieven van deze plaatsen aal zeker nog veel over de Batenburgse tol te vinden zijn, maar dat laat ik liever over aan anderen, die dichter bij de bronnen zitten.
I-i. BESGEVOE1' Jr.
floten: 1) K. van Heiningen, 'De Historie van het Land van Kaas en -'/aal, pag. 256. 2) H. van Heiningen, a.v/., pag. 260.
3) Originele oorkonde in Oud. Archief Venlo, inv. nr.
^9; ^) H. Hanssen, 'Inventaris van het Oud Archief der Stad, Hunicipaliteit en Gemeente Venlo', Venlo 1919 (aangehaald als O.A.V.), inv. nrs. 2115, 2119, 2121 , 2126 t.e.m. 2137. 5) H. van Heiningen, a.w., pag, 260; H.D.J. van Sche- 57 -
vichaven, 'Geschillen'.
6) O.A.V. inv. nr. 2129-2, all. 2. 7) O.A.V. inv. nr. 2192-2, all. 3 en inv. nr. 2129-6, all. 1.
8) O.A.V. inv. nr. 2129-2, all. k. 9) J.F. Hierraeyer, 'Bronnen voor de Economische Geschiedenis van het Beneden-Maas-Gebied', 1e deel 1104-1399, pag. 390 nr, 567. Vgl. O.A.V. inv. nr. 2102. 10) O . A . V , inv. nr 2102 geeft hier: i;die onrechte tollen i â&#x20AC;˘ 11) O . A . V . inv. nr 2137- 1K (7-1-1681), pag. 41. 12) O . A . V . inv. nr 2135-5 (23-9-1549): ;'und alle guet gibt, ausserhalb den marckten, zoll, ausgescheiden Geldrische guet, willich Geldrische guet aug zollet van allen guet binnen merckten." Evenzo: O.A.V. inv. nrs. 2137-1E (28-1-1621), 21371F (20-2-1622), 2137-1C (26-7-1623) en 2137-1D (1_5_1676)13) O.A.V. inv. nrs. 2137-1C en 2137-1D en J.S. van Veen, 'Batenburgsche Rechten' in: 'Versl. en lĂŻeded. van de Ver. tot Uitg. van de Bronnen van het Oud Vaderlands Recht'. O.A.V. inv. nr. 2115-1 (begin 17e eeuw) heeft een a f v/ijk end e lezing. De eerste markttol duurt daar tot vrijdags na Pinksteren, de tweede tot eind augustus en de derde tot voor Kerstmis. 14) J.S. van Veen, a.w., pag, 420-21, tekst A. 15) O.A.V. inv. nrs. 2115-1 (begin 17e eeuw, tekst B), 2137-12 (28-1-1621, tekot C), 2137-1F (20-2-1622, tekst D), 2137-1C (26-7-1623, tekst E), 2137-1D (1-5-1676, tekst F), 2137-1K (7-1-1681 tekst G) en 2137-1L (1686, tekst II). 16) Schip met slepend .roer. Vgl..J. Verdam, 'Kiddelnederlandsch Handwoordenboek', pag. 546. 17) tekst B. t.e.ra. G. 18) H. Enno van Gelder, 'De Nederlandse 1-Iunten', pag. 270: stuiver van de Bourgondische Nederlanden. 19) een vlaamse munt. 20) Verdam, a.w., pag. 237: schip met uitgangend roer. 21) tekst C t.e.ra. G. 22) Verdam, a.w., pag. 761: gewicht, verschillend voor
- 58 -
diverse waren. 23) van Veen, a.w., kanttekening: de wage 300 pont. 24) Verdam, a.w., pag. 256: grote hoeveelheid. 25) idem, pag. 772: wede-as ('n soort potas). 26) idem, pag. 323: gewicht en inhoudsraaat. 27) idem, pag. 280: kalmijn, galmei (zinkspaat).
28) tekst A t.e.ra. H. ' 29) Verdam-,• -a-.w. , pag. 585: groot wijnvat. 30) tekst A'. -3-1 )• tekst C t.e.m. F. 32) tekst G t.e.m.E.
33) Verdam, a.w., pag. 466: langwerpig vat. 3*0 J. de Vries, 'Etymologisch Woordenboek', pag. 157: (wijn)vat. • 35) V-erdam, a.w., pag. 779: haver. Tekst C, D en G. vermelden ook nog: gerst, zomerkoren en 'weecsaet'. 36) graan met harde korrels. Tekst C,D en G noemen:
'weyts' (=tarwo), rogh, kool, kool- en raapzaad. 37) Verdam, a.v;., pag. 370: hoeveelheid graan die door iemand tegelijk aan de molen mag worden gemalen, mud. 38) tekst A-H. 39) tekst C-H. 40) H'. Enno van Gelder, a.v;., pag. 27 en pag. 270-71: Franse munt gebaseerd op het Tourse muntstelsel, 41) tekst A-H-. 42') tekst A. 43) tekst G en H. 44) Verdam ,• a. w. , pag. 259: stuk of bos hout. 45) tekst A en H. 46) tekst E-G. 4-7) Verdam, a.w., pag. 585: maat voor stoffen.
48) tekst E-G. 49) tekst C-H. 50) H. Enno van Gelder, a.w. pag. 258: zilveren munt van 2-J groot. 51) zie voor 'weeaschen' , 'weeas' , 'weets': noot 25. 52) Verdam, a.w., pag. ?62: rec'htdradige en gladde dunne eiken planken gezaagd uit over de volle lengte gekloofde stukken. 53) bijvoeging: nider deecken sijn 10 veil". 54) alleen tekst S en F. 55) H. Enno van Gelder, a.w., pag. 258: 1 butken is -Jstuiver. 56) H. Enno van Gelder, a.w., pag. 264: moerken = rauterken, de kleinste in Gelderland gebruikte munteenheid in de 15-l6e eeuw (1/8 stuiver). 57) tekst A en C-G. 58) tekst C, D en G. De 25e penning is k% van de totale waarde.
- 59 -
INHOUD
.
.
Gemeente wapens in Maas en Waal (II)......'.... De grafsteen van Puiflijk. .................... De kael die t'r 'n eind on makte. ..'.......... Mi te porsplank over 't kerrikhof............ Dialektkommissie aan' het werk................ Vondstberichten uit de vorige eeuw........... ĂŻĂŻerkgroepjes voor onzo Rabovitrines. .......... Tempeliers tussen Horssen en Bergharen?...... Hoe ze'tten we een stamboom op?. .............. 'â&#x20AC;˘"Genealogie in Maas en V/aal11. ................ Van Bassem in Appeltern...................... Meneer de Uil................................ Het 'rode boekje'............................ De Tolbrug in Bergharen...................... Postzegelfonds. ............................... Bij de herdenking van het 150-jarig bestaan van de Hervormde kerk te Horssen............. De Batenburgse. tollen en hun tarieven. .......
Blz. 3 5 6 8 10 11 14 1^ 23 28 32 33 39 40 ^7 48 ^>k
DE .nj^STgATISS in dit nummer staan maar ten dele in verband met de tekst. Ze vervullen een eigen funktie. De bedoeling van onze fotopagina's is zeldzame prentbriefkaarten, portretten, tekeningen of ander plaatwerk in bredere kring te verspreiden. \7e willen zoveel mogelijk alle dorpen aan de beurt laten komen. 17 i e in het bezit is van interessant illustratiemateriaal uit het begin van deze eeuw of ouder, wordt'verzocht de redaktie bij haar speurwerk te helpen en de betreffende foto's of prenten met v/at toelichting aangetekend op te sturen aan de redaktiesekretaris. Na verloop van tijd ontvangt u alles in ongeschonden staat terug.
Quviuaiuoaas33/wa
K O i: ï A K T C L A D
VAN D::; nisTORioCHZ VERENIGING • TV/EESÏROMSÏCLAKD • tot beoefening van de geschiedenis van het Land van Haas en V/aal en het westelijk deel van het Rijk van Nijmegen»
redaktie
Jan van Gelder Huub van Heiningen Johan van Os
zomer 1973 nummer 1?
bij het omslag
Het Land van Maas en V/'aal volgens een kaart van omstreeks 1630, berustend in het PJjksarchief te Arnhem, Alg. Vers o Mr. 15« Vgl. II. van Heiningen, 'Tussen Laas en '.Vaal', Dutphen 1971, pag. 33-
y^i?JiLGJii^^3ZLuJi voorzitter
T.H.J. '.Va sui arm Hogestraat 2'*, Druten Tel.: 08870 - 2*f23
verenigingssekretaris
J. ïrijsburg ilaasdijk 20, Apneltern
vicevoorzitter
Tel.: 0887^ -' ^75 J. P. van '.Vezel Kerkstraat 7, Alphen Tel.: Ooo76 - 258
penningmeester
'•':. Th. van den Dobbelsteen Iloefslagstraat 101, Druten Tel.: 08370 - 3107
archiefbeheer
K e j . F. van Oijen ï'olenstraat 5^» Boven-Leeuwen Tel.: 08879 -• 1783
tentoonstellincssekretaresse
i .-e j. G.Y.r. Klabbers Kattenburg ^6, Druten Tel.: 08870 - 2^01
redaktiesekretaris
J.I-,11. van Os Houtsestraat 25, Puiflijk
I^miAATSCïLAP
De kontributie aan de Vereniging bedraagt ƒ 10,-- per jaar, te storten op postgirorekening 2622012 t.n.v. de penningmeester. Het lidmaatschap geeft recht op geregelde ontvangst van het Kontaktblad en de Nieuwsbrief, op deelname aan de bijeenkomsten en exkursies alsmede op het bezoeken van de lezingen, tentoonstellingen, diavertoningen en andere evenementen die door de Vereniging worden georganiseerd.
L
^Tafelut ban broeger Jlonberbberttg jaar fianbtoerfe m ïeeutora en ontótreken Een speciaal nummer van .Jweestromenland", uitgegeven bij gelegenheid van de feestweek „Leeuwen op Stelten" van 10 tot 19 augustus in het jaar 1973.
Met 22 oude foto's van M. J. Rademakers e.a. Tekst en samenstelling :
Sfoïjan ban €>s
De bekendste tabaksplanter in Maas en Waal was Grad (van Woutje) Jansen aan de Molenstraat in Boveneind. We zien hem hier een spijl met droog bestgoed keuren. Op zijn bedrijf werden in de oorlog onder toezicht van ir. H. J. A. Slits 50 soorten tabak beproefd, waarvan Jansen's eigen variëteit „Maas en Waalsche" als een van de beste voor omblad en kerf uit de bus kwam 1). Toen Grad voor de radio verslag deed van zijn ervaringen, zat heel Leeuwen aan de luidspreker.
Hakblok, paal- en heulbank in de klompenmakerij van de Gebroeders van Kerkhof. Derde van links : H. Koopmans.
Frans van Elk (d'n Braauwer) met Herman op de bierwagen in Druten.
Piet en Leo van Oyen me een ris klompen in de deur van hun werkplaats aan de Waterstraat.
D:L DUIJiSKD ASBEID3PLAATS1DN VAN VANDAAG
Leeuwen is een onclernenend dorp. Het biedt van alle dorpen in het Land van Haas en V/aal de meeste werkgelegenheid. In 19^8, kort na de oorlog, telden Leeuwen en V.'arael sa;.?en 527 arbeidsplaatsen. Tweeëntwintig jaar later, in 1970, was dit aantal bijna verdubbeld. De gemeente telde toen 1.031 arbeidsplaatsen. Belangrijkste werkgever in de gemeente V.'anel was en ia de meubelindustrie. In 19^-8 werkten er 360 mensen 'op 't meubelfabriek'. In 1970 v/as het aantal meubelniakers gestegen tot 6^-2. Dat is 62 >' van de arbeidersbevolking. Achtentwintig procent (280 personen) werkt in de kledingen textielindustrie (konfektie-ateliers en brei-inrichtingen). De overige 10 c/j vindt zijn werk in de metaalnijverheid (5 %}i de voedings- en genotmiddelenindustrie (wijn- en linonadefabrieken, bakkerijen, chanpignonkwekerijen - k %} en de lederwarenfabrikage (zadelmakerijen - 1 /j). Tussen 19^8 en 1970 is de s_t_eenindustri.e_ in de gemeente Uaniel te niet gegaan. In 19^-B" werkten er nog 65 mensen (12 ?<) 'op t'n ove'. In 1970 niemand meer, althans niet binnen de gemeente. Toch wist V;amel de laatste 25 jaar zijn buurgemeente Druten .als \-;erkgemeeiite te overvleugelen. Telde Druten in 19^-8 nog 1.237 arbeidsplaatsen, in 1970 was dit aantal gedaald tot 971 i hoewel in Druten de steen- en pannenindustrie behouden bleef, zij het sterk ingekrompen 3)Daar staat tegenover dat de War??else werkgelegenheid zich biezonder eenzijdig en daarom kwetsbaar heeft ontwikkeld. Voor meer dan de helft is zij afhankelijk geworden van vraag en aanbod op de nieubelniarkt. IC e n 'historische ontv/ikkeling' is dat niet. De werkgelegenheidsgeschiedenis van een dorp als Leeuwen heeft — 3 —
er althans geen aanleiding toe gegeven. De 'vaklui van vroeger' waren bepaald niet voor 62 % meubelmaker. 3e v/aren eerder van alle markten thuis en wisselden vaak niet het seizoen van handwerk. In kleine, niet ongezellige werkplaatsen en meer nog onder de blote hemel oefenden zij een rijkdom aan beroepen uit die de arbeid tot een lust gemaakt zou hebben, als hij niet zo slecht betaald t/as geweest.
DZ SLECET1] JAREN VAN T
Pas in en na de oorlog werd er in Leeuwen goed geld verdiend. Dat leidde tot een bloeiende middenstand en een weivoorziene dienstensektor ( drie banken in ĂŠĂŠn straat ). De boeren zagen hun lot verbeterd dankzij de ruilverkaveling, die er voor zorgde dat er in de polder rationele en rendabele bedrijven konden worden opgezet. In het kielzog van de meubelfabrikanten (historisch niet zo'n rare uitdrukking, zoals we zullen zien) kwa:.i de hele bevolking vooruit en vrijwel iedereen profiteert op het ogenblik van een bijna schuinende welvaart. 3r verrezen in Leeuwen komplete nieuwe woonwijken en tientallen rustieke bungalows; oude boerenhuizen werden opgeknapt, kamers bij elkaar getrokken en achter brede ramen in de volle zon gelegd; trotse winkelpanden bieden een golf van goederen en goedjes aan; bijna iedereen heeft een auto, veel echtparen hebben er twee en de jeugd knoert op brommers jarenlang naar de middelbare school of de vakopleiding. De kinderen studeren, bouwen feestjes en de pa'e zitten na vijven in hun pluche tegenover het loerement. liet gaat nu goed in Leeuwen. Je ziet het aan de frisbesproeide gazons, de zonneschermen en de hippe huisvrouv/en. Haar of het zo zal blijven? ; 'Het kan geen stand houden," zeggen de ouwelui. Maar dat zeiden ze tien jaar geleden ook al - en het wil wel eens schommelen in de meubels, er valt nu en dan
_ k -
een te klein bedrijfje uit, onlangs bijvoorbeeld Gelo's Fruitverwerkende Industrie, maar in grote lijnen gaat het steeds beter. De jongeren denken er makkelijk over. Tijdelijke werkeloosheid is 'voor hen geen spook, want de sociale voorzieningen zijn uitstekend. ;''racht maar, zij hebben de slechte jaren niet meegemaakt,!; zeggen de ouwelui. Haar er zijn er steeds minder die dat zeggen, en 'de slechte jaren' verwijderen zich van ons steeds verder. De krisistijd, waarin ook honderden Leeuwenaren voor negen harde guldens in de v/eek aan de kanalisatie van de Kaas moesten gaan werken, ligt zo'n kO jaar achter ons en behoort tot een verleden, dat de heersende generatie van liet ogenblik niet uit eigen ervaring heeft gekend k). Gij die de slechte jaren v/el hebben meegemaakt, vertellen nog van de h'aasopzichter die schreeuwde: :? Aan dat zweet van jullie heb ik niets, bloed wil ik zien.;: Zij hebben in de café's Bouwman horen spreken tot de uitgezogen kleine boeren, zij weten nog wat armoede is: in smout en reuzel een pan piepere bakken onder de walmende petroleunlarnp, roggebrood smeren en er meer afschrapen dan er op ging, de hinkelman vullen net aangewaterde melken pap, de schulp weer met een bandje op de klomp vastspijkeren, een klem aan de broekspijp steken en dan 's morgens on 5 uur door grind en karsporen naar de Maaskant trappen, tenminste als je een fiets had, anders moest je 'n uur eerder vertrekken. Sen rijwiel was een luxueus bezit en werd alleen zuinig gebruikt voor grote afstanden buitendorps. Boer v.d. Ven v/as toen al bang dat zijn arbeiders hun gemakzucht zouden overdrijven, want hij moet voorspeld hebben: ;; 't kum nog zó wijd dé se mi te fieto nó ' t wèèrrek gaon.i! Sij die de krisictijd hebben gekend, kunnen zich niet voorstellen dat de weelde van vandaag nooit meer door slechte jaren zou. worden afgewisseld. Ln misschien is het voor mensen die de beste dagen van hun leven aan 'krabben en bijten' hebben moeten besteden, ook een moeilijk te verdragen gedachte dat het een volgende generatie plotseling gegund zou zijn met een bruin leventje aan de kost te komen. Haar de jongeren, die in welvaart zijn opgegroeid, - 5 -
zien niet in waarom het levenspeil weer naar zo' n prehistorisch dieptepunt terug zou moeten zakken. Heimelijk zijn zij geneigd de'ellende van vroeger toe te schrijven aan faktoren van menselijke schuld: kapitalistische tirannie, slaafse onderworpenheid, bijgeloof, gebrek s.an visie, technische zin en ondernemingsgeest. Beide opvattingen zijn 'onhistorisch'. Vrie in de geschiedenis duikt, al is het maar de geschiedenis van een dorpje als Leeuwen, komt tot de ontdekking dat het leven vroeger niet altijd zo hard en troosteloos is gev/eest als de ouderen ons soms willen wijsmaken. En van de andere kant merkt hij dat de weelde van vandaag ook harde en karige aspekten heeft die de armoede van toen niet kende.
^^i:j)i:ii^pLAj'T]^i3_ JÂŁi^ J^OJSJQ_EN Leeuwen is niet pas na de oorlog een ondernemend dorp geworden. Dat blijkt uit de stukken. De oudste, min of meer systematisch geordende inlichtingen die v;e over het beroepsleven in Leeuwen kunnen vinden, staan opgetekend in het 'Sevolkingsregister 1840-1850' , dat bewaard wordt in de archiefkelders van het gemeentehuis. Daarin v/orden alle toenmalige inwoners opgesomd met naam, voornamen, adres, leeftijd, geboorteplaats, godsdienst en beroep. Het register is voornamelijk samengesteld in de jaren 1oif2-'43. In die tijd - 130 jaar geleden dus - bestond de Leeuwense beroepsbevolking uit ongeveer 550 personen, werkende vrouwen en nauwelijks volwassen jongeren meegerekend. Daarvan staat het grootste deel te boek als arbe_ider, namelijk 227 personen, zonder dat overigens is aangegeven uit v/e Ik soort werk hun arbeid bestond. De kategorie die in grootte op het arbeidersbestand volgt, is die van de pl^nj^ers. Uit vergelijking met soortgelijke registers van andere gemeenten, bijvoorbeeld Druten, waar de registrerende ambtenaar nauw-
- 6 -
keuriger was, blijkt dat met planters voornamelijk tabaksverbouwers waren bedoeld. Sr zijn omstreeks 18^0 in Leeuwen maar liefst 106 planters, dat is bijna 20 % van de hele beroepsbevolking. Het wonderlijke is dat daar niet meer dan 37 j^ajidbou vr e r s tegenover staan. De familienamen van deze landbouwers (Krijnen, van Mook, van Elk, Hol, enz.) wijzen er op dat hiermee alleen de grote zelfstandige boeren bedoeld zijn. Het is wel zeker dat er onder de 227 arbeiders ook heel wat zijn geweest die er thuis een klein boerderijtje met een melkkoe en een mestvarken op nahielden, ün zo zullen de meeste tabaksverbouwers eveneens een gemengd boerenbedrijf je hebben gehad. Toch blijft het een Klerkv/aardige zaak dat 130 jaar geleden de Leeuwense beroepsbevolking maar voor., 'n kleine 7 % uit officiële boeren bestond. Tegenover iedere landbouwer staan ruim 6 arbeiders. Het is dan ook duidelijk dat het nerendeel van die arbeiders niet in de eigenlijke landbouw de kost verdiende. De meeste arbeiders oefenden een of meer ambachten uit, hetzij als vaste .knecht, hetzij - wat wel het vaakst het geval zal zijn geweest als seizoenwerker, van het éne karwei naar het andere zwervend.
SCHOENKAK2ES
Leeuwen kende tussen 18-1-0 en 18^0 een druk ambachtelijk leven, dat ten dele v/el op de landbouw was afgestemd, maar dat zich voor een ander deel toch al sterk buiten de agrarische sfeer begon te bewegen. U r waren op de eerste plaats 25 klompenmakers, maar als we denken dat iedere Leeuwenaar toen klompen droeg, vergissen we ons. Tegenover die 25 klompenmakers treffen we 11 schpenraak ers aan. Het register vermeldt niet of het hier ging om schoenlappers of 'schoenproducenten' . Het is niet uitgesloten dat er inderdaad enkele kleine werkplaatsen zijn geweest waar niet de hand schoenen werden gefabriceerd en die misschien het zool- en - 7 -
overleer betrokken van de twee Drutense leerlooierijen. So woonde er in de Molenstraat te Boven-Leeuwen een schoenmaker die Gradus Horsman heette en afkom-, stig was uit Winssen. Zijn vrouw, Helena van Grinsven, had hij uit Lith gehaald en hij werd. geholpen door een achttienjarige knecht uit Geffen, Willera van der Donk. In dezelfde Molenstraat had zich in 1839 een Peter van Dinther uit Oss ook als schoenmaker gevestigd. In de Bromverstraat onder Beneden-Leeuwen woonde de schoenmaker Theodorus V/inters uit Cuyk, gehuwd niet Johanna Toon-en uit Druten. In de Zandstraat vinden we alweer een 'vreemde' schoenmaker: Peter Hoebocr uit Nijmegen. Zijn vrouw was Johanna van Fulpen uit Leeuwen. Hij onderhield niet hamer en leest 7 kinderen. Aan de Dijk, in hetzelfde pand als de toenmalige katholieke koster (Rijk Sas), zat schoenmaker Jan \Vijnand Hermsen uit Gennep, echtgenoot van Anna Maria Theodora van Horssen. Hij had een Tielse knecht, Dirk ïïouters. In het winkelpand van Gijsbertus de Krijger, ook aan de Dijk, was tevens de schoenrnakerij gevestigd van Antoon van ïïijk uit ïïchteld, die een knecht in dienst had uit Afferden, Coenraad Postulaar. Van de 11 schoenmakers in Leeuwen z:;:jn er - behalve de knechts - minstens 6 van elders afkomstig. Sn daar mogen we misschien uit afleiden dat het hier niet alleen om schoenherstéllers ging, maar ook om producenten, die brood zagen in de Leeuwense schoenniakersnijverheid. Het zou dan ook best kunnen zijn dat de gebroeders Ivo en Kees van Haren, die in het begin van deze eeuw na een leertijd te Kleef begonnen met het vervaardigen van kinderschoenen en zich later met veel sukses in ïïaalwijk vestigden, voortgebouwd hebben op een ambachtelijke traditie in hun geboortedorp. Geboren Leeuwense schoenmakers waren in 1840 Aart ïïollenberg, Arnoldus Smits, Nicolaas van Oyen en Johannes van Os. Als we weten dat de stad ÏTrjmegen op het eind van de 18e eeuw maar k schoenmakerijen met in totaal 17 werklui had 5)» dan mag de Leeuwensc schoenmakersnijverheid zeker belangrijk worden genoemd.
- 8 -
IP"
KLOMPENMAKERS
De bekendste Leeuwense schoeiselfabrikanten, de Gebroeders van Haren, zijn overigens als kj^m£_enrna_kers_ gestart. Tussen I8*f0 en 18^0 staan er al een Johannes en een Gradus van Haren, beiden aan de Dijk, als klompenmaker te boek. De oudste geboorteakten in het gemeentearchief, die in de Franse tijd zijn opgemaakt, vermelden als beroep van de vader hier en daar saboti_g_r (klompenmaker) en het gaat dan steeds om vaders die zelf in 1700 geboren en opgegroeid zijn. De klompenmakerij is ongetwijfeld het oudste ambacht in Leeuwen dat op grote schaal beoefend werd. L:jna 5 7-' van de beroepsbevolking vond omstreeks 184-0 in de klompenmakerij haar brood. Het vak was ook bijna helemaal in handen van autochtone Leeuwenaren. De klompenmakers Theodorus van den Hatert, Jan van Ommeren (Florestraat), Geurt Geurts (Boveneindse Eingkade), Hendrik Janssen (Molenstraat), Antoon van Tiern (Dijk), Arien en v;illem van Kruisbergen (V/aterstraat) , Kornelis van Os (Achterstraat), de Kinderen van de Pol-van I'ïook en Dirk van de Pol (Dijk), Arien, Francis, Hendrik en üillem Walraven (Dijk en Zijveld) , Otto van Zwam (Liestersteeg) , Francis van Beuningen (Sandstraat) en Jan van Os ('t Zand) waren allemaal in Leeuwen geboren en getogen. Alleen Aldert van Woezik en Hendrikus van Keerenbeek (beiden aan de Dijk) kwamen uit Deest; Jan Barend Feek (Brouwerstraat) kwam uit Vianen, Johannes Boogaards (Achterstraat) uit Beesd en Johannes Sterkenburg ('t Zand) uit V/amel. Het valt op dat ook de 'vreemde' klompenmakers gewoonlijk niet zo ver uit de buurt kwamen en vaak met Leeuwense vrouwen getrouwd waren: Peek niet Allegonda Schiltmans en Boogaards met Johanna Brans. Nog in 1958 rekende dr. Jan van Bakel Leeuwen tot de voornaamste klompenmakcrscentra van Nederland 6).
.9-
KZHK EN STAAT AAK DE DIJK
V/at ook opvalt is dat veel klompenmakers en ook schoenmakers gevestigd waren aan of in de nabijheid van de Dijk. Klompbomen kwamen niet alleen met de malle jan, maar mogelijk ook per schip aan en zeker is dat er heel wat risten klompen met de boot zijn afgevoerd. Uit het hele bevolkingsregister blijkt dat Leeuwen tussen 18^0 en 1850 sterk op de rivier was georiënteerd - iets wat trouwens ook voor het buurdorp Druten geldt en wat tot in de Tweede Wereldoorlog heeft voortgeduurd. Leeuwen was de Dijk en de Dijk was Leeuwen. Zowel de hervormde als de katholieke kerk stonden in 1840 aan de Dijk. In het dijkpand nr. 69 in Boveneind, dat met sloopmateriaal van de Puiflijkse kerk (Oude Toren) in 1821 was opgetrokken, woonde predikant I'icolaas Adrianus Kuiperi uit Schoonhoven. Iets verder westwaarts, voorbij de Molenstraat, vonden we en vinden we nog de hervormde school, waaraan in "l8*fO Samuel Koenraad van Valkenburg uit Tiel als s_clipoJLonderwijz_er_ verbonden was. "en katlioliekp school bestond er blijkbaar nog niet. V'.-el hield de,familie Krijnen in het eveneens aan de Dijk gelegen Huize Leeuwen ('De Poort') er een eigen, katholieke hu i so nd e r wrjz e r op na. Dat was de 26jarige Peter Johannes Wiechen uit Zeeland, die misschien ook les gegeven heeft aan de roomse kinderen in het dorp. In Huize Leeuwen zetelde 'Jillem Krijnen als po 1derontvanger. Hij woonde ongehuwd in bij zijn broer, de heerboer Gradus Krijnen, die getrouwd was met Alarda Maria Story uit Dreumel. In De Laan, een verscholen straatje 'onder de Dijk1, vinden we op nr. 123 Kikolaas Fox, de veJLdwa c h t e r. Dijkpand nr. 126 werd bewoond door de hervormde rjjksontvanger Georg Frederik Schadd, geboren in ïïamel, gehuwd met Klazina van Os uit Heerewaarden en gezegend met 7 kinderen. - 10 -
Café Jurriëns (nu ,,De Pelikaan") in de barre winter van '39-40, toen een ijsdam in de Waal gevaar van dijkdoorbraak veroorzaakte. De Nederlandse strijdkrachten waren paraat om de
dam te bombarderen. Op de voorgrond Jurriëns' schokker.
Adriaan Sengers, Leeuwen's grootste paardenhoef, bij zijn boerderij aan de
Achterstraat
(nu Van Heemstraweg). Gubbels en Vermeulen tonen twee staaltjes van wagenmakerskunst de korte kar en de kruiwagen.
Aan de loswal . b i j Sientje Mulders is een schip hout aangekomen voor Salet's Machinale Meubelfabriek. Het ,,schip met geld" is later gearriveerd, maar niet alleen voor Salet.
Zijn buurman was de burgem__e_ester: George Frederik Albert lleijnhardt, 67 jaar, hervormd, maar in Leeuwen geboren. Vijftien huizen verder woonde Franciscus Verploegen als rustend__£astpor, in één pand met kleermaker Hendrik van Deenen uit Deest. De pastoor kwam uit Altforst en was in 1809 tot parochieherder van Leeuwen benoemd. In 1828 had hij aan de Dijk het inmiddels verdwenen kerkhof laten aanleggen. Acht jaar later, in 1836, liet pastoor Verploegen ter vervanging van de bouwvallige schuurkerk naast de begraafplaats een voor die tijd fraaie kerk bouwen, waarvoor Rijkswaterstaat oen subsidie van 11.000 gulden verleende. Op 17 maart 18.38 deed Verploegen afstand van zijn ambt en droeg de parochie over aan zijn katrelaan, Petrus van Zeeland uit Wijchen. De nieuwe pastoor bouwde in 18^0 een nieuwe pastorie, de zogenaamde 'Staf', thans woonhuis van Statenlid Uilly Hol. Het rüjk investeerde in deze bouw "een bijdrage van 500 gulden. Petrus van Zeeland woonde in de enorme pastorie achtereenvolgens samen Liet de k_ap_e_la_ans Johannes Barten uit Eeers (18^1), Theodorus Smitz uit Kegen (18^-2), Johannes Taabe uit Ravenstein (18^-5), Josephus v.d. Karck uit Grave (1856) en Cornelius Rcijnen uit Wanroy (1865) 7). Kun dienstmeid was Jantje Otte de Vree uit Leeuwen.
VLEESHOUWER ^N SLACHTERS I'iet alleen de hervormde en de roomse godsdienst waren aan de Leeuwense Dijk vertegenwoordigd, ook de joodse. Zeven huizen verder dan pastoor Van Zeeland woonden de vloe_shpuwers ilichiel en Abraham Kohen van der Steen. Zij «varen respektievelijk 62 en 50 jaar en stonden te boek als Israëliet. Van oorsprong waren zij geen gewone slagers en zeker geen huisslachters. Ter omschrijving van hun beroep werd uitdrukkelijk het woord 'vleeschhouwer' gebezigd. Ook de priesteraandui- 11 -
ding Kohen in hun naam zou er op kunnen wijzen dat zij van huis uit het rituele slachten beoefenden. Er woonden in Leeuwen nog 2 andere sla_ger£: Gradus Lemmers en Nikolaas van Gelder, beiden aan de Achterstraat. Hun beroep (tot op heden in dezelfde families gebleven) werd niet met het plechtige woord 'vleeschhouwer', maar gewoon met 'slagter' aangeduid. Misschien hebben de joodse gebroeders Kohen van der Steen 'koosjer' (rein) vlees voor hun geloofsgenoten bereid, maar dan moeten zij dat toch wel hoofdzakelijk buiten Maas en Uaal te koop hebben aangeboden, want er woonde hier raaar 'n handjevol Israëlieten en ook in Druten zaten in die tijd nog 2 joodse vleeshouwers 8). V'aarschijnlijker is dat zowel de Leeuv/onse als de Drutense joden (onreine) varkens, koeien, schapen en paarden hebben geslacht en 'uitgepond' voor de hele bevolking. De verhouding tussen joden en kristenen schijnt omstreeks 18^0 heel gemoedelijk geweest te zijn. De gebroeders Kohen van der Steen hadden in l8'c3 een katholieke dienstbode, üilhelmina van Kerkhof uit Horssen. Zij was 27 en werkte al sinds 1832, dus vanaf' haar 17e jaar, bij de joodse vleeshouwers.
SCHIPPSIiS EN VISSERS
Dat Leeuwen zo sterk op de Dijk was gekoncentreerd, lag overigens niet aan de godsdienst, maar eerder aan de natuur. De Dijk bood veiligheid bij overstroraingsgevaar. Een dijkhuis lag gewoonlijk hoger en daarom gunstiger dan de rest van het dorp. De Dijk beschermde de mensen tegen liet water, maar aan de andere kant bood het water de mensen-ook levenskansen. Voor de landbouwers zijn de telkenjare overstroomde uiterwaarden altijd een vruchtbaar weide- en hooiwinningsgebied geweest. Pas in onze tijd dreigen ontgrondingen en watervervuiling daar een eind aan te maken. Maar tegelijk bracht de rivier de mensen buiten het tamelijk gesloten cir- 12 -
cuit van de agrarische samenleving. 'Ten eerste leverde de rivier voedsel in de vorm van vis. Ten tweede vormde zij een handelsroute. Vóór de revolutie van 1795 had de stad Nijmegen al k2 beurtschepen: 19 op Rotterdam, 6 op Amsterdam, k op Gouda,
k op Haarlem, 2 op Dordrecht, 2 op Den Bosch, 2 op Den Haag, 2 op Middelburg en 1 op Leiden. In 17S.1' kón je iedere dag met een beurtcchip van Nijmegen naar Go-. rinchem, Dordrecht of Rotterdam 9)- De meeste van d o-r ze schepen moeten Druten en Leeuwen gepasseerd hebben. Er v/aren aan de Dijk meerdere aanlog-plaatsen, loswallen en 'bollen'. Tot in de dertiger jaren van deze eeuw is het nog mogelijk geweest om per schip over de Strang door te varen tot in Boven-Leeuwen, althans tot 'de bol' bjj de Tesstraait (vroeger Tesjtstraat) tegenover café 'De Gouden- Wagen'. Haar niet alleen Fijmeegse en Botterdamse boten .legden in Leeuwen aan. Het dorp had tussen 1840 en 1o50 zelf 16 schijop_e££. Eehalve hun boot hadden zij allemaal een huis aan de Dijk. Enige uitzondering v/as
Licliiel Enians uit Alphen, die met zijn vrouw Johanna Maria van Emmerloot en hun 6 kinderen wel in de gemeente Wanel ingeschreven stond. Haar de samensteller ven het register heeft er de aantekening b:j gemaakt; "hebbend geen domicilie als wonend aan boord van hun vaartuig. :; De overige schippers waren merendeels in Leeuwen geboren en hadden er veelal domicilie in hun ouderlijk huis. De Leeuwense schippers zijn: Peter, Kornelis.cn Hendrik van Kessel, Johannes van Oort, Jan Salet, Kor-
nelis, Jan, Dirk, Bernardus en Gerrit v.d. ïïeerd, Francis Pool en Ansum Schonenberg. Verder vinden we als schipper aangegeven: Francis Krielen uit Appeltern, Francis Peter Brugman uit Ubbergen en Hendrik
Burgers uit Gent. De 16 schippers waren echter niet de enigen die hun kost verdienden op de rivier. Sr stonden nog 6
andere Leeuwenaren ingeschreven als visser. De eerste is Gerrit Udo uit Hee.rewaarden, die inwoonde bij de hervormde schipper Johannes van Oort. Haar hij vertrok in 1845 naar Tiel. De driehoek Heerewaarden-Appeltern-
Druten is van oudsher een visserscentrum geweest. Met
i
- 13 -
houten schuiten (later ook ijzeren schokkers, vaak omgebouwd op de Leeuwense werf van Sltink) voeren de vissers uit deze streek Haas, Waal en PJjn op en af, tot in het kustgebied of diep in Duitsland. De visvangst was gericht op zalm, steur, houting, elft, fint, prik en paling: allemaal trekvis die in de loop van deze eeuw door watervervuiling en sclieepvaartdrukte grotendeels verjaagd of uitgestorven is 10). De volgende visser vinden we in dijkpand nr. 261. liet was Kornelis Kol, getrouwd met Johanna v.d. Berk. In de helft van pand nr. 265 vroont de visser Peter Kooiraans met zijn-vrouw Anna v.d. Lucht. Ook zijn broer Johannes, twee huizen verder en getrouwd met Maria Anna Koopmans, leeft van de visserij. Nr. 286 aan de Dijk is een heel druk bewoond pr.nd. Daar zit aan één kant de winkelier Gijsbertus de Krijger net Allegonda van Dodev/eerd en L\- kinderen. In hetzelfde gedeelte is blijkbaar de schoenmaker Antoon van 'Tijk net zijn knecht plus het echtpaar Johannes Sclielkens en Wilhelmina van Dodeweerd met 1 zoon gehuisvest. Vat Scnelkens uit Hoge Zwaluwe voor de kost doet, is niet aangegeven. In de andere kant van het huis woont Nikolaas Hol met Allegonda Smits en 8 kinderen. Hol is visser. In totaal heeft het pand op het moment van de registratie 21 bewoners. Van 'gezinsverdunning' r/as dus rond 1840 nog geen sprake. V.'e l verschafte de vis velen brood. De zesde visser, Dijk 311, is weer een 'vreemdeling': Jan van de Lucht uit Kuilenburg, getrouwd met nillemina Vink uit Leeuwen.
3CHESPSTIÏIMEULUI
De scheepvaart was de vorige eeuw al aan ambtelijke regelingen onderworpen. Sr bestond een bakenen loodsdienst, waarvoor in Leeuwen twee 'ambtenaren te water' waren aangesteld. Hoofd vari de dienst was - 14 -
Jan Hendrik van Kessel uit Bruten, 7^ jaar, die, alvorens naar Dijk 265 in Leeuwen te verhuizen, eerst in Tiel moet hebben gewoond. Zijn beroep is ' bakejimeesjber of loo_ts' . ïlij moest de bakens verzetten en vreerade schepen langs ondiepten in de Strang naar de Leeuwense loswallen loodsen. Op zijn leeftijd zal hij die taak wel veelal overgelaten hebben aan zijn in Tiel geboren zoon Hendrik van Kessel, die ook ingeschreven staat als 'loots'. Hendrik woonde in dijkpand nr. 289. Hij was getrouwd met Antoinetta Brouwers uit Afferden, had 5 kinderen en een 16-jarige dienstbode uit V/'inssen, Maria Gijsberts. De loodsdienst betaalde blijkbaar goed. Zestien schippers, zes vissers en twee loodsen maken dat er omstreeks 18^0 in Leeuwen 2k gezinnen op het water hun brood verdienden. Ongetwijfeld zal ook een deel van de Leeuwcnse arbeiders nu en dan als schippersknecht of hulpvisser nee uitgevaren zijn. Haar daarbij bleef het niet. Er werden in Leeuwen ook schepen gebouwd en gerepareerd. De oudere generatie in Leeuwen weet nog goed dat op de plaats waar nu Van Heek's Houthandel gevestigd is, vroeger de 'IJzeren V.'erf' van Meijer lag. Het 'Blok van Meijer' herinnert nog steeds aan de tijd dat de Leeuwense scheepsbouwer in deze huisjes zijn v/erkvolk onderbracht. In 18^0 was heijer's \7erf nog niet zo groot, £Cheep_s_tiuimernian Kornelis Meijer, in 1801 te Leeuwen geboren en getrouwd met Jakoba van Kook, werkte toen vermoedelijk niet één of twee knechts, onder wie de 20-jarige Eernardus Toonen, ook uit Leeuwen. Hij deelde zijn huis, behalve met 6 kinderen en 2 dienstmeiden, met zijn broer, de winkelier Geurt Meijer, en met timmerman Kornelis van Helmond uit ïïamel. Of Van Helmond als timmerman óók op de v/erf werkte, vermeldt het register niet. v;e weten alleen dat hij getrouwd was met Geertruida Scheren uit Druten. Wel woonde er, ook alweer aan de Dijk, op nr. 283 a, nog een andere scheepstimmermansknecht: Antoon Godfried Hutniacher, wiens geboorteplaats niet aangegeven is, misschien omdat het een Duitse was en de ambtenaar de naam niet kon spellen. Hutmacher was getrouwd met Maria van Lent uit Leeuwen. V/aar hij werkte, is evenmin duidelijk. Mogelijk
l
- 15 -
bij zijn buurman, '•/illem Meijer, die bij het dijkpand nr. 284 ook een scheepstimmcrbedrijf exploiteerde. V/illera zou dan eveneens één knecht hebben gehad. Maar blijkbaar kon hij het in Leeuwen niet ' r i e m e n ' , want op 19 decenber 1846 vertrekt hij met zijn vrouw Anna van Kessel naar Nijmegen.
D2 'HOUTEEEN WERF'
Kornclis Meijer zette zijn scheepswerf, voort. Dat kon ook best, want hij had zes 'opvolgers: Kikolaas, Johannes, Willern, Gerrit, Gradus en Antonius. Hoewel zijn bedrijf later de naam 'IJzeren V/erf' kreeg, 'timmerde' hij oorspronkelijk uiteraard houten schepen. Maar Meijer ging met zijn tijd mee, breidde flink uit en schakelde naderhand op plaatwerk en klinknagels over.
In de tweede helft van de vorige eeuw ontstond er niettemin in Leeuwen toch weer een tweede scheepswerf, geen familiebedrijf, maar een firma met 5 vennoten: Hanus van den Heuvel (direkteur), Dorus van Lent, Hannes van Teeffelen., Jan Gubbels en Wim Salet.
Van huis uit merendeels timmerlui, begonnen zij onder de Dijk, ongeveer tegenover slagerij Lemmers, met de
bouw en vooral met de reparatie van houten boten. Ter onderscheiding van Meijer1 s'Scheepsbouwbedrijf kreeg deze reparatiewerf in de volksmond de naam 'Houteren 'Verf'. Groei zat er niet in, want het tijdperk van houten vaartuigen begon af te lopen. De opdrachtgevers waren voornamelijk kleine buurtschippers en vissers, die met herhaalde reparatie het leven van hun schuit en hun kostwinning wilden rekken. Stukgeslagen en verrotte zwaarden moesten hersteld worden. Spleten tussen de boordplanken werden niet hennepstrengen opgevuld, met houten hamers aangeklopt en dan dichtgeteerd. Direkteur Hanus van den Heuvel, die erg nauwkeu- 16 -
rig de boekhouding bijhield, r/erd oud en ziekelijk. Firmant V/im Salet, zelf een fijne timmerman, zag voor zijn zonen Jan, V'irn, Toon en Thé geen toekomst in.de 'Houteren Werf' en stuurde hen naar Meijer, bij wie zij in de houtloods werkten. In zijn vrije tijd hielp de jonge Wim Salet direkteur Manus van den Heuvel niet de boekhouding. Even stipt als zijn baas verwerkte hij de netjes opgeschreven uren die er aan een opgekalefaterd schip besteed waren. Gezanenlijk bogen de firmanten zich dan over 'het ceel' en besloten gewoonlijk het eindbedrag te verlagen, omdat ze van tevoren wisten dat de schipper het toch niet kon betalen. Omstreeks 1910 lag de 'Routeren Werf' op sterven, lianus van den Heuvel was overleden, de andere firmanten timmerden nog wat aan, maar V'im Salet senior smeedde het plan hun aandelen op te kopen voor zijn zonen en de 'Ilouteren ïïerf' om te zetten in een 'Ijzeren' . De zonen Salet hadden intussen het vak bij Meijer wel geleerde Jan had er zich- ontwikkeld tot scheepstekenaar. Haar vader \i7irn wist dat zijn medefirraanton in de 'ï-Iouteren '.-'erf1 op een bod van zijn kant nooit zouden ingaan en daarom liet hij zijn vriend Grad Jurriens, zakenman en ' vissersbaas' , het handeltje drijven. Het kwam tussen Jurriéns en de firmanten tot een akkoord, maar toen de notaris hoorde dat de transaktie niet voor Jur-iens zelf was, weigerde hij de koop te beschrijven. Scheepsbouwer Meijer kreeg lucht van de zaak en sloeg toe. Hij nam do aandelen over en daarmee was het lot van de 'Routeren V.'erf' bezegeld.
MEUBELMAKERS EII NOG ESKS MEUBELMAKERS
De jonge ïïim Salet nam onmiddellijk ontslag bij Meijer en ging in de leer bij Stef Segers, in zekere zin de vader van alle Leeuwense meubelmakers. Segers maakte meubels met de hand en zijn bedrijf is ook lateiniet tot machinale serieproduktie overgegaan, het is altijd een 'individuele meubelmakerij' gebleven. De
- 1? -
oude Segers was overigens niet erg genegen de geheimen van zijn vakmanschap aan Salet over te dragen. Bij liet afschrijven werd de leerling 'de geut' op gestuurd, waar hij voor vrouw Segers de wasmachine moest draaien.
V/im Salet werd dat moe en begon op 'de deel' van zijn ouderlijk huis een eigen tirnmerwerkplaats. Vrouw Antoon van Elk had ergens 'n paar noten stammen liggen en vroeg de jonge timmerman of hij er geen ameublement van kon maken. r/im ging met de handzaag aan het werk
en het lukte. Haar van meubels alleen kon hij niet bestaan. Hij trok er op uit om kapspanten en kozijnen te maken. Voor kar boer lieijer timmerde hij een ruif en bij Mina Kuppen in de Zandstraat poetste hij het kostbare
antieke meubilair. ?JL!L kof enveld Kina Kuppen, grootgrondbezitster en in het eerste kwart van de-ze eeuw de' wandelende bank' voor half Maas
en VTaal, was eea kleindochter van V'illem Dorainicus Xuppen uit Beuningen en 7/illielmina Uijnakker uit Puiflijk. In het bevolkingsregister van 18^0-1850 staat Kuppen ingeschreven als assessor (wethouder ten plat-
telande). Hij was toen ?1 jaar en leefde met vrouw, 3 dochters, 2 knechts en 1 dienstmeid in de fraaie, met hoog geboomte omzoomde villa aan de Zandstraat,
waar na de oorlog kaalslag 'en gemeenschapsgebruik voor een geleidelijke aftakeling hebben gezorgd. De beroemde Mina, die alles behalve dol was, leverde Wim Salet werk en later ook grond voor Salet's Machinale Meubelfabriek. Zij had een korenveld aan het noordelijk deel van de Brouwerstraat. Vanwege de ligging dichtbij 'de loswal van Sientje Mulders' vond ',":im Salet dit terrein een geschikte plaats om er een gemechaniseerde meubelmakerij op te vestigen. ĂŻlina Kuppen vroeg
toen al f 1,50 per meter voor de langs de weg en Ć&#x2019; 1,-voor de verderop gelegen grond. Maar de koop ging door. In het jaar 1919 werd de eerste steen gelegd voor de huidige fabriek, die te beschouwen is als de moeder en grootmoeder van vrijwel de hele Maas en Waalse meubelindustrie. - 18 -
Ket winkeItje De zaak werd voorzichtig opgezet. Jan -Salet, de oudste zoon van scheepsbouwer '"rim, was getrouv/d en bleef voorlopig als tekenaar bij Meijer werken. Tenminste overdag, 's l'Iachts werkte hij op de meubelfabriek. Toon Salet, na zijn diensttijd Thé en tenslotte ook Ben kv.rar.ien in dienst van de jonge firma. Vóór de werkplaats werd een ruimte gebouwd die als meubelwinkel diende voor dorp en streek. Behalve tafels, stoelen, ledikanten en buffetten bood Salet in dit winkeltje ook schilderijen en spiegels met gebeeldhouwde lijsten aan. Maar in Leeuwen zelf was geen grote winst te behalen. De jonge meubelfabrikanten wilden de grote markt veroveren met machinaal seriewerk. Jan en ïïini togen naar Rotterdam en kochten er voor ƒ 2400,—machines. V'im had intussen een advertentie uitgeknipt waarin een ex-neubelfabrikant uit Gouda, een zekere v.'olf, zich aanbood als adviseur en verkoper. Hij nam de man in de kost en gaf zijn vrouw opdracht hem goed te eten te geven; voor zijn drinken zorgde V/o l f zelf. Hrj leerde de gebroeders Salet hoe ze op hun machines series van 24 konden maken, en hij trok ook het land in om ze aan de man te brengen. Rpmpjsn Onder de meubelhandelaren in de stad bestond grote weerstand tegen het machinale werk. Echte meubels, zeiden ze, werden alleen bij Pander in Den Eaag gemaakt - met de hand. Haar de konkurrerende prijzen van de fabriek dwongen hen tot afname. Het begon bij Salet overigens pas goed te lopen, toen er een overeenkomst gesloten werd niet de grossiers' Pronk en Stredel in Den Haag, die gespecialiseerd waren in de verkoop van stoelrompen aan zelfstofferende meubelhandelaren. Salet kreeg ƒ 2,25 voor.een in Jugendstil uitgevoerde beuken romp en 30 cent meer voor een met de rasp ge-
- 19 -
vijld Queen Ann-stoeltje. De werklui verdienden 'n gulden of vijftien per v/eek. De fabriek draaide in liet begin op een Diesclrno • tor, die dcor middel van netcrslange drijfriemen zr'n energie arai de machines doorgaf, maar al gauw word er met een eigen generator stroom opgewekt en de procluktie geëlektrif i coerd. KV.rrcvrachcen vol lompen . wert/er door Hanncske van Wolferen en Bartje van Aanholt in Tiel naar het station gebrac'at. ;!ïlogo vrachten v/<.v?oii onze tro-öc,;; vertelt de inmiddels hoogbejaarde V.'in oalet, de laatste ovc-rlovonde stichter van ie xc.jriek. • Kinderen en kleinkinderon Salet's liachiïialc Meubelfabriek hoeft kindoren en kleinkinderen gekregen» De eerste dochter was Van i^-c-l-
der-van Os aan de Y/aterstraat, in het bcgi:i (orro b'.-eeko 1929) gevestigd in de ' benneninalcerij' van de 'Grcte Kees' (van Gelder). Twee van de drie firmanton van deze fabriek (de 'Kleine Kees' en Johan van Os) hadden bij Salet het vak geleerd. De 'Kleine Kees' (van Gelder) had zelfs nog bij Meijer op de werf gewerkt. Ook de stichters van andere bekende Haas en V/aalse meubelfabrieken (V'ébé, Zondag, Trio, Gcretti) leerden bijna allemaal het vak bij Salet. Uit Van Geldervan Os en Wébé werden weer kleindochters geboren, toen vooral na de oorlog menige meubelmaker met of zonder sukses voor zichzelf begon. Eigenlijk staat alleen Eltink (\7ijchen en Lccuiven) buiten Salet's grote mcubelfauilie, maar het is wel merkwaardig dat ook de Eltinks een scheepswerf hebben geëxploiteerd. V/e mogen gerust zeggen dat de industriële irapuls in Maas en \7aal is uitgegaan van de rivier, die het 'gesloten circuit' van de agrarische samenleving al vroeg doorbrak. Als bewijs daarvan liggen fabriek en toonkanicrs van Salet nog steeds in de nabijheid van de Dijk. Maar het geldt eigenlijk ook voor de oudere steenfabrieken, die voor grondwinning en transport sterk van de rivier afhankelijk waren en daarom meestal te vinden zijn in de uiterwaarden. - 20 -
Leeuwense schokkers op de Duitse Rijn. Voorop de vissersboot van J a n t j e J u r r i ĂŤ n s , dan die van Van Zandvoort. De schokkervisserij is pas in het begin van deze eeuw van Heerewaarden naar Leeuwen overgewaaid. Ze was gericht op de palingvangst en werkte met de zogenaamde ankerkuil in snelstromend water achter de kribben. In 1913, toen dit romantische plaatje werd gemaakt, lagen er tussen Heerewaarden en de Duitse grens 151 schokkers, die zich in de â&#x20AC;&#x17E;gesloten tijd" - van l april tot 3 mei - tot ver in Duitsland de Rijn op lieten slepen. Ze voeren niet op eigen kracht 2). Wat op Van Zandvoort's boot aan de mast hangt, is geen zeil, m a a r het netwerk van de opgetrokken k u i l . De viss.ers woonden aan boord in de roef, die verwarmd
werd met een duveltje, waarop ze zelf ook kookten. De gevangen aal werd in de beun levend mee naar huis gebracht.
Werkeloze schokkervissers op het ijs. De Waal „zit". We herkennen op de foto bekende figuren als Kooimans, Van Hees en Gubbels.
;n
De „Ijzeren Werf" van Meijer. Rechts „Café 't Hemeltje". De baby op de fiets is Harry van Heertum, vastgehouden door zijn vader. Het plaatje is van ±1906.
WINKELIERS., MAnSKEAMSPxS EN PARLEVINKIS3 • . ( » »
Schippers, vissers, loodsen en scheepstin.icrlui bij elkaar gerekend, is het zeker dat er rond 1840 in Leeuwen 28 kostwinners van het ¥/ater bestonden. Dat is ruim 5 % van de toenmalige beroepsbevolking, een cijfer dat het percentage officiële landbouwers dicht benadert. Haar vermoedelijk hebben er zijdelings nog veel meer mensen van de rivier geprofiteerd. De seizoenarbeiders noemden we... al. Leeuwen had bovendien 1.7 w^^eJ3^_e_rs, 2 nargkramers en 1 ko£p_man, dus 20 neringdoenden: een groot aantal voor een dorp van ongeveer 2000 inwoners (1 op 100). Waarschijnlijk trokken velen'van hen als p_arlevinkers met hun koopwaar de rivier op en van de andere kant zullen de aanmerende schippers vaak hun inkopen in de Leeuwense- zaken hebben gedaan. Van de 17 winkeliers woonden er in elk geval met zekerheid 7 aan de Dijk, enkele andere in de direkte nabijheid. De koopman, Matthijs Mulders van de loswal, zat buitendijks op nr. 161 aan het dijkvak tussen Waterstraat en Brouwerstraat. Hij en zijn. vrouw. Agnes van den Heuvel waren Leeuwenaren van geboorte. Maar 8 van de 17 winkeliers kwamen van elders: Z/eger P.obbemond in Boven-Leeuwen kwam van IJzendoorn; marskramer Jan Simon van den Hof en winkelier Jan Tzoon Janssen uit Druten; Josephus Geurts aan de Molenstraat uit Geysteren, maar hij had een Leeu?/ense vrouw, Geertruida Doniensino. De hervormde winkelier Rudolf Goijer, ook aan de Molenstraat, kwam uit Grave en zijn vrouw, Frientje Itzerd Kuipers, zelfs uit Grouw. Hendrik Wikkels aan de Brouv.'erstraat was met zijn vrouw Kornelia van Elk, 7 kinderen en de dienstbode Maria. Smits in 18A-0 uit Af f orden gekomen, maar zijn geboorteplaats was het vóór de Haasverlegging eveneens tot Maas en Haal behorende Keent. Kornelis van Wam el, Dijk JOk, kwam van Maurik. In 't Zand, op 21 a, - 21 -
woonde een gemengd gehuwd \vinkeliersechtpaar: Johannes Trijber uit Wageningen en Catharina Staatsen uit Buren. Hij is hervormd, zij rooms. Hij staat als winkelier, zij als koopvrouw te boek. Het jonge paar (30 en 24) woonde in bij de schoonmoeder (of omgekeerd): Hendrika Staatsen, geboren te 3t. Hubert in 1792. Tenslotte vinden we in de Zandstraat nog de uit Didarn afkomstige winkelier Jan Peters. Er valt onder de Leeuwense winkeliers van die dagen een hoog percentage 'import' te konstateren, wat er - zoals bij de schoenmakers - op wijst dat er in Leeuwen goede zaken werden gedaan. De geboren Leeuwense winkeliers zijn merendeels dames: \7illemina van den Keuvel, Maria van Elk, Maria van Aalst, de weduwe Sophia van Eik-Scheren en de weduwe Jacoba van Kesselvan wolf eren. De heren zijn: Antoon van Oyen, Gijsbertus de Krijger, Gradus Sas en Geurt Meijer, een broer van de scheepsbouwer.
HERBERGIERS ÉN GEIISIÏ-iE TAFPERS
Een andere tak van neringdoenden, die ongetwijfeld geld verdienden aan de (wel)vaart op de rivier, zijn de bakkers en de liejrjaejrgjl.e^rs. Leeuv/en zorgde tussen 1840 en 1850 goed voor zijn nat en droog. Het dorp telde 7 als zodanig ingeschreven herbergiers en 9 bakkers. Van de herbergiers woonden er 4 of 5 s-an de Dijk. Het zullen overigens niet allemaal schipperscaf5's gev/eest zijn. De weduwe Jan van der Donk-Sraits zat met haar herberg (zonder nadere adresaanduiding) ergens vooraan in Boven-Leeuwen. Gradus de Ruiter had zijn herberg ook in Boveneind aan de Dijk, op nr. 64 a. Het volgende dijkcafé bestaat waarschijnlijk nog: dat van bakker Brunst, voordien Hopman. Het had in 1842 nummer 67 en deze nummering geeft aan dat het dicht in de buurt van de hervormde pastorie (nr. 69) gestaan - 22 -
moet hebben. 'Kerk en kroeg' was onder de hervormden wel geen gebruikelijke kombinatie, maar wc moeten niet vergeten dat de oude katholieke kerk van Leeuwen vóór de Hervorming stond waar nu de Boveneindse r'iel ligt: het gebouw, toen in protestantse handen overgegaan, moet omstreeks 1?00 bij een dijkdoorbraak weggeslagen zijn. Café ' Uistaria' van bakker Brunst herinnert tot op heden aan de tijd dat het hart van Leeuwen tussen 'De Poort' en de Molenstraat lag, aan de Dijk. In 10^0 had het nieuwe puriteinse geloof van de hervormden zich blijkbaar al verregaand verzoend met de oude sensus catholicus van de roomsen die kerk en kroeg even dicht bij elkaar bracht als hemel en aarde. De toenmalige bewoners van 'l.istaria' symboliseerden die verzoening in hun huwelijk. ...De hervormde kastelein Salomo n van den Berg was getrouwd met de katholieke Geertruida van Leur. Wel een schipperscafé v/as waarschijnlijk de herberg van Jakob van Ho o k en Johanna v. d. 'Veerd, die op het eind van de Tes(t)straat aan de Dijk (nr. 139) gelegen moet hebben en misschien toen al de naam 'Gouden 'Vagen' droeg. Het pand staat er nog en aan de voorgevel is een klein muurankertje met het jaartal 176S aangebracht. Er lag vroeger een loswal tegenover. Het laatste dijkcafé stond in Beneden-Leeuwen en was eigendom van Kornelis Meijer en Geertruida v.d. V.'eerd (of v.d. r'erdt?). Deze Meijer was 20 jaar ouder dan de gelijknamige scheepsbouwer. Zijn herberg lag, afgaande op de nummering, niet ver van de scheepswerf en is vermoedelijk dezelfde als 'Het Hemeltje', 'n halve eeuw later bewoond door de familie Van Heerturn. Of 'Het Hemeltje' zijn naam alleen dankt aan de kwaliteit van het bier en de brandewijn die er getapt werden, is moeilijk na te gaan, maar het feit dat de registrerende ambtenaar bij Kornelis Meijer 3 jongedames van verschillende familienaam aantrof, geeft te denken. Met uitzondering van (de spoedig weer vertrokken) Derk de Haas uit Hurwenen (Zijveld 5) waren de herbergiers allemaal geboren Leeuwenaren. In 1840 was
- 23 -
hun aantal overigens geweldig teruggelopen. Uit een processtuk van 17&5 weten ĂŻ/e dat liet horecabedrijf in Leeuwen 75 jaar eerder veel florisanter v/as. J]r waren toen 15 herbergiers en tappers, van wie de meerderheid op het Ambtshuis in Druten plechtig beloofde geen druppel meer te zullen schenken. De kwestie was namelijk dat er geen drank meer getapt mocht worden zonder aksijns te betalen. Alle kasteleins van Maas en Waal werden voor de keus gesteld Ăłfwel onder ede te verklaren zich voortaan aan de aksijnshef f ing te onderwerpen, ofwel te beloven dat zij hun zaak zouden sluiten. Van de 15 Lceuuense herbergiers en tappers verschenen er 10 op het Ambtshuis. Afwezig waren de V.'ed. Cornelis Meijer, Marten van Oort, Villem Meijer Bul, Jelis Janssen en Claas Schans. Van de 10 aanwezigen waren er 9 die zeiden subiet met tappen te zullen ophouden. Alleen Hendrick van Kook legde de eed af dat hij van alle geschonken drank belasting zou betalen. Jonas Eisen, Peter van ter Katerts '.,'eduwe, Hendrik Cornelisse, Cornelis v.d. \Verdt, Peter van Kessel, Jan Clase Iiacqay, Floris van der Burgt, Jan Gerritse Smit en Claas van Koolwijk zouden hun zaak sluiten 11). Onder de herbergiers van 18^0 treffen we deze familienamen dan ook niet meer aan. Maar het is niet uitgesloten dat zij n;et hun _'huistapperij' klandestien zijn doorgegaan en er zelfs 75 jaar later tegenover de registrerende ambtenaar geen melding van hebben gemaakt. De familie v.d. 'Jerdt tapt tenslotte heden ten dage nog: Andere oude kasteleinsfamilies in Leeuwen waren Van Ilook (van 'De Gouden Wagen') en Meijer (van 'Het Hemeltje1). Hun namen koaen zowel in het processtuk van 1765 als in het register van 1840 voor. Van Mook heeft misschien als enige' de aksijnseed afgelegd, omdat hij geen enkele kans zag er onderuit te komen. Hij kon slecht beloven niet meer te zullen tappen, omdat hij tot de bierbrouwersfarnilie van Leeuwen behoorde.
- 2k- -
DE BIERBIïOUUERS
In het 'Bevolkingsregister 1840-18501 wordt als ÜêTj^ïISHJ'iSil gedoemd: V.'illem Josephus van Mook, 28 jaar, wonende aan de Achterstraat nr. 171 • Hogelijk is Jakob van ïiook (van 'De Gouden '.Vagen') een oudere broer (38) van de bierbrouwer geweest. Hendriclc van Mook, die in 17&5 de aksijnseed aflegde, was misschien hun grootvader. Bierbrouwer ïïillei'i woonde ongehuwd samen met een nog jongere broer, Hendrik Reinerus (21), en twee zusters, Petronella (j>k} en Katharina. In het rijke bierbrouwershuis treffen we nog 7 andere personen aan: Bernardus en Johannes Eisen uit Afferden, \Villem Kruisbergen (32) uit Leeuwen, Dirk Thijssen (32) uit Hernen, Roelof ïïilns (22) uit Altforst, Hendrik Hol (27) en Johannes Scheere. Een jeugdig gezelschap van mannenbroeders, die ongetwijfeld zelf heel wat bier hebben kunnen verzetten. Kruisbergen, Thijssen en W i lm s staan te boek als knecht. Wat de rest in de brouwerij te zoeken had, wordt uit het register niet duidelijk. De eigenlijke bierbrouwer v?as overigens een oude man (68), die niet bij Van Mook inwoonde, maar bij Gijabert Eisen, landbouwer aan de Zandstraat. II:'j heette naar zijn vak: Gijsbert Brouwer(s), een naam die hij veruoedelijk in de Franse tijd had aangenomen, omdat hij toch nooit anders werd genoemd. Gijsbert Brouwer(s) kwam van Druten en was getrouwd met Johanna van Beers uit ïïamel. Hij moet ingewoond hebben bij zijn kleindochter Cecilia, de vrouw van boer Eisen 12). De_jn eest e rknec ht Nog in het begin van deze eeuw zwaaide er een nazaat van Gijsbert Brouwer(s) de scepter in Van Mook's brouwerij, namelijk Thijs. De brouwketel was toen ver- 25 -
plaatst naar het fraaie herenhuis op de hoek TramlijnBrouwerstraat (thans eigendom van Jan - van de 'Grote Kees' - van Gelder). Haar Thijs Brouwers, wiens zuster Marie getrouwd was niet de toenmalige brouv;erijbezitter Herman van Mook, leidde een direkteursleven en had het vak verleerd. Zijn knechts Grad en Hannes Arts schijnen er ook niet alles van gemaakt te hebben (vandaar misschien hun bijnaam 'de Slappe1), maar dat was hun nauv/elijks kwalijk te nemen, want zij verdienden met hun beiden niet meer dan ƒ 9»-- per week. De brouwerij ging achteruit. Ook de eigenaar, heerboer Herman, bemoeide zich weinig met de gang van zaken, al was hijzelf een van de trouwste afnemers van het eindprodukt. Dagelijks maakte hij op zijn korte kar de ronde langs de herbergen van Jan Hol, Marinus van Os (aan de Dijk) en Frans van Oyen (vader van Leentje in de Polder) om tot besluit van de reis bij zijn eigen brouwketel nog v/at na te proeven. In 1911 bracht Frans van Elk nieuw leven in de Leeuv/ense brouwerij. Hij werd als meesterknecht in dienst genomen en verdiende meteen ƒ 10,— per week plus 2 % van de omzet - een loon waarmee hij toentertijd zelfs onderwijzers en ambtenaren in Leeuwen de baas was. Frans van Elk (op zijn 91ste jaar in 'De Hey-akker' nog altijd 'D'n Braamver1 genoemd) had bij brouwerij Albers in Druten het vak grondig geleerd. In de oorlog 1^-18, toen wegens graangebrek het brouwen in Nederland verboden werd, bleek hij ook de kunst van het mouten te verstaan. In opdracht van Thijs Brouwers trok hij er 's nachts met kar en paard op uit om bij boeren in ïïinssen, Dreumel en Altforst klandestien partijtjes gerst op te kopen. Vanuit Altforst werden de korenzakken per boot over de Wetering gezet en aan het eind van de Veesteeg stond Van Elk met zijn wagen klaar om ze op te laden.
Kontrole In de kelders van de brouwerij \verd de gerst op de vloer uitgestrooid en nat gehouden, tot ze begon te kiemen. Op een 'kit' (spitse hoop) onderging het
- 26 -
gekiemde graan een droogproces om daarna op de 'eest' (plaat met gaatjes) tot mout gestookt te worden. Dan ging de grondstof door een wan, want het kwam er op aan de blankste mout, die zoet bier opleverde, uit te zeven. De laatste bewerking had plaats in de molen van Sjaak van Dieten (de voorganger van Maas en Loeffen), waar de korrels gebroken werden. Er moest op klandestiene rnouterijen kontrole uitgeoefend worden. In Leeuwen gebeurde dat door burgemeester Schuijt persoonlijk. Maar toen de burgemeester aan de Brouwerstraat een 'inval' deed en Van Kook hen in de beste kamer liet, raakte hij zó in bewondering voor het antieke meubilair dat hij de brouwerijkelder vergat. Of leek te vergeten, v/a n t van burgemeester Schuijt is bekend dat hij ..' er niet in spiertste'. Het kan nauwelijks zijn bedoeling zijn geweest Leeuwen droog te leggen, en Van lïook was vrijwel de enige die het dorp van bier voorzag.
S?_nÜ£^- J^LJ^A^ilSE Als Frans van Elk 's nachts om half drie het vuur onder de koperen brouwketel had aangestoken, v/as om 5 uur het water heet en kon de mout gestort worden. Dan moest na enige bewerkingen en toevoeging van hop het brouwsel drie uur koken. Tegen 'n uur of 8 werd de inhoud van de ketel tot 12 graden afgekoeld en ging met gist erbij op grote fusten van 3000 liter de kelder in om 6 weken te liggen. Na het koffiedrinken spande Van Elk het paard voor de bierwagen en trok er op uit om het gerstenat aan de man te brengen. De route ging van Leeuwen naar Druten tot in Afferden en Bergharen en de andere kant uit tot in Dreumel. Een 'halve ton' (ca. 60 liter) kostte 5 gulden, een 'kantje' (30 liter) ƒ 2,50 en een 'achtje' ƒ 1,25. Achtjes werden in de hooitijd partikulier geleverd aan de boeren. Van Elk had in het westen van Kaas en 'Vaal niet zoveel konkurrentie. In Druten waren oorspronkelijk 2 brouwerijen, Albers en Jan de Kadt. Maar De Kadt was er na de eerste wereldoorlog zoetjesaan mee opgehouden. In Maasbommel zat Poort met een brouwerij, in Lith Van - 2? -
Kaurik en in Negen zaten Kip, Van der Eeyden, Van Beek en 'de paters' 13), die de naara hadden het zwaarste bier te brouwen. '-'Alleen de naam,;' wenst Van Elk hierbij nog steeds aan te tekenen, want hij heeft het zelf bij de gardiaan gekeurd, toen hij er gist raoest halen. Ë5L J?,eJsA „XHL J2jL-l£ In Beuningen had de toenmalige burgemeester zelf een brouwerij. Maar de grootste brouwketels stonden in 'Vrichen. In 1870 nam r.ïjchen als bierproducerend eentrura landelijk zelfs de vierde plaats in. Het volgde op Ansterdan, Maastricht en Itotterdam met een aksijnsaanslag van ƒ 6^.168. In 1o90 had Gelderland 37 brouwerijen; het volgde op Brabant en Limburg als derde bierproducerende provincie. In 191^ was het aantal Gelderse brouwerijen teruggelopen tot ik. In 1930 bestond er geen enkele meer 1'f). Er waren toen in de bierbrour/erswereld al grote fusies tot stand gekomen, die de kleine stads- en dorpsbrouuertjes uit de markt prijsden. Bovendien v/as de biersmaak van het publiek snel veranderd. Iedereen wou plotseling licht bier of pils drinken, terwijl de dorpsbrouwerijen ingesteld waren op de produktie van zoetig donker net een alkoholgehalte van 'n procent of 3, 3"2~« In 1923 verkocht Thijs Brouwers de Leeuwense brouwketel en Van l look deed de klandizie van zijn zaak over aan zijn meesterknecht Frans van Elk, die in het brouwhuis bier van een grote firma begon te bottelen.
Daarnaast maakte hij zelf limonade, cider en kwast: een eenrnansfabriekje waarmee hij in 19^5 stopte. Intussen was ook de Gelo met de produktie van limonade begonnen, later gevolgd door Beldrink. In het huidige Leeuwen herinnert alleen de naam Brouwerstraat nog aa.n dit sinds 50 jaar verdwenen beroep en de 91-jarige Frans van Elk op de derde verdieping van 'De Heyakker' is de laatste Leeuwenaar die nog nauwkeurig kan uitleggen hoe je net gerst, hop en gist het hel-
derste grondwater een schuimkraag kunt geven. - 28 -
KUIPERS
Omstreeks 1o^0 schijnt V/illem van Hook's brouwer een vitaal bedrijf geweest te zijn. T!et verschafte be-
halve aan de herbergiers waarschij ook nog werk aan toeleveringsbedrijven, want Leeuw had. destrids 3 ^¥Jie-EÜ£S:' waarvan er een naast liet brouwhuis lag, Achterstraat 172. Daar woonde Arnoldus Piek uit Lith en vervaardigde er vaten en tonnen. Piek was getrouwd met if'ilheliuina van Kouwen uit Druten, en een zekere Hermanus Hol, 60 jaar, werkte blijkbaar bij hen als knecht. Ook in Boven-Leeuwen, op liolenstraat 110, was een kuiper gevestigd: de hervormde weduwnaar lïatthijs Schans uit Deest, die geholpen werd door zijn schoonzoon Jan Hendrik Hobbonondt. De derde kuiper woonde aan de Dijk. Hij was een geboren Leeuwenaar en heette Peter A. van '"'el. Zijn vrouw was een Amsterdamse, Hendrika Lube. Hoewel Peter 18 jaar ouder was dan zijn Hendrika., hadden ze 8 kinderen. Het scheen met de Leeuwense kuiperijen dus niet zo slecht te lopen, wat ook blijkt uit het feit dat het vak tussen 1860 en 1o?0 nog steeds bestond. Piek is dan verdwenen, maar de kuiperij van Schans aan de Molenstraat heeft zich zelfs in tweeen gesplitst en Adrianus van V: e l zet aan de Dijk de zaak van zijn vader voort. ECEPSLMAKERS
Hoogst merkwaardig is dat er de vorige eeuw in Leeuwen v/el 3 kuipers waren, maar nog geen enkele !i°_?JLelïïïSk.e.£° ^n toen eind 1300 in Boven-Leeuwen van- 29 -
uit EorsBcn de hoepelnakerij opkwam, waren de kuipers vertrokken (ofwel 'opgehoepeld'). De hoepelmakerij is ten opzichte van de kuiperij een toeleveringsbedrijf,
maar toen er in Leeuwen kuiperijen bestonden, moesten ze hun hoepels elders bestellen en kwam blijkbaar niemand op het idee met een hoepelmakerij te beginnen. Hond 1890 leerde de Horcsenaar Dorus van Leur in Boveneind het hoepelmaken aan Sander Ernste en De V.'eyert. De eerste hoepelmakerij lag aan de ' Puiflijkse Straat' . Hannes en Kees den Biesen uit Puiflijk kwamen er dagelijks kloven, bijsnijden, doordraaien en opschijven. Ook de gebroedere Dolf, Eertus en Gradus van Halen leerden er het vak. Zij begonnen omstreeks 1900 voor zichzelf in samenwerking niet de welgestelde cafĂŠhouder Bas 21bers. 'n Jaar of wat later nam Van Halen zijn buurjongen Herman van Beek als knechtje aan. Arbeidsvoorwaarden: kO cent per dag en werken van 's morgens 5 tot 's avonds 8 uur, aio het tenminste niet te druk v/as. Toch zag Herman brood in de hoepels. In 1919 begon hij samen niet zijn kollcga Johan van de Pol een eigen hoepelmakerij aan de Dijk. Het beroep breidde zich in Loven-Leeuwen zo snel uit dat er in 1938 een Hoepelrnakersboncl werd opgericht, die zich met een rijksvoorschot van ^0.000 gulden ging mechaniseren. Kamerlid Van IJsselmuidon en VĂ&#x153;lly Hol spanden zich voor het hocpelmakerskarretje en probeerden een direkte export naar Denemarken tot ontwikkeling te brengen. Voordien waren de hoepelmakers met handen en voeten afhankelijk van opkopers als Jan de Jong uit oliedrecht, Vissers uit Giessendani of Cox uit OGS. Vanaf 'de bol' tegenover de Tesstraat gingen de drieen viervoetsc hoepels in bossen van vijf per schip naar de kuiperijen in Vlaardingen en Maassluis, die ze verwerkten aan hun haringtonncn. Niemand schijnt ooit kans gezien te hebben niet een eigen kuiperij te beginnen, hoewel dat ambacht aanvankelijk in Leeuwen nog niet vergeten kon zijn. Zo kwam het dat de Lceuwense
r^5>jnjtoj;^f_aj)ri_e_ly_es_ ('De Zon' aan de ?lorestraat, 'De Ster' in de Polder en 'De Hoop' in de Zandstraat) en
later ook de wjjnfabriek hun vaten van elders moesten - 30 -
betrekken, terwijl de hoepelraakcrs hun ' kuipcrij-onder-
delen' naar Qss (v.d. Berg en Jurgens met een eigen kuipery), Zwolle, Deventer, Vlaardingen en Maassluis verzonden. Overleg en samenwerking zouden Leeuwen eerder tot welvaart gebracht hebben dan het liberale
'spel van vrije krachten'.
MANDENMAKERS
Evenmin als hoepelmakers vinden .we vóór hot eind van de 19e eeuw in Leeuwen mandenmakers. Zo v/el de manden- als de hoepelmakcrrj zijn in onze streek historisch gezien jonge beroepen. Een van de eerste mandenmakers in Kaas en ïïaal is Frans Veld geweest, in 18^8 in Dreumel geboren. Het
vak moet vanuit het mandenmakerscentrum Vlijmen in het rivierengebied zijn doorgedrongen. Frans Veld leerde het zijn zwager Zondag, die in 1914 net 4 zoons in de Leeuwense Pas voor zichzelf begon. Enkele jaren later vmrcn er in Leeuwen 16 grote, en kleine mandenmakerijcn.Eigenlijk v/aren ze allemaal klein, want in Vlijmen werk-
te Wagenberg Festen niet 250 nan en in Rotterdam John. de Heer mot 125 man. Het mandenmakersvak was tot diep in Brabant verspreid, naar dat wil.niet zeggen dat zo maar iedereen de kunst verstond. Van Zuster Barbara,
boerin bij de Zusters Franciscanessen aan de Dijk, is het verhaal bekend van haar vader die ook eens een 'ben' had willen maken. ;;0nse vadder,'; vertelde ze, ;
'ha ok 'n ben gemokt, mar die kos nic ligge én nie
stón." Piet was om zo te zeggen een perpetuum mobile
geworden. Horren In Leeuwen was de raandenmakerij bijna altijd gekoiabincerd niet andere bedrijvigheden. Zo hield elke fruitkgppjnan van importantie, Gradje van Gelder voorop, er
- 31 -
zijn eigen mandenrnakerij op na, want kisten, kratten en 'eenmalige fust' bestonden nog niet en bovendien was
hat de grote kunst £ru_itpluk_kers en arbeiders ook in de winterdag aan het werk te houden, al was het maar bij de kachel. De manden- of bennenrnakerij bleek veelzijdige mogelijkheden te bieden. Je kon er veel neer kanten mee uit dan net de klompenmakerij, de hoepelmakerij of de tabaksteelt. Bakkers die paard en wagen afschaften, hadden fietsmanden nodig om hun brood te slijten. Varkenskooplui gingen met biggcnmandcn of 'keujesbennen' naar de markt. liet vlechten van deze zware manden was krachtpatscrswerk, yant je moest 'een rand kunnen leggen' met staken zo dik als een bezemsteel. De Drutenaar Has Jansen, die 28 jaar bij Zondag heeft gewerkt en nu in 'De Iley-akker' van zijn oude dag geniet, was specialist' in dit genre. Hij vlocht ook de horren die de boeren in de polder gebruikten als brug of e.ls 'zetstukken' voor een tijdelijke hut. Horren deden dienst als draagvlak van hooizolders en als sorteerblad voor fruit o Van iemand die slecht behuisd is, wordt nog altijd gezegd dat hij 'onder vier horren woont' (en de maan bij hem door het gootgat schijnt).
Bussels
De £ai-d_a£p_cltclers namen halfmudsc en kwartse 'bennen' af om piepers te rapen en hun muis, lange wolkamers en blauwpitjes in Nijmegen naar de groentemarkt te brengen. Maar een gespecialiseerde mandenmakerij als die van Zondag maakte al vroeg 'burgerwerk': wasbennen en -koffers, presenteer- en boodschappenmandjes en etalagcnanden ('hoorns van overvloed') voor Simon de Wit en Albert Heyn. Ook in het boerenhuis begonnen manden de oude dekenkisten te vervangen. In 193^ kreeg Gradus Zondag op de Jaarbeurs in Utrecht oen order van 600 fietsmanden voor Douwe Eg-
berts. Ze moesten met zeildoek bekleed v/orden en in geel en rood voorzien zijn van het embleem DE. Sindsdien wilden alle bakkers in Leeuwen, ondanks de kri-
- 32 -
Mandenmakers tegen een achtergrond van opgeboste hoepels. Deze foto stond op 10 september 1924 In ,,De Katholieke Illustratie". Ze is in Leeuwen genomen door een rondfietsende redakteur. Maar waar en bij wie ?
Hoepelmaker Schiks in Boven-Leeuwen aan de buigmachine, een houten toestel dat de stokken vóór het opschijven in de vorm moest rollen.
^•N ^ïfeiï
Fusie en mechanisering hebben de Boveneindse hoepelmakerij niet kunnen redden, hoe trots Herman van Beek en Cor Mooren hier de „koöperatieve drieklover" ook bedienen.
Salet's Machinale had meer sukses. De foto toont de eerste fabriekshal omstreeks 1920. Rechts : Marinus van Haren en Frans de Groot. De „nieuwe" machines moesten in 1926 op stellages gezet worden om boven water te blijven.
sistïjd, met zeildoek beklede fietsmanden hebben. Belangrijkste opdrachtgever voor de mandenmaker^' bleef de fruithandel, die toen sterk op Engeland v/as georiënteerd. Het rneestvervaardigde type rnand, de bussel, ontleende dan ook zijn naam aan een Engelse inhoudsnaat (buchel). Maar de meer gespecialiseerde ;r;a.rJ.den:'iakers v Ie cl; een ook 'pots; , 'flats' en 'safes': Loog, laag en met een ingeslagen stapslrand uitgevoerrdc zander voor het zeetransport van. zacht fruit, Y.-'Or ds ".lukkerc vlochten ze hoenders eu kanissen. I:-'!. c;.c kersentijd leverden ze postmaiidj'e-s met deksel, die druk gebruikt werden om familieleden en vrienden in de stad met Maas en vYaa7.se meik' '5eu te verrassen. De glusfabriek in Tiel kocht grote partijen flesseumanden van ongcsc" Lid teenhout voor verzending van ii'.ierzuur naa~ Nederlands Indie. 5el :• scheepsladingen bussels -• gevuld met kersen, kro^ei., zwarte bessen, raaagde- en krukperen - gingen venuit Leeuwen ever de Waal naar P.ot^erdau met Enge"and a 13 eindbestemming. De Engelsen namen liet fruiten de bussels in één koop af. Zo bleef tot aan de Tweede Wereldoorlog het beroepsleven van Leeuwen in velerlei facetten ten nauwste met rivier en scheep- • vaart verbonden»
BAKKERS EN MOLENAARS
Ook de bakkers moeten van het water hebben geprofiteerd. Rond ÏO4-0 woonden er 3 bakkers aan de Dijk: Francis van der Burgt uit Dennenburg. Jan van Wolf eren uit Leeuwen en Jan Ma 11 hij s van Elk, ook uit Leeuwen. Op de Boveneindse Ringkade woonde een vierde bakker, Gijsber.tus van Elk. In de Zandstraat zijn 2 bakkers gevestigd: Antoon Kievits uit Druten en Hermanus van Orsouw uit Batenburg. In de Brouwerstraat wordt brood gebakken door Arnoldus Reus'ar uit Druten, getrouwd met Mechelina van Balveren uit Maasbommel. De laatste bakker treffen we aan op nr. jk in
i
- 33 -
het Boveneind van Leeuwen: Cornelis den Kolder uit Alphen. Dus ook onder de bakkers weer een hoog percentage import. Van de 8 genoemden komen er 5 van elders. De muldejr Topbakker .in Leeuwen was echter Jacobus van der
Zande aan de Molenstraat. Hij was evennin Leeuwenaar van geboorte. Hij kwam van ïïaasbommel en zijn vrouw Arnolda La Garde van Alphen, Maaskanters dus. Behalve bakker was Jacobus Leeuwen's enige mulder. Hij exploi-
teerde de gesloten standerdmolen (juffer), die tot in de oorlog 1^-18 heeft gestaan achter het monumentale huis van de Van der Zande's (latei- bewoond door Hansje en otef van Os en in de zestiger jaren gesloopt ten behoeve van niets beters dan een voetbalveld). Van der Zande's molenaars- en bakkersbedrijf zal v/el grotendeels op de leest van de agrarische samenleving geschoeid geweest zijn. De graanboeren brachten hem hun koren te malen en Van der Zande verbakte het meel in zijn houtoven tot konsumptie- en veevoeder-
brood. De meesten zullen hem in natura voor zijn werk betaald hebben: hij hield een afgesproken hoeveelheid van het meel af als loon. Op een in tweeën gespleten kerfstok, waarvan iedere partij de helft behield, werd de stand van zaken bijgehouden: zoveel koren gebracht, zoveel brood gehaald 15). In 1840 konden veel Leeuwe-
naren lezen noch schrijven. Ambtelijke stukken ondertekenden ze met een kruisje. De kerfstok of 'de lat' was daarom in het zakenleven een van de voornaamste v/apens„
Klapzand Jacobus van der Zande had drie soorten knechts: een boerenknecht uit Wamel (Antoon van Gemert), een molenaarsknecht uit Hernen (Gradus Louise) en een bakkersknecht uit Deursen (ïïilleni van Hek). Bovendien noemt het register 2 dienstmeiden en een inwonende jongedame, Catharina Herkenrath uit Maasbommel. De andere kant van het reusachtige huis v/as verhuurd aan het hervormde echtpaar Hendrik van Hees en Cornelia
- 3*f -
Keuken uit Druten. In het register van 1860-18?0.is Jacobus van der Zande opgevolgd door Egidius, die samenwoont met 3 ongehuwde zusters. De houten molen is bij het vertrek van de Van der Zande's naar Beneden-Leeuwen in de Eerste Wereldoorlog helaas afgebroken. Er werd voordien al hoofdzakelijk gemalen in de stoommolen, die aan de weg was gebouwd en waarin later Felix.van Haren met een goudwinkeltje en politieman Van den Broek gehuisvest zijn geweest. De zandberg waarmee de standerdmolen was omwald, werd afgegraven en door een aannemer gebruikt als metselzand voor de nieuwe Boveneindse parochiekerk. Maar het (klap)zand deugde niet en de kerk begon meteen zoveel scheuren te vertonen dat de hoge ronde toren weer afgebroken en door een veel lager en beter 'geschraagd' vierkant model vervangen moest v/orden. Van der Zande vestigde zich in 1915 te Beneden-Leeuwen aan de Dijk met een noordwaarts aan het water gebouwde en per schip bereikbare meelfabriek. 'Wielewaal' en 'Klef'
In 185? was er een tweede mulder in Leeuwen neergestreken: Wilhelmus van Dieten, geboren in 1833 te Zeeland. Hij liet terzijde van de Zandstraat de huidige stellingmolen 'De ïïielewaal' bouwen: een geweldige onderneming voor de 2^—jarige Van Dieten. .In de romp van deze molen zijn 380.000 bakstenen verwerkt. Hij telt 6 verdiepingen en de wieken hebben een vlucht van 2.5! meter. Wilhelmus van Dieten werd opgevolgd door zijn zoon Sjaak. In 1924 kwam de Leeuwense molen in handen van W. Maas, in 1931 werd hij eigendom van de familie Loef f en, in .196? onderging hij als historisch monument een algehele restauratie 16). Praktisch naast de meelfabriek van Van der Zande bouwde de C.H.V. op een buitendijks stuk grond, dat 'De Klef' heette, een enorm depot voor de :Maas en Waalse boeren. Het leverde wel geen bloem aan de bakkers, maar maaide toch de plaatselijke mulders een flink stuk gras voor de voeten weg door een massale verkoop van veevoer. De C.H.V. voorzag haar pakhuis van een spektakulaire 'luchtbrug' voor het lossen
- 35 -
van schepen - het enige 'havenwerk' dat Leeuwen buiten zijn loswallen ooit'heef t gekend. Sinds de verplaatsing van het depot naar de Zandstraat is het gevaarte definitief buiten dienst en vervuilt in één perspektief met de bouwstaketsels van Wamel's Waalbrug de horizon.
KLEERMAKERS, NAAISTERS EN WEVERS
Waar molens draaien en schepen uitvaren, gaat het niet slecht. De periode 18^0-1850 rnoet voor Leeuwen een betrekkelijk welvarende tijd geweest zijn. Dat blijkt uit de toevloed van vreemdelingen, die immers meestal op een vetpot afkomen. Het blijkt ook uit de bloei van enigszins luxueuze beroepen als schoen- en kleermakerij. Toen in de Franse Tijd, omstreeks 1800, in Nijmegen een verval van het beroepsleven intrad en bijvoorbeeld het aantal kleermakers van 52 tot 22 terugliep, schreef burger C. van Biesen in een brief aan minister Goldberg de oorzaak daarvan toe aan een "versoberde levenswijze" 1?)» Kennelijk was er in Leeuwen rond 18^-0 ondanks het hoge aantal arbeiders geen sprake van al te grote soberheid. Het dorp had 8 kleermakers, 3 naaisters en zelfs 3 wevers.
Linnen De eerste wever was Johannes van den Horst uit Druten, die met zijn Leeuwense vrouw Sophia v.d. Geyn en 5 kinderen in Boveneind op de Eingkade woonde. Bij zijn kollega, Dirk Sijmen van den Hurk op het Gemeentje, Leeuwenaar van geboorte, is uitdrukkelijk vermeld dat hij linnenwever v/as. Dat zou er op kunnen wijzen dat er toentertijd in Leeuwen en omgeving ook vlas werd verbouwd en dat misschien een deel van de aangegeven
- 36 -
planters geen tabaksboeren, maar vlasverbouwers waren. De derde wever, die ook linnen vervaardigde, zat aan de Dijk. Hij droeg een in Leeuwen beroemd geworden familienaam, waarachter zich later een uitvinder van formaat verschool. De wever heette Wouter Pin, hij kwam uit Kuilenburg, maar zijn vrouw was een Leeuwense, Willemina Gerritsen, en ze hadden samen ĂŠĂŠn Pinnetje. In het register van 1860-1870 zijn de wevers verdwenen. Of zij ooit stof hebben geweven voor de Leeuwense kleermakers, weten we niet.
Oude en jonge Jan
Onder de kleermakers valt weer op dat zij grotendeels van elders komen en dat de meesten aan de Dijk wonen (in beide gevallen 5 van de 8). Misschien hebben ze veel voor schippers gewerkt, maar dat zij - zoals andere ambachtslieden - hun produkten met de boot meegaven naar Dordrecht of Rotterdam, kunnen we ons moeilijk voorstellen, want de- kleermakerij was een lijfelijk gebeuren, dat nauwgezet passen en meten vereiste. Het grote aantal kleermakers in Leeuwen doet vermoeden dat a ij vakwerk leverden aan, de hele streek en niet, zoals een kleermakersverhaal uit Dreumel wil, hun klanten languit over de lap legden, eerst op de rug en dan op de buik, om vervolgens hun kontoeren met een stuk krijt af te tekenen voor de maat. Geboren Leeuwense kleermakers waren oude en jonge Jan van Lent, beiden aan.de Dijk, maar in verschillende panden gehuisvest. Eet vak is steeds in de familie Van Lent gebleven. In de. Achterstraat woonde als kleermaker Berend Kuisen-, getrouwd met Theodora van den Bos, alle twee van Leeuwensen bloede. Aan de Molenstraat werkte-Rijk Janssen uit Afferden met naald en draad, aan de Boveneindse Dijk Jan Stoffels Janssen uit Puiflijk (getrouwd met Arnolda Kolvenbach), aan de Tes(t)straat Jan V/illem Kinkeier uit Kooi (getrouwd met Geertruida van Fulpen), aan de 'middondijk' Hendrik Deenen uit Deest, - 37 -
aan de 'onderdijk' Gradus van Lithoyen uit Megen. De 3 naaisters waren Hendrika den Boer uit Boven-Leeuwen, Catharina Bouwman uit Maurik en Berendina Hcster uit Arnhem. Later, op het eind van de vorige eeuw, woonde er in het dijkhuis van hoef smid Arnoldus Pompen, tussen Tesstraat en Waterstraat, een juffrouw die naailes gaf en die zich onrechtmatig bekonkurreerd gevoeld moet hebben, toen de Zusters Franciskanessen in het St. Jozefgcsticht een naaischool openden.
TIMMERLUI, METSELAARS EN VEEVEES
De Leeuwense bevolking moet 130 jaar geleden niet alleen goed in het pak gestoken, maar ook degelijk behuisd geweest zijn. Het dorp telde 27 bouwvakkers, maar geen enkele aannemer. De eerste aannemer verschijnt pas in het register van 1860-1870: Gradus van Oss uit O-yen. Voordien waren het de timmerlui die de bouw in handen hadden. Van de 27 bouwvakkers waren er 17 timmerman, 6 stroodekker, 2 metselaar e.n 2 verver. De grondkonstruktie van huizen en schuren bestond uit hout: een samenstel van staanders, dwarsbalken, schoren, zolders, gebinten en slieten, waarover de stroodekker zijn dak uitvlijde met de 'euzen' tot bijna op de grond. Er werd bijna uitsluitend met rond hout gewerkt en haast zonder spijkers. Het geheel zat met pen- en gatverbindingen elastisch in elkaar, bestand tegen wind en storm. De voorgevels van de woonhuizen en de lage zijrauurt jes waren van baksteen: de achtergevel bestond vaak uit gepotdekselde dwarsplanken met. een 'haakgat' en windluiken. De meeste achterhuizen waren voorzien van een (soms inspringende) dubbele houten deur, hoog genoeg om met een wagen hooi binnen te kunnen rijden. De twee deuren werden bijeengehouden door een verplaatsbare boom. In een van de twee hooi-
- 38 -
deuren was v/eer een kleine deur aangebracht als inen uitgang voor dagelijks gebruik. De deur en de ramen . in de'voorgevel v/aren gevat in zwaar, met de kraalschaaf bewerkt kozijnhout. Een brede voordeur met een betimmering van halve pilasters of kussenpanelen, een klopper en een koperen klink gaf de welstand aan van de bewoner.. In het bovenlicht stond een smeedijzeren 1 levensboorn' . Met venster.luiken of blinden konden de ramen aan de buitenkant afgesloten v/orden. De overstekende dakrand boven de voorgevel werd versterkt en versierd met windveren, die vaak in een speels kartelmotief 'gcfiguurzaagd' waren en aan de top uitliepen in een rank kroon- of staartstuk. Karweigangers Huizen bouwen was een kwestie van timmermanskunst. De metselaar deed maar bijkomstig werk en trad op als 'onderaannemer'. Tegenover de 17 Leeuwense timmerlui stonden maar 2 metselaars: Jan en Roelof Jacobs. Jan woonde in Boven-Leeuwen aan de :Molen.straat, Roelof in Beneden-Leeuwen aan de Dijk. Van de 17 timmerlui waren er weer 8 afkomstig uit andere plaatsen, 2 zelfs uit Utrecht, namelijk Willem Tienhoven en Peter van Marlee. Zij \voonden beiden aan de Dijk. Marlee was getrouwd met Petronella Salet, een zuster van schipper Jan Salet, bij wie hij o,ok inwoonde. Het lijkt voor de hand te liggen dat menige timmerman aan de Dijk, ook al stond hij niet met evenveel woorden als scheepstimmerman te boek, in d.e botenbouw heeft gewerkt. Zij zullen alles hebben aangepakt wat hun onder de hamer kwam, nu een huis dan een tabakschuur, nu een doodskist dan een roeiboot of de reparatie van een zeilschip. Onder de Leeuwense timmerlui van iS'fO treffen we vier mannen aan wier familienamen op het eind van de eeuw terugkeren onder de firmanten van de 'Houteren Werf: Johannes en Peter van den Heuvel (respektievelijk getrouwd met Maria en Johanna Zondag), Leendert van Teeffelen (getrouwd met Johanna van Gemert uit
- 39 -
Appeltcrn) en V/illom Gubbels uit Donnenburg (getrouwd mot Hondrina Smits). Hot kan bijna niet anders of de drie. gelijknamige firmanten van de 'Houteren Werf' (Manus van den Heuvel, Hannes van Teeffelen en Jan Gubbels) zijn zoons van hen geweest. In de familie van Teeffelen heeft het timmermansvak zich tot op de huidige dag gehandhaafd. Hetzelfde geldt voor de familie De Kok. In 1836 kwam Hermanus de Kok vanuit Winssen naar Beneden-Leeuwen en vestigde zich als timmerman in de Scheistceg: de huidige Beatrixstraat, waar'vandaag de dag nog zijn nazaten wonen. Hermanus moet omstreeks 1799 in Afferden geboren zijn, maar hij v/as .getrouwd rnet .Maria van Zandvoort uit Leeuwen. Toen het echtpaar in het register ingeschreven werd, had het 2 zonen: Matthijs en Jillis. Ook de voornamen Hermanus en Jillis zijn in de familie blijven voortleven. De andere Leeuwense timmerlui waren: Matthijs van Oyen, Gijsbert van Leur, Jacob Bonink uit Druten, Hendrik van Hek uit Deursen, Jan van Mook, Johannes van Eooij uit Nijmegen (getrouwd met Theodora Gubbels), Gerrit Tooncn uit Druten, Kornelis van Helmond uit Wamel, Matthijs Belgcrs uit Maasbommel en Peter Soetekouw. Schildersfamilie 'Hot vele houtwerk dat de timmerlui afleverden, moest voor een deel geverfd v/orden en zelfs daarvoor kende Leeuwen toen al twee vaklui. Een van hen was een ongehuwde vreemdeling: Marcillus van de Ven, in 1842 aangekomen uit Dieten en gehuisvest bij planter Van de Geyn in de Achterstraat. De ander woonde in Boveneind aan de Dijk en behoorde tot een bekende schildersfaniilie: Antoon Domensino, getrouwd met Jenneke van der Donk, beiden in Leeuwen geboren. Al meer dan twee eeuwen hebben de Domensino's in Maas en Waal de kwast gehanteerd. Omstreeks 1758 schilderde een Martin Domensino het toen gloednieuw ingerichte Ambtshuis in Druten - een eervolle opdracht in die dagen 18). Ook Martin moet al in Boven-Leeuwen hebben gewoond, want toen hij op 11
- 40 -
april 1790 in de Puiflijkse schuurkerk voor de tweede keer trouwde met Joanna Maria Vos, tekende de pastoor in het parochiĂŞle' trouwregister als woonplaats 'Leeuwen' aan. Boven-Leeuwen hoorde in die tijd parochiecl bij Puiflijk. . ... : . .. Het zou een nader onderzoek verdienen van waar en hoe deze schildersfamilie met haar Italiaans klinkende naam in het Maas en Waalse terechtgekomen is. De Domensino's verven nog steeds.
STROODEKKERS
Ambachtelijke traditievastheid vinden we niet alleen bij de timmerlui en de 'ververs'," maar Ook bij de rietdekkers. Tussen 1840 en 18^0 en zelfs in 1860 werden zij nog stroodekkers genoemd, omdat de meeste huizen niet met riet, maar met roggestroo werden gedekt. In 18A-1 vestigde zich aan de Molenstraat als stroodekker: Johannes van Sommeren, geboren 9 april 1799 te Leeuwen en getrouwd met Arnolda van Hulst, een 17 jaar jongere metselaarsdochter uit Puiflijk. In 1860 woonde hij er nog, inmiddels gezegend met 6 kinderen. Zijn kleinzoon en naamgenoot, Hannes, oefende het vak ook weer uit, maar hij woonde tussen Tesstraat.en Waterstraat aan de Dijk en werkte meer met riet, dat per schip door de Strang werd aangevoerd. Toen de Duitsers op het eind van de oorlog met nog zo'n 40 andere dijkhuizen de rietdekkerswoning in brand gestoken hadden, verhuisde de familie naar de Veesteeg, waar achterkleinzoon Waltherus met de dekspaan nog steeds goed aan de kost komt, want rietdekken is een van de weinige oude beroepen die in deze tijd van riante landhuizen weer lukratief geworden zijn. . De andere stroodekkers van 1840, allemaal geboren Leeuwenaren, hebben de konkurrentiestrijd met leisteen, dakpannen en asbestplaten niet overleefd. In Boveneind zat als stroodekker nog Hendrik de Wild, - k! -
aan de Benedeneind.se Dijk Hendrik en Franc is Meijer, op het ZĂŻjveld Hendrik van den Hurk en in de Zandstraat Judocus van Hees. Judocus' kleinzoon en naamgenoot, in de wandeling Doks, heeft het voorvaderlijk beroep afgezworen en verdiende o.a. als schokkervisser en bandstroper zijn brood.
SMID, KOPERSLAGER EN Z'MVELSTOKKENMAKER
Een vakman die ongetwijfeld van alle markten thuis is geweest en die zowel voor boer, burger en schipper als voor de timmerman-aannemer gewerkt zal hebben, is do smid. Leeuwen had rond 18^0 k smeden, 1 hoefsmid en 1 koperslager. Merkwaardigerwijs waren de" smeden geen van allen echte Leeuwenaren. De eerste was Jan Romeijnders in de Molenstraat, getrouwd met Arnolda Meijer uit Wamel. Eomeijnders zelf kwam van Lith. Hij was pas 31 jaar en deelde zijn huis met do timmerman Hendrik van Mook. Zijn nazaten hebben Leeuwen en het smidsvak nooit meer helemaal in de steek gelaten. De t?;eede smid, in de Zandstraat, was een Drutenaar: Steven -'Brouwers, 30---jaar en getrouwd- met Margaretha van Oyen uit Leeuwen. Zijn knecht heette Aart Koppelaar en kwam van Lithoyen. De derde smid, ook in de Zandstraat, was afkomstig uit Afferden. Hij heette Jan van As. Ook Van As was een jongeman van 30 jaar. De oudste Leeuwense smid (^9 jaar) woonde aan de Dijk: Gijsbert Schiltmans, geboren in Wamel en getrouwd met Geertruida Hol. Zijn knecht was Arnoldus de Zwart uit Appeltern. Alleen de familie Romijnders heeft het smidsvak voortgezet. Het was een kwestie van talent. Je moest het in je vingers hebben gloeiend ijzer op het aambeeld om te toveren nu eens tot een 'geheng' of een wagenhoepel, dan weer tot een klompenmakersmes of een zeis. Al het'ijzeren gereedschap dat boeren, klompenmakers, stroodekkers, scheepsbouwers, timmerlui, bandstropers
- k2 -
Zo trof de Watersnood van 1926 een mandenmakerij aan de Achterstraat. Bendessen en bussels liggen buiten. Niet het oude rieten dak, maar het met pannen gedekte nieuwe achterhuis ingestort. Buurman's voorgevel (met windveer) toont hoe hoog het water heeft gestaan. En de jongeheer H. G. v. d. Berk, gemeente-ambtenaar in de dop, toont zijn nieuwe fiets ( m e t karbiedlamp).
Bussels genoeg in de mandenmakerij van de Gebroeders Zondag. Midden : Kobus slaat een kanis op en Kees van Kerkhof legt een rand. Links laat Johan zien hoe een bodem ondtr de knie gevlochten moest worden.
In de vroege zomer, als het bandhout vlot was, rook de hele Leeuwense polder naar de drogende schil van Rijsenburger Kat en Langbroeks Grauw. Tussen twee klikkende staven werden de stokken en bandjes voor hoepel- en mandenmaker!) ,,gestroopt".
Doks van Hees, Dorus van Aanholt, Jan Meijer . . . . wie kent ze nog, deze Leeuwense bandstropers ? â&#x20AC;&#x17E;Nederland's Elftal" heeft fotograaf Rademakers onder zijn plaatje gezet.
en andere ambachtslieden nodig hadden, werd door de dorpssmid gemaakt.
Hoefsmid en tandarts Een specialist was de hoefsraid, die de paarden besloeg. Eonderddertig jaar geleden werd die taak in Leeuwen vervuld door Engel Pompen, begin 1800 in Leeuwen geboren en .gehuwd met Johanna Kornclia Janssen ; uit Af f arden. De hoe f smid woonde aan de Dijk tussen Tes(t)straat en Waterstraat in het huis dat later is overgegaan aan Has van Oyen en dat ook door de Duitsers is platgebrand. Engel Pompen behoorde tot de kleurrijke Brabants-Maas en Waalse familie Pompen, waaruit verscheidene burgemeesters, rechtsgeleerden, hoge militairen en professoren voortgekomen zijn 19) • Hij had een knecht uit De est, de 20-jarige Peter van der Hacht, wat niet overbodig was, want Engel Pompen stierf in zijn veertigste jaar. Zijn oudste zoon en opvolger, Arnoldus Porjpen, was toen pas een kind .van 13» Toch heeft hij de hoefsmidse met sukses voortgezet tot in het begin van deze eeuw. Arnoldus of Aart Pompen was een vindingrijk man. Hij moet ook het beroep van tandarts uitgeoefend hebben. Hij bond zere kiezen met een dun touwtje vast aan de punt van het aambeeld, blies net de blaasbalg het vuur op, maakte zijn tang gloeiend en vloog dan op de patiënt af, die zich van schrik wou losrukken en daarbij zelf de kies uit het kaakbeen trok. Een inwonende juffrouw hield in het snidshuis naaischoöl. Pompen had bovendien 2 hulponderwijzers en een horlogemaker in de kost, Henricus Vergeest uit Hernen. Zijn stiefzoon Jan Pompen was bakker en zijn aangenomen dochter Geertruida Snepsen kwam door haar huwelijk met Y7im van Oyeri in het klompenmakersvak terecht. De vrouw die dit zeer gekornpliceerde huishouden bestuurde, was de stijlvolle dame Hendrina van Zeeland uit Wijchen, een nicht van de toenmalige Leeuwense pastoor, die haar v/el met hoefsmid Pompen in de echt verbonden zal hebben.
- ^3 -
Lichtbrengors Naast de hoef smid woonde de koperslager: Jako-.. bus Tijssen uit Leeuwen, een v/are kunstenaar, die uit rood en geel koper olielampen, moren en melktuiten wist te vervaardigen. In l8*fO was al het melkgerei - emmer, tuit en teems - van koper en do boer ging er trots op, als zijn melkmeisjes met glimmend gepoetste spullen op de hondenkar uitreden naar de wei. Het leveren van de melk bij de latere roomboterfabriekjes was een dagelijkse wedstrijd in properheid en koperglans. Ook het paardetuig, grotendeels geleverd door zadelmakerij Eijckmans in Druten, blonk en schitterde van alle koperen ornamenten waarmee haam, zadel en hoofdstel waren versierd. Leeuwen kende nog geen elektriciteit en vóór 130 jaar was zelfs de (Belgische) petroleumiamp hier nauwelijks doorgedrongen. De mensen verlichtten hun huizen met kaarsen, die op koperen blakers voorzichtig van de éne kamer naar de andere gedragen werden. De koperslager maakte ook 'snotneuzen' en andere olielampjes, waarvoor de brandstof geleverd werd door de olieslager. Sommige boeren verbouwden oliehoudende kool- of raapzaden, die o.a. in de 2 olieslagerijen van Nijmegen uitgeperst werden om spijs-, smeer- en brandolic te verkrijgen. Naast de koperslager was er in Leeuwen nog een andere vakman op gebied van vuur en licht, namelijk de zwavelstokkenmaker. Hij heette Gerrit Gerritsen, een man van 50 jaar, voor de tweede keer getrouwd met de jeugdige Pctronella van de Pol, die 16 jaar jonger was. Gerrit kwam uit Vl'amel, Pctronella uit Leeuwen. Ze hadden op het moment van inschrijving 3 voorkinderen en 6 kinderen. Een ongehuwd inwonende broer, Francis Gerritsen, werkte blijkbaar in de zwavelstokkenmaker jj mee, zodat dit bedrijfje, gelegen aan de Dijk op nr. 305, de kost verschaft moet hebben aan 12 personen.
- W -
T RAD-
EN WAGENMAKERS
Hot do hoe f smid zijn wc in de agrarische sfeer teruggekeerd. Toch besloeg hij niet alleen de trekpaarden van do boeren, maar ook van do karmannen of voerlui, die op hun beurt zeker weer transportdiensten verrichtten voor de scheepvaart. In de Tes(t)straat woonde Johannes van Dreumel als karman. Hij was in Leeuwen geboren, maar had blijkbaar een tijdlang in het Duitse grensstadje Kranenburg'gewerkt, van waaruit hij in 18j8 weer naar Leeuwen kwam. De tweede Le-ouwcnse voerman was Peter de Brouwer in de Scheisteeg. Hij verdiende met kar en paard de kost voor een vrouw, Katharina van Emraerlo, en 6 kinderen. Behalve de officiële voerlui zullen ook toen wel verschillende kleine landbouwers, planters en misschien arbeiders als 'karboer' opgetreden zijn. Kun leverde de rad- of wagenmaker het 'gerij' . -
Het heilig oog Het maken van karren en wagens was een vak waar niet zo maar iedere timmerman aan kon beginnen. Een bovenbak in elkaar spijkeren was geen kunst, maar om uit een naaf, 1*f spaken, 7 vellingen en een hoepel een onwrikbaar, karrad samen te stellen, moest je over een konstruktieve geest beschikken. Een rad is een wiskundig probleem, en merkwaardigerwijs een kleiner . probleem, naarmate je niet zo best kunt rekenen on nog minder gehinderd wordt door de kennis van breuken. De oude radmakers werkten 'op het heilig oog' en met de afroller: een simpel instrument-dat precies de schaalverdeling van het wiel aangaf. "Een schoolmeester," houdt Leeuwen's laatste ra'dmaker Thé Willems nog altijd vol, "kan wel een wiel berekenen, hij kan nooit een wiel maken." De berekening klopt niet, zó-
- k5 -
gauw ze toegepast wordt op gewaterd iepenhout, gekloofd eiken en krimpend ijzer. Een wiel moest trouwens niet alleen mathematisch kloppen, het moest ook aangepast zijn aan de toestand van de weg. En de meeste karwegen stonden vroeger bol, het stenen hoefpad in het midden lag het hoogst. Daarom werden de spaken in de naaf enigszins naar binnen hellend ingeplant. De vellingblokken en de daaromheen gelegde hoepel kregen dan een geringe schuinte die er voor zorgde dat de hoepel over zijn hele breedte precies aansloot op het wegdek, niet door eenzijdige druk werd losgewrongen of ongelijkmatig afsleet. Wanneer de gemeente bij de radmaker een kar bestelde, was daar de voorwaarde aan verbonden dat er de eerste 3 maanden geen hoepel mocht aflopen; pas dan werd de radmaker afbetaald. Leeuwen op wielen De eerste die zich in Leeuwen aan de kunst van het radniaken heeft gewaagd, is Hendrik van Tiem in de Molenstraat. Zijn vader Aart staat nog te boek als arbeider, de jonge Hendrik (31 jaar) noemt zich trots wagenmaker. In het register van 1860-1870 vinden we als wagenmaker een Roelof van Tiem in de Kruisstraat. Hij is getrouwd met de tiromermansdochter Maria v. d. V'eerden uit Altforst. In Boven-Leeuwen zitten dan plotseling 2 nieuwe wagenmakers: Jan van den Hof ergens vooraan in Boveneind (nr. 77) en een andere Jan van den Hof aan de Dijk (nr. 85). Het kan niet om ĂŠĂŠn en dezelfde persoon gaan, want de eerste staat als wagenmaker, de tweede uitdrukkelijk als radmaker te boek. Jan I is trouwens met Catharina de Grunt, Jan II met Johanna Zondag getrouwd, en polygamie was de vorige eeuw in Leeuwen niet toegestaan. De volgende wagonmaker in Leeuwen was een Duitser, Hendrik V/asmann, die zijn bedrijf uitoefende op 'de Zijvend'. Volgens zijn schoonzoon en opvolger Th. Willems kwam Wasmann uit de buurt van Essen, waar Krupp en konsorten eind vorige eeuw de lucht al zo bevuilden dat de licht astmatische wagenmakerszoon
- k6 -
hot er niet kon uithouden. V/asmann werkte- eerst 'n tijdlang in Wamel en vestigde zich toen in Leeuwen. Als loopjongen voor zijn vader, een uit'. Puiflijk afkomstige smid, die op de werf van Meijer had gewerkt, no«„st de jonge Thé Willeras bij de wagonmaker op 'de Zijvend' vaak naafbandjes en hoepels afgeven en zo raakte hij niet alleen met de radmakerskunst, maar ook met Wasmann's dochter .Gientje vertrouwd, die in de. wagenmakerij 'de zwaai' bediende: een werktuig waarmee de juiste stand van de spaken ten opzichte van elkaar werd bepaald. Eenmaal met Sientje in de echt verbonden, maakte en repareerde Thé Willems nagenoeg alle wagens die er in Leeuwen en omstreken rondreden: korte en lange karren, Gelderse hooiwagens, hondekarren en nielkwagentjes voor de boeren; tilbury's, brikken en dresseerkarren voor de heren; ventwagentjes met tuitenrek en boterkist voor de zuivelfabriek; platte fruitwagens voor gebruik in boomgaarden; kruiwagens en blokwagens voor de steenoven; mallcjans voor transport van klompbomen en snelle hittekarretjes voor marktkooplui en groentenventers. Maar omstreeks 1950 had de luchtband het karwiel volkomen verdrongen. Thé Ysfillems was al tot karrosseriebouw overgegaan, maar ook deze bedrijfstak raakte geleidelijk in handen van grote ondernemingen. Aluminiumkonstruktj :.s en containers deden hun intrede. Thé is toen met doodskisten begonnen, 's mensen laatste vervoermiddel, dat vanwege zijn eenmalig gebruik ook zoveel te beter past in de moderne weggooi-ekonomie.
TOUWSLAGERS
Het is de oude handwerkslui deze eeuw niet altijd meegevallen de eindjes aan elkaar te knopen, zelfs de touwslagers niet. Of het hun in 1800 beter ging, weten we niet, maar zeker is dat zij toen het me-s van
i
- k7 -
twee kanten konden laten snijden: boeren en planters, schippers en vissers, beide bevolkingsgroepen hadden touw nodig. En wie niet? De touwslager werkt overigens niet met het mes, hij snijdt niets kort, hij werkt juist enorm in de lengte. Hoe langer de lijnbaan, hoe dikker de bollen en hoe sterker de konkurrentiepositie van de touwslager. Veel ruimte hoeft hij niet te hebben. Aan een schuurtje en een smal pad tussen twee akkers of langs een sloot heeft hij, vooral tegenwoordig, genoeg, als het maar lang zat is. Vroeger was dat toch anders. Toen werd het touw 'van gronds af aan' door de touwslager geproduceerd. Het gebeurde zelfs wel dat hij er op eigen akker hennep voor teelde, want het enige goede touw was henneptouw. Wat uit vlas, manilla of sisal in elkaar gedraaid xverd, ging in de ogen van de oude touwslagers door voor minderwaardig tuig. In eigen werkplaats werd de hennep geknuppeld, gebroken, gehekeld en tenslotte gesponnen. Pas dan v/as het materiaal klaar voor de eigenlijke touwslagerij. De Biemannen In Leeuwen is het touwslagersambacht van een respektabele ouderdom, al werd het lange tijd maar door ĂŠĂŠn man beoefend. Antoon van Oyen, die in het register van 18^0 als touwslager .ingeschreven staat, was toen al 62 jaar en moet dus rond 1780 geboren zijn, in Leeuwen. Ook zijn vrouw, Petronella Wouters, was een Leeuvirense. Ze hadden 3 zoons: Adriaan, Wouter en Johannes. Van Oyen's touwslagerij lag in de Scheisteeg. Zoon Wouter heeft het bedrijf voortgezet, maar dan in De Pas op nr. 385 t volgens de nummering van 1860. Wouter van Oyen was getrouwd met Alegonda van Beuningen. De Van Oyens zijn in Leeuwen als touwslagers opgevolgd door de Biemannen, die vanuit Wamel 'immigreerden' en waarschijnlijk de touwslagerij van Van Oyen in De Pas overnamen, want daar begon hun bedrijf. In het bevolkingsregister van het dorp Wamel vinden v/e in 1842
als touwslager genoemd: Theodorus den Bieman, in 1797 geboren en getrouwd met Cornelia Maria Vincent. Behalve 6 kinderen had hij een kostganger, de ongehuwde - k& -
Adrianus van Sonsbeek, 5.6 jaar. De familie-overlevering onder de huidige Biemannen v/il dat zij van deze Adrianus het vak hebben geleerd. Theodorus' zoon Lambertus (Bartje) heeft het bedrijf van Wam e l verplaatst naar De Pas in Leeuwen. Toen daar op een kwade winterdag bij de kachel hennep stond te drogen en er even geen toezicht was, vatten de twee meter ho'ge stengels vlam en brandde het huis tot de grond toe af. Bartje's zoon Wim den Bieman verplaatste de touwslagerij naar het halve huis van Kees Zondag aan de Achterstraat en later naar de Ringkade, waar Bertus, Thé en Helm den Bieman als vierde touwslagersgeneratie het bedrijf nog tot lang na de oorlog hebben voortgezet.
Aan het grote wiel En eigenlijk is het nog steeds niet uitgestorven. Want één van Bieman1s werknemers, Adriaan Kruisbergen, exploiteert tot op heden een touwslagerij in Puiflijk op 'de Hucht', in de vroegere tabakschuur van Kersten achter het huidige Café de Graaf. De laatste touwslager in de Biemannentraditie is dus weer een Adriaan en ook hij werkt nog vrijwel ongemechaniseerd. Alleen bestaat de grondstof niet meer uit hennep, maar o*a. uit gebruikte scheepstrossen en nylondraad, materiaal dat nu per vrachtau^. • wordt aangevoerd. In Do Pas en op de Ringkade kwam vroeger de hennep per schip uit Italië, Bombay of Rusland aan en de koetouwen, de halsters en de ploeglijnen gingen op hun beurt met de honuenkar in Oss naar de markt. Bombayhennep stoof zó ontzettend dat de jongens die in het hekelhok werkten, door een rijksarts gekeurd moesten worden: hij kwam met ..zijn valies van Tiel naar de Ringkade gewandeld. De fijne vezel uit Bombay, heel dun gesponnen, was bij uitstek geschikt voor het maken van zalmlijnen. Russische hennep, ijzersterk van kwaliteit, werd verwerkt tot karrepen voor de slepers,'matrassentouw' voor de meubelmakerij van Stef Segers en rammenkoord voor de schapenhouders: een zomerprodukt dat gebruikt werd bij het kastreren van rammen. De mandenmakers kochten busseltouw, de klompenmakers opbostouw
- 1+9 -
en drooglijnen, de metselaars loodlijnen en de timmerlui raamkoord, dat zij bij dure huizen in de kozijnen bouwden voor het optrekken van schuiframen. Eigenlijk bond de touwslagerij alle beroepen en standen samen. Bij'Den Bieman was Teuntje Pool meesterspinner en Gradje van Gelder, de latere fruitbaas, heeft op de Ringkade nog aan het grote wiel gedraaid, zoals eertijds Michiel de Ruyter.
BAGGERLĂ&#x153;I EN EEN MUZIKALE BARBIER
Leeuwen is niet meer wat het was. Het zakenleven aan.de Dijk heeft zich sinds de oorlogsbrand nooit meer hersteld. Tankers, duwboten en slepers, in handen van 'n paar machtige scheepvaartmaatschappijen gekoncentreerd, stomen Leeuwen haastig voorbij. De havent jes zijn dichtgeslibd, het viswater vervuild, de uiterwaarden voor een groot deel ontgrond en leeggezogen. De dijkverzwaring zal binnenkort weer'een aantal herinneringen aan Oud-Leemven opruimen. Geleidelijk heeft de dorpskern zich verplaatst naar de Zandstraat, in 1840 nog een vrij eenzame landweg, nu het drukke domein' van middenstand, industrie en elite, onveilig gemaakt door snurkende vrachtauto's en zenuwachtige personenwagens. De ruilverkaveling heeft de boeren verdreven naar de polder, in 18^0 een vochtige grasvlakte, door passen en grienden onderbroken, waar zich alleen melkmeisjes, houtsnijders, schaapherders en kooikers ophielden. Medio 1800 had Leeuwen 3 schaapherders: Antoon van Rijk, afkomst onbekend en in dienst bij de weduwe Antoon van Eik-van Mook aan de Dijk; Adrianus Sas in 't Zand, geboren te Wamel, en Jan van de Geer, ook in 't Zand, Leeuwenaar van geboorte. Van de Geer moet een flinke, zelfstandige schapenhouder zijn geweest, want behalve een vrouw (Mechelina van den Bos) en 2 kinderen onderhield hij van zijn kudde een knecht:
- 50 -
De Gebroeders den Bieman met een vroege verloofde bij het lissen van koerepen.
De hondenkar waarmee de Biemannen halsters en Machten naar de markt brachten.
Niets was gezelliger dan de kersentijd. In de bogerd van De Weijert en Gradje van Gelder (1929) moet net â&#x20AC;&#x17E;de dubbele kers" gevonden zijn, natuurlijk door Hent de Post, want hij zit vooraan in het midden naast de veelbelovende koperen moor.
Leeuwen heeft altijd vooruit gewild, in het groot en in het klein, te water en te land. Voeren schippers en vissers Keulen voorbij, koopman Johannes Jakobus Jacobs trok in Nazareth tot over de Kiepelenberg.
Hendrik van VVelie uit Afferden. Kooiman was in die tijd Antoon van Zwam in de Liestersteeg, getrouwd met Anna van Leeuw(en?) en gezegend met 10 kinderen. Nu verrijzen er in de polder bioindustrieĂŠn en hoogspanningsmasten, straks misschien gelegen langs een vierbaans autoweg en de nodige dwarsverbindingen. De geschiedenis leert dat heel deze 'zakelijke ontwikkeling' de vorige eeuw al op gang is gebracht. Leeuwen heeft altijd 'vooruit' gewild, eerst te water, nu te land. In het register van 1860-1870 verschijnen de eerste aannemer (Gradus van Oss uit Oyen), de eerste houtzager (Gradus Olthof uit Deventer) en. de eerste 5 baggerlieden (Matthijs van Zwam., Theodorus van Emmerloot, Antoon van Dodewaard, Jan Balvers en Gradus van Heerenbeek): voorlopers van do grote, opbouwdrift die Leeuwen heeft aangegrepen. Maar er is in het Leeuwense beroepsleven - naast de sierkunst die vrijwel alle vakmensen van klompenmakers tot timmerlui v-erstonden - ook nog een andere dan de strikt utilitaire traditie aan te wijzen. Het register van 1840-1&50 noemt twee muzikanten. Beiden wonen aan de Dijk. Waar zouden ze anders' wonen? En beiden heten Scretekouwv Hoe zouden ze anders heten? Het kunnen vader en zoon geweest zijn: Michiel Soetekouw, 62 jaar, getrouwd met WillĂŠmina van Lent, en Johannes Soetkouw,31 jaar en getrouwd met Anna Maria van Welie uit Druten, misschien.familie van de Afferdense kunstschilder. In-1860 is Johannes Soetekouw barbier geworden, maar dat betekent nog niet dat hij de .muziek vaarwel heeft gezegd. Hij had. de i zorg voor 6 kinderen. Bovendien is barbier zeker geen onartistiek en meestal een zeer welsprekend beroep. De musische geest.heeft zich in de familie Soetekouw gehandhaafd. Getuige Gradje, nog springlevend, die in de geringe gestalte van zijn persoon dan toch maar drie grote talenten verenigt: muzikaliteit, welsprekendheid en beeldhouwkunst. En van zulke mensen moet Leeuwen het hebben, als het 'op stelten' gaat staan om, in een wijde blik verleden en toekomst overziende, het dorp in zijn oude gezelligheid te doen herleven. - 51 -
.Bronnen 1) Ir. H.J.A. Slits, 'De Teelt van Tabak', 's Gravenhage 19^3» pag. 72) Th. H. van Doorn, 'Terminologie van Riviervissers in Nederland', Assen 1971, pag. 70. 3) ETI-rapport, 'De Werkgelegenheid in het Land van Maas en Waal', Arnhem 1971, pag. 13» 4) H. van Heiningen, 'Tussen Maas en Waal', Zutphen 1971, pag. 316. 5) Dr. F.E.M. Vercauteren, 'Het verval van de Nijmeegse handel en industrie in de Bataafse en Franse tijd', NUMAGA, Jaargang V, 1958, pag. 129. 6) Dr. Jan van Bakel, 'De Vaktaal van de Nederlandse Klompenmakers', Assen 1958* 7) L.H.C. Schutjes, 'Geschiedenis van het Bisdom 's Hertogenbosch', Dl. k, St. Michielsgestel 18?3, pag. 689. 8) W. v.d. Dobbelsteen, 'De Joodse Gemeenschap van Druten', TWEESTROMENLAND Nr..12, pag. 12 e.v. 9) Dr. F.E.M. Vercauteren, a.w., pag. 125 e.v. 10) Th. H. van Doorn, a.w., pag. k2~k^. 11) H. van Heiningen, 'De Historie van het Land van Maas en Waal', Zaltbommel 1965, pag. 2^8. 12) Prof. A. Pompen OFM, 'De Familie Eisen', Nijmegen 1945, pag. 1?. 13) TWEESTROMENLAND Nr. 15, pag. 26, 29 e.v.
14) G.Z. Jol, 'Ontivikkeling en Organisatie der Nederlandsche Brouwindustrie', Haarlem 1933» Pag« 51, 53 en 72. 15) Dr. H. Blink, 'Geschiedenis van den Boerenstand en den Landbouw in Nederland', Dl. 2, Groningen 1904, pag..103. 16) 'Gelders Molenbeek', Zutphen 1969, pag. 576 e.v. 17) Dr. F.E.'M. Vercauteren, a.w., pag. 133« 18) H. van Heiningen, a.w., pag. 21. 19) Prof.•A. Pompen, a.w.
tweestRomenlanรณ
Streekarchief Bommelerwaai
K O N T A K T B L A D
VAK DE HI3TOMGCÏÏE VERENIGING ' TWEESTIïOMENLAND'
tot beoefening van de geschiedenis van het Land van Maas en V/aal en het westelijk deel van het
~;yk van Nijmegen
redaktie
Jan van Gelder Kuub van Heiningen
Johan van Os
winter 1S73 nummer 18
VERENIGINGSBESTUUR voorzitter
F.H.J. Wasmann Eogestraat 24, Druten Tel.: 08870 - 2423
verenigingssekretaris
J. Trijsburg Maasdijk 20, Appeltern
T e l . : 088?4 - 4?5
vicevoorzitter
J.P. van Wezel Kerkstraat 7, Alphen Tel.: 08876 - 258
penningmeesteres en expositieleidster
Me j. G.Y.M. Klabbers Kattenburg 46, Druten Tel.: 08870 - 2401
archiefbeheer
Me j. F. van Oijen Molenstraat 54, Boven-Leeuwen Tel.: 08879 - 1783 J.P.M, van Os Houtsestraat 25, Pui f lijk
redaktiesekretaris en administrateur
LIDMAATSCHAP De Vereniging kent een sjubsidierend, een buitengewoon, een i£EüïïJEiijiË!!É' een steunejid en een gewoon lidmaatschap, waarvan de kontributies respektievelijk ƒ 100,--, ƒ 50,--, ƒ 25,--, ƒ 15,-- en ƒ 10,-- bedragen. De leden worden verzocht de gekozen lidmaatschapsbijdrage jaarlijks zo vroeg mogelijk te storten op girorekening 2022012 t.n. v. Penn. Vereniging Tweestrornenland , p.a. Houtsestraat 25) Pui f lijk P. Druten. Elk lidmaatschap geeft recht op geregelde ontvangst van het Kontakt-
blad en de Nieuwsbrief alsmede op deelname aan alle evenementen die de Vereniging organiseert.
GEMEĂ&#x2039;F;JEl<APEF3 IN MAAS EN WAAL
(III)
Ket wapen van Bergharen
Het wapen van Bergharen is nog zeer jong. ren heeft het wapen vastgesteld aan de hand van een oud stempel dat lange tijd in de gemeente in gebruik is geweest. Op dit stempel kwam een soort landsciiapje voor waarin de drie dorpen Bergharen, Kernen en Leur, die samen de gemeente Bergharen vormen, waren verzin-
nebeeld. OM de 'drieeenheid' van deze dorpen nogmaals te benadrukken, loopt hieroverheen een linker-schuinbalk met drie kruisjes. Men heeft bij de wapenvaststelling het ongebruikelijke landschap je weggelaten, zodat het volgende wapen is ontstaan: een azuren schild met een linker-schuinbalk van zilver, beladen niet drie verkorte breedarmige kruisjes van sabel. De kruisjes zijn geplaatst in de richting van de schuin-balk. Vroeger was Bergharen belangrijker dan hu, want ondanks het feit dat Bergharen tegenwoordig na Batenburg en Horssen kwa bevolking de kleinste gemeente van onze streek is, heeft het eertijds een machtige rechtbank gehad, gevestigd in de nog steeds bestaande boerderij ' Heuvelsrust' aan de .Herenstraat. Dit was het zogenaamde Hoofdgericht van Maas en V/aal. De bank sprak o.a. recht in zaken.die door de lagere banken naar de 'Hoge Bank' 'ÂŤvaren verwezen, Keer hierover kan men vinden in 'Gelre' LIV, pag. 50. In Bergharen, dat reeds in de Romeinse tijd bestond, bevindt zich in de P..K. kerk een merkwaardig doopvont, dat afkomstig is uit het nabijgelegen kasteel van Hemen. Het dorp Bergharen is gelegen op de
heuvelrug tussen de voormalige rivierarmen die thans Oude en Nieuwe Wetering heten. Van de heuvelrug zijn enkele gedeelten tot Nationaal '"'ctc-nschappelijk Natuurgebied verklaard. Haar om terug te komen op het gemcentewapen, dit werd door de Kroon verleend op 20 oktober 1953-
Het wapen van Beuningen
Alhoci'/el de gemeente Beuningen de keuze heeft gehad uit verschillende geslachtswapens, is hiervan bij het samenstellen van het gemeentewapen geen gebruik gemaakt. I.en heeft gekozen voor het wapen van het Pdjk van Nijmegen, waaraan een vijf puntige rode ster is toegevoegd. Het wapen bestaat daardoor uit een gouden schild waarop een dubbele adelaar van sabel (zwart), gebokt en geklauwd van keel (rood). De rode ster is in hot schildhoofd geplaatst. De adelaar is de meest voorkomende heraldische vogel. Hij is het symbool van macht en heerschappij, en werd al door de Romeinen als veldteken gebruikt. De dubbele adelaar, zoals hij op het wapen van de gemeente Beuningen staat, is de zogenaamde Duitse adelaar. Rond 1335 v/as deze het symbool van het SoomsDuitse Keizerrijk. Zoals destijds in het heilige Rome, waar de westerse keizers door de paus werden gekroond, werd de adelaar omgeven door aureolen, nimbussen of stralenkransen. Hij v.'a s het teken van het opperste wereldlijke gezag. Beuningen heeft, zoals gezegd, de mogelijkheid tot een geheel of gedeeltelijk overnemen van verschillende geslachtswapens niet benut. Het Beuningsc slot Blankenburg, waarvan op het erf van de familie Claassen nog steeds een torentje overeind staat, heeft een hele reeks geslachten tot bewoners gehad, die elk hun eigen wapen voerden. Het ÂŤaron o.a. de geslachten Van Appeltern, Van Egrnond, Van Weideren, Vyghe, Van I31yhe en Van Wassenaar die dit slot beheersten. En of dit
- 4 -
nog niet genoeg was, men had ook een keuze kunnen maken uit de wapens van de vroegere bewoners van verschillende andere adellijke behuizingen, waaronder het Huis te Beuningcn, Huis Rolland, Wardhuizen en de Oude Tempel. Ondanks al deze alternatieven heeft de Rijkst,adelaar de voorkeur gekregen. Het gemeentewapen van Beuningen is door de Kroon verleend op 2o december 1906.
Het wapen van Dreumel
Eet wapen van Dreumel is als gemeentewapen nog vrij jong. Hen koos hiervoor het wapen van het geslacht Van de Foll, dat eertijds het huis 'De Poll' bij Dreumel bewoonde en welke familie gedurende lange tijd veel invloed op de geschiedenis van Dreumel heeft gehad. Het wapen draagt de keizerlijke dubbele adelaar (zie het wapen van Beuningen). Het schild is uitge-
voerd in goud, de adelaar in keel (rood) en deze is gewapend van azuur (blauw). De gemeente, waartoe ook de buurtschap Oude Maas-
dijk behoort, is een van de oudste woongebieden van Maas en Waal. Het wordt reeds in 893 als Tremolo vermeld. De heerlijkheid Dreumel is tot 1621 twcehcrig geweest. In dat jaar trad namelijk Barbara Piock in het huwelijk met Gerard van de Poll, zodat de heerlijkheid, die tot dan toe verdeeld was tussen deze twee ge-
slachten, ĂŠĂŠn geheel werd. Dreurnel v/as eertijds verscheidene adellijke huizen rijk. Het kasteel, later huis 'De Poll' werd in 1851 tot de grond toe afgebroken. Al niet beter ging het met het 'Euys tot Dreumel', dat in 18^1 word gesloopt. In de 19e eeuw ondergingen ook de huizen Poelwijck, Megenberg en De Sleep dit lot. Hierdoor.is Dreumel helaas beroofd van een aantal oude gebouwen die eigenlijk behouden hadden moeten blijven. Het wapen werd als gemeentewapen van Dreumel verleend op 13 september 1901. - 5 -
Het v/apen van Drutcn
Hot wapen van Druten is v; c l zeer eenvoudig. liet bestaat uit een zilveren schild, beladen mot een groene dwarsbalk. De verklaring van het v/apen klinkt al even simpel; de voorstelling zou namelijk het symbool zijn van een vruchtbare strook grond (de streek), gelegen tussen de rivieren Maas en Waal. Haar merkwaardig genoeg v/as het wapen van de vroegere heren van Druten vrijviel gelijk aan dit geniccntcwapen. Het wapen van de heren had echter een groen schild met een zilveren dwarsbalk.
De waarschijnlijkheid is groot dat het gemecntewapen is afgeleid van het wapen van de heren van Drutcn, waarbij de kleuren mogelijk opzettelijk zijn verwisseld om hieraan bovengenoemde betekenis te kunnen gev e n. Druten, dat al in 10?6 als Drutcne wordt genoemd, bezat weleer een fraai kasteel. Helaas is er tegenwoordig vrijwel geen spoor rneer van te bekennen. Het enige wat nog rest is een oragrachtc boomgaard met een stenen bruggetje. In de onmiddellijke nabijheid hiervan, iets noordelijker gelegen, treffen we het statige huis Dclenoord aan, dat na een grondige verbouwing thans dienst doet als ambtswoning van de Drutense burgemeester. Naast dit historisch waardevolle gebouw en enkele karakteristieke v/oonpandcn zijn er in Drutun nog twee belangrijke monumenten te vinden: het Ambtshuis (de vroegere zetel van het Kantongerecht en het Polderdistrikt) en het sierlijke theekocpeltje aan de Y'aalbandijk, waar vroeger de Freules van Deelen zo graag vertoefden. liaar om op het gemecntewapen terug te komen, het werd op 7 oktober 1818 bevestigd. F,J. - 6 -
VAN CAPELLEVEEN
EEN ROMEINS SCHIP OP BOLDERSHOF
Op 1? augustus j.l. bereikte de 'Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek' te Amersfoort de melding van de vondst van een houten scheepsfragment bij de bouw van de paramedische afdeling op Boldershof. Nog diezelfde dag konden, met medewerking van BV Aannemingsbedrijf v/h Joh. v. d. Klok en Zonen te Druten en van de heer Oosterhout van het architektenburo Jos. Bedaux NV te Goirle, tijdens het graven van de bouwput enige gegevens worden verzameld. Deze gegevens bleken voldoende voor een eerste indruk omtrent de globale konstruktie van het schip. Op grond daarvan konden ook aanwijzingen worden verkregen voor de datering, de lading en de stratigrafische positie van het schip in de bodem. Wat dit laatste betreft, het bleek dan dat het schip, op 2.70 tot 2.90 m beneden het maaiveld gelegen, v/as ingebed in een dik pakket rivierzand, dat door een dek van lichte tot zware bruine klei op 0.90 - 1.65 s beneden het maaiveld werd afgesloten. Bovendien viel op dat de bodem van het ongeveer G-V; gerichte schip in zuidelijke richting omhoog liep. Dit deed de gedachte postvatten dat het schip tegen de zuidelijke oever van de (of een) toenmalige loop van de \7aal was gezonken. Boringen die tijdens het voortgezette onderzoek door de 'Stichting voor Bodernkartering' te Wageningen, op
- 7 -
het terrein werden verricht, konden deze gedachte in haar algemeenheid bevestigen. Lengte
Voor het onderzoek van het onder het bouwnivo van het aangrenzende gedeelte van het toekomstige gebouw nog aanwezige schcepsf ragment werd welwillend toestemming en medewerking verleend door de direktie van Boldershof en eerder genoemde aanncmings firma. Dit onderzoek vond plaats op A-, o en 7 september. Spoedig bleek dat het schip riog over een aanzienlijke lengte te vervolgen was. Uiteindelijk kon dan ook een fragment ter lengte van bijna 16 m aan een nauwkeuriger beschouwing worden onderworpen. Belangrijk hierbij was het feit dat het restant aan het uiteinde duidelijk de aanzet vertoonde tot een boeg. Voegen v/e nog toe de lengte van het eerder gevonden deel, niet onmogelijk ook met boeg, te v/eten ca. 11 m, dan komen v/e tot een totale lengtemaat van ongeveer, zo niet ruim 2? m. Dit bij een bodembreedte van 2.80 m.-
Konstruktief ziet het schip er als volgt uit. De bodem bestaat uit naast en tegen elkaar gelegde lange en brede planken. Hij is vlak en bezit geen kiel. De tv/ee zijwanden zijn tegen de bodem aangezet. Ze zijn uit ĂŠun hout vervaardigd. De binnenzijde verloopt hol, terwijl de buitenzijde eerst nog de lijn van de bodem doorzet oin. vervolgens na ec-n vrij scherpe knik evenwijdig aan de binnenkant op te lopen. De vraag rijst hoe hoog het boord is geweest. Meer dan genoemde plank is niet gevonden en aanwijzingen dat deze opgcboeid was, d.v/.z. met een tweede plank verhoogd, ontbreken. De zijwanden zijn, als een ophoging achterwege is gebleven, ruim 0.50 m hoog geweest. Voor de konstruktieve binding zijn dwarshouten spanten - gebruikt. Ze zijn twee aan tv/ce en met een geringe tussenruimte aangebracht. Lange ijzeren nagels, zowel van de binnenzijde als van de buiten- en onderzijde van het schip in het hout gedreven, zorgen voor een
hechte verbinding van bodem, zijwanden en spanten. De uiteinden van de nagels zijn omgebogen en in het hout teruggeslagen. Het liggende deel (wrang) en het opgaande deel (oplanger) van een spant vormen hier ĂŠĂŠn hout. Voor elke spant is door de scheepsbouwers uit een boom een stam-takgedoelte met de gewenste vorm gezocht. Terwijl de spanten, als gezegd, in paren aan bodem en wand werden bevestigd, zorgde men er voor dat de takgedeelten (de oplangers) om en om naar stuurboord- en bakboordzijde wezen. Bulktransport Over de boeg kunnen we ons geen juiste voorstelling maken. Of deze vlak uitliep dan wel een meer puntige vorm bezat, is bij gebrek aan gegevens niet te zegden. Enige details, die in of op het houtwerk zijn aangetroffen, geven voorlopig nog slechts stof tot
diskussie. l1-'1 e Ik e informatie zij kunnen verschaffen met betrekking tot de bovenbouw van het schip, de funktie van het schip en van zijn onderdelen, valt thans onvol-
doende te overzien. Vast staat in elk geval dat het vaartuig, zonder kiel, platbodemd en met een lage opbouw, ongeschikt is geweest om als zeilschip dienst te doen. Bepaalde details aan het uiteinde van het
schip waargenomen, kunnen doen denken aan een voorziening voor een jaagmast. Het is bekend dat het jagen van schepen in de Romeinse tijd voorkwam. Schepen als het Drutense, met hun grote lengte en hun lage platte vorm niet ongelijk aan de bakken van de huidige, duwvaart op de grote rivieren, zullen vermoedelijk bij uitstek gediend hebben voor het buiktransport. In de Romeinse tijd bestond hier te lande onder meer grote behoefte aan bouwmaterialen als
natuursteen, dakpannen enz., vooral te betrekken uit Duitsland, Frankrijk en BelgiĂŤ. Vondsten in ons schip tonen aan dat de waarschijnlijk laatste lading heeft bestaan uit leisteen en dakpannen. Uit de vondstomstan-
digheden blijkt overigens dat het schip ongeladen is gezonken. Het is niet uitgesloten dat de boot zelfs eerst is afgedankt en aan de elementen prijsgegeven. - 9 -
Ouderdon Een nader onderzoek van de gegevens zal wellicht nog uitwijzen in welke streek het schip is gebouwd, waar de lading vandaan kwam en waar en hoe bijvoorbeeld reparaties hebben plaatsgevonden. Een klein tipje van de sluier die om de reizen van dit schip hangt, vermogen we misschien nog op te lichten. Tenslotte kan nog nader op de datering worden ingegaan. Het geringe aantal aardewerkfragmenten dat in het schip is gevonden, geeft voldoende houvast om het verloren gaan ergens in de eerste helft van de derde eeuw (200-250 n. Chr.) te plaatsen. Uiteraard wordt hiermee nog niet bepaald wanneer het schip is gebouwd, laat staan hoe lang het in de vaart is geweest. Het schip op Boldershof is uiterst waardevol in het kader van de bestudering van de tradities en methoden van scheepsbouw in de Romeinse tijd en van de voorafgaande en navolgende perioden in de geschiedenis van West-Europa. DRS.
R.S. HULST
(R.O.3.)
'nen tuin vaen drie jaor nen hond vaen drie tuin 'n perd vaen drie hond 'ne miens vaen drie perd 1
zijn gin bekeks mer werd. Volks rijmpje uit Leeuwen, overgeleverd door Jan Scheeren
DE KERKV/IS5ELINGEN VAN WIN3SEN
'
Een overzicht vin voorgeschiedenis en historie van het hervormde kerkje te "'inssen, geschreven bij gelegenheid van het honderdjarig bestaan van het huidige
kerkgebouw:
18?3 - 30 november - 1973-
Een steen boven de ingang in de torcr. van de Nederlands Hervormde Kerk aan
de Notaris Stephanus Roesstraat te Winssen geeft het jaar 18?3 aan. Het 'Nieuw Kerkelijk Handboek' dat het de 30e november van dat jaar is geweest waarop de hernieuwde kerk werd ingewijd. In hetzelfde boek staat dat het oorspronkelijke kerkje dateert uit 180^0 Het gebouwtje was toen niet groter dan 5 bij 9 meter. Dit kleine zaalkerkje werd gebouwd, omdat de oude kerk van Winssen (nu de 'oude toren') in 1799 v:eer terug kwam aan de katholieken. Zij kregen op 3 raei van dat jaar het recht ora hun vroegere parochiekerk te naasten, dus terug te nemen, nadat zij in het begin van de 17e eeuw aan de protestanten was overgegaan, die toen immers de staatsgodsdienst beleden. In de 17e eeuw gingen met het kerkgebouw van V'inssen ook de goederen en fondsen, over aan de gereformeerden. Zo ook een deel - 11 -
van de vikr.ricgoedoren. Hieruit \verd een fonds gevormd voor liefdadige doeleinden. Jongens uit de gemeente konden van dit geld voor dominee studeren. Ook de koster noest ervan onderhouden worden. Hij h c. d tevens het gratis gebruik van een akker ' kosterijland' . H." as t koster v/as do man schoolmeester.
Do eerste dominee die op de 'Naamlijst der predikanten welken sedert het jaar 1603 het Evangcliuci te ïïinssen gepredikt hebben' voorkomt, is ïiatthias Xijlander. Hij werd ook wel Mattheus Andernacensis genoemd n '.a r zijn geboorteplaats. Deze predikant, eerst pastoor, v/as samen met de Vrouwe van 'Jinssen en de overige bewoners van het ko.steol gereformeerd geworden. In 1603 werd Katthias Xijlander als dominee bevestigd. In 1617 kocht de gereformeerde gemeente, bestaande uit 20 gezinnen, "16 malder kalk"' voor J>8 gulden en 10 stuiver, waarmee ''den Buick der Korcke werd bestreken." Hot gaat hier dus om de . oude tufstenen dorpskerk, toegewijd aan de apostelen Petrus en Faulus. Zij onderging in V'incsen een beter lot dan in veel andere Maas en ïïaalse plaatsen, waar na de reformatie 'de buik' (het schip) van de kerk vaak diende voor veestalling en opslag, terwijl de predikanten voor de diensten ten behoeve van hun meestal zeer kleine gemeenten alleen gebruik maakten van het (v/at verbouwde) priesterkoor. Het stuk tussen de toren en het koor werd in '".irissen gepleisterd. Om "het choor te solderen" (versterken), leverde meester Gerrit, de timmerman, "delen" (planken) en ribben voor 113 gulden en meester Hendrik, de smid, zorgde voor "ankers en scherpelingen. " In 1628 werd er een nieuwe klok in de toren gehangen ("door mr. Cornelis verkregen") , die ƒ 'fOO,-- kostte. Deze klok heeft het niet zo lang uitgehouden. In 1672 is ze stuk gegaan, "door den vijand verwoest. •' De klepel sloeg door alle zolders heen, vernielde het gewelf onder de onderste zolder en moet zich zelfs nog een flink eind de grond in geboord hebben. Dries Bcijen kreeg, "vordat hij de oude klepel uit
- 12 -
de aarde gegraaven had," 1 gulden en 5 stuiver. In plaats van het vernielde gewelf kwar.; er een houten zolder. De klok zelf werd waarschijnlijk door de Fransen meegenomen. De ontsnapte klok
Dit alles gebeurde in de tijd dat I-iatthias Xijlander predikant was. Hij overleed in 1637 en werd in 1638 opgevolgd door Christianus Cobelius, die in 1667 kwam te sterven. In 1668 werd Theodorus van Essen bevestigd. In zijn tijd (1679) kreeg Winseen weer een torenklok. Die klok kwam er node door de hulp van de Heer van Winssen, Baron van Gendt. Het opschrift van de klok luidt: "Johan van Gendt tot V/inssen Raedt en eerste Reeckenmeestcr enz. enz. Theodorus van Essen Pastor tot ïïinssen Ao 1679» Hendrich Verwoordt Schout en Kerckraeester in der tijt. Rij c k Geurtsen Schout in het Arnpt. Dirck Verheiden arme mr. tot Winssen. !I Op 15 december 1942 hebben de Duitsers deze klok, die een van de mooiste en grootste in de omtrek was, uit de toren gehaald en meegenomen, tegelijk met een klok uit de huidige hervormde kerk on nog een nieuwe klok uit de katholieke kerk van 1938. Fa de bevrijding kwam de oude klok, als door een wonder a ;.n de Duitse smeltovens ontsnapt, weer terug in de toren van V;inssen. De hervormde kerk kreeg een nieuwe klok uit de opbrengst van een verloting onder de dorpelingen. De_Jco_oi van do douaricre
Dominee Theodorus van Essen werd in 1683 beroepen naar Schipluiden en opgevolgd door Hermannus Storm, die in 1684 bevestigd werd. Deze bleef tot zijn dood (24 oktober 171?) predikant van V/inssen. Op 6 november 1718 werd Johannes Otto van Olst bevestigd. Deze overleed op 2 april 1768. Nicolaus Gerardus Geistman was al op 15 juli 1759 als hulppredikant aangenomen en na de dood van ds. J.O. van Olst trad hij zelfstandig in dienst. Ds. Geistman stierf tegen - 13 -
het eind van de achttiende eeuw. In 1798 werd er door de regering een wet afgekondigd waardoor alle godsdiensten van staatswege gelijke rechten kregen. Verder werd door de regering bepaald dat alle kerkgebouwen en pastoriehuizen - voorzover ze niet verkregen waren door aanbouw uit eigen kas van de kerkelijke gemeenten - tussen de verschillende kerkgenootschappen verdeeld konden worden. De gemeentebesturen werden gemachtigd om een en ander te regelen. Dit was geen gemakkelijke taak. De kerken en pastorieën in de gemeente Ewijk waren vóór de hervorning gebouwd. De wet was dus wel van toepassing, naar er zat een hele rompslomp aan vast. Kerk en pastorie van ïïinssen moesten geschat worden door k taxateurs, 2 katholieke en 2 hervormde. De schatters kregen voor hun werk ƒ 2J,—. De pastorie werd geschat op ƒ 1790,-- en de toren op ƒ 2500,--. Die toren zou, ond:it hij ook de burgerlijke funktie van uitkijkpost, tijdaanwijzer en waarschuwer bij brand- en overstromingsgevaar vervulde, eigendom van de gemeente worden. Het kerkhof zou voorlopig gemeenschappelijk blijven» Douarière van Remberg, eigenaresse van het 'Huys Winssen', had echter bezwaar tegen de overdracht van de kerk. Helemaal vooraan in het priesterkoor stond namelijk een hoge eikenhouten bank met zijdeurtjes en veel houtsnijwerk. Die bank was eigendom van de Vrouwe van Winsse-n. Daarin zaten de bewoners van het kasteel. Hun wapen was in het eikenhout uitgestoken,, De bank werd door de mensen ook wel 'de kooy' genoemd. Ze werd geschat op 70 gulden. Douarière van Rernberg wilde de bank zelf houden, maar 'de kooy' was aan de muur vastgespijkerd eri zou dus met de kerk aan de katholieken overgaan. Om een eind aan deze moeilijkheden te maken, heeft pastoor Elsenbroek de bank er maar uit laten slopen en aan de Vrouwe van Vvinssen teruggegeven. Er waren er toen al meer die een eigen bank hadden. Onder anderen Dirk van Ommeren en de schoolmeester Ludolf van Beem, die tevens voorzanger en koster was. Het kosterijhuis dat hij bewoonde, bleef met de landerijen aan de hervormde gemeente.
Boedelscheiding Ka de moeilijkheden met de bank van de Vrouwe van Winssen k v/amen er problemen over het familiegraf. Dankzij het voorzichtige beleid van bugemeester Jan Hendrik van Koolwijk en schoolmeester Ludolf van Been, die hiervoor twee keer naar Duitsland moest, kwam men tot overeenstemming. De zerken werden op het kerkhof gelegd. Het naastingsproces dat op het eind van de achttiende eeuw over de oude kerk van Winssen is gevoerd, is een van de interessantste procedures in dit genre, omdat het hier ging over twee burgerlijke gemeenten, Milissen Rijks en Ambts. Het gemeentebestuur van het Ambt liet aan dat van het Rijk weten dat die van het Rijk maar een :'plan van schikking >.;et de gereformeerden" op moesten stellen. Die van het Ambt vonden dit bij voorbaat goed op voorwaarde dat ze van de gang van zaken op de hoogte zouden worden gehouden. Maar het vlotte niet. Het met veel zorg door Van Koolwijk opgestelde plan werd door die van het Ambt afgekeurd, zodat men het tenslotte hogoTop moest zoeken. Winssen Rijks deed een beroep op het 'Vertegenwoordigend Ligchaam' in Den Haag. Van liet rekest door een aantal katholieken in 1?95 ingediend, was niets meer vernomen; ondertussen was het 1798 geworden. De staat stelde zich op het standpunt dat de kerk en de goederen ter beschikking van het gemeentebestuur waren gekomen en onder de gezindten moesten worden verdeeld. De gereformeerden van Winssen beweerden dat de kerk van hen was en de staat er niets over te zeggen had. Vroeger hadden de gereformeerden altijd gesproken van :'0nse Kercke" en toen pastoor Xijlander samen met de Vrouwevan Ăźinssen en andere kasteelbewoners gereformeerd waren geworden, zouden de 'roomsgezinden' de kerk uit eigen beweging verlaten hebben. De kommissie SteinParvĂŠ die de kwestie in Den Haag moest behandelen, wees deze argumenten af. De stelling was volgens haar niet bewijsbaar en de staatsregeling stond een dergelijke uitzondering niet toe. Uit de geschiedenis van de hervorming zijn inder-
- 15 -
daad moer pastoors bekend die hun toog aan de kapstok hingen. Zo werd Olivier Willemsz., pastoor te Leeuwen, doopsgezind: hij vluchtte naar Antwerpen, werd daar gepakt en als ketter verbrand. Maar Den Haag was van mening dat wanneer de pastoor overging, dit nog niet ten gevolge had dat de kerk en de goederen mee overgingen. Dit temeer omdat het gros van de V/inssense ingezetenen niet was overgegaan, Den Haag stelde voor de kerk tegen een matige vergoeding aan de katholieken te geven, maar de gereformeerden namen met een matige vergoeding geen genoegen. Tenslotte werden bij besluit van de eerste kamer d.d. 3 raci 1799 kerk en pastorie "met den aankleeve van dien" benevens een derde van de vikariegoederen aan de katholieken toegewezen tegen een pondsgewijze uitkering aan de gereformeerden. Er v/aren toen 52 hervormden en 615 katholieken. Tegen een bedrag van 862 gulden, ^f stuiver en 10 penning kregen de katholieken hun oude kerk terug. De gemeente kreeg de toren voorgoed in eigendom. De preekstoel en de banken bleven in de kerk, behalve dan de banken van het kasteel, Dirk van Ommeren en Ludolf van Beem. Hot A n tgnj-us b cel.d Het altaar van de Doddendaalse kelderkerk ging naar de kerk van Winssen. Het dat altaar erfde de kerk van v'inssen van de Doddendaal ook de patroon van verloren zaken, de H. Antonius van Padua. Had hij niet gezorgd dat de \7inssense katholieken hun kerk en de vrijheid van godsdienst terug kregen? Maar zij hadden nu wel een kerk, maar er v/as nog geen Antoniusbeeld. Cp een middag liep pastoor Van Elsenbroek over de dijk en zag hij in 'de Kriek' een boer die bezig was een dikke notenboom te rooien. Hij de vroeg de man wat hij er mee ging doen. "Heneer pestoor," zei hij,i:ik laot 'r planke vaen zage, 'k heb klein keujes, die motte on 't vrète Ên dßrrum mo'k 'ne keujesbak make." De pastoor vroeg of hij dan liet ondereind van de boom mocht hebben. De boer vond het best. Naderhand liet de pastoor door een rondreizende timmerman uit Duitsland die ook goed kon beeldhouwen, een Antoniusbeeld maken uit het ondereind van de boom. Het kunstwerk - 16 -
was wat ruw uitgevallen,, Haar de koster werkte het met stopverf bij en schilderde het op. Toen de boer 's zondags onder de mis het Antoniusbeeld zag staan, moet hij er een briefje aan gehangen hebben: Heilige Antonius, hoog verheven, Ge hebt ne menige noot gegeven, Maar v/at rne toch ' t miste spijt Is dĂŠ ge 'n bruur vaen m'ne keujesbak zijt. Krakeel om de pastorie V'as de teruggave van de kerk met de nodige problemen gepaard gegaan, even moeilijk liep hot met de overdracht van de uit omstreeks 1550 daterende pastorie (thans Bloemisterij Hegens). Op 1 mei 1801 , zo werd bepaald, zou de pastorie, die geschat was op een v/aarde van 1790 gulden, ontruimd moeten zijn. Er woonde toen al geen dominee meer in het huis, want ds. Go i s traan v/as enkele jaren tevoren overleden. De pastorie werd bewoond door erfgenamen van de predikant en zij probeerden hun verblijf zo lang mogelijk te rekken. Sr gingen jaren overheen en de pastoor zag zich genoodzaakt nog steeds in te blijven wonen bij Peter Driessen, een boer, in wiens achterhuis hij tijdens de kerkruzie de mis had gedaan. Intussen was het al mei 1804, dus drie jaar na de datum waarop de pastorie teruggegeven had moeten zijn. Op 5 mei gingen de heren LibottĂŠ en Van \Velie namens het kerkbestuur naar de erven Geistrnan om voor de zoveelste keer te proberen op vriendelijke wijze de zaak te schikken. Zij blijken nogal onheus behandeld te zijn. De rentmeester van het Huis Winssen "had zich zelfs de stoutigheid gepermitteerd de actuele bewoners (de erven Geistman) aan te sporen om de deur dicht te houden en de sleutel aan niemand af te geven." De volgende dag kwam echter de deurwaarder met een "Memorie van den Schout van Ewijk en Winssen, den 6e Hey iSO^f etc. etc. om de erfgenamen van den overleden predikant Geistman ten allen overvloede alsnog gerechtelijk te sommeren om binnen de tijd van twee maal 2k uren na het emploit dezes hetzelve huis met den aankleeve vandien
- 17 -
te verlaten en ter dispositie van gezegd Rooms Catholijke Gemeente over te geven.,r! Nog geen dag later trokken de erven Goistman het huis uit, toen er praatjes begonnen rond te gaan dat de gendarmen zouden komen on mot de sterke arra in te grijpen. Zover kwam het niet. De erven Geistraan verlieten het huis ten gerieve van pastoor Van Elsenbroek. De Notonboomgaard Behalve zonder kerk zat de hervormde gemeente nu dus ook zonder pastorie. Inmiddels was ds. A. Carlier predikant geworden in Winssen. Al op 31 augustus 1803 waren ds. A. Carlier on Ludolf van Beem (schoolmeester, voorzanger en koster) door de gekonniiteerden van de hervormde gemeente ïïinssen gevolmachtigd "ten aankoop eener pastorie en opbouw eener kerk." Deze akte was opgesteld door V'illeni Schuiling op het kasteel van "'insson. De hervormde gemeente werd gesteund door de Vrouwe van Finssen en op haar kasteel werd steeds toevlucht gezocht, Tijdens de 'kerkloze periode' hadden de godsdienstoefeningen plaats op het ' Huys F.'inssen'. Op 13 april 1805 kochten ds. A. Carlier en Ludolf van Beem samen met Dirk van Ommeren aan de "Hoof tstraat'1' in Winssen de "Hofstede den Hotcnboonigaard" , met bijbehorende grond groot "eenen morgen." Het huis v/as ruim gebouwd, had een rieten dak en de muren waren gewit. De koopsom bedroeg 6000 gulden. De diakonic betaalde ƒ ^000,--. Het resterende bedrag werd als hypotheek opgenomen. De ''Hooftstraat" heet nu Notaris Stephanus Roesstraat. I!ond 1900 werd deze weg Dorpsstraa.t genoemd. Later werd de naam veranderd in Hoogstraat. Maar de bevolking sprak van Binnenweg. Hofstede 'De Notenboomgaard' werd. pastorie en op het erf verrees nog in het jaar 1805 een kapel, die door een brede iepenlaan verbonden was met het 'Huys te Winssen1. Ten huize van Gradus Vink binnen Winssen xverd het op 20 augustus 1805 de aannemer Otto Mighielsen gegund het kerkje te bouwen. Het werk moest 15 oktober onder de kap zijn en diende 1 november 1805 opgeleverd te ?;orden„ De aannecmsom bedroeg ƒ 1^48,—. Peter Lubeek werd aan-
- 18 -
Een Romeins schip op Boldershof, door ons lid Paul van Dinteren ontdekt en door de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek blootgelegd, opgemeten en nauwkeurig geregistreerd (zie pag. 7 e.v.). Foto : R.O.B.
WONEN EN WERKEN IN OUD MAAS & WAAL. Onder dit motto brengen wij in elk nummer
een kleine fotoreportage uit de eerste helft van deze eeuw (zie ook naast pag. 38). Stuur ons oude plaatjes voor deze rubriek. U krijgt ze binnen 6 maanden ongeschonden terug. BOVEN : 'De Blauwe Sluis', karakteristieke buurtschap en oud verbindingspunt tussen de dorpen Appeltern, Altforst en Maasbommel, in 1900 landelijk bekend geworden na de 'rituele moord'. ONDER : 'De Scheisteeg' (thans Beatrixstraat)in Beneden-Leeuwen na de watersnood van 1926. De lat op het sluishek geeft de hoogte van de overstroming aan.
gesteld als opzichter voor ƒ 38,—. Deze gelden kwamen bij elkaar uit liefdegiften van de Nederlandse protestanten. Boekhouding Het zaalkerkje kreeg de bescheiden maten van 5 bij 9-fiieter en heeft waarschijnlijk een driezijdige sluiting gekend. DG vloer bestond uit "beste hollandsche estrcken." Het gebouwtje had geen stenen toren, maar vermoedelijk wel een houten dakruiter, zoals bij de hervormde kerk in Wijchcn het geval is. De dubbele voordeur - voorzien van bovenlicht - was van "greynehout" met daaraan een ajief geschaafd. In de voorgevel zat een raam. De zijramen «aren kleiner dan nu het geval is; de kozijnen waren van hout. Een orgel ontbrak aanvankelijk; men noest het met een voorzanger doen. Later kwan er een kabinetorgel. Ds. Carlier overleed in 1820., Hij is samen met zijn al eerder overleden vrouw in de kerk. begraven. Op de grafsteen, die nu nog te zien is aan het eind van het middenpad, staat te lezen: "Adrianus Carlier in leven predikant alhier overleden den 2 febr- 182G en Margaretha van der Sanden zijne huisvrou1.? overleden den 10 maart 1810." Van 1820 tot 1827 is de gemeente vakant geweest en werd de dienst waargenomen door predikanten uit de ring Batenburg. In 1823 bestond de hervormde gemeente Winssen uit 52 lidmaten. Dat de boekhouding niet voel hoofdbrekens gekost zal hebben, blijkt wel uit de rekening en verantwoording over 1825. De opbrengst van de kollekte over het hele jaar bedroeg inklusief bankecvcrhuur ƒ 20,22-g-. Uitgegeven werd respektievelijk aan erfpacht, Leendert Lubeek ("meesterverwer"), licht, schoonmaken en schrijfbehoeften ƒ 12,55» Nadat het nadelig saldo van ƒ 1,71 over het vorig jaar was aangezuiverd, bleef er in kas ƒ 5)96-5-. De 25e november 1827 werd Berend Jacob Berkhoff bevestigd als dominee van Winssen. Hij betrok de pastorie, waarvan op 29 november 1836 het achterhuis en een deel van het voorhuis instortte als gevolg van
- 19 -
een storm. Tevoren was net een fors bedrag verrepareerd. De kosten die gemaakt vierden om na de storm het huis weer te herstellen, bedroegen ƒ ^57,95 en een halve cent. Ds. Berkhof woonde niet lang meer in de gerenoveerde pastorie. Hij overleed op 17 maart 1837. ïïillem Hendrik ten Hoet, geboren in 1812, werd zijn opvolger. Hij was in 1836, het storm jaar, al hulp predikant geworden. Op 1 april 1838 in hij door ds. pHnappel uit Nijmegen in zijn ambt bevestigd. In een kollekteboek je uit 1839 steat als totale opbrengst genoteerd een bedrag van ƒ 22,37. Het resultaat van een heel jaar. Zo werden tijdens de 5 diensten in de maand januari de volgende bedragen opgehaald: de 1e 50 et. , de 6e 31 et. , de 13e 28 et. , de 20e 29 et. en de 2?e J>k- et. Als uitschieter wordt er dat jaar op eerste kerstdag 93 en een halve cent ontvangen in de kollektezak. In die tijd verdiende Gradus de tuinman voor een dag schoffelen in de pastorietuin 60 cent. Iii 1845 waren er in V/inssen 60 hervormden, waarvan 30 lidmaten.
Op 27 nove;:;ber 1 855 werd de hervormde gemeente te inssen gemachtigd "tot den verkoop van 18 stuks IJpenbomen l; , staande bij de kerk aldaar en volgens akte van taratie gewaardeerd op de som van 100 gulden. Dit geld moest worden besteed voor de aanleg van een kerkhof. Tot die t.ïjd werd door de hervormden de gemeenschappelijke begraafplaats b?j de oude Winssense kerk gebruikt. Tegelijk noesten er enkele noodzakelijke herstellingen aan kerk en pastorie geschieden. Voor dezelfde doeleinden mocht gebruikt ivorden een som van ƒ 56, 61, zijnde het overschot van de opbrengst van een karnp land. De herstellingen aan de kerk werden verricht door P. Zweers. Alsof er nog niet genoeg aan de gebouwen geknutseld was, werden respektievelijk in mei 1864 de kerk en in 1866 de pastorie weer eens flink onder handen genomen. Weer was het P. Zweers die de kerk opknapte, Acht toebanken en zes openbanken werden "geverwd;; tesamen met de "laraezering en predikstoel." v;
- 20 -
Een dag werkens kostte per man ƒ 1,—. Tevens kwamen er nieuwe "gardijne1'1 in de kerk. Hiervoor had men nodig ;'16 ell groenen saay" a ƒ 1,50; in totaal dus ƒ 2^,--. Twee nieuwe ;igardijneroeyen'' net ogen en haken kostten ƒ 3510. Het werkloon bedroeg ƒ ^,66. De verbouwing van de pastorie in 1866 kraam op ƒ 1950,--. De aannemer-timmerman was P.'Vo Hichielsen. J. Knoops deed het metsel- en loodgieterswerk. Op 22 februari. 1870 werd er in het kerkgebouw een nieuv; seraphine-orgel geplaatst. Kosten inklusief toebehoren: ƒ 153523!. .flej. E. ten Hoet bespeelde dit orgel voor het eerst, en wel op de 3e april van dat jaar. DG. V:'. ten Hoet is de man geweest die zich ijverig heeft ingezet om de toenmalige zeer kleine kerk tot zijn huidige proporties te brengen. Lenieder ten spot
In een brief van 18 december 1871 van het 'collegie van kerkvoogden en notabelen der hervormde gemeente Winssen' aan het 'classicaal bestuur van de Nederlands Hervormde Kerk van Nijmegen' lezen we het volgende. De meeste hervormde gemeenten tussen Maas en 'Vaal zijn in het bezit van vrij goede kerken. Winssen behoort er echter niet onder. De kleinste en minst aanzienlijke kerk staat daar; Kerkvoogd, notabelen en leden van de kerkeraad kunnen gerust zeggen dat ze daar staat ten spot van eenieder. Temidden van een bijna uitsluitend Booms-Katholieke bevolking, die in het bezit is van een prachtig nieuw kerkgebouw (bedoeld wordt de in 1863 ingewijde neogotische kerk van ïïeber) , valt dit wel te bejammeren. De ondergetekenden (o.a. kerkvoogd F.H. No orde wijn) hebben dan ook steeds al hun krachten aangewend om hun gemeente in ere te houden, en dankbaar moeten zij erkennen dat de Hoogeerwaarde Pieren te Nijmegen hun hierin nog steeds terzijde staan. In dezelfde brief worden dan de plannen uiteengezet. Aanvankelijk was er aan gedacht een geheel nieuwe kerk te bouwen, maar financieel bleek dit niet verantwoord. Daarom werd er een bekwaam bouwkundige, de heer J.W. Michielsen te Nijmegen, geraadpleegd inzake vergroting. Deze architekt raamde de kosten voor het bouwen van -21-
een dwarsschip van 9 bij ^,50 ra aan de achterkant van het bestaande gebouwtje (van 9 bij 5 meter) op ƒ 1803,96,
De bouwkosten van een torentje aan de voorkant kwamen op ƒ 300,—. In totaal beliep de bouwsom dus ƒ 2103,96. Lidmaten namen de toren voor hun rekening met nog ƒ 220,-- extra, dus ƒ 520,—. Het provinciaal kollege van toezicht op de kerkelijke administratie van de hervormde gemeenten in Gelderland gaf ƒ 250,-- subsidie. Het ontbrekende kapitaal kwam zo op ƒ 1333i96. Door het 'collegie van kerkvoogden en notabelen' wordt aan het 'classicaal bestuur' van Nijmegen verzocht een en ander te ondersteunen. Ds. ten Hoet doet er ter begeleiding nog een briefje bij. Op 21 december 18?1 schrijft het 'classicaal bestuur' van Nijmegen aan het 'provinciaal kerkbestuur' in Gelderland het volgende. Het
'classicaal bestuur' laat niet na dit adres ten zeerste te ondersteunen, bekend als het is rnet de toestand van het kerkje, dat werkelijk ten spot van het protestantisme aldaar temidden van een roonisgezinde bevolking gebouwd schijnt te zijn.
Vipf tig_jaar Uiteindelijk kan in 1o73 de kerk volgens plan herbouwd worden. Tijdens deze werkzaamheden zijn een half jaar lang de godsdienstoefeningen ten huize van ds. W. II. ten Hoet gehouden. De 30e november van hetzelfde jaar wordt de kerk ingewijd» Eet was, zoals hedentendage nog te zien is, een pittoresk geheel geworden. Als bekroning op het werk maakte J. Haspels J.J. zn. een marmeren steen niet het ingebeitelde jaartal 1873. Dit kostte ƒ 1,85. Het inmetselen in de toren boven de ingang werd gedaan voor 3 kwartjes. De inmiddels 80 leden tellende hervormde gemeente had weer een passend kerkgebouw. Op 1 april 1878 had ds. W.H. ten Hoet het feit herdacht dat hij ^fO jaar predikant was in Winssen. Bij die gelegenheid schonk hij de kerk een schotel voor het avondmaalsbrood. De inskriptie luidt: "Geschenk van Ds. V.'.H, ten Hoet 1 april 1878." Ds. ten Hoet werd emeritus op 11 november 1887 na een bijna vijftigjarige
Evangeliebediening. Op 6 november hield hij nijn afscheidspreek met als tekst: Prediker 1.2 vers 13 + ik. In hetzelfde jaar nam voorzanger en klokluider P. Mulder afscheid. C. v.d. Wal volgde hem voorlopig op met een salaris van 30 gulden per jaar als voorzanger en ƒ 5,— als klokluider. Een vaste aanstelling kreeg J.J.N. Baar, die naast genoemde twee funkties ook nog het orgel bespeelde; dit alles voor ƒ 65,— per jaar. In 1899 kreeg de man salarisverhoging en werd het ƒ 70,--. In 1903. werd zijn taak overgenomen door de kinderen van J.J. Lieze, uitgezonderd het klokluiden, wat J. Hubkes deed voor de oude prijs van ƒ5)— • Onderdak voor de dominee Na het afscheid van de» W.H. ten Hoet is Wins-
sen geruime tijd vakant geweest. Dit was -o. a. te wijten aan de slechte staat van onderhoud waarin de pastorie zich ondanks al het getimmer bevond. Het huis werd uiteindelijk aan een daggelder verhuurd voor ƒ 50,— in het jaar. Eet was de voerman K.G. Egg. Eén kamer
bleef ten dienste van de kerk voor het houden van katechisatie. De huurder moest koffie verstrekken aan predikanten die de diensten waarnamen. In het huurkontrakt werd tevens bepaald dat de huurder het huis moest ontruimen, wanneer er een nieuwe dominee benoemd zou worden. Inmiddels wendde de kcrkeraad van de 'Nederduits Hervormde Gemeente' zich op 30 augustus 1892 tot de 'algemene synodale commissie' met een aanvraag omtrent subsidie "voor den bouw eener pastorij. " Omdat men niet aan het repareren wou blijven, werd hiertoe besloten. Vijf jaar na de subsidie-aanvraag stelde de synode een bedrag van ƒ 2600,— beschikbaar. De aanbesteding vond plaats in de pastorie op 1? februari 1899« Tevoren konden de aannemers bestek en tekening inzien in het koffiehuis van de heer Van Ellecom in de Hezelstraat te Nijmegen. De aannemer aan xvie het werk werd gegund, was Johannes Donades Zweers in l'/inssen. De architekt was W. Honig uit Velp. De oude pas-
torie werd afgebroken, uitgezonderd het koetshuis en - 23 -
de kelder. Op de bestaande fundering werd een nieuwe pastorie gebouwd (thans bekend als 'het Domineeshuis' en bewoond, door de familie Huurman). Volgens art. 1? van de biezondere bepalingen bij het bestek moesten onbekwame, ongeschikte en onbeleefde werklieden en zij die zich aan sterke drank te buiten gingen, op eerste aanzegging van het werk verwijderd worden. Op het werk mocht geen sterke drank geschonken of gebruikt worden en alle werklieden moesten aich stipt aan de bevelen van de direktie onderwerpen. De voltooiingsdatum werd gesteld op 1 augustus 1899. De kosten: ƒ 6100,—. Olieschaarste Ds. N.F. Fockens (geb. 1859) en zijn vrouw wei-den de eerste bewoners. Op 19 augustus 1900 kwamen zij naar V/inssen. Ds. Fockens liet het huis voorzien van zonneblinden en plaatste in de tuin een koepeltje. Beide zaken zijn jammer genoeg bij de recente verbouwing van 196? weer verdwenen. Het predikantentraktement bedroeg ten tijde van ds. Fockens in 1901 ƒ 911 j— en in 1903 f 9^0,— per jaar. Het echtpaar Fockens-Smissaert vierde op 23 april 1912 zijn zilveren huwelijksfeest. Ter gelegenheid hiervan schonken de dominee en zijn vrouw aan hun gemeente een zilveren doopbekken, waarin de volgende tekst werd gegraveerd: "Geschenk van Ds. en Mevrouw Fockens-Smi saert aan de Ned. Herv. Gemeente te üinssen ter gelegenheid van hun huwelijksfeest op 23 april 1912." De 23e september 1912 overleed ds. Fockens te Eins. Hij werd op het kerkhof in V/inssen begraven. Zondag 18 mei 1913 vond de bevestiging en intrede plaats van ds. ÏÏ.G. van der Vliet. In die tijd (1915) werd het kosterschap van J. Hubkes overgenomen door J.E. Sip. De verdiensten waren 32 gulden per jaar. Hiervoor moest hij wel een en ander doen: klokluiden, de kerk schoonmaken, toezicht houden op de meubels, het kerkhof onderhouden, de graven delven, het begrafenislaken bewaren, de kachel en de lampen aanmaken, de orgelgaanderij afgesloten houden, de voorzang aangeven op de borden en de tafel in orde maken - 24 -
voor de avondmaalsviering. Wegens olieschaarste tegen het eind van de eerste wereldoorlog werd in 191? besloten elektrisch licht aan te leggen op de pastorie. Tot 10 april 1921 mocht ds. V'.G. van Vliet zijn ambt in Winssen vervullen. Op 1 oktober.1922 weid ds, M. Pol bevestigd. In zijn tijd kwam er een nieuw (5 spel Hinkel) orgel* De 2e maart 192^ werd het ingewijd. Het stond op een nieuwgebouwde orgelgaanderij achter een pijporgelfront dat kado werd gedaan door de kerkvoogdij van Appeltern. Tegelijkertijd kwamen er nieuwe gordijnen in de kerk en nieuwe lopers in de kerkgang, Grote beurt
In het begin van de veertiger jaren werd Winssen vakant. Ds. Blits uit Horssen en ds. Panhuis uit Druten namen de diensten waar. In de vakature werd voorzien door ds. Tonsbeek, die in 19^9 het initiatief nam om het kerkje een grote beurt te geven. Als gevolg van tientallen jaren uitgesteld onderhoud was het danig in verval geraakt. Door lekkages v/as het metselwerk op diverse plaatsen door en door nat. Door uitvriezen verkeerde het voegwerk in slechte staat. De vurenhouten voordeur (schuurdeur) was vermolmd. Verschillende ruiten waren kapot, dakpannen verschoven en leien weggev/aaid. Het interieur was er niet beter aan toe. Het stukadoorwerk zat los. Het plafond was gescheurd. De vloer verzakte. De banken waren gammel, de vlonders onder de banken vergaan. De kerk werd verlicht door een zestal olielampen. Op de preekstoel was helemaal geen licht. Het schilderwerk was verwaarloosd. Voor de restauratie werd architekt A.W.K. Mayer uit Utrecht aangetrokken. Hij heeft het werk niet kunnen voltooien. De 6e augustus 19^9 overleed Albrecht V/.K. Mayer op 3^-Jarige leeftijd, ïï. van Leeuwen uit Arnhem zette de werkzaamheden voort. Op 21 juni 1950 werd het kerkje aanbesteed. W. v.d. Hof, aannemer te Nijmegen, schreef voor het laagste bedrag in: ƒ 9080,-De totale restauratiekosten worden begroot op de som van ƒ 15«623,—. Alle banken werden door nieuwe ver- 25 -
vangen. Er kwam elektriciteit. De kerk werd van binnen en buiten geschilderd, de ramen voorzien van nieuw glas. Vloer, gevels en dak werden hersteld. Er kwam een nieuwe voordeur en een nieuw toegangshek. Met de nodige giften en subsidies kwam het werk klaar. Op zondag 7 januari 1951 werd om 2 uur de eerste godsdienstoefening gehouden in het gerestaureerde kerkje. Na ds. Tonsbeek ontstond er een aanvankelijke samenwerking met de hervormde gemeente van Beuningen, wat uiteindelijk leidde tot de kombinatie 'Hervormde Gemeente Beuningen-Winssen' . De predikanten tijdens deze samenwerking en kombinatie waren respektievelijk ds. Dickhout, ds. Roest, ds. Messie, ds. H.J. de Ridder en dr. H. van Vliet. Thans worden er na 370 jaar in het Winssense kerkje nog steeds samenkomsten gehouden, en wel iedere week op zaterdagavond om half acht. PETER HUURMAN
Flien de Wildt ha te kaet gevild achter de kiest dé't niemaend wiest ze ha se gerokke ze ha se geplokke dé aelle kaette ware verschrokke.
Volks rijmpje uit Leeuwen, gevonden bij ïïalt. van Hulst op de achterkant van een door H.J. Rademakers genomen portretfoto van de destijds bekende Plien.
- 26 -
EEN BEANDPLAATJE UIT BATENBURG
Enkele jaren geleden vond ik in een schuur te Batenburg een merkwaardig loden plaatje. Eet voorwerp xvas rijkelijk versierd en droeg in reliĂŤf de letters O.B.W.M. Dit plaatje ivas voor mij een raadsel. Totdat ik een -exemplaar van het tijdschrift 'Antiek' (Tijdstroom, 'Lochem) in handen kreeg en een beschrijving van dergelijke plaatjes las. Het bewuste stukje lood ivas een zogenaamd ' brandplaat je ' . De hoogte is 26 cm, de breedte 19 cm. Het betreffende brandplaat j e O.B.W.I'i. is uitgegeven door de 0_nderlinge Brand Waarborg Maatschappij 'Pro Patria' te 's Hertogenbosch - Nederland 1841. Boven de letters is een afbeelding te zien van de aartsengel Michae'l als overwinnaar van de duivel. Deze afbeelding is genomen uit het wapen van de stad Brussel. De gevleugelde duivel is zwart, behalve de brandende fakkel, de geschubde staart en het gezicht; deze gedeelten zijn rood. Tussen de letters is eveneens zwart aangebracht. Ket plaat-je heeft kennelijk gespijkerd gezeten aan een voor brand verzekerd gebouw, aangezien er twee spijkergaten zijn waar te nemen. Uit het feit dat het voorwerp bij de vondst geheel wit was overgekalkt, mag worden gekonkludeerd dat het later zijn funktie als brandplaatje heeft verloren. Reeds in de 18e eeuw komen er in Engeland brandplaatjes voor. Zij werden verstrekt in de tijd dat iedere verzekeringsmaatschappij nog een eigen brandbrigade kende. Bij brand beperkten deze brigades hun aktiviteiten tot de bezittingen van hun eigen verzekerden. Elke maatschappij bezorgde zijn polishouders een brandplaatje. Het moest goed zichtbaar zijn en het werd wel
- 2? -
tegen de voorgevel, meestal boven de deur of op de hoek van het huis gespijkerd. Het aanbrengen gebeurde door een lid van de brigade: hij droeg hetzelfde kenteken op zijn uniform en zijn helm. Na het brandalarm rukten alle brigades van dorp of stad uit om het vuur te blussen. Zodra er een brandplaatje in het zicht kwam, ging alleen de brigade van de betreffende verzekering door met hulp verlenen. Volgens de heer Laane dienden de plaatjes in het volksgeloof zelfs als beschermmiddel tegen brand. In latere tijd doen ze alleen dienst als een soort reklame van de verzekeringsmaatschappijen, zoals dat in Nederland het geval was. Uit de praktijk is komen vast te staan dat brandende panden, van een brandplaatje voorzien, met ,meer aandacht werden geblust dan andere. Mochten er onder de lezers mensen zijn die in Maas en Waal nog brandplaatjes weten te zitten, dan houdt ondergetekende zich aanbevolen voor bericht in verband met registratie.
PAUL VAN DINTEREN
Ge hè klaente,-dor kunde nie vaen vrète Ge hè klaente, dor kunde nie vaen slaope.
Uitspraak van Banje Dekkers, zakenman te Bergharen.
- 28 -
'HET
HOLT' IN PUIFLIJK
Een kasteeltje teruggevonden In 'De Gelderlander' van 23 november
1972 publiceerde Johan van Os een artikel over de inmiddels alom bekende grafsteen uit 15&9 van Hendrik van Puflick en Maria van Mekeren. In dit artikel kwam ook het kasteel 'Op ten Holte' ter sprake. Van Os vermoedde dat het gestaan zou hebben aan de Houtsestraat, en haalt dan Van der
Aa 1) aan, die in 18^7 alleen maar bouwvallen aantrof, en Schutjes 2), die in 1876 helemaal niets meer van het kasteel terugvond.
Gedreven door de schijnbare onvindbaarheid van het kasteel, gewapend met de uit het artikel opgedane kennis en hopend op de Franse kadastrale nauwgezetheid en een flinke dosis goed geluk, heb ik een bezoek gebracht aan het Rijksarchief in Arnhem. Na enig speuren kwamen daar inderdaad twee Franse kadas-
terkaarten van Pui f lijk boven water, ĂŠĂŠn origineel uit 1809 en een kopie hiervan 3)- Op beide kaarten kwam het kasteel onder de naam 't Hout voor, liggend aan
de Houtsestraat (dit gedeelte is nu de Noord-Zuid), waar deze de Leigraaf kruist k). Dat dit ook inderdaad met de werkelijkheid klopt,
blijkt uit het feit dat de heer H. van der Zandt, die momenteel een boerderij laat bouwen op die plek, al - 29 -
bij de eerste graafwerkzaamheden stootte op een enorme hoeveelheid puin onder de grasraat. Zelfs werd er iets gevonden wat op een brede sloot leek (waarschijnlijk een stuk van de gedempte gracht). De bulldozer zakte er in weg en haalde later uit de drassige groad duizenden potscherven op.
S? bewoners Alvorens aandacht te besteden aan de bewoners en bezitters van 'Het Kolt', moeten we even stilstaan bij het feit dat het dorp Puiflijk oorspronkelijk bestond uit drie heerlijkheden, namelijk de Schorrenberg, Puiflijk en het Holt, welke laatste vanaf 1^00 in het bezit was van de familie Van Puflick 5). De twee eerste behoorden aan de familie Van Mekeren 6). Een lid van deze familie, Dirk, behoorde in 15^0 tot de ridderschap van het Kwartier van Nijmegen. Zijn zoon Jan had drie kinderen, waaronder een dochter, die huwde met de zoon van Willem II van Erp uit Overasselt. Deze V/illem II was een achterkleinzoon van Berthold van Erp, gestorven vóór 1489 on óók gehuwd met een Van ïiekeren, namelijk Arende., die nog twee broers had (Jan en Willem). Berthold'v/as op zijn beurt een zoon van Sybert, de eerste Van Erp die in deze streken verschijnt, en narn in 1^+36 deel aan de landdag van het Kwartier van Nijmegen. Een zoon van het echtpaar Van Erp-Van Mekeren, waarvan we de voornamen niet kennen, was Dirk, gestorven vóór 2 juli 160'f. Hij bezat goederen in Nederasselt, trad in 1603 op als lid van de ridderschap van Nijmegen en was gehuwd met Elisabeth van der Holen, uit de familie van de heren van Over- en Nederasselt. Hun zoon Willem III werd in 163^ in de ridderschap van Nijmegen opgenomen, hoewel hij katholiek was. Hij erfde het leengoed de Schorrenberg van Dirk van Mekeren in 1618 en kocht het slot 'Het Holt' van Willem van Bommel uit Maasbommel in 1623. V/illem III van Erp, dio overleed vóór 16 juni 16^0, was getrouwd met Gijsberta van Heukirchon, genaamd Nijvcnheim, een kleindochter van Hendrik van Puflick en Maria van Me-
- 30 -
'
keren (het echtpaar van de grafzerk) •. Op 13 december 1662 verdeelde de weduwe Gijsberta van Erp-Nijvenheim de familieboedel onder haar kinderen» Haar aoon Balthasar behield daarbij de Schorrenberg en het Holt, die hij respektievelijk in 1643 en in 165^ had geërfd. Door zijn hmvelijk met Certrude van Bommel verkreeg hij in 1670, na de dood van Jan van Bommel, ook nog het goed 'De Croneiïberg' onder Maasbommel. Hij v/as van 16?^ tot 1688 stadhouder van het Kwartier van Nijmegen en stierf twee jaar later op 30 december, waarna hij werd bijgezet in het familiegraf dat zich in het priesterkoor van de Puiflijksc kerk ('Oude Toren') bevond. De tweede zoon, Dirk, werd heer van de Schorrenberg, trouwde met Adelaide van Roes en had drie dochters. De derde zoon, '''illcm IV van Erp, werd in 1663 lid van de ridderschap van Kaas en Waal en trouwde drie jaar later met Johanna Cathr.rina van Plees, die hem de heerlijkheid Heegh bij Didam aanbracht. Zij hadden een groot aantal kinderen, onder wie WillemEalthasar, Jan-Frans (beiden gestorven in 1710) en Diederik-Arnold (gestorven in 1716) heren van de Schorrenberg en het Holt waren. Van slot tot_boerd_erijj
Ha de dood van Diederik-Arnold werd zijn broer Balthasar-Assueer heer van het Holt. Hij was lid van de ridderschap van Maas en Waal en stadhouder van het Kwartier van Nijmegen en huwde met Antoinetta Maria Elisabeth van Voorst van Schadewijk, uit welk huwelijk weer een groot aantal kinderen werd geboren, deels op het Holt en deels in Didam. De zoons Willem-Assueer en Balthasar verkochten in 17^2 het voorouderlijk kasteel 'Het Holt' aan Frans van der Linden, burgemeester van Nijmegen. Laatstgenoemde Balthasar werd op 2k juli 1723 in Puiflijk gedoopt en was in 17^9 luitenant in het regiment grenadiers van Van Brakell in het garnizoen van Doornick. Hij trouwde in 1753 niet Jossine "aria Antoinetta van Oldeneel 7). Zij kochten in hetzelfde jaar de heerlijkheid en het kasteel Baerle bij Didam, maar vertrokken later naar Roermond, waar Balthasar op 30 augustus - 31 -
1776 stierf. Opmerkelijk is dat hij van de ridderschap van Nijmegen werd uitgesloten op grond van zijn geloof, hoewel de katholieke familie Van Erp zich in dit kollege nog steeds had v/eten te handhaven 8). Het deze laatste Balthasar, en de verkoop van 'Het Holt' in 17^2, verdwijnt de familie Van Erp uit onze streken naar Limburg en van daar naar België. Het kasteeltje- werd na de verkoop verbouwd tot boerderij en kort na 1809 verv/ocst. Het was toen eigendom van de familie Wijnackers 9) , die het hadden verkregen van de familie Van den Sand, de erfgenamen van Frans van der Linden. Eind vorige eeuw kwam het perceel weiland, dat nog steeds de naam 'Hoog Hout' droeg, in handen van Mina Klippen, grootgrondbezitster te L££UW£ïI' kleindochter van Willem Dominicus Kuppen uit Beuningen en Wilhelciina Wijnackers uit Pui f lijk. Dank zij de ruilverkaveling ging liet perceel weer over in Puiflijks bezit. Herman van der Zandt werd de nieuwe eigenaar en zijn zoon Harry bouwt nu op deze historische plek een modern veebedrijf. Hopelijk zal hiermee ook de naam van het slot, 'Het Holt', in de geschiedenis van Puiflijk terugkeren. MARTIN BE3GEVOST
roten: 1) A. J. van der Aa, 'Aardrijkskundig Woordenboek', Deel IX, 18^7. 2) L.H.C. Schutjes, 'Geschiedenis van het Bisdom
's Hertogenbosch', 1870-76. J>) Verpondingskaarten nummers 185 en 186. k} Op de topografische kaart, uitgave 1910, kaartvak 39 P.henen, zijn zowel de Leigraaf als het daarlangs lopende Leenstraatje (tussen de Houtsestraat en de Vissert) terug te vinden. 5) Deze en volgende gegevens zijn ontleend aan: - 32 -
H. de l'Escaille, 'La Seigneurie de Baarloo', gedrukt in: 'Publications de la Soc. hist. et arch. de Limbourg', Deel 1896/97, bis. 397-409. II. de l'Escaille, 'Genealogie de la familie d'Erp', Brussel 1883. J.J.S. baron Sloet en J„S. van Veen, 'Register op de Leenaktenboeken van het vorstendom Gelre en het Graafschap Zutphen, Kwartie3~ van Nijmegen' , nr. 51-
53. De familie Van Puflick voerde als ivapen: een zilveren veld, beladen met een zwarte balk. De familie Van Mekeren: een. zilveren schild, beladen met een St. Andrieskruis van sabel (zwart), vergezeld van k schaapscheerdersscharen, elk in een kanton, eveneens van sabel. Het geslacht Van Erp-Holt voerde als wapen: een veld van sabel, beladen met een St« Andrieskruis, geblokt van zilver en keel (rood), b) Van Mekeren is een van oorsprong zeker niet-Puiflijks geslacht. H. van Heiningen vermeldt in zijn boek 'Tussen Maas en Waal', Bijlage A, een groot aantal leden van deze familie, die in de hele streek, behalve in Puiflijk, gegoed zijn in de periode 131^-1^15. '«Vel komen ze dan in D rut en voor. Nu loopt de dorps- en parochiegrens tussen Puiflijk en Druten nog steeds langs de Scharenburg, en het is dan ook heel goed mogelijk dat de heerlijkheid 'De Schorrenberg' onder Druten viel. (In dezelfde Bijlage echter noemt Van Heiningen wel Beli, Jacob en Roeloff van Scorrenbergh als belastingplichtige inwoners van Puiflijk; Hermen van Scorrenbergh als inwoner van Horssen; Arnts en Hermans wijf van Scorrenbergh als inwoonsters van Altforst; Heyn van Scorrenbergh als inwoner van Maasbommel; Willcm van Scorrenbergh als inwoner van Afferden, maar voor Druten wordt er geen Scorrenbergh genoemd, wat dus bovenstaande veronderstelling tegenspreekt. Bovendien zijn er onlangs ten westen van de Scharenburg, dus op Puiflijks gebied, aardewerkvondsten gedaan, die tesamen met bepaalde bodemverschijnselen op een (evenals 'Het Holt' verdwenen) slot zouden kunnen wijzen. RED.) - 33 -
7) Zij werd begraven in de kerk te Baarlo (L), waar een ruitvormige rouwkas het volgende opschrift draagt: "Ao 1775 den 25sten September sterft/ Die Hoogh'.velgcborene Vrouv;e Antho/nette Judoca van Erp, Geboren Van/Oldeneel, in het 50te Jaer Haeres Ouderdoms,,i; Ook een broer van Balthasar, Jan Dirk, geboren te Didam op 5 januari 171o, ligt 'hier begraven. Zijn rouukas heeft als randschrift: "OBIIT / 13~MAII / 1791." (Gegevens uit: J. Belonje, 'Genealogische en Heraldische Gedcnkwaardigheden in en uit do kerken der provincie Limburg', gedrukt in: 'Publications de la Soc. hist. et arch. de Limbourg', deel 1960/61, blz. 23.) 8) (Nader onderzoek verdient in dit verband de kv/estie van do 'dubbele doop' , die in Pui f lijk ten tijde van de hervorming gespeeld moot hebben. Sommige katholieken schijnen hun kinderen voor alle zekerheid zowel door de pastoor als door de dominee te hebben laten dopen. Van de "katholieke familic:! Van Erp zouden blijkens een oud doop- en notitieboek (dat volgens pater Beda Verbeek OFM destijds in het gemeentehuis van Pruten berust moet hebben en waaruit hij ten behoeve van het Puiflijkse kcrkarchief aan de hand van een van Hej. K. Deelen te Bruten afkomstige kopie een aantal gegevens overschreef) enkele leden gedoopt zijn door dominee Johannes Sturnphius, in 1721 o.a. een Gerardus, in 1722 een Balthasar-Antonius en (voorzover leesbaar) in 1723 nogmaals een Balthasar van Erp. HED.) 9) Deze familie bezat ook een stuk land, gelegen naast 'Het Holt' , welk land. naar hen de naam '-/ijnackers' kreeg en onder die naam ook voorkomt .op de in het begin van dit artikel genoemde kaarten.
HOR3SEH - HONDEED JAAR GELEDEN
Uen historische blik in de gemeentekas
Voor mij ligt do rekening van inkomsten en uitgaven van de gemeente Horssen over de dienst van 1&73t opgemaakt door de gemeenteontvanger Johannes van den lerssel (1835-1892). Door genealogisch onderzoek kwam ik in kontakt met een kleinzoon van de ontvanger, die na de dood van zĂźjn moeder mij deze rekening toestuurde. Sen van de grote aantrekkelijkheden van familieonderzoek is dat wij daardoor in oude akten, boedelscheidingen, historische geschriften, doop-, trouwen begraafboeken steeds weer op onze eigen voorouders stoten, zodat het geheel in een veel direkter verband voor ons gaat leven en wij ons meer betrokken voelen bij hetgeen er toen gebeurde. Voor een gezin van nu, waarvan man en vrouw 100 jaar geleden beiden 'Ăś overgrootouders hebben gehad (ongeveer 3 generaties per eeuw), leefden er toen dus 16 'voorvaderen' niet al hun familie. De kans om deze mensen in de boeken terug te vinden, neemt elke 100 jaar eerst toe, om later overigens weer af te nemen, ondat er minder geschreven gegevens van overgebleven zijn. - iiisschien is het na 100 jaar interessant om iets van de Eorssense uitgaven te weten en ook van de personen die er bij betrokken waren. De nieuwe weg Het jaar 1873 was voor Horssen een belangrijk
- 35 -
jaar, v/ant van do 2^>k uitgaven hebben er naar liefst 113 betrekking op de aanleg van een nieuwe weg door de kom van het dorp, waarvoor ƒ 5000, — op de begroting voorkomt. Hiervan v;ordt ƒ ^132,12-J uitgegeven. De grootste post is ƒ 1250,-- voor 100.0CG geleverde
stenen door V', do Kadt te Prut en (dus 12-2 cent per stuk). Dit aantal blijkt niet voldoende te zijn, want in hetzelfde jaar worden er nogmaals stenen geleverd, een partij voor ƒ ^29, — en een andere voor ƒ 528, — „ Er wordt aan de v/cg ook riet (?) gebruikt, aangevoerd door Boerakker uit ^iS^sjm* De meeste bedreigen staan echter in verband net werkloon, karvrachten en vooral de aankoop van stroken bouwland of erf voor het tracé van de weg. Aan de sekretaris wordt wegens "verschot van advcrtentiën in de Staats- en Wijmeegse Couranten: onteigening ter: algcmeenen nutte" ƒ 8,75 uitbetaald.
V/at zijn de inkomsten van de personen in het dagelijks bestuur van de gemeente werkzaam? Hiervan enkele voorbeelden. Jhr. Mr. F.F.Z. Souwens, burgemees ter van Horscen en bewoner van het Huis in het Horssensc Bos, heeft een jaarwedde van ƒ 300,--. De wethouders Th. Seyers en TI. van den Hazelkamp ontvangen elk ƒ 12,50 per jaar. Sekretaris A. Arts verdient j 200,-- en ontvanger Van den lerssel j 100,--. Veld wachter J.C. Jaspers strijkt jaarlijks ƒ 130,-- op en de kleinste jaarwedde bedraagt ƒ 3? — « Dat is voor II. Vervuurt, de afkondiger of omroeper. Uit de rekening blijkt tevens dat de gemeente geen eigen gemeentehuis heeft. De benodigde ruimte wordt gehuurd op een goed adres, namelijk bij H. Arts, herbergier te Horssen, voor de somma van ƒ 7,50 per kwartaal. Bij gelegenheid van do verkiezingen levert hij tevens de "ververschingen" aan het stemburo , en dat kwam in 1873 op ƒ 9,10.
Onderhoud Voor de brandweer wordt ƒ 231-- uitgetrokken en ƒ 20,--- voor het onderhoud en de aankoop van brandblusniddelen. Hierop wordt echter niets betaald. Het onderhoud van de kerktoren kost in 1873 maar ƒ 12,15 (ook in Horssen is de kerktoren dus eigendom van de gemeente: vgl. Peter Huurman, 'De Kerkwisselingcn van i'-'inssen' , pag. 1^f van dit nummer). De veldwachter had blijkbaar vrij wonen; voor zijn huis worden houtwaren geleverd door P. van Oss te Druten tot een bedrag van j 6,28 en de timmerman levert een glasraam voor ƒ 8,50= Het schoollokaal is voor ƒ 2,52 verzekerd tegen brandschade. Gezondheidszorg en onderwijs Voor het verplegen van arme zieken, inklusief geneesmiddelen, wordt aan de geneesheer G. J. Severrin
ƒ ^3)25 uitbetaald. Onder het hoofd "plaatselijke gezondheidspolitie" ontvangt hij ƒ 10,— voor gedane koepokinentingen en ƒ 9? 10 voor lijkschouwingen. Het aantal overledenen was ongeveer gelijk aan de verwachting, want deze laatste post was op ƒ 10,-- begroot. De hoofdonderwijzer J. S. Veldhuis staat het hoogst in het loon: hij ontvangt een jaarwedde van ƒ 500,--, Er bestaat voor hem al een oudedagsvoorziening. Elk half jaar wordt hiervoor ƒ 5,-- afgedragen aan !;7den Heer Betaalmeester", die dit bedrag in het pensioenfonds stort (2%). Lasten De gemeente heeft geld geleend van " . van der Zandt, landbouwer te Pu i f lijk, en van het Algemeen Armbestuur te Bergharen. Aan beiden wordt ^% rente van ƒ 800,-- betaald. De veldwachter krijgt een gratifikatie van ƒ 5j— c-n als aandeel in het traktement van de kantonale cipier draagt de gemeente ƒ 3565 bij. Wegens abonnement van tolrecht aan "den tol tusschen - 37 -
Eorssen en Druten11 is de gemeente over 1873 ƒ 20,— schuldig. De belangrijkste post op de inkomsten is ƒ 3600,--, geloond ter vooz~ziening in de onkosten van de nieuwe weg. Andere inkomsten vloeien de gemeentekas toe uit de personele belasting, de hondenbelasting en het schoolgeld. De grasverpachtingen langs de gemeentestraten brengen ƒ 500?-- op.
Totale inkomsten......... ƒ 8872,72 Uitgaven........ o ........ ƒ 6572,22 Batig slot....... o ....... ƒ 2300,50
Dit laatste doet ons veronderstellen dat een belangrijk doel van de kosten van de nieuwe v/eg in 1873 nog niet betaald is. De huidige gemeenteontvanger kan
in de rekening van 187_^ nakijken of deze veronderstelling juist is. Ook zou het interessant zijn oni enkele bedragen nog eens te vergelijken net J_973-
Zij die aan de weg timmerden Tot slot van dit artikel laat ik een lijstje volgen net de namen van hen die in de vorra van arbeid, vervoer of grond een bijdrage geleverd hebben aan de nieuwe weg. 'Jaar bij de namen geen beroep is aangegeven, stond in het origineel 'arbeider' of helemaal niets. Van de meeste personen mogen wc wel aannemen
dat het (tenzij anders vermeld) inwoners van Horssen waren. Derk en J. van den Akker
A. Arts, sekretaris, strook bouwland en erf H. Arts, karman, het rijden van steen en voor karvracht 'H. Arts, timmerman, voor gedane werkzaamheden, levert kruiwagens en latten
A. van den Berg H.A. Boerkamp, strook tuin en erf J. Brands, voerman te Appeltcrn, voor karvracht P. Carpay, kuiper te Herncn, strook bouwland H. van Elk, wagenmaker te Druten, voor kruiv/a-
- 38 -
WONEN EN WERKEN IN OUD MAAS & WAAL. BOVEN Man en paard op de steenoven, de oudste industrie in onze streek. "Ik schèèi 'r uit mi werke, 'k goi no d'n ove". Zo moet een kleine boer in de krisisjaren zijn arbeidsethos omschreven hebben, toen' hij van beroep veranderde. ONDER : 'Bouwhoeve Desterik' heeft gestaan aan de Molenstraat in Boveneind in een tijd dat armoede de eerste viool speelde. Toen ook is het verhaal ontstaan van een andere kleine boer die met zijn trekharmonika in het varkenshok ging zitten, zeggend : "Te vrète k a n ' k 'w nie geve, ma schik zudde nebbe".
Een lakafdruk van het koperen kloosterstempel, dat vanaf de 15e eeuw gebruikt is door de Wamelse Clarissen (zie pag. 40 e.v.). Het Latijnse randschrift luidt : Sigillum conventus Clarissarum in Clarecampo prope
Wamel.
gcnraderen ĂŻ.;. Franssen, smid, voor smidswerk I-, van Gent J. Gerrits, baggerman, voor geleverd grind P. en J. van de Geyn H. Gubbels J. van den Hazelkamp A. Herckenrath, karman, voor steen rijden en vracht G. en J* en N. van den Heuvel Hervormde Gemeente (de diakenen waren Otto Feter Dibbits en Jan Willera van den Heuvel), perceel bouwland, strook bouwland en erf A. Heynen, timmerman, geleverde materialen W. Hoes, metselaar, houdt toezicht, levert nietselwerk, legt straatstencn en voor verschot van daggelden P. Jans, koopman, voor geleverd hout J. Janssen, timmerman, voor planken en palen J. Kersten, karman C. en D. en J, Lam IV. Leyendekker A. Loeffen H. de Man, voor karvracht en hc-t rijden van steen J. Keuwsen, voerman te Druten, voor steen rijden Th. Mooren, karman, het rijden van steen en karvrachten J. van Oosteren, karman, voor het rijden van steen P. Peters, voerman te Druten, voor steen rijden D. van de Pol J. Schreven, timmerman, voor geleverde materialer Gradus Smits, landbouwer, strook bouwland on voetpad W. van Suilen A.J. Uiterwrik, landrneter te -Nijmegen, voor het opmeten P. Veldhuizen, vervier, strook erf Jan Vervuurt, tabaksplanter, streep erf, tuin en bouwland, levert zand. L.W. LOEFFEN
- 39 -
HET CLAin-SSENKLOOSTEP. TE WAMEL
Korte geschiedenis van een 誰iaas en Waals vrouwen-
konvent
( + 1A^5 - + 1620
)
Dat er te V/arnel een klooster van de Clarissen (de tweede orde van St. Franciscus) heeft bestaan, is bekend aan ieder die enigszins in de geschiedenis van Kaas en \7aal thuis is. In verschillende publikaties wordt het genoemd: Van Heiningen, 'De historie van het Land van Maas en "'aal' ; l誰anders, 'liet Land tussen Kaas en 'Vaal' , maar ook in handboeken of artikelen over kloosters in Nederland, in het biezonder de Clarissenkloosters. Over het algemeen zijn de gegevens over dit klooster, Clarekamp of Clarevelt, een der zeer weinige van deze orde in Gelderland, echter spaarzaam - en dat is geen wonder, aangezien het kloosterarchief is verdwenen. Hen kan dus hoogstens iets vinden in oude gedrukte bronnen en daarbij moeten we dan maar op de betrouwbaarheid van deze bronnen hopen. Veel nieuws kan schrijver dezes niet toevoegen aan hetgeen al bekend was. 誰誰el wil hij dat alles, na het te hebben ge-
vonden in de meest uiteenlopende publikaties, ordenen en in volgorde voor u neerzetten, zodat er een overzicht over de geschiedenis van dit Varnelse klooster ontstaat. In het biesonder danken v/il hi; Zr. .Haria Elisabeth 01-C en Fr. ConrnaruG OFi; te i.egen voor hun hulp. Het klposterzegel Uitgangspunt is het kloosterzegel dat naast blz. 39 is afgebeeld. Het koperen stempel waarnee de lake. f druk is vervaardigd, berust bij de zusters van het Clarissenklooster te Kegen. Niemand weet hoe het er is gekomen, en zoals vaker bij deze dingen: bij toeval stuit men er op. Eet klooster te Megen was oorspronkelijk gevestigd te Boxtel, waar het in 1504 raet pauselijke goedkeuring werd gesticht en waar het ten tijde van de opheffing van het V.'amelse klooster zich nog bevond. Een ander spoor leidt eveneens van V/arnel naar Megen. In de bibliotheek van het kloostergyr.ma-siura te Megen bevond zich een boek met het inschrift, •;Gertruyt van landv/ijck, Clarisse te '.'arnel, 1620.'; Ve weten dat dit de laatste overlevende der '"/arnelse Clarissen is geweest; mogelijk heeft zij behalve haar persoonlijke bezittingen liet stempel met het kloosterzegel naar Kegen meegebracht, of is zij naar Boxtel gegaan en de Clarissen, later naar Megen gekomen, hebben het stempel meegenomen en het boek met haar naam aan het gymnasium geschonken. Het randschrift luidt in Nederlandse vertaling: ''Zegel van het konvent der Clarissen in Clarekamp (of Clarevelt) bij ïïarael." De afmetingen zijn 6 bij 3i5 era. Volgens de stijl zou het bij de stichting van het klooster omstreeks 1^45 vervaardigd kunnen zijn. Herinneringen en spojren Kaar er is meer dat thans nog aan het Clarissenklooster herinnert. In Y.'anel zelf leeft de gedachte
aan het vrouwenkonvent voort in de naam ' ^e Kloosterhof' , een villa die eertijds tussen de Ho ge v/eg en de Kerkstraat heeft gestaan (in de vroegere hof van het klooster Clarevelt) en die omstreeks 191 8 is afgebrand. Deze plaats heeft vroeger stellig buiten de bebouwde kom van het dorp gelegen en stemt dus overeen met de aanduiding op het zegel: l!bi: V/amel :; (prope V.). Verder zijn er bij de asfaltering van de Kerkstraat in 1970 in de grond onder het zuidelijke trottoir ter hoogte van de 'hucht' met de aaneengebouwde huizen, en onder het aangrenzend erf, resten van zwaar muurwerk gevonden. Ten nauwkeurig onderzoek kon niet worden verricht. De grootte van het gebouw dat daar moet hebben gestaan en dat volgens plaatselijke overlevering een klooster geweest is, zal globaal 25 bij 20 m zijn geweest.
Cok enkele archieven en gedrukte stukken laten ons niet in de steek en aan de hand daarvan is het mogelijk een tamelJik afgerond beeld van deze stich-
ting te verkrijgen. In een kroniek over de Orde der Franciskanen , doorlopend tot 15^0, wordt bij het jaar 1461 vermeld dat (letterlijk uit het Latijn vertaald) !;
Fius (paus Fius II) het bezit van het klooster van .3t. Clara in de plaats samel aan de Clarissen bevestigde - v/elk klooster zij daar bezeten hebben alleen met toestemming van de aartsbisschop (van Keulen) sedert ongeveer zestien jaar. â&#x20AC;˘â&#x20AC;˘' Dit komt overeen met de inhoud van een pauselijke bul uit 1461 , waarin aan de Clarissen, die wel met bisschoppelijke m~ar niet met pauselijke toestemming zich te Kamel hadden gevestigd, vergund werd daar te blijven. Het lijkt dus vast te staan dat het Clarissenklooster . te Vv'amel in of omstreeks het jaar 14^5 is gesticht. Het eigenaardige is dat er ook een andere traditie bestaat. Volgens deze traditie zou het Clarissenklooster te l'.'anel vanuit het klooster te Hoogstraten (in BelgiĂŤ, net over de Nederlandse grens ten zuiden van Breda) zijn gesticht, evenals de kloosters te Box- k2 -
tel en te Leuven. De stichting van Hoogstraten ligt omstreeks 1^$0, zodat we de stichting van V'amel pas daarna zouden kunnen dateren. Getuige voor deze opvatting is dezelfde oude kroniek. Wat is nu juist? Een oorzaak van de verwarring kan liggen in het feit dat men in het verre Rome niet vertrouwd v/as met Nederlandse plaatsnamen. Er is een verschil in spelling in de oudere uitgaven van de kroniek: naast \Vamel vinden we Vaniel en V'aniel, en bovendien is er ergens sprake van :;de oever van de '"alen bij Fechelen;: in BelgiĂŤ. Op de kaart vinden we de.ar de plaats r;aler; en de indruk ontstaat dat men misschien deze plaats net V'amel heeft verward. Er heeft inderdaad te \'alem een klooster gestaan. Tnige bewijskracht voor de datering van de stichting hebben drie kopieĂŤn van brieven die ongeveer 100 jaar geleden zijn gepubliceerd over de schaking van een nonnetje uit het Clarissenklooster te r'aniel. ."Ăźr wordt niet in de publikatie vermeld waar de schrijver ze gevonden heeft , terwijl ze geen van alle gedateerd zijn. ',..el is bij het nagaan van de personen die er in worden vermeld, komen vast te staan dat ze heel goed historisch zouden kunnen zijn en dat ze niet later dan 1^73 moeten worden gedateerd. 1^-73 is namelijk het sterfjaar van hertog Arnold van Gelre, aan wie een van de brieven is gericht en die mogelijk de stoot tot de stichting van het klooster heeft gegeven. In ieder geval past deze korrespondentie in de gedachtengang dat het klooster in 14^5 werd gesticht, en niet pas in ca. 1^95- Al r.iet al v.'illen we, hoewel de moeilijkheden rondom de stichtingsdatum nog niet zijn opgelost, deze stellen omstreeks "Ul-^-5 als de meest waarschijnlijke . Het _gescjiaakte Jjormetjjje Over de geschiedenis van Clarekamp is niet al te veel bekend. Daar is eerst het al genoemde verhaal over de gewelddadige ontvoering van Ida, de 17-jarige dochter van Hendrik Gijsbertssoon door een invloedrijke
jongeman, Gadert Zegenssoon, Deze beweerde dat het meisje beloofd had met hem te zullen trouwen en dat zij tegen haar zin door haar ouders, die het huwelijk wilden beletten, naar het klooster was gebracht. Haar de abdis van Clarekamp, Bertha van fiiemsdijck, wees er op dat zij vrijwillig in het klooster was gekomen, zes jaar geleden (ter verduidelijking: volgens het toenmalige recht mocht een meisje met 12 jaar trouwen). Van haar intrede v.'a s een notariële akte gemaakt in het bijzijn van getuigen, waarvan er één nog in leven was. Drie jaar geleden was zij geprofest en de abdis dacht er niet over haar te laten gaan. Kot nonnetje had al eens ccri vluchtpoging ondernomen, maar was weer teruggebracht. I'u liet Gadert het er niet bij zitten. Hij is met een stel gewapende vrienden 's nachts het klooster binnengedrongen en heeft kans gezien in de verwarring Ida rr.ee te nemen. Het is een rechtszaak geworden, waarbij Gadert moest verschijnen voor de officiaal van de aartsbisschop te Keulen, naar deze schijnt op zijn hand te sijn geweest. De abdis heeft zich toen tot een hoge geestelijke en de hertog van Gelre gewend om te bereiken dat het meisje weer terugkwam. De afloop van de zaal: is niet bekend- Ze moet tussen 146.5 en 1472 hebben gespeeld. In de 'Gelderse Volksalmanak' van 1855 wordt het verhaal op sappige wijze weergegeven, en de schrijver laat bewust zijn fantasie de vrije loop, wanneer hij zegt dat misschien uit het huwelijk van Gadert en Ida een zoon is geboren die zó'n grote afkeer van kloosters zou hebben gehad dat hij tot de eersten behoorde die omstreeks 1570 het Clarissenklooster hebben verwoest. 'lc h er pe o r d_e
In het jaar '1495 zien we Hendrick van Bronckhorst optreden als prokurator (gevolmachtigd rentmeester) van het 'Clarissenklooster in Y/amell in Hase ende '.'alen bij de overdracht van een erfthijns van 4 oude schilden, die zijn vrouw aan het klooster had gegeven, met als zekerheid een rente van 120 gulden - 44 -
uit de iunsweert te iJeuningen, ten noorden van 's hertogen straat en ten zuiden van de Vaal gelegen» Het klooster, dat bij de visitatie door de aartsdiaken van Xanten in 1515 genoemd werd, ontving van hertog Karcl in 1518 bij nadere beslissing vrijstelling van de schatting voor het 'bolwerken' van de stad Tiel (het aanleggen van verdedigingswerken, waartoe ook ïïaiiielse ingezetenen verplicht waren, maar welke verplichting ze niet geld konden afkopen) o Reden: ze leefden naar de strenge regel o In overeenstemming hiermee is een bericht uit 152^ dat zuster Suete Schimmelpernynck die jarenlang in het klooster van de derde orde van ut. I'ranciscus te 'Isendorn' had geleefd, -'gegaan is tot hogher e nel e scerper orde (van) sunt Claren int convent van VJainel» ;: Dit muisje had overigens een staartje. IJzendoorn had van de ouders van Suete bij haar intrede goederen ontvangen, waarvan '.Van e l nu een deel opeiste» Volgens een scheidsrechterlijke uitspraak werd het klooster van IJzendoorn verplicht 170 goudgulden aan '''aniel te betalen in termijnen van 8,5 gulden jaarlijks. In deze tijd was 71orrs van Cattenburgh rentmeester van het k lo ó ü t e r. öusteren en jufferen
','aiineer van 15^5 tot 1563 het grote koncilie van. de B.E. kerk in Trente wordt gehouden, moeten ook de kloosters aan de kosten hiervan bedragen. In 1551 werd tussen de kanselier van Celre en de Gedeputeerden van kapittels en kloosters in het Kwartier van Nijmegen overeengekomen dat liet klooster Holtniecr in Horss_en net de zusters van ':ar.iel per maand 9 stuivers moest betalen (de proost van het kloostertje te Altforst_ 6 stuivers, de prior van Overasselt 8 stuivers, het kapittel van Batenburg 7 stuivers). ;'"et deze zusters zijn echter niet de Clarissen bedoeld. Op een kaart van Tiel en omgeving uit 1559 van de bekende Jacob van Deventer, waarop ook liet dorp V.'ainel in zijn geheel te zien is, staan twee kloosters getekend: één in het dorp waarbij geschreven staat ;;dc susteren1'' en
cén aan de Kerkstraat waarbij staat 'de nonnen. De zustercn is hier de benaming van de begijnen of 'zusters des gcmencn levens', die geen eigenlijke kloosterorde vormden en die sinds ongeveer 144-0 te 'cnel een zusterhuis bezaten, de 'l'arienhof', gelegen waar nu de Kloosterstraat ligt. •."aarschJjnlijk zijn z'j bedoeld ijut de belasting die in "lf?^1 werd geheven, en mogelijk v/aren de Clarissen hiervan vrijgesteld. De Clarissen worden in de stukken ook nooit zusters, maar altijd "jufferen'" genoemd, hetgeen het aksent legt op de onthouding cicor dan op de onderlinge gemeenschap (vgl. het Duitse 'Jungfcr, Jungfrau', dat is: maagd). De vlucht naar Tiel Hoe is het in ds Hervormingstijd net het klooster gegaan"? Opnieuv nordcn de ''joffrauen van sanct Claren tot '.am&ll'' gcnoend in 1^?1, ivanncer rentmeester Florijs van Cattenburgh (waarschijnlijk een zoon van de vorige-) negen morgen land te ''amcl voor het klooster in ontvangst neemt, gelegen aan de 'Cijvond' on ten noorden van de 'Dalen stcyghc', overgedragen door Villen van Stenncr en zijn huisvrouw. Clarevelt schijnt toen nog intakt te zijn geweest. ] aar dan zijn de geweldige bcwe/rin.ren on vrijheid van godsdienst en handhaving van de oude privileges al begonnen, althans in een groot doel van de f'-ederlandcn. Ket volgend jaar wordt ook ï-aas en "'aal in deze bewegingen betrokken, air na de val van Den Dricl op 1 april 1$72, de Geuzen langs de rivieren naar het ooctcn opdringen, de Sonnolerueard veroveren &n vanuit Gorinchcm en Zaltbonmcl tot voor Tiel en verder de 'Jaal o%ivaren. De Clarissen in het open dorp V'anel hadden tegon de aanvallers geen verweer. T'etrus. Canisius schreef aan zijn zuster '."ondclina op 20 augustus 15»?2 over zijn halfzuster, de toenmalige abdis: ''Trooste God onze lieve zuster i'.;ct haar ganschc klooster te -..'a^el. Ik hoop dat zij zich in het kruis des Leren zal verheugen en van de nood een deugd zal naken. • In maart 1j?74 hadden de --arme verdreven gcestelilcke jufferen des clocsters tot «Vaiaciel
- 46 -
ordinis Clarissarum1' met vele anderen een toevlucht gevonden binnen de muren van de stad Tiel, die nog in Spaanse handen v/as. De Geuzen streken voortdurend in V.'aniel en andere Haas en V.'aalse dorpen neer en plunderden alles. Het is ook in deze tijd dat de goeverneur van Tiel, Andries van Anderlecht, door een troep soldaten de hoge kerktoren van Warael, die door de Geuzen als uitkijkpost werd gebruikt, heeft laten neerhalen. Plundering door alle partijen behoorde tot de orde van de dag. Van Tiel n_aar Nijmegen De verdrijving uit Y/amel was voor de Clarissen het begin van het einde. Hun klooster werd niet de grond gelijk gemaakt (funditus eversus). Het hele Land van Maas en V/aal was de eerste tientallen jaren dermate onveilig geworden dat er voorlopig geen denken aan de opbouw van een normaal kloosterleven kon zijn. Bovendien werd in de jaren 15?3-1580 in het genest Gelderland de Hervormde godsdienst ingevoerd, die spoedig als de enige openlijk mocht worden uitgeoefend. Dit betekende het einde van liet bestaan der kloosters. Sr werden regelingen getroffen over het beheer van de kloostergoederen ten bate van de Hervornde kerk- en schooldienst en over de alimentatie van de gewezen kloosterlingen. Toen Tiel in 157& de kant van de Staatsen had gekozen, v/as er daar ook voor de Clarissen - als ze er toen nog v/aren - geen blijvende plaats meer. Y.'aarschijnlijk zijn ze ondergedoken, net achterlating van het kloosterarchief in handen van een Tiels burger, en we horen niets meer van hen, totdat ze in 1586 weer in Nijmegen zijn te vinden. Deze stad was toen door Parma voor Spanje heroverd en bijgevolg was de uitoefening van de lĂŻ.X. godsdienst en het kloosterleven er weer toegestaan. Op 1 oktober 1506 werd er een overeenkomst gesloten tussen de Clarissen van Y.'aniel en de religieuzen- van het kleine Tertiarissenklooster 'De Henicheyt', die werd goedgekeurd door de overste van de Kinderbroeders der Keulse provincie (waartoe de kloosters van Franciskanen, Clarissen en van
de Derde Orde of Tertiarissen behoorden, en op 6 maart 1587 vestigden ze zich in dit geboun. Het was een woonhuis ; wellicht zijn ze niet meer dan zes in getal geweest. Het v/as deze laatste rest van de kloostergemeenschap niet beschoren lang in Nijmegen te blijven. In 1591 koerde de krijgskans. Marits veroverde Nijmegen voor de Staatsen en nu bleef de stad voorgoed in hun handen. Terstond v/erd begonnen met de opbou^ van een hervormde gemeente, de kloosters werden gesloten en reedn vóór "l$98 v/as de kloostorkapel van 'De ycnicheyt' gesloopt. Een aantal nonnen vertrok naar Kloof, waar abdis Gerarda Canis, de half zuster van Petrus Canisius, begraven ligt. In 1608 werd het archief van het Claris^enklooster bij een Ticls burger gelicht en ingeleverd ter Gedeputecrdenkan&r te Hijmegen, die net het beheer van de kloostergoederen was belast. Het is later verloren gegaan. Het laatste spoor van de nonnen van Clarekanp is de reeds genoende inskriptia in het boek van II. Hosweyden, 'Leven en spreuken der vaderen', uitgegeven te Antwerpen in 1Ê17, die letterlijk luidt: Dit boeck hoort toe Gcertruydt Randwijck Clarisse tct '."anel anno 1620.'* Zij was reeds in 1609 de laatst overgeblevene der Clarissen van Vamcl. Haar sterfdatum is niet bekend.
Herhaaldelijk werd in dit artikel al de ligring van het Clarissenklooster aan de Kerkstraat genoemd, terwijl het zusterhuis ilarienhof midden in het dorp lag. i Jen heeft deze ligging v/el eens verward, bijvoorbeeld Van Heiningen in 'De Historie van het Land van Maas en '.Vaal' , die meende dat Clarevelt in het dorp la,? en het bogijnenklooster Marienhof aan de Kerkstraat. Behalve het kloosterzegel, waar duidelijk op staat 'Clarccamp prope (=nabij) Vanel'', en de kaart van Van Deventer uit 15f>9, die ''de nonnen" aan de Kerkstraat situeert, wijst ook een situatieschets van 1836, die zich met andere papieren in het archief van de hervormde gemeente Wamcl bevindt, er op dat Clarckanp aan de Kerkstraat heeft gelogen. De kloostergoe- 48 -
deren O'het corpus of h c-1 klooster met don hof en twee annexe weiden - gonoer.it het Glarissenklooster;;) zijn volgens deze stukken in 166$ in erfpacht gegeven aan een lid van de ridderschap van Maas en ĂŻĂŻaal, Jo~ han van der Heulen. Door diens dochter Jeanette Agnes zijn ze in het bezit gekomen van de familie Van Delen, die in de eerste helft van de 18e eeun een gedeelte in erfpacht heeft gegeven aan de H.K. pastoor. Hij woonde daarop en had er ook zijn ;;kerckenhuis'". Deze kerk en pastorie hebben ongeveer gestaan op de plaats waar zich nu het huis van de familie Den Bieman bevindt. In 1836 omvatte het hele komplex van het voormalige Clarekamp 22 percelen, gelegen tussen de Kerkstraat en de ilogeveg. 3ij Van Heiningen vindt men een lijst met alle bezittingen van het klooster, opgemaakt in 1602. Se omvat in totaal 71 morgen (ca. ^9 ha) land. Een andere lijst somt de goederen op van het zusterhuis I-iai-ionhof. In dit verband is het aardig om hieraan toe te voegen dat in een liggerboekje van de inkomsten van de pastorie te VI amel, sich bevindend in het archief van de hervormde gemeente, ook de inkomsten van een derde instelling, het gasthuis namelijk dat binnen V,'anel heeft gestaan, worden opgegeven.
Kis luk t o verstedelijking .i-i Uit het korte relaas over Clarekamp wordt duidelijk dat een klooster op het platteland, zonder de bescherming van stadsmuren, zich in oen aanzienlijk ongunstiger positie bevond dan de kloosters in de steden. Misschien had V'aaol gehoopt nog eens een stad te worden; het was althans omstreeks 1500 aardig op weg, gezien bijvoorbeeld het aantal inwoners en de grootte van zijn parochiekerk, de twee kloosters en het gasthuis, het aantal invloedrijke personen dat er huizen bezat en de verschillende markten die er tot in de 20ste eeuw werden gehouden. Dat het de status van stad niet heeft bereikt is misschien het gevolg van de politiek van Tiel, dat geen behoefte zal hebben gehad aan een opkomende stad aan de overkant van de 'Vaal. Overigens zou dit de ondergang van het kloos-
ter ho o t-t o 11 c enige tientallen jaren hebben uitgestald. Het kloosterbczit is thans geheel verdeeld. Van de 'scherpe' devotie der Clarissen is in 'Van e l weinig overgebleven. Het lakstenpel üiet het zegel spreekt nog slechts de taal van het verleden, in dit gevel een verleden dat getuigt van standvastigheid en toewijding aan het ideaal van het kloosterleven.
I-I. TUr BOCK
Geraadpleegde literatuur: 1) ! . jv.llarium franciscaauir!' , nova series II, nr. s'20. 2) 'Kroniek var. het Historisch Genootschap te Utrecht1 Al, 3e serie, pc—. 26. 3) il. van Heiningen, ' De Historie van het Land van i'.ae.s f.n vaal', Saltbocmel 1?6j, pag. 175 vv. 4) A. Johanna Karis, 'Do reformatie der geestelijke en kerkelijke goederen in Gelderland • , ' c Gravenha6e 19?9, pag. ,lkQ vv. 5) Lucac V;addinr,, ' .'.nnales uinorun' , uit;;. Ouarticchi, 1935, XIII, païï. 232 en %IV pa^;. 570. 6) 7rac. Jlarolduc,, 'Eritoae anaaliuni ordinia ninorun', Rome 1662, kol. 304 on $90. 7) Ar eilief hervormde ^eaeente V'anel, nummers 6?a en
67. 3') ï'. jchoengen, 'lionaGticu:.-. taatavum', Leiden 19^1, onder trefwoord Van el. vcheengen no er; t in deel II s.v. r/ara e l n.b.t. de stichting van het klooster een oorkonde uit 1494, die echter niet betrouwbaar is. 9) .Schut jes, ' Geschiedenis van het Pisdor. 's Hcrtogenbosch', Vught 1870, V, pag. 88C v.
Eerkomst on datering van het avondmaalsstel in c1/ r
.H. Kerk
je hcrvorr.de kerk van Beatenburg bezit een prachtig zilveren avondmaalsstol, bestaande uit een scho-
tel, een schenkkan en twee bekers, "oals veel leden van onze Vereniging vel zullen v/eten, is het al twee keer door de Kusoumkommissie tentocngeeceld, van 1 november 1971 tot 15 februari 1972 in liuis te Drutcn en Vc.n 15 mei tot 15 augustus hervormde kerk te Batenburg. De katalogi van
namelijk het Haudin de dez,,
beide exposities 1) spreken elkaar echter tegen vrat de datering betreftÂť Dit was voor ons aanleiding on
het avondraaalstel een kritisch te bekeken. Cai d e r do n v a n a i l v e r e n v o p r w e r p e n 'â&#x20AC;˘"e kunnen de ouderdom van zilver bepalen aan de hand van drie kriteria. Het eerste is de vormgeving van het materiaal;; deze kan geschieden door hameren, gieten en forceren (dit laatste is een industriĂŤle wijze van vervaardiging). Het tweede is de stijl van het voorwerp, ;len derde aanknopingspunt ligt in het voorkomen van de merktekens die volgens een plakkaat van Philips de Schone op ieder gouden en zilveren
voorwerp moesten worden aangebracht. Zo'n merkteken bestaat uit het meesterteken van de maker, een aanduiding van de plaats van vervaardiging en de jaarletter. In de 1?e eeuw k war, er nog een merkteken bij
om het zilvergehalte aan te duiden. Tot 1795 werd er op deze wijze gekeurd en gestempeld. In de Franse tijd
- 51 -
gebruikte men hier de Franse tekens 2) . ':•:'• a het herstel van de o na f hanke lijkhe i d iverden de gehaltemerken voor ' de grote keur' de klimmende en voor 'de kleine keur' de lopende leeuw, waaraan respektievelijk een 1 en een 2 zr;n toegevoegd 3)° De plaatselijke merktekens vervielen en de jaarlctter werd voor het
hele land gelijk. \7e willen nu overgaan tot een systematische behandeling van het avondmaalsstel. De bekeriiet g}graeerd w a e n Zowel do eerste als de tweede katalogus vermeldt 1o13 als jaar van vervaardiging. Op de beker komen helaas geen merken voor, zodat v/c ons op de andere kritcria moeten verlaten. Het model van deze - gehamerde - beker is vanaf de- 15e ceuv? tot op heden nagenoeg ongewijzigd in gebruik gebleven 4 ) . De enige versiering bestaat uit een a kko lade vorm i g wapenschild r dit ie typerend voor het zogenoemde Tr.'illiaa-and~I 'arytijdvak' (laatste kwart 1?c - begin 18e eeuw). De beker vertoont wat vorm en/of vernierinfr betreft, overeenkomst met die van ECGZÜ (ca. 1700 ) 5), Helmond
(1800) 6) , Zoelnond (1628, 16SO of mogelijk 1711) 7) en Dodewaard (1724) 8). De 'Voorlopige Lijst van Konunenton van Geschiedenis en Kunst' (Utrecht, 1917) plaatst de beker in de tweede helft van de 17e ueuv:, hetgeen v/ri op <-rond van het voorafgaande zouden willen uitbreiden tot hot berin van de 18e eeuw. De tweede kataloguc schrijft liet wapen op de beker toe aan Isabella Justitia van Nassau, kasteelvrouwe van Batenburg; de eerste noemt als zodanig ene Justi-
na van Nassau. In zijn boek 'Hot Land tussen Haas en "aal' beweert iïenk Manders dat de beker door deze laatste aan de Batenburgse kerk geschonken is. Welnu, Justina was een dochter van r'illeni Kaurits van FassauGrimhuizen (een bastaard-kleinzoon van r'illem vsn Oranje), oij werd op 4 maart 1635 gedoopt. Op 10 november 1652 huwde zij George van C~.ts, heer van Cats, Coulstcr en Schagen 9) • Zeer zeker v/ a s zij geen vrouwe van Batenburg. Het wapen op de beker vertoont trouwens geen enkel kenmerk van dat der horen van Cats.
- 52 -
Ene Isabella Juctitia van Nassau komt volgens mr.
/. V.', E. Dek in Batenburg niet voor 10). Dr is hem wel een Isabella van ïïornee bekend, die g e hu v; d \vas net Lodewiik van ïTassau-La Lecq, maar ook zij ha (f d en geen band met Batenburg. Zovel de stelling van lianders als de omschrijving in de beide katalogi is dus onjuist. '•"e zullen nu trachten te analyseren door wie het wapen op de beker wel gevoerd is. Het ie gedeeld. Heraldisch rechts komt overeen net het blazoen van v:illem Adriaan van Hornes, zoals dat is afgebeeld op een rou'vbord in de hervormde kerk te Batenburg. Heraldisch links is het war>en van Hassau-Grimhuizen, zoals dat o. a. gevoerd werd door Philips, heer van ]jjche_n 11). De kombinatie Homes-Batenburg eet Nassau-Grinhuizen komt slechts éénmaal voor: in 1659 trouwde namelijk "Tillem Adriaan van Hornet, heer van Datenburg, met Anna van Nassau-C-riiVihuizen. Hun alliantiewapen dat voorkomt op een rouubord in de hervormde kerk te Batenburp,, is identiek aan dat op de beker.
Ket onderschrift op het bord luidt:
OIlïï III YüP'Y
A KDCCXX1 (3 juni 1721, de dag waarop .Anna stierf)» De avondmaalsbeker is zeer waarschijnlijk door dit echtpaar, of door een van hen, geschonken, en v; e l tussen 16$9 (huv.'elijksdaturn) en 169^ (datum van overlijden van ' illem Adriaan) of 1721 (sterfdatum van Anna). Hierbij sluit ook het 'Jaarverslag- van de Provinciale Gelder-
se Archief Comnissie' over 1916 zich aan 12). Bekej net opschrijft.
"je katalogus van de eerste tentoonstelling vermeldt als jaartal 1813, evenals die van de tvreede. Als merken komen voor: een jaarletter 'r' in go t i s c h schrift, een gehalteteken (leeuwtje + 2 ), een onduidelrjk meesterteken en als v/aarborgrnerk een Ilinervakopje. De inskriptie luidt. ''Hervormde Kerk te Datenburg, ingewijd 14 april 1876'-', terwijl voorts op deze beker nog het Lam Go ds op een gesloten boek roet zeven uithangende zegels is afgebeeld. De beker staut dus
niet uit 1813, maar blijkens de jaarletter ( r = 1876 ) er. het opschrift uit 1676. Deze beker is een kopie van de voorgaande en is op industriële wijze vervaardigd.
Dit imiteren was niet ongebruikelij]-:: ook de hervormde kerk van 3oel:.;oncl bezit een &tel bekers, vr.-.arvan de ene in 1875 is bijgemaakt naar het voorbeeld van cl e andere 13)« De_ schenkkan.
De eerste katalogua noent 4 juli ij (= 1833) ---^-s tijdstip van vervaardiging, de tweede 1613* ~p de kan c taan 4 .vlerken: o T) het deksel de jaarletter 'ij' , op de kan e e i. leeuntje + 2, en onder de voet aan i.inervakopje en, in oen ruit, een onduidelijk meesterteken. Op groad van de jaa?letter is de kun uit 1u33 en niet uit 1 ü 1 v „ Twee nagenoeg identieke exemplaren zijn in het bezit van ds hervormde kerk te Seosd. Deze date-
ren van 1824 (V:).. De schotel In do katalogus van de eerste tentoonstelling luidt de datering 1C';T.', terwijl de tv:eede 1813 aangeeft, De inscriptie aan de onderzijde luidt: Tresent aan de Hervormde Gemeente te Batenburg van Pieter Coerman, Chirurgijn te Foordv/jk, alhier geboren den 19 Cctobcr 175o. Zoon van Arnoldus Coerman en Anna van Batenburg." Op de schotel komen de volgende nerken voor: een leeiuvtje, een 'j' tuisen 4 punten en een ..inervakop je. De jaarletter ontbreekt. So':;el het leeu^tjc, een gehal tere rk , als hot i-iinc-rvakop je, het kantoo.rster.rpel, zijn effektief ingevoerd op 1 juli 1cl4 (15), De ' j' tussen 4 punten is het meecterteken van Leendert Jon-
geneel 16), die ale zilversmid te Leiden v/erkzaam v/as vanaf 1814. Het jaartal 181J is dus pertinent onjuist. Jongeneel stierf op 26 juli 1833, 43 jaar oud, te Lei-
den 17). De schenker, Pieter Coernan (175o-l84'l) is minstens 5ö jaar chirurgijn-huisarts geweest te Koord wijk on maakte van 1817 tot 1837 deel uit van het gemeentebestuur. In 1831 vierde hij zijn gouden jubileum als arts en schonk bij die gelegenheid zilveren doopbekkens aan de hervormde kerken te Noordvijk-fjinnen en
wijk aan Zee 18). Waarschijnlijk heeft hij toen ook de Batenburgse kerk met een zilveren schotel bedacht. Gelijkenis in de versiering tussen de kan en de schotel zal voor de samenstellers van de eerste katalogus aanleiding zijn geweest om ze beide op 1&33 te dateren.
J Ar! DEKKERS en 1IA2TIK BSHGSVOET
[Toten: 1)
2) 3) 4)
De katalogus van de tentoonstelling 'Kerkelijk Zilver', Kontaktblad 'Tweestromenland' Nr. 12, december 1971) en de katalogus van de tentoonstelling 'Uit Eatenburgs Verleden' (Batenburg, 15 raei - 15 augustus 1972). Voet, E. Jr., 'Nederlandse Goud- en Zilverraerken', Den Haag 1970, pag. 8 e.v. Voet, a.w., plaat I. Schrijver, E», ' Z i l v e r ' , Bussurn 1963» pag. 41 en
435)
6) 7)
8) 9)
Knippenberg, V', en Aerts, J., Catalogus tentoonstelling 'Oude Kerkelijke Kunst uit de Zuidelijke Nederlanden', Heeze z.j., pag. 26 nr. 44, afb. pag. 2o. Knippenberg, W., Gerlach, P. en Verschueren, J., Catalogus tentoonstelling 'Kerkelijke Kunst te Helmond', Helmond 1971, pag. 15 nr. 20, afb. 10. Beaufort, R. I'. P. de, en Berg, E.l'., v. d., 'De Eetuwe. De Federlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst', Deel III, Provincie Gelderland, Ie stuk, Den Haag 1968, pag. èk afb. 398. Beaufort en Berg, a.\v., pag. 219 afb. 419. Carstens, A.L., 'De bastaarden van Nassau en de nakomelingen uit morganistische verbintenissen van leden van dit huis', in: 'Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie', Deel II, Den Haag 1948, pag. 111.
10) Dek, A/.'.Z., 'Genealogie van het Vorstenhuis Nassau', Zaltbomnel 1970. 11) Vorsterraan van Oyen, A.A., 'De Ridderschap van het Kwartier van Nijmegen', Den Haag 1899, pag. 256 afb. 63. 12) 'Gelre' XX (1917), pag, 23. 13) Beaufort en Berg, a.w., pag. 84. 1*0 Beaufort en Berg, a.w., afb. 398. 15) Voet, a.w., pag. 46 en 63. 16) Voet, L. Jr. , 'I.:eestertekens van Nederlandse Goud- en Zilversmeden', Den Haag 19^3, nr. 5716. 17) Mededeling van de heer - : . Downer, gemeentearchief Leiden. 18) Mededeling gemeentearchief Noordwijk.
Gemeentewapens in Laas en Waal (III)........ 3 Len roraeins schip op Boldershof...........'.. 7 De kerkwisselingen van "'inssen. ...u......... 11 Een brandplaatje uit Batenburg.............. 27 ' H e t H o l t ' in Fuif lijk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
Horssen - honderd jaar geleden.............. 35 Het Clarissenklooster te Wamel. ............. 40 Het zilver van Batenburg.................... 51
r'รถtte gij nou nog pap? De voete zijn ael koud.
Voorden, gesproken aan een sterfbed te Leeuuen,