1993 by Tweestromenland

STBEEKARCHIVARIAAT

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS

12.III. 1993 - verschijnt ten minste vier maal per jaar - N U M M E R 75

TWEESTROMENLAND Opgericht 15 mei 1964. Doel: in zo breed mogelijke kring bevorderen van de belangstelling voor de geschiedenis in al haar aspecten en onder ieder opzicht, in het bijzonder van het werkgebied, het Land van Maas en Waal en het westelijk deel van het Rijk van Nijmegen.

Lidmaatschap: Het lidmaatschap geeft recht op toezending van tijdschrift en nieuwsbrief, op deelname aan excursies en tevens korting op de boekhandelsprijs bij uitgaven uit de Tweestromenlandreeks. Contributie: De contributie voor 1993 bedraagt ƒ 30,-. Men mag ook meer storten bij wijze van gift, te voldoen door storting op postgiro 2622012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen. Ledenadministratie: M. van der Putten, Begoniastraat 22, 6658 EB Beneden-Leeuwen, tel: 08879-4336, voor de opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (vóór l december). Secretariaat: Zwanensingel 259, 6601 GK Wijchen, telefoon: 08894-16247. Ereleden: H. van Heiningen, J.P.M, van Os.

Administrateur: P.G. Leussink, Beuningen Kopij: Kopij dient getypt (zo mogelijk op floppy-disk met uitdraai in WP 4.2 of 5.1), gedateerd en ondertekend te worden verzonden aan: Pieter van Bernebeek, redactiesecretaris, Zesakkerlaan 5, 6611 AZ Overasselt, tel.: 08892-2552. Kan een artikel niet in machineschrift worden geleverd, dan gaarne in een duidelijk leesbaar handschrift. Afbeeldingen moeten, indien men ze terug wil hebben, aan de achterzijde voorzien zijn van naam, adres en woonplaats van de bruikleengever. Losse nummers tijdschrift: Nrs. 19 t/m 75 voorradig. Per stuk ƒ 7,50 exclusief ƒ 2,50 verzendkosten. Te bestellen door storting op giro 2622012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen.

Inhoud 3

Erevoorzitter: J.P. van Wezel

Bestuur: J.L.C. Alkemade, vz., Ewijk J.A. van Gelder, vice-vz., Bergharen W.M.G. Arts, secr., Wijchen

J.A. Jansen, penn., Wijchen Mevr. W.M. Berris-Visschers, Wijchen Mevr. G.Y.M. Derks-Klabbers, Druten G.W. van Gelder, Beneden-Leeuwen

G.A.A. Rooijakkers, Overasselt W.J. van Sommeren, Beneden-Leeuwen Drs. C. Visser, Druten J.P. van Wezel, Alphen

W.M.G. Arts, Berichten over de toestand van de R.K. parochies in 1796 Gerard Rooijakkers en Pieter van Bernebeek, De bouw van het gemeentehuis in Overasselt C.P.J. van Kouwen, Winter aan de Waal Wil van Rossum, Met trots geven wij kennis . . . Nieuwsbrief

Op de voorkant: 'Ansigt' uit 1902. Gemeentehuis Overasselt. Links 'de Borrebos'.

T WESTROM ENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS Redactie:

Gij s van Dijk, Pieter van Bernebeek, H ugo van Capelleveen, Jan van Gelder, Kees van Kouwen, Pieter Roelofs.

NUMMER 75 W.M.

1993/1

G. Arts

Berichten over de toestand van de R.K. parochies in 1796 Op 16 januari 1796 is door W.S. van Bennekom, richter in het ambt van Maas en Waal, een vragenlijst gezonden aan de pastoors, predikanten en administrateurs om opgave te doen van kerkelijke en armgoederen in hun parochie of gemeente.

De aangeschreven personen ontvangen de lijst waarop acht vragen staan vermeld. De ingevulde vragenlijsten (in briefvorm opgesteld) berusten nu in de vorm van afschriften in het Ambtsarchief van Maas en Waal op het Rijksarchief te Arnhem. In deze behandeling wordt aandacht besteed aan de ingevulde lijsten van de pastoors uit Afferden, Alphen, Altforst, Bergharen, Dreumel, Druten, Overasselt, Puiflijken Wamel. De opgaven van de parochies Batenburg, Hernen, Horssen en Maasbommel ontbreken. De reden hiervan moet gezocht worden in het feit, dat de toenmalige paters uit Megen de zielzorg over deze vier plaatsen verzorgden, en daar zij meenden zich niet geroepen te voelen voor invulling van de lijst, daar zij hun klooster over de Maas hadden, zijn geen gegevens bekend. (1) De acht vragen waren als volgt opgesteld: Ie. waaruit bestaan de armen en kerkelijke goederen? 2e. wat bezit de parochie aan vaste goederen, erfpachten, obligaties en effecten? 3e. waartoe worden de effecten gebruikt? 4e. plaatselijke situering van de parochie? 5e. is de plaatselijke kerk zelfstandig of is zij gecombineerd? 6e. opgave van het aantal gereformeerden en katholieke inwoners in de gemeente/ 7e. 8e.

parochie? overzicht van de kerkelijke gebouwen; opgave van persoonlijke inkomsten.

De antwoorden die hierop zijn gegeven maken duidelijk hoe de pastoors dachten over de toen zo bekende leuzen van 'Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap'. De titulatuur, de

persoonlijke gemoedstoestand en de haat is terug te vinden in de antwoorden. (2) AFFERDEN/DEEST

Vryheid, Gelijkheid. Meedeburger! Dient tot antwoord der voorgestelde vragen, vervat in Uw L. Missive van den 16. Januarii laatstleeden, dat de eerste, tweede en derde vraag door my niet konnen worden beantwoord, vermits geen kerk- of arme goederen onder my zijn berustende. Ter beantwoording der vierde vraag dient, dat het kerkenhuys der Roomsch-Catholyken gemeente van Aefferden en buurtschap Deest geleegen is tusschen het kerkenhuys van Ewyk en dat van Puyflyk, anderhalf uur gaans van Ewyk en een dito uur van Puiffelik. Ter beantwoording der vijfde vraag dient, dat de pastory van Afferden op haarselven bestaat en met geen andere dorpen gecombineert is als alleen met het buurtschap Deest, hetwelk van ongeheugelyke tyden onder de pastory van Afferden heeft gehoord. Ter beantwoording der zesde vraag dient, dat het getal der Roomsch-Catholyke ingeseetene van Afferden en Deest beloopt op 964. Ter beantwoording der zevende vraag, dat sig binnen het buurtschap Deest bevind een capel. toegeweyd aan St. Antonius, tans dienende tot eene wooning van den Gereformeerden schoolmeester, die in vroegere tyden gebruikt is geweest tot den Roomsch-Catholyken godsdienst en die tans gevoegelyk weer en met geringe kosten tot denzelven kan worden aangelegt. Ter beantwoording der agtste vraag dient, dat de pastory van Aefferden geene vaste revenuen heeft als alleen 160 guldens, welke penningen in vier termynen jaarlyks worden opgehaald, waarin de Roomsche gemeente ieder na rato van haar besit betaalt. De overige inkoomsten zyn iura stolae en oblata of milde gifte van de gemeente, waarvan geen vaste bepaaling jaarlyks kan gemaakt worden, maar die deels van de gulhartigheid der parochianen, deels van de vrugtbaarheid der jaaren afhangen; welke oblata en iura stolae my nogtans reeds in die tien jaaren, dat ik in Afferden en Deest als pastoor heb gefungeert, een ordentelyk bestaan hebben opgeleevert. Hiermeede denk ik aan het versogte beantwoord te hebben. Na Uw L. in Gods bescherminge bevoolen te hebben verblyve na toewensching van heil en broederschap

Uw L. goeden vriend F. Ebbinkhuysen, pastor van Aefferden en Deest. Aefferden, den 5. Febr. 1796, het tweede jaar der Bataafsche vryheid.

ALPHEN Vryheid, Gelijkheid. Medeburgers!

GeĂŻnformeerd zijnde door den burger W. F. van Bennekom, rigter des ampts tusschen Maas en Waal, van de aanschryving uit naam en van weegens de Commissie der Landschap mitsgaders uit het Provinciaal Collegie tot het ondersoeken en formeeren van een plan ter vereffening der geschillen over kerke- en armengoederen, behelsende eenige pointen, ter beantwoording voorgedragen aan predikanten, Roomschgesinde pastors en administrateurs van kerken armegoederen, zoo dient, dat my scheynt het 1ste. 2de, 3de, 4de en 5de point in qualiteit van Roomschgesinde pastor niet te regardeeren. Het aantal der Gereformeerde ingeseetenen en die der Roomschgesinden in het kerspel

Alphen, volgens het 6de point gerequireerd, beloopt op 517 van de Roomsche en 42 van de Gereformeerde godsdienst. Op het 7de point, vragende opgave der kerkelyke gebouwen, dient, dat het openbaar kerkengebouw van het kerspel Alphen voorheen tot den godsdienst is gebruikt, dog tans buiten dat gebruyk gesteld is, het choor van gemelde kerk uitgenoomen, alwaar nog de Gereformeerde godsdienst gepleegt word. konnende het overige der kerk seer wel tot godsdienstpleeging worden aangelegt. Op het 8ste point, eene opqave vorderend van de weyse, op welke de Roomschgesinde pastors hunne tractementen, emolumenten of supplementen ontvangen, in natura of in gelden, en hoeveel zy het een en ander jaarlyks bereekenen, dient tot antwoord dat mijn onderhoud bestaat in eenige oblata, die na rato van een wel of qualyk gelukte oogst meerder of minder zijn en die vervolgens op eene 's jaarlykse bereekening niet bepaald konnen worden. Vertrouwende hiermede aan Ulieder intentie voldaan te hebben, terwijl in toewensching van heil en de aanbieding van broederschap my noeme Medeburgers! Ulieder dienstw. medeburger

J.G. van Gelder. Roomsch pastor tot Alphen.

Alphen, den 10. Febr. 1796. ALTFORST

Hoogeagte Meedeburgers! Ad NÂ°. 1. De Roomsch-Catholyken van dit dorp hebben geduurende meer als 150 jaaren geen de minste bestiering gehad nog over pastorele nog over armennog geestelyke goederen. Dit alles is geweest in handen van de Gereformeerden. Ad 2. De Catholiken van dit dorp hebben geen vaste geestelyke goederen nog obligatien.

Ad 3.

Ad 4.

Ad 5. Ad 6. Ad 7.

Ad 8.

De Catholike pastory van dit dorp heeft geen revenuen nog tractementen; de Catholiken hebben ook geen kosten konnen aanwenden tot opbouwing van hun eygen kerk, want zy hebben meer als 150 jaaren hunnen godsdienst met veel moeyelykheid, gevaar en perykel moeten uitoeffenen over de Maas in een ander land en jurisdictie. Daar is ook geen koste aangewent tot opbouwing van de wooning van den Catholiken predicant, want hy is in den kost besteld by eenen boer en moet zig behelpen in een slegt camerken. De kerk van Altforst is geleegen een half uur of 3 quartier van die van Appeltern. Den Gereformeerden predicant van Altvorst heeft 2 volkome, weigebouwde kerken, een te Appeltern en een te Altvorst, met een ruym, welgebout huys. De Catholiken hebben eenen armen beestenstal. Het aantal der Gereformeerde is 26, 5 huyssen: het getal der Catholiken 246, 35 huysen. Onse kerk is een paarde-, koey- en varkensstal; by deese redelose diren dwingt ons de hooge noodsakelykheid den godsdienst te oeffenen. Mijn tractement bestaat in hetgeen, dat my provisioneel en willekeurig van weinige ingeseetenen van dit dorp word toegevoegt, soodat ik dat niet nauwkeurig kan bepaalen, wijl dit van hunnen vryen wil is afhangende; dog men kan uit de voorgaande artikels een ruwe gissing maken, als men het tractement en de emolumenten proportioneert met de pastorele woning en den kerkstal.

Verblyven met hoogagting UE. vriend en medeburger J. van Horenbeken, Altvorst, 1796. pastor te Altvorst

BERGHAREN

Vryheid en Gelijkheid. Medeburgers! Ingevolge de aanschryving, my door den burger W. S van Bennekom, rigter van 't ambt van Maas en Waal, toegesonden uit naam en van wegens de Commissie der Landschap mitsgaders uit 't Provintiaal Collegie tot 't onderzoeken en formeeren van een plan ter vereffening der geschillen over kerke- en armegoederen, behelzende 8 articulen ter beantwoording my voorgedragen, dient tot antwoord op den 6. articul, met supersedeering van den 1., 2., 3., 4. en 5., als geen betrekking op my hebbende, dat het getal der ingeseetenen van geheel Bergharen bestaat uit 538 zielen, waaronder 501 Roomschgesinden en 37 Gereformeerde. Den 7den articul, my van 's gelyke niet bedoelende, daergelaten, dient tot antwoord op den 8sten articul, dat ik my overtuygt houde de provisionele represanten (sic) des volks van Gelderland genoegzaam bewust te zijn, dat geen Roomschgezinde pastor hier te

lande eenige vaste tractementen, emolumenten of supplementen in natura of in gelde genieten, maar alleen van giften en gaven van hunne gemeentenaaren leven zonder het regt van invordering en dus dat mijns oordeels dien articul ten mynen opzigte vervalt. Hiermede vermeenende aan 't vereischte voldaan te hebben blyve na toewensching van heil en aanbieding van broederschap

Uw L. dienstwillige medeburger R. J. van Gelder, pastor. Bergharen den 9. Febr. 1796. DREUMEL Weidele Gestrenge burger! Om aan Uw E. hooggeagte ordres te obedieeren en de articulen, my de 16. Januarii toegeschreven, te beantwoorden dient deese:

Ie. 2e. 3e. 4e.

5e.

6e. 7e.

8e.

Hoeveel de kerken-, pastory-, armen- en andere geestelyke goederen geduurende de 10 laatste jaaren hebben opgebragt. Dit is my onbekend, dewijl nooyt eenige bewind van die goederen gehad heb. Waarin die effecten bestaan, in vaste goederen, erfpagten, en waar die geleegen zijn; obligatiĂŤn, en waarop die geschooten zijn of waarin dezelve gevestigd zijn. Dit is my onbekend om deselve reden als boven. Waartoe die effecten zijn verwend etc. Dat wete ik niet om de reden als boven No. 1. De legging der kerken in de respective ampten of districten en de distantie van de eene kerk tot de andere. Dreumel, liggende tusschen Wamel en Alphen, is van ieder dorp een groot uur geleegen. Welke kerken gecombineerd zijn en welke op hun selven bestaan. Het RoomschCatholiek kerkenhuys hier is voor Dreumel alleen, maar de hoofdkerk is gecombineerd met Wamel. moetende de predikant van Wamel hier zijn predikdienst verrigten. Het aantal der Gereformeerde ingeseten en die der Roomschgesinden in ieder stad of kerspel. Roomschgesinde in Dreumel ongeveer 950, Gereformeerde ongeveer 54. Opgave van kerkelyke gebouwen, die voorheen tot de godsdienst zijn gebruikt en opnieuw daartoe konden worden aangelegt. Die wete ik hier geen te zijn, dog dewijl 't hier voorheen een pastory geweest is, exteert er zeeker een pastoriehuys, dat nu door particuliere beseeten word. Opgave van respective Roomschgesinde pastoors en Gereformeerde predikaneen, op welke wyse zy hunne tractementen, emolumenten of supplementen, in natura of in gelde, ontvangen en hoeveel sy het een en ander 's jaarlyks bereekenen. Mijn jaarlyks traktement bestaat in 150 guldens Hollandsch, die ik of andere, door my vertrouwd, alle 1A jaars de 1A deel ophaalen by de ingeseetenen, by den eenen meer en andere minder, ieder volgens zijn vermogen. De rest van mijn supplement bestaat in liefdensgaven. daar ik niemand in 't besonder toe constringeeren kan, en dewijl die gaven onseeker zijn, het eenjaar minder als ander, daar ik nooyt geen

aanteekening van gehouden heb, zoo kan ik van deselve geen preciese opgave doen. Zietdaar mijn tractement, in hoope, deese opgave mag voldoende zijn, en blyve UWEd. heilwenschende medeburger G. Vermeulen, pastor.

Dreumel, 10. Febr. 1796. DRUTEN

Vryheid en Gelijkheid. Medeborger!

Op den eersten, tweeden en den derden articulen, vervat in de missive van den 16. Januarii laasleeden konnen door my niet beantwoord worden, vermits geen kerk- of arme goederen onder my zijn berustende. 4to. antwoorde ik, dat onze schuur of zoogenaamt kerkenschuur soude konnen dienen voor een paardestal in plaats van godsdienst to doen: is een halfuur van Puyfflyk en drie quartier van Aefferden; 5to. dat de pastory van Druten op sig selven bestaat en niet met andere dorpen gecombineert is. 6to. Het getal der Roomschen 988, 7mo. In het dorp van Druten is maar ĂŠĂŠn Griffermeerde. 8vo. De pastory van Druten heb ik reets een jaar geadministreerd en rnyne inkomsten zijn 160 en de rest heb ik uit de mildhertigheid van mijn ingeseetene medeburgers. Hiermit denke, dat ik aan het verzoek voldaan te hebben en na Uw. L. verpligtende zoo wensch alle zegen, heil en broederschap. W. van Merriwijk, pastoor van Druten.

Druten, den 9. Febr., tweede jaar van de Bataafsche vryheid. OVERASSELT

Waarde Medeburger! Om wegens de commissie der Landschap tot het formeeren van een plan de voorgestelde pointen te beantwoorden laat ik UE. deese toekomen. Wat saken van l mo, 2do en 3tio betreffen, van deese heb ik geene kennisse, weetenschap of voordeel 4to. Myne kerkschuur is geleegen van Heumen een uur, van Balgooy een kleyne uure. 5to. Ik heb gedeeltelyk de bedieninge van Neerasselt met Balgooy. 6to. 't Getal der Roomschen is in Overasselt 551. in Nederasselt voor myne gedeelte 186 na den opgaaf van den buurmeester, onder Ballegooy 307, in toto 493. 7mo. Weet geen kerkelyke gebouwen als nog staande muuren van een oude capelle in

8vo.

de heyde omtrent de weg van Wichen op Heumen. Mijn tractement is jaarlyks 75 gulden van Overasselt, 25 gis. van Neerasselt, daarby den omgang van koorn en boter, dog of ik deeze zaake stricto iure zoude konnen eysschen, daar vinde ik geene documenten van. Dus moet mijn geheel bestaan aangezien worden als oblata van de parochianen. Hiermeede beveele ik U. L. in Gods bescherming.

A. Wijnackers, pastor Overasselt, den 3. Feb. 1796. PUIFLIJK

Hoogeagte medeburgers!

Ad 1.

Ad 2. Ad 3. Ad 4.

Ad 5. Ad 6.

Ad 7. Ad 8.

De Roomsche Catholyken van dit dorp en half Leuwen hebben gedurende meer als 150 jaren geen de minste bestiering gehad nog over pastoreele nog over arme- nog geestelyke goederen. Dit alles is geweest in handen van de Gereformeerden. De Catholyken van dit dorp of Leuwen hebben geen vaste geestelyke goederen nog obligatiĂŤn. De Catholyke pastor van dit dorp met halv Leuwen heeft geen revenuen nog tractement, maar in tegendeel bedragen de schulden tot huys en kerkeschuur Ć&#x2019; 2643-11-. De kerkeschuur van Puyffelyk is geleegen 2 uuren van de kerkeschuur tot Wam el en van Druten ruym een quartier. De Gereformeerde kerk van Puyfflyk is geleegen 3 quartier van die van Leuwen en ruym een quartier van die van Druten. De Gereformeerde predicant van Puyfflyk heeft 2 kerken, een te Leuwen en een te Puyfflyk, met een welgebouwt huys. Het getal der Gereformeerden in Puyfflyk is 19 en 6 huysen; 't getal der Gereformeerden in half Leeuwen is my niet bekend. Het getal der RoomschCatholyken in half Leeuwen ontrent 700, in Puyfflyk ontrent 480. Wat de kerkelyke gebouwen aangaat, die voorheen tot den godsdienst zijn gebruykt en opnieuw daartoe konden worden aangelegt. zijn my geen andere in Puyfflyk en half Leeuwen bekent dan de voornoemde. Mijn tractement bestaat in 'tgeene dat my willekeurig van de ingeseetene word toegevoegd zoodat ik dit niet nauwkeurig kan bepaalen, wijl dit van hunnen vryen wil is afhangende, en 't schijnt, dat half Leeuwen zal doen, gelijk Druten gedaan heeft, en zelver provisioneel eenen pastoor houden , zoodat alsdan het tractement en de emolumenten zoo sullen vermindert zijn, dat ik op geene mogelyke wyse van dit dorp sal konnen leven. Verblyve met hoogagting Uw L. vriend en medeburger A. van Koolwijk, pastoor

Puvfflyk, 9. Febr. 1796.

WAM E L

Vryheid, Gelijkheid. Broederschap.

VeelgeĂŤerde Burger, gestrenge Rigter en President van den Dijkstoel des ampts tusschen Maas en Waal! Aangesien immer eeniege administratie, bewein of gebruik hebbe gehad van het gevorderde wegens eerste, tweede, derde, vierde, vijfde en sevende articel, zoo kan hierop desaangaande niet antwoorden. Daarom kome dan tot het vereischte volgens sesden articel om deesen te beantwoorden volgens ordinantie van het Provinciaal Collegie van Gelderland. Geeve met een diepe ootmoedigheid eygenhandig onderteekent te kennen, dat het aantal der Roomsgesinde van Wamel volgens opgaven, daarvan genoomen by onse burgemeesters, bedraagt 1070. gereekent klein en groot, minderen meerderjarige. Verders om ook te beantwoorden volgens 8sten articel de ordinantie van bovengenoemde Collegie geve niet behoorlyken eerbied te kennen, dat mijn tractement wegens gemeene diensten, die van mygeoeffent worden in onse kerkschuur of kerkhuys op Sonen feestdagen, bestaat in een liberale gifte of offerhande, die een vader of moeder of voogd der huyshoudens uitmaken, die ik alle vierdedeel jaars of alle halfjaren na goedvinding collecteere door my of een ander. Onder deese hoofden sijn er ook veele, die niets daartoe contribueeren. De bovengemelde offerhanden bestaan ten deele in wat geld, ten deele in wat levensmiddelen, by voorbeeld in wat koorenvrugten, wat boter en zoo voorts. Voor de particuliere bedieningen, die niet alle Son- en feestdagen geschien, word my na gunst of donatie aangeboden seekere penning gelds, die van den eenen min, den anderen meer toegereikt word en van veele ook niet. Siet daar mijn tractement wegens de goddelyke dienste, en dewyle deese offerhande pure donatien zijn en daar nooyt eenige notitie van gehouden hebbe, zoo kan daarvan geen jaarlykse geldsberekening maken. Hiermede na toewensching van dierbaare zegen des Alderhoogsten hebbe de eer my te teekenen UE. dw. dienaar L. Schicks pastor van Wamel. Wamel, den 9. Jan. 1796. Bronvermelding: 1. Berichten over de toestand der Roomsch-Katholieke gemeenten des Ambts tusschen Maas en Waal uit het jaar 1796, door Dr. J.S. van Veen in Bossche Bijdragen dl. VIII afl. 2. blz. 113. 2. Missives der Roomschgesinde pastors wegens diversche opgaven van pastory etc. in a.w. blz. 114.

Gerard Rooijakkers en Pieter van Bernebeek

De bouw van het gemeentehuis in Overasselt Een reconstructie aan de hand van de verslagen van de Openbare Raadsvergaderingen Tijdens een redactievergadering van Tweestromenland werd het idee geopperd om aandacht te besteden aan gebouwen van de architect Cornelis van Dijk in het land van Maas en Waal. Naast een aantal andere objecten werd hierbij ook gedacht aan het voormalige gemeentehuis van Overasselt dat vanwege de gelijkenis met het gemeentehuis van Maasbommel ook ontworpen leek te zijn door Van Dijk. In onderstaand artikel willen we deze veronderstelling rechtzetten. Ons verhaal vangt aan met de Openbare Raadsvergadering van 9 september 1882 waar voor het eerst gesproken werd over het nieuw te bouwen raadhuis. Het eindigt op 14 oktober 1883 met de inwijdingsrede van burgemeester Charisius. Tijdens elke raadsvergadering werd er gesproken over de bouw van het gemeentehuis. We gebruiken deze verslagen om zodoende de stappen in de besluitvorming inzichtelijk te maken.

Openbare Raadsvergadering op zaterdag den 9 September 1882, des voormiddags om 10 ure Aan de orde komt onder punt '4a Bouwen van een gemeentehuis en b. de daarvoor te verkoopene gronden.'

bestuurlijke centrum van de gemeente Overasselt. Naast het Borrenbos waren er nog drie andere koffiehuizen (zie situatieschets).

'Wordt met algemeene stemmen besloten tot het bouwen daarvan onder nader te maken bepalingen. Wordt verder aan Burgemeester en wethouders opgedragen om een geschikt bouwterrein te vinden

4b. 'Wordt met algemeene stemmen benoemd eene commissie bestaande uit de beide wethouders en het raadslid M. Arts om den Raad een verslag te geven, welke perceelen gemeentegrond, het meest geschikt zullen blijken tot openbaren verkoop, om de opbrengst aan te wenden tot het bouwen van een gemeentehuis.'

Openbare Raadsvergadering op dinsdag den 31 Oktober 1882, des voormiddags ten 10 ure

De bouw van een gemeentehuis was noodzakelijk geworden vanwege de nieuwe drankwet die op l mei 1884 van kracht werd. Deze wet verbood het houden van O penbare Raadsvergaderingen in een herberg. Dit was tot dan toe gebruikelijk in de gemeente Overasselt. De raadsvergaderingen werden namelijk gehouden in het Borrenbos, een koffiehuis met gelagkamer. Dit koffiehuis (het huidige nummer 33a aan de Schoonenburgseweg tegenover het bevrijdingsmonument) lag in het gehucht Schoonenburg tussen Nederasselt en Overasselt in. Dit gehucht vormde in die tijd het kerkelijke en

Aan de orde komt onder punt l: 'Verslag der commissie voor den aankoop der gemeente gronden. '

1. 'De Raadscommissie belast met het onderzoek welke percelen gemeentegronden het meest geschikt zullen blijken tot openbaren verkoop ten einde de opbrengst mede aan te wenden tot het bouwen van een gemeentehuis, geeft verslag van hare bemoeijingen, en legt eene lijst over van bedoelde gronden, zoals die mede door haar geschat zijn.'

la.'

De Voorzitter stelt voor om van Theodora 11

XT--n U

iSELTSEDAM

A BEVRIJOINGSMONUMENT

zware delegatie die afgevaardigd werd. Naast burgemeester en wethouders gingen ook mee Jan van Tienen, de weldoener en bouwer van het naar hem genoemde en later gebouwde Johannesklooster in Nederasselt en de gemeentesecretaris Jan Wiessing. Jan Wiessing was een veelzijdig man. Behalve gemeentesecretaris was hij ook gemeenteontvanger, dijkgraaf, aannemer/timmerman en dorpsarchitect . . . Gezien de grote overeenkomst in uiterlijk tussen het gemeentehuis van Maasbommel dat van de hand van C. van Dijk is en het door Jan Wiessink ontworpen gemeentehuis ligt de vergissing gemaakt op de redactievergadering van Tweestromenland wel erg voor de hand (zie voor een beschrijving van het gemeentehuis van Maasbommel Tweestromenland nummer 52). Openbare Raadsvergadering op woensdag

den 24 January 1883, des voormiddags om 10 ure. Aan de orde komt onder punt 3: 'Vaststelling van bestek, voorwaarde en teekening van het Raadhuis.'

Cecilia Derks, gehuwd met Peter van Raay; onder goedkeuring van Heeren Gedeputeerde Staten; van den grond voor zijne woning gelegen ongeveer twintig aren tegen f 2000,- per hectare aan te koopen tot het stichten van een gemeentehuis enz. welk voorstel wordt aangenomen met vijf tegen twee stemmen . . .' Bij de mededelingen stelt de voorzitter het volgende voor:

In amper drie maanden tijd is er veel werk verzet. Of er gebruik gemaakt werd van tekeningen of bestekken uit de twee bezochte plaatsen blijft onduidelijk. Wel is Jan Wiessing er in geslaagd om een dusdanig plan op tafel te leggen dat de goedkeuring van de raad kreeg. Jammer genoeg hebben wij niets kunnen vinden van dit bestek en deze tekeningen. Wel vonden wij een plan tot verbouwing uit 1939 (zie tekening).

'. . . dat de Burgemeester met de Wethouders, het

3. 'De Voorzitter legt over eene concept teekening

raadslid J. van

met bestek' en begrooting ad f

Tienen en de sekretaris eene

7070,- van een

opneming in loco zullen doen te Linden en Maasbommel van de daar aanwezige nieuwe gebouwde gemeentehuizen, ten einde te onderzoeken welk soort gebouw voor deze gemeente het meest geschikt is, hetwelk wordt aangenomen met algemeene stemmen.'

nieuw te bouwen gemeentehuis te Overasselt.' '. . . De voorzitter stelt voor om het opmaken van bestek met teekening en het houden van toezicht op het bouwen op te dragen aan J. Wiessing, gemeentesecretaris, tegen eene beloning van 4% der aannemingssom . . .'

In feite ging men dus in Linden en Maasbommel ideeĂŤn opdoen. Het was ook een

Openbare raadsvergadering op woensdag den 21 February 1883 des voormiddags

om 10 ure. Aan de orde komt onder punt l: 'Besluit aan Heeren Gedeputeerde Staten van den verkoop der eigendommen. 2. idem idem aankoop van het terrein

voor het raadhuis.'

l!.J.r.MI\Hh.K \!lni>m

jjïtrmuj' :

••.:.

•;:l;.»,{»V : '\t: *:;'•.. :

Het onder punt l genoemde omvat een technisch verhaal dat neerkomt op een besluit dat met algemene stemmen wordt goedgekeurd de verkoop van een aantal percelen gemeentegronden van circa 24 hectaren 'waardig geschat op f 5000,-'. Dit besluit en het onder punt 2 genoemd worden ter goedkeuring aan het provinciaal gezag voorgelegd.

2. 'Besluit aan te koopen van Theodora Celicia Derks, gehuwd met Peter van Raay te Overasselt, de bovengenoemde grond (kadastraal etc. ..) groot circa twintig aren zoals op het terrein is afgepaald en aan

partijen bekend is, voor de som van f 400, - teneinde daarop een gemeentehuis enz. te bouwen.' Dit aan de Schoonenburgseweg naast het Borrenbos gelegen perceel (zie situatieschets) wordt uiteindelijk de definitieve plaats van het nieuw te bouwen gemeentehuis. Een historisch niet achterhaalde anekdote verhaalt over de keuze van deze lokatie. Het schijnt dat men op klompen staande vanaf de grenzen van de gemeente naar het midden is gaan lopen en dat men elkaar tegen kwam op dit punt . . .

Openbare raadsvergadering op woensdag den 7 Maart 1883 des voormiddags ten 10 ure. De raad heeft de goedkeuring gekregen van gedeputeerde staten voor de aankoop van de grond van Cecilia Derks en de verkoop van de gemeentegronden. Openbare raadsvergadering op vrijdag den 16 Maart 1883 des voormiddags ten lO'/ü ure. Onder punt 3 wordt besloten om op 28 maart 1883 de verkoop van gemeentegronden en de aankoop van het bouwterrein te

•' ! ',, ! [ • • { . ' < \ VII

>JMHï»;

rjf}pif& * * * l * :h<* f*:*^.'.:.^.

Gedenksteen uit de gevel van het Gemeentehuis van Overasselt. laten plaatsvinden. Onder punt 4 wordt vermeld dat er zes aannemers hebben ingeschreven op de bouw van het gemeentehuis. Met een inschrijving van ƒ 5432,- is Silvester Wintjes de laagste inschrijver. Met algemene stemmen wordt hem de opdracht gegund. Silvester Wintjes woonde in een boerderij aan de Schoonenburgseweg en was min of meer buurman van Jan Wiessing die twee boerderijen verder in boerderij de Groene Voor woonde.

Openbare raadsvergadering op woensdag den 28 Maart 1883 des voormiddags om 9'^ ure. Openbare raadsvergadering op woensdag den 11 april 1883 des voormiddags ten 10 ure. In deze twee vergaderingen wordt definitief besloten welke percelen van de gemeentegronden in aanmerking komen voor de verkoping. Openbare raadsvergadering op dinsdag den 12 Juni 1883, des voormiddags ten elf ure. Aan de orde is onder punt l: 'Een adres van A. van Ess om als bewaarder van het gemeentehuis te worden benoemd, en de benedenwoning in gebruik te hebben.'

l. 'Wordt gelezen een adres van den veldwachter A. van Ess te Overasselt om als bewaarder van het

<1>

Petrus geb. Alphen 25-8-1922, oa. Vethouder en

<2>

Henricus/Hendrik H O L arbeider, landbouwer

intonius BOL fruitkweker te Alphen

(Petrus A. is gehuwd iet Adriana van Os eveneens uit Alphen)

<3>

Theodora v a n T E B F F E L E N huisvrouw

geb. Alphen 31-8-1893, overl. Tiel (liekenhuis) 15-5-1963, begr. Alphen

geboren Alphen 14-6-1894, overl. Alphen 11-2-1960, begr. aldaar trouwt: (kerkelijk) alphen 27-10-1921

<4>

<5>

Arnoldus H O L

<6>

Petronella H O E V E N A A R S

geb. Alphen 16-1-1861 overl. Alphen? na 1936

geb. Alphen 1-10-186? overl. Alphen 29-3-1922

<?>

Antonius van T B E F F E L E N

Kechelina V L 0 l

geb. Alphei 31-7-1839

geb. Alphen 29-12-1848

overl. Alphen 13-1-1917

overl. Alphen 20-1-1912 trouwt: Alphen 2-4-1880

trouwt: Alphen 21-10-1892

. —— , ———————————————————————————— ! ————————————————————————————————————— .... ——— ._. T——————————————————————————— 1——————————————————————————— 1 ——————————————————————————— ' ——————————————————————— """""• ————————————————————————— "'

<8>

<9> Petronella STEENBRUGGEN geb. Alphen 12-1-1832 geb. Alphen 3-2-1834 overl. Oijen? na 1920 overl. Alphen 3-8-1900 trouwt: Alphen 16-4-1858 Antoon H 0 L

<17> <18> <16> Adriaan Johanna Antoon H 0 L L v VEERDENBURG STEENBRUGGEN Alphen Alphen Alphen 4-2-1801 6-9-1789 23-8-1754 4 Alphen 4 Alphen 4 Alphen 14-8-1857 31-5-1834 6-7-1864 trouwt: Alp en 21-9-1826 trouwt: Alp <34>

<32> Coenraad H0LL *

Alphen? ca. 1725 4 Alphen? 1b 1 1 i Bil !

trouwt: Alphen 19-7-1750 iet <33> Karia van AVEZAAT * Alphen 29-1-1730 4

Alphen 14-1-1814

H-9-1992

<36>

Antoon Antoon van VERDENBURG STEBNBRUGGEN Alphen 16-9-1759 4 Alphen? vóór 1811 trouwt: Vaiel 7-6-1789 iet <35> Gosuina DUBBELAARS * Vaiel 30-8-1763 4 Alphen 22-1-1850

Alphen 12-4-1755 4 Alphen

tl. bö 9k.111191 Ob j

trouwt: Alphen 10-8-1788 iet <3?> Karia Anna van SON * Schenkel ca. 1762 4 Alphen 18-2-1844

<19> Vilheliina SCBOENHAIERS Kegen 23-3-1793 4 Alphen 14-3-1862 en 25-4-1820 <38> Petrus SCHOENKAIERS *

<10> <!!>_ Hendrik HOEVENAARS Johanna van TEEFFELEN geb. Kaasbouel 2-10-1824 geb. Alphen 24-2-1828 overl. Alpben 13-8-1905 overl. Alphen 30-6-1905 trouwt: Alphen 9-5-1862 <20> Leendert HOEVENAARS " Geiert 10-11-1780 4 Kaasbouel 8-11-1848

<21>

Jan van TEEFFELBN Alphen Kaasbouel 6-9-1788 7-9-1781 4 Haasbouel 4 Alphen 13-11-1837 23-4-1856 Karia van LEUR

trouwt: Appel ern 30-3-181) <42>

<40> Renricus HOEVENAARS * Geiert? ca. 1745

trouwt: Kegen 3-10-1790 iet <39> Petronella van VELL Hacharen 21-12-1763 4 Kegen 1-2-1828

trouwt: trouwt: Haasbouel? Geiert? ca. 1770 ca. 1770 iet iet <43> <41> Elisabeth Dorothea de VERVER ROOIJACIERS * Geiert? * Haasbouel? ca. 1745/50 ca. 1745/50 4 Geiert? ! 4 Kaasbouel? ..-..-18.. j ..-.,-18..

KWARTIERSTAAT van

<23> Petronella LANGESLAG " Appeltern 7-11-1789 4 Alphen 9-9-1849

<44>

trouwt:

<25>

Arnoldus van TBBFFBLEN

Karia IOUVENBERG * Kegen 25-3-1779 4 Alphen 26-9-1831

Alphen 24-9-1759 4 Alphen? na 1834

trouwt: Alp en 18-1-1802 i——————— <46> j <48> <50> ij Floris j Johannes Valterus LANGBSLAG j van TEEFFELBN COUVENBERGH * Appeltern * Alphen * lorssen 2-5-1760 J ca. 1730 ca. 1745 4 Appeltern ! 4 Alphen? 4 Kegen? vóór 1831 7-7-1817 i! ..-..-18.. trouwt: j trouwt: trouwt: Appeltern Alphen Kegen 14-2-1787 24-4-1757 19-1-1776 iet <47> \ <49> <51>

Alphen? ca. 1770 iet <45> Petronella 'j Difna Dorothea van 11 D E N van der VIELEN 1 den BOLDBR * Appeltern? 'j * Alphen * Alphen? ca. 1760 ca. 1760 j' 14-1-1729 4 Alphen? 4 Appeltern? ! 4 Alphen? vóór 183? vóór 1849 11 ..-..-18..

fam. HOL(L)

<14>

<15> Villei V L 0 I

Joanna van VAIJENBURGB

geb. Utrecht 17-12-1812

ged. Kaasbouel 12-2-1806

overl. Alphen 23-3-1859

overl. Alphen 29-3-1860

trouwt: Alphen 14-5-1841

———

<24>

trouwt: Appel ern 8-5-1813

Arnoldus Arnoldus van LEUR van TEEFFBLEN * Kaasbouel? * Alphen? ca. 1755 ca. 1745 4 Kaasbouel? 4 Alphen? vóór 1837 vóór 1813

Vaiel 29-12-1748 4 Kegen ii.t.jinf Li 91 OU i

4 Geiert? ..-..-18..

<22>

<12> <13> Theodorus van TBEFFBLEN Elitabeth V I L L E K S ged. Alphen 22-1-1808 geb. Batenburg 1-7-1811 overl. Alphen 27-3-1896 overl. Alphen 5-4-1873 trouwt: Alphen 7-6-1834

Vilheliina VBRBEECl * Kegen 13-6-1746 4 Kegen? vóór 18)1

——————— ——————— i—— - ----- — ——————— <26> <27> <28> <29> <30> <31> Jan Antonia Jan Derkje Cornelis Henrica VILLBKS TEUNISSEN V L0 l VENSINGH van VATBNBURGH van VELL * Gennep * Batenburg * Utrecht? * Utrecht? Kaasbouel Kacharen 27-4-1775 ca. 1775 ca. 1775 ca. 1780 8-10-1772 14-2-1773 4 Batenburg 4 Utrecht? 4 Batenburg 4 Utrecht? 4 Kaasbouel 4 Kaasbouel 16-8-1851 15-6-1815 vóór 1841 vóór 1841 22-11-1831 21-5-1831 trouwt: Baten urg? ca. 1775 trouwt: Utre ht? ca. 1800 trouwt Kaasbo nel 23-4-1805

<52)

<54>

Diderik/Derk VILLEKS

Gradus TEUNISSBN

* Gennep? ca. 1740 4 Gennep? . .-. .-18..

* Batenburg?

trouwt: Gennep?

ca. 1765 <53>

V'L'Ó'I t

ca. 1740

4 Batenburg? ..-..-18.!

4 Gennep? ..-..-11..

4 Batenburg? ..-..-18.!

..-'.'.'•n..

..-!!-iL

trouwt: cai'Ü!. <5?>

trouwt: ..-"-J8.. <59>

.....

Johanna HOBNSELERS

Barbara KOOREN * Gennep? * Batenburg? ca. 1740 ca. 1740

..-'.;:ii..

van VÊNsiNGH * ..... ..-..-17..

trouwt: Batenburg? ca. 1765 <55>

(58>

<56>

..-":i?,. '.,:::».. 4 : ..-:; iL '.•..:::«.. l

<60> Cornelis van VATENBURG

<62> Antonius van V E l

* Kaasbouel? * Kacharen? ca. 1720 ca. 1735 4 Kaasbouel? 4 Kacharen? ..-..-18.. ..-..-18.. trouwt (2e) Appeltern 24-2-1754

trouwt: Kacharen 22-9-1762

<61>

<63> Elisabeth Elisabeth van den HEUVEL van de IAKP t Vaiel? * Kacharen? ca. 1725/30 ca. 1735 4 Kaasbouel? 4 Kacharen? ..-..-18.. ..-..-18..

Inzender: de heer P. Lemmens, De Wieken 35, 6581 DA Malden, rn.in.-u. Werkgroep Maas en Waalse Geslachten.

NIEUWSBRIEF

maart 1993

Historische Vereniging voor het Land van Maas en Waal en het Rijk van Nijmegen West: Tweestromenland AGENDA

voor de jaarlijkse Algemene Ledenvergadering op donderdag 22 april 1993 welke zal plaatsvinden in Zaal Sterrebos, Kasteellaan 4-6 Wijchen, tel.: 08894-12472. Aanvang 19.30 uur.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Opening. Verslag van de Algemene Ledenvergadering van 15 april 1992. Ingekomen stukken. Jaarverslag van de vereniging. Financieel verslag. Bestuursverkiezing. Benoemingen commissies.secties en redactie. Contactpersonen. Rondvraag (zeer waarschijnlijk zal deze worden doorgeschoven naar punt 7 van de jaarvergadering van het museum). 10. Sluiting ledenvergadering.

Stichting Streekhistorisch Museum Tweestromenland AGENDA

voor de jaarvergadering welke eveneens op donderdag 22 april 1993 wordt gehouden aansluitend op de eerder gehouden Algemene Ledenvergadering. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Opening. Jaaroverzicht. Financieel verslag. Benoemingen van medewerkers t.b.v. het museum. Wat verder ter tafel komt. Rondvraag (zie punt 9 van bovenstaande vergaderingsagenda).

7. Sluiting.

Pauze Na de pauze zal de heer Knippenberg een lezing houden over bijgeloof. Gezien het grote succes hiervan een aantal jaren geleden, hebben wij gemeend onze leden nogmaals deze lezing aan te bieden. Deze lezing, die ook voor andere belangstellenden toegankelijk is, begint om 21.00.

STREEKHISTORISCH MUSEUM TWEESTROMENLAND

Nieuws uit het Streekhistorisch Museum Vlak voor de Kerstdagen kwam de nieuwe foto-expositie in de 'parketzaal' zoals dat intern wordt genoemd, van het Museum gereed. De foto's zijn alle gekozen uit een grote collectie van een bevriende verzamelaar van ansichten fotokaarten. Er is gezocht naar zoveel mogelijk afbeeldingen van verdwenen kerken, huizen, boerderijen, situaties. Ook is er naar gestreefd van elk dorp in de 'streek', die zich uitstrekt van Dreumel en Alphen tot Heumen en Malden, enkele foto's te laten zien. De gekozen ansichtkaarten werden gecopieerd en op groot formaat afgedrukt. Deze expositie blijft staan tot en met april van dit jaar.

dat de toekomstige kandidaat-contactpersoon goed ter plaatse bekend en geĂŻnformeerd is, zeer speciaal over de historie. Hij/zij moet bereid zijn de vragensteller te willen helpen al of niet in overleg met de medewerkers van het Streekdocumentatiecentrum. Het Documentatiecentrum is ook op zoek naar mensen die voor hen het volgende kunnen verzamelen: raambiljetten van uitvoeringen van verenigingen, plaatselijke tentoonstellingen, bidprentjes (via de kosters), ansichtkaarten, boeken en brochures over dorp en streek. Zij die hiervoor geĂŻnteresseerd zijn en meer informatie wensen te ontvangen, kunnen contact opnemen met het secretariaat van de vereniging, met de medewerkers van het Streekdocumentatiecentrum tijdens de openingsuren (zie binnenzijde achterblad), bij de voorzitter, alsmede tijdens de jaarvergadering op 22 april a.s. (zie agenda afgedrukt in de Nieuwsbrief). Het bestuur

De nieuwe diaprojectie-apparatuur werkt nu ook naar tevredenheid. Er is een nieuw klankbeeld gemaakt, getiteld 'Maas en Waal in Bedrijf'. Het verhaalt van het werken in vroeger jaren in de streek, het laat de armoede zien maar ook hoe dat langzaam anders wordt en er welvaart komt. Wat is er nog meer te zien? Boven de kleine expositie van fijne kant uit eigen bezit, en de grote zaal met allerlei voorwerpen zoals vroeger in huis werden gebruikt. Beneden zijn er de oude ambachten in de vernieuwde zaal en het boerengereedschap. Verder is daar nog de ruimte met allerlei zaken uit de Romeinse en nog vroegere tijden. Het Museum is elke zondagmiddag open van 14.00 tot 17.00 uur. Ook groepen kunnen op afwijkende tijden en andere dagen het Museum bezoeken (tel. 08879-1535). U bent van harte welkom. Tot ziens in het Museum. CONTACTPERSONEN GEZOCHT

Vanuit de groep medewerkers in het Streekdocumentatiecentrum van onze vereniging heeft het bestuur het verzoek ontvangen om plaatselijke contactpersonen te benaderen. Er bestaat n.l. een grote behoefte aan contactpersonen in ons werkgebied waarop een beroep gedaan kan worden wanneer bezoekers aan ons centrum meer informatie vragen over de plaatselijke historie van een dorp en haar omgeving of een zeer speciaal onderwerp ter plaatse. Het is daarom de bedoeling

HET SPIEKER

De werkgroep Maas en Waalse Geslachten heeft mogen ontvangen van mr. G.A. Engels uit Heeze 'Genealogie Bekkers-Basten' van de heren G. v.d. Dobbelsteen te Enschede, H. v.d. Dobbelsteen te Wijchen en F. v.d. Dobbelsteen uit Enschede de 'Genealogie van de stam van den Dobbelsteen 1676-1991'. Ing. G.W.Ch. Lemmens met medewerking van G. Marcel, M. Lemmens e.a. 'Het smedengeslacht Lemmens van Oelbroeck (St. Anthonis) vier eeuwen in het Land van Cuijk'. Van de heer A.J.M, van Aken uit Olst 'Genealogie der familie van Aken' en van de heer P. Lamers uit Den Dungen 'Lamers een geslacht uit Balgoy en Keent'. Van vele inzenders ontvingen wij t.b.v. van onze bibliotheek vele boekwerken in de vorm van historische en genealogische onderwerpen. Wij danken de vele inzenders die als een tegenprestatie voor de ontvangen medewerking vanuit het Streekdocumentatiecentrum een boek hebben aangeboden.

KOPIJ

Kopij voor nummer 76 moet uiterlijk op 1 mei 1993 in het bezit zijn van de redactie.

GELDERSE GENEALOGISCHE CONTACTDAG

De 7e Gelderse Genealogische Contactdag zal plaatsvinden opzaterdag 3 april 1993 in motel Tiel, Laan van Westroyen 10, 4003 AZ Tiel, tel.: 03440-22020. PROGRAMMA

10.00 uur: Zaal open. Bezoekers melden zich bij de receptie voor het betalen van de tevoren opgegeven lunch. Ontvangst van de badges, lunchbonnen, consumpties enz. 10.20 uur: Officiële opening door drs. E.J. van Tellingen, burgemeester van Tiel. 10.25 uur: Uitwisseling van genealogische gegevens. 12.00 uur: Lunchpauze. 13.30 uur: Voortzetting van de uitwisseling. 16.30 uur: Sluiting.

Organisatie en presentatie - NGV afd. Achterhoek: contactdienst en genealogische informatie; - NGV afd. Betuwe: contactdienst, DTB's en indices andere bronnen w.o. de collectie Culemborg; - NGV afd. Gelderland: contactdienst en microfiches Gelderse huwelijken; - NGV afd. Kwartier van Nijmegen: contactdienst en demonstraties microfiches met microreader; - Vereniging Veluwse Geslachten: contactdienst, publicaties en heraldische collectie; - Werkgroep Maas en Waalse geslachten: contactdienst en fiches DTB Land van Maas en Waal; - Werkgroep Familie- en Boerderijgeschiedenis in Oost-Gelderland: collectie familie- en boerderijnamen. Overige presentatoren - Antiquariaat en boekhandel Johan Beek, Barneveld. - De heer A.W.H. Holla: informatie over heraldiek. - De heer M. Ijzerman: genealogische en historische bronnen West-Betuwe (ca. 13.000 namen). - Stichting Oostgelders Tijdschrift voor Genealogie en Boerderij-onderzoek: publicaties en diverse DTB's Achterhoek. - Werkgroep Genealogie van de Historische Vereniging Bommelerwaard met collectie Rueb en andere bronnen. - Westdeutsche Gesellschaft für Familienkunde, Bezirksgruppe Kleve/Familienkündliche Verein für das Klever Land e.V.: voorlichtingsmateriaal en naslagwerken. - Computerdemonstraties.

Deelname De kosten voor deelname aan deze dag bedragen f 5,- p.p. entree. Een lunch kost f 15,-, consumpties f 2,25 (koffie, thee, bier, frisdrank en sherry, géén gedistilleerd). Bereikbaarheid Per auto: de autoweg A15, uit de richting Arnhem/Nijmegen: afslag Tiel-Maurik, uit de richting rotonde Deil: afslag Tiel-Maurik (niet Tiel-West!). Bij de afslag ziet u het motel. Per trein: aankomst te Tiel uit de richting Arnhem/Nijmegen 8.29,9.29,10.29 en verder elk uur, uit de richting Geldermalsen 8.56, 9.56, 10.56 en verder elk uur. Vertrek per bus vanaf station NS naar halte bij motel elk uur met lijn 85, richting Druten/Nijmegen, om 9.02, 10.02 enz. Toegang tot motel: zij-ingang Zalen, 3e étage. Inlichtingen W.G.M. Arts, Wijchen tel. 08894-16247, L.W.A. Berenbroek, Nijmegen tel. 080-225374, C.P.H. Soetens, Tiel tel. 03440-12096 Aanmelding Per briefkaart voor 15 maart bij Werkgroep Gelderse Contactdag, Hoenderweg 13, 6712 CA Ede. U gelieve hierop te vermelden de namen en adressen van de bezoekers en of men wel of niet zal deelnemen aan de lunch.

GEZOCHT

Voor onderzoek van de posthistorie in het Land van Maas en Waal wordt te koop gevraagd oude prentbriefkaarten met een afstempeling van het postkantoor Appeltern en Grave. Tevens oude originele brieven van het Land van Maas en Waal waarin gebeurtenissen zijn beschreven welke in Maas en Waal hebben plaatsgevonden. Opgave bij het secretariaat: 08894-16247, Streekdocumentatiecentrum: 08894-13012 of bij de voorzitter: 08872-2179.

digheden uit de eigen familie bijeenvoegen, een klein stukje plaatselijke historie, iets over oude beroepen, wat ter zake doende illustraties en familiefoto's en kijk . . . het eigen familieboek ligt voor u! Gereed om - al is het soms in een bescheiden oplage en bestemd voor verwanten - gepubliceerd te worden', aldus de redactie van Ons Erfgoed. Het tijdschrift, dat om de twee maanden gaat verschijnen met een omvang van 32 pagina's, is een product van Uitgeverij Alvo, Buitenwatersloot 142, 2613 SV Delft. Eenjaarabonnement op het tijdschrift kost 1 25,-.

PERSBERICHT

Genealogie, een boeiende vrijetijdsbesteding STREEKDOCUMENTATIECENTRUM ONS ERFGOED, NIEUW TIJDSCHRIFT VOOR BEGINNERS

De belangstelling voor de familiegeschiedenis, het uitzoeken dus van je stamboom, is voor velen een boeiende invulling van de vrije tijd geworden. Steeds meer mensen gaan op zoek naar hun voorouders, naar hun erfgoed. Maar dikwijls is alle begin moeilijk. Wegwijs worden in de genealogie is voor hen, die de eerste stappen zetten op dit terrein, niet altijd even gemakkelijk. Het is daarom verheugend, dat er nu een tijdschrift is gekomen om de beginnende genealoog te begeleiden. Ons Erfgoed, dat zes keer per jaar gaat verschijnen, reikt de amateur de helpende hand. Dit wordt gedaan door middel van talrijke artikelen over de diverse onderwerpen op genealogisch gebied. De burgerlijke stand als bron van informatie, de doop-, trouwen begraafboeken en hoe daarmee om te gaan, familiewapens, oude beroepen, koopakten en erfrecht, de computer als registratiemiddel, enz. Stap voor stap wil de redactie van Ons Erfgoed de lezer in de goede richting 'wegwijzeren'. Samen 'terugbladeren in de tijd'. Het op goed geluk bijeengaren van namen en familiegegevens heeft geen enkele zin. Het werpt ook weinig resultaten af. Bij genealogie moet men systematisch tewerk gaan. Maar ook moet men met die gegevens iets doen. Het verwerken ervan in een familieboek. 'Want dat is uiteindelijk de bedoeling', aldus de redactie van het tijdschrift. 'Het bijeenschrijven van een stuk privé-geschiedenis. Een genealoog mag gerust een goede (amateur) historicus worden! Allerlei wetenswaar-

Het Streekdocumentatiecentrum is gesloten op vrijdag 30 april en op zaterdag 1 mei. De eerstvolgende openstelling is respectievelijk 2/3 april en 4/5 juni. In de maanden juli en augustus is het Streekdocumentatiecentrum gesloten.

VAN VAMELE TOT WAMEL

In de Tweestromenlandreeks' zal op 20 mei 1993 worden gepresenteerd het boekwerk 'VAN VAMELE TOT WAMEL'. Het boek breng de historie van het 1100-jarige Wamel onder de aandacht van mensen uit Wamel en andere geïnteresseerden. Het dorp Wamel herdenkt in 1993 het heugelijke feit dat 1100 jaar geleden de dorpsnaam voor het eerst is vermeld. Het boek telt 300 pagina's met ongeveer 250 afbeeldingen, en een grote uitvouwbare kaart van dorp en polder. Deze éénmalige uitgave van de Stichting Wamel Elfhonderd verschijnt in de Tweestromenlandreeks onder nummer 14, en is te bestellen door storting/overschrijving van f 39,50 (= voor-intekenprijs) tot 1 mei 1993 en daarna f 45,- per boek, op postgiro nr. 26 22 0121.n.v. Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen. Portokosten bedragen f 9,- bij bestelling te voldoen. Na 20 mei is het boek ook verkrijgbaar aan de balie in het Streekdocumentatiecentrum te Wijchen en in het Streekmuseum Tweestromenland in Maasbommel voor f 45,-.

marmeren schoorsteenmantel, waarvoor met vier tegen twee stemmen wordt besloten. '

Dit laatste besluit en het besluit van de vorige vergadering over de kolenhokken mag men zien als wijzigingen en aanpassingen tijdens de bouw. Deze was vermoedelijk al na de wintermaanden gestart. Opmerkelijk is wel dat de marmeren schoorsteenmantel in tegenstelling met de kolenhokken tegenstemmen krijgt. Openbare Raadsvergadering op dinsdag den 4 September 1883 des voormiddags om 10 ure. Onder punt 6 stelt de voorzitter voor om voor de begroting van 1883 burgemeesteren wethouders krediet te verlenen van ongeveer Ć&#x2019; 250,- tot aankoop van meubelen van het gemeentehuis. Dit wordt met algemene stemmen aangenomen.

De Gemeente Secretaris Jan Wiesing. Foto uit ca. 1903. gemeentehuis benoemd te worden en de benedenwoning in gebruik te nemen en geeft de voorzitter als

hoofd van het College van Burgemeester en Wethouders in overweging om de woning der benedenverdieping aan van Ess te verhuren voor f 30,- 'sjaars tot wederopzegging door den Raad, mits hij daarbij voor het schoonmaken der bovenverdieping met meubilair zorgdrage.

Dit wordt met algemeene stemmen aangenomen.' Bij de mededelingen wordt besloten om een gedenksteen (zie foto) te plaatsen in het gemeentehuis en om alsnog kolenhokken onder de trap te laten aanbrengen (zie foto uit 1963 van de trap).

Openbare Raadsvergadering op woensdag den 31 Oktober 1883 des voormiddags om 10 ure. Onder punt 3 wordt besloten met algemene stemmen tot onderhandse verhuring van het benedengedeelte van het gemeentehuis, bestaande uit een voorkamer, een keuken, een slaapkamer, een kelder, en de aanbouw of de bergplaats met het om het gemeentehuis gelegen tuinland groot circa 16 aren. Dit wordt verhuurd voor een jaarlijkse som van Ć&#x2019; 30,- ingaande op l november en wel voor onbepaalde jaren.

Bij de mededelingen, onder punt 4d. wordt aandacht besteed aan de buitenkant van het gemeentehuis. 'Wordt eenparig goedgevonden om in de oostelijke en westelijke scheiding van den van P. van Raay aangekochte grond waarop het gemeentehuis gebouwd is, doornenhagen te plaatOpenbare raadsvergadering op woensdag l augustus 1883 des voormiddags om 10 sen, en om de westelijke in aanleg en onderhoud ten ure. laste van P. van Raay te laten en de oostelijke voor rekening van de gemeente te houden, en om langs Aan de orde onder punt 4: 'Verandering te den grintweg de oude haag opnieuw in orde te laten brengen in het afwerken van het gemeentehuis.' brengen met palen enz.' 4. 'Door den voorzitter wordt voorgesteld om op de raadzaal in het gemeentehuis te plaatsen een En dan, na een jaar van voorbereiden en

- ^u

Jtvt-üi

•A-ï-iyVIQS^ï''

..'

, i"r i"-U|-»|'fi

TT A A **

1—

—i

!•*• t ^ L T D I I L T l N ^

CfKOND

JUT.

werken, vindt een feestelijke opening plaats op 14 november en wel op een ander tijdstip dan de normale raadsvergaderingen. Openbare Raadsvergadering op woensdag

den 14 November 1883, des namiddags ten twee uur.

Naar aanleiding van het plaatsen van een gedenksteen in de gevel van het nieuw gebouwde gemeentehuis, houdt burgemeester Charisius de volgende rede die we onverkort weergeven.

'Ik open de vergadering en heet U Leden van de gemeenteraad welkom. Welkom in dit nieuwe gebouw waarin wij voor de eerste maal vergaderen. Het is slechts een jaar geleden dat het Dagelijksch Bestuur in Uwe vergadering kwam, met Uw gevoelen in te winnen, - omdat de drankwet het verbod bevatte niet meer in eene herberg te mogen vergaderen - wat nu te doen zou staan?

Met bijna algemeene stemmen werd besloten, om een Raadhuis te bouwen, en werden Burgemeester en Wethouder bijgestaan door het raadslid J. van

"• EC n ï

x n x..

-füf.

JJZ<f A N Z -

C OMM Ui

n» n ^»•>_ ••*

A. i

TttUWXA

<jj *<f j x c «n

kv',

^fU •ypv-'fi "T r""i

1————————————£-________

1 BIJT.

Tienen en den gemeentesekretaris J. Wiessing opgedragen om in een paar gemeenten in deze buurt, alwaar kortelings raadhuizen waren gebouwd loco onderzoekingen te doen, waarvan het gevolg was, dat die commissie voorzien van teekening en bestek de zaak in Uwe vergadering bracht; welke stukken na rijp beraad, nog voor de vaststelling in October 1882, van de begrooting voor 1883, algemeen goedgekeurd werden, zoodat op die begrooting een post van uitgaaf kon worden uitgetrokken, waaruit dit gemeentehuis met aankoop van een stuk bouwland konden worden bestreeden. Het Povinciaal bestuur wankelde geen oogenblik om de goedkeuring daaraan te verleenen, en op den 16 Maart 1883, had de publieke aanbesteeding plaats, waarvan aannemer werd S. Wintjes timmerman te Overasselt voor eene som van f 5432,- onder toezicht van den Sekretaris J. Wiessing, die ontwerper van teekening en bestek was.

Nu kan ik nog wijzen op den steen die in den voorgevel (voor eenige oogenblikken daarin gebracht) van dit gebouw prijkt waarin gebeiteld de namen der stichters, B.J. Charisius Burgemeester, J. T. Bruijsten en L. Derks wethouders, M. Arts, J. van Tienen, Th. Derks, J. van Haren en D. Derks allen hier op dit oogenblik aanwezig . Ten slotte uit ik den wensch dat alle hier tegenwoordig, getuige mogen zijn van de eendrachtige samenwerking der leden van het bestuur, wier streven het steeds is geweest den bloei en de welvaart der gemeente te bevorderen, en de belangen daarvan hun toevertrouwd, naar hunne beste overtuiging

Gemeentehuis Overasselt. Toegang tot de dienstwoning. Onder de trap het kolenhok. Foto 1963.

Gemeentehuis Overasselt. Het archief in 1963.

behartigd te hebben.

raadhuis.'

de Hoogstraat in Overasselt. Deze voormalige pastorie werd in 1973 als gemeentehuis in gebruik genomen. Bij een reconstructie aan de Schoonenburgseweg kort daarna werd het oude gemeentehuis afgebroken en resteren nu nog op de plaats waar de voorgevel heeft gestaan vier linden. Op het gemeentehuis van Malden hebben we nog een laatste overblijfsel van het bouwkundig product van Jan Wiessing gevonden: de gedenksteen.

Nawoord:

Gebruikte bronnen:

Het gemeentehuis werd in 1973 buiten bedrijf gesteld. Het gebouw voldeed niet meer aan de eisen van de toenmalige bestuurders (zie foto van de archiefbergplaats uit 1963). Hiernaast had men ook last van vocht was het moeilijk te verwarmen en lag het ook niet erg centraal. Kwalitatief gezien was het van lager niveau dan de in 1891 voor+Ć&#x2019; 8400,- gebouwde pastorie aan

- Oud archief van de gemeente Overasselt. - Geschiedenis van de Maasdorpen Overasselt, Nederasselt, Balgoij-Keent door A. van Zuijlen, G. Rooijakkers, W. Knijpers en G. Broens.

Moge voorts dit openbaar gebouw nog lang prijken der gemeente tot sieraad, en den stichters tot eene

aangename herinnering van eensgezindheid het plan ontworpen te hebben tot oprichting er van, en moge de dag van heden door allen hier tegenwoordig steeds herdacht worden als een dag waarop eene

heuglijke gebeurtenis heeft plaats gehad, door het leggen van een sluit- of gedenksteen van het nieuwe

- Een eeuwfeest rond Sint Antonius Abt onder

redactie van W. Kuijpers en A. Coppens-Bacten. - Kroniek van de familie Wicssing-van den Ecckhout door Frans Wiessing. - Tweestromenland nummer 52.

C. P J. van Kouwen

Winter aan de Waal Een historisch verslag van het 7th. Canadian Reconnaissance Regiment, behorende tot de 17th Duke of York's Royal Canadian Hussars, over hun belevenissen in het westen van Maas en Waal tijdens de winter van 1944/45. Zoals dat is opgenomen in het boek van Gapt. Walter G. Pavey dat in 1948 te Montreal Canada is verschenen. Het regiment maakte deel uit van de 3rd. Canadian Infantery Division. (1) Op 11 november was het regiment met veel oponthoud door slecht weer, opstoppingen en kapotte wegen van uit Antwerpen in Nijmegen aangekomen. Een van de eerste taken die hen daar te wachten stond was het bewaken van de bruggen over de Waal tegen Duitse aanvallen met drijvende mijnen en kikvorsmannen. Op 24 november verplaatste het regiment zich naar de omgeving van Puiflijk, waar ze posten overnamen van het 12th. King's Royal Rifle Corps, langs de Waal. Hier begon hun lange, harde en miserabele winter op de dijken. De taak van het regiment gedurende deze lange periode kan in een paarwoorden worden samengevat. In het kort was hun taak deze: Terwijl de rest. van de divisie zich schuil hield enkele mijlen ten oosten van Nijmegen, hield het 17e onder het commando van 2 Canadese korp-

sen een deel van de geallieerde linie, die liep van Nijmegen tot aan de zee. Gedurende de wintermaanden deed het regiment in feite zijn werk op 2 verschillende plaatsen, maar de opdracht voor deze twee was het zelfde en buitengewoon eenvoudig:

Het 7e Recce behoudt de linie langs de rivier de Waal van punt'A' tot punt'B'. Daarom, al was het maar voor hun historische betekenis, moeten deze twee taken vermeld worden.

Van 24 november tot 16 december met gebruikmaking van 2 squadrons hield het regiment positie langs de Waal van een punt ongeveer 2 mijl ten westen van Leeuwen tot Druten en een in reserve bij Puiflijk en de ondersteuningstroepen op de rechterflank. Aan de linkerkant had de 8e Recce regiment zijn stellingen. (2) Op 17 december nam het regiment de stellingen van het 8e Recce over. Nu waren

alle drie squadrons aangewezen om de dijken te bewaken met de ondersteuningstroepen opgesplitst naast zich. (3) Het 'B' squadron was niet exact bij de Waal want hun positie lag langs een dijkweg tegenover een smal stuk land liggende tussen de Maas en de Waal. Op dit punt verliet de linie van de geallieerden de Waal en liep langs de Maas verder. Dit nu plaatste hun linker

positie precies tegenover Lith aan de Maas en hun rechter positie aan de Waal, net waar de dijkweg ombuigt in noordoostelijke richting en verder loopt langs de rivier (zie tekening). Dan het 'C' squadron via Dreumel naar een punt ongeveer halfweg tussen Dreumel en Wam el. Het 'A' squadron rechts hiervan verder door Wamel tot aan hun laatste post die zich bevond ongeveer 1,5 mijl ten oosten van dit dorp. Hier nam 49e Recce regiment,

die de eenheid ondersteunde, de taak over. (4) Deze posities werden ingenomen tot 3 februari 1945 zonder noemenswaardige incidenten of ongelukken die het totale tactische plan beĂŻnvloedde. Dit betekende echter niet dat het regiment de wintermaanden doorbracht zonder conflicten met de vijand. Maar voordat hierover uitgewijd wordt, is het verstandig om te vertellen, met enkele details, hoe de manschappen leefden en hun winterse taken volbrachten. Laten we eerst de sterkte van de troep

bekijken. Op papier had iedere bren-carrier sectie 9 man. Het hoofdkwartier van de troep inclusief de twee officieren en de troepsergeanten was hetzelfde aantal. De armoured car section bestond uit 12 man. Soms waren, door mannen die sneuvelden, gewond raakten of ziek werden, er troepen waarvan maar één sectie op volle sterkte was. Maar natuurlijk niet langer dan nodig was. Ook het hoofdkwartier van de troep was aktief betrokken bij alle taken en leefden in een huis, meestal gesitueerd achter de enorme 12 voet hoge dijk. Hier kookten ze, aten ze, wasten, kaarten, schreven brieven en sliepen ze. Deze plaats werd slechts verlaten om op missie te gaan of naar het hoofdkwartier van het regiment. Boven op de top van de dijk, tegenover het huis of vlak daarbij was een wachtpost. Dit was gewoonlijk een loopgraaf, groot genoeg om minstens twee mannen te bevatten die konden staan en over de borstwering konden kijken. De bewapening bestond uit een machinegeweer, een Bren of een Browning, een kist met munitie, handgranaten, geprepareerd en keurig uitgestald in een richel. En tenslotte een altijd geladen Very pistool met lichtkogel-patronen! Op de dijk en rondom het huis plaatsten we lege blikken, prikkeldraad, struikellichten, booby-traps en mijnen die ons, dat was te hopen, zouden waarschuwen als de vijand onverwachts zou aanvallen. Overdag kon, vanwege het verre uitzicht vanaf de hoge dijken, onze opdracht makkelijk worden uitgevoerd door een of twee posten met ieder één man. Maar in de lange donkere en bitter koude nachten was de situatie geheel anders. Als de avond inviel kreeg iedere sectie met zeven of acht man een stelling te bewaken met een onderlinge afstand van 200 yards. Daartussen bevond zich niets anders dan de kale winderige dijk. Natuurlijk verbonden veldtelefoontoestellen alle posten, maar deze werkten niet altijd goed. Vaak was er tijdens deze koude nachten behoefte aan iets warms te eten ofte drinken. Dan kroop een patrouille van twee of drie man heimelijk langs de kale eenzame dijk, wachtend bij iedere schaduwplek in de hoop niet gezien te worden en hopend dat de huilende wind niet de wachtwoord-uitwisse-

ling zou uitbla/en, want een onbeantwoorde vraag werd altijd herhaald met een kogel! Enkele van de gebeurtenissen die plaatsvonden in de sectieposten zullen we u niet onthouden omdat ze leven bliezen in het toch vaak oninteressante verblijf aan de dijken. 24 November was de dag dat het regiment zich verplaatste naar zijn nieuwe posities aan de Waal. De vijand verwelkomde ons met een ongewoon hevige beschieting. Nooit tevoren was er bij de Waal zo intens en zo regelmatig en precies gericht geschoten. Het was vooral voor het 'A' en 'B' squadron een zorgvuldig geplande ontvangst! De vijand had op een of andere manier, waarschijnlijk door burger'agenten', ondekt dat het 17e de posities aan het overnemen was en besloot om ons te laten weten dat ze 'bereid waren om zaken te doen'. (5) Vandaar dat, toen het donker geworden was en alle secties door het 17e bezet waren, de beschietingen begonnen. Tegelijkertijd kwam iedere post langs het front onder vuur te liggen. De mannen van de verschillende posten dachten dat zij alleen geselecteerd waren voor deze beschieting. Toen de volgende dag alle rapporten bij elkaar gelegd werden bleek dat de vijand precies alle posten wist te vinden. Die dag begon het regiment ze te veranderen van plaats, niet veel, maar genoeg om de Duitsers te venvarren. Uiteindelijk werden de secties niet meer op deze manier lastig gevallen. Op 26 november de Duitsers bliezen de zomerdijk op. Het was op zo een dijk dat het 'A' squadron zijn stelling had dichtbij een grote steenfabriek. Door een aantal oorzaken waren de Duitsers er in geslaagd om een zware springlading in de zomerdijk te plaatsen en te laten ontploffen. Op het moment dat het water naar binnen drong begon het 'A' squadron zo snel als ze konden uit hun stelling te klauteren. Maar helaas niet zonder verliezen. Een bren-carrier en twee zware gevechtswagens kwamen hopeloos vast te zitten in de modder en moesten worden

verlaten. Toen de rust was weergekeerd, was te zien dat de steenfabriek zo gebouwd was dat die droog bleef op een soort van eiland. De derde troep werd bevolen om het te bezetten. Verbonden aan deze opdracht is een van de meest amusante verhalen van het 17e. Lt. LorneCrabtreeM.C. beschreef deze gebeurtenis in het 'Recce Report' van 5 september 1945. Hij noemde het: 'Het risico van niet

correct gekleed te zijn'. De uitkijkpost van het 'A' squadron had gerapporteerd dat ze verschillende geluiden hadden gehoord en lichten hadden gezien vanuit de steenfabriek, die zoals bekend op een eilandje stond zo'n 500 yards van de dijk. De derde troep kreeg de opdracht te patrouilleren bij de fabriek, het te onderzoeken en indien mogelijk, te bezetten. De troepleider had besloten dat het een karwei was voor twee man, en hij en een getalenteerde verkenner bereidden zich zorgvuldig op de expeditie voor. Het tweetal vertrok bij maanlicht in een tweepersoons-rubberboot] e, de een gewapend met een .30 karabijn, terwijl de ander langzaam en voorzichtig peddelde, en ieder klein spatje begeleid wist van een gemompelde vloek van zijn mede-passagier. Op deze manier naderde de patrouille, de peddelaar en de man met de karabijn, de fabriek, nauwelijks adem durven halend. Op ieder moment verwachtten ze dat de stilte verstoord zou worden door een Schmeisser of een MG 42. De roeier bewoog met voorzichtige roeislagen naar een aanlegplaats toen opeens de andere inzittende een vreselijke gil gaf! Hij gooide de karabijn in de boot en begon zichzelf te slaan en te springen op een manier die op een versie leek van een wel héél moderne dans! Maar dan wel zonder muziek maar met af en toe een knor of een rochel om maat te houden. Het fragiele vaartuigje ging bijna overstag en slingerde wild heen en weer. De geschrokken roeier trachtte zijn kameraad gerust te stellen en tot kalmte te manen terwijl hij zich verwonderd afvroeg wat de reden was van deze vreemde manier van

Foto: C. van Kouwen. vechten. Zo ging het nog even door met

deze slaande, op één been dansende soldaat. Daarna een laatste stuiptrekking en hij zakte ineen met zijn hand tot onder zijn knie in een broekspijp terwijl hij zijn maat beklagenswaardig aankeek om hulp! Dit maakte een eind aan het nachtelijk avontuur. De steenfabriek was klaarblijkelijk verlaten en kon worden bezet. Maar onze patrouille-gangers hadden twee din-

gen geleerd! Ie Maak nooit meer een vrouw belachelijk die op een stoel springt, haar kleren vasthoudt en gilt: 'leiek een muis!' 2e Het maakt niets uit hoe strak de enkelstukken gegespt zijn, maar controleer ook alle knopen van je broek. Want ieder klein donker openingetje is geschikt voor een muis!

zuidoever van de Waal landden zonder dat

ze gezien werden. Het doel dat ze uitgekozen hadden voor hun smerige werk was de enige sectie die de slaapplaatsen verdeeld had over twee huizen. Hieruit bleek dat ze goed met de situatie op de hoogte waren! Ze slopen achter het huis dat het verst verwijderd stond van de wachtpost waar twee mannen in zaten. Ze bereikten het huis via een schuur, en door de achterdeur kwamen ze in een kamer waar vier mannen sliepen. Ze schopten hen tegen de ribbenkast om ze wakker te maken, vervolgens schoten ze drie van hen met hun machinepistolen neer, namen de andere gevangen en verdwenen in de donkere nacht. De twee mannen in de wachtpost hadden niets in de gaten gehad tot het moment dat de schoten vielen. Ze verzamelden onmiddellijk de rest van de troep in het andere huis en binnen enkele minuten werd de omgeving afgezocht. Maar

Foto: C. van Kouwen. Op 18 december leed het 'C' squadron verliezen door een vijandelijke overval. Wederom had het regiment redenen om aan te nemen dat de vijand spionnen had of collaborateurs aan de zuidzijde van de Waal, omdat nu weer diep in de nacht toen het de posities overnam van het 8e Recce regiment het 'C' squadron een 'ontvangst' aangeboden kreeg! Het moment van de overval was niet toevallig. Welk ander tijdstip had beter uitgekozen kunnen worden dan deze voor zo'n onderneming? De nieuwe troepen, die zich bewogen in de richting van hun nieuwe posten, zouden moe zijn. Het zou snel donker worden en ze zouden geen tijd hebben om zich goed te installeren en hun posities te verkennen. Het prikkeldraad, de lichtkogels, de booby-traps waren nog niet aangebracht. En waarschijnlijk waren hun telefoons en waarschuwingssystemen nog niet geĂŻnstalleerd. Een deel van de 9e troep

was in zo'n situatie toen de Duitsers op de

de Duitsers waren met hun gevangene ontkomen. Van de drie mannen die neergeschoten waren, waren twee direct dood, de andere overleed de volgende dag in het militaire hospitaal. (6) Deze overval heeft het regiment het 6e Fallschirmjager korps nooit vergeven! De volgende dag werd een ingewikkeld en venijnig stelsel van booby-traps en lichtkogels klaargemaakt. Van alle vijandelijke aanvallen gedurende de winter was dit de enige die met succes eindigde. Het was ook de enige keer dat een lid van de 17 Huzaren gevangen genomen werd.

Op 25 december werd Kerstmis gevierd zoals altijd . . . Het is de gewoonte bij de meeste Regimenten van het Canadese leger en zeker bij de l 7 Huzaren dat de mannen die dag zoveel mogelijk worden ontzien. Echter, voor dit

jaar leken de zaken niet erg veelbelovend! Rundstedt bracht de geallieerden een zware nederlaag toe in de Ardennen, terwijl het 6e Fallschirmjager Korps in de Betuwe in de aanval ging. Er was nauwelijks tijd om de

kalkoen en de pudding te serveren aan de mannen die hier door extra paraat waren. Echter, gewoonte is gewoonte, en het Regiment bekeek wat het kon doen om Kerstfeest

te vieren. Zo was het onmogelijk gezien de grote onderlinge afstanden om de units gezamelijk te laten eten, dus was het ieder squadron toegestaan om een en ander zelf te regelen. Dan, kalkoen kan niet geserveerd worden in mess tins, dus werd er een officier met een patrouillewagen op uit gestuurd om borden te zoeken. Een andere officier kreeg de opdracht om een eetzaal te vinden. Dit werd een schoolgebouw dat een paar mijl achter de linie lag. Een derde officier kreeg de opdracht om kerstversieringen te zoeken en een vierde was verantwoordelijk voor de maaltijd zelf. Dit kerstfeest werd voor alle squadrons een groot succes. Een dankwoord komt zeker toe aan de Nederlandse bevolking. Bakkers bakten, koks kookten, muzikanten speelden, bordenwassers deden de vaat en iedereen die kon helpen deed dat. De squadrons moesten natuurlijk in twee ploe-

gen eten. Dus als de helft van de mannen in de vrieskou zat in de loopgraven op de dijk, leunde de andere helft achterover, terwijl officieren en sergeanten hen soep, kalkoen, taartjes en pudding brachten. De rumpunch vloeide rijkelijk maar de mannen weerhielden zich van overdaad. Ze moesten nog een nacht dijkbewaking doen. Daarnaast moest de andere helft van het squadron nog eten, en ook zij moesten zich veilig voelen als ze dat deden! Hoe dan ook, iedereen genoot ervan, en, natuurlijk was het de fijnste dag van deze winter. 30 december. Soms kan het moeilijk zijn

om aan steenkool te komen! Gedurende de wintermaanden bedroeg de rantsoenering van steenkool l of 2 pond per

man per dag. Alhoewel dit rantsoen meestal naar de voorwaartse troepen ging, had de sectiepost veel meer nodig om de kachel 24 uur per dag warm te houden. En dit was echt nodig want soms kwamen de mannen half bevroren terug van hun post en dan hadden ze een warme kamer nodig en warme drank vĂłĂłr dat ze konden gaan slapen. Om dit probleem op te lossen werd van alles uitgeprobeerd. Hout werd verbrand per vadem. Een squadron had ergens een flinke hoeveelheid turf gevonden. Andere hadden weer een soort oliekachel geconstrueerd.

Maar de meest belangrijke toevoeging op het steenkool-rantsoen werd ontdekt door vijf mannen van het 'B'-squadron. Echter, het

was niet zo eenvoudig om aan de steenkool te komen! Deze mannen waren op de rechterflank van het' B' - squadron gesitueerd en voor hun strekte zich een lang vlak stuk land uit tussen de Maas en de Waal. Deze open strook was zogenaamd 'niemandsland'. Op ongeveer 3/4 mijl tegen over de 5e troep was een grote buiten gebruik zijnde steenfabriek. Kort nadat de troep de posities daar overnam, hoorden ze van de Nederlanders dat daar een grote hoeveelheid steenkool lag en dat de Duitsers die gebruikten om hun voorraad mee aan te vullen. Als de Duitsers dat konden waarom zouden wij dat niet doen! Daarom organiseerde de troepenofficier een steenkool-patrouille. Deze bestond uit twee niet bang uitgevallen jonge Hollandse boeren met kar en paard, twee andere Nederlanders als bewakers, en hij zelf en drie troepers als 'scheppers'. Zo ging de kolenpatrouille op weg! Bij het naderen van de fabriek was de officier verbaasd daar een burger te zien met een fiets die aan de takken van een boom een witte zakdoek had gebonden. Hij was nog meer verbaasd toen een van de Nederlanders hem vertelde dat als het een rode zakdoek was geweest, dat dan betekend zou hebben dat op dat moment de Duitsers bezig waren met een kolenpatrouille! Wit betekende dat op dat moment de fabriek mof-vrij was en dat ze verder konden gaan. De Duitsers moeten dit gezien hebben vanaf de overkant van de rivier omdat juist toen ze de wagens gingen laden met steenkool beschietingen begonnen op die plaats. Echter, er waren af en toe pauzes tijdens de beschietingen, tegen de avond waren de wagens gereed om te vertrekken. Op de terugweg kwamen ze tot hun verrassing een acht man sterke gevechtspatrouille tegen, geleid door luitenant Ayer, men was bezorgd geworden over de steenkoolpatrouille en dacht dat ze misschien gered moesten worden. Het was te danken aan deze patrouilles dat het 'B' squadron warm bleef die winter.

dit begeleiden. In dit geval bestond de Regiments- artillerie uit 6 pounders en 3 mortieren van de ondersteuningstroepen. Hoe dan ook, voor de vijand voor wie niets te veel leek, retourneerde het vuur met alles wat hij tot zij n beschikking had. Na een tijdje was het voor onze mannen die in de loopgraven lagen net of de strijd op een tenniswedstrijd begon te lijken. Alleen werd het gevaarlijk als de 'bal' vlakbij hun plaats kwam!

Foto: C. van Kouwen. Enige beschietingen en mortiervuur, de ondersteuningstroepen doen goed werk. Deze gebeurtenis vond plaats op 18 december en betrof het 'C' squadron. Het hoofdkwartier van dit squadron was gevestigd in een schoolgebouw op korte afstand van de dijk in Dreumel. Op die dag zaten de seiners, de administrateur, de commandant van het squadron en alle andere jongens die in het hoofdkwartier waren, rustig niets te doen! Plotseling, zonder dat ze wisten waar vandaan , vielen er 12 hoog explosieve granaten op het gebouw. Daarna was alles weer stil. De school was totaal verwoest maar gelukkig was er niemand geraakt! Rampen zoals deze waren gelukkig zeldzaam, maar er ging geen dag voorbij of er was wel een beschieting of zoiets, Vooral op heldere dagen kwam er leven in de brouwerij. Zo wilde een van onze uitkijkposten een Duitse troepenverplaatsing aan de overkant van de Waal verkennen. Onze artillerie zou 24

7 januari 1945. 'B' Squadron aangevallen. Aanvallers teruggeslagen. Een krijgsgevangene gemaakt! Enige tijd na het ongelukkige incident van 18 december stuurde de vijand regelmatig aanvalstroepen naar onze posten. Later werd het ons bevestigd door krijgsgevangenen dat het 6e Fallschirmjager Korps een 'nachtpatrouille-school' voor het trainen van hun cadet-officieren had, en dat deze aanvallen een soort 'eindexamen' was. Het zal daarom duidelijk zijn dat deze aanvallen uitgevoerd werden door mogelijk de slimste, hardste, en meest intelligente types van de soldaten van de Wehrmacht. Elk squadron had natuurlijk zijn eigen opwindende verhalen hoe ze deze aanvallers terugsloegen. Eén van de meest bekende is wel die van het 'B'squadron. Op 7 januari 1945 om ongeveer 03.30 stonden sergeant C.R. Hamilton en troeper Lockwood in hun sectie gevechtspositie turend over het'niemandsland. H et was een koude, donkere nacht en ze zagen weinig. Het enige geluid was dat van de wind, zacht fluitend over de top van de dijk. Plotseling was er een oorverdovend geratel van machinegeweren en de kogels vlogen over hun hoofden. Op het moment dat ze wegdoken in een loopgraaf vlogen er ook nog enkele handgranaten in hun richting. D e Duitsers waren rechts van hun positie. Sgt.

Hamilton opende het vuur met zijn bren. Na enkele vuurstoten raakte een Duitse kogel het wapen en blokkeerde het. Denkend dat de aanval maar even zou duren gaf hij het wapen aan troeper Lockwood om het weer in orde te maken en vervolgde hij de beschieting van de vijand met zijn pistool. Twee handgranaten kwamen in de loopgraaf terecht. Hamilton raapte ze op en slingerde ze terug vóór dat ze explodeerden. Eén van

de twee echter explodeerde zo dichtbij dat hij aan zijn hand gewond raakte. De rest van de sectie was nu ook wakker geworden en bestookte de vijand vanaf hun positie op de dijk. Op dat moment besloten de Duitsers een 'rush' te proberen en ze slaagden er in om ĂŠĂŠn man over de dijk te krijgen. Sgt. Hamilton ving hem direct met zijn pistool terwijl zijn sectie de rest van de aanvallers terugdreven in een hagel van machinegeweerkogels. Later hoorden ze van de gevangene dat de vijand een patrouille van 20 man had samengesteld met de opdracht te infiltreren achter de Regimentslinie om daar zoveel mogelijk schade te veroorzaken. Dit verhaal over 'Winter aan de Waal' is natuurlijk niet compleet. Het vertelt ons niets over de liniegroepen, de mannen van de verbindingstroepen die veel nachten doorbrachten zwervend over eenzame stra-

ten en dijken, zoekend en reparerend aan telefoonkabels. Het maakte niet uit hoe laat en met welk gevaar, de telefoontoestellen moesten het doen! Het vergeet de vliegende bommen te noemen die, gericht op Antwerpen, dagelijks overvlogen, soms met 2 of 3 tegelijk. Soms vlogen ze niet over maar stopten en stortten neer in een weiland met een oorverdovende explosie! Het vertelt niet van de sluipschutters bij dag, en de spannende valse alarms die bijna iedere nacht voorkwamen. Het vergeet dat wanneer de mannen sliepen, ze sliepen met hun schoenen en kleren aan, en hun wapens naast hun zij. En het vertelt ook niet van de nachtpatrouilles naar Heerewaarden, die wel niet gewichtig waren, maar wel beladen met evenveel spanning en opwinding alsof ze binnen drongen in het hele Duitse leger! Toch hoop ik dat dit verhaal de lezer een idee geeft van de manier waarop de 17e Huzaren hun winterse taak uitvoerden.

Noten: 1. A Historica! Account of The 7th Canadian Reconnaissance Regiment (17th Duke of Yorks Royal Canadian Hussars). The World War 1939-1945. By Capt. Waker G. Pavey. Montreal 1948. 2. 8th British Reconnaissance Regiment (8th Armoured Brigade). 3. Wie deze ondersteuningstroepen waren schrijft kapitein Pavey niet!, maar ik vermoed, dat hij hiermee de verschillende engelse en Canadese artillerie-eenheden bedoelt die in die tijd aktief

waren in west Maas en Waal. En de Nederlandse Stoottroepers die ook hun aandeel hadden in de bewaking van de dijken. 4. British Reconnaissance Regiment (49 West Riding Division) de z.g. 'POLAR BEARS'. 5. Ook in andere geallieerde publicaties komt deze vervelende opmerking wel eens voor. Het is nooit bewezen dat er gespioneerd werd door inwoners

van Maas en Waal. De N.S.B.-ers waren toen al opgepakt. Hoe zou men trouwens kontakt met de overkant moeten onderhouden? Toch waren de Duitsers goed op de hoogte met wat er gebeurde in Maas en Waal. Het ligt eerder voor de hand om aan te nemen dat de Duitsers zelf of leden van de SS Waffen Grenadier Brigade 'Landstorm Nederland', Nederlanders in Duitse dienst, de Waal over kwamen om te spioneren. Deze brigade was in die tijd in de west Betuwe gelegerd.

6. De slachtoffers van deze laffe moordaanslag waren: 18/12-1944. Moncrief G.F. trp., 21 jaar, afk. uit Reaboro, Ontario Canada. 18/12-1944. Sigley V J. L. cpl., 27 jaar, afk. uit Brooklyn, New York U.S.A. 19/12-1944 Sharpe G.A. trp., 29 jaar, afk. uit

South Bunaby, Br. Columbia Canada. Ze zijn begraven op de Canadese begraafplaats te Groesbeek (zie foto's).

Wil van Rossum

Met trots geven wij kennis . . . Medio december 1992 werd een bijzonder drukke periode in de 12^-jarige geschiedenis van de Werkgroep Maas en Waalse geslachten afgesloten met het inbrengen van het laatste 'Trouwboek' in de computer. Dit feit markeerde het bereiken van een unieke mijlpaal in het bestaan van de Werkgroep. Immers vanaf dat moment is ieder in het werkgebied gesloten huwelijk in de periode van de DTB-registers op meerdere wijzen toegankelijk via het door de heer A.G.A. Idenburg uit Leiden ontworpen zoekprogramma DTB. Het werkgebied omvat de tegenwoordige gemeenten West Maas en Waal, Druten, Beuningen, Wychen en Heumen, met daarin de voormalige zelfstandige dorpen Afferden, Alphen, Altforst, Appeltern, Balgoij, Batenburg, Bergharen, Beuningen, Deest, D reumei, Druten, Ewijk, Hernen, Heumen, Horssen, Leeuwen, Leur, Maasbommel, Malden, Nederasselt, Niftrik, Overasselt, Puiflijk, Wamel, Weurt, Winssen en Wychen. Het principe van genoemd programma is het zoeken op tekststring, dat wil zeggen zoeken naar een bepaalde opeenvolging van letters in vooraf in de computer ingebrachte tekstregels. Het voordeel van een dergelijke zoekwijze is evident: zonder bijzondere aanpassingen kan gezocht worden naar naam, patroniem of voornaam van zowel bruid als bruidegom. Daarbij is het niet eens noodzakelijk de volledige combinatie van letters die tezamen een naam vormen in te geven. De zoektijd is verbluffend kort, zelfs op een eenvoudige PC. Nu staat er in het Streekdocumentatiecentrum Tweestromenland, waar de Werkgroep gastvrijheid geniet, een echte 386'er, een zeer snelle machine dus, waardoor de zoektijd te verwaarlozen is. Een willekeurig ingebrachte reeks letters vraagt op 10.000 namen een zoektijd van niet meer dan twaalf (12!) seconden. Het zoekprogramma biedt de mogelijkheid de bestanden die doorzocht moeten worden zonder onderbreking door te werken. Er

wordt alleen af en toe een druk op een toets verwacht. De gevonden gegevens verschijnen op scherm, maar kunnen ook worden

uitgeprint of op een floppy-disc worden gezet. Zo wordt in één keer een overzicht verkregen hoeveel mensen met een bepaalde naam trouwden en in welke plaats dat gebeurde. Genealogisch onderzoek kan daardoor veel efficiënter plaats vinden: zo kan de effectieve zoektijd aanmerkelijk meer resultaat opleveren door vooraf thuis te noteren welke gegevens op welke data in welke registers voorkomen. Duidelijk zal zijn dat huwelijken buiten de bekende woonplaats gesloten zonder probleem zullen worden opgespoord. De kans de 2e huwelijksinschrijving (voor dominee of priester) te vinden, wordt oneindig uitgebreid, hetgeen veelal ook zal leiden tot een toename van gegevens (patroniemen, getuigen e.d.) en een grotere kans op'verder terug gaan in de tijd'. Dankzij een door alle medewerkers gebruikt invoerprogramma is de layout van alle ingebrachte bestanden uniform. Ingevoerd werden achtereenvolgens: datum van huwelijk (ondertrouw, Katholiek of Nederduits Gereformeerd) voornaam en familienaam van bruidegom (eventueel met patroniem) - voornaam en familienaam van bruid (eventueel met patroniem) - het Maas en Waal nummer. Dat laatste gegeven is nodig om de inschrijving te controleren in de copieën van de originele Trouwregisters (een must) en om aanvullende gegevens te kunnen vinden, zoals bijvoorbeeld getuigen en vermeldingen als 'j.m. van . . .' en 'j.d. van . . .' Aan de hand van een uitgebreide inventaris zijn in het Documentatiecentrum snel de inschrijvingen te vin-

den in het optimaal gecompleteerde DTBregisterbestand van de Werkgroep. Ook kunnen, indien gewenst, de originele inschrijvingen gecopieerd worden. Als basis van de ingebrachte gegevens hebben de geficheerde bestanden uit de Trouwregisters gediend. Ze staan, evenals alle doop- en begraaf/overlijdensinschrijvingen op kaart in zo'n 130 kaartenbakken. Voor wie liever gebruik maakt van tastbaar materiaal staan deze kaartenbakken op de openingstijden van het Documentatiecentrum tot vrije en gratis beschikking. Dit in tegenstelling tot de computer die (voorlopig) alleen door medewerkers van de Werkgroep bediend mag worden. Bovendien moet voor een geprint blad (A4-formaat) een gering bedrag aan vergoeding worden voldaan, te weten ƒ 0,50, terwijl voor dezelfde gegevens op een floppy (51A inch) ƒ 2,50 wordt gevraagd. De ingebrachte bestanden komen op korte termijn in gedrukte vorm ter beschikking in de vorm van per tegenwoordige gemeenten gebundelde geprinte uitgaven. Op die manier ontstaan vijf boekwerkjes waarin de huwelijken in chronologische volgorde per dorp staan vermeld. Voor de chronologische vorm is gekozen uit praktisch oogpunt: een computer zet probleemloos zaken op volgorde, maar kent niet de overeenkomst tussen bijvoorbeeld Hendriks, Handrickse en Handrixse, zodat alfabetisering maar zeer ten dele effectief zou zijn. De vijf boekwerkjes zijn: - West Maas en Waal, met de dorpen Alphen, Altforst, Appeltern, D reumei, Leeuwen, Maasbommel en Wamel; - Wychen, met de dorpen Balgoij, Batenburg, Bergharen, Hernen, Leur, Niftriken Wychen; - Beuningen, met de dorpen Beuningen, Ewijk, Weurt en Winssen; - Druten, met de dorpen Afferden, Deest, Druten, Horssen en Puiflijk; - Heumen, met de dorpen Heumen, Malden, Nederasselt en Overasselt. In de toekomst denkt de Werkgroep de computerwerkzaamheden voort te zetten door successievelijk de begraaf- en overlijdensregisters en de doopregisters in te

brengen. Een en ander zal een kwestie van lange adem zijn, omdat vooral de doopgegevens een substantiële hoeveelheid gegevens vormen. Vermeldenswaard in bovengeschetst kader zijn de contacten met Brabantse genealogische zusterorganisaties om gegevens uit te wisselen. Van ieder dorp in het werkgebied is een aparte lijst aangemaakt met de gegevens van die huwelijken waarbij één der partners afkomstig is uit Brabant. Te zijner tijd zullen deze lijsten gepubliceerd worden in het 'Oostbrabants Tijdschrift voor Genealogie', terwijl ook uitwisseling plaats vindt met de NGV-afdeling 'Land van Cuijk en Ravenstein'. In ruil ontvangt de Werkgroep Maas en Waalse Geslachten gegevens over personen afkomstig uit haar werkgebied die ingeschreven staan in de Brabantse registers. Tegelijk met de completering van de huwelij ksbestanden in de computer verscheen een nieuwe inventaris van in het Documentatiecentrum aanwezige DTB-boeken, registers en computerlij sten. Ten opzichte van de vorige uitgave (april 1992) heeft de inventaris een aanzienlijke uitbreiding ondergaan: zo kwam het totale aantal pagina's op ruim 100. Naast de al aanwezige vermeldingen zijn nu ook opgenomen de registers, gezinslijsten e. d. uit het aangrenzende Noordbrabantse gebied van Ravenstein tot Lithoijen (in copievorm aanwezig in het Documentatiecentrum). Ook is een globale inventaris toegevoegd van de in de kelder van de afdeling Burgerzaken van de gemeente Wychen aanwezige boeken van Burgerlijke Stand, Bevolkingsregister, ingekomen en afgevoerde personen e.d. Het betreft hier de B.S.-gegevens van Wychen, Niftrik, Batenburg, Bergharen, Hernen en Leur. Buiten alle hier genoemde zaken is een bezoek aan het Documentatiecentrum alleszins de moeite waard vanwege de zeer ruime collectie locale en regionale historische beschrijvingen, tijdschriften en op de streek gerichte genealogische documentatie. 6538 RR Nijmegen, Zwanenveld 63-42

Streekarchief Bommelerwaard

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS

11.VI. 1993 - verschijnt ten minste vier maal per jaar - NUMMER 76

TWEESTROMENLAND

Drs. C. Visser, Druten W. van Wel, Wamel

Opgericht 15 mei 1964. Doel: in zo breed mogelijke kring bevorderen van de belangstelling voor de geschiedenis in al haar aspecten en onder ieder opzicht, in het bijzonder van het werkgebied, het Land van Maas en Waal en het westelijk deel van het Rijk van Nijmegen.

Administrateur: P. G. Leussink, Beuningen

Ledenadministratie: M. van der Putten, Begoniastraat 22, 6658 EB Beneden-Leeuwen, tel.: 08879-4336, voor de opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (vóór l december). Secretariaat: Postbus 343, 6600 AH Wijchen, tel.: 08894-18987.

Ereleden: H. van Heiningen, J.P.M, van Os, J. P. van Wezel. Erevoorzitter: J. P. van Wezel. Bestuur: J.L.C. Alkemade, vz., Ewijk J.A. van Gelder, vice-vz., Bergharen J.P.H. Daverveld, secr., Wijchen J.A.Jansen, penn., Wijchen Mevr. W.M. Berris-Visschers, Wijchen J.E.M, van den Burg, Wamel Mevr. G.Y.M. Derks-Klabbers, Druten G.W. van Gelder, Beneden-Leeuwen M. van der Putten, Beneden-Leeuwen G.A.A. Rooijakkers, Overasselt W.J. van Sommeren, Beneden-Leeuwen

Kopij: Kopij dient getypt (zo mogelijk op floppy-disk met uitdraai in WP 4.2 of 5.1), gedateerd en ondertekend te worden verzonden aan:

Pieter van Bernebeek, redactiesecretaris, Zesakkerlaan 5, 6611 AZ Overasselt, tel.: 08892-2552. Kan een artikel niet in machineschrift worden geleverd, dan gaarne in een duidelijk leesbaar handschrift. Afbeeldingen moeten, indien men ze terug wil hebben, aan de achterzijde voorzien zijn van naam, adres en woonplaats van de bruikleengever. Losse nummers tijdschrift:

Nrs. 19 t/m 76 voorradig. Per stuk ƒ 7,50 exclusief ƒ 2,50 verzendkosten. Te bestellen door storting op giro 2622012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen.

Inhoud 3 12 14 15 25 26 28 30

Jan van Gelder, De Meistaking 50 jaar geleden Jan van Gelder, Het Hernense Meer L. Zwaaf, Vliegtuigcrashes in het Land van Maas en Waal en het Rijk van Nijmegen II W. M. G. Arts, Parochielogo' s in het Land van Maas en Waal Troop position on the Waal Kwartierstaat Vermeulen Oud Maas en Waal in beeld Johan Jansen, Klokken met een Vredesgebed Nieuwsbrief

Op de voorkant:

De dorpskerk van Alphen is de enige middeleeuwse kerk in de regio Maas en Waal, die voor de R.K. eredienst wordt gebruikt (Zie art. Parochielogo's, blz. 15.). Opname fotocollectie W.M.G. Arts, Wijchen.

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS Redactie:

Gijs van Dijk, Pieter van Bernebeek, Hugo van Capelleveen, Jan van Gelder, Kees van Kouwen, Pieter Roelofs.

1993/11

NUMMER 76

Jan van Gelder

De Meistaking 50 jaar geleden Op 13 september 1984 verscheen in een oplage van 6700 exemplaren in Westelijk Maas en Waal een Bevrijdingskrant. In het meest betrokken dorp, B eneden-Leeuwen, was een comitĂŠ opgericht om het feit te herdenken, dat 40 jaar geleden o. a. het land van Maas en Waal werd bevrijd van de bezetters. Op verzoek van dat comitĂŠ, ging Johan van Os uit Puiflijk zich verdiepen in deze materie en van zijn hand kwam die bevrijdingskrant. In zijn inleiding onder de titel 'Eerlijkheidshalve' gaf hij aan, datje 'in een krantje met een beperkt aantal bladzijden tekst (24 bladzijden A-4-formaat in kleine letters) beperkingen worden opgelegd tot hoofdlij-

nen. Een andere beperking zag hij nog meer in het gebrek aan historisch onderzoek. Met oorlogsverhalen moetje immers voorzichtig zijn. Veel nieuws daarover komt voort uit gemaakte aantekeningen achteraf, waarin vooral persoonlijk leed van de mensen naar voren komt. Een objectieve weergave van de feiten is er lang niet altijd. En een ander belangrijk facet was, dat er zoveel is te verbergen overgemaakte fouten of soms ook een overdrijving van glorieuze feiten. Het is dan beter deze conflictstof niet tot ontbranding te brengen en opnieuw pijn en verdriet te veroorzaken. Met deze zienswijze van de Maas en Waalse auteur zijn we het helemaal eens. Bovendien moeten we ook op dit moment na zovele

jaren nog constateren, dat er nog zovele mensen onder ons zijn, die in de oorlog- om het zacht uit te drukken - niet helemaal feilloos hebben gewerkt, maar zich toch inmiddels weer helemaal hebben aangepast of verzoend in een heel andere maatschappij. Nauwelijks wordt er met hen en nog minder door hen onder elkaar over die oorlogsjaren gesproken. Het is voorbij. We moeten vergeven. Eigenlijk ook vergeten, maar dat ligt veel ingewikkelder.

Nu wij '50 jaar meistaking' herdenken, ligt dat weer heel anders. Buiten de schuld van de soms bezeten bezetters, proberen \ve alle andere schuld buiten beschouwing te laten. De betrokkenen - zie verderop - van wie 9 personen het leven verloren door de kogel of in het concentratiekamp en een nog groter aantal, dat na betrekkelijk korte tijd het concentratiekamp weer mocht verlaten, kunnen in ieder geval worden betiteld als de

helden van het eerste uur. Trouw aan het vaderland en bereid om zich tegen de bezetters te verdedigen. Een van de hoofdstukken in de Bevrijdingskrant gaat over deze meistaking. Met instemming van de auteur nemen we het in zijn geheel over. Het is een gesprek met een van de overlevenden met een opsomming van de feiten, die hebben geleid tot deze staking. 'Piet van D reumei is de enige die het navertellen kan. Hij werd op 4 mei 1943 op het gemeentehuis in Beneden-Leeuwen door de nazi's standrechtelijk ter dood veroordeeld. Piet was 23 jaar. Na zijn dienst in het Nederlandse leger was hij als meubelmaker gaan werken bij Walraven & Bevers. Maar hij had gestaakt. Hij had sabotage gepleegd. Van Dreumel werd zelfs geacht tot de raddraaiers van de staking te behoren, tot het communistengebroed dat de Gestapo in Leeuwen had ontdekt. Het vonnis zou dezelfde dag nog voltrokken worden. De dood door de kogel. Tegen een muur tussen het gemeentehuis en hotel JurriĂŤns zou het gebeuren. Maar de nazi's wijzigden hun plan. Er zouden nog meer plannen gewijzigd worden. De muur werd te zwak bevonden en negen doden uitleveren aan de bevolking van een klein, saamhorig dorp zou tot wanhoopsdaden kunnen leiden. Met Piet van Dreumel waren veroordeeld Cor van Emmerloot, Bartje Hendriks, Piet Hol, Gerrit van Kampen, Hend de Kok, Gerrit Rikken, Wim Tijnagel en Toon Wij-

man. Meubelmakers, allemaal. Het was op 29 april 1943 begonnen met een afkondiging van de Wehrmachtsbefehlhaber in Nederland, generaal Christiansen. Hij liet bekend maken dat' de leden van het voormalige Nederlandse leger terstond opnieuw in krijgsgevangenschap' zouden worden weggevoerd, omdat zij zich 'in vele gevallen onder invloed van onverantwoordelijke ophitsers' tot verzetsactiviteiten hadden laten verleiden . Dr. L. de Jong beschrijft hoe er o.a. in

Gelderland op deze afkondiging werd gereageerd: 'grote stakingen in Arnhem, maar niet in Nijmegen; stakingen in het Land van Maas en Waal, maar niet in de Betuwe (weer wel in Tiel)'. Op vrijdag 30 april werd in de gemeenten Druten en Wamel inderdaad hier en daar het werk neergelegd, vooral in de scheepsbouw en in de meubelindustrie. De zuivelfabrieken staakten niet, maar er werden melkbussen omgeschept die aan de straat stonden te wachten om door de roomrijers opgehaald te worden. Bij sommige melkvervoerders werden ze ook van de wagen getrokken en in de sloot gekieperd.

'Daar heb ik zelf nog aan meegedaan,' vertelt Piet van Dreumel. 'Maar ik nam de melk mee naar huis voor ons moeder.' - Piet kwam op maandag 3 mei in alle vroegte van Druten naar Leeuwen gefietst. Het'weekend' had hij doorgebracht bij zijn aanstaande, die toen in Druten in betrekking was. Je moest's avonds om 8 uur binnen zijn, te vroeg voor een vrijer, en daarom had Piet van zondag op maandag in Druten overnacht. Toen hij het onverwachte melkrantsoen thuis had afgeleverd en weer op de fabriek aan het werk wilde gaan, bleek het bedrijf stil te liggen. Piet hoorde dat er gestaakt werd. Benieuwd fietste hij naar de meubelfabriek van Salet aan de B rouwerstraat om te kijken of het daar

ook zo was. Jawel, staking. Bij Van Gelder & Van Os aan de Waterstraat hetzelfde. Piet maakte hier en daar een praatje en belandde uiteindelijk weer in Beneden-Leeuwen, op

de Kruisstraat, waar hij een paar mensen aantrof die gespannen naar het gemeentehuis stonden te kijken. Er postten zwaar bewapende Duitsers. Binnen zat de Gestapo, hoorde Piet. Een politieman kwam van de trappen, liep naar het kruispunt en wendde zich tot het groepje. 'Van Dreumel, Piet van Dreumel, ben jij dat?'

'Alsof die vent dat niet wist, we kenden elkaar toch op het dorp. Ik vroeg wat hij van me moest. Of ik even mee naar het gemeentehuis wou komen. Maar waarom dan? Nou ja, ze

wilden me daar iets vragen, dacht hij. Ik

mee.' Door een zijdeur kwam Piet van Dreumel binnen. In het wachtlokaal van het distributiekantoor, dat onder het gemeentehuis gevestigd was, zag hij tientallen meubelmakers op de banken zitten, op de vloer hurken of tegen de muur leunen. Niemand die een stom woord zei. De postende Duitsers hadden al stompen en trappen genoeg uitgedeeld. Boven op de raadzaal werden de stakers verhoord. Telkens kwam een blaffer van het standgerecht andere namen afroepen. Met de pijp in de rug kon je naar boven. Bij de minste aarzeling had je een laars tussen je billen te verwachten. Krullenjongens van 16, l 7 jaar herkende Piet. Op de raadzaal zaten ook de bazen langs de muur, opgeroepen als getuigen: Harry Eltink en Gradje van den Berk, scheepsbouwers, Wim Salet, Kees van Gelder en Jan Walraven, meubelfabrikanten. Het ging erom wie er begonnen was, van wie de oproep tot staken was uitgegaan, wie de machines had stopgezet. Er viel geen duidelijkheid in te krijgen. 'Ik wist zelf ook van niets,' zegt Piet van Dreumel. 'De staking had me eigenlijk verrast. In Druten was de week tevoren evengoed gestaakt, maar daar had de burgemeester ' s maandags alle bedrijven weer aan het werk. Hij voorzag de gevolgen. Als wij in

Leeuwen ook gewaarschuwd geweest waren, hadden we ons wel bedacht. Dat standrecht heeft overal hooguit anderhalfuur geduurd en dan PANG. Maar in Leeuwen zijn ze anderhalve dag bezig geweest. Ze kwamen er

Dit monument is een herinnering aan 19 gefusilleerden in de meidagen van 1943. Tot hen behoren Jan Walraven, Cor van Emmerloot en Bartje Hendriks uit Beneden-Leeuwen, Gerrit van Campen uit Boven-Leeuwen en Toon Wijman uit Wamel. Dit massagraf werd ontdekt in april 1946 en ligt aan de Waterbergseweg naast het openluchtmuseum in Arnhem.

De moffen moeten zelf verbluft hebben gestaan van zoveel moed. Er werd achter gesloten deuren beraadslaagd. In plaats van niet uit.' het door Walraven beoogde eindoordeel kwam er een 'vonnis' ter tafel dat maar voor 5 Tenslotte had de standrechter op dinsdag 4 van de 9 een wijziging inhield. Ter dood mei negen namen uit zijn hersenpan gehutveroordeeld bleven: C.J. van Emmerloot (34 seld. Piet van Dreumel, oud-soldaat, hoorde jaar, B eneden-Leeuwen); L. W. Hendriks (32 ook de zijne noemen. Toen stond Jan jaar, Beneden-Leeuwen); G.M. van Kampen Walraven op, zijn baas. De rozenkrans van (24 jaar, Boven-Leeuwen) en A.W. Wijman zijn verloofde had hij tussen zijn vingers. (31 jaar, Wamel). Aan deze vier werd toegevoegd Jan A. Walraven zelf (31 jaar, 'Heren,' zei Walraven, 'als hier iemand Beneden-Leeuwen). schuldig is, dan ben ik het. Ik heb opdracht Piet van Dreumel, Piet Hol, Hend de Kok, gegeven het werk neer te leggen, alleen ik. Gerrit Rikken en Wim Tijnagel kregen 15 Deze mensen gaan alle negen vrijuit.' jaar tuchthuis, in feite concentratiekamp.

Enkele tientallen werden tot een paar maanden strafkamp veroordeeld. Jan Walraven en de negen gingen dezelfde dinsdagavond in één wagen naar De Coehoorn in Arnhem. 'De hele rit heeft Jan zitten bidden', weet Piet van Dreumel zich nog te herinneren. 'Hij was heel rustig. De 5 mochten die avond een brief naar huis schrijven. Onze cellen in De Coehoorn lagen zo dat we elkaar konden zien en horen. Die brieven zijn nooit aangekomen. Ze dienden maar om eventueel nog gegevens los te krijgen. In de cel van Jan Walraven zagen wij de volgende morgen zijn hoed en zijn jas liggen. Toen wisten we genoeg. De 5 zijn op De Galgenberg neergeschoten. Wij werden overgebracht naar De Koepel. Mijn cel was 48 stenen hoog, 4H stap lang en 2Vi stap breed.' Op 5 dagen Koepel volgde kamp Vught. De Leeuwense meubelmakers werden ingedeeld bij de Roodpunten: extra staatsgevaarlijk. Op de rug van hun boevenpak werd een witte lap van 30 en een rode lap van 10 cm doorsnee genaaid. De Roodpunten moesten grachten graven om het kamp, maar kwamen later in de timmerwinkel. Geen van de kampgruwelen zijn hun bespaard gebleven. Zelf geslagen, geschopt en bespuwd te worden door de capo's was nog tot daaraan toe. 'Die lui hadden iets, dat noemden wij de kampkolder. Zo zat je redelijk met ze te praten en zo ramden ze je in elkaar.' Maar machteloos te moeten aanzien hoe dat Duitse tuig maar kon doen wat het wou, daar zou je zelf ook gek van geworden zijn. 'Ik heb er toch bij gestaan dat ze een jood op de grens van het kamp zijn pet van het hoofd sloegen, het vodje viel net over de streep. Holen! Hol deine Mützef' werd er gebruld. De jood durfde natuurlijk geen voet te verzetten. Halen dat ding.' Hij werd naar zijn pet getrapt en meteen toen hij de streep over was, prrrt... knalden ze de pijp op hem leeg. Een vluchtpoging heette dat.' Honger hebben de Leeuwense meubelmakers in Vught niet zoveel hoeven te lijden. 'Daar ben ik de mensen in Leeuwen nog altijd dankbaar voor,' zegt Van Dreumel. Er ging een voortdurende stroom postpaketjes

naar Vught en de gevangenen kregen die ook, zolang de moffen geen Paketsperre afkondigden en de capo's hun fikken thuishielden. Jongens en meisjes in Leeuwen maakten iedere week weer een ronde langs de boeren om eetwaren voor 'de stakers' in te zamelen. Pastoor Zijlmans zorgde intussen dat ook hun loon doorging. Het geld daarvoor werd eveneens onder de bevolking ingezameld en bij de ouders van de jongens afgeleverd. Na 16 maanden Vught werden de Leeuwense meubelmakers begin september 1944 met het hele kamp op transport gesteld naar Duitsland: 3 dagen en 4 nachten in de trein zonder eten of drinken. De Leeuwenaren wisten het toch weer zo te berommelen dat ze uiteindelijk in één groep zaten. Maar bij aankomst in deHeinkelhallen, een leegstaande vliegtuigfabriek, raakten ze Gerrit Rikken kwijt. Van Dreumel, Hol, De Kok en Tijnagel kwamen bij Berlijn terecht in het kamp Sachsenhausen. Er zaten tienduizenden gevangenen van alle mogelijke nationaliteiten. Van Sachsenhausen werden Van Dreumel, De Kok en Tij nagel overgeplaatst naar Falkensee, een voorstad van Berlijn. Hol bleef alleen in Sachsenhausen achter. In Falkensee liep Piet van Dreumel een zware longontsteking op. Op een vrachtwagen werd de zieke teruggebracht naar Sachsenhausen. Piet knapte weer een beetje op en deed na zijn ontslag uit de ziekenbarak nog pogingen om Hol terug te vinden. Het lukte hem niet. De Kok en Tij nagel waren in Falkensee achtergebleven en ook hen heeft hij nooit meer gezien. Toen Russen en geallieerden Berlijn naderden, lieten de nazi's het kamp 'leeglopen'. Met 5 man naast elkaar trok een onafzienbare stoet uitgeteerde mensen in westelijke richting: de Dodenmars. Wie niet meer kon, werd neergeschoten. Na 11 dagen was ook Piet van Dreumel aan het eind van zijn krachten. Hij zakte in elkaar. Een SS'er vloog met het geweer in de aanslag op hem af. Met uiterste inspanning krabbelde Piet toch weer tegen zijn stokje omhoog. ' Dat ondier had beslist geschoten, als zo'n 20

Verplichte aanmelding voor arbeidsinzet Geldt voor alle mannen van 18 tot 35 jaar 's GRAVENHAGE, 7 Mei. In het verordeningenblad is opgenomen een beschikking van den ïlijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche gebied (commissaris-generaal voor bijzondere aangelegenheden) betreffende de verplichting tot aanmelding voor den arbeidsinzet. Hierin wordt bepaald: J.

(1) Alle mannen in den leeftijd van 18 tot 35 jaren, di« wonen in het bezette Nederlandsche gebied en die niet behooren tot de onder 2 genoemde personen, moeten zich aanmelden bij het voor hun woonplaats bevoegde gewestelijk arbeidsbureau (in het vervolg „arbeidsbureau" genoemd), respectievelijk bij het bevoegde bijkantoor, in overeenstemming met bijzondere oproepingen der arbeidsbureau's. (2) Pe tot aanmelding verplichte personen van Duitsche nationaliteit moeten zich aanmelden, bij den Duitschen „Fachberater" van het voor hun woonplaats bevoegde arbeidsbureau. (3) De aanmelding geschiedt op een bijzonder formulier, dat beschikbaar wordt gesteld door de arbeidsbureau's (bijkantoren). 3.

4)" Leden der voormalige Nederlandsche zee- en landmacht, voor zoover zij krachtens de bekendmaking van den weermachtbevelhebber in Nederland van 20 April 1943 onderworpen zijn aan de terugroeping in de krijgsgevangenschap. 5) De personen, die reeds ingevolge 9 der beschikking no, 30/1943 betreffende de sluiting van bedrijven, tot aanmelding verplicht zijn. 6) Geestelijken, alsmede personen, die tot een orde behooren. (2) De Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche gebied (commissaris-generaal voor bijzondere aangelegenheden) kan andere vrijstellingen van de verplichting tot aanmelding ingevolge l toestaan. 3.

(1) De tot aanmelding verplichte perionen dienen in beginsel persoonlijk op het arbeidsbureau (bijkantoor) te verschijnen en op verzoek alle noodzakelijke bescheiden over te leggen, alsmede alle vereischte inlichtingen te verstrekken. (2) Voor zoover tot aanmelding verplichte personen op arbeidscontract werkzaam zijn, moet de werkgever de verklaring van den tot aanmelding verplichten persoon betreffende den duur van de arbeidsovereenkomst op het formulier bevestigen door zijn onderteek eni n g en eventueel door een firmastempel. 4. (1) Tot aanmelding verplichte personen en werkgevers, die in strijd handelen rnet de bepalingen dezer beschikking of trachten deze te ontduiken, dan wel opzettelijk of door schuld onjuiste opgaven verstrekken, worden gestraft volgens artikel 4 der verordening no. 16/1943, voor zoover niet op grond van andere bepalingen een zwaardere straf i« verbeurd. (2) Uitlokkers, mededaders en medeplichtigen worden op gelijke wijze gestraft als de dader.

(1) Van de aanmelding ingevolge -l zrjn vrijgesteld: 1) Personen van Duitsche nationaliteit, die In dienst zijn van bureau's van den Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche gebied, van het arbeidsgebied van de Nationaal-Socialistische Duitsche Arbeiderspartij in Nederland, haar onderdeelen of aangesloten organisaties. 2) Personen van Duitsche nationaliteit, die in dienst zijn van bureau's der Duitsche weermacht, der „Wa±fen-SS", der Duitsche politie of van den rijksarbeidsdlenst. 3) De ambtenaren der arbeidscontractanten van het rijk, de provincies, de gemeenten en de overige publiekrechtelijke lichamen, alsmede de personen, die-, in 5. dienst zijn bij de Nederlandsche Spoorwegen,' bij het staatsbedrijf der P.T.T. en bij Deze beschikking treedt heden in werking. de Nederlandsche Bank.

Bekendmaking arbeidsinzet.

BEKENDMAKING

**'

De voormalige Nederlandsche weermacht opnieuw in krijgsgevangenschap '*i j*

's GRAVEJiHAGE, fcÖ APRIL. De, Wehrtnachtbefehlshaber in den Niederlanden, General der Flieger Fr. Chrij-üansen, maakt het volgende bekend: Ni de capitulatie van de Nederlandsche weermacht In Mei 1940 Irteft de Fuhrer en. opperbevelhebber van de Dnitsche weerma«ht bevel gegeven tot onmiddellijke invrijheidstelling van de Nederlandsche soldaten uit de krijgsgevangenschap. Deze maatregel werd vanzelf tptf kena genomen op voorwaarde, dat de Nederlandsche officieren en manschappen dere grootmoedige handelwijze met een dienovereenkomstige houding ten aanzien van de Dnitsche bezettende macht zouden beantwoorden. Een groot gedeelte van hen heeft aan deze verwachting voldaan. In vele gei allen is echter onder invloed, van onveranjtaoordelhke ophitsers een tegenovergestelde ontwikkeling ge\olgd. Reedsj in Mei 1942 moesten derhalve de voormalige beroepsofficieren opnieuw m krijgsgevangenschap worden weggevoerd. De Dnitsche weermacht heeft sindsdien bftna een vol jaar Laten verstreken m de verwachting, dat deze duidelijke waarschuwing zou worden >erslaan. In feite hebben echter afzonderlijke leden van de voormalige Nederlandsche wrermacht door hun vijandig gedrag telkens opnieuw het vertrouwen, dat bft hun vrijlating in hen werd gesteld( geschonden. Dit misbruik van een volkomen vrijwillig teruggeschonken vrijheid wordt thans niet langer meer geduld. De Wehrmachtbefehlshaber in den Niederlanden beveelt derhalve, dat de leden van de voormalige Nf derlandsche weennacht terstoqd opnieuw in krijgsgevangenschap worden weggevoerd. Hij ral de betrokken personen in de dagbladpers tot persoonlijke aanmelding oproepen. We aan den oproep van den Wehrmachtbefehlshaber geen gevolg geeft of tracht zich op andere wijze aan de krUgsgevangenschap te onttrekken, moet op de strengste maatregelen^ rejtenen. Dit geldt eveneens voor personen, die de betrokkenen bU dergelijke pogingen ondersteunen. Aden, die thans fat krtJgsge\ >» genschap moeten terugkeeren, hebben dit uitsluitend aan de ophitsers te danken, die da^r hun misdadig pf-Ame HfT.pn mjAtrps-pl nnnrfxatrpliik majtlrt^n

Bekendmaking militairen m krijgsgevangenschap

Begin september 1944 uit trein gegooid bij deportatie naar concentratiekamp in Duitsland, l 9 1944 gevonden

meter van mij vandaan niet een paar Wehr-

De eerste dagen werd gezwegen in alle talen.

machtsoldaten hadden gestaan die de SS'er toeschreeuwden dat hij beter zijn gemak kon houden. Het Rode Kruis was in aantocht. Bij een boerderij hield ik het niet meer uit. Er lagen daar andere gevangenen tegen de wand van een schuur. Ik ben erbij gaan liggen. Uit een aardappelkuil hebben we op sprokkelhout een paar piepers gaar gestoofd. Op 3 mei werden we door de Russen bevrijd.' Enkele jaren na de oorlog werd de leider van het standrecht op het gemeentehuis in Leeuwen zelf verhoord, in het bijzijn van belangrijke getuigen. Van Dreumel was die dag ook op het gemeentehuis, om aan te tekenen. Getuigen hoefde hij niet. 'Och', zegt Piet, 'ik was maar werkvolk.' Tot zover Johan van Os.

Pas op 3 mei reageerde minister-president

Het grote zeer bij zo'n staking was, dat er tegen de Duitse onmenselijke maatregelen nauwelijks iets was te doen. Alles werd meteen de kop ingedrukt. Recht en redelijkheid was voor o. a. de SS onbekend terrein. Onmiddellijk toeslaan en de kop indrukken

was de sterkste zijde. Al was het hele land min of meer bij de staking betrokken, vooral het Oosten van het land speelde een belangrijke rol en vooral

ook het platteland, waar de boeren de melk niet afleverden aan de boterfabrieken. Het valt dan nu misschien op, dat er tegen de boeren weinig of geen maatregelen werden genomen, maar dat ging practisch niet georganiseerd. Er bestond geen boerenbond meer zoals we die al voor de oorlog kenden en de aansluiting bij de door de bezetters gesteunde organisatie was miniem. Hoogstens wat NSB-ers en Duitsgezinden zetten hun melktuiten aan de straat, maar dat werd onmiddellijk door de wel stakende boeren afgestraft. Vele burgers kwamen in die dagen goedkoop aan melk. Er werd gekarnd bij het leven. De boterfabrieken keken werkeloos toe. Toen er echter in de krant berichten verschenen over doodstraffen herstelde zich dat allemaal weer gauw. En wat kwam er binnen vanuit het buitenland? Wat zei onze regering in ballingschap in Engeland er van?

Gerbrandy over radio Oranje. In bezet gebied zat men met spanning te wachten. Was er een inval te verwachten? Wat werd aan de stakers geadviseerd? Gerbrandy zei, dat het geen algemene staking was en ontraadde wapengeweld, want dat zou de toestand alleen maar verergeren. Duidelijk zag de regering haar machteloosheid en die van de geallieerden. Ze waren er nog lang niet klaar voor om de overtocht over de Noordzee te maken en met een invasie te beginnen. Ook de burgemeesters van de diverse gemeenten, die toen de taak van de gemeenteraad, die buiten spel was gezet, moesten uitvoeren, hadden maar tegen wil en dank te gehoorzamen. Dit blijkt o.a. uit de nu volgende 'laatste waarschuwing' van de burgemeester van Appeltern. Bij toeval waren we in Maasbommel - in ons tegenwoordige museum - op het gemeentehuis toen de gemeentebode er op uit werd gestuurd om een aantal aanplakbiljetten op te hangen aan borden, kerkdeuren en telefoonpalen. Nieuwsgierig reden we op afstand achter hem aan en lazen nauwkeurig de inhoud. We meenden er een goed werk mee te doen om die bekendmaking er maar af te halen en mee naar huis te nemen. De toen al bestaande verzamelwoede komt nu dus nog van pas. In ons bezit hebben we ook nog de officiĂŤle bekendmaking van 29 april 1943. Eveneens volgt hier de bekendmaking van 7 mei 1943 over de arbeidsinzet. Snel dus na het terugroepen van de militairen. Kennelijk waren de bezetters er op uit om alles rigoreus aan te pakken. Bewaard hebben we ook de bekendmaking in de krant over de ter dood veroordeling van de mensen uit deze streek. Niet in de kranten was te vinden, dat een jonge student van bijna 17 jaar op die bewuste 4e mei 1943 zijn nieuwsgierigheid niet kon bedwingen en op een oud fietske richting Beneden-Leeuwen reed om eens poolshoogte te nemen. Hij kende al een aardig woordje Duits en zou er dus wel gauw achter komen wat er aan de hand was.

O ed'Ic Ziel, dïe 't il hebt overwonnen Om 't groot gebod d«r liefde ! .. , Die Godi w oor J Volbracht Kett door een daad, 10 ongehoord,. . . Zoal» «cd> Jeiui Toor ooi Heeft verzonnen.

. i Kilm tradt G* In 't nooduur i t i l den dood t e n ï j d e ; Gij i*a£t hem aan met open, ruitïg oog . . . Toen ilo«£t G« uw b l i k L c n b i J d e n d naar Omhoog

En fingt Ge Uzelf a l i offer Gode w i j d e n . Gij greept de wap'nen God» om V'.oek te i t r ' J J e r t ; Godi Sacramenten en Uw I^oienkrani ! . . . Nu had de latan n ï c t de minste Vani ; Nu waart Gïj iterL om imart en dood t« l i j d e n .

Hebt gt in uw laatitc stond iwaar moeten i t r i j d e n ? Heeft fcoen uw arme Kart geen pijn g e v o e l d ? . . . Htcft doodiangjt n i ï t uw jonge i t e l o m w o e l d ? . . ,

Kondt Gij dan londcr i m a i t van 'c leven i c h e ï J s n ? Acli, had ik tot die l a J t i t e bange uren U mogen v o l g e n ! . . . 'V Flimterde in die nooJ ' Een t r o o t t c n d l ie f Je wc ord U toe ... Uw dood

EB doodiangit waren beter te v e r d u r e n ...

't Mocht zo niet tijn t Gij moest op Jeiuj l ijle n Ook in Uw dood t Hij J t i e r f geheel a l l e e n ;

•

Van God verlaten heeft Zijn Ziel gcttrcên, Tot donL're angit voor 't glorielicKt moeit wijlen.

Ter vrome g e d a c h t e n i s aan

G, waarlijk gTooti ca schoon tn heilig t t e r v e n ! O

kon 'k één oogwenk m a a r , uw vreugde i ! e n ,

De glant op u .v v e r h e e r l i j k t aanschijn i p ï ê n En 't loon a a n s c h o u w e n , dat Gij mocht beerven Uw b i t t e r e i n d e rijt ooi 't h a r t e open, O tievc Zoon en Broeder, t r o u w e V r i e n d l ... Maar treurnis wijkt, w i j l 't H c m e l K o f U d i e n t

JAN WAL R AVE N, die geboren te B i N i D i N - L ï i U w i s de i 6 i l e April 1 9 1 1 , God i t i c r f op

5 Mei

iljn

leven

aanbood

194 J.

En eert • en we t. p Uw weerzien hopen l ...

Bidprentje Jan Walraven

Bekendmaking ter dood veroordeelden.

"\f: •' l ~ • j

#•

Doodvonnissen " • "\.u;":":'.- - - - - • •?-'»**• 'Jtf

L' ;' ^_? 5_ T _? -=L-===l'-===----===i="--' Tn onnaluitinfs op het eesevon bevel, om zich var\ klokalr.g R uur 'a-nvonda tot

Be Höhere SS- «nd PoHzettührèr miaafct

', bakend: '•-

4 uur

'g-inorpnr.a nlat meer

in de open lucht te bevinden, órinc ik er in nllen ornst j

»•- - ••[••^~.r;^,.tf-^.t.^-.'s-- -••-, . , - .

'. Het-Polizelstandgericbt van het SS- und - Polireisicherungsbereich Gelderland in . Arnhem veroordeelde ter dood:

. l. JOHANNES ANTONIUS WALHAVEN, - geboren 26/8/1912 te Beneden-Leeuwen, wonende te Beneden-Leeuwen. t . 2. . GERRIT VAN KAMPEN, geb. S/11/ 1818 te Beneden-Leeuwen, wonende In Ijeeuwenr8fcvi»v . , , /" ' ' 3. LAMBKRTUS ! WILHELMUS HENDRIKS, geb. 10/11/3910,te Wamel, wonende te Leeuwen. • , ;, - 4. CORNELIS JOHANNES VAN EM. MERLOOTS, geb. 21/2/1909 te Wamel, wo-, nende in Beneden-Ijeeuwen, • • 5. ANTONIUS .WIJMAN, geb. 33/7/1911 te. Megen, wonende in Wanaej, owdnt rij op Vrijdag 30 April 1943 gestaakt . en ook anderen beïnvloed hebben om hun

.work neer te.leggen.

Ken ioder die in dit vortxmfl wordt nnngehouflen wordt

ontnlddelll^lc inpo^loton, terwijl hun namen moeten «orden opsegevün nnri de Slcherholtspolizei to Arnhem. Dit l'.: dua de l:i:vtato wri'irachuHiig.

De politie heeft vnn mij mede opdrncht geen pardon

OT BURCElTE^TEn VAM APPRLTERN, '

Maasbommel, 5 Hel 1943v^-

Bekendmaking burgemeester van Appeltern.'\

Richting gemeentehuis begon hij zich wat onzeker te voelen bij het aanschouwen van de overvalswagens en het waarnemen van de gehelmde wachtposten met grimmige gezichten. Van de omstanders, merendeels vrouwen en kinderen, die minder te vrezen hadden, hoorde hij hoe er buiten, maar vooral binnen het gemeentehuis werd omgesprongen met een aantal stakers, die waren opgehaald. De Duitse woordjes hield hij toen veiligheidshalve maar bij zich en heel stiekem achter de mensen heen maakte hij rechtsomkeert en spoedde zich huiswaarts. Onderweg telkens voorzichtig omkijkend of ze hem soms achterna kwamen. Dat viel nog al mee, maar de nieuwsgierigheid had ruim plaats gemaakt voor de angst. Heldenmoed was ver te zoeken. Hij bleef op grotere afstand. HELDENSAGE De hele gebeurtenissen hebben vooral Beneden- en Boven Leeuwen en Wam el niet onberoerd gelaten. Om alles nog eens vast te leggen, maar vooral als eerbetoon aan de gevallenen en de achter gebleven familieleden werd een jaar na de bevrijding door Bernard de Lorijn als voorzitter van de R. K. Kunstkring in Beneden-Leeuwen, het verzoek gericht aan pater Marculphus Heijer O.F.M, uit Megen om een spel te schrijven ter herdenking van de doden, die in de gemeente Wamel waren gevallen voor vrijheid en recht. Met voortvarendheid is hij aan het werk gegaan. Al op 7 oktober 1945 was de Heldensage gereed. Daarin was het hele oorlogsgebeuren in verwerkt. Na een proloog volgde de inval op 10 mei 1940, de Grebbeberg, waar velen sneuvelden, eri het onderduiken. De grootste aandacht is vervolgens onder de titel 'Het offer' besteed aan de Meistaking. Tenslotte maakte hij de balans op en besloot met de apotheose. Een aangrijpend spel, dat in het parochiehuis in Beneden-Leeuwen 9 maal werd opgevoerd onder regie van Bernard de Lorijn. Naast de toneelspelers werd er ook meegewerkt door het dameskoor onder leiding van mevr. Van Haagen-Dols, het mannenkoor onder leiding van G. Theunissen en de harmonie onder leiding van J. de

Jong. Voor de familieleden van de gevallenen, maar eigenlijk voor het hele dorp en wijde omgeving werd deze dramatische opvoering weliswaar een herinnering aan uiterst droevige tijden en aan hen, die voor het vaderland zijn gestorven, maar tegelijkertijd een troost over zoveel heldenmoed, die de dappersten onder hen hadden getoond. En zeker was het niet gemakkelijk voor alle acteurs, die met ongelooflijk goed spel hun emoties moesten bedwingen. Menigeen, die nu deze heldensage nog leest, zullen de tranen in de ogen springen. DODENHERDENKING Op 4 mei is de jaarlijkse dodenherdenking. In Leeuwen is er na 50 jaar extra aandacht aan besteed en is ter herinnering en vooral voor de jeugd om niet te vergeten op initiatief van de carnavalsvereniging weer een boekje uitgegeven, dat in de gemeente West-Maas en Waal huis-aan-huis werd verspreid. Dodenherdenking is een erezaak. De meistaking mag een extra vermelding hebben als de geweldigste verzetsuiting in onze geschiedenis. Louis Frequin, hoofdredacteur van de Gelderlander, schreef hierover op 30 april 1946: 'Wij herdenken de Meistaking van 1943 vol trots, maar ook in deernis met hen, die iedere dag nog de smart van de prijs gevoelen, die voor deze trotse en fiere getuigenis van vaderlandse onverzettelijkheid in de Oostelijke gewesten betaald werd. Wij strekken de vaandels en smeken God, dat Hij de zielen der dapperen barmhartig zij.'

Ook voor onze vereniging als historisch streekorgaan is het een erezaak om hieraan aandacht te besteden. Dat was mogelijk dank zij de gegevens, die Roei van de Pol uit B eneden-Leeuwen ons toeschoof, het indrukwekkende verhaal van ons erelid schrijver Johan van Os en enkele bewaarde stukken uit en vlak na de oorlogstijd. Allen voor de ontvangen medewerking hartelijk dank. 11

Jan van Gelder

Het Hernense Meer Tot het mooiste gebied van Hernen of beter gezegd tussen de dorpen Hernen en Leur, behoort naast het bos en de molen ongetwijfeld het Hernense Meer. Samen vormen zij een prachtig natuurgebied. Een bijna ongerept stukje natuur, ontstaan in de ijstijd, die zorgde voor heuvels en dalen, voor gaten en kuilen en leverde het water er bij. Opvallend vooral, omdat in de onmiddellijke nabijheid nergens zo'n plas water is te vinden. Het wordt omzoomd door bos en weilanden. Voor het beheer van het waterpeil is er in de toegangsleigraaf van het polderdistrict een sluis geplaatst, duidelijk zichtbaar op de foto. Het is als het ware een toegangspoort vanuit het poldergebied van het polderdistrict Groot Maas en Waal, waartoe voorheen ook alle dorpspolders behoorden, die echter zijn opgeheven om het beheer op meer deskundige wijze en in een kleiner bestuur in handen te houden. De verschillende districten zijn in dat polderbestuur wel vertegenwoordigd door rechtstreekse verkiezingen. Het meest merkwaardige bij dit Meer is wel, dat - althans op papier - die leigraaf is doorgetrokken over de hele lengte van het Meer om het polderdistrict bepaalde rechten te geven het Meer binnen te varen en er de nodige werkzaamheden te verrichten. Feitelijk wel logisch, omdat dit van groot belang kan zijn voor een goede watertoevoer en tevens een waterafvoer. Het Meer is eigendom van Gelders Landschap, maar was dat eerst van de Stichting Vrienden der Gelderse Kastelen, evenals het Hernense kasteel en het Hernense bos. Bos en Meer zijn later overgedragen naar zustervereniging Gelders Landschap, Beide instellingen werken nauw samen en de administratie is gezamenlijk gevestigd in kasteel Zypendaal in Arnhem. We kunnen het zo

die geven ook onvoldoende houvast. Op vele plaatsen heeft dit water een diepte van 3 tot 4 meter en het gevolg hiervan is, mede door slechts een gedeeltelijke begroeiing van de taluds, de grond in het verleden veel afkalfde - wegstorten van de kanten in het water -. Geen wonder dan ook, dat eigenaren van grond tegen het Meer aan vaak hebben beweerd ook een streep water van het Meer in hun bezit te hebben. Bij de ruilverkaveling is dat allemaal wel recht getrokken, maar het heeft nog al eens reden tot onenigheid gegeven bij het vissen. Het viswater is altijd in handen geweest van slechts een paar mensen, die er maar liever die massa vissers uithielden en ook slechts schaars dagvergunningen uitgaven. Daarnaast was dan toestemming nodig om

stellen: de kastelenstichting heeft de gebou-

meestal de grond van andere eigenaren te

wen en Gelders Landschap de bossen en

De toegangsweg naar dit gebied heet de Meerenburg. De naam is duidelijk verklaarbaar. De meer is zonder meer duidelijk en burg wijst op burcht. Alleen blijft het nog steeds zoeken naar overblijfselen van een

betreden, het zogenaamd looprecht en in weilanden met grazende koeien of paarden hielden de boeren de vissers er maar liever uit. Enkele Herresen, die er ook eens graag in eigen omgeving met een hengel op uit gingen, kwamen op het idee om een visclub

verdwenen burcht in die omgeving. Tot nu

op te richten. Daarmee zou de kans groter

toe zijn er geen sporen gevonden. Wel staan

zijn om dit schitterende viswater te pachten. Zij zochten steun in Bergharen om geza-

landerijen oftewel de groenvoorziening.

er enkele boerderijen in die omgeving, maar

Het Hernense Meer in 1983

met op de voorgrond de stuw en links de boerderij van de familie Peters.

menlijk een vereniging te vormen en daardoor sterker te staan. Omdat het verlangen bestond om dit viswater in handen te krijgen, werd aan deze in 1956 opgerichte visclub de naam Ons Verlangen gegeven. Al heeft deze vereniging in de loop der jaren heel wat kunnen bereiken bij het polderdistrict, wat het Hernense Meer betreft is het bij een verlangen gebleven. Een paar jaar geleden kwam een fusie tot stand met Altijd Tevreden in Wijchen. Een andere sport, niet in, maar op het ijs van het Meer was de schaatssport. Ook daarvoor was dit water ideaal. Het vroor gauw genoeg dicht en velen hebben hier het schaatsen geleerd. Het is dan ook geen kwestie van een vergunning en smeken om er gebruik van te maken, het is gewoon een traditie, waar iedereen genoegen mee neemt, historisch gegroeid, niets aan te veranderen. De altijd zo gevreesde schade aan water en natuur blijft daarbij tot een minimum beperkt en

het is een van de zaligheden in een kleine gemeenschap, waaraan niet valt te tornen.

Als de lente er weer is en de koekoek roept, de merel zijn hoogste noten fluit, zelfs de nachtegaal hier vanuit het bos met zijn mooiste gezang aanwezig is, de spreeuw krijst, de buizerd hoog in de lucht zijn prooi zoekt op de grond, de duif haar 'ik groet U zoetlief blijft herhalen op zoek naar haar geliefde, de kikvors kwakend zijn vernieuwde aanwezigheid naar voren brengt, de eend met haar kuikens haar rondjes in het water maakt en de snoek en paling zich uitkuren in het mysterieuze water, dan is het prettig toeven langs dit Meer, speciaal voor de mens, die eigenlijk veel te weinig geniet van dit uitdagende natuurgebied, dat vele eeuwen lang storm, brand en andere natuur- en mensenrampen weerstond. Als dit water, als de waterkanten en de bomen en struiken er om heen eens konden praten, dan zou er nog veel historisch oud

spul naar boven komen.

heid, levend temidden van de mensen.

Maar in Hernen en Leur hebben ze het altijd over dé Meer in plaats van hét Meer. Ze willen er kennelijk het onzijdige er uit hebben en dit water zien als een persoonlijk-

Voor een aantal gegevens van dit artikel is geput uit Hier en Ginder, 20e jaargang, september 1979.

L Zwaaf

Vliegtuigcrashes in het Land van Maas en Waal en het Rijk van Nijmegen tussen 15 mei 1940 en 5 mei 1945 - II In verband met het ontvangen kommentaar op mijn artikel van 29 augustus 1992 kan ik de volgende aanvulling toevoegen. Overigens mijn hartelijke dank voor alle reacties. NACHT VAN 25/26 JULI 1943 Omstreeks 01.00 uur wordt nabij Wijchen een Britse Lancaster-bommenwerper neergeschoten door een Duitse nachtjager bestuurd door Hauptmann (Kapitein) Dieter Frank. De Lancaster-bommenwerper behoorde tot het 50e Squadron van de Royal Air Force en had het fabrieksserienummer LD-753. Het gelukte drie bemanningsleden om het brandende vliegtuig per parachute te verlaten t.w. de piloot de Flight-sergeant E. Every, een Australiër, de boordwerktuigkundige Pilot Officer R.F. Young en één van de luchtschutters de Flight Sergeant A.G. Tanner. Every wist uit handen van de Duitsers te blijven met behulp van de familie Lepoutre, Young werd door de Duitsers gevangen genomen en Tanners parachute weigerde dienst zodat hij te pletter viel in de buurt van

de huidige watertoren. Het vliegtuig stortte uiteindelijk neer langs de Ravensteinseweg te Wijchen waarbij de rest van de bemanning t.w. de navigator Pilot Officer E.A. Dennis, eveneens een Australiër, de bomrnenrichter Sergeant R. Toulson, de radiotelegrafist Pilot Officer L.T. Beek en de tweede luchtschutter Flight Sergeant G. L. Hill sneuvelen. De dode bemanningsleden werden door Duitse soldaten langs de weg neergelegd en lieten ze

daar zon, naar daar

enkele dagen liggen in de brandende daarna werden zij tesamen met Tanner het z.g. Engelse Kerkhof gebracht en begraven (in Uden). Het vliegtuig was

opgestegen van de basis Skellingthorpe in

Engeland. Met nog 704 andere vliegtuigen van diverse squadrons werd die nacht een aanval gedaan op de stad Essen. In totaal

gingen er 23 verloren.

W.M.G. Arts

Parochielogo's in het Land van Maas en Waal In de vooroorlogse jaren werd door de redactie van de St. Jansklokken, het parochieblad van het bisdom 's-Hertogenbosch, een soort logo gebruikt bij de publicatie van het wekelijks parochienieuws. Onlangs kwam ik deze afbeeldingen weer tegen en besloot de gehele serie te copiëren en aan de lezers van ons tijdschrift via een artikel onder de aandacht te brengen. De logo's vermelden de parochieplaats en parochieheilige met daarbij een afbeelding van de plaatselijke kerk. De afbeeldingen van Appeltern en Bergharen wijken echter af, terwijl bij Alverna, Deest, Heumen, Malden, Niftrik, Wamel en Winssen de oude kerk nog te zien is. Het Land van Maas en Waal was voor de oorlog in vier dekenaten ondergebracht, t.w. dekenaat Maas en Waal, Cuijk, Beek-Ubbergen en Ravenstein-Megen. \o. 15

.ST..JAJSSKLOKKF.N

r<2?

VOOR HET DEKENAAT MAAS EN WAAL Redactie-adres: Rector L. EYGENRAAM, Leeuwen-Beneden.

AffERDEïl

AFFERDEN. H.H. Victor en gezellen. De eerste grondslag voor de bouw van de afgebeelde kerk is gemaakt door pastoor Antonius van Hoogstraten in het jaar 1859. Helaas ontbraken de nodige financiële middelen en de bouwplannen zijn toen gestopt. Na het overlijden van pastoor van Hoogstraten, 27 juni 1883, is enkele dagen later Wilhelmus Th. G. Otten benoemd tot pastoor van Afferden.

Het nodige bouwgeld was in 1883 wel aanwezig, dankzij de grote financiële steun van de twee gezusters van Welie. Architect Charles Weber kreeg de opdracht voor het maken van de nodige tekeningen, bestek en begroting. Mgr. Godschalk verleende zijn goedkeuring voor de bouw op de begroting van ƒ 80.540,-. Op 16 juli 1890 wijdde pastoor Otten de eerste steen en metselde hem daarna in. De bouw verliep zeer voorspoedig tot in september. Helaas kwam men tot de ontdekking dat de toren aan het verzakken was, zij trok scheef. De bouwkundige en financiële problemen stapelden zich nadien in snel tempo op. De toren werd extra verstevigd en daarna op nokhoogte gebracht. Op 13 november 1891 is de kerk door pastoor Otten ingezegend. De inwendige inrichting en aankleding gebeurde hoofdzakelijk met behulp van geldelijke schenkingen van de parochianen. Mgr. W. van de Ven, bisschop van 's-Hertogenbosch, heeft op 7 augustus 1893 de kerk geconsacreerd. In totaal is met de bouw van deze kerk een bedrag gemoeid van ruim ƒ 122.000,- en nog steeds ontbreekt de afbouw van toren en spits.

RIJMEN,t^ il

ALPHEN. H. Lambertus. De oudste vermelding van de kerk dateert uit de tweede helft van de 13e eeuw. In de 16e eeuw waren er vier altaren in de kerk. In 1609 kwam zij in handen van de hervormden. Met een korte onderbreking in 1672, toen het middenschip tijdelijk voor de R.K. godsdienst is gebruik, is het priesterkoor tot 1800 altijd door de protestanten in bezit geweest. Op 7 november 1800 kwamen de katholieken weer in bezit van hun genaaste kerk. In 1910 heeft het kerkbestuur een verzoek om inlichtingen verzocht bij het M'LAMBERTUS Ministerie van Binnenlandse Zaken i.v.m. een voorgenomen verbouwing: daar de kerk een monument is, wilde men het karakter en bouw blijven handhaven. In 1932 is de kerk aanmerkelijk vergroot met een uitbreiding van het middenschip en zijbeuk, hetgeen op de afbeelding duidelijk te zien is. Studies en onderzoeksverslagen van 1910, 1932, 1951 en 1984 geven een goed beeld over de bouwgeschiedenis van deze kerk.

MTfOtóT.

ALTFORST. H. Donatus martelaar. Als vervanging van de waterstaatskerk uit 1833 is de huidige eenvoudige Neoromaanse kerk in de jaren 1890-1891 ontstaan, naar een ontwerp van architect J. Kayser. Het schip van deze eenbeukige kerk bestaat uit vier traveeën en wordt afgesloten met een koortravee met halfronde absis. De gehele lengte is 28,50 m. Aan weerszijden van het schip is tussen de steunberen van de derde travee aan elke zijde een biechtstoel gebouwd. De kerk met toren is opgetrokken in donkerrode baksteen met gebruikmaking van cordonlijsten en voorzien van een houten tongewelf. Het meeste meubilair is uit de bouwperiode 1890-1891. Twee beelden t.w. de H. Maagd Maria en H. Donatus zijn vervaardigd door Petrus Verhoeven uit Uden. ALVERNA. St. Jozef. De Franciscaner pastoor Van Lieshout kocht op 30 juni 1886 een bouwterrein van ongeveer 4 ha. groot waarop het klooster is gebouwd dat de naam kreeg 'Alverna', naar een berg in Toscane in Italië. De inzegening van het klooster met inbegrip van een groot kloosterkerk geschiedde op 29 oktober 1888 door de provinciaal van de orde, op machtiging van Mgr. A. Godschalk. In 1947 kreeg de kloosterkerk tevens de bestemming van parochiekerk. Het gebouw was in twee delen verdeeld; het voorste driebeukig met laag afgewerkte zijbeuken, het middenschip eenbeukig. Daar waar de vier daken bij elkaar kwamen stond een klein klokketorentje. Het kloostercomplex is inclusief de kerk in de jaren 1980-1981 geheel gesloopt. APPELTERN. H. Servatius. Aan het einde van de vorige eeuw voldeed de waterstaatskerk niet meer aan de gestelde eisen en pastoor F.J.M.L. Lambermont heeft zich geheel ingezet opdat zijn parochie een nieuwe kerk kreeg. Op maandag 5 juli 1909 heeft de plechtige inwijding plaatsgevonden. Het logo vertoont geen kerk, en bisschop St. Servatius kan in het logo niet worden herkend. De auteur zou graag de betekenis weten van dit logo. Uw reakties worden graag ontvangen.

NIEUWSBRIEF HET SPIEKER

Voor het Streekdocumentatiecentrum in Wijchen ontvingen wij: van mw. Brouwer-van

Lent 'Waar Land en water elkaar ontmoeten', van de heer P. Lemmers uit Malden, 'De Families van Altvorst/Oudvorst/Outvorst en van der Aalsvoort', van mw. A. Berris uit Wamel, '25 jaar Woningstichting Rivierengebied 1968-1993', van de heer Kloks uit Hernen, 'Dorpen in Brabant' en 'Molens in NoordBrabant' van de heer J.B.M. Roes uit Beuningen, '. . . Verleden in het Land van Maas en Waal', Bijdragen over 125 notariaat Roes, van de heer M. J.J. Bergevoet uit Venlo, 'Inventaris van het parochiearchief H. Antonius Abt te Wijchen' van Dhr. Pouwels uit Breda, 'Familie van Vucht-Brands uit Wamel-Appeltern' en een parenteel van 'De familie Pouels' van de heer Gijs van Dijk uit Niftrik, 'Album uit oude tijden' uitgegeven door Coöp. Stoom Zuivelfabriek St. Cunera te Wijchen 1928. Wij danken de inzenders voor hun aanbiedingen welke een plaatsje hebben gekregen in de verenigingsbibliotheek.

juni 1993

unieke serie dia's over het stenen bakken door de eeuwen heen.

Overige exposities Er is een kleine, maar mooie expositie van fijne kantwerken uit eigen bezit te zien in het zaaltje direct na de ingang. De expositie van foto's uit het bezit van een verzamelaar wordt afgebroken en vervangen door de hiervoor aangekondigde expositie over Dericks & Geldens. De zaal met een oud interieur uit de streek is onveranderd gebleven. Beneden zijn er dan de ambachten en het oude agrarische gereedschap. Daar bevindt zich ook de archeologische verzameling met de grote mammoetkop. Openingstijden Het Museum is elke zondagmiddag van 14.00 tot 17.00 uur geopend. Groepen kunnen op afspraak (tel.: 08879-1535) op afwijkende tijden en op andere dagen terecht. Ons adres is Raadhuisdijk 6, Maasbommel, in het oude raadhuis, tel.: 08876-2316, en onze girorekening is 565491 t.n.v. Vrienden van Streekhistorisch Museum Tweestromenland te Beneden-Leeuwen.

KOPIJ VAN DE LEDENSECRETARIS

Kopij voor nummer 77 moet uiterlijk op 28 juli 1993 in het bezit van de redactie zijn. NIEUWS VAN HET MUSEUM

Bijzondere lustrumexpositie Ter gelegenheid van de lustrumviering op 7 mei zal op die dag een expositie over een bekende voormalige steenfabriek geopend worden. Het betreft hier de 'N.V. Vereenigde Ceramiek-, steen- en pannenfabriek v.h. Dericks & Geldens' te Druten. Deze fabriek was vooral bekend om haar geglazuurde pannen en stenen. Het Museum bezit er veel van, o.a. een uitgelezen collectie dakpannen. Verder is er veel bekend over de sociale toestanden in dit bedrijf. Ook daarover zal op de expositie het nodige te zien en te lezen zijn. Het geheel zal met een diapresentatie aangevuld worden. Voor deze presentatie hebben wij de beschikking gekregen overeen

Geachte leden,

Wanneer U bij het ontvangen van ons tijdschrift 'TWEESTROMENLAND' bemerkt dat Uw naam of adres verkeerd geschreven is, laat dit dan aan mij weten. Verder verzoek ik U een adres wijziging niet te vermelden op de acceptgirokaart. Stuur mij een adreswijziging van de PTT of een ander kaartje. Opzeggingen van het lidmaatschap moeten vóór 1 december van het oude jaar bij mij binnen zijn. Anders bent U toch verplicht de contributie voor het nieuwe jaar te betalen. Verder kunt U bij mij terecht als er problemen zijn met de bezorging van ons tijdschift. Martin van der Putten Ledensecretaris Hist. Ver. 'Tweestromenland' Begoniastraat 22 6658 EB Beneden Leeuwen

GELDERS OUDHEIDKUNDIG PERSOVERZICHT 1 99O

Recent verscheen het Gelders Oudheidkundig Persoverzicht 1990, een uitgave van het Gelders Oudheidkundig Contact in samenwerking met de Bibliotheek Arnhem. Vanaf 1989 zijn alle artikelen in het Persoverzicht ook opgenomen in een computerbestand. Hierdoor kunnen literatuurlijsten worden samengesteld per auteur, per plaats, per onderwerp of per tijdschrift. Meer informatie over het Persoverzicht kunt u krijgen bij het Gelders Oudheidkundig Contact, afdeling documentatie, Postbus 4040, 7200 BA Zutphen, telefoon: 05750-11826. Het Persoverzicht kan besteld worden door f 9,50 over te maken op girorekening 23.95.971 of bankrekening 53.36.26.765 ten name van Gelders Oudheidkundig Contact te Zutphen, onder vermelding van 'Persoverzicht 1990'. Oude afleveringen (leverbaar vanaf 1975) kunnen op dezelfde wijze besteld worden a / 9,50 onder vermelding van de gewenste jaargang(en).

MAAS EN WAAL IN DE DERTIGER JAREN

In het najaar zal bij uitgeverij van Geyt Productions in Hulst een boek verschijnen over de crisistijd in Maas en Waal. Het boek zal geĂŻllustreerd worden met ongeveer 120 foto's en afbeeldingen die de tekst direkt zullen 'volgen'. Er zijn 3 verschillende uitvoeringen: - Een gewone uitgave, mooi gebonden en voorzien van een stevige band in kleur. Tot 15 juni 1993 voor Ć&#x2019; 48,75, daarna / 57,50.

- Een luxe uitgave, fraai gebonden in een

kunstlederen band met goudstempel en stofomslag. Prijs f 67,75. - Een exclusieve bibliofiele uitgave voor de prijs van / 177,75.

Bestellen kan men het boek bij Van Geyt Productions, Steenstraat 20, 4561 AS Hulst. Voor meer informatie kan men bellen naar 01140-12670. Daar kan men ook terecht voor de speciale intekenstrook. Wie voor 15 juni a.s. intekent, wordt met naam vermeld in het boek.

Exploitatierekening 1992 Historische Vereniging Tweestromenland en begroting 1992 en 1993

Begroting 1992

1992

Begroting 1993

Baten Kontributies

Verkoop period. enz. Rente

Donaties

23.730,00 405,25 1.475,69 1.933,40

23.000,00 1.300,00 1.000,00 2.200,00

23.000,00 500,00 1.000,00 2.000,00

27.544,34

27.500,00

26.500,00

11.948,86 1.199,23 5.932,50 1.111,55 3.621,15 501,22 54,38 120,78 111,33 617,46 88,00

15.000,00 1.200,00 5.800,00 500,00 3.000,00 500,00 100,00 200,00 200,00 500,00 500,00

13.500,00 1.200,00 5.800,00 1.000,00 3.000,00 500,00 100,00 200,00 200,00 600,00 400,00

25.306,46

27.500,00

26.500,00

2.237,88

0,00

Lasten Periodieken Porti periodieken Bijdrage doe. centrum Verenigingsaktiviteiten Tentoonstellingscommissie

Sekretariaat/red. comm. Drukwerk en porti Inningskosten Administratiekosten Verzekeringen Overige algemene kosten

Voordelig resultaat

LIJST VAN MEDEWERKERS

per 31 december 1992 Gemeenschappelijk Administrateur: P.G. Leussink, Beuningen

Redactiecommssie: J.A. van Gelder, voorzitter, Bergharen P.J.J.M. van Bernebeek, secretaris, Overasselt H.J. van Capelleveen, Leur G. van Dijk, Niftrik C.P.J. van Kouwen, Nijmegen PJ. Roelofs, Druten A.H. Tielen, (tot juni 1992) Nijmegen Evenementencommissie: G.A.A. Rooijakkers, voorzitter, Overasselt J.A. Jansen, Wijchen mw. F.J. van Oijen, (tot juli 1992) Druten Tentoonstellingscommissie: mw. W.M. Berris- Visschers, Wijchen W.J. van Sommeren, Beneden-Leeuwen J.R. Visker, Beuningen Topografisch Historische Atlas: C. Visser, contactpersoon, Druten J.E.M, van den Burg, Wamel H.J. van Capelleveen, Leur G.A.A. Rooijakkers, Overasselt R.A.H. Sauter, (tot april 1992) Druten W.J. van Sommeren, Beneden-Leeuwen J.R. Visker, Beuningen Geschiedenisonderwijs: vakature. Beheerscommissie documentatiecentrum: J.L.C. Alkemade, Ewijk W.M.G. Arts, Wijchen mw. W.M. Berris-Visschers, Wijchen J.A. Jansen, Wijchen mw. A. Kamerman-Wilmink, Wijchen C. Visser, Druten

Bibliografie: M.J.J. Bergevoet, Venlo Boekentafel: mw. G.Y.M Derks-Klabbers, Druten mw. F.J. van Oijen, (tot juli 1992) Druten Ledenadministratie: mw. F.J. van Oijen, (tot juli 1992) Druten M. van der Putten, (vanaf augustus 1992) Beneden-Leeuwen

Streekhistorisch museum: mw. A.A.M. Berris, Boven-Leeuwen H.M. Berris, Wijchen P.G. van Geenen, Appeltern W.G.M, de Heuvel, Beneden-Leeuwen A. de Jong, Afferden mw. J. van der Sande, Beneden-Leeuwen

Maas en Waalse Streekdracht en Mode: mw. W.M. Berris-Visschers, contactpersoon, Wijchen mw. H. Laming-Tammes, Nijmegen mw. E. Sellink.van Ingen, Wijchen mw. E. Wijnacker-van der Zwalum, Wijchen Maas en Waalse Geslachten: W.M.G. Arts, contactpersoon, Wijchen J.P.H. Daverveld, Wijchen Th.P.J. van Herwijnen, 's-Hertogenbosch L.W. Loeffen, Eindhoven J.W. van de Mond, Mook W.J. van Rossum, Nijmegen J.R. Visker, Beuningen W.P.J.M. de Waal, Afferden Literatuur: M.J.J. Bergevoet, Venlo mw. A. Kamerman-Wilmink, Wijchen

Medewerkers documentatiecentrum: W.M.G. Arts, Wijchen H. van Bommel, Wijchen mw. A. Kamerman-Wilmink, Wijchen H.A. Kamerman, Wijchen

Monumentencommissie: J.G.W.R. Dekkers, voor gem. Druten, Druten J.A. Jansen, voor gem. Wijchen, Wijchen G.A.A. Rooijakkers, voor gem. Heumen, Overasselt A. Sengers, voor gem. West Maas & Waal, Beneden-Leeuwen Contactpersoon Wijchense Omroep: J.A. Jansen, Wijchen Geluid/beeld archief: vakature

VERSLAG A L G E M E N E LEDENVERGADERING Donderdag 22 april is de jaarlijkse Algemene ledenvergadering gehouden in Wijchen in zaal Sterrebos. Voorzitter J.L.C. Alkemade opent om 20.00 uur de vergadering waarbij hij bekend maakt dat vier personen niet aanwezig kunnen zijn bij de vergadering; t.w. mw. Van Buren, mw. Thijssen en fam. Van Bommel. Het verslag van de Algemene Jaarvergadering van 15 april 1992 is zonder op-en aanmerkingen aangenomen. Bij de behandeling van de ingekomen stukken was de uitnodiging van het museumbestuur voor de speciale bijeenkomst in het museum i.v.m. het 5-jarig bestaan van het museum, dat op 7 mei a.s. zal worden gevierd met een receptie. De nieuwe lidmaatschapskaartwerd gepresenteerd welke vanaf januari 1994 aan alle leden zal worden toegezonden, na ontvangst van het lidmaatschapsgeld. De kaart blijft eigendom van het lid en hij ontvangt jaarlijks een speciale zegel die op de kaart aangebracht moet worden. Met deze kaart heeft ons lid een korting op onze boeken- en tijdschriftenaankoop en bij toegang op bijeenkomsten. Bij de behandeling van het jaarverslag is eerst een kort moment van stilte genomen voor ons overleden bestuurslid mw. Cis van Oijen. Het jaarverslag over 1992 is in deze Nieuwsbrief afgedrukt. Het financiĂŤle jaarverslag is momenteel goed gezond, aldus de voorzitter. Zowel de penningmeester van de vereniging als museum weten alles in goede banen te leiden. De kascommissie, gevormd door mw. Thijssen en de heer Den Bieman, heeft op 15 april de boeken van museum en vereniging gecontroleerd en de beide penningmeesters worden gedechargeerd voor het jaar 1992. De heer Den Bieman maakte kenbaar, dat hij veel bewondering heeft voor het werk van de penningmeesters en zeer speciaal voor mw. Berris die alles nog met de hand heeft gedaan. Bij de bestuursverkiezing is het elk jaar weer een punt van wie blijft wie gaat, aldus de heer Alkemade. Dit jaar treedt tussentijds af de heer J.P. van Wezel die jaren lang in het verleden voorzitter is geweest, hij is voor zijn werk in 1986 benoemd tot ere-voorzitter. Momenteel is de heer Van Wezel nog voorzitter van het Streekhistorisch Museum. 'Wij zijn de heer Van Wezel zeer erkentelijk voor zijn vele werk dat hij voorde vereniging heeft gedaan en als blijk van waardering benoemen wij U tot ere-lid van

onze vereniging.' Na deze woorden overhandigde voorzitter Alkemade aan ons derde erelid een kadobon. De tweede aftredende op deze avond is de heer Arts, die7jaargeleden, toen er een klein dieptepunt binnen de vereniging was, het secretariaat op zich heeft genomen. Hij blijft wel lid van de vereniging en medewerker in het Streekdocumentatiecentrum en werkgroep Maas en Waalse Geslachten. De heer Arts ontving uit handen van de voorzitter eveneens een kadobon. In zijn dankwoord bracht de heer Arts speciaal naar voren de goede samenwerking die er is binnen de vereniging en bracht mede namens zijn echtgenote de dank over voor de leuke attentie welke zij in december van het bestuur en vereniging hebben ontvangen bij hun 25jarig huwelijk. Een zeer speciale hulde ontving op deze vergaderingsavond mw. Gea Derks-Klabbers voor haar werk t.b.v. de vereniging over een periode van 25 jaar. 'Het is een totale verrassing voor mij', aldus mw. Derks in haar dankwoord. Voorzitter Alkemade maakte kenbaar dat er vier nieuwe bestuursleden zitting willen nemen in het bestuur; t.w. de heer J. Daverveld die het secretariaat overneemt. De heer M. van der Putten, als nieuwe ledenadministrateur. De heer W. van Wel die t.z.t. een besluit neemt voor het aannemen van een vaste functie. En de heer J. van de Burg, die dit schriftelijk bekend heeft gemaakt, en zijn medewerking gaat verlenen aan de Atlas. Alle aanwezigen gingen akkoord met de benoeming van de vier nieuwe bestuursleden. In de sectie 'Evenementen' gaan zitting nemen mw. A.A.M. Berris, de heer J.E.M, van de Burg en de heer J. Moelaert. In de kascommissie is de heer Den Bieman aftredend. Door het bestuur zal een nieuwe kandidaat worden aangezocht. Contactpersonen gezocht De voorzitter brengt de oproep die staat afgedrukt in de Nieuwsbrief van maart even ter sprake en vraagt aan de aanwezigen of er gegadigden zijn. Ook schriftelijke reakties zijn welkom. VERSLAG JAARVERGADERING MUSEUM

Ondervoorzitterschap van de heerVan Wezel wordt de jaarvergadering van het museum afgewerkt. In zijn openingswoord dankt hij alle aanwezigen voor het toegekende ere-

lidmaatschap van de vereniging, dat hij zeer speciaal op prijs stelt. Zoals aan velen van U bekend is bestaat het museum 5 jaar en dat willen wij op eenvoudige wijze vieren met een receptie. Het museum is vanaf de grond af geheel opgebouwd. De huurprijs was hoog, maar dankzij de gemeente West Maas en Waal is dat probleem opgelost en zijn wij uit die rode cijfers gekomen. Vele banken en de 'Club van Honderd' hebben een financiĂŤle fundering gelegd waarop wij met ons museum kunnen verder werken. Dankzij de vele vrijwilligers en geen verloop in het bestuur is 1992 voor het museum een goed jaargeweest. Dan maakte de voorzitter kenbaar dat er plannen zijn ontworpen om aan de achterzijde van het gebouw een lift aan te brengen voor rolstoelgebruikers. In de komende tijd zullen verschillende instellingen en subsidianten worden aangeschreven om het plan te kunnen uitvoeren. Voorzitter Van Wezel nodigde de aanwezigen uit om in de komende maanden het museum te bezoeken, en zij die door het museumbestuurzijn uitgenodigd hoopt hij op 7 mei te zien. Bij de rondvraag kwam aan de orde de verschillende mogelijkheden die er momenteel zijn om de lift op korte termijn gerealiseerd te zien. De heer Dekkers vroeg meer informatie over een folder die huis aan huis was bezorgd aangaande een foto-geschiedenisboek dat in het najaar uitkomt. De voorzitter kon een tevreden antwoord niet geven, daar er geen informatie over het boek bij het secretariaat was binnengekomen. Wel bekend is, dat in de Nieuwsbrief van juni, op verzoek van de auteur, een persbericht wordt gepubliceerd. De gemeentelijke monumentencommissie van Druten zal gaan verdwijnen, aldus de heer Dekkers. Het zal zeer waarschijnlijk gebeuren na de verkiezingen. Het opheffen is nadelig, de bevolking kan dan niet meer mee beslissen. 'Wat een verarming van onze cultuur betekent', aldus de voorzitter. De heer Kamerman maakt aan de aanwezigen kenbaar, dat de collectie bidprentjes ruim de 10.000 is gepasseerd en mede daarom vraagt en zoekt hij medewerkers die hem willen helpen de collectie beter toegankelijk te maken via het inbrengen in een computer. Na iedereen de gelegenheid te hebben gegeven om gebruik te kunnen maken van de rondvraag is overgegaan tot sluiting.

Per 31 december 1992 noteerden wij in het:

Verenigingsbestuur: J.L.C. Alkemade, voorzitter Ewijk J.A. van Gelder, vice-voorzitter Bergharen W.M.G. Arts, secretaris Wijchen J.A. Jansen, penningmeester Wijchen mw. W.M. Berris-Visschers, Wijchen mw. G.Y.M. Derks-Klabbers, Druten G.W. van Gelder, Ben. Leeuwen mw. F.J. van Oijen, (tot juli 1992) Druten G.A.A. Rooijakkers, Overasselt WJ. van Sommeren, Ben. Leeuwen C. Visser, Druten J.P. van Wezel, Alphen Dagelijks Bestuur: J.L.C. Alkemade, W.M.G. Arts, mw. W.M. Berris-Visschers, J.A. Jansen, W.J. van Sommeren, C. Visser, J.P. van Wezel. Stichtingsbestuur Streekhistorisch museum: J.P. van Wezel, voorzitter, Alphen C. Visser, secretaris, Druten mw. W.M. Berris-Visschers, penningmeester, Wijchen J.G.W.R. Dekkers, Druten J.P.M, van Dinter, Dreumel mw. Th. van Elferen, Maasbommel G.W. van Gelder, Ben. Leeuwen W.M. van Ooyen, Wamel G.A.A. Rooijakkers, Overasselt W.J. van Sommeren, Ben. Leeuwen A. Strasek, Wamel J.R. Visker, Beuningen mw. E. van Welie-Sas, Dreumel mw. J. van de Wert-van der Weerden, Alphen Stichtingsbestuur 'Vrienden van het Streekhistorisch museum': A.J.M. Sengers, voorzitter, Ben.Leeuwen Mr. W.M. Bunnik, secretaris, Ben.Leeuwen J.P. van Wezel, penningmeester, Alphen C. Visser, lid, Druten

Secretariaten: Vereniging: (Nieuw) Postbus 343 6600 AH Wijchen tel.: 08894-18987

Museum Heuvel 107 6651 DC Druten Tel.: 08870-17282

Aktiviteiten van de vereniging De aktiviteiten van de vereniging nemen JAARVERSLAG 1992 HISTORISCHE VERENIGING TWEESTROMENLAND

gestaag toe welke hoofdzakelijk in het Streekdocumentatiecentrum in Wijchen en in het Streekhistorisch Museum in Maasbommel plaatsvinden.

Redactiecommissie Terugkijkende op het verenigingsjaar 1992 ontdekken wij dat het jaar enkele mooie en grote momenten heeft gekend. Een grote tegenslag binnen onze vereniging was het tragische afscheid van ons medebestuurslid mw. Cis van Oijen. Het komt als iets onwaarschijnlijk bij je over. Gewoon ongeloofwaardig. Haar opgewekte, meelevende, belangstellende en behulpzame kracht moeten wij voor altijd missen.

Bestuur In 1992 zijn twee periodiek aftredende bestuursleden tijdens de jaarvergadering (Algemene Ledenvergadering) bij acclamatie herkozen t.w. de heren G.A.A. Rooijakkers en J.P.

van Wezel. Het Dagelijks Bestuur kwam zes maal in vergadering bijeen en het Algemeen Bestuur in totaal zeven maal. In 1992 is er een bijeenkomst geweest van de leden van het Dagelijks Bestuur en vier aspirantbestuursleden. De vier kandidaten willen na een proeftijd van ongeveer 6 maanden een beslissing nemen om daadwerkelijk te gaan functioneren. De aanstelling van de vier aspirantleden zal tijdens de Algemene Ledenvergadering in 1993 plaatsvinden. Ledenvergadering De Algemene Ledenvergadering is gehouden op 15 april 1992 in cafĂŠ 'De Tolbrug' in Bergharen. Een verslag van deze vergadering is gepubliceerd in de Nieuwsbrief van juni 1992 in tijdschrift nr. 72 en is tijdens de ledenvergadering van 1993 aan de leden uitgereikt. Ledental In augustus 1992 is het ledensecretariaat door de heer Martin van der Putten overgenomen na het overlijden van ons medebestuurslid mw. Cis van Oijen. Het oude kaartenbestand is in een computerprogramma overgezet dat op verschillende manieren kan worden geraadpleegd. Op 31 december 1992 telde de vereniging 826 leden. De vereniging heeft met 18 andere verenigingen, verspreid door het land, een ruilabonnement.

Het nieuwe redactieteam heeft in 1992 weer vier tijdschriften uitgebracht met een verscheidenheid aan artikelen. De meeste artikelen zijn door de redactieleden bijeengebracht en tevens benaderden zij andere auteurs. De redactie komt vier maal per jaar voor overleg bijelkaar, terwijl de redactiesecretaris het contact onderhoudt tussen verenigingsecretaris en drukker. In 1992 heeft de heer Ton Tielen zijn medewerking beĂŤindigd, wij danken hem voor zijn medewerking die hij vele jaren aan ons tijdschrift heeft gegeven. Bibliografie/Tweestromenlandreeks Tijdens de jaarvergadering van 1992 heeft voorzitter de heer Alkemade een voorlopige uitdraai van onze bibliografie gepresenteerd. Inmiddels is het boekwerk geheel klaar voor een laatste correctie die in mei 1993 kan worden afgerond. De bibliografie wordt in de Tweestromenlandreeks' onder nr. 13 uitgebracht. Als nr. 14 in deze reeks wordt het Boek 'Van Vamele tot Wamel' opgenomen, dat in mei 1993 uitkomt. (Bestellingen zijn mogelijk, zie informatie in tijdschrift nr. 75). Kadastrale Atlas Alhoewel dit project geen deel uitmaakt van een werkgroep van de vereniging, wordt er vanuit de vereniging medegewerkt in de vorm van het beschikbaar stellen van de ruimten in het Streekdocumentatiecentrum. Tweemaandelijks is er een bijeenkomst en de resultaten zijn momenteel zover dat de plaats Batenburg de primeur zal krijgen van het eerste exemplaar van de in boekvorm uit te geven kaarten door de Stichting Kadastrale Atlas Gelderland.

Streekdocumentatiecentrum De aktiviteiten vanuit de secties en werkgroepen van de vereniging t.w. Maas en Waals Geslachten, Topografisch Historische Atlas, Streekdracht en Mode, Bibliotheekvan de vereniging, Documenteren van boeken en tijdschriften en het beheren van de Bidprentjescollectie vinden allemaal hun onderkomen in het Streekdocumentatiecentrum in Wijchen. De Beheerscommissie draagt zorg voor indeling, onderhoud en toegankelijkheid. De

ontwikkelde aktiviteiten waren goed voor een bezoekersaantal van 604 personen. De sterke stijging over 1992 is mede veroorzaakt door de genealogische dag en de vrijdagavond-openstelling die beide door de werkgroep Maas en Waalse Geslachten zijn gerealiseerd. In april 1992 is een verzoek ingediend bij de gemeente Wijchen om in aanmerking te komen voor een extra ruimte in de directe nabijheid van het Streekdocumentatiecentrum. De oppervlakte kan worden uitgebreid met 18 m2 die dan door de werkgroep Streekdracht en Mode voor opberging en het verrichten van werkzaamheden wordt benut. De ruimten binnen het huidige onderkomen krijgen een andere indeling zodat de opstelling van tafels en stoelen voor de bezoekers optimaal zullen zijn. Het aantal kasten zal met 4 worden vergroot. Documentatie Het woord 'documentatie' is het verschaffen van bewijsstukken uit tijdschriften, boeken e.d. die voor de vereniging het bewijsmateriaal moet zijn voor en over de geschiedenis van het Land van Maas en Waal. Het gevonden materiaal wordt opgeslagen in het Streekdocumentatiecentrum en het wordt toegankelijk gemaakt door het werk van de 'documentalist'. De Hist. Ver. Tweestromenland heeft momenteel een documentaliste die alles moet verwerken. Alleen is dat een zeer zware taak, zij wordt bijgestaan door een aktief medewerker die alle kranteartikelen documenteert en opbergt. Een andere vorm van documenteren is het bijhouden en opbergen van de collectie bidprentjes die inmiddels de 7.000 royaal is gepasseerd. De aanbiedingen van bidprentjes, zowel origineel als in copievorm, is groot. De medewerkersvan het documentatiecentrum willen hierbij aan de leden en vrienden van Tweestromenland verzoeken hun collectie bidprentjes beschikbaar te willen stellen voor het documentatiecentrum. Originele prentjes zijn van harte welkom, maar wij zeer tevreden met copieĂŤn van Uw collectie. Wij verzamelen de gegevens voor genealogisch onderzoek. Voor genealogen (stamboomonderzoekers) zijn de gegevens van geboorte/echtgenoot/overlijden/woonplaats van onschatbare waarde. De noodzaak van documenteren werd natuurlijk reeds vroeg onderkend. In het verleden werden kaartsystemen aangelegd die opgeborgen werden in bakken en ladenkasten. Nu de vereniging de beschikking heeft over een computer wordt daarvan op grote schaal gebruik van gemaakt. Uit het verslag van de Werkgroep Maas en Waalse Geslachten blijkt

dat daar het documenteren een hoge vlucht heeft genomen. Het boeken- en tijdschriftenbestand zal t.z.t. ook in de computer worden ingevoerd. Topografisch Historische Atlas Ook de Topografisch Historische Atlas is druk bezig de in haar bezit zijnde dia's, foto's en negatieven in de computer in te voeren. Om de computer hiervoor te kunnen gebruiken werd in 1991 begonnen een programma hiervoor te ontwikkelen. In 1992 is definitief met het 'karwei' begonnen. Ook in 1992 is het werk voortgezet aangaande het op foto en dia zetten van allerlei projecten uit ons werkgebied. De in het verslag over 1991 genoemde aankoop van enkele diakasten is nog niet gerealiseerd maar zal nu spoedig plaatsvinden. Zoals in voorgaande jaren heeft de werkgroep in 1992 weer enkele dialezingen gehouden, voornamelijk in bejaardentehuizen. Streekdracht en Mode Bij de werkgroep 'Maas en Waalse Streekdracht en Mode' is het documenteren en registreren van de collectie goed van de grond gekomen er wordt wekelijks aan gewerkt. Er zijn prachtige aanwinsten verkregen, zowel op het gebied van kinderen vrouwenkleding en in iets mindere mate van mannenkleding. In het kader van het 'Deltaplan' (behoud van cultuur in Nederland) is er door het ministerie van WVC een subsidie toegekend voor aanschaf van speciale kasten, zuurvrije dozen e.d. om de collectie verantwoord op te bergen. Mede hierdoor is onze werkruimte nu echt te klein geworden! Een oplossing hiervoor zal gevonden moeten worden in een positieve beslissing van de gemeente Wijchen voor extra ruimte bij het Streekdocumentatiecentrum. In 1992 was Nederland het middelpunt van de Internationale Kantklosorganisatie; door ons museum is daaraan, middels een kleine expositie van vooral de kanten mutsen van onze Streekdracht en kanten accessoires, medewerking verleend. De werkgroep heeft speciale dagen, die door de Nederlandse Kostuumvereniging werden georganiseerd, bezocht. Ook een werkbezoek aan het Drents museum in Assen stond op het programma. Het onderzoeksproject naar boven- en onderkleding in ons werkgebied verloopt moeizaam. Dit kost veel tijd en er is niet voldoende menskracht. Twee medewerksters hebben in het afgelopen jaar de cursus 'Behoud en Beheer' van

het G.O.C, gevolgd. De werkgroep is aktief in het Streekhistorische Museum Tweestromenland in Maasbommel, daar wordt de inrichting van het textielzaaltje, de bovengang en de kleding van verschillende 'poppen' in ons museum door hen verzorgd. Evenals in het voorgaande jaar heeft de werkgroep enkele shows in streekdracht gehouden. De reacties hierop zijn enthousiast. Tentoonstellingscommissie Sinds de oprichting van het museum in 1987 vinden de activiteiten van de tentoonstellingscommissie voornamelijk daar plaats. In het verslag van het museum verneemt U de werkzaamheden die de werkgroep heeft gedaan, er is daar geëxposeerd: - Collectie Spits, tot half april. - Schilderijen van leden van het Paulusgilde, tot eind maart. - Oude dorpsschool en oud speelgoed, tot medio december. - Oude Ansichten uit de streek, vanaf half december. Op 7 mei a.s. wordt, t.g.v. het eerste lustrum van het museum, een expositie over de steenfabriek Dericks & Geldens te Druten geopend.

Boekentafel Met de Boekentafel is de vereniging weer bij enkele evenementen present geweest. - Genealogische dag te Wijchen 4 april. - Kasteelfeesten Wijchen 28 mei. - Braderie Boven-Leeuwen 21 juni. - Parkmarkt Wamel 16 augustus. - Braderie Weurt 6 september. Bij deze gelegenheden worden boeken, foto's, tijdschriften en kwartierstaten verkocht. Er worden folders uitgereikt van zowel het museum als vereniging, en er wordt getracht nieuwe leden te werven. Deze aktiviteiten zullen in 1993 worden voortgezet. Literatuur In gezamenlijk overleg besluiten de medewerkers van deze cie welke boeken en tijdschriften worden aangekocht/ruilabonnement aangegaan voor de bibliotheek van de vereniging. In ons tijdschrift wordt periodiek de rubriek 'Literatuur Signalement' gepubliceerd waarin zijn opgenomen boekwerken, tijdschriften, kranteartikelen en eventueel lezingen die betrekking hebben op ons werkgebied. Over 1992 is het boekenbezit weer uitgebreid met 27 exemplaren, waarmee het

totaal op 1239 exemplaren komt. Het wordt zeer op prijs gesteld dat vele leden en nietleden boeken aanbieden voor de verenigingsbibliotheek, waarvoor onze dank. Evenementencommissie In het spoor van de 'Via Romana' bezochten

85 deelnemers de twee Duitse steden Kalkar en Xanten. In Kalkar is een bezoek gebracht aan de Nicolaikirche met haar beroemde kunstschatten. Omstreeks half 12 betraden wij de historische grond van Xanten en bezochten aldaar het Regionaalmuseum, de bekende Dom kreeg de aandacht die zij verdient. Tot slot van de dag werd een bezoek gebracht aan het archeologisch park waar Xanten zo trots op is, het zij haar gegund.

Maas en Waalse Geslachten Als trouwe lezer van ons tijdschrift heeft U ongetwijfeld opgemerkt dat de werkgroep in het afgelopen jaar zeer aktief is geweest. Met een record aantal van ruim 280 bezoekers is de zesde 2-jaarlijkse genealogische contactdag van 4 april een mooi resultaat. De bezoekers hadden de kans om nu in totaal ruim 55.000 fiches van Doop,-Trouw-en Begraaf inschrijvingen te raadplegen. In een korte maar treffende bewoordingen wist dr. J.J.M. Franssen, burgemeester van Wijchen, tijdens de door hem verrichtte officiële opening, de aandachtige en geïnteresseerde bezoeker voor zich te winnen. Zijn belangstelling voor de vereniging in haar geheel en de werkgroepen en gastmedewerkers in het bijzonder was zeer groot. De belangstelling voor de computer met al zijn mogelijkheden genoot ontzag bij de vele bezoekers. Deze dag is geslaagd voor de organiserende werkgroep met assistentie van de andere medewerkers zoals de 'Atlas', 'Boekentafel', 'Streekdracht en Mode', 'Documentatie-centrum' en 'Bidprentjes'. De vele positieve resultaten die de organisatie heeft mogen behalen zijn een aanwijzing dat zulke contactdagen nuttig zijn en derhalve moeten blijven bestaan met nog meer inzet vanuit de vereniging. Medewerker de heer W. van Rossum uit Nijmegen bracht in een uitvoerig artikel het 121/2 jaar bestaan van de werkgroep onder de aandacht van de lezers. Op 14 juli j.l. was het 'Quatorze juillet' voor de werkgroep. Alzo terug kijkende heeft de werkgroep momenteel voor de genealogen gerealiseerd: 324 boekwerken van DTB's inschrijvingen, 50.000 fiches en als topper het boek 'Kwartierstatenboek van Maas en Waal', dat nog steeds in grote belangstelling staat. Als enige mineur is; de oplage was te klein. Medio 1992 is

gestart met een zeer speciaal computerprogramma waarin alle huwelijken uit de periode 1620-1811 zijn opgenomen. 'Met trots geven wij kennis . . .' (zie tijdschrift nr. 75) dat het werk geheel is gerealiseerd. De resultaten zijn binnen 12 seconden verkrijgbaar via de computer, en alles is rustig na te gaan en uit te zoeken want het werk is in boekvorm verkrijgbaar, uitgebracht in 5 delen (huidige gemeentelijke indeling). Op initiatief van de werkgroep is gestart met een avondopenstelling van het Streekdocumentatiecentrum. Op vrijdag 3 januari 1992 was de eerste avondopenstelling die alle verwachtingen ver overtrof. Het blijkt een schot in de roos te zijn zodat we daar voorlopig mee zullen blijven doorgaan, aldus de Nieuwsbrief van maart 1992 in tijdschrift nr. 71. Om de beginnende genealoog meer wegwijs te maken in het bos van archieven, oude boeken en akten van de Burgerlijke Stand, is in 1992 in samenwerking met: de Volksuniversiteit Wijchen, met als docente mw. H. Aben-Nederpeld uit Nijmegen, gestart met een cursus genealogie voor beginners. Zowel de docente als de cursisten noemen het project geslaagd. Het was de tweede cursus van mw. Aben die zij in onsstreekdocumentatiecentrum heeft gegeven.

De werkgroep Maas en Waalse Geslachten is volwassen geworden en omdat te vieren wordt er met ingang van het werkseizoen 1992-1993 een nieuw logo in gebruik genomen (met dank aan de heer Fred Marcus) dat gepresenteerd is in tijdschrift nr. 73, blz. 26 door auteur en medewerker de heer W. van Rossum. Het logo is een, als ik het zo mag zeggen (aldus de auteur) nogal geladen afbeelding. Aan de horizon ziet U boerderijen, bosschages en kerktorens. Er naar toe reiken, eindeloos uitgestrekt bijna, de weilanden en akkers langs de (in de historie steeds rechter getrokken) rivierlopen. Deze landschappelijke elementen typeren in hoge mate het Tweestromenlandvan MaasenWaal. De driefiguren op de voorgrond kunnen op velerlei wijzen geduid worden; hun genealogische zin is evident. Voor de Werkgroep betekenen zij verleden, heden, maar vooral toekomst.

Jaarverslag 1992 van het Streekhistorisch Museum Tweestromenland In het jaar 1992 heeft het Museum een voorspoedige ontwikkeling doorgemaakt. Enkele belangrijke punten mogen hier nu reeds genoemd worden: voor het eerst was er een, zij het bescheiden, positief saldo, er werd nieuwe diaprojectie-apparatuur aangekocht, en één van de grote zalen werd gerenoveerd. Bij het begin van het jaar waren er de volgende wisselexposities: - De 'collectie Spits' in de 'Raadzaal'. - Een collectie schilderijen van leden van het Paulusgilde, in de Raadzaal en de bovengang. De vaste exposities zijn: - Een keuze uit het bezit aan streekdracht en textiel van het Museum, in het kleine zaaltje boven en in de bovengang. - Huisraad en gebruiksvoorwerpen in de 'Secretarie' op de bovenverdieping. - Oude ambachten in de grote benedenzaal en in de hal beneden. - Oud boerengereedschap in de kleine zaal beneden en in de benedengang. - Bodemvondsten uit de praehistorie, de oudheid en de middeleeuwen in de 'gevangenis'.

Eind maart werden de geëxposeerde schilderijen weer weggehaald. In de loop van april werd de Collectie Spits opgeborgen en werd een expositie over de oude dorpsschool en van oud speelgoed in de Raadzaal én de bovengang ingericht. Op 3 mei werd deze expositie geopend en werd het schoollokaal door een groepje kinderen 'in gebruik genomen'. Nadien werd deze expositie bezocht door in totaal 19 schoolklassen uit de streek met in totaal 449 kinderen. In december 1992 werd de schoolexpositie vervangen door een expositie van reproducties van oude ansichten en fotokaarten uit een particuliere verzameling. Ca. 150 foto's geven hiermee een beeld van het oude Maas en Waal, met vele nu verdwenen zaken en gebouwen. In augustus kwam een grote aankoop tot stand. Met subsidie van de Provincie en van enkele particuliere fondsen kon nieuwe diaprojectie-apparatuur worden aangekocht. Met deze apparatuur kunnen dia's met overvloeiing worden vertoond. Na deze aankoop

kon worden gestart met het werk aan een

voorjaar werden twee contactavonden voor

nieuw diaklankbeeld, te vertonen in het film-

directieleden en eigenaren van deze bedrij-

zaaltje beneden. Dit nieuwe klankbeeld werd

ven gehouden. Een bescheiden bijdrage aan

op Tweede Kerstdag voor de eerste maal

de financiën wordt geleverd door een 25-tal

vertoond.

donateurs.

In oktober 1992 werd de grote zaal op de

Om het contact met sponsors, donateurs en medewerkers te verstevigen wordt vier maal per jaar een Nieuwsbrief verspreid. Per eind 1992 zijn er reeds negen Nieuwsbrieven uitgekomen. De Nieuwsbrief wordt naar ruim 200 adressen verzonden.

benedenverdieping, de zgn. 'ambachtszaal', gerenoveerd. Het oude plafond, nog uit de tijd

dat het gebouw als raadhuis fungeerde, werd gesloopt zodat de aanwezige balken zichtbaar werden. Ook de verlichting werd geheel vernieuwd. De opstelling van de ambachten werd gewijzigd en enkele ambachten werden

aan de collectie toegevoegd. De benodigde gelden werden geschonken door enkele particuliere fondsen. In 1993 zal ook het kleine zaaltje beneden op dezelfde wijze gerenoveerd worden. Een in 1991 begonnen activiteit werd in 1992 versterkt voortgezet, namelijk het tegen vergoeding vertonen van streekdracht uit het

Het aantal bezoekers was in 1992 ongeveer gelijkaan dat in 1991, namelijk in totaal 2111. Een specificatie luidt als volgt: volwassenen: 854, kinderen: 613 (inclusief de hierboven genoemde 19 schoolklassen), groepen: 494, bezitters van een Museum Jaarkaart: 129, donateurs en sponsors: 21. De meeste bezoekers kwamen in de maanden mei tot en

met augustus.

bezit van het Museum. Deze 'shows' werden viermaal gehouden, o.a. bij jubilea van de

VAN VAMELE TOT WAM E L

verpleeghuizen St. Elisabeth te BenedenLeeuwen en Waelwick te Ewijk. Deze 'shows' hadden veel succes. Voor 1993 werden nu reeds een vijftal shows besproken. In 1992 werd aanzienlijke vooruitgang geboekt met de registratie van de museale inventaris. Daarbij werd assistentie verleend door het Gelders Oudheidkundig Contact te Zutphen. Door een deskundige van deze instelling werd alle aardewerk en glaswerk geïnventariseerd en beschreven. Er zijn nu reeds meer dan 2000 voorwerpen beschreven. Door vele medewerk(st)ers werden allerlei

werkzaamheden verricht die voor een goed functioneren van het Museum noodzakelijk zijn. Daarbij mogen worden genoemd het restaureren van museale voorwerpen, het schoonhouden van het interieur, het inrichten van exposities, het surveyeren op de openingstijden, en het rondleiden van groepen bezoekers. Het aantal bestuursleden bedraagt 14, waarvan 5 in het dagelijks bestuur. Het aantal surveyanten bedraagt 22. Het aantal medewerkers bedraagt in totaal 28. Een belangrijke activiteit is het werven van sponsors. Door de Stichting 'Vrienden van het Streekhistorisch Museum' werd enkele jaren geleden de zgn. 'Club van Honderd' opgericht. Van deze club zijn nu ruim 90 bedrijven lid. Elk van deze bedrijven draagt jaarlijks een bedrag van f 100,- af aan de 'Vrienden'. In het

In de 'Tweestromenlandreeks' is op 20 mei 1993 gepresenteerd het boekwerk 'VAN VAMELE TOT WAM EL'. Het boek breng de historie van het 1100-jarige Wamel onder de aandacht van mensen uit Wamel en andere

geïnteresseerden. Het dorp Wamel herdenkt in 1993 het heugelijke feit dat 1100 jaar geleden de dorpsnaam voor het eerst is vermeld. Het boek telt 300 pagina's met ongeveer 250 afbeeldingen, en een grote uitvouwbare kaart van dorp en polder. Deze éénmalige uitgave van de Stichting Wamel Elfhonderd verschijnt in de Tweestromenlandreeks onder nummer 14, en is te bestellen doorstorting/overschrijvingvan f 45,- per boek, op postgiro nr. 26 220 12 t.n.v. Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen. Portokosten bedragen f 9,bij bestelling te voldoen. Het boek is ook verkrijgbaar aan de balie in het Streekdocumentatiecentrum te Wijchen en in het Streekmuseum Tweestromenland in Maasbommel voor f 45,-.

Reis 1993 Heusden/Waalwijk Op 18 september 1993 gaat onze jaarlijkse reis naar Neusden en Waalwijk. Als eerste bezoeken we Neusden een vestingstadje aan de Maas. Hier krijgen we een rondleiding door het stadje en bezoeken daarna het Gouverneurshuis. Na de lunch stappen we weer in de bus die ons naar Waalwijk brengt het plaatselijke'Schoen-en ledermuseum' bezoeken. Programma 09.30-10.00 uur 10.00-12.00 uur 12.00-13.15 uur 13.20 uur 14.00-16.00 uur 16.00-18.00 uur 18.00 uur

Neusden CafĂŠ-rest. De Gouden Leeuw, 1 x koffie met gebak. Verdeeld in drie groepen rondleiding en bezoek aan 't Gouverneurshuis. Koffietafel in CafĂŠ-rest. De Gouden Leeuw. Vertrek bus naar Waalwijk. Schoen- en Ledermuseum Waalwijk, rondleiding en demonstratie van het oude ambacht. Afhankelijk van de weersomstandigheden, vrij wandelen in centrum Waalwijk, of ?? Vertrek naar huis.

Opstapschema: BUS I:

07.55 08.05 08.15 08.30

uur uur uur uur

BUS II: 07.30 uur 07.35 uur 07.40 uur 07.45 uur 07.55 uur 08.00 uur 08.05 uur 08.15 uur 08.30 uur

Nijmegen naast het station. Weurt, Bushalte van Heemstraweg. Beuningen, R.K. Kerk. Wijchen N.S. Station. Dreumel, R.K. Kerk. Wamel, Heemstraweg/hoek Stationsstraat. Beneden Leeuwen, R.K. Kerk. Boven Leeuwen Bushalte Sportpark. Druten, Bushalte Van Coothstraat/LTS. Afferden, Heemstraweg bushalte de Pas. Deest, Heemstraweg bushalte Sportcafé. Winssen, bushalte Heemstraweg/Leegstraat. N.S. station Wijchen, waar bus l en II samen naar Heusden vertrekken.

De reiskosten te voldoen (vóór 1 september), bedragen f 60,-per persoon. Storten op gironr. 2622012 of Rabobank Wijchen nr. 11 2701 493, t.a.v. de penningmeester Tweestromenland, o.v.v. REIS 1993. Inlichtingen alleen dinsdags i.v.m. aanwezigheid van de reisleiders in 't Documentatiecentrum, tel.: 08894-13012.

AANMELDINGSFORMULIER NAJAARSREIS

op zaterdag 18 september 1993

1. Naam/voornaam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Straat/huisnr.:........................................................................................... Postcode/woonplaats: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opstapplaats: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Naam/voornaam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Straat/huisnr.: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Postcode/woonplaats: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opstapplaats: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inzenden vóór uiterlijk 1 september aan: Evenementencommissie Tweestromenland, Postbus 343, 66OO AH Wijchen. 12

BALGOY EN KEENT. H. Johannes de Doper. De huidige kerk in de parochie Balgoy, waarbij vroeger ook het dorpje

Keent behoorde, is gebouwd in de jaren 1913-1914. Op 29 maart 1914 is de kerk ingezegend waarna bouwpastoor Marlens de eerste H. Mis heeft gecelebreerd. Driejaar later namelijk op 8 augustus 1917 heeft Mgr. A.F. Diepen de plechtige consecratie verricht. De nieuwe kerk is een ontwerp van de Tilburgse architect Jan van der Valk en de aannemer was M. Smeets uit St. Oedenrode, voor een bedrag van ƒ58.315,-. Als gevolg van de M aas-kanalisatie in 1934 zijn de parochianen uit Keent van de moederkerk afgescheurd. De definitieve afscheiding heeft in 1943 plaatsgevonden. In september 1989 is op feestelijke wijze het 75-jarig bestaan van de parochiekerk gevierd.

SfoATEJIBüRG BATENBURG. H. Victor. Statig verheft de kerk van Batenburg zich boven het oude stadje. Deze mooie kerk is naar een ontwerp van architect C. van Dijk in Neogotische stijl in de jaren 1873-1874 gebouwd. Pastoor Wilhelmus van Geijn heeft de nieuwbouw, waarvan de kosten waren begroot op ƒ 55.000,- kunnen bekostigen dankzij grote geldelijke steun van de familie Steeg uit Batenburg. De kerk heeft een driebeukig, basilicaal schip van vijf traveeën en een |J" VICTOR. koorpartij bestaande uit een travee met 5/8 sluiting. Inwendig heeft deze kerk een prachtige gewelvenconstructie uitgevoerd in schoonmetselwerk. De kerken van Batenburg, Maasbommel en Wamel zijn alle door architect van Dijk ontworpen. De kerk van Dreumel is van architect Van Tulder waarbij C. van Dijk bouwkundig opzichter was . Voor de prachtige gewelvenconstructie die in deze vier genoemde kerken is toegepast is gebruik gemaakt van een door architect Van Tulder ontwikkelde constructie die hij voor het eerst met C. van Dijk heeft uitgeprobeerd in de

Gewelvenconstructie in de Harense kerk zoals deze in 1868 zijn uitgevoerd in schoonmetselwerk. Opn, fotocol. W.M. G. Arts, Wijchen. 17

parochiekerk (1867-1868) in het Brabantse dorpje Haren bij Megen (zie bijg. foto). In de eerstvolgende serie uitgaven van Tweestromenland wordt door auteur en redactie uitvoerig

aandacht besteed aan de kerken van Van Tulder en Van Dijk. BERGHAREN. H. Anna. Het logo laat het bouwplan zien van de Genadekapel die in een gewijzigde vorm in 1947 is gebouwd op de Molenberg. De molenwieken symboliseren de historie die het dorp kent. De Genadekapel is een ontwerp van de architecten Van Oerle en Schramma. Het is een zeshoekig bouwwerk in de Romaanse stijl met drie arcadebogen. De kosten, compleet met twee kaarsen kappeletjes, bedroegen/25.000,-. Daar er een z.g. Bouwfonds was gevormd waren de eerste ƒ 20.000, al voorhanden.

BEUNINGEN. H. Cornelis. De huidige kerk vervangt een waterstaatskerk die in 1846 was gebouwd. In 1900 kreeg architect C. Franssen de opdracht een nieuwe kerk te ontwerpen waarvan de bouwkosten op ƒ 40.000,- werden beraamd. Aannemer C. Mestrum uit Venlo begon spoedig met de nieuwbouwvan de kerk (is middenschip en priesterkoor); de oude toren werd ommanteld. Het gehele bouwwerk is een driebeukig basilikaal schip van vijf traveeën met rechtgesloten zijbeuken en een koortravee met 5/8 sluiting. Ter hoogte van de 4e en 5e schiptravee is een klein angelustorentje aangebracht. De consecratie heeft in 1901 plaatsgevonden.

B t •rif'ftiiT

hnAciAonDon

DEEST. H. Maagd Maria Onbevlekt Ontvangen. Het logo geeft een beeld van de parochiekerk die in 1858 is gebouwd.De plechtige inzegening heeft op 31 oktober 1860 plaatsgevonden. Oorspronkelijk waren er drie altaren opgesteld en het bezat een zeer goed orgel. In 1879 is de kerk vergroot tot een kruiskerk. Tijdens de 2e wereldoorlog is de kerk door een vliegende bom getroffen, waarbij grote schade is ontstaan, doch de diensten vonden wel doorgang. Naar men zegt is er bij de vernieling een handje geholpen om de schade groter te doen lijken, zodat er eerder een nieuwe, grotere kerk gebouwd kon worden. In de jaren 19541955 is het gebouw geheel gesloopt.

DREUMEL. H. Barbara. Deze zeer prachtige kerk siert de omgeving van het dorp. Architect Van Tulder heeft met medewerking van bouwopzichter C. van Dijk, een in neogotische stijl uitgevoerd indrukwekkende kerk gebouwd. In 1868 is met de bouw begonnen, die in eerste instantie de bouw van het koor met dwarspand en een travee van het middenschip zou beslaan. In 1869 nam het kerkbestuur het besluit tot de bouw van de gehele kerk, zoals deze was ontworpen, doch met uitzondering van de bovenbouw en spits van de toren. Het heeft nadien nog enkele jaren geduurd voordat Mgr. Godschalk in 1882 over kon gaan tot consecratie. Onder leiding van pastoor Petrus Karsmakers is in 1925 de bovenbouw van de toren inclusief de spits gerealiseerd. Door oorlogshandelingen heeft de kerk grote schade ondervonden welke nadien is hersteld.

DRUTEN. H. Ewalden. In 1874 gaf bouwpastoor Jacobus Crouwels aan architect Cuypers de opdracht voor het vervaardigen van tekeningen en bestek voor de bouw van de huidige kerk. Op 23 maart 1876 was de aanbesteding; het werk is gegund aan aannemer De Bont uit Dreumel. Van de eerste steenlegging is bekend, dat deze op 3 juni heeft plaatsgevonden, in de hoofdpilaar aan de kant van St. Jozeph, door de pastoor gedaan. In november 1876 is de kerk officieel in gebruik genomen. De totale kosten, inclusief sloop van de oude kerk, bedroegen met fundering en weerhaan ƒ 129.402,381/1 De kerk heeft een forse toren met hoge spits voorzien van vier hoektorentjes. Uitwendig wordt het gebouw beheerst door een serie topgevels van de zijbeuken en zijkoren.

EWIJK. H. Antonius van Padua en St. Jan de Doper. In 1912 wilde de toenmalige pastoor van Ewijk, L J. Reniers, een kerk bouwen die beter beantwoordde aan de liturgische voorschriften. Onverwacht kreeg het parochiebestuur de mogelijkheid om een perceel land aan te kopen, voor ƒ 2.930,-, waarop de kerk gebouwd is. Op 18 april 1916 ontving het kerkbestuur de bisschoppelijke goedkeuring en op 25 juli werd de bouw gegund twee firma's Thunnissen en Van Sambeek uit Nijmegen voor de som van ƒ 62.266,-. Het gebouw bestaat uit een driebeukig pseudo-basilicaal schip, met een buiten de zijbeuken uitspringend dwarspand. Bij de samenkomst van de vier daken is een klein achtzijdig open klokketorentje gebouwd. Op het oorspronkelijke plan is een toren ingetekend die ook op het logo is aangebracht, doch in werkelijkheid ontbreekt die. EN LEUR. H. Judocus. Ë2LEUR HERNEN De door P.Th. Stornebrink ontworpen kerk is gebouwd in Neoromaanse stijl naar een kruisvormig grondplan. Aan de buitenzijde zijn een aantal vormelementen en versieringsmotieven te zien, zoals boogfriezen, spaarvelden, siermetselwerk en venstervormen. De kerk is in 1892 vervaardigd en heeft twee kostbare beelden in haar bezit t.w. Mater Dolorosa en Christus aan de geselkolom, beide uit de 18e eeuw. Mgr. Van de Ven heeft op 17 juli 1893 de kerk ingewijd. In het weekeinde van 25 juni 1993 is het eerste eeuwfeest gevierd van de inmiddels op de rijksmonumentenlijst geplaatste kerk. HEUMEN. St. Georgius. Gezien de sterke toename van het aantal parochianen is in Heumen in 1881 een nieuwe eenbeukige kruiskerk van vijf traveeën met een 5/1 Odegesloten koor met toren gebouwd. De kerk is ontworpen door architect C. van Dijk, naar voorbeeld van de kerk uit het Brabantse Mill. Oude foto's getuigen van een zeer prachtig gebouw met stucgewelven dat werd gebouwd door aannemer A. Snijders uit Drunen. Door oorlogsgeweld is de kerk op 9 september 1944 gedeeltelijk verwoest. De schade was echter gering, maar op last van de geallieerde autoriteiten is

overgegaan tot sloop. Andere bronnen vermelden dat de kerk 'door een ongeluk met vuur' werd verwoest, slechts de toren bleef overeind. De kerk zou wel te herstellen zijn geweest, maar op last van de geallieerden zijn de resten gesloopt.

HORSSEN. H. Antonius abt. De eerste bouwplannen waren van 1893 toen pastoor Vermeulen aan architect P.J.H. Cuypers verzocht een plan temaken voor nieuwbouw. Het ontworpen plan is toen niet uitgevoerd. Een blikseminslag in de toren van de bestaande kerk is waarschijnlijk van beslissende invloed geweest om over te gaan naar nieuwbouw. Aan architect C. Franssen is een nieuwe opdracht geven voor een bouwplan. Schijnbaar waren de plaatselijke problemen zeer groot, want het heeft nog HArtToniÜ3'AE>T. tot 1905 geduurd voordat met de aanvang is begonnen. Op 26 mei 1905 is de eerste steen gelegd, op 20 juni 1906 is de kerk op plechtige wijze geconsacreerd. De kerk is gebouwd in Neogotische stijl met een driebeukig schip, gevolgd door een pseudotransept dat minimaal buiten het middenschip gedeelte uitspringt. De 23 meter hoge toren is gebouwd in vier geledingen met ingesnoerde spits.

HOR55EI1-.

LEEUWEN BENEDEN. H. Willibrordus. Aan de Zandstraal staat de parochiekerk in Neoromaansestijl, gebouwd naar een ontwerp van architect C. Franssen in de jaren 1898-1900. Volgens het logo is de kerk toegewijd aan de H. Willibrordus, doch heden is de H. Alphonsus de Liguori de kerkpatroon. Pastoor M.A. van Weert is de persoon geweest die zich geheel voor de nieuwbouw heeft ingezet. Een ingestelde commissie bracht in drie dagen ruim ƒ 50.000,- bijeen en bovendien werd de bouwgrond geschonken. Na de aanbesteding is de bouw gegund aan de Amsterdamse aannemer F. Raaij makers. De kerk met haar koepeltoren is de enige in haar soort in het Land van Maas en Waal. Het gebouw is een driebeukig kruisbasiliek met een schip volgens het alternerend stelsel en een in plattegrond 5/10 koor met omgang. De totale lengte is 53 meter en de breedte is 24 meter. UWÊH P O V E n LEEUWEN BOVEN. H. Wilibrordus. Architect Wolter te Riele ontving van bouwpastoor Schoenmakers en kerkbestuur het verzoek een nieuwe kerk te ontwerpen. In september 1916 is de bouw aanbesteed; het werk is gegund aan aannemer Marinus van Heek uit Leeuwen voor de prijs van ƒ 108.650,-. De bouw kende als zodanig geen problemen, zodat op 29 april 1918 de kerk is geconsacreerd. Enkele jaren later (in 1929) ontdekten zowel de pastoor als kerkbestuur ernstige gebreken, waarna een gedeelte van de toren ongeveer 9 meter is verlaagd. Het kerkbestuur begon een procedure tegen de aannemers en architect en gezamenlijk moesten zij in totaal aan het kerkbestuur een bedrag betalen van ƒ 29.244,38. MAASBOMMEL. H. Lambertus. In hetjaar 1868 is in Maasbommel begonnen metde voorbereidingen voor de bouwvan een nieuwe kerk. H et gebouw is een ontwerp van Cornelis van Dijk die opzichter en aannemer is geweest bij kerken van zowel architect Ch. Weber als H. van Tulder. Schijnbaar was de toenmalige pastoor zo enthousiast van de kerk in Haren, waar hij mede heeft geassisteerd bij de eerste steenlegging, dat hij Van Dijk heeft verzocht een ontwerp te maken voor de kerk in Maasbommel. De kerk, een Neogotische basiliek met toren, bestaat uit een driebeukig, basilicaal schip dat in vijf traveeën is opgebouwd. Het priesterkoor bestaat

uit een smallere koortravee met een 5/8 sluiting. De torens van de kerken van Batenburg, Dreumel en Maasbommel zijn opgetrokken in vier geledingen, alleen de toren in Maasbommel heeft topgevels met een trapsgewijs opklimmend fries (zie ook de beschrijvingen bij Batenburg, Dreumel en Wamel). MALDEN. H. Antonius abt.

De eerste tufstenen kerk van Malden is zeer oud en behoorde aan de katholieken tot 1609. Daarna kwam de kerk tengevolge van de Reformatie in handen van de hervormden. In 1732 was het een ruïne met een bouwvallige toren. Wat er nog van over was, kwam in 1798 weer in bezit van de katholieken. Voor een groot bedrag in die jaren, t.w. ƒ 1.600,-, is _____ alles grondig hersteld. Lj^TNiT-Xixiii jo In 1836 is het eenbeukige tufstenen schip vervangen door een nieuw en : ADT vee^ breder waterstaatsschip. In 1866 onderging de toren enkele verbete**—————-»»Dl ringen en zijn er twee luidklokken aangebracht. Het steeds groter wordende aantal gelovigen noodzaakte de pastoor en kerkbestuur om nogmaals een uitbreiding te ondernemen, welke in 1883 is gedaan met de aanbouw van twee zijbeuken. In 1903-1904 onderging de kerk een grote opknapbeurt doch de ruimte bleef te klein. In 1961 is overgegaan tot sloop van deze middeleeuwse tufstenen kerk. NEDERASSELT. H. Antonius abt. Nadat P.C. van Hooff, kapelaan van de gecombineerde parochie Overasselt/Nederasselt tot procurator was benoemd, heeft hij onmiddel-

lijk verschillende voorbereidingen getroffen voor de bouw van een nieuwe kerk te Nederasselt. Spoedig kreeg Van Hooff een bezoek van architect C. Franssen die geheel op eigen initiatief een kerk had getekend. Het plan werd aanvaard en op 8 mei 1890 had de aanbesteding plaats. Het werk werd gegund aan Antoon Jansen uit Beugen voor de som van ƒ 29.900,-. j-| j^-. Van Hooff maakte een geheel eigen kostenraming en kwam op een totaal ilvljü bedrag van ƒ 32.500,-. Mgr. Godschalk gaf meteen op 9 mei zijn toestemming. Op 15 december 1890 werd Nederasselt officieel een eigen zelfstandige parochie. De dag voor kerstmis 1890 is in de nieuwe kerk de eerst H. Mis gecelebreerd. Op kerstdag 1890 ontving Van Hooff van Mgr. Godschalk zijn pastoorsbenoeming en met recht kan Van Hooff de bouwpastoor van Nederasselt worden genoemd. De kerkplattegrond bestaat uit een schip van vier traveeën, geflankeerd door recht gesloten zijbeuken met nissen voor de zijaltaren. De toren is voorzien van een achtkantige spits. Op feestelijke wijze heeft de parochie in 1991 het eerste eeuwfeest rond St. Antonius abt gevierd.

F-TRIK NIFTRIK. H. Damanianus. Op verzoek van pastoor en kerkbestuur is in 1892 begonnen met de bouw van een nieuwe Neoromaanse kerk naar een ontwerp van C. Franssen. De eenbeukige kerk was vier traveeën groot en had een lager koor met een halfronde absis. De toren was gebouwd in vier geledingen en afgedekt met een schilddakspits. Het parochiearchief geeft weinig informatie over de bouw en inrichting. De tweede wereldoorlog is nog geen dag oud wanneer op 10 mei 1940 het Nederlands militaire gezag een bevel uitgeeft om zowel kerk, school, pastorie en enkele huizen/boerderijen op te blazen, wat het einde betekende van deze eenvoudige dorpskerk.

n-Mnmm

De in oudheidkundige opzicht waardevolle luidklok uit 1318 bleef behouden en werd opgeslagen in de boomgaard van Sebertus Uijen Spierings. Ondanks deze voorzorgsmaatregel is de klok opgehaald voor de Duitse oorlogsindustrie; gelukkig is hij als gevolg van zijn grote ouderdom gespaard gebleven. Op 16 november 1945 is de klok in Niftrik teruggekomen en een maand later in de nieuwe toren opgehangen. Omdat de klok vals bleek te zijn als gevolg van een scheuren zijn klepel miste, is opdracht gegeven de klok om te gieten voor een nieuw exemplaar. Onlangs is de luidklok herondekt in het Nationaal Beiaardmuseum in Asten. OVERASSELT. H. Antonius abt. Zowel Overasselt als Nederasselt kregen, respectievelijk in 1891 en 1890,

een nieuwe parochiekerk. De kerk in Overasselt is een ontwerp van architect Carl Weber, zijn begroting bedroeg ƒ 26.300,-. In de praktijk wist architect Weber zijn kerken altijd zeer laag te begroten, maar later blijkt dat de kerk financieel duurder uitvalt tot ergernis en wanhoop van bouwpastoor en kerkbestuur. In Overasselt werd het magische bedrag van ƒ 60.200 behaald. Ondanks de

financiële tegenvaller heeft de parochie er een mooie Neoromaanse driebeukige kruisbasiliek aan over gehouden. Een toren is sterk ingekort, hetgeen een minder fraai aanzien geeft, en de tweede toren is nooit gerealiseerd. In augustus 1891 is de kerk door Mgr. Godschalk geconsacreerd. Ook Overasselt herdacht in

1991 op feestelijke wijze het eerste eeuwfeest van hun kerk. PUIFLIJK. H. Johannes de Doper. Ook de nieuwe kerk van Puiflijk is een ontwerp van architect C. Weber, dat hij in 1866 aan het kerkbestuur heeft aangeboden. Het gebouw is een door een toren gedomineerde driebeukige hallekerk met een schip van vier traveeën en een koortravee met een driezijdige sluiting. De opgestelde begroting liet een bedrag zien van ƒ 20.500,- maar de uiteindelijke bouwkosten bleken ook hier weer hoger uit te komen op een bedrag van ƒ35.652,-. De toren domineert het gebouw omdat zij is opgebouwd in een vierkant in liJWIICM twee geledingen waarop in achthoekige uitvoering de klokkenverdieping is aangebracht, met daaromheen een balustrade. Een zeskantige spits met kruis geeft een apart effect aan deze toren. WAMEL. H. Victor en Gezellen. In 1877 verzocht pastoor A.J. Verhoeven aan architect C. van Dijk een tekening met bestek te maken voor een nieuwe kerk. De bouw is in twee fasen uitgevoerd. Eerst is het koorgedeelte met de dwarsbouw (is kruising) opgebouwd. Daar het bouwterrein geen stevige ondergrond bezat, was het noodzakelijk dit in zijn geheel te verstevigen met palen. Voor het voorste »—i^söi^ lltV*ftLI gedeelte zijn 429 palen ingeheid en in het achterste gedeelte, met toren, ]Jb!Sv£^ zijn 493 palen ingeheid. Begin 1879 was het eerste gedeelte van het grondwerk klaar, zodat met de bouw een begin gemaakt kon worden. De bouw verliep zeer voorspoedig zodat in november 1879 een begin werd gemaakt met het metselen van de gewelven. Op 22 februari 1880 is het voorste gedeelte van de kerk in gebruik genomen. De tweede bouwfase begon met de sloop van de waterstaatskerk. Ook de aanbouw en opbouw van het tweede deel vorderde gestaag en reeds op 5 juli 1881 is het 600 kg. wegende ijzeren kruis op de torenspits geplaatst. In januari 1882 begonnen de voltooiingswerkzaamheden. In de dan volgende

periode 1881-1895 is de kerk in zijn geheel gemeubileerd. De uitvoering is een in Neogotische stijl gebouwde driebeukige kruiskerk met een schip van vier traveeën. Bij de samenkomst (is kruising) van de vier daken is een klein angelustorentje geplaatst. De kerk is vergelijkbaar met de huidige kerk van Dreumel. Als gevolg van een in de nabijheid neergevallen VI is de kerk zwaar beschadigd. De gevolgen waren van dien aard dat besloten werd de kerk te slopen. Alleen de spits heeft men laten springen met dynamiet. Er is overigens sprake van dat nadien meer is gesloopt om zo te trachten een geheel nieuwe kerk te krijgen. WEURT. H. Andreas.

Pastoor Verhees was genoodzaakt wegens de groei van parochie een nieuwe kerk te bouwen, doch de geldelijke middelen ontbraken. Hij wilde eerst een halve, nieuwe kerk bouwen aan de bestaande kerk en daarna de rest afbouwen. Gelukkig kreeg hij de nodige medewerking van parochianen, zodat al zeer spoedig met de bouw gestart kon worden. Architect Franssen maakte een tekening voor de nieuwe kerk, die aansloot aan de bestaande. Het voordeel hiervan was dat er geen noodkerk opgericht diende te worden. In 1895 werd het priesterkoor van de oude kerk afgebroken om plaats te maken voor de bouw van twee traveeën en priesterkoor. Deze eerste uitbreiding is in oktober 1895 klaar gekomen. De voltooiingswerkzaamheden begonnen in januari 1897. Het eindresultaat was een schip met vijf traveeën en priesterkoor dat een nokhoogte had, nog hoger dan de spits van de bestaande toren. Het was een komisch gezicht. De parochie wilde als eigenaar van de toren een nieuwe toren, maar de Heren van de Gedeputeerde Staten van Gelderland alsmede de Raad van Staten verleende geen medewerking. Het verlenen van een subsidie was blijkbaar toch te veel gevraagd. Een sloopvergunning werd wel door de Gedeputeerde Staten verleend, want dat kostte hun immers geen geld. Mgr. W. van de Ven, bisschop van 's-Hertogenbosch verleende op 31 maart 1898 zijn goedkeuring voor de bouw van een nieuwe toren, die door de parochianen betaald moest worden. Op 12 september 1898 is de kerk geconsacreerd. De kerk is een Neogotische basiliek met een vierkante toren met vier geledingen. Op het metselwerk van de toren staat een achthoekig ingesnoerde spits.

VMDl ö-Ambnilöï?

WINSSEN. H. Antonius van Padua. Na een naasting van haast tweehonderd jaar kregen de katholieken van Winssen hun eigen kerk in 1799, tegen betaling van 862 gulden, 4 stuivers en 10 penningen, weer in eigen bezit terug. Na enkele kleine verbeteringen en inrichting voor de katholieke eredienst heeft de kerk haar oorspronkelijke gelovigen weer onderdak kunnen verlenen. In 1840 heeft de fa. F.C. Smits uit het Brabantse Reek een nieuw orgel geplaatst, dat in 1867 een uitbreiding heeft ondergaan in technische jjjf mogelijkheden terwijl het ook een andere opstelling kreeg. De werkzaamheden werden uitgevoerd door plaatselijke orgelmakers, de gebroeders

Gradussen. Het in de loop der jaren sterk stijgende aantal gelovigen noodzaakte pastoor en kerkbestuur de kerk te vergroten. Architect C. Weber ontwierp een in Neoromaanse-gotische stijl driebeukige kruiskerk die tegen de oude toren is aangebouwd. De werkzaamheden zijn gestart in 1860 en was in 1863 voltooid. De toren onderging tegelijkertijd een herstelling en verbetering o.a. door een nieuwe spits te plaatsen. In de jaren 1936-1939, alsmede in 1975-1976, zijn er enkele herstellingswerkzaamheden aan

de toren uitgevoerd. In 1938 moesten kerkbestuur en pastoor beslissen of de kerk werd vergroot of dat er een nieuwe gebouwd werd. Er is gekozen voor nieuwbouw. Het kerkgebouw afgebeeld op het logo is in 1941 gesloopt. De oude tufstenen toren is blijven staan.

WIJCHEN. H. Antonius abt. Het ruim zes eeuwen oude kerkje in Wijchen kwam in 1800 weer in handen van de katholieken. In 1853 ontstond het plan om de kerk uit te breiden en wel als volgt: de oude tufstenen toren moest blijven staan en in een zijwand van de toren zou een nieuwe toegang worden gemaakt naar het nieuw te bouwen schip. De verbouwingswerkzaamheden en het plan zijn van G. Gradussen uit Winssen. Hij ontwierp een Neo klassieke driebeukige hallenkerk, een pseudo-basiliek afgedekt door een massaal werkende ronde kap. De toren onderging een uitbreiding door toevoeging van een geleding. In de bestaande tweede geleding is een nis aangebracht waarin een beeld van St. Antonius Abt is geplaatst. Het was een feestelijke dag voor de Wijchense parochianen toen op 2 oktober 1854 Mgr. J.P. Deppen, hulpbisschop, de kerk kwam inwijden. In 1936 zijn twee zijkoren aan de bestaande kerk aangebouwd, als een uitbreiding voor opvang van het sterk groeiend aantal gelovigen. Geraadpleegde bronnen: Archief van het bisdom 's-Hertogenbosch m.m. v. archivaris dr. J. Peijnenburg. Afferden, herdenkboek bij 100 jr. bestaan van de parochiekerk, doorjohan van Os, uitg. Tweestromenlandreeks nr. 11. De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst, Land van Maas en Waal in kwartier van Nijmegen, uitg. 1982, en Het Rijk van Nijmegen, door A.G. Schulte, uitg. 1986. Van Lunen tot den Teerschendijk, door A. Duijnstee, uitg. 1980. 75 jaar kerkkroniek Balgoy, door W. Verhoeven, uitg. 1989. De Bouw van de Drutense kerk, door M. Bergevoet en J. Dekkers in Kontaktblad nr. 5 en 7, uitg. Tweestromenland 1968-1969. Gemeente Bergharen zoals 't was 1818-1984, doorJ.A. van Gelder, uitg. 1983. Het dorp Haren in historisch perspectief, door W. Arts, uitg. 1987. Heumen, impressies van de laatste honderd jaren, door Ton Tielen in 'Heumen 800 jaar' Tweestromenland nr. 58, 20 VIII 1988. Een eeuwfeest rond St. Antonius Abt, door W. Kuijpers en A. Coppens-Baeten, uitg. 1991. De kerk van Niftrik: een 50-jarig jubileum, door Gijs van Dijk in Tweestromenland nr. 73, uitg. 29 VIII 1992. De kerken van architect C. Franssen in Maas en Waal, door Mgr. H. van Helvoort+, in Tweestromenland nr. 29, 31, 32, 37, 38, en 43. Wijchen, Geschiedenis van zeven seconden, door Hen Camps, uitg. oktober 1956. Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch, door L.H.C. Schutjes, uitg. 1870. De kerken van architecten Van Tulder en Van Dijk, door Mgr. H. van Helvoort-t-, manuscript in archief van het bisdom 's-Hertogenbosch. Een raadsel opgelost, door Hugo van Capelleveen, in Tweestromenland nr. 74, uitg. 18 XII 1992. Genadekapel in Bergharen door J.A. van Gelder, in Hier en Ginder, jrg. 18 nr. 5, mei 1977.

JLNLARCEt) FdOM -3HEE.T 3T WE.ST-.-nElSCAUE APOQOX t mCH TO O-I/Z. MIUE.S

Ã¯

TROOP POSITION ON THE WAAL De tekening hoort bij het artikel van C.PJ. vanKouwen: 'Winteraande Waal'(zie: Tweestromenland nr. 75, blz. 19), die om druktechnische redenen kwam te vervallen.

001775 16

00 1766 17

00 Puiflijk 30-05-1809 __________________

001750 18

OQ 1756 19

CO 1747 20

OO Kernen 01-05-1792 __________________

OQ 1754

OO1727

QQ 1737

pp 1726

OO 1724 "^

OO Afferden 23/25-04-1786 OO Druten 26-02-1786 OO Winssen 31-08-1759 (NG/RK)______ _______(NG)_______ __________________

Geurt Vermeulen ~ Pulfl 'J k "-02-1810 J Afferden 27-06-1872 planter, landbouwer, poldermeester

PetronelJa Mauriks ~ Batenburg 28-08-1797 f Afferden 06-11-1872 landbouwster

Andries Driessen ~ Afferden 27-01-1788 f Afferden 15-12-1877 landbouwer

—^

Elizabeth Vermeulen ~ Afferden 24-03-1788 f Afferden 03-11-1864

OO 1742 ^

_________ ^

OO Druten 21-06-1771 _______ (NG) ________ ~z

willem Libotte ~ E w i j k 23-09-1763 f Winssen 24-11-1839 Undbouwer

OO 1749

CO 1787

OO 1790

~Q—————— ^

OO Neerbosch 09-05-1784 OO Beuningen 06-08-1809 __________________ __________________ ~

Theodora Maria Wouters ~ Ewijk 28-03-1772 t Winssen 14-08-1836 landbouwerse

CO 1753

Joannes Antonius Thoonsen ~ Neerbo.ch 25-06-1801 t Neerbosch 03-08-1865 deurwaarder bij de

s Petronella Melssen ~ Beuningen 08-06-1810 t Neerbosch 16-07-1862 zonder beroep

regtbank te Nijmegen __________00 Bergharen 30-06-1831___________ ___________OO Druten 27-05-1819__________ ___________OO Ewijk 26-06-1804____________ __________OO Beuningen 09-05-1835__________ 4

Jan Vermeulen * Afferden 02-09-1832 T D r u «« 17-10-1888 landbouwer, herbergier

_________________________________00 2

Helena Driessen * Afferden 20-08-1823 t Druten 26-12-1881 zonder beroep

Druten 05-05-1854_________________________________

Peter Vermeulen * D r u t e n 13-07-1859 t Dru'« 22-03-1918

bakk " ______________________________________________________________________00

__________________________________OQ '

Maria Elisabeth Thoonsen * Neerbosch 09-03-1842 t Winssen 10-10-1927 dienstmeid, landbouwster

Ewijk 31-08-1867__________________________________

Petronella Libotte + winssen 13.04-1869 | D r u t e n 29.04.1953

Theodora

zonder beroep E"''il'24.02.1892______________________________________________________

Kwartierstaat Vermeulen, ingediend door René Klomp, St. Annastraat 190-9, 6525 GWNijmegen, tel.: 080- 541069.

Henricus Libotte * winssen 28-05-1808 f Winssen 16-12-1880 landbouwer

Kwartierstaten en artikelen gevraagd De oproep van de redactie een paar nummers geleden heeft al een aantal kwartierstaten opgeleverd. Voor een makkelijke verwerking kunnen indieners van hun kwartierstaat als ze in bezit zijn van het genealogische programma Gens-Data het beste hun data-bestanden per floppy opsturen. Het gaat dan om de plaats-(NAAM.PLT), persoons-(NAAM.PRS) relatie(NAAM.RLT) en opmerkings-(NAAM.OPM) bestanden. Mocht u niet in het bezit zijn van het genealogische programma Gens-Data dan ontvangen wij Uw kwartierstaat graag in getypte vorm. Hiernaast doet de redactie een oproep voor artikelen. We denken hierbij aan verhalen rondom een voorvader, familie, geboortehuis, opmerkelijke vondsten in archieven, etc. . . Ook is de redactie geĂŻnteresseerd in verhalen die betrekking hebben op een bepaalde plaats, tijdvak, plaatselijke gebruiken, beroepen, etc. . .

Het enige criterium is dat Uw verhaal betrekking moet hebben op het gebied van Maas en Waal. U kunt Uw bijdrage opsturen naar Pieter van Bernebeek, Zesakkerlaan 5, 6611 AZ Overasselt.

Oud Maas en Waal in beeld Vanuit onze ledenkring is het verzoek gekomen om bijgaande schoolfoto uit Wamel van 1917 te willen plaatsen in ons tijdschrift. Rechts vooraan in liggende houding is Wim van Haren. Zij die nog meer personen herkennen, kunnen hun reakties zenden aan de redactie of aan de heer G. van Haren, Malderburchstraat 468, 6535 NS Nijmegen.

Johan Jansen

Klokken met een Vredesgebed Ik heb met veel belangstelling in nummer 74 van Tweestromenland het relaas gelezen van de oude klok van Niftrik uit 1318. In de toren van de MĂźnsterkerk van Freiburg hangt een klok met nagenoeg hetzelfde opschrift, namelijk: 'O Koning der Heerlijkheid breng ons Uw vrede'. Deze klok is volgens een brochure van prof.dr. KarlBeckerop 18 juli 1258 gegoten en geldt als de oudste klok van Duitsland. Zou er voor de nagenoeg gelijkluidende tekst een verklaring zijn of zou dit louter op toeval berusten?

Het Streekhistorisch Museum Tweestromenland te Maasbommel is geopend: elke zondag van 14.00-17.00 uur en vanaf 1 mei t/m 30 september elke woensdag en zondag van 14.00-17.00 uur. Telefoon: 08876-2316 Postadres: De Heuvel 107, 6651 DC Druten. Het Streekdocumentatiecentrum Tweestromenland, Kasteellaan 24 te Wijchen is geopend: elke woensdagmiddag van 14.00-17.00 uur, vrijdagsavonds van 18.30 tot 21.00 uur, voorafgaande aan de eerste zaterdag van de maand en elke eerste zaterdag van de maand van 9.30-12.30 uur (dan zij-ingang). In de maanden juli en augustus gesloten. Telefoon: 08894-13012 Postadres: Zwanensingel 259, 6601 GK Wijchen.

PUBLIKATIES uit de TWEESTROMENLANDREEKS ledenprijs

dl dl dl dl dl

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Maas en Waals woordenboek Aan het volk van Nederland Leeuwen en Elisabeth Boldershof Ewijks klooster Stoomtram deel l Schoolstrijd Appeltern Wee den vergetenen (watersnood 1926) Dorp Horssen Stoomtram deel II Kwartierstatenboek Dorp Afferden Bibliografie Tweestromenland Van Vamele tot Wamel (Kosten porto / 9,-) Kosten porto deel 1 t/m 12

uitverkocht f 9,75 f 18,50 r 18,50 f 13,50

nietledenprijs f

9,75

f 25,00 r 25,00 / 15,00

uitverkocht f 9,75 / 9,75 uitverkocht uitverkocht i 30,00 f 35,00 uitverkocht r 35,00 / 35,00 (op korte termijn verkrijgbaar) f 45,00 f 45,00 f

6,00

U kunt alle publikaties van de Tweestromenlandreeks bestellen door overschrijving op postgiro 26 22 012 tnv. Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen. Boeken zijn aan te kopen in het Streekdocumentatiecentrum Tweestromenland te Wijchen en in het Streekhistorisch Museum Tweestromenland in Maasbommel tijdens de openingsuren.

' Streekarchief Bommelerwaardl

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS

17.IX.1993 - verschijnt ten minste vier maal per jaar - NUMMER 77

TWEESTROMENLAND

Drs. C. Visser, Druten W. van Wel, Wamel

Administrateur: P.G. Leussink, Beuningen

Lidmaatschap: Het lidmaatschap geeft recht op toezending van tijdschrift en nieuwsbrief, op deelname aan excursies en tevens korting op de boekhandelsprijs bij uitgaven uit de Tweestromenlandreeks.

Zesakkerlaan 5, 6611 AZ Overasselt, tel.: 08892-2552. Kan een artikel niet in machineschrift worden

Kopij:

Kopij dient getypt (zo mogelijk op floppy-disk met uitdraai in WP 4.2 of 5.1), gedateerd en ondertekend te worden verzonden aan:

Pieter van Bernebeek, redactiesecretaris,

Contributie: De contributie voor 1993 bedraagt ƒ 30,-. Men mag ook meer storten bij wijze van gift, te voldoen door storting op postgiro 2622012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen.

Ledenadministratie: M. van der Putten, Begoniastraat 22, 6658 EB Beneden-Leeuwen, tel: 08879-4336, voor de opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (vóór l december). Secretariaat: Postbus 343, 6600 AH Wijchen, tel.: 08894-18987.

Ereleden: H. van Heiningen, J.P.M, van Os, J. P. van Wezel.

Erevoorzitter: J. P. van Wezel. Bestuur: J.L.C. Alkemade, vz., Ewijk J.A. van Gelder, vice-vz., Bergharen J.P.H. Daverveld, secr., Wijchen J.A. Jansen, penn., Wijchen Mevr. W.M. Berris-Visschers, Wijchen J.E.M, van den Burg, Wamel Mevr. G.Y.M. Derks-Klabbers, Druten G. W. van Gelder, B eneden-Leeuwen M. van der Putten, B eneden-Leeuwen G.A.A. Rooijakkers, Overasselt W.J. van Sommeren, Beneden-Leeuwen

geleverd, dan gaarne in een duidelijk leesbaar handschrift. Afbeeldingen moeten, indien men ze terug wil hebben, aan de achterzijde voorzien zijn van naam, adres en woonplaats van de bruikleengever. Losse nummers tijdschrift: Nrs. 19 t/m 77 voorradig. Per stuk ƒ 7,50 exclusief ƒ 2,50 verzendkosten. Te bestellen door storting op giro 2622012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen.

Inhoud 3

23 27 29 30

W.M.G. Arts en H.J. van Capelleveen: De enige door architect H.J. van Tulder ontworpen kerk in 'Maas en Waal' Gerard Rooijakkers en Pieter van Bernebeek: Een betwiste vacature Kwartierstaat Familie Van Lent Ingezonden Johan Jansen: 100 jaar St. Judocus Nieuwsbrief

Op de voorkant: DeR.K. kerk van Dreumel omstreeks 1917. Zie artikel in dit tijdschrift. Coll. W.H. van Ooijen, Wamel.

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS Redactie: Gij s van Dijk, Pieter van Bernebeek, H ugo van Capelleveen, Jan van Gelder, Kees van Kouwen, Pieter Roelofs.

NUMMER 77

1993/III

W.M.G. Arts, H J. van Capelleveen

De enige door architect H J. van Tulder ontworpen kerk in 'Maas en Waal' In de voorafgaande nummers van Tweestromenland te weten nr. 29, 31, 32, 37, 38, 43 en 50 heeft de redactie aandacht besteed aan enkele kerken die zijn gebouwd in het Land van Maas en Waal en aan de architecten die deze kerken hebben ontworpen. Gepubliceerd zijn alleen de kerken van architect Franssen. De kerken van architect Van Tulder, Van Dijk, Cuypers, Stornebrink en Weber enz. ontbreken nog in deze serie. Als uitgangspunt voor de beschrijving van deze kerken is de ongepubliceerde studie van Mgr. H. van Helvoort(t) over deze kerken gebruikt. Het was al vele jaren een redactionele wens om te komen tot een afronding van deze serie maar verschillende omstandigheden o. a. wisseling van enkele redactieleden, ontbreken van de nodige tijd en kennis heeft de publicatie stilgelegd. Onder verantwoording van de redactie wordt door de bovengenoemde auteurs de serie weer opgestart. Daar de voorkeur uitgaat naar architect Van Tulder en zijn werk beginnen wij met de kerk van Dreumel en nadien komen de kerken van Maasbommel, Batenburg en tot slot Wamel en D eest welke laatste vier zijn ontworpen door architect C. van Dijk. Van Tulder en van Dijk hebben samengewerkt als architect en bouwkundig opzichter. In de kerkontwerpen van architect Van Dijk herkennen wij het werk van architect Van Tulder. PAROCHIE DREUMEL

te verbieden. Alle kerken, kloosters, pasto-

(voorgeschiedenis)

rieĂŤn en kerkelijke goederen zoals landerijen

In de roerige tijd bij de opkomst van de hervorming in de 16e eeuw, is in 1581 bij de bijeenkomst van de Gelderse Landdag het besluit genomen om de openbare uitoefening van de roomsen-katholieke godsdienst

en tiendgelden moesten bestemd worden voor de protestantse godsdienst. Dit besluit was voor de katholieken van Gelderland een grote en gevoelige klap. Er ontstond een grote haat tegen alles wat met het protestan-

tisme te maken had. In 1609 bij het begin van het Twaalfjarig Bestand, is onder sterke druk van de toenmalige overheid de Reformatie met harde hand ingevoerd. De katho-

lieken uit het Land van Maas en Waal waren genoodzaakt om elders, en dat was aan de

(zie foto/afb. nr. 1). Aan het vaak gevaarlijk werk van missionering kwam in 1672, als gevolg van een inval van het Franse leger in ons land, een voorlopig einde. Ons land was in 1672 als gevolg van de oorlogen met Frankrijk, Engeland, Munster en Keulen, en proble-

overzijde van de Maas in de plaatsen vanaf Lith tot Cuijk, hun kinderen te laten dopen en voor de kerk te trouwen. De inwoners van Dreumel zijn voornamelijk naar Lith, Lithoijen en Teeffelen gegaan. In de parochieboeken vinden wij aldaar vanaf 1609 tot 1704 vele dopen en huwelijken ingeschreven

wel gelukkig. En dankbaar maakten zij van de geboden vrijheid gebruik om de genaaste

staan. Ondanks de zeer strenge maatregelen

kerken weer terug te nemen. Helaas duurde

wisten de katholieken zich in het Land van Maas en Waal blijvend te handhaven wat hoofdzakelijk te danken is aan de plaatselijke Brabantse pastoors en de volle inzet van de paters Franciscanen te Megen (1645), de Capucijnen te Velp (1645) en de JezuĂŻeten te Ravenstein (1636). Na de val van de stad 'sHertogenbosch in 1629 waren de paters Franciscanen gedwongen de stad te verlaten en via verschillende omzwervingen kwamen zij in 1645 in het stadje Megen. De toenmalige graaf en pastoor gaven hun toestemming dat de paters zich in Megen konden vestigen. Het graafschap Megen was een souvereine heerlijkheid met godsdienst vrijheid wat door de katholieken uit het Land van Maas en Waal alsook uit de Meijerij als een wonder Gods werd aanvaard. Onder leiding van de Franciscaan pater Bonaventura van der

deze vrijheid te kort voor de vele brave burgers, want in 1674/75 waren de Fransen gedwongen de aftocht te blazen. De overheid die het toen weer voor het zeggen had

Sande werd in Megen een klooster gebouwd, dat de bakermat werd voor de zielzorg in het Land van Maas en Waal. In Dreumel,

Maasbommel, Boven-Leeuwen en Horssen werden speciale missieposten ingericht. In 1646 nam pater Bonaventura de beslissing dat wekelijks in Dreumel bij Adriana Veigh de H. Mis gelezen zou worden. Het werk dat door de paters in het Land van Maas en Waal werd gedaan was niet zonder gevaar. Verkleed als marskramer, boer of werkman gingen zij de dorpen af en verzorgden de katholieken bij de uitvoering van hun godsdienst in het opdragen van de H. Mis, kinderen dopen en huwelijken sluiten. Door de paters is een z.g. pelgrimsaltaar ontworpen dat gemakkelijk vervoerd kon worden en dienst deed voor het opdragen van de H. Mis

men in de binnenlandse politiek wel radeloos, reddeloos en redeloos te noemen. Doch de katholieken ten zuiden van Waal en

Maas waren met deze inval van de Fransen

sloeg nadien ongenadig hard terug tegen de katholieken in de vorm dat de katholieken

hun kerk wederom moesten afstaan en op geldelijk gebied zogen zij de katholieken geheel uit. Zo nam Sweder van den Boetse-

laer, ambtman en dijkgraaf van Maas en Waal (1647-1676) tien priesters gevangen in zijn kasteel te Boven-Leeuwen, die na betaling van een groot geldbedrag hun vrijheid weer verkregen. In de loop der jaren konden de katholieken tegen betalingen van zeer

veel geld meer vrijheid kopen tot voordeel voor de uitoefening van hun godsdienst. De

grote heren in plaatselijke en landelijke gewesten wisten nu waar en hoe zij geld konden verdienen. Onze katholieke voorouders hebben in die moeilijke periode veel voor hun geloof overgehad door diep in de

buidel te tasten. In de kelder van kasteel Doddendaal te Ewijk en in de kastelen in Hernen en Wamel waren mogelijkheden

gemaakt voor de katholieken dat zij aldaar ter kerke konden gaan. Zo heeft pater Augustinus a Gastro van het klooster uit Megen in Ewijk voortreffelijk werk gedaan. De zwaar betaalde godsdienstvrijheid bood in 1706 de mogelijkheid aan de priester Petrus van den Kerckhof om in zijn functie van pastoor de parochie Dreumel te gaan bedienen. FUNCTIONERENDE PASTOORS In 1706 telde Dreumel ongeveer 350 com-

Ajb. 1. EĂŠn van de drie z.g. pelgrimsaltaars, die door de paters Franciscanen zijn gebruikt ColL H.V. Tweestromenland. municanten; dat is het aantal r. k. mensen 1770, blijkens zijn doopinschrijvingen, tot boven de 12 jaar. Het oudste Doop-, Trouw- aan zijn overlijden op 28 juni 1812 zijn boek van Dreumel begint op 16 september pastorale taak uitgevoerd. 1706 met de doopinschrijving van Cornelis Pastoor Gijsbertus Vermeulen is geboren te de zoon van Theodorus Jans en Barbara Dreumel op 30 november 1743, zoon van Alardi. De laatste inschrijving van pastoor Cornelis Vermeulen en Aleijdis Coijmans. van den Kerckhof is gedaan in juni 1719. Vanaf l januari 1720 zijn de inschrijvingen In 1795 toen Staat en Kerk werden gescheidoor een andere priester gedaan. Volgens den vervielen de meeste goederen aan de schriftelijke bronnen bleef pastoor van den protestanten, maar de parochianen van Kerckhof tot 1722 in functie en werd daarna Dreumel dachten daar anders over. Zij opgevolgd door Mathias Nouhuis die zijn braken de oude kerk open en haalden de eerste doop inschreef op 24 april 1722 en luidklok uit de toren die zij een plaats gaven zijn laatste op 31 januari 1762. Voor zeer in hun schuurkerk. In 1798 verkregen alle korte tijd heeft Gerardus Nelissen de paroburgers, dus ook de katholieken, met de chie bestuurd, hij was gedwongen zijn werk aanvaarding van de grondwet meer vrijheid te staken. Doopinschrijvingen van hem zijn van godsdienst. De kerken die voorheen aan vanaf 14 februari t/m 6 mei 1762. Op 27 juli de katholieken behoorden werden voor een 1762 aanvaardde Henricus van Aelst de groot deel terug geworven van de gereforparochie, die hij met volle inzet heeft meerden. In Dreumel lag dat iets anders; in verzorgd. Van Aelst overleed op 22 juli 1770 1751 had pastoor Nouhuis van de adellijke en is opgevolgd door Gijsbertus Vermeulen. familie Van Deelen het plaatselijk bekend Pastoor Vermeulen heeft vanaf 5 september staande 'Huize Loevensteijn' aangekocht

voor ƒ 2.000,-. De paardestal maakte hij tot bedehuis, wat weinig aanzien had. Onder de zorgen van pastoor G. Vermeulen onderging het 'bedehuis' in 1777 een uitbreiding en kreeg het een uiterlijk van een kerk. Pastoor Jacobus van der Heijden (1812-1843) kocht in 1816 'HuizeSpieringshof en op die plaats bouwde hij met het kerkbestuur in 1819 een kerk (z.g. Waterstaatskerk). Bij Koninklijk Besluit van 12 december 1818 nr. 5 is toestemming verleend voor nieuwbouw van kerk en pastorie \OOT ƒ 12.000,-. Bij K.B. van 2 februari 1828 nr. 139 is toestemming verleend van een aflossing van een schuld door de bouw van de nieuwe kerk voor ƒ 3.000,-. Bij een K.B. van 24 maart 1837 nr. 100 is voor herstel van kerk en pastorie toestemming verleend voor ƒ 1.500,-.

Pastoor Van der Heijden heeft tijdens de Franse oorlog (1794-1814) in de winter van 1813-1814 enkele onderduikers verborgen waarvoor hij later in 1839 door koning Willem I is beloond met de benoeming in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Van der Heijden overleed te Dreumel op 16 oktober 1843. Vanaf 1843 tot 1857 heeft de priester Joannes van Oss, geboren te Druten op 23 november 1795, als pastoor en later als pastoordeken zowel de parochie als dekenaat verzorgd. In de leeftijd van 77 jaar is hij op 13 januari 1873 te Megen overleden. Met het herstel van de Bisschoppelijke Hiërarchie in 1853 verkregen de katholieken die vrijheid van godsdienst die wij heden ten dage nog kennen. De parochie Dreumel kwam in 1853 bij het bisdom van 'sHertogenbosch. In 1857 aanvaardde Arnoldus van Stiphout, geboren te Woensel op 14 april 1813, het pastoraat in Dreumel. Van Stiphout werd na zijn priesterwijding in 1837 assistent te Heeswijk, in 1838 kapelaan te Budel tot aan zijn pastoorsbenoeming in Dreumel. In 1866 werd hij deken van het dekenaat Druten, welke functie hij tot 20 maart 1880 heeft verricht. De parochiekerk van Dreumel van

A/b. 2. Grafmonument van pastoor A. van Stiphout Coll. H. V. Tweestromenland, opn. W.M. G. Arts.

1819 voldeed niet meer aan de opvang van het groot aantal parochianen, en het voltallige kerkbestuur besluit in 1867 over te gaan tot de bouw van de huidige kerk (zie: Parochiekerk te Dreumel). Pastoor Van Stiphout is op 19 augustus 1880 overleden. Zijn grafsteen (zie foto nr. 2) bevindt zich in de kerk, die hij als bouwpastoor heeft opgericht. Tijdens het pastoraat van Johannes van Rijsewijk (1880-1903) heeft Mgr. A. Godschalk op 4 september 1882 de nieuwe kerk geconsacreerd. Adrianus Wevers, geboren te Zevenbergsehoek, vernam in 1903 zijn benoeming tot pastoor in Dreumel. Hij bleef tot 1922 als pastoor in functie en werd opgevolgd door Petrus C. Karsmakers, geboren in 1875 in het Brabantse Waalre. Pastoor Karsmakers (1922-1945) heeft zich

geheel ingezet voor de voltooiing van de

kerktoren, wat in 1925 is gerealiseerd. Ook zorgde hij, in overleg met het kerkbestuur, dat het interieur meer werd verfraaid door het laten aanbrengen van gebrandschilderde ramen en het schilderen van de muren. Pastoor Karsmakers overleed in zijn geboorteplaats Waalre op 28 april 1945. Zijn opvolger, Antonius van den Hurk, (1945-

1968) gaf de kerk haar huidige aanblik. Vanaf 1968 tot 1980 heeft pastoor Theodorus van Gülick, geboren in 1919 in Huisseling, de parochie met hart en ziel verzorgd. Om gezondheidsreden ging hij in 1980 met emeritaat. Op 31 augustus 1980 is Theodorus H. Alleblas, geboren 4 mei in Kwiritsheul, als pastoor te Dreumel geïnstalleerd. Meer historische feiten van zowel parochie als gemeente zijn beschreven in diverse boeken en tijdschriften, en wij gaan daar hier nu niet dieper op in. Eén aantekening willen wij U niet onthouden. In een voor dit artikel geraadpleegd boekwerk 'De straten van Tilburg', blz. 43, staat de 'Dreurnellaan' als volgt omschreven: 'Gemeente in de provincie Gelderland in het Land van Maas en Waal. Dreumel is 19.09 km2 groot en had in 1979 in totaal 3170 inwoners. In 893 heette het dorp Tremele, later Trumele en Drumel'. Einde citaat. In 1993 is op feestelijke wijze het 1100 jaar bestaan

van Dreumel gevierd. ARCHITECTEN EN KERKENBOUW

Zoals boven vermeld, verkregen alle burgers in 1798 bij aanvaarding van de grondwet meer vrijheid van godsdienst. Als gevolg hiervan bloeide de kerkenbouw weer op. Bij

K.B. is in 1824 bepaald, dat alleen met goedkeuring van de koning, in casu de minister van Binnenlandse Zaken, Openbare Werken en Waterstaat, nieuwe kerken konden worden gebouwd. De kerken die door of onder supervisie van Waterstaatsingenieurs zijn gebouwd (1824-1845) kregen al spoedig de naam 'Waterstaatskerken'. Over het algemeen zijn de kerken uitgevoerd in de neo-classicistische stijl, ze zijn sober in uitvoering. Uitwendig een voorgevel met driehoeksveld en gevelnissen met over het

algemeen een klein torentje. Inwendig een indeling in zaalvorm met soms meerbeukige ruimten, alles gedragen door zuilen en pilasters. De plafonds zijn in twee types uitgevoerd of tongewelf of als casetteplafond. Na het herstel van de Bisschoppelijke Hiërarchie in 1853 ontstond in geheel Nederland grote aktiviteit in de bouw van nieuwe kerken, wat in Noord-Brabant een ware bouwexplosie heeft veroorzaakt. Er was

een soort onderlinge rivaliteit tussen de parochies om de grootste en schoonste kerk te kunnen bouwen. De bouwstijl die vooral bij de katholieken erg in de belangstelling stond, was de neo-gotische stijl. Deze stijl is gebaseerd op middeleeuwse bouwstijlen, waarvan vooral de hoogbouw van het interieur erg aansprak, met veel pleisterwerk van muren en gewelven. De gewelven werden in eerste instantie gemaakt op een ontworpen constructie van latwerk en riet waarop door een stucadoor een pleisterlaag werd aangebracht. Het exterieur met haar onbeperkte

mogelijkheden in de bouw van zeer hoge torens sprak de geïnteresseerde mensen zeer bijzonder aan. Voor een nader begrip van deze stijl zijn hier enkele afbeeldingen afgedrukt. In de tweede helft van de vorige eeuw waren meerdere architecten die zich bezig hielden met de neo-gotiek dit waren o. a. G. en P. van Genk uit Breda, P. Cuypers uit Roermond, H.J. van den Brink en HJ. Tulder uit

Tilburg, C. van Dijk, C. Weber en A. Tepe enz. Architect Pierre Cuypers ontwikkelde een constructie in de gewelvenbouw volgens middeleeuwse principes. Hij ontwierp een bakstenen kruisribgewelf in schoonmetselwerk zonder pleisterwerk op de stenen, deze methode vereiste gedegen vakmanschap van metselaar en timmerlieden. Cuypers bouwde zijn eerste kerk, in die tijd de eerste in Nederland, in het jaar 1854 in het NoordBrabantse Oeffeit bij Cuijk. Waarschijnlijk geïnspireerd door het geslaagde werk van Cuypers is architect Van Tulder ook overgegaan naar een kruisribgewelfconstructie uitgevoerd met bakstenen in schoonmetselwerk. Zowel Cuypers als van Tulder hebben

Fig. 1.

"& vW

Fig. 3.

Afb. 3. Fig. 1. Spitsboog met zuil en kapiteel. Fig. 2. Kruisbloem. Fig. 3. Luchtboog met pinakels.

Fig. 4

Fig. 4: Cirkelvullingen met als a. Driepas. b. Vierpas. c. Vijfpas. d. Vierpas dubbel verdeeld. e. De stompe of scherpe neus, bestaande uit twee cirkelbogen, waarin drie cirkelbogen. f. De visblaas of vlam.

Afb. 4. Bakstenen gewelven in de rechter zijbeuk kerk Dreumel. Coll. H. V. Tweestromenland, opn. W.M. G. Arts. hun eerste werk uitgeprobeerd in een klein dorpskerkje, Cuypers in Oeffeit en Van Tulder in 1867/68 in het Brabantse Haren bij Megen (zie ts. Tweestromenland nr. 76 blz.

Afb. 5. Architect H J. van Tulder. ColL gem. archief Tilburg. in de bouwkunst/architectuur. Tijdens zijn studie heeft hij alle stadia van de bouwkunst

nadien heeft hij in 1869 zijn eerste nieuwe

bestudeerd o. a. neo-classicisme, stucadoorstechniek en ambachtelijke neo-gotiek, dit alles naar een peil dat zelfs Cuypers evenaart. In Brussel trad hij, 28 jaar oud, op 12

kerk, en dat was de kerk van Dreumel, voorzien van kruisribgewelven in schoon-

februari 1848 in het huwelijk met de 17jarige Johanna Maria Ernestina Fremau,

metselwerk (zie afb. 4).

geboren te Brussel op 20 december 1830. Na

17). Van Tulder vond zijn werk geslaagd en

ARCHITECT HENDRIK VAN TULDER Architect Hendrikus (Hendrik) Jacobus van Tulder, ontwerper van de kerk te Dreumel, is te Tilburg geboren op l mei 1819. Hij was een zoon van de koopman Dionysius van

Tulder en Adriana van Heesbeen. De familie Van Tulder was zeer welgesteld en stond tevens in goed aanzien. Hendrik heeft waarschijnlijk eerst aan de Academie te Antwerpen gestudeerd voordat hij op 25jarige leeftijd, in 1844, in Brussel verder gaat

hun huwelijk vertrok het jonge paar naar Tilburg waar Hendrik zich als architect had gevestigd. In zijn beginperiode (1846-1853) werkte hij in de neo-classicistische stijl. Zijn belangstelling voor de gotiek wordt gewekt wanneer hij in 1853 een restauratie en aanbouw van een nieuwe toren uitvoert

aan de 15e eeuwse gotische St. Janskerk in Gemert. Vanaf die tijd gaat hij zich meer bekwamen in de neo-gotiek en zijn gehele oeuvre is nadien, op enkele uitzonderingen na, in de neo-gotische stijl uitgevoerd. Uit

I^i viel l Ie? se est une couronne d'lionncur lorsqti'clle ac

trouve dan* la voïe de la justice.

Pnov. XVI. Ji.

Prlez pour Ie repos de l &me de MONSIEUR

Henri=Jacques VAN TULDER AKC1UTKCT8 C H E V A L I K R nti I/OKDKK I)K 1.A C O U R O N N K DK CIIKMt

Yeuf de Dams Jeanne-Mirie-ïrnestiafl FRÏSitJ Hé ,i Tilbottrg fffollanitfj.

Ie ttT tnai iSty. ft Jécéttt <i

Schaf rbcck, ie yS Hmvinèrt iqoS, munt des SecoitrS t/e

tYtiirf-Kfèi'e

/u Sainte-Eglise.

C't'tait 1111 liomtne bon, jik'tn de tbi et craiguant Dien ; l.i hmitl' dr sofi canictêre lui fit de nombreux amia, et Ie» noblcs sentiment» ilc sou rune luj val u re n t PeBtime ifrnérjile; s:i inémoïrc restu en bCnódictiuii. Ecci.l-.s. Toutcs les séparntions ilu temps ne sont qu'un rtnilezvou» pour l'Ktcrniti'. I.ACnnn. Qu'it est cloux dt; mourir après avoir cu une constante dévotion au cccur de Celui qui doit nous juuer.

H. MARG, Al.

l _ , dévotion divers Marie est un ^a K e de aalut que

Diru donnc a ceux qu'il destinc a Ia gloire du Ciel.

S. JEAN DAM.

DOÜX coeiir de Jésus. faitcs que j« votis aiine de iilus en plus. (Joo jours tfina.j Douz ctrur de Marie, soyez inon sulut. (Joojfwrs d'ind.)

riTMr. mi duCuti.,-1. llruivnn

A/b. 6. Architect H J. van Tulder. Coll. gem. archief Tilburg.

Afl. 7. Bidprentje van HJ. van Tulder. Coll. Centraal Bureau voor Genealogie, 's-Gravenhage.

het huwelijk van Hendrik en Johanna werden vijftien kinderen geboren, waarvan de meesten op jeugdige leeftijd zijn gestorven. Slechts zes kinderen behaalden de volwassen leeftijd, waarvan vijf een huwelijk zijn aangegaan. Het echtpaar Van Tulder-Frenau verliet op l augustus 1889 de stad Tilburg en vestigde zich in Laeken bij Brussel. Onbekend is wanneer zij vanuit Laeken naar het naburige Schaerbeek zijn gegaan. Op 69jarige leeftijd overleed aldaar op 30 april 1900Johanna Fremau. Hendrik, (zieafb. nr. 5 en 6) naar wie in Tilburg een straat is vernoemd, was Ridder in de Orde van de

HET OEUVRE VAN ARCHITECT VAN TULDER

Eikenkroon. Dit was een Luxemburgse ridderorde welke op 29 december 1841 door koning Willem II, groothertog van Luxemburg, is ingesteld. Hendrik van Tulder overleed in de leeftijd van 84 jaar op 25 november 1903 te Schaerbeek (zieafb. nr. 7).

Het is niet de bedoeling om zijn hele oeuvre te behandelen, dat is niet mogelijk. Wij willen enkele werken aanhalen die hij in Tilburg heeft uitgevoerd om daarna de kerkenbouw te bespreken. Een van de eerste grote werken van Van Tulder is de bouw van het stadhuis in 1848/49 (zie afb. nr. 8). Het gebouw is in november 1971 i.v.m. verbreding van het Stadhuisplein gesloopt. In de nabijheid van het koninklijk paleis was een park gelegen dat in 1866 door Van Tulder is aangekocht. Hij ontwierp een stratenplan met naamgeving en verkocht daarna het hele

gebied in 1875 aan de gemeente. In opdracht van de gemeente ontwierp hij een gedenknaald voor koning Willem II, die toen vijf en twintigjaarwas overleden. Op 17 maart 1874 is het monument onthuld, dat helaas in 1968 is afgebroken. Na 1848 ontwierp hij in de geest van de

classicistische stijl, bekend als Waterstaatsstijl, de kerk in Tilburg-Korvel 1851, BerkelEnschot 1852, Esch 1856, Haaren bij Oisterwijk 1857 en Tilburg-Paterskerk 1861. Deze vijf kerken bestaan nu niet meer. De door hem ontworpen kerken in de neogotische stijl (neo-Gotiek) zijn in twee groepen te verdelen: a. uitgevoerd met stucgewelven; b. uitgevoerd met bakstenen gewelven. De kerken met een stucgewelf zijn: Gemert 1853, Mierlo 1856, Oss 1857, Velddriel 1858, Nuland 1859, Macharen 1862, Vlijmen 1864, Liempde 1867 en Dommelen 1882.

In 1867 waagt Van Tulder het om in de dorpskerk in Haren bij Megen voor het eerst te gaan werken met een bakstenen gewelf (zie foto in ts. Tweestromenland nr. 76 blz. 17). Al zijn dan volgende kerken hebben een bakstenen gewelf op één uitzondering na namelijk Dommelen. Haren bij Megen 1867, Dreumel 1870, Eerde 1871, Zijtaart 1871, Tilburg-Heuvel 1872, Drunen 1874, Eindhoven-Woensel 1874, Elshout 1878, Olland 1880, Stiphout 1883, Schijndel 1884 (Mgr. Van Helvoort a.w., vermeldt deze kerk l maal, en geeft geen nadere beschrijving hiervan), Zes Gehuchten 1884, EindhovenStratum 1884, en Westerhoven 1885 . De kerken van Velddriel, Nuland, Drunen en Olland zijn in de oorlog 1940-1945 verwoest. De kerken in Berkel-Enschot, Esch en Haaren bij Oisterwijk zijn afgebroken. Dan zijn er nog de onderlinge indelingen te maken:

a. Eénbeukige kerken. Macharen en Dommelen. b. Pseudo basilieken. Liempde, Haren bij Megen en Zijtaart. c. Driebeukige basilieken zonder zelfstandig afgedekt dwarspand. Gemert, Eerde en Westerhoven. d. Driebeukige basilieken met zelfstandige afgedekt dwarspand. Mierlo, Oss, Vlijmen, Dreumel, TilburgHeuvel, Eindhoven-Woensel, Elshout, Zes Gehuchten en Eindhoven-Stratum.

e. De vier grootste kerken in de Neo-gotiek

zijn. Oss, Vlijmen, Tilburg-Heuvel en Eindhoven-Woensel. Architect Van Tulder is met medewerking van zijn bouwkundige opzichter C. van Dijk, de latere architect, bij de bouw van de kerk in Haren bij Megen (1867-1868) voor het eerst gaan werken met een bakstenen gewelf. Daar deze constructie nadien ook is toegepast in Dreumel wordt er nu zeer summier aandacht aan besteed. De kerk in Haren telt vijf traveeën zonder dwarspand. Het is tevens de enige kerk van Van Tulder met natuurstenen ronde zuilen. Alle gewelven zijn kruisribgewelven, waarvan de ribben door lisenen en zuilen worden opgevangen. Boven het priesterkoor is een half stergewelf aangebracht. Het tempo van de bouw was zeer hoog. Op 23 maart 1867 begon de sloop van de oude kerk en reeds op 16 mei d.a.v. zijn de fundamenten gezegend. Op 7 april 1868 kwam de aanbesteding ter sprake van de gewelven. De aanwezige metselaars wilden het werk wel uitvoeren, maar zij willen niet belast worden met het uit te voeren timmerwerk. Naar aanleiding hiervan gaat kerkmeester E. de Koek nog dezelfde dag naar Nuland om daar met een metselaar contact op te nemen, 'die bekend staat als een praktisch vakman en bovendien veel ervaring heeft in gewelven bouw'. De kerk is in september 1868 ingezegend en op 19 oktober d.a.v. geconsacreerd. Mgr. Van Helvoort vermeldt: De eerste kerk met stenen gewelven is geen onverdeeld succes. De kerk heeft een stemmig karakter bijzonder door de kleur van zuilen en muurvlakken, die op elkaar enigszins zijn afgestemd. PAROCHIEKERK TE DREUMEL

Schijnbaar is de bouw van de kerk te Oss (1857-1859) en de kerk te Haren bij Megen (1867-1868), die toen de twee meest noordelijk gelegen kerken van Van Tulder waren, voor het kerkbestuur van Dreumel dé reden geweest om aan Van Tulder opdracht te geven een ontwerptekening te maken voor een nieuwe kerk. Architect Van Tulder ontwierp het ranke, neo-gotische gebouw met zijn licht interieur (zie afb. nr. 9). 11

AJb. 8. Het voormalige stadhuis van Tilburg omstreeks 1849. Litho door H. Bonemans naar een tekening ./„„» Van TA.„ Tulder. T.. j.„ ^^ ^^ archief Tilburg. van architect

Afb. 9. Ontwerptekening kerk Dreumel.

Coll. Diocesaan Bouwbureau, 's-Hertogenbosch,

\ 12

•••!V'<:.,iï^$^M

Het parochie memoriaal van Dreumel vermeldt: 'Pastoor A. van Stiphout moest deze kerk, (is waterstaatskerk) die gebouwd was in 1819, laten afbreken, omdat hij te klein geworden was voor de groter wordende parochie'. De parochiële financiële toestand was niet zo goed: er was slechts ƒ 10.000,beschikbaar, en daarom is al meteen besloten om alleen het priesterkoor, dwarspand en een klein gedeelte van het schip, het eerste travee, te bouwen. De bisschop verleent hieraan zijn goedkeuring en machtigt het kerkbestuur om ƒ 30.000,- op te nemen voor de bouw. Pastoor en kerkbestuur geven in 1867 de opdracht om aan het graafwerk te beginnen voor de funderingen op de plaats waar voorheen de Waterstaatskerk heeft gestaan. In het voorjaar van 1868 is gestart met de bouw van de kerk zoals dat met de bisschop is overeen gekomen. Pastoor Van Stiphout heeft de eerste steen gelegd. De bouw is pas enkele maanden aan de gang wanneer opzichter C. van Dijk in augustus zijn ontslag neemt Hij wordt opgevolgd door

zijn broer Willem van Dijk Vanuit de parochie komt grote financiële steun en met deze zekerheid neemt het kerkbestuur in 1869 het besluit; de rest van het schip en een gedeelte van de toren op te bouwen. Op 5 juni 1869 is het eerste gedeelte van de kerk ingezegend door de priester L.

niet kunnen achterhalen. De rekening is van april 1872 en vermeldt o.a. het repareren van 'blaasbalken', waaraan vier dagen is gewerkt. De kerk is inwendig in 1875

geheel gestuca-

doord, met uitzondering van de gewelfvel-

den. Een verdere afwerking volgde in 1879 met het leggen van een hardstenen vloer. Feestelijk is op 4 september 1882 de kerk plechtig geconsacreerd door Mgr. A. Godschalk, bisschop van 's-Hertogenbosch, wat met veel pracht en praal in en buiten de kerk is gebeurd. Er waren meer dan tachtig ruiters bij deze gebeurtenis aanwezig. Bij deze gelegenheid is ook het kerkhof met een hogere zegening gezegend en bovendien is het hoogaltaar, een geschenk van de parochianen plechtig gewijd. Aldus het parochie memoriaal. UITVOERING EN OPBOUW

De kerk opgebouwd in rode baksteen mag zeer zeker bij de grote kerken gerekend worden welke door architect Van Tulder zijn ontworpen, zij is tevens de enige kerk van Van Tulder in het Land van Maas en Waal en het Rijk van Nijmegen West Het is een driebeukige kruisbasiliek met zes traveeën tussen toren en dwarspand. Na het dwarspand (= kruis) is er nog l travee en dan komt het priesterkoor dat uit twee traveeën bestaat. De toren is in 1869/70 opgebouwd en

staat voor de kerk. De eerste en tweede

ziekte verhinderd was dit te doen. Enkele

geleding lijken veel op de toren van de kerk in Oss. De bouw is gestopt op een hoogte van ongeveer 5 meter beneden de noklijn van het

dagen later, op 11 juni is de kruisweg in de

dak.

nieuwe kerk opgericht De oprichting hiervan is als volgt: Door de H. Kruisweg

25. De noklijn wordt bij de kruising van het

van Stiphout, broer van de bouwpastoor, om

reden dat pastoor A. van Stiphout wegens

oefening te doen konden de gelovigen een volle aflaat verdienen. Meestal werd door de bouwpastoor deze oefening weer in ere hersteld. In 1870 komt de onderbouw van de toren en middenschip geheel klaar. De kerk heeft dan een aanzien gekregen zoals foto afb. nr. l O van omstreeks 1910 laat zien. Blijkens een rekening van orgelbouwer Smits

uit Reek doet vermoeden dat er in de kerk een Smitsorgel was, die waarschijnlijk eerst heeft gestaan in de Waterstaatskerk, doch zekerheid wat het orgel betreft hebben wij

De verdere opbouw is gedaan in 1923/

dakdwarspand onderbroken door een dakruiter (angelustorentje). De zijbeuken zijn voorzien van een lessenaarsdak. De kerk die inwendig is uitgevoerd met bakstenen kruisribgewelven in schoonmetselwerk is niet erg breed gehouden, wat tot

gevolg heeft, dat een zeer slank en hoog gebouw is ontstaan. De basementen zijn

uitgevoerd met een enkelvoudige, verticale geleding, en de daarop geplaatste pilaren zijn sterk geleed, (zie afb. nr 11) De buitenste geledingen van de pilaar vormen de spitsboog van de arcade. Het middelste gedeelte,

Aft. 10. Kerk van Dreumel omstreeks 1910.

de colenetten, dat gedeelte waaraan de consoles zijn bevestigd voor de beelden, lopen door en eindigen met een kapiteeltje waarop de gewelfribben samenkomen (zie afb. nr. 12 en 13). De kapitelen hebben een versiering in de vorm van een gestyleerd blad motief. Onder de ramen van het middenschip (boven de arcadebogen) en bij de kleine ramen van het dwarspand zijn buiten het muurvlak uitspringende versieringen aangebracht (zie afb. nr. 14 en 15), welke een geheel vormen met een blind vensterbank triforium. Deze bestaat uit spitsboog driehoeken met een driepas versiering opdek. Dit is een opmerkelijk door Van Tulder ontworpen detail. Het spitsboogsegment is afgedekt met een kruisbloem. Het priesterkoor heeft negen grote ramen waarvan drie zijn voorzien van gebrandschilderd glas. Bij de samenkomst van het dwarspand-priesterkoor is aan elke zijde een kort raam met daaronder een blind raam. Het dwarspand bestaat uit twee traveeën en heeft aan de buitenmuurzijde een groot raam. In de

Coü. W.H. van Ooijen, Wamel

zijmuren zijn twee korte ramen met daaronder telkens een blinde muur zoals in het middenschip (zie afb. nr. 16). Het gedeelte van de toren dat dient voor het zangkoor heeft één groot raam in spitsboogvorm. Als gevolg van de muurdikte van de toren was het noodzakelijk dat boven de raam een klein kruisrib gewelf werd aangebracht. Het torenportaal onder het zangkoor wordt overdekt door een kruisribgewelf met klokkenring. Ter oriëntering is een opmetingstekening van de plattegrond en kruisribben afgedrukt (zie afb. nr. 28). VERGELIJKINGEN In vergelijking met het originele ontwerp en

oude foto' s zijn er de volgende opmerkingen te maken: Bij de hoofdingang van de toren is naar de mode van toen een ornamentele toegangsversiering aangebracht, voorzien van een wimberg waarop een kruisbloem is geplaatst. De versiering in het driehoeksveld is een driepas met links en rechts onder een kleine driepas. De hoofdpoort is gemarkeerd

AJb. 12. Samenkomst van de gewelfribben op het kapiteel van de schalken. Coll. H. V. Tweestromenland, opn. W.M. G. Arts. AJb. 11. Basement en pilaar waaraan de beelden zijn geplaatst. Coll. H. V. Tweestromenland, opn, W.M. G. Arts. door twee kleinere zijdelings geplaatste blindnissen en tevens bekroond met wimbergen en kruisbloem. Het binnenveld is voorzien van een vierpas (zie afb. nr. 18, 22 en 24). De wimbergen zijn in 1960 gesloopt maar de contouren zijn nog zichtbaar. Bij de afsluiting van de zijbeuken heeft Van Tulder een topgeveltje laten aanbrengen overeenkomstig de tekening. Op de tekening is verder nog te zien dat er op de topgevel en op de twee zijdelings geplaatste steunberen een kruisbloem is ingetekend. Waarschijnlijk zijn deze niet aangebracht of al zeer snel verwijderd. Bij de verbouwing in 1923/25 zijn de topgevels eveneens verwijderd (zie afb. nr. 18). Vergelijken wij foto/afb. nr. 10

met nr. 17 dan valt al direct op dat er op het dak van de toren een dakkapel is te zien die misschien als een soort galmgat heeft gediend voor de luidklokken of voor toetreding van daglicht. Aan elke zijde van het kerkdak waren vijf dakvensters ingetekend, in werkelijkheid zijn er maar twee aan elke zijde geplaatst. AFBOUW VAN DE KERK

Met het ontbreken van de toren was de kerk nog steeds niet af. Het heeft nog vele jaren geduurd voordat het kerkbestuur, onder leiding van pastoor Karsmakers en met medewerking van architect Van Aalst in 1923/25 de toren in haar geheel hebben opgetrokken met een geleding en spits zoals deze door Van Tulder was ontworpen (zie foto/afb. nr. 18 en 19). Bij een vergelijking van tekening en foto's blijkt dat er drie

Afb. 13. Detailopname gewelfribben, kapiteel en schalken,

Coll. H. V. Tweestromenland, opn. W.M. G. Arts. galmborden zijn ontworpen en er zes zijn

aangebracht. Een spitsboogverdeling bij de galmborden is niet aangebracht en ook ontbreken zes rosetvormige motieven. De steunberen zijn naar ontwerp bekroond met een pinakel. Overeenkomstig de tekening is de eindfase van de toren voorzien van topgeveltjes boven de wijzerplaten, alsmede de achthoekige ingesnoerde spits. Na het gereedkomen van de toren is er een nieuw uurwerk geplaatst met vier wijzerplaten. Vier nieuwe luidklokken zijn bij de firma Petit en Fritsen te Aarle Rixtel gegoten, welke de namen kregen van Petrus, Barbara,Josephus en Maria. Bij de uitvoeringen van deze bouwwerken is de topgevel op de zijbeuken vervangen door een gevelmuur die evenwijdig loopt aan het bestaande lessenaarsdak. Het geheel doet eenvoudiger en naar de huidige begrippen modern aan. In de dan volgende periode 1936-1941 heeft de Nij-

Afl>. 14. Blinde vensterbank triforium. Coll. H. V. Tweestromenland, opn. W.M. G. Arts. meegse kunstschilder Joan Colette de kerk voorzien van prachtige muurschilderingen en drie gebrandschilderde ramen, voorstellende 'De schepping', 'Kruisdood van Christus' en de 'Nederdaling van de H. Geest' (zie de interieurfoto's afb. nr. 20 en 21). OORLOGSJAREN

De oorlogsjaren 1940-1945 zijn aan de kerk van Dreumel niet onopgemerkt voorbij gegaan. De drie grootste klokken zijn op 31

december 1942 en de kleinste op 6 mei 1943 uit de toren gehaald om omgesmolten te worden tot oorlogstuig. Na deze plundering moest de zwaarste slag nog komen. Vanuit Ophemert, aan de overzijde van de Waal, is de kerk door de Duitsers gedeeltelijk in puin geschoten, waarbij de toren zware schade heeft opgelopen (zie afb. nr. 24 en 25). Direct

na de oorlog heeft het kerkbestuur met architect H. van der Leur uit Nijmegen de

NIEUWSBRIEF STREEKHISTORISCH MUSEUM TWEESTROMEN LAN D Nieuws uit het Streekhistorisch Museum

september 1993

Museum veel succes en voorspoed. Natuurlijk waren er veel medewerkers, bekenden en relaties. Er werden geschenken overhandigd en bloemen bezorgd. EĂŠn van onze bestuursleden schonk ons een fraaie vlag met het embleem van Tweestromenland. Met elkaar zijn wij zeer tevreden en wij danken hierbij alle aanwezigen voor hun belangstelling.

Op 7 mei j.l. vierde het Streekhistorisch Museum te Maasbommel haar eerste Lustrum met een drukbezochte receptie. In het museumgebouw werd het bestuur door velen Het Museurn is in het bezit van allerlei gelukgewenst. Later werd de receptie verstreekdracht uit eind vorige en begin deze plaatst naar het naastgelegen restaurant. eeuw en wil dit graag laten zien. Verleden jaar Daar sprak de voorzitter, de heer Van Wezel, zijn wij dan ook begonnen met het vertonen over vooral het financiĂŤle wel en wee in de 'aan levenden lijve' - van deze kleding. Met afgelopen vijf jaar. Daarna voerde de heer een twintigtal medewerkers worden 'shows' Maas, burgemeester van de Gemeente West gehouden voor publiek en wij hebben daar Maas en Waal, het woord. Tenslotte was er veel succes mee. nog een toespraak van de heer Daverveld, secretaris van de Vereniging. Zij wensten het Voorzitter J. van Wezel (l) ontvangt de gelukwensen van burgemeester A.G. Maas (r), in het bijzijn van mw. W. Berris-Visschers (penningmeester) en de heer C. Visser (secretaris).

e e

Dinter<r) geeftaan

M aa s enW aal

S ViSSCherS

^nodigden! '

9enodl

*" ^ ^ ' "*"

en U tle

W&Zel

M«^««M|^™«|É^^^^^^^~^^^^^^^^^_^^_________

' 9 ™» *i" maquette van het Land wT en de

'°"

'^eestromenlandvlag' aan de

Regelmatig stuiten wij in het Museum op het probleem dat mensen in een rolstoel, of mensen die moeilijk trappen Kunnen beklimmen, ons Museum eigenlijk niet kunnen bezoeken. Tegenwoordig kunnen er zogenoemde compactliften kant en klaar uit de fabriek worden geleverd. Zo'n lift kan tegen de achtergevel van het gebouw geplaatst worden. Maar zo'n lift is duur. Behalve subsidies zullen er ook giften van particulieren nodig zijn. Wij zijn dan ook bezig een 'Liftfonds' in te stellen om een ieder de gelegenheid te geven zijn of haar gaven op te storten. Er is een kleine, maar mooie expositie van fijne kantwerken uit eigen bezit te zien in het zaaltje direct na de ingang. De jubileumtentoonstelling heeft als thema de voormalige steenfabriek van Dericks & Getdens te Druten. De zaal met een oud interieur uit de streek is onveranderd gebleven. Beneden zijn er de ambachten en het oude agrarische gereedschap. Daar bevindt zich ook de archeologische verzameling met de grote mammoetkop. Wij hopen binnenkort een diaserie over de steenfabricage te kunnen vertonen. Het Museum is elke zondagmiddag, en tot oktober ook op woensdagmiddag, van 14.00 tot 17.00 uur geopend. Groepen kunnen op afspraak (tel. 08879-1535) op afwijkende tijden en op andere dagen terecht. Ons adres is Raadhuisdijk 6, Maasbommel, in het oude Raadhuis, tel. 08876-2316. CONTRIBUTIE - LIDMAATSCHAP

Helaas zijn er nog een aantal leden die hun contributie voor 1993 nog niet hebben voldaan. Het versturen van herinnerings-accepten kost nodeloos geld en moeite waar niemand baat bij heeft. Graag nu meteen doen en niet langer uitstellen. In het lidmaatschapsjaar 1994 gaat de Historische vereniging Tweestromenland een lidmaatschapskaart invoeren, leder jaar krijgt U na betaling van de contributie een jaarzegel thuis gestuurd. Dit jaarzegel kunt U op Uw lidmaatschapskaart plakken. U wordt daarom vriendelijk verzocht de contributie vóór april 1994 te betalen. U krijgt voor deze contributie in december 1993 een acceptgiro thuis. Op een later tijdstip wordt ingegaan op de vraag waarom een lidmaatschapskaart. Johan Jansen, penningmeester Martin van der Putten, ledensecretaris

HXSr At>IXiS

. VJE-« . ITA*

T~WI?t=STFlOM&MUs*NE>

Vf^t^LSE'

GE'Sl^^CHTEN

GENEALOGISCH NIEUWS

De werkgroep Maas en Waalse Geslachten begint na een tweemaandelijkse vakantie op 1 september weer actief te draaien. Medewerkersvan het Streekdocumentatiecentrum en werkgroep ontvangen de bezoekers zoals in voorgaande jaren elke woensdagmiddag van 14.00 tot 17.00 uur, tevens op de eerste zaterdag van de maand van 9.30 tot 12.30 uur, en op de vrijdagavond vóór de eerste zaterdag van 18.30 tot 21.00 uur. De werkgroep heeft op zaterdag 25 september haar jaarlijkse vergadering welke om 10.00 uur begint in het Streekdocumentatiecentrum te Wijchen, waar iedereen van harte welkom is. De voorlopige agenda vermeldt o.a.: opening, notulen vorige vergadering, besprekingen van het invoeren van de dopen van Maas en Waal in de computer, mogelijkheden computer gebruik door bezoekers, toegankelijk maken van genealogieën, kaartsysteem bezoekers, lijst van familienamen in Maas en Waal, medewerking genealogische dag in Nijmegen, de organisatie voor onze zevende genealogische dag in april 1994 en tot slot het aankopen van de B.S. fiches van ons werkgebied. Tot ziens op 25 september in Wijchen!

Medio december 1992 werd door de medewerkers van de werkgroep Maas en Waalse Geslachten het laatste 'Trouwboek' in de computer gebracht. Dit feit markeerde het bereiken van een unieke mijlpaal in het bestaan van de werkgroep. Via het computer programma is het nu mogelijk om in zeer korte tijd een gesloten huwelijk op te vragen, dat is gesloten in de D.T.B. periode(=1620-1811) in het werkgebied van de werkgroep. De ingebrachte bestanden zijn inmiddels in gedrukte vorm beschikbaar op A4 formaat en worden uitgegeven naar de huidige gemeente-indeling, d.w.z. er zijn vijf boekwerkjes van resp.de gemeente Beuningen, Druten, Heumen, West Maas en Waal en Wijchen. De boeken zijn als volgt geprijsd: West Maas en Waal / 25,00 Wijchen / 25,00

Druten Beuningen Heumen

f 25,00 / 22,50 f 20,00

straten ligt een benzinestation, een gemakkelijk herkenningspunt. De markt is open van 10 tot 16 uur.

De prijzen zijn exclusief porto kosten.

Tegelijk met de completering van de huwelijksbestanden in de computer verscheen een nieuwe inventaris van in het Streekdocumentatiecentrum aanwezige DTB-boeken, registers en computerlijsten. De op het werkgebied afgestemde inventaris kost / 8,75 exclusief porto. De geheel complete inventaris heeft ruim 100 pagina's en is alleen op bestelling verkrijgbaar.

100-JARIG BESTAAN ST. ANNAKERK

Op 19 september zal er naar aanleiding van het 100-jarig bestaan van de St. Annakerk in Bergharen een boek verschijnen waaraan momenteel door de heer Van Gelder de laatste hand gelegd wordt. Daarin komt, behalve de 100-jarige kerk, ook een stuk geschiedenis aan de orde vanaf

1795. GENEALOGISCH-HISTORISCHE MARKT

Op zaterdag 13 november 1993 organiseert de Afdeling 'Kwartier van Nijmegen' van de Nederlandse Genealogische Vereniging een genealogisch-historische markt in het Elshofcollege te Nijmegen.

Voor wat de genealogie betreft zullen o.a. aanwezig zijn: het Centraal Bureau voor Genealogie uit Den Haag, het Verenigingscentrum van de N.G.V. uit Naarden, de Computerdienst en de Kontaktdienst van de N.G.V. en de 'Mormonen'. Verder zullen historische verenigingen en heemkundekringen uit Nijmegen en wijde omgeving hun materiaal en aktiviteiten presenteren. Ook wordt er een stand ingericht, waar boeken over genealogie, historie en heemkunde te koop worden aangeboden. Wanneer u zelf boeken ter verkoop wilt aanbieden kan dit op de openingsbijeenkomst van onze afdeling dinsdag 21 september, of anders uiterlijk tot 15 oktober na telefonisch contact (telefoon: 080-790568). Bij de boeken of complete jaargangen van tijdschriften dient u een lijst met titels in te leveren met daarnaast de prijs (in hele guldens). Deze lijst moet voorzien zijn van uw naam, adres, telefoonnummer en bank- of gironummer. Bij verkoop van de boeken of jaargangen vervalt 10% aan de organisatie. De boeken die niet verkocht worden kunnen na sluitingstijd van de markt worden opgehaald, of bij voortijdig overleg op een ander tijdstip. Niet opgehaalde boeken vervallen aan de afdelingsbibliotheek. Het Elshofcollege is gelegen aan de Malderburchtstraat nr. 11, een zijstraat van de Grootstalselaan. Op de hoek van die twee

Alles wat iets met de kerk te maken heeft wordt erin beschreven zoals, school - pastorie - kerkhof - klooster - armwezen - pastoors en zangers en tenslotte O.L. Vrouw ter Nood Gods met de bedevaartgangers uit de hele streek. Degenen die nu al weten, dat ze het boek willen hebben kunnen tot 19 september hierop inschrijven tegen de prijs van f 25,-. Daarna zal het f 30,- kosten. U kunt ook bellen onder nr.: 08873-1971-1265 of 1427. REIS 1993

Denkt u aan de inschrijving voor de reis op 18 september naar Heusden en Waalwijk? Dit moet vĂłĂłr 11 september 1993 ingeleverd worden. De Evenementen Commissie LEZING TABAKSTEELT

Op dinsdag 16 november 1993 wordt een lezing verzorgd door de heer G.D. Marringa van de Stichting Oud-Woudenberg, met als titel 'Twee eeuwen tabaksteelt met name in Maas en Waal'. De duur van de lezing die wordt aangevuld met een diapresentatie is ongeveer 1 a 1V4 uur met pauze. De lezing wordt gehouden in zaal 'De Twee Linden' in Beneden-Leeuwen, Zandstraat 110, tel. 08879-1234. Aanvang 20.00 uur zaal open vanaf 19.00 uur.

KOPIJ Kopij voor nummer 78 moet uiterlijk op 14 oktober 1993 in bezit van de redactie zijn.

Aft. 15. Hoek dwarspand(l) met priesterkoor (r). Coll H. V. Tweestromenland, opn. W.M.G. Arts.

Afb. 16. Dwanpand met groot vierledig raam met een vierpas vulling. Coll. H. V. Tweestromenland, opn. W.M.G. Arts.

Aft. 17. Opname uit 1917. Links achter de pastorie en rechts voor de woning van de familie Van Rooy. Op het dak van de toren is de dakkapel te zien. Coll. W.H. van Ooijen, Wamel. 17

Afb. 18. Kerk met toren naar ontwerp van architect H J. van Tulder. Coll. W.H. van Ooijen, Wamel.

Afb. 19. Opname uit 1941, zijaanzicht van kerk met toren. Coll. W.H. van Ooijen, Wamel.

kerk en toren hersteld. In verband met gevaar voor instorting is de toren afgebroken tot de derde geleding waarin de wijzerplaat

gevolg hiervan ontbreekt nog steeds een

toen is aangebracht. Door middel van een klein luidklokje dat afkomstig was uit Wellerlooi wist de pastoor zijn parochianen voor de H. Diensten op te roepen. In maart 1950 is een nieuwe serie van drie luidklokken aangekocht en deze zijn op het platte gedeelte van de toren in een klokkestoel opgehangen, wat duidelijk op afb. nr. 26 is te zien. Dankzij een tweetal rijksubsidies van ongeveer Ć&#x2019; 66.000,- zijn gerealiseerd de aanbouw van een sacristie, de aanleg van verwarming, geluidsinstallatie en de aankoop van een nieuw hoogaltaar. Met de opbouw van toren en spits in 1960 blijkt dat de kerk van Dreumel de laatste kerk

was in het bisdom die nog te kampen had met de gevolgen van oorlogsschade. Als

orgel in de kerk, dat als een groot gemis door de parochianen wordt gevoeld. Onder toezicht van architect H. v.d. Leur is op het restant van de toren een nieuwe geleding opgebouwd van tien meter met daarop een torentrans met op elke hoek een pinakel. Op het platform is een achthoekig spits van 28 meter hoogte gezet, die voorzien is met vier dakvenstertjes (zie afb. nr. 27). UITBREIDINGEN In 1960 is aan de linker buitenzijde een

achthoekige doopkapel aangebouwd. Op de nok van het dak is de dakruiter (angelustorentje) vernieuwd, en inwendig onderging het zangkoorgedeelte een uitbreiding van drie meter kerk inwaarts. De aangebrachte balustrade is te robuust van uitvoering en doet afbreuk aan de rest van het interieur. Naast de toren, in de muur van het hoofdge-

bouw, zijn twee toegangsdeuren gemaakt, en onderging het portaal enkele kleine wijzigingen door o. a. het dichtmetselen van de oorspronkelijke twee zij-ingangen in de toren en het verwijderen van de wimbergen. EEUWFEEST

Uitgebreid heeft de parochie het eerste eeuwfeest van de kerk gevierd in het weekeinde van 24-26 september 1982. Een team van medewerkers heeft zeven maanden lang de historie van de kerk bestudeerd en op schrift gesteld, en het zij met ere vermeld wie dat waren. M. van Oss, L. Weijn, M. de Vreevan Zon, pater B. Borghols, J. van Dinter en J. van Koolwijk. Gezamenlijk maakten zij het boekwerk 'Dreumel. . . een kroniek van een parochie', waarvan het eerste exemplaar aan Mgr. J. Bluyssen, bisschop van 's-Hertogenbosch, is aangeboden. NABESCHOUWING Het werk in de neo-gotiek van architect Van Tulder is door o.a. P.J.H. Cuypers enj. Kalf afgedaan als 'Wilde men een karakteristiek van het werk van deze bouwmeester beproeven, dan zou men het moeten kenschetsen als gotisch van aard, doch met een eigenaardig gemis van gevoel voor nuances in de Gotiek. Gegevens aan de dertiende eeuwsche gotiek ontleend, vermengt Van Tulder zonder bezwaar met eigenaardigheden der vijftiende eeuw'. De edelsmid t.w. G. Brom, schreef in 1933; 'De Tilburger H. van Tulder bereikte nooit in zijn leven het besef, dat de

gevel een eerlijke doorsnee van 't gebouw moet geven; en hij bleef wanhopig in lapmiddelen verward, die hij voor meestergrepen scheen te houden'. Over het algemeen wordt over Van Tulder gesproken: 'Dat hij nooit de middeleeuwse architectuur, welke hij probeerde na te volgen, heeft begrepen'. Weer anderen schrijven over Van Tulder: 'Een architect van betekenis'. Van Tulder had een voorliefde voor groots, monumentale opzet, liefst met kooromgang, altijd straalkapellen, terwijl de torens hem niet hoog genoeg konden zijn. Onder invloed van Cuypers en Weber ondergaat zijn werk in de jaren tachtig een verandering.

AJb. 20. Interieuropname van de Sint Barbara-

kerk bij gelegenheid van het priesterfeest van pastoor Karsmakers in 1941. Coll. archief H. V. Tweestromerdand. De bepleistering van de muren wordt minder doordat hij overgaat tot het maken van muren in schoonmetselwerk. Mgr. Van Helvoort schrijft in zijn nabeschouwing: 'Toen hij eenmaal in Oss een bepaalde richting van architectuur insloeg, daaraan trouw is gebleven en stil aan heeft verrijkt en uitgediept. Uitwendig zijn de kerken vaak log van aard; het maakt op ons de indruk, dat Van Tulder de problemen niet goed is kunnen meester worden. Maar dit gebrek wordt beslist goed gemaakt door de interieurs. Deze hebben een sereen, ingetogen, meditatief karakter, zowel bij de grote als bij de kleine kerken. En hij is er in geslaagd, dit karakter te bewaren'. Een van zijn grootste en meest interessante kerk is de St. Joris te Eindhoven-Stratum. Deze kerk is als het ware een bekroning van zijn oeuvre. Hoe

Afb. 21. Interieuropname in 1941. Coll. W.H. van Ooijen, Wamel.

Afb. 22. De toegang tot de kerk met de door Van

Tulder ontworpen wimbergen. Coll. W.H. van Ooijen, Wamel.

Afb. 23. De kerk met haar oorspronkelijke toren in iets gewijzigde vorm door architect Van Aalst opgebouwd. Coll archiefH.V. Tweestromenland. 20

Ajb, 24. Op de voorgrond het puin van de toren na de beschietingen. De ingangspoort is ongeschonden. Coll. archief H. V. Tweestromenland.

Afb. 25. De verwoestingen aan de toren en spits. ColL archief H. V. Tweestromenland,

men het werk van architect Van Tulder ook bekijkt, positief of negatief, de parochie Dreumel heeft aan hem een prachtige kerk te danken, de grootste in Maas en Waal. Deze nu nog bestaande kerk was de eerste in aanvang van bouwtijd in de neo-gotische stijl waaraan 125 jaar geleden in Maas en Waal met de bouw is gestart.

Drs. H.P.R. Rosenberg, De 19e-eeuwse kerkelijke bouwkunst in Nederland, staatsuitg. 's-Gravenhage 1972. R.J. Jansen en A. Uijtenbogaart, Het huis der gemeente 1855-1980, uitg. 1980 gem. Aarle-Rixtel. Register van architecten, blz. 110. A. G. Schulte, Monumenten van Geschiedenis en Kunst, uitg. 's-Gravenhage 1986. P.J.H. Cuypers en J. Kalf, De Katholieken Kerken in Nederland, uitg. Amsterdam 1906. G. Brom, De Herleving van de Kerkelijke Kunst in Katholiek Nederland, uitg. Leiden 1933. W. Arts, Het dorp Haren in historisch perspectief, uitg. 1987. Archief van het bisdom 's-Hertogenbosch m.m.v. archivaris dr. J. Peijnenburg. Streekdocumentatiecentrum v. d. H.V. Tweestromenland te Wijchen, coll. Doop-, Trouwboeken, foto's, dia's, dag en weekbladen. Diocesaan Bouwbureau 's-Hertogenbosch. Centraal Bureau voor Genealogie 's-Gravenhage. Stichting Ned. Inst. Architectuur en Stedebouw Rotterdam.

Literatuurlijst, archieven en collecties Mgr. H. van Helvoort, De kerken van architect Van Tulder in het bisdom Den Bosch. Ongpl. studie, juli 1971. Mw. M. v. Oss, mw. L. Weijn en mw. M. de Vree-van Zon e.a. Dreumel. . . kroniek van een parochie, uitg. sept 1982. L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 'sHertogenbosch, uitg. 1870. R. Peeters, De straten van Tilburg, uitg. Boekhandel Gianotten BV Tilburg 1987.

Afb. 26. Opn. uit 1950. Gedeeltelijk herstelde

Afb. 27. De huidige kerk van Dreumel naar een

toren, waarop drie luidklokken. Coll W.H. van Ooijen, Wamel.

opn. in juli 1993. Coll. H. V. Tweestromenland, opn. W.M. G. Arts.

Rijksdienst voor de monumentenzorg Zeist. W.H. van Ooijen, Wamel, coll. foto's. J. van Dinter, Dreumel, parochie memoriaal Dreumel. Gemeente archief Tilburg, foto collectie.

Afb. 28. Plattegrond van muren, kruisribben en toren naar ontwerp van 1868. De kerk is 61 meter lang en 32 meter breed.

Gerard Rooijakkers en Pieter van Bernebeek

Een betwiste vacature In ons artikel over de bouw van het gemeentehuis in Overasselt in Tweestromenland nr. 7 5 werd onder andere aandacht besteed aan de figuur Jan Wiessing. 'Jan Wiessing was een veelzijdig man. Behalve gemeentesecretaris was hij ook gemeente-ontvanger, dijkgraaf, aannemer/timmerman en dorpsarchitect . . .' aldus een passage uit het eerder genoemde artikel. In het volgende artikel komen we hem op een geheel andere wijze tegen namelijk in de rol van vader met politieke invloed. Jammer genoeg hebben we vanJan Wiessing geen brieven gevonden zodat we ons moeten behelpen met de brieven van zijn tegenstrever, het hoofd der openbare lagere school in Overasselt PJ. Kuppens. Een man die nog bij diverse oudere inwoners van Overasselt leeft onder de vaderlijke bijnaam van Paatje Kuppens. In het voorjaar van 1915 ontstaat er op de openbare lagere school in Overasselt een vacature in vaste dienst. Hierop wordt in eerste instantie alleen gereageerd door Francina, de dochter van Jan Wiessing, die vanaf 7 september 1914 al in tijdelijk dienstverband op de school werkzaam is. Vermoedelijk heeft Francina Wiessing schriftelijk gesolliciteerd bij het college van burgemeester en wethouders en heeft haar vader in zijn functie van gemeentesecretaris haar sollicitatie doorgestuurd aan het schoolhoofd Kuppens. In een schrijven aan burgemeester en wethouders van 15 maart 1915 zet het schoolhoofd al diverse zeilen bij om te verhinderen dat Francina de vaste aanstelling krijgt zoals blijkt uit de onderstaande letterlijke citaten met bijbehorende onderstrepingen (cursivering) : '. . . Ik heb de sollicitatiestukken ontvangen van één vrouwelijke candidaat, die het voorrecht geniet zonder oproeping en zonder voordracht ter vaste benoeming te worden voorgesteld. Onze school verkeert thans in een abnormalen toestand: het geheele personeel van bijstand over bijna al de leerjaren, van een gemengde volkrijke school bestaat uit onderwijzeressen. De toestand is ongetwijfeld ongezond en zeer

Opname uit 1947. Foto van P J. Kuppens, gemaakt t.g.v. zijn 86ste verjaardag. nadelig voor het onderwijs, maar wordt en dat is een schrale troost - beschouwd van tijdelijken aard te zijn. Nu mag het inderdaad bevreemdend genoemd worden, dat men zoo'n tijdelijken, minder gewensten toestand ongemerkt wil doen overgaan in een duurzamen, zij het ook van minder grooten omvang, en dat men voor onafzienbaren tijd het vast personeel alvast wil brengen op twee vrouwelijke tegenover één mannelijke hulpkracht Ik vind dezen maatregel niet in overeenstemming met de belangen van deze school met haar bevolking van jongens en meisjes en haar groote leerjaren. De physiek sterkere jongeman, die in den regel ook meer

gezag heeft in een gemengde school, is hier beter op zijn plaats. Vandaar dat men vast diende te houden aan de verdeeling der leerkrachten, die hier altijd gegolden en beproefd goed is gebleken: de ééne vrouwelijke leerkracht alleen in de lagere afdeelingen, voor de rest onderwijzers. Uit mijn vroeger praktijk herinner ik mij nog, hoe een heele klas werd verpeuterd, omdat ik een onderwijzeres- en dat was de minste nog niet - leerlingen van 't 4e leerjaar had toevertrouwd. Ik liet dit stelsel

Een derde element in zijn brief is zijn grief dat men hem als hoofd der openbare lagere school met een respectabele staat van verdienste passeert:

spoedig varen. De onderwijzeres bleef in

telt, waarvan 30 jaren als hoofd in deze gemeente mag zijn advies toch ook wel voegen bij dat van deleeken-paedagogen.'

de aanvangsklassen. Zoo leerde mij de

praktijk een twintigtal jaren gelden, maar ik heb den les nog niet vergeten.'

'Ik had liever gezien, dat men mij, als hoofd der school, vertrouwelijk mijn gevoelen gevraagd had bij deze gewichtige beslissing, die zoo ingrijpt in het organisme van deze school en die van zoo verstrekkende gevolgen kan zijn. Een ervaren onderwijzer, die 35 jaren dienst

Vooral uit het laatste blijkt wel dat Kuppens De voorafgaande argumenten zijn eigenlijk

erg gegriefd is en weinig vertrouwen heeft in

gebaseerd op de mening dat vrouwelijke leerkrachten beter tot hun recht zouden kunnen komen in de beginklas. De mannelijke leerkrachten met hun van nature verkregen lichamelijke overwicht zouden beter geschikt zijn voor de overige klassen. Deze situatie was - zeker in die tijd - en tot zo'n dertig jaar geleden nog gemeengoed en algemeen geaccepteerd.

de onderwijskundige bagage van het gemeentebestuur. Verder schrijft hij deze gang

van zaken te betreuren voor de betrokken onderwijzeres: '. . . die nog niet kan presteren wat ze mogelijk wel zou willen. Ze zal zich over mijne welwillendheid niet beklagen, totzelfs op dezen dag niet. Volgens mijn

beste weten heb ik haar - dit zal ze zelf ook Bezien vanuit die tijdgeest zouden we dan

ook willen spreken van een verantwoorde argumentatie. De heer Kuppens gaat echter verder. In de hiernavolgende passages maakt hij het bovenstaande toepasbaar op Francina Wiessing en wordt hij persoonlijk in zijn kritiek:

'. . . De gemengde klas, jongens en

meisjes, 4e en 5e leerjaar, is ook deze onderwijzeres te machtig. Physiek schijnt ze niet sterk, want ze gaat veelvuldig op de schoolbanken zitten. Haar gezag, orde en leiding in de klas laten veel te wensen over. Daardoor zijn de resultaten van haar onderwijs niet zoals ze moeten zijn. Slechts noode leg ik deze officieele verklaring af, maar nu het komt tot een stap om deze onderwijzeres voor vast aan deze school te verbinden, meen ik mijn verantwoordelijkheid te moeten dekken en op de schouders der betrokken authoriteiten te leggen.'

moeten bekennen - in haar moeilijke taak ter zijde gestaan.'

Vervolgens maakt hij zich sterk om het gemeentebestuur onder druk te zetten door zijn persoonlijk gezag in de strijd te werpen en eigenlijk een veto uit te spreken:

'Ik voel mij verplicht onder meer dan één opzicht deze benoeming onder de gegeven omstandigheden voor dit oogenblik ten sterkste te moeten ontraden en ik zal niet medewerken om het onderwijs aan deze school in gevaar te brengen.' Hij stelt voor om te wachten tot half april omdat er dan nieuwe onderwijskrachten komen en sluit af met de vraag:

'Waarom nog vóór dien korte tijd overgegaan tot een blijvende ontwrichting van ons beproefd schoolorganisme.

Vrouw en kinderen van Jan Wiessing. K in. r. Anna, Henri, Koos,Johan, Hanna met Frans op haar schoot, George, Maria, Francina (de bewuste onderwijzeres) en Fien. Opname ca. 1903. Ik heb de eer te zijn,

het hoofd de O.L. School, Overasselt PJ. Kuppens' En inderdaad uit zijn brief aan het gemeentebestuur van 16 april 1915 blijken er zeven sollicitanten te zijn waaronder Francina Wiessing en... Adriaan Kuppens. Driekwart van deze brief is een herhaling van de hierboven behandelde brief zodat we hieronder die gedeeltes bespreken die nieuwe informatie werpen op de 'schoolstrijd'. '. . . Daarom luidt mijn advies met beleefden drang: voor de betrekking alleen onderwijzers in aanmerking te doen komen voor benoeming. Er hebben zich drie onderwijzers aangemeld. Adriaan Arnold Kuppens, mijn zoon, heeft gesolliciteerd op verzoek van zijn vader, gezien de geringe opkomst der candidaten in den korten termijn van oproeping. Om zijn vader die als verantwoordelijk hoofd staat en wien door meer dan 30 jarige praktijk als hoofd der school in deze gemeente het belang der school in deze

gemeente nog meer ter harte gaat, heeft hij zich sollicitant gesteld en wil hij een goede betrekking bij het onderwijs voor die te Overasselt verlaten. Reeds vroeger heeft hij met zeer goede resultaten in de hogere leerjaren gewerkt. De hoofden, onder wie hij werkzaam was en is, roemen hem als een goed onderwijzer. Zie bijgaand getuigschrift. Ik durf hem met overtuiging aanbevelen. Hij bezit vak j (noot van de schrijvers: bevoegdheid voor het geven van gymnastiekonderwijs) en kan goed zangonderwijs geven.' Hierna bespreekt hij twee andere mannelijke sollicitanten. Jozephus Hubertus Beurskens, die bijna drie en half jaar in Nederasselt werkzaam is, heeft hij persoonlijk in de klas bezocht. Mede naar aanleiding hiervan beveelt hij hem met enige reserve aan. Peter Johannes Hubertus Hecker zou een goed onderwijzer voor de school te Overasselt kunnen zijn maar bij hem vindt Kuppens het ontbreken van de bevoegdheid voor het vak j. een bezwaar. Vervolgens bespreekt hij de vrouwelijke candidaten:

'Van een advies over de vrouwelijke candidaten zou ik me kunnen onthouden, m.i. hooren ze niet op de aanbeveling thuis, al schuilen er voor de lagere klassen van gemengde scholen en voor meisjesscholen heel goede leerkrachten onder.' Dit laatste geldt voor Clazina Dam, Johanna Peters en Aleida van Driel. Kuppens mening over Francina Wiessing is als volgt: 'Sedert September 1914 ben ik andermaal

genoodzaakt geworden een onderwijzeres werkzaam te stellen in de hoogere leerjaren, Mej. Wiessing, en 't spijt me te moeten verklaren, dat dit zeer nadeelige gevolgen voor de betrokken kinderen heeft gehad. Ik ondervind dit nog dagelijks, op den duur zouden de slechte gevolgen niet te overzien zijn.' . . .'Eerst moest ik de woelige elementen, jongens, onder mijn persoonlijke leiding stellen. Zoo'n schifting is niet altijd mogelijk.' . . . 'Francina Wiessing zal goed doen zich nog ernstig op de schoolpraktijk toe te leggen. Haar werkkring in 4e en 5e leerjaar was een mislukking. Voorloopig kan er naar mijn inzien niet aan gedacht worden haar voor vast aan te stellen. Ik acht haar de minste onder de mededingsters.'

Kuppens maakt er erg veel werk van om Francina Wiessing af te wijzen. Dit valt des te meer op als men zijn mening over Francina vergelijkt met die over de andere vrouwelijke kandidaten. Uiteraard bestaat natuurlijk de mogelijkheid dat Francina Wiessing een slechte leerkracht is. Wat echter opvalt is het gegeven dat er twee vaders bezig zijn om hun invloed en macht te gebruiken om hun kinderen aan een vaste betrekking te helpen. Kuppens schijnt zich dat te realiseren want hij schrijft in zijn slotalinea het volgende: 'Ik ben hiermede aan het eind mijner beschouwingen over de betrokken sollicitanten en kan U verzekeren, dat ik dit nauwgezet heb gedaan, 't Moge den schijn hebben, dat hier eigenbelang in 't spel is, omdat ik als vader van een der candidaten sta. Daarom verklaar ik, dat ik 'm mijn

geheele advies het welbegrepen belang

van het onderwijs op 't oog heb.'. . . . 'Vandaar dat ik ook de hulp van mijn zoon inroep.' . . . 'Ik vertrouw dat mijn autoriteiten van Rijk en Gemeente mijn streven voor goed onderwijs zullen steu-

nen. Het hoofd der O.L. School te Overasselt. P.J. Kuppens'. Uiteindelijk neemt het gemeentebestuur het standpunt van Kuppens niet over maar draagt Francina Wiessing voor. De schoolopziener van het Rijksschooltoezicht van het arrondissement Nijmegen wordt hierdoor gedwongen om een Salomonsoordeel te vellen en slaagt daarin ook erg goed getuige zijn brief aan het gemeentebestuur van 27 april 1915. . . . 'Het spijt mij dat Uw voorstel zoo geheel afwijkt van het uitdrukkelijke verlangen van het betrokken schoolhoofd. Gaarne had ik diensvolgens eenige motiveering van Uw afwijkend voorstel vernomen. Thans is het mij tot mijn spijt niet mogelijk met Uw voorstel mede te gaan. Toch wil ik naar aanleiding van het bericht van het betrokken schoolhoofd mijn opinie niet verzwijgen. Ook ik zoude eene plaatsing van den onderwijzer A.A. Kuppens op de voordracht niet gewenscht achten. Niet omdat ik 't een of ander op den onderwijzer Kuppens heb aan te merken, maar omdat het werkzaam zijn van vader en zoon aan eene en dezelfde school gemakkelijk aanleiding kan geven tot verkeerde toestanden aan die school.' 'Mijn verantwoordelijkheidsgevoel verzet er zich tegen, sollicitanten op de voordracht te plaatsen tegen een uitdrukkelijk gemotiveerd verlangen van het betrokken schoolhoofd, zoolang de bezwaren van het schoolhoofd niet weerlegd zijn.' . . . 'Waar evenwel tegen uitdrukkelijk verlangen van het hoofd eene benoeming zou kunnen geschieden daar bestaat groote kans, dat de zoo noodige samenwerking en overeenstemming tusschen hoofd en onderwijzer(es) geheel zal komen te ont-

breken en het is mijne ervaring, dat het onderwijs als dan aan de betrokken school de dupe van eene dergelijke benoeming wordt' . . .

De schoolopziener besluit zijn brief met het advies om maar enige weken te wachten op het beĂŤindigen van de onderwijzersexamens zodat er dan vermoedelijk genoeg nieuwe kandidaten zullen kunnen reageren op de nog openstaande vacature. De toch al troebele sfeer tussen gemeentebestuur (lees Jan Wiessing) en de schoolleiding (lees Paatje Kuppens) zal er vermoedelijk door dit diplomatieke oordeel niet slechter op zijn geworden. <17>

<16>

Franciscus van LEKT

<18>

Z .V

d. v.

David van Lent

Antonius Hol

en Anna-Maria Mollenberg

en Louisa Duyts

Gebruikte bronnen: Tweestromenland nummer 75. Foto's en stukken uit het archief van Gerard Rooijakkers.

<20>

<19>

Hu i berd i na Johannes HOL van der WERT

Op l mei 1915 eindigt het tijdelijk dienstverband van Francina Wiessing te Overasselt en per l augustus krijgt ze een vaste benoeming op de openbare lagere school in Nederasselt. Een school die ook valt onder de verantwoordelijkheid van het college van burgemeester, wethouders en ... gemeentesecretaris van de gemeente Overasselt.

Anna-Maria

<21>

Gijsbertus

van T.ENT

BIJL

z . v. Adrinanus van der Wert en

d. v. Johannes van Lent

z . v. K 111 era

Cornelia van

Agnes van

Johanna van Rossum

Atteveld

der Wert

Bijl

* Maasbommel 7-5-1793

* Alphen 9-2-1787

* Alphen 27-2-1799

* Alphen 10-7-1801

* Alphen

+ Alphen

+ Alphen 29-12-1857

+ Alphen

13-J2-1H42

13-9-1887

27-8-1837

21-4-1852

trouwt: Alpt" en 6-11-1824

<8>

19-2-1804

<23>

Franciscus van Beuningen

d. v. Lambertus Roelofs

Lanbertus

Hendrik

van Beuningen

Wouters

Johanna KOUTERS

z. v.

d. v.

Maria van der Eijck

Anna-Haria Vink

* Alphen

* Bergharen

2-5-1795

20-1-1810

2-1-1802

+ Alphen 20-9-1873

+ Horsen 21-3-1890

+ Horssen

Geertrui van Buuren * Horssen

24-12-1838

trouwt: Al]Ihen 1-6-1827 trouwt: Alphe n 11-12-1820 trouwt: Horss en 2-10-1834 <10>

<9>

Ludovicus van LENT

<22>

Al legonda ROELOFS

Cornelia van der WERT

* Alphen 26-4-1835

* Alphen 7-9-1837

+ Alphen 16-10-1879

+ Alphen 1-3-1914

Kartinus

<11>

* Alphen 28-5-1833 + Alphen 11-5-1915

trouwt: Al])hen 25-4-1862 <4>

Kelena van BEUNINGEN

BIJL

* Horssen 8-11-1836 + Alphen 11-11-1908

trouwt Alphen 3-2-1866 <5>

Johannes van LENT

Petronella

BIJL

* Alphen 8-4-1871 + Alphen 19-2-1947

* Alphen 24-5-1871 + Alphen 30-9-1948

trouwt: Alphen 14-8-1896 <2>

Harinus Johannes van LEKT * Alphen 8-6-1907 Âť Alphen 20-2-1969

trouwt : Oss <1>

Petronella Adriana Johanna * Nijmegen 15-2-1941

KWARTIERSTAAT VAN DE FAMILIE VAN LENT

<24>

<26>

<25>

Petrus van OCHTEN Z.V.

Gerardus van Ochten

<27>

<28>

Helena

Antoon

Maria

TEUNISSEH

VERHAGEN

GIJSBERTS

d. v. Leendert Theunissen

d. v. Adrinanus Gijsberts

z . v.

Steven Verhagen

Hichiel van ORSOUW

z. v. Jan van Orsouw

<29>

<30>

Johanna van

Jan VOSSEHBERG

BALLEGOOY d. V.

Antonius van Ballegooy

Z.V.

Jan Vossenberg

<31>

Hilheliina de BI E d. v.

Jan de Bie

en wilhelmina Princen

en Hendrina van Haren

en Geertruida Hol

en Gosu ina van Tien

* Appeltern 5-1-1792

* Batenburg

* Leeuwen

* Oss

6-8-1793

8-7-1796

29-9-1792

19-10-1822

* Oss 14-10-1821

* Oss 30-10-1814

28-8-1824

-t- Batenburg

+ Batenburg

+ Horssen

+ Oss

+ Rosmalen

+ Oss

20-5-1856

12-9-1859

19-12-1862

11-12-1872

9-12-1890

21-5-1906

31-12-1879

30-1-1901

en Adriana Vos

en Haria Vos

en Anna Ei jsvogel

trouwt: Affei den 5-3-1821 trouwt: Leeuwen 22-12-1815 trouwt: Oss 29-5-1847 <12>

<14>

<13>

stroeks

• Oss

trouwt: Of:s 10-8-1842

<15>

Jan van OCHTEN

Gerarda VEHHAGEH

Johannes van ORSOUH

Geertruida VOSSEHBERG

* Batenburg 11-3-1829 + Oss 19-1-1906

» Tiel 2-2-1835

* OSS 20-11-1850 + Oss 16-11-1906

+ Vught 2-6-1895

trouwt

+ Batenburg 19-12-1905 Batenburg 23-7-1860

« Oss 13-12-1850

trouwt: Oss 7-5-1875

<6>

<7>

Adrianus van OCHTEN

Johanna van ORSOUW

* Batenburg 3-4-1864

* Oss 25-3-1876 + Oss 23-8-1954

+ Oss 3-11-1936

trouwt:

Rotterdam 9-7-1900

<3>

Johanna Haria van OCHTEN * Oss

31-12-1908

7-12-1939 van LENT

*» Nijmegen 5-6-1964

Johannes Brouwer

* Arnhem 31-7-1930

Inzender:mevr.P.Brouwer van Lent, W.Alexanderstr.12 6931 TJ Westervoort. tel.: 08303-14742

en Petronel la

Wamel, juli 1993 Geachte Redaktie van TWEESTROMENLAND

Uit de Parochielogo's in het Land van Maas en Waal welke zijn gepubliceerd in de Tweestromenland nr. 76 wil ik gaarne t.a.v. Wamel het volgende opmerken. Om te beginnen heeft men de spits niet laten springen met dynamiet. Op een bewuste morgen is deze vanuit de overkant van de Waal eraf geschoten. Door oorlogshandelingen van september 1944 en later bevond Wamel zich op een scheidslijn. Ten noorden van de Waal zaten de Duitsers, terwijl het land van Maas en Waal of door de Engelsen of door de Canadezen werd 'bediend. De torenspits zou vanwege haar hoogte te gebruiken zijn als uitkijkpost en deze is systematisch bestookt door Duits granaatvuur en in de loop van die oorlogshandelingen uiteindelijk neergestort zoals ik al meldde. Het moge duidelijk zijn dat niet alle schoten op de toren raak waren, zodat ook de kerk veel te verduren had. Het is ten enen male onjuist te veronderstellen dat er meer gesloopt zou zijn om zodoende te trachten een geheel nieuwe kerk te krijgen. De oude kerk was immers een juweel waar iedereen in onze parochie trots was.

Het Ministerie van Wederopbouw heeft vrijwel direkt na de oorlog een onderzoek doen instellen over de technische stand van zaken van het kerkgebouw. De konklusie hiervan was dat tot afbraak werd besloten vanwege de zeer grote schade en daardoor de onmogelijkheid van wederopbouw. Door dit besluit werd er ook geen subsidie verstrekt door het Ministerie ook al zouden er Parochianen geweest zijn die toch de kerk wilden opbouwen. Mede door dit besluit heeft de Parochie St. Victor en Gezellen uit Wamel het jaren met een noodkerk moeten doen. Eerst in mei 1954 kon de huidige kerk in gebruik genomen worden. Bijna 10 jaar na de eerste beschietingen op de vroegere kerk. Overigens zijn wij nu weer net zo trots op onze eigentijdse kerk als de Parochianen van toen op hun kerk. Hopelijk gaat U tot plaatsing van deze reaktie over in het eerst volgende nummer. Met oprechte dank hiervoor.

F.J.M. Gremmen, Lakenstraat 53, 6659 EG Wamel NASCHRIFT AUTEUR

Uw reaktie is begrijpelijk en daarvoor mijn dank. De informatie heb ik ontvangen in gesprekken met drie mensen uit Maas en Waal, waarvan ĂŠĂŠn uit Wamel, en alle drie hebben het verhaal zodanig verteld. In een volgende aflevering in de serie van architect C. van Dijk komt de kerk van Wamel aan bod. W. M. G. Arts

100 jaar St. Judocus Op 27 juni vierde de parochie Hernen haar 100-jarig bestaan van het kerkgebouw. Naast de kerkelijke viering heeft Tweestromenland acte de présence gegeven in de vorm van een bijdrage aan een goed verzorgde tentoonstelling van foto's, prenten en sieraden en verder heeft in de loop van de middag de werkgroep streekdracht en mode een prachtige show gegeven van klederdrachten uit de tijd van de eeuwwisseling welke in de streek werden gedragen bij kerkelijke plechtigheden zoals dopen, trouwen en begraven. Door Harry Kolks werd een zeer lezenswaardig boekwerk samengesteld over de bouw van de kerk en het parochieleven met als titel: 'RONDOM ST JUDOCUS'. Het boek, 223 blz. met vele zeldzame foto's en afbeeldingen, is ook verkrijgbaar aan de balie van museum en documentatiecentrum voor ƒ 30,- of per post door overmaking van ƒ 37,50 t.n.v. penningmeester giro 26 22 012. Van de in het boek voorkomende namen als Stornebrink, architect en 'Dorus' Rinkens, schrijnwerker/timmerman uit Wijchen, waren de kleinkinderen aanwezig, zodat hiermede contacten gelegd konden worden voor uitwisseling van gegevens waarop we later hopen terug te komen. Johan Jansen

Met een zichtbaar genoegen nemen vijf Stornebrinkjes deel aan de feestelijkheden in Hernen en bekijken vol trots wat hun grootvader 100 jaar geleden tot stand heeft weten te brengen.

PUBLIKATIES uit de TWEESTROMENLANDREEKS ledenprijs

dl dl dl dl dl

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

nietledenprijs

uitverkocht / 9,75 f 18,50 / 18,50 / 13,50

9,75

r 25,00 f 25,00 f 1 5,00

uitverkocht f 9,75 f 9,75 uitverkocht uitverkocht f 30,00 f 35,00 uitverkocht f 35,00 / 35,00 (op korte termijn verkrijgbaar) f 45,00 f 45,00 /

6,00

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS

19.XII. 1993 - verschijnt ten minste vier maal per jaar - NUMMER 78

TWEESTROMENLAND

Drs. C. Visser, Druten W. van Wel, Wamel

Opgericht 15 mei 1964.

Administrateur: P.G. Leussink, Beuningen

Doel: in zo breed mogelijke kring bevorderen

van de belangstelling voor de geschiedenis in al haar aspecten en onder ieder opzicht, in het bijzonder van het werkgebied, het Land van Maas en Waal en het westelijk deel van het Rijk van Nijmegen.

Lidmaatschap: Het lidmaatschap geeft recht op toezending van tijdschrift en nieuwsbrief, op deelname aan excursies en tevens korting op de boekhandelsprijs bij uitgaven uit de Tweestromenlandreeks. Contributie: De contributie voor 1993 bedraagt ƒ 30,-. Men mag ook meer storten bij wijze van gift, te voldoen door storting op postgiro 2622012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg l 7-60, 6602 VG Wijchen. Ledenadministratie: M. van der Putten, Begoniastraat 22, 6658 EB Beneden-Leeuwen, tel: 08879-4336, voor de opgave van nieuwe leden, adreswijzigingen en eventuele opzeggingen (vóór l december).

Secretariaat: Postbus 343, 6600 AH Wijchen, tel: 08894-18987. Ereleden: H. van Heiningen, J.P.M, van Os, J. P. van Wezel. Erevoorzitter: J. P. van Wezel.

Kofiij: Kopij dient getypt (zo mogelijk op floppy-disk met uitdraai in WP 4.2 of 5.1), gedateerd en ondertekend te worden verzonden aan:

Pieter van Bernebeek, redactiesecretaris, Kruisbergsestraat 35, 6611 AH Overasselt, tel.: 08892-2552. Kan een artikel niet in machineschrift worden geleverd, dan gaarne in een duidelijk leesbaar

handschrift. Afbeeldingen moeten, indien men ze terug wil hebben, aan de achterzijde voorzien zijn van naam, adres en woonplaats

van de bruikleengever. Losse nummers tijdschrift: Nrs. 19 t/m 78 voorradig. Per stuk ƒ 7,50 exclusief ƒ 2,50 verzendkosten. Te bestellen door storting op giro 2622012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen.

Inhoud

3 6

21 27

Bestuur: J.L.C. Alkemade, vz., Ewijk J.A. van Gelder, vice-vz., Bergharen J.P.H. Daverveld, secr., Wijchen J.A. Jansen, penn., Wijchen Mevr. W.M. Berris-Visschers, Wijchen J.E.M, van den Burg, Wamel JJ. van den Burg, Wamel Mevr. G.Y.M. Derks-Klabbers, Druten G.W. van Gelder, Beneden-Leeuwen M. van der Putten, B eneden-Leeuwen G.A.A. Rooijakkers, Overasselt W.J. van Sommeren, Beneden-Leeuwen

Johan van Os: Maas en Waal Medisch (2): Dokters aan het sterfbed (1795-1797) W.M.G. Arts, H.J. van Capelleveen: De kerken van architect C. van Dijk in Maas en Waal J-P-A. van Ingen: Beuningen: een Keltische plaatsnaam? Jan Wabeke: Dorpsgezicht Leur beschermd Kwartierstaat Familie Van Ooijen Nieuwsbrief

Op de voorkantToren van de R. K. kerk in Batenburg. Coll.

H.V. Tweestromenland.

Opn. W.M.G. Arts

Streekarchief Bommelerwaard

TWEESTROMENLAND MAAS EN WAALS TIJDSCHRIFT VOOR STREEKGESCHIEDENIS Redactie: Gijs van Dijk, Pieter van B e r n e b e e k , Hugo van Capelleveen,

Jan vAn Gelder, Kees van Kouwen, Pieter Roelofs.

NUMMER 78

1993/IV

Johan van Os

Maas en Waal Medisch (2)

Dokters aan het sterfbed (1795-1797) In een eerste bijdrage over de geschiedenis van de gezondheidszorg in onze streek (gepubliceerd in nr. 74, 18-XII-1992, p. 16-21) waren wij een stel vroege vertegenwoordigers van de medische stand op het spoor gekomen: 1. Franciscus Diepenbroeck, dominee, medicus en sterrenkundige te Horssen, gestorven in 1656 na een 'praktijk' van 37 jaar; 2. J.B. Gerardszoon van der Horst, medisch doctor te Druten, door de hele streek actief tijdens de 'rode loop' in de jaren 17791783; 3. Gerardus Johannes Bodenstaf, van Ambtswege aangesteld vroedmeester (verloskundige) te Druten, die in 1783 (per abuis werd 1703 afgedrukt) van 'het Pausdom' overging naar de 'Godsdienst der

Hervormden'. 4. Johanna Thai, in 1782 door het Ambtsbestuur aangesteld tot vroedvrouw voor de dorpen Dreumel en Wamel; 5. F.C. Krott, medisch doctor, in 1795 koper van een pand met viswater aan de Moffenwaai te Ewijk.

Van der Horst, Bodenstaf, Thai en Krott waren tot dan toe de enige gezondheidszorgers die ik in het laatste kwart van de 18e eeuw als officieel erkende medici of paramedici had kunnen ontdekken. Na publikatie van de eerste bijdrage in de serie 'Maas en Waal Medisch' was drs. H. Tromp in Amerongen

zo vriendelijk mij te attenderen op het bestaan van een medisch doctor Van der Weerden, afkomstig uit Afferden, die eveneens op het eind van de 18e eeuw het lichamelijk heil der Maas en Walers gediend zou hebben. En inderdaad kon ik onlangs ook zelf een glimp van deze Afferdense geneesheer opvangen.

ERFHUIS OP 'DE POELHOF Doctor van der Weerden bleek in 1795, na de inval van onze Franse 'bevrijders', aan het ziekbed te hebben gestaan van Wouter van Welie, die toentertijd als pachter op de kartuizerboerderij 'De Poelhof woonde, in Winssen dus. Maar de visite had niet geholpen. Van Wielie ging dood en aangezien zijn respectievelijke vrouwen - Jacoba Wijnakkers en Hendrina Sengers - al eerder overleden waren, werd er op 7 mei 1795 op 'De Poelhof erfhuis gehouden ten behoeve van de nog minderjarige weeskinderen uit beide huwelijken. Rekening en verantwoording van het erfhuis zijn bewaard gebleven.' Onder de passiva verschijnt een schuld 'aan den Doctor van der Weerden'. Het gaat om een zeer bescheiden honorarium van 7 gulden

en 6 stuivers. Zo mogelijk nog verrassender was voor mij dat Wouter van Welie in 1795 ook nog een rekening open had staan bij 'den Doctor Krod', die mij onder de naam F.C. Krott tot dusver alleen maar bekend was als echtgenoot van Sibilla Janssen en als koper van een Ewijkse hofstede met viswater. Hij bleek nu ook echt in Ewijk en omstreken (in dit geval Winssen) het beroep van medicinae doctor te hebben uitgeoefend. Zijn consult was een stuk duurder geweest dan dat van Doctor van der Weerden. Krod (Krott) kreeg uit de boedel van de overledene nog 16 gulden. HAAST MET HET TESTAMENT Voorlopig mogen we aannemen dat de dorpen Winssen, Ewijk en Beuningen medisch redelijk verzorgd werden door twee academisch gevormde artsen: Krott en Van der Weerden, waarbij we in aanmerking moeten nemen dat het inwonertal van deze plaatsen in de jaren '90 van de 18e eeuw nog geen kwart bedroeg van de huidige bevolking. Maar ook Druten en omstreken zaten in die jaren niet zonder dokter. Hoe lang Dr. Gerardszoon van der Horst - de bestrijder van de 'rode loop' (dysenterie) - te Druten in functie gebleven is, heb ik niet vast kunnen stellen, maar het ziet er naar uit dat hij omstreeks 1797 vervangen of opgevolgd was door ene Dr. H. van den Heuvel, ook weer een medicinae doctor. Hem althans ontmoeten we in die tijd aan het sterfbed van Hendrina Uijen in Afferden. Hendrina was de vrouw van Johannes Peeters van der Weerden, die dus zelf een dokter in de familie had, maar bij zijn vrouw riep hij iemand anders. Hoe slecht Hendrina er aan toe was, blijkt wel uit het testament dat zij en haar man op 8 november 1797 lieten maken 2 Mr. W.T. van Bennekom, rechter op het Drutense Ambtshuis en president van de Maas en Waalse Dijkstoel, kwam persoonlijk naar Afferden om de laatste wil van Hendrina en Johannes af te horen en vast te leggen. En hij kwam niet alleen. Van Bennekom had niet enkel Jan Gradesen van Soelen bij zich: zijn 'landschrijver' ofwel secretaris, maar ook nog twee gerigtsluiden, zo-

veel als getuigen: Johannes Gaspar Herckenrath (stamvader van alle Maas en Waalse Herckenraths) en Sijmen Janssen Mulders. Van der Weerden zelf, zo constateerden zij in Afferden, was 'gezond, gaande en staande',

maar de tweede comparant, Hendrina dus, troffen zij aan 'ziek te bed leggende, egter haar verstand, en Memorie zoo uijterlijk bleek volkoomen magtig'.

Het echtpaar vermaakte alles op de langstlevende, en dat werd de hoogste tijd. Hendrina was eerder getrouwd geweest met Herman Smits, die op zijn beurt voordien ene Christina van Mulukom tot huisvrouw had gehad. Van Herman Smits had Hendrina zowel kinderen als stiefkinderen, die haar haar tweede huwelijk met Van der Weerden alleen in dank af zouden nemen, als zij straks ook in de niet geringe boedel van Van der Weerden zouden kunnen delen. Maar dat wou Van der Weerden eventjes voor zijn. Er was haast bij. Zes dagen na haar uiterste wilsbeschikking Van Soelens inkt was nauwelijks droog - liet Hendrina het leven, op 14 november 1797. Zij kreeg in de schuurkerk van AfferdenDeest (iets ten zuiden van de huidige Van Heemstraweg gelegen, ongeveer tegenover de Afferdense molen) een eerste klas begrafenis. De kosten die Johannes Peeters van der Weerden daarvoor moest maken, zijn in de boedelinventaris die op 30 december 1797 werd samengesteld, nauwkeurig gespecificeerd onder het 18e 'Capittel van doodschulden'? Het leerzame lijstje, in het krachtdadige handschrift van landschrijver Van Soelen, wordt bij dit artikel ter illustratie afgedrukt. We zullen het even nalopen, want hier kijkt de toenmalige medische stand van Druten om de hoek. DE DOODSCHULDEN Vooreerst beurde Gradus de Kok (uit het met name in Beneden-Leeuwen nog altijd florissant voortlevende timmermansgeslacht) 11 gulden en 10 stuivers 'voor het maken van de doodkist': een bedrag dat ver boven het gemiddelde lag. De hervormde Afferden-

//^

^y^>^fezt /f0 ^^? li&êc*- &&-*— •»

^m-^ ^^rxL <&-&£$& ÏL4L^//^a^.^

J&<-" 2*— — ~ //

^^X^^----

x^-

j£&~: tëftejfal.^-jfet'-Sl

-X; xf

V—^^ -_ , ^&4-&£é~J-*——-

£••'£•£-* sJ2--^-, ~é-

435^.-^ A^ ^a-j&Z^ —~*^ J^ y^^.^^^ /$ ^/7^^^ v&^^ftéc

^_ /yt^c^^^ti^L^^sgi-

^ /£ .<*4

-/&

tZ^i-7 ^^^ 'i&y^e-r 6St£&~? /

•J'fyLtfLj^

jX^ «

&-t^~lZ&^ &&z-v3 -—

<7-

/^7

?fe^ ep&é^^£~£%&z*&f • }\.'^^^^<Le^-fJ\^^

Fragment uit Boedelinventaris Johannes Peeters van der Weerden te Afferden d.d. 30 december 175>7. De posten 4 en 5 van bovenstaand lijstje vermelden H. v.d. Heuvel als medisch doctor en G. Bodenstaf als chirurgijn.

se schoolmeester Huijbert Caron kreeg 'voor luijen en begraven'4 gulden en 16 stuivers betaald. De doden van Afferden en Deest werden niet bij de schuurkerk ter aarde besteld, maar nog altijd bij de middeleeuwse St. Victorkerk op Het Hoog, die toen in protestantse handen was en waarvan tegenwoordig alleen de bakstenen toren nog overeind staat. Schoolmeester Caron beheerde daar kerk en kerkhof als koster, kassier, klokkenist en doodgraver. Voor uitvaart en zielemissen ontving schuurkerkpastoor Franciscus Ebbinkhuijzen (17861818) maar liefst 48 gulden en 12 stuivers. Maar dan komen de dokterskosten. 'Aan H. v.d. Heuvel Me dr'21 gulden. 'Aan G. Bodenstaf Chn' 18 gulden en 4 stuivers: bij elkaar een post van ƒ 39,20. Hier zien we dus de Drutense vroedmeester en chirurgijn terug die in 1783 al een aanstelling van het adellijk Ambtsbestuur op zak had. Bodenstaf'was kennelijk onder het 'volksbewind' dat de Fransen in 1795 hadden ingevoerd, gewoon door blijven dienen. Hij vervulde zijn doorgaans bloederige taak zeker al vijftien jaar. 'Voor winkelwaar' bij de begrafenis besteedde

Van der Weerden 31 gulden en 13 stuivers in eigen familiekring, namelijk bij Aard van deiWeerden die op Het Hoog - tegenover kerkhof - een herberg met winkel dreef. Daar zal de 'koffietafel' gehouden zijn, maar er werd door dragers, familie, buren en bekenden meer bier dan koffie gedronken. Van der Weerden had de Drutense bierbrouwer Giel van der Wielen 'een ton bier' laten brengen. Ze kostte hem 6 gulden, maar daarvoor moetje in 1797 een slok van ca. 120 liter gehad hebben. Tenslotte mochtjohanna Smits, vermoedelijk een dochter uit Hendrina's eerste huwelijk, nog 10 gulden uitgeven aan zielemissen. Daar kon Van der Weerden zich verder niet mee bemoeien. (wordt vervolgd) Noten: 1. Berust in Rentmeestersarchief Van Koolwijk, Doddendaal (particulier bezit; niet geïnventariseerd). 2. Zoals noot 1.

W.M. G. Arts, H.J. van Capelleveen

De kerken van architect C. van Dijk in Maas en Waal In dit vervolg van onze mini-serie architecten en hun kerken in Maas en Waal

besteden wij nu aandacht aan architect Cornelis van Dijk die in het Land van Maas en Waal drie kerken volledig nieuw heeft ontworpen en één bestaande kerk heeft uitgebreid. De drie nieuwe kerken zijn gebouwd in Maasbommel

(1868/69), Batenburg (1873/74) en Wamel (1878/79). In Deest onderging de bestaande kerk in 1880 een uitbreiding. Architect Van

Dijk maakte een ontwerpfase van het Fransiscanenklooster met kerk in Alverna en bouwde het raadhuis in Maasbommel. Architect Van Dijk heeft als timmerman en later als bouwkundig opzichter zijn praktijkervaring opgedaan

bij de architecten C. Weber en H. van Tulder. Voor realisering van deze serie is hoofdzakelijk gebruik gemaakt van de ongepubliceerde studie van Mgr. H. van Helvoort ( f ) , aanwezig in het archief van het Bisdom in 's-Hertogenbosch.

TIMMERMAN, AANNEMER EN Cornelis in Geertruidenberg op 19 augustus ARCHITECT CORNELIS VAN DIJK 1864 in het huwelijk met Kornelia de Kroon. Cornelis van Dijk, geboren op 5 juni 1833 te Beiden verlaten op 27 september 1865 Houten, was de oudste zoon van Servaes Arie

Roermond en gaan vandaar naar Heesch bij

van Dijk en Mechteld van den Berg. Servaes Arie, geboren op 23 oktober 1807 te Vreeswijk, van beroep timmerman, was van Ned. Hervormde godsdienst. Hij was gehuwd met Mechteld van den Berg, geboren 13 januari 1808 te Hagestein bij Vreeswijk. Zij was

Oss waar hun dochtertje Maria Mechtilda op 8 augustus 1866 wordt geboren. Cornelis geeft dan als beroep op 'Opzichter van wer-

ken' en dat kan slaan op zijn werk bij de bouw van de nieuwe kerk in Heesch die onder architectuur van C. Weber uit Roermond katholiek. in de periode 1863-1866 is gebouwd. In 1867 Het huwelijk bracht hen 12 kinderen die alle werkt hij met architect HJ. van Tulder aan in de Nederlandse Hervormde godsdienst de bouw van de parochiekerk in Haren bij zijn opgevoed. Megen (1867-1868) en maakt zo kennis met Hun zonen Cornelis, geb. 5 juni 1833, de gotiek van architect Tulder. Willem, geb. 15 december 1835 en Servaes Arie, geb. 9 maart 1851, aanschouwden in Volgens gegevens van de gemeente Heesch Houten het levenslicht. vertrekt het gezin Van Dijk op 9 november Alle drie kozen zij het beroep van timmer- 1867 naar Dreumel. In Dreumel is geen vestiman dat door hun vader werd uitgeoefend. gingsdatum ingeschreven. De mededeling Bij de uitoefening van hun beroep woonden de gebroeders meestal in de plaats waar het bouwwerk werd opgetrokken. Deze wijze van wonen-werken kan gedeeltelijk via gegevens uit de gemeentelijke Bevolkingsregisters worden nagegaan, doch zij zijn niet voor honderd procent betrouwbaar. Richten wij onze aandacht op Cornelis van Dijk, de hoofdfiguur in dit artikel, dan blijkt dat hij op 20 juni 1857 zijn geboortedorp Houten verlaat en naar Schiedam gaat. Zijn vertrek uit Schiedam is niet vermeld. Aannemelijk is wel dat hij vanuit Schiedam zijn werk elders uitvoert, en dat kan geweest zijn bij de bouw van een nieuwe kerk in Geertruidenberg onder architectuur van de Roermondse architect C. Weber. Officieel arriveert Cornelis op 16 mei 1861 in Geertruidenberg en het blijkt dat hij inmiddels katholiek is geworden. In Geertruidenberg leert hij zijn toekomstige vrouw kennen, t.w. Kornelia de Kroon. Het is mogelijk dat hij in Geertruidenberg of omgeving nog aan enkele andere bouwwerken zijn krachten geeft, maar het is ook mogelijk dat hij al werk heeft in Roermond en dit pas bij de gemeente aangeeft als hij op 21 december 1863 Geertruidenberg definitief Afb. 1. Kerk Maasbommel met pastorie, verlaat. kostershuis en patronaat. Opname Âą 1917. Tijdens zijn verblijf in Roermond treedt Coll. W.H. van Ooyen, Wamel

ging is aldaar niet vermeld. Zeer waarschijnlijk is hij toen naar het Brabantse Zeeland vertrokken, want onder zijn leiding is daar in de periode 1871-1872 een nieuwe kerk gebouwd die veel overeenkomst heeft met de kerk in Maasbommel. De verblijfplaats van het gezin van Dijk is vanaf 28 oktober 1869 onbekend, noch in Dreumel, Zeeland of elders zijn gegevens te vinden. Wel komen we zijn naam tegen in het Bevolkingsregister van Batenburg, maar een datum van aankomst en waar vandaan is niet vermeld. Zijn beroep is dan 'bouwkundige'. Aangenomen wordt dat hij medio december 1872 in Batenburg is geDe bouw in Dreumel is nog in haar beginfase komen. Onder zijn leiding wordt in wanneer Cornelis in augustus 1868 zijn ont- Batenburg een nieuwe kerk gebouwd in de slag neemt en naar Maasbommel gaat, waar periode 1873-1874, waarvan in dit tijdschrift hij op 16 oktober 1868 wordt ingeschreven een beschrijving wordt gegeven. met als beroep 'aannemer'. Als architect-aannemer bouwt hij in Maasbommel de nieuwe Een jongere broer van Cornelis, Servaes Arie, kerk (1868-1869) waaraan in dit tijdschrift geboren 9 maart 1851, verlaat op l 7juni 1873 aandacht wordt gegeven. Wanneer het werk het dorp Houten en gaat naar Batenburg klaar is, verlaat hij Maasbommel, en volgens waar hij zich laat inschrijven op 31 mei 1873. de uitschrijving, gedateerd op 28 oktober Hij neemt zijn intrek bij broerCornelis. Dat 1869, gaat hij naar Dreumel, doch zijn vesti- er vele onjuistheden in de bevolkingsregisvan Cornelis aan de gemeenteambtenaar in Heesch kan geweest zijn 'Naar Dreumel' maar hij werkte toen nog in Haren aan de nieuwbouw van de kerk die toen nog niet onder dak was. In Dreumel waren bouwplannen om te komen tot een nieuwe kerk die onder architectuuur van HJ. Tulder is gestart, (zie t.s. Tweestromenland nr. 77) De aanvang van de opbouw was in het voorjaar van 1868 en Cornelis van Dijk was ook hier de bouwkundige medewerker van architect van Tulder. In het Bevolkingsregister staat zijn beroep vermeld 'Opzichter van werken'.

Afb. 2. Zuidzijde kerk Maasbommel Âą 1950.

Coll. W.H. van Oayen, Wamel

Afb. 3. Vierde geleding en voet van torenspits kerk Maasbommel. Opname : W.M.G. Arts

Afb 4. Interieuropname kerk Maasbommel met de grote ramen in het priesterkoor, zie afb. 19. Coll. W.H. van Ooyen, Wamel.

ters voorkomen blijkt nu wederom, het hoeft niet altijd een fout van de ambtenaar te zijn: het zijn die fouten die ontstaan zijn als gevolg van de foutieve informatie van de betreffende persoon. Zo blijkt dat Servaes Arie

beroep is dan architect. Vanuit Wamel verzorgt hij de uitbreiding van de kerk te Deest, dat in 1880 is gerealiseerd. Vanuit Wamel vestigt het echtpaar zich op 14 oktober 1881 te Wijchen, en Cornelis realiseert dan vanuit Wijchen de H. Franciscuskerk in Nijmegen, die volgens de Graafse Courant op 12 augustus 1882 is geconsacreerd. Cornelis ontwerpt en bouwt de uitbreiding van de kerk in het Brabantse St. Anthonis en

zich op 17 juni 1873 laat uitschrijven, terwijl hij in 1870 al vertoefde in het dorp Zeeland. Schijnbaar nam men vaak de moeite niet om zijn vertrek en aankomst te melden.

Of bij het werk in Batenburg de aanwezigheid van Cornelis nodig was is onbekend, wel weten wij dat hij in 1874 bezig was met de bouw van een nieuwe kerk in Beursen bij Ravenstein. Op 11 november 1875 gaat het gezin van Dijk naar 's-Hertogenbosch waar het kortstondig blijft wonen. Op l mei 1876 arriveert het in het Brabantse Mill voor de

bouw van de plaatselijke kerk (1877-1878). Voor de bouw van de kerk in Wamel (18781879) verlaat het gezin op 26 mei 1878 het dorp Mill en het vestigt zich in Wamel; zijn

in Eindhoven-Strijp de nieuwe kerk van de H. Trudo. Dochter Maria Mechtilda Petronella huwde op 7 oktober 1889 te Wijchen met Alfonsus A.M.

Wolters, burgemeester te Heesch.

Getuigen bij dit huwelijk waren; W.F. Wolters, candidaat-notaris te Helmond; F.A. Wolters te Helmond; Pier Thomes Storne-

brink, architect te Wijchen en W. Roelofs, goede bekende van de bruid. Moeder Kornelia de Kroon sterft te Wijchen

op 17 juli 1904, en zeer waarschijnlijk is dit de reden dat Cornelis op 29 april 1905 weer terug gaat naar zijn geboortedorp Houten. Hij is aldaar op 23 april 1910 overleden. Mgr. Van Helvoort schrijft dat architect Van Dijk buitengewoon veel heeft rondgezworven. Dit kwam niet voor bij de architecten H. van Tulder of C. Weber, die echter uit een hoger maatschappelijke klasse kwamen. Architect Van Dijk was tegelijk ĂŠn architect ĂŠn aannemer; de combinatie van deze twee beroepen was niet vreemd. DE GEBROEDERS WILLEM EN SERVAES ARIE VAN DIJK Broer Willem, geb. 15 december 1835, vertrekt op 15 februari 1863 vanuit Houten naar Geertruidenberg; hij is van beroep timmerman en van het R.K. geloof. Vanuit Geertruidenberg gaat hij na 27 september 1865 naar Heesch bij Oss, waar zijn broer Cornelis woont. Vanaf 28 november 1866 tot 11 januari 1868 werkt Willem als

Afb. 5. Opstelling orgel en balustrade in de kerk te Maasbommel. In de hoeken een ronde schalk. In het gewelf de sluiting.

timmerman in het Brabantse dorp Zeeland. In de periode 1867-1868 wordt in Haren bij Megen de nieuwe kerk gebouwd waarbij broer Cornelis aanwezig is als 'bouwkundig opzichter'. Het is mogelijk dat Willem in de periode januari-oktober 1868 in Haren werkt. Hij gaat officieel 16/17 oktober 1868 naar Dreumel, met als beroep timmerman. De kerk in Haren is op 19 oktober 1868 geconsacreerd. De bouw in Dreumel is gestart in het voorjaar van 1868 en Cornelis was hier als bouwkundige aanwezig in dienst van architect H. van Tulder. Cornelis neemt in augustus zijn ontslag en hij wordt dan opgevolgd door zijn broer Willem. Willem woonde officieel nog in Heesch en werkte waarschijnlijk in Haren. Vergelijken wij de ons bekende gegevens dan is het mogelijk geweest dat Willem wel zijn broer heeft opgevolgd doch de verhuizing is pas later gebeurd of ingeschreven. Het is overigens fout als wij de gegevens van de B.R. gaan aannemen als een juiste datering van

Afb. 6. Interieuropname kerk Maasbommel. Eenvoudige pilaren, met een schalk. Opn.J.R. Visker

A/b. 7. Gewelvenconstructie in de kerk in Maasbommel. verblijf in een gemeente voor een bepaald werk, De kerk in Dreumel is nog niet klaar of Willem moet al snel naar een ander werk of in Arnhem of in Nijmegen, om vandaar op 5 december 1869 in Maasbommel te worden ingeschreven. Willem verlaat op 16 juli 1870 het dorp en gaat wederom naar Zeeland maar nu voor de bouw van de kerk die onder architectuur staat van zijn broer Cornelis. Uit verschillende andere gegevens blijkt dat Willem zich terug trekt uit de bouw, want bij de geboorteaangifte van zijn dochter Elisabeth Gerarda op 2 juli 1873 is hij logementhouder in Boxtel. Willem is in Boxtel overleden op 8 september 1891. Servaes Arie heeft zijn medewerking als timmerman gegeven in Zeeland in 1870?, in Batenburg in 1873 en in Deursen bij Ravenstein in 1874, toen als bouwkundige. Servaes Arie gaat nadien waarschijnlijk naar Aarle-Rixtel en met zijn vertrek is het met de onderlinge samenwerking tussen Cornelis en hem gedaan.

Opn.J.R. Visker

HET OEUVRE VAN ARCHITECT VAN DIJK Architect Cornelis van Dijk heeft geen grote aantallen kerken gebouwd zoals zijn leermeester architect van Tulder. Wij komen slechts op een aantal van tien. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Maasbommel, 1868-1869. Zeeland, 1871-1872. Batenburg, 1873-1874. Deursen, 1874. Mill, 1877-1879. Wamel, 1878-1879. Deest, een uitbreiding, 1880. Nijmegen - Doddendaal, 1881. St. Anthonis, een uitbreiding, 1885. Eindhoven-Strijp, 1884-1887.

Dan heeft hij nog de schetstekeningen gemaakt van kerk en klooster in Alverna, 1885. Van een paar kerken kunnen wij geen bijzonderheden geven ten gevolge van verwoestingen tijdens de oorlog. Het zijn juist de twee kerken die in het volgende nummer worden beschreven, t.w. Wamel en Deest.

Afb. 8. Kerk Batenburg. Opname Âą 1920. Co//.

W.H. van Ooyen, Wamel

Afb.

9. Koorraam kerk BatenburgOpname W.M.G. Arts

legd om de mogelijkheid te hebben voor het aanbrengen van een spitsboog omlijsting en een plafond uitgevoerd met een bakstenen TE MAASBOMMEL In het boekwerk 'Geschiedenis van het bis- kruisribgewelf in schoonmetselwerk. Boven dom 's-Hertogenbosch' van L. Schutjes staat de ingangen is een natuurstenen latei aangevermeld: 'doch den 5 april 1869 legde men bracht met daarboven een zespas lichtvenden eersten steen van de gothieke kerk, die ster voor daglicht in het voorportaal. De onhet volgende jaar den 16 september door derste geleding wordt afgesloten met een ceden pastoor werd ingezegend, en waarin 's mentwaterlijst, die doorloopt over de overanderendaags op het feest van St. Lambertus hoeks geplaatste contreforten. Aan de voorde eerste H. Mis plegtig is opgedragen. De zijde van de toren dient deze waterlijst als onzeer schoone kerk staat bij den Maasdijk ne- derdorpel voor de raam voor daglicht op het ven de pastorij, die in 1844 gebouwd was.' zangkoorgedeelte. Het raam dat is aangebracht in de tweede geleding is verticaal in Mgr. van Helvoort geeft verder de volgende twee delen gesplitst door een zware montant. beschrijving: De toren heeft vier geledingen Het ontstane deel wordt wederom door een vanaf begane grond tot aan de voet van de montant, in lichtere uitvoering, gedeeld. Zo geknikte, achthoekige spits. De toren is in ontstaat dan een vierdelig raam. De zware haar geheel opgebouwd in overhoekse con- middenmontant wordt met de montants, die treforten. In de onderste geleding is de tegen de torenmuur staan, gesloten door hoofdingang en twee zij-ingangen aange- twee spitsbogen. Bij de lichtere montants gebracht. De deuren zijn enigszins terug gebeurt het zelfde, maar op kleinere schaal.

PAROCHIEKERK H. LAMBERTUS

Tussen de spitsbogen van de zwaardere montants en die van de lichtere montants ontstaat de ruimte om een driepas raampje aan te brengen. De natuurstenen omlijsting van de vier ramen geeft weer de gelegenheid om tussen de twee spitsbogen van de dubbele ramen en de top van de buitenste spitsboog een rond zespas raam aan te brengen. Boven dit raam is een bakstenen spitsbooglijst aangebracht (zie foto nr. 9).

In deze tweede geleding is in de linkergevel een blinde nis aangebracht en daarachter staat de traptoren. In de rechtergevel zijn twee blinde nissen aangebracht. De derde geleding toont aan alle zijden drie spitsboogramen, waarvan een groot dat geflankeerd wordt door twee kleinere, die in een ondiepe nis staan, met een baksteen-sierlijst er boven. Dit alles staat weer in een ondiepe nis, die boven wordt afgesloten met een horizontale achtdelige baksteen-sierlijst. Een cementen waterlijst vormt de afscheiding van derde en vierde geleding. In de vierde (laatste) geleding zijn drie galmgaten aangebracht, die met een spitsboog eindi-

gen. Als omlijsting van deze galmgaten zijn drie cementen schalken met kapitelen en spitsbogen aangebracht. De vierde geleding eindigt in een topgevel waarin de wijzerplaten zijn opgenomen en afgewerkt met een bakstenen sierlijst. De hoeken zijn voorzien van ronde torentjes als een afsluiting van de contreforten. Het geknikte torendak heeft

bij zijn voet vier zadeldaken naar de topgevels en vier naar de hoektorentjes (zie detailfoto nr. 3).

Afb. 10. Traptoren zuidzijde kerk Batenburg. Opn. W.M.G.Arts

INWENDIG Binnenkomende onder de toren door merken wij dat het voorportaal een plafond heeft, uitgevoerd in een stenen ribkruisgewelf met een grote stenen sluitring die dient om de klokken en ander groot materiaal naar boven te kunnen halen. Aan de rechterzijde is de deur naar de doopkapel die naast

de toren staat en links is de toegangsdeur De zijbeuken worden afgedekt door lessenaarsdaken, die eindigen tot aan de onderdorpels van de ramen van het schip. De zijbeuken eindigen bij het begin van het priesterkoor. De sacristieĂŤn liggen tegen de twee eerste traveeĂŤn van het priesterkoor en zijn eveneens met lessenaarsdaken afgedekt op een hoogte van de onderdorpels van de twee zijramen van het priesterkoor. In vergelijking met de lengte van het schip is de toren te laag; de verhoudingen zijn bij de kerk van Batenburg beter (zie daar).

naar de traptoren. De traptoren is aan de buitenzijde aan de toren aangebouwd en

geeft via de binnentoegang de gelegenheid om het zangkoor gedeelte en de rest van de toren te bereiken. Het schip telt vijf traveeĂŤn en het geheel wordt door een dubbele rij van vier pilaren gedragen. De basementen van de pilaren (pijlers) zijn verticaal geleed, en vormen gedeeltelijk de spitsboog. Een ander gedeelte van de pijler eindigt met een bloemkapiteel waarop de schalken rusten die de binnenboog vormen van de genoem-

A/b. 11. Raam uit zijbeuk kerk Batenburg. Opn. W. M. G. Arts.

Afb. 12. Zijbeuk met raam, blinde raam, schalk en gordelboog. Opn. W.M.G. Arts

de spitsboog. Een verticaal staande schalk die eindigt met een bloemkapiteel vormt de aanzet van de gordelbogen met het kruisrib-gewelf met bakstenen, in schoonmetselwerk uitgevoerd. De schalken in de zijbeuken lopen op tot de gordelbogen over de zijbeuken. Bogen en voet staan op een bladkapiteel. Bij de buitenmuren van de zijbeuken is de opzet iets anders. Boog en gewelven staan hier op één schalk. Het priesterkoor sluit met twee traveeën aan op het schip. De sluiting van het priesterkoor is gemaakt in drie velden, die zo zijn geplaatst dat zij drie zijden van een achthoek vormen. Tussen de velden staan ronde schalken op de gelede basementen.

de muren van de zijbeuken en de grootste ramen zijn aangebracht in de drie velden in het priesterkoor dat elf delen telt, terwijl de zijramen in het priesterkoor acht delen tellen. Onder de blinde ramen van het schip loopt een waterlijst, die in het gehele schip is aangebracht en alleen door de schalken wordt onderbroken. Dit is ook van toepassing op de twee zijbeuken. De biechtstoelen zijn niet in de bouw betrokken, en zijn als zodanig verplaatsbaar.

De zijmuren zijn voorzien van dubbele ramen; iedere helft heeft dezelfde profilering. De breedte is overal gelijk doch de lengten verschillen. De kortste in de binnenmuur direct onder het gewelf, de middelste maat in

RENOVATIE In 1983/84 heeft de kerk een grote renovatie/onderhoudsbeurt gehad. Het leiendak is vernieuwd, voegwerk hersteld en er is toen een nieuwe verwarmingsinstallatie geplaatst. Het schilderwerk dat toen ook is uitgevoerd laat ons thans een prachtige kleurencombinatie zien die het interieur ruimer doet lijken dan voorheen.

Afb. 13. Torenbalustrade van de kerk in Batenburg. Opn. W.M.G. Arts

PAROCHIEKERK ST. VICTOR TE BATENBURG Aan pastoor Johannes Kroonen, die op 30 augustus 1872 zijn voorganger pastoor Mathias Coppens was opgevolgd, werd als nieuwjaarsgeschenk op l januari 1873 door zijn parochianen een nieuwe kerk toegezegd. Een financiële toezegging door de vermogende Jan Steeg, kerkmeester en wethouder, voor de bouw van de kerk was ƒ 50.000,00 groot. De nieuwe kerk werd opgebouwd direct aan de Maasdijk, en een gedeelte van de kerk kwam te staan op een klein weggetje. Vijf inwoners uit Batenburg t.w. C. v.d. Koolwijk Sr., J. v.d. Velden, Wed. D. Hoes, Wed. S. Mooren en G. van Oirsouw protesteerden tegen deze gang van zaken daar zij regelmatig gebruik maakten van het weggetje, doch hun protesten heeft de bouw niet tegen gehouden. Het kerkbestuur heeft officieel het perceel grond van de gemeente aangekocht en met de bouw kon daarna gestart worden tot geluk van de plaatselijke R.K. bevolking. De eerste grondwerken voor de nieuwe kerk begonnen in 1873.

Bij het uitvoeren van de grondwerken zorgde architect Van Dijk voor een stevige grondslag. Op de plaats van de pilaren liet hij putten graven met een middellijn van twee meter en tot ongeveer tien meter diep. De kokers werden opgevuld met Maaszand dat door middel van pompen werd aangewaterd. Bij het graven van een pilaarput stuitte de

Afb. 14. Kruis en weerhaan op de torenspits in Batenburg. Opn. W.M.G. Arts graafwerkers op een diepte van vijf meter 'op eenen buitengewoonen monstrueuzen eikenboom' die een middellijn had van twee meter en een afgeknotte lengte van eveneens twee meter. De boom was uitgehold en daarna opgevuld 'met heidensche urnen, waarin de asch der menschen verborgen was'; aldus het parochiememoriaal. De 'eerste steen' voor deze kerk is gelegd op 13 maart 1874 door Johannes Steeg, dat vermeld een gedenkplaat die is aangebracht aan de buitenmuur van de toren. De kerk is een driebeukig basilicaal schip van vijf traveeën terwijl de koorpartij bestaat uit een travee met 5/8 sluiting. Uitwendig is de eerste indruk dat deze kerk haast gelijk is aan die van Maasbommel, doch bij nadere beschouwing blijkt onder andere dat de hogere toren de kerk slanker en hoger maakt. Hij is minder gedrongen dan de kerk van Maasbommel. De toren heeft vier geledingen met overhoekse contreforten. In de tweede geleding is de koorraam aangebracht, die qua uitvoering gelijk is aan die van Maasbommel, zie foto nr. 9.

Afb.

15. Drie schalken van een hoofdpilaar

in de kerk van Batenburg. Opn. W.M. G. Arts De vierde geleding wijkt sterk af van die van Maasbommel wat de slankheid van de toren ten goede komt. In de vierde geleding zijn de galmgaten aangebracht (twee stuks) waarboven de wijzerplaat. Alles wordt omlijst door één hoge spitsboognis. Boven deze nis is een vooruitspringende omlijsting van baksteen aangebracht van negen spitstboogjes. De vierde geleding wordt afgesloten middels vier torentjes die geplaatst zijn op de contreforten. Tussen de vier torentjes is een natuurstenen borstwering geplaatst met vierden openingen, (zie detailfoto nr. 13) De torenspits heeft een vierdelige voet en gaat over naar een achthoekig hoge spits die bekroond wordt met een metalen kruis waarop een weerhaan, (zie foto nr. 14) De vermelde traptoren is gelijk aan die van Maasbommel wat betreft het muurwerk, het dakje heeft hier een achthoekige vorm.

Afb.

16. Zijraam met waterlijst.

Opn.

W.M.G.Arts

HET INTERIEUR Evenals in de kerk van Maasbommel is in het voorportaal een stenen ribkruisgewelf met natuurstenen ring aangebracht; rechts is de toegang naar de doopkapel en links naar de traptoren. De grootste verschillen zijn waarneembaar in het schip. De pilaren (pijlers) hebben vier dikke en vier dunnere schalken die alle eindigen in een bladkapiteel, (zie foto nr. 15) Het orgel dat in twee delen staat opgesteld geeft de mogelijkheid om het koorraam volledig te zien en het daglicht optimaal te gebruiken. De weduwe Steeg-Smits heeft in 1853 het benodige geld voor een orgel beschikbaar gesteld dat in de oude kerk stond opgesteld. Aan orgelbouwer Vollebregt te 's-Hertogenbosch is opdracht gegeven het orgel te plaatsen in de nieuwe kerk. De kostprijs bedroeg ƒ 520,-. Voor een grondige restauratie in 1913 bedroegen de kosten ƒ 2.000,-. In het kerkschip is de balustrade van het

Dit weet De Graafse Courant van 10 augustus 1881 te melden.

*OcvCoinilDui3r'C, 7 m R Aug. Hedi'ïi v:ai Uiitciil>ur,j in fci-stgirwuud. Oji (i juni-

Jon v/aren prcchtijjo eerobofjen opgericht, vur«terJ met COUP rccntgto rhronogfatn», die il c licJaogetelling ca bewondering van duizenden opacitca; hondcrJca vlaggen wapperden van huircn, licfdegcsticht en tempel; terwijl de

v.-pg naar do kerk zoo keurig niet groen beplant ca vernierd V/OP, dat do gera. als 't ware in een Eden Ijercibapca was : olies, om mgr. Godcchalk zoo ftogtig mogelijk te ontvangen, dio onze prachtige) nieuwe kerk zou komen tcncakrcren. Op liet bectemdc uur trok eene tiiolce, goed geürganiueerdo eorcwacht, aangevoerd door den hr. Elzen, naar de grenzen, tvüar Ufjr. door ZEd. v.'crd toegesproken en •vcrwollwEiJ. Hot statig klok-gelui kondigde aan, dat Z. D. II. de kom der gem. naderde, c/e2r <!e Ilarmoaio van Wyelien, de lecrlinfjcu der cehool tnot onderwijzer, en duizenden bclangctcllcadcn X. U. H. afwachtten. Nadat llgr. door een der ccliolicrcn in hartelijke- bewoordingen oangcsproken, en .driowcrf •wcStota crcrd toogowenocljt, trok men in plechtstatigcn cptocht, die uit do Gardes d'honnour en Bctiolicrca, do Icatstcn tact vaandop, bestond, onder bogeScjdjng vaa genoemde Harmonie, de versierde ciraai dsor tot aan het licfdogcstieht, vïaar Ilgr. word op,70T/ocbt door 10 bruidjcs, v/aar van ccnc Ilgr. op iodrutvyokkcnAe wijze aansprak, onder aanbieding vaa t-on frott^oat. Do bruidjes sloten zicb hier bij den •stoet caa en, ondrr een parade-marnch van de Ilarmosis, izolt do stoet voort, gevolgd door •duizenden tot tag 4o PcBtorie, waar Mgr. de •ycrgaderdo menigta ft) ccno krachtige trefl'enü<> rede bedankte voor alten, v/at men tot opiuicicrtRR van bet kerk. feest had gadaui). '/:• )•)•

zangkoor tegen de toren aangebracht. Het middenschip en de twee zijbeuken zijn voorzien van bakstenen kruisribgewelven in schoonmetselwerk. De muurschalken tegen de buitenmuur hebben drie schalken, in Maasbommel is slechts één schalk aangebracht. De waterlijst boven de spitsbogen van het schip loopt geheel rond in het schip maar ook in het priesterkoor. De ramen zijn in afwijking van Maasbommel in het priesterkoor van gelijke lengte, met zeven delen. De eerste luidklok die in 1852 werd opgehangen in de kleine kerk uit 1829 was destijds geschonken door het echtpaar Theo-

EL zcgondedaarop de verheugde, menigte, waarna günoerade Iïr,rraonio Mgr. COUP Ai>renadc gaf ou verscheidene overheerlijke stukken uitvoerde, 'a Audordcaga 'a inorg. bad liet plechtige l:c"k-l:oar,a!jFCPoa nioi de daarbij gebruikelijke UIL cororaoniün plaats. Ten 16 ure bngon de pontificale II. Uia, dio deur c&uo groot» ncliiit'o liti. drccct. on paroc!]ic.ncn vrord bijgowoorid. De ter!: v.*cs voor dio t'eostvieriog zoei l u i ctsrrijk voroiord. Op dczon godenkv/aardigcn fooDtdc^ word I>lgr., 'n nam. circa l uur, govolgd dooi- ccs:o uionigto hh. Gcor.tolijkdii, ut'fjet:cc.Ul cm du Pastorie, door de schooljeugd, fcrizWjon on parochianen on, onder begeleiding IKI ïici ctiïïiokkorpa, toog Ilgr, uit, om hot licfdcsccticlii in to zogonon, waar 0011 dor t>rtiiüjc3 ül. I), tl. begrootte, on gezamenlijk

ecu celioon Itod ar.tiliiavon. Na afloop \vord Ilgr. cp gdijlto v^yzo uitge!oido godaan naar <3a Pcsicno, hiold oeno indrulmckkoudo ton-

üprtD.';, cof;c2ilo daarop de aanwezigen, on vorU'ccf ic-ï Ij u. iu do Pastorie, om dan voor goed afscheid wau cllon to nomen. Nogmaals ccgocdo Z. D. II. ol do aanwezigen en, onder begeleiding ven do Gcrdca d'lionncur met tic Ilcriccab, vorliot tlgr. onzo gom., na» wclUoi- grena Z. D. II. nogaaah zyn' harteSijtou dcslc bctaigdo, voor alles wat Eatontjcrg tor opluistering van bet feest godaan

Eind.

dorus Hoes-Antonia van den Oever. De klok woog 60 pond en droeg de naam 'Sint Victor', en is in 1874 overgebracht naar de nieuwe kerk. De kerk van Batenburg is veel royaler van op bouw en uitvoering, zowel binnen als buiten. Dit is duidelijk waarneembaar en begrijpelijk, daar de kerk in Batenburg geheel is gefinancierd door de vermogende familie Steeg. Voor de kerk stelde zij ƒ 50.000 beschikbaar en voor het hoogaltaar en versiering nog

eens ƒ 20.000.

Afb. 17. Sluitsteen boven het altaar in de kerk van Batenburg. Opn. W.M.G. Arts

Afb. 18. Kruisribgewelven middenschip kerk te Batenburg. Coll. H. V. Tweestromenland, opn. W.M.G. Arts

Architect Van Dijk heeft als het ware met ĂŠĂŠn

De toebereidselen zijn groot. Mgr. Godschalk wordt door een ereboog afgehaald aan de Appelternse grens, en de Wijchense muziekvereniging zal het feest op zondag opluisteren. Op maandag 8 augustus zal de

blauwdruk de kerken van Maasbommel, Zeeland en Batenburg gebouwd. Veel is te herkennen van het werk van architect Van Tulder. In de drie kerken zijn, op enkele uitzonderingen na, slechts enkele kleine verschillen

waarneembaar.

toren

van

Maasbommel lijkt veel op de eerste toren van de kerk uit Dreumel wat betreft de vierde geleding en spits, (zie ts. Tweestromenland nr. 77 afb. nr. 18 en 19 en in dit artikel afb. nr. l en 3). Waarschijnlijk heeft Van Dijk even de blauwdruk geleend van zijn werkgever t.w. architect H. van Tulder. INWIJDINGSFEEST Op maandag 8 augustus 1881 is de kerk te Batenburg op plechtige wijze geconsacreerd. De Graafse Courant geeft hiervan een uitgebreid verslag. In de krant van omstreeks 3 augustus staat:

plechtige consacratie plaatsvinden, om l uur

na de middag zal de Wijchense Muziekvereniging een matinee verzorgen. HERDENKINGSPLAAT In de torenportaal is een herdenkingssteen aangebracht met de volgende tekst: 'Deze kerk gebouwd 1873/75 onder pastoor J. Kroonen en architect C. van Dijk, werd gewijd door Mgr. Adrianus Godschalk bisschop van 's-Hertogenbosch op

8 augustus 1881. De H. Martelaren Severianus en Valentinus rusten in het hoogaltaar. Zij en de H. Victor, patroon der kerk, bidden voor het gelovige volk.'

NIEUWSBRIEF OPEN DAG DOCUMENTATIECENTRUM

voor leden en belangstellenden Historische Vereniging Tweestromenland Zaterdag 26 februari 1994 van 11.00-16.00 uur Het is alweer vijfjaar geleden, dat de Historische Vereniging Tweestromenland, haar documentatiecentrum in gebruik nam. Voorheen was het documentatiecentrum gehuisvest in de openbare bibliotheek. Wegens ruimtegebrek van de bibliotheek zelf, was de Vereniging genoodzaakt uit te kijken naar een andere geschikte ruimte. Deze werd gevonden in het souterrain van het gemeentehuis te Wijchen. Tot tevredenheid van de Vereniging en haar bezoekers worden vanuit en in het documentatiecentrum de nodige aktiviteiten ondernomen. Tevens vond en vindt er uitbreiding plaats van collecties, verzamelingen e.d. alles betreffende de geschiedenis van het Land van Maas en Waal. En wel in een dergelijke vorm, dat ook hier de ruimte weer te klein dreigde te worden. Na ampel beraad en overleg met de gemeente Wijchen kunnen we onze ruimte uitbreiden. Zoals bekend verleent het documentatiecentrum onderdak aan diverse werkgroepen van de Historische Vereniging. De werkgroep Maas en Waalse geslachten heeft er haar uitgebreide fichesbestand van de Doop-, Trouw- en Begraafboeken. Het boekenbezit van de Vereniging staat er ten dienste van bezoekers. De werkgroep Streekdracht en Mode herstelt en bewaart er haar collectie. De dia's gemaakt van de streek en haar bewoners heeft haar plek. De nieuwste loot van de Vereniging, namelijk de collectie bidprentjes, vraagt ook steeds meer ruimte. En dan tot slot een eigentijds beeld, namelijk de computer(s). Er is een begin gemaakt om alles wat de Vereniging in haar bezit heeft in de computer in te voeren. Met als hoofddoel het toegankelijker maken van de gegevens. Voorbeelden hiervan zijn het beschrijven van de dia's en het invoeren van de Doop-, Trouw- en Begraafgegevens. Met een simpele handeling kunnen bijvoorbeeld de gegevens opgevraagd

december 1993

worden of er iemand met een bepaalde naam ooit getrouwd is in het Maas en Waalse voor 1811. Tevens is het documentatiecentrum de plaats waar alle vergaderingen en overlegvormen van de Vereniging plaats vinden. Kortom naast het bewaren is het ook een plek geworden waar medewerk(st)ers van de Vereniging elkaar ontmoeten om plannen te maken en ideeĂŤn uit te voeren van het verleden voor de toekomst. Ter gelegenheid van haar vijfjarig bestaan en de uitbreiding van het documentatiecentrum houdt de Vereniging OPEN DAG. Speciaal voor de leden van de Vereniging. Graag laten de medewerk(st)ers zien wat de Vereniging koestert betreffende de geschiedenis van de streek in al haar facetten. De medewerk(st)ers geven graag antwoord op uw vragen. Vanzelfsprekend kunt u ook niet-leden meenemen. Mogelijk is dat voor hen dan een reden om na het zien en horen van wat de Vereniging beoogt ook lid te worden. Graag nodigen wij u uit voor de open dag op zaterdag 26 februari 1994 van 11.00-16.00 uur in het documentatiecentrum, gevestigd in het gemeentehuis van Wijchen. De ingang is links van het gemeentehuis. JAARLIJKSE REIS NAAR NEUSDEN EN WAALWIJK

De aanmelding verliep aanvankelijk zeer traag en moeizaam. Naarmate we de 18de september naderden kwamen de aanmeldingen binnen. Al met al waren er 40 mensen die mee gingen en er geen spijt van hadden. Het weer werkte fantastisch mee. De rondleiding door Heusden kon geslaagd worden genoemd door de medewerking van goede gidsen. Het bezoek aan het Schoen-en Ledermuseum in Waalwijk bleek zeer leerzaam en men kreeg meer inzicht in de schoenfabricage. Voor de evenementencommissie die deze reis voor het eerst organiseerde was het zeer spannend. De positieve reacties die de evenementencommissie ontving zijn een aansporing om door te gaan. Volgend jaar is de reis

zoals gewoonlijk weer op de laatste zaterdag in september.

gehele dag is opengesteld. U hoeft vooraf niet te reserveren.

Tot ziens,

PROGRAMMA

De Evenementencommissie UITNODIGING VOOR DE ZEVENDE MAAS EN WAALSE GENEALOGISCHE DAG OP 23 APRIL 1994

De werkgroep 'MAAS EN WAALSE GESLACHTEN' van de Historische Vereniging 'Tweestromenland' organiseert op zaterdag 23 april 1994 haar zevende genealogische dag, die voor iedere belangstellende toegankelijk is. Opnieuw wil de werkgroep geïnteresseerde genealogen en historici samen brengen om hen zo in de gelegenheid te stellen gegevens uit te wisselen en contacten te leggen met andere onderzoekers. De werkgroep Maas en Waalse geslachten heeft voor dit jaar wederom besloten om haar contactdag te houden in het Streekdocumentatiecentrum van de Historisch Vereniging Tweestromenland waarvan de werkgroep deel uit maakt. De bezoekers kunnen nu kennismaken met de collectie boeken, tijdschriften, foto's, dia's, bidprentjes en de streekklederdracht.

Voor deze genealogische dag heeft de werkgroep het genoegen U uit te nodigen in het Streekdocumentatiecentrum dat is gevestigd in het souterrain van het Gemeentekantoor van de gemeente Wijchen, Kasteellaan 24 te Wijchen. De toegang is via de bedieningsafrit en is duidelijk aangegeven. Om te komen tot een geslaagd bezoek aan contactdagen wordt U aangeraden zoveel mogelijk gegevens mee te brengen, opdat voor U als voor anderen de resultaten optimaal zullen zijn. TOEGANGSPRIJS

Helaas noodzaken ons de omstandigheden dat er een entreeprijs moet worden gevraagd van ƒ 2,50 per persoon vanaf 12 jaar, bij entree te voldoen. LUNCH

Er is voldoende gelegenheid om Uw lunch in het aanwezige restaurantgedeelte samen te stellen, daar voor deze gelegenheid het restaurant de

Zaal open. Bezoekers melden zich bij de receptie. 10.00 uur Aanvang van de genealogi sche contactdag. Officiële opening met een kort 10.30 uur welkomstwoord. 12.30-13.30 uur Lunchtijd. Sluiting. 16.00 uur 9.30 uur

KOPIJ Kopij voor nummer 79 moet uiterlijk op 16 februari 1994 in bezit van de redactie zijn.

CURSUS OUD-SCHRIFT

Twee medewerkers van het Rijksarchief in Arnhem zijn bereid gevonden om elk een groep van 15 cursisten te begeleiden voor de cursus 'OudSchrift'. De lessen zullen op maandagavond tussen 19.30-21.30 uur worden gegeven. De cursus kost totaal ƒ 150,- voor tien lessen, waarin het cursusmateriaal en (versgezette) koffie is inbegrepen. De eerste les zal op maandag 17 januari 1994 worden gegeven, dan zal ook de groepsindeling bekend worden gemaakt. Geïnteresseerden wordt aangeraden telefonisch (085-420148) contact op te nemen met drs. P.W. van Wissing, hoofd Externe Dienstverlening Rijksarchief Gelderland.

MAAS EN WAALSE HUWELIJKEN 1620-1811

De voorraad boeken waarin de huwelijken uit de periode 1620-1811 in chronologische volgorde zijn opgenomen, zijn weer aangevuld en verkrijgbaar. De vijf boeken die betrekking hebben op ons werkgebied hebben het A4 formaat en ingedeeld naar de huidige gemeente-indeling, zijn als volgt geprijsd: West Maas en Waal ƒ 25,00; Wijchen ƒ 25,00; Druten ƒ 25,00; Beuningen ƒ 22,50; Heumen ƒ 20,00. Tijdens de openingsuren van het Streekdocumentatiecentrum zijn deze te koop via de balie,

en via storting op postgiro 26 22 012 ten name van Penningmeester Tweestromenland, Aalsburg 17-60, 6602 VG Wijchen. De prijzen zijn exclusief portokosten.

STREEKHISTORISCH MUSEUM TWEESTROMENLAND

dan vervangen door de vroegere stijlkamer van een deftige inwoner van Druten. In het kleine zaaltje beneden staat nu een fraaie maquette van de eendenkooi bij Batenburg. Deze maquette beslaat ongeveer 2,5 bij 1,5 meter en geeft een inzicht in de werking van zo'n kooi. Er hingen reeds lang enkele foto's van een eendenkooi in de benedengang. Dit willen wij uitbreiden tot een kleine expositie over dit bedrijf.

Nieuws uit het Streekhistorisch Museum Het 'seizoen' is weer begonnen. Wij zijn nu druk in de weer met de voorbereidingen voor de nieuwe wisselexpositie, die eind november wordt geopend. Deze keer zal het over klompen en klompenmakers gaan. In de zaal met ambachten op de benedenverdieping staat al jaren een 'klompenheul', met een klompenmaker aan het werk. Deze opstelling zal worden uitgebreid tot een groot deel van de zaal. Bij de opening van deze klompenexpositie zullen enkele schoolklassen worden ingeschakeld. Midden december zal een andere wisselexpositie weer verdwijnen. De expositie over de steenfabriek van Dericks & Geldens te Druten wordt

Het Museum is in het bezit van allerlei streekdracht uit eind vorige en begin deze eeuw en wil dit graag laten zien. Verleden jaar zijn wij dan ook begonnen met het vertonen - 'aan levende lijve' van deze kleding. Met een twintigtal medewerkers worden 'shows' gehouden voor publiek en wij hebben daar veel succes mee. Er is een kleine, maar mooie expositie van fijne kantwerken uit eigen bezit te zien in het zaaltje direct na de ingang. De zaal met een oud interieur uit de streek is onveranderd gebleven. Beneden zijn er, nu nog, de ambachten en het oude agrarische gereedschap. Daar bevindt zich ook de archeologische verzameling met de grote mammoetkop.

Het Museum is elke zondagmiddag, en tot oktober ook op woensdagmiddag, van 14.00 tot 17.00 uur geopend. Groepen kunnen op afspraak (tel.: 08879-1535) op afwijkende tijden en op andere dagen terecht. Ons adres is Raadhuisdijk 6, Maasbommel, in het oude Raadhuis, tel.: 08876-2316.

eniging aan deze excursie deelnemen. Introducés zijn ook van harte welkom. Het Rijksmuseum voor Oudheden bestaat dit jaar 175 jaar en het heeft al jarenlang een speciale band met het Frans Bloemenmuseum te Wijchen. Het Rijksmuseum voor Oudheden toont ons speciaal de recent vernieuwde prehistorische Nederlandse afdeling. Er zal door een deskundige een rondleiding van OPGAVEN VOOR DE RUBRIEK 5 kwartier gegeven worden. 'VRAAG EN AANBOD' Afhankelijk van het aantal deelnemers wordt per Te koop gevraagd: De Stoomtram Nijmegen- trein dan wel per bus gereisd. Wamel Deel 1, door Joh. van Os. De kosten zijn ƒ 27,- p.p. per trein omdat er H. Janssen, Past. Heurkensstraat 2, 6659 AR gebruik gemaakt wordt van de Meer Mans-kaart. Wamel tel.: 08878-1626. Bij een busreis kunt U enkele guldens terug verHet Streekhistorisch Museum vraagt de volgen- wachten. de boeken te koop: Gereduceerde entree museum: ƒ 3,- p.p. Bij deelname aan een rondleiding (op vrijwillige - De Stoomtram Nijmegen-Wamel Deel 1, door Joh. van Os. basis) zijn de extra kosten ƒ 6,- p.p, hiervoor - Maas en Waals Woordenboek, door Joh. van apart opgeven. Deze extra kosten innen de orgaOs. nisatoren op de heenreis. - Wee den Vergetenen, door H. van Heiningen. Voor de lunch dient U zelf te zorgen . U kunt zich voor deze excursie tot 20 januari - Dorp Horssen, door Joh. van Os. 1994 opgeven bij de Evenementencommissie of - Heemkundeproject over Dreumel 1925-1985 bij het Documentatiecentrum in Wijchen. Dit kan DeeM. telefonisch zowel schriftelijk. - Tussen Maas en Waal, door H. van Heiningen. - Het Land tussen Maas en Waal, door J. Evenementencommissie: 08878-2112, Jem van Manders. den Burg. - Maas en Waal, van armoede tot welvaart, door Documentatiecentrum: 08894-13012, postbus 343, 6600 AH Wijchen. J. Manders. - De Historie van het land van Maas en Waal Het voor de excursie verschuldigde bedrag van door H. van Heiningen. ƒ 30,- dient U vóór 25 januari 1994 overgeStreekhistorisch Museum Tweestromenland, maakt te hebben op bankrekening 68.16.38.338 Raadhuisdijk 6, 6627 AD Maasbommel, tel.: ING Bank Wijchen t.n.v. St. Vrienden van het Museum Frans Bloemen, onder vermelding van 08879-1535, 08894-17461 of 08870-17282. 'excursie Leiden'. Bij onverhoopte annulering vóór 1 februari 1994 krijgt U het volledige bedrag terug, bij afzegging EXCURSIE na 10 februari dient U voor vervanging te zorgen. RIJKSMUSEUM VOOR OUDHEDEN IN LEIDEN

Op zaterdag 12 februari 1994 heeft het Frans Bloemen-museum een excursie georganiseerd naar het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden. In samenwerking met de Historische Vereniging Tweestromenland kunnen leden van onze ver-

Inlichtingen bij de Evenementencommissie, 08878-2112 of J. Rommens, tel. 08894-22232.

De Evenementencommissie

Het bestuur van de historische vereniging en het streekmuseum Tweestromenland

wenst haar leden een voorspoedig 1994.

J? T,"

Afb. 19. Interieur R.K. kerk te Batenburg omstreeks 1950. Opname uit: Batenburg St. Victor 1876-1976.

In 1908 zijn drie luidklokken aangekocht,

A.G. Schulte, Monumenten van Geschiedenis en

t.w. de St. Jan Baptist van 660 kilo; de Beate Maria van 396 kilo en de Sancti Josephi van 250 kilo. Bij de uitvoeringen van de werkzaamheden in kerk en toren is tegelijkertijd een torenuurwerk geplaatst met wijzerplaten. Op last van de Duitse bezetter zijn de klokken op 10 en 11 december 1942 uit de toren gehaald.

Kunst, uitg. 's-Gravenhage 1986. Archief van het bisdom 's-Hertogenbosch m.m.v. archivaris dr. J. Peijnenburg. W. Arts, Het dorp Haren in historisch perspectief,

Als U geĂŻnteresseerd bent in de kerkenbouw met bakstenen kruisribgewelven in schoonmetselwerk dan willen wij U aanraden de kerken te bezoeken die zowel door Van Tulder als door Van Dijk zijn gebouwd, (zie het oeuvrelijst van beide architecten). De jaarlijkse Open Monumentendag geeft voldoende gelegenheid.

Streekarchiefdienst

Literatuurlijst, archieven en collecties: Mgr. H. van Helvoort, De kerken van architect Van Dijk in het bisdom Den Bosch. Ongpl. studie, juli 1971. L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's-

Hertogenbosch, ui tg. 1870.

uitg. 1987. W.H. van Ooijen, Wamel. coll. foto's. Streekdocumentatiecentrum v.d. H.V. Tweestromenland te Wijchen, coll. foto's en dia's, dagen weekbladen.

Brabant-Noordoost, rayon

Land van Cuijk te Grave. H. van Heiningen, Batenburg: Eeuwenlang twistappel, uitg. Wijchen 1987. Drs. H.P.R. Rosenberg, De 19e-eeuwse Kerkelijke bouwkunst in Nederland, Staatsuitg. 'sGravenhage 1972. H. van Heiningen en J.G. Paesens, Kerk en parochie St. Victor Batenburg. 1876-1976. Pontianus Polman o.f.m., Het klooster en zijn bewoners (Alverna) 1887-1962. P.J.H. Cuypers en J. Kalf, De Katholieke Kerken in

Nederland, uitg. Amsterdam 1906.

JT.P.A. van Ingen

Beuningen: een Keltische plaatsnaam? Elk boek over de grondbeginselen der genealogie waarschuwt tegen fantasie. Zeker, bij gebrek aan fantasie zal het maar zelden lukken iets meer dan namen en jaartallen als bouwstenen voor uw familiegeschiedenis aan te dragen, maar pas op voor overdrijving. Ook de 'grote' geschiedenis, die van vorsten, oorlogen en vredesconferenties is het resultaat van veel droog speurwerk, waarbij de fantasie ons slechts een beetje kan helpen, ons een beeld te vormen van de wijze, waarop de mensen van toen dachten en handelden. Toch zal op een gegeven moment alleen onze fantasie ons een stapje meer in de tijd te-

Ik hoop dan ook, in het volgende hersenspinsel niet al te zeer tegen de wetten van de

rug kunnen verplaatsen. Met veel moeite en geduld, steeds meer werk voor telkens geringer resultaat, bereiken we eindelijk het punt, waarop we vastlopen; die verre voorouder, in 1744, misschien in 1624, moet natuurlijk ook ouders hebben gehad, maar hoe luidden hun namen, wanneer werden zij geboren ... geen enkel dokument, geen doop-, trouw- of begraafboek blijkt dan nog beschikbaar te zijn.

wetenschap te zondigen, want een vreemd verhaal wordt het zeker. Zie maar.

In een vorig artikel Tweestromenland nr. 69, 30.VIII.1991, pag. 13 e.v.) heb ik iets over mijn speurtocht verteld: het oude Maas- en

moeder Richardis die als weduwe in het

Waalse geslacht Van Ingen, dat zijn naam ontleent aan de vrouw van Cornelis Peters,

kloosterkerk (Munsterkerk) waarin hij later

die in 1678 te Hien bij Dodewaard in ondertrouw ging met de op 19 december 1647 te Hien gedoopte Jenneke Theunissen van Ingen, dochter van Anthonis van Ingen te Dodewaard, verdwijnt in het onzeker verleden, waarin de naam Van Ingen telkens op

Brabant, werd begraven. Het klooster was kennelijk zeer in trek en het duurde minder dan een eeuw dat men tot de stichting van een 'filiaal' besloot: het Cisterciënserinnenklooster Gravendaal of Vallis Comitis te Asperden bij Kleef.

Het land langs de rivieren behoorde van oudsher grotendeels tot het graafschap - la-

ter hertogdom - Gelre en het ermee verbonden graafschap Zutphen. De graven van Gelre woonden in de dertiende eeuw te Roermond. Graaf Gerard III stichtte in 1218

de Gisterciënserinnenabdij (Munsterabdij voor adellijke dames te Roermond) om zijn klooster wilde treden, onderdak te verschaffen. Hij bouwde er ook de nog bestaande met zijn vrouw, prinses Margaretha van

duikt aan beide oevers van de Waal: in Hien,

Dodewaard, Deest, Afferden, Winssen. Er viel dus weinig meer te doen, mijn stamlijst was klaar, er waren nauwelijks lauweren om op te rusten ... maar de geschiedenis van het land tussen de grote rivieren Rijn, Maas

Ook dit nieuwe nonnenklooster kwam spoedig tot grote bloei. Dank zij rijke giften en de bruidsschatten der ingetreden adellijke zusters bezat de abdij zeer veel goederen, ook in

het Land van Maas en Waal en in de Betuwe. Daarvan getuigen de talrijke akten, die woren Waal was te fascinerend om er niet telkens den vermeld in het boek van Dr. Rob. opnieuw in te graven. Met bescheiden mid- Scholten, Das Cisterciënserinnenkloster delen, helaas, vooral omdat ik de weten- Grafenthal oder Vallis Comitis zu Asperden im Kreise Kleve (1899). schappelijke achtergond ervoor miste.

In dit boek kwam ik een aantal malen de namen Van Ingen en Tengnagel tegen. De Tengnagels - u vindt ze nog heden o.a. in de telefoongids van Nijmegen - vormden een belangrijk Gelders geslacht dat behoorde tot de Gelderse ridderschap; de Van Ingens, ook tot de ridderschap behorend, verdwijnen spoedig uit de Gelderse leenaktenboeken, zonder veel sporen na te laten. Scholten vermeldt enkele akten die in dit verband belangrijk zijn. In Deest wordt in 1309 een rechter Godfried Tengnagel genoemd. Voor hem verkoopt Stefan van Deest al zijn goederen, uitgezonderd twee hofsteden, aan de abdij Gravendaal. Eveneens in Deest wordt in 1425 Willem van Engen als lid van het gerecht genoemd, weer met gronden van Gravendaal. In 1441 dragen Johann van Yngen en zijn moeder Bely drie morgen land 'den Huernick' te Deest op aan de abdij. In 1456 isjohan van Ingen, kerkmeester in Deest, betrokken bij de verkoop van een stuk land aan de abdij. De opbrengst wordt gebruikt voor de bouw van een kapel ter ere van St. Antonius Abt te Deest. Johan van Ingen gebruikt bij de ondertekening van de akte zijn eigen zegel, wat betekent dat hij iemand van belang is. Vermoedelijk is de scheiding tussen het Land van Maas en Waal en de Betuwe vroeger niet zo streng geweest als in later tijden: men vindt aan beide zijden van de Waal dezelfde namen, vooral in de middeleeuws rechtspraak. Aan beide oevers van de rivier liggen ook de Gravendaalse bezittingen. Ik vermoed dan ook, dat menig Tweestromenlander zijn wortels in de dokumenten van de abdij vindt geboekstaafd: een grondige bestudering van de Gravendaalse archieven is zeker de moeite waard. Gemakkelijk is zo n onderzoek nu ook weer niet. Voorlopig zult u kunnen volstaan met grondige bestudering van het boek van Dr. Scholten, dat u misschien in de bibliotheek van Tweestromenland aantreft en anders wel in de bibliotheken van Arnhem of Nijmegen. Ik leende het uit de bibliotheek van het ge-

meentearchief te Roermond. Net zoals bij verzekeringspolissen moet u letten op de 'kleine lettertjes' zoals de voetnoten en aantekeningen, waarin menige voor mij belangrijke aanwijzing stond. Omdat de taal van het gebruikte Middelnederlands zo goed verstaanbaar is - de meeste akten zijn in het Latijn geschreven - geef ik u een voorbeeld dat mij heeft geholpen. Het is de originele tekst van een akte van 13 mei (St.Servaas) 1312, waarin de familie Tengnagel onder Hien aan Gravendaal opdraagt: "In gades name amen. Ie her Badekin van Avezate een ridder, richter van Batuen, do the // weten ende kont allen dien, di desen brief sien oft heren, dat vor ons is komen as vor // gerichte ende ver thinsgenoten her Godevart Tengenagel een ridder ende Margareta // , die sin witlic wief is, mit oren gekoren montbare, als ordel wiset ende recht is, ende // Angenese sin dochter mit uren gekaren montbare, als ordel wisede // ende recht was, ende diderich en Clawes sine zone gavent op ende verthegen als ordel wisede// ende recht was, ende Bernart Tengenagel ende Beiaterssche sin wief mit oren ge//koren monbare, als ordel wiset ende recht is, en hebben op gedragen ses..VI.// margen landes, die egen sin, die sin gelegen uppen Huige in Hynrekirspen ende na// verthegen, als ordel wisede ende recht was, dat si dar tho nime the sechen en// hebben, in behouef der ebbedissen ende coventes van Grevendale in sogedanre// vorwarde, dat die margen sal staen vor vifthien pont; wart sake, dat di// mathe min belipe, dat sodemen den kloster weder keren, dat dar over lipe// ,dat sodemen eme gelden, ende hoec dat geit wale betalet is. Nu doren//boven dat het Godarts kinder, die thot eren iaren nine sin komen, alse si// thot uren iaren komen solen, verthiyen thot cloesters oder abbedisse maningen//. Dit sullen sin Gerart sin zone ende Sander sin zone ende Jutte sin dochter//. Hier sin burgen vore Albreth van Hyen ende Bernart Tengenagel mit// gesamender hint as sagewoden des versprakene go-

des iaer ende dach// the ware vor alle die gene, dies the rechte komen willen, ende sin// oech borge vor di kinder, dat si sullen verthiyen, als verspraken is//. Hir waren over als gerichtslude Kirstiaen van Dudewerde ende Dibbolt van Eldinck, Ludolf sin bruder,Johann Duuel ende anders vele goder lude//. Ende dat dit vaest ende waer si, dar omme hebbe ie her Godart Tengenagel gebeden heren Badiken van auezate een ridder, die richter in batuen is, ende // diderich Does van Maderich or segel hier ane the hangen. Ende ie her Badiken // ende Diderich Dois der beden wille her Godevarts Tengenagels wi mit// sinen segel ende onsen segel hebbe wi dit besegelt. Van der thyet, dat// got geboren wart, so is vergaen dusent jaer ende dri hunder iaer ende twelef iaer, se wart dese breef gegeven op Sint Servaes daech.'

Kleriker der Diocese Luttich, i m beisein von Rickwin Herbertssohn von Lent, Heinr.v.Zutphen, Kleriker der Diocese Utrecht, und den Laien Gosw.v.Zeelem Joh.v.Tiegelen von der Abtissin Isabella v. Geldern fur sich, seine Frau Jutta und seinen Sohn Gottfried genannt Tengnagel von Inghen 2 Morgen Rysweerd innerhalb des Deichs Corenweerd bei Gutern von Johann v.Wusicke an der Waal fur jahrlich 10 Pfund unter der Bedingung, dass er bis zum nachsten Viktorfeste ein Haus von 40 Pfund darauf baue, und das Objekt nach Ableben der drei Behandigten der Abtei wieder amheinfalle.'

Zoals u ziet wordt de zoon van Johann de Inghen, Gottfried, genoemd Tengnagel-vanIngen. Vermoedelijk steekt de vork zo aan de steel: de Tengnagels zijn kennelijk een welvarend en over een groot deel van Gelre verspreid geslacht. Zijn leden vindt men op alHoewel, zeker als men probeert, de akte lerlei goederen, zoals zowel bij Van Winter hardop te lezen, de inhoud van de akte wel is (Ministerialiteit en ridderschap in Gelre en te volgen, zullen er zeker nogal wat vragen te Zutphen) als Dr. Scholten blijkt. De verschilbeantwoorden overblijven. Dat geldt ook lende Tengnagels voegden aan hun naam de voor de toponiemen. Scholten maakt veel naam van hun bezit toe: Tengnagel van duidelijk; andere dingen zijn toch al bekend Heusden, Tengnagel van Sandwyck . . . en bovendien hebben de archivarissen van Waarom dus ook niet Tengnagel van Ingen ? Gravendaal zelf al notities gemaakt die voor Natuurlijk kan men de zaak omdraaien: dan latere lezers een en ander verduidelijken. zijn de Van Ingens, met Johann van Ingen Dan blijkt bijvoorbeeld, dat ~uppen Huige in voorop, eigenlijk Tengnagels! Welhaast zeHynrekirspen' betekent: 'op Ingen in de pa- ker ontlenen dus deze Van Ingens hun naam rochie Hien'. Een rugschrift uit de 15e eeuw aan het zo genaamde goed onder Hien, dat op de akte zelf zegt reeds: '15.Jahrh.van Vi in 1312 in bezit van de Tengnagels was. merghen landts, die ghelegen syn op ten Opgedragen aan Gravendaal zal de abdij de Hinge in den kirspel van Hyen'. 'pacht' later aan anderen, al dan niet tot het geslacht Van Ingen (alias Tengnagel) behoEen akte van 30 november 1322 houdt in, dat rend, hebben gegund. Hoe de toestand was Godefrid Tengnagel zijn dochter Assela, non in het begin van de zeventiende eeuw en zein Gravendaal, een hofstede met een halve ker na de vrede van Munster in 1648, weet ik morgen grond, gelegen achter Inghem in de niet. Het enige dat vaststaat is, dat rond die tijd te Hien en Dodewaard een omvangrijk parochie Hien schenkt. geslacht Van Ingen was gevestigd, waarvan ik Voor mij is de merkwaardigste akte die van met geen mogelijkheid kan vaststellen, dat 25 november 1365, door Scholten als volgt het banden had met de veertiende-eeuwse dragers van die naam. Ik leg mij daarbij neer, samengevat op pag. 239 van zijn boek: al hoop ik, dat nog ooit iemand met meer 'Jehann de Inghen empfangt in doorzettingsvermogen dan ik, de sluier weet Grafenthal durch Notar Robinus Kawe, op te lichten.

Mij blijft voorlopig niets anders over, dan rond mijn geslachtsnaam wat te speuren naar resten uit een ver verleden, die misschien wat over de toch wat raadselachtige namen Tengnagel en Van Ingen kunnen verduidelijken. Zowel Tengnagel als Ingen zijn woorden, die vragen oproepen. Om die vragen te beantwoorden is wat taalkennis, maar zeker ook enig taalgevoel onmisbaar en gelukkig bestaan er woordenboeken. Hoewel 'de dikke Van Dalen' niet voor niets zo omvangrijk is, helpt die je niet altijd aan de gewenste verklaring: een etymologisch woordenboek waarin ook plaatsnamen worden vermeld, zoals een oudere druk van het Etymologisch woordenboek van Dr. J. de Vries hoort erbij, terwijl in mijn geval ook The concise Oxford dictionary een handje kon helpen. Tenslotte was ook het Middelnederlands woordenboek van Verdam bij de hand. Ik was dus nieuwsgierig naar Tengnagel en Ingen. Tengnagel betekent volgens Verdam eenvoudig 'spijker' c.q. 'nagel'. Ik denk echter, dat het woord tevens iets heeft te maken met 'tengel'. Van Dale zegt hierover o.m.: tengel betekent 'lat' maar ook 'spijkertje waarmee tengels worden bevestigd'. In ieder geval is 'tengnagel' dus een soort spijkertje, met enige nadruk op 'tje'. Wat Ingen betreft: het isd~naam van een dorp in de Betuwse gemeente Lienden en het etymologisch woordenboek geeft er geen verklaring voor. Maar intussen wist ik, dat het toponiem Ingen vaker voorkomt, namelijk als naam van een goed in de parochie Hien (zie Scholten, de akte van 13 mei 1312) waar nota bene de oudste Van Ingens uit mijn voorgeslacht woonden. Dat bracht mij op het idee, dat 'ingen' een toponymische 'soortnaam' was, zoals het Gelderse 'ooy' en het Limburgse 'ohe'.en dat ze alle drie een aanduiding zijn voor een bepaald type grondstuk. Hierop voortbordurend bedacht ik, dat zowel 'ooy' als 'ohe' op zichzelf en in verbinding met andere woorddelen thans als topografische namen voorkomen (Ooij, Ooijen, Balgoij, Wadenoyen, Poederoijen). Zou dat niet ook het geval kunnen zijn met Ingen, Wageningen, Millingen, Everdingen, Greffeling, maar ook met Beuningen? Het

etymologisch woordenboek van De Vries (2e druk, 1959) verklaart Beuningen zo: 'betekent de afstammelingen van een Bune, vergelijk Oudhoogduits Buno'. Van Everdingen zegt hij: 'genoemd naar heer Huibert van Everdingen' en bij Wageningen: 'de oudste vorm schijnt Waganwega te zijn geweest en betekent dan dus 'wagenwegen', maar het zal toch eerder een patronymictim met -ing gevormd van persoonsnaam Wagan zijn'. Maar over Ingen zwijgt De Vries. Logisch: als bij andere toponymen 'ing' of 'ingen' een achtervoegsel is, dan is 'ingen' op zichzelfstaand zonder betekenis. Bladerend in woordenboeken vond ik iets bij 'nagel'. De Vries zegt: 'nagel, vergelijk oudsaksisch, oudhoogduits nagal, oudengels naegel oudnoors nagl zowel 'nagel' als 'spijker'. Verwant zijn latijns unguis, ungtila 'nagel', iers ingen 'nagel', 'klauw', litouws naga 'hoeF. Natuurlijk trof mij het ierse 'ingen' voor nagel. Een nieuwere druk van De Vries zegt 'oudiers' in plaats van 'iers', maar in ieder geval is 'ingen' een keltisch woord. Nu vormden onze grote rivieren eenmaal de noordelijkste grens voor het oude Keltische rijk. Zou het kunnen zijn, dat die oude Kelten aan bepaalde grondstukken de naam 'ingen' gaven? The concise Oxford dictionary geeft twee verschillende woorden 'inch' (dus homoniemen). Het ene is de bekende Engelse maat - een twaalfde voet het andere 'inch' is een woord, gebruikt voor 'klein, speciaal Schots, eiland', verwant aan het Keltische 'innis'. De vacantie van 1992 bezorgde mij een mooie prentbriefkaart van een klein langgerekt Iers schiereilandje, genaamd 'Inch'. Stel dat de Kelten langs onze rivieren de langgerekte landaanwinsten, die na iedere overstroming in het nog onbedijkte land ontstonden, vanwege hun langgerekte, nagel- of spijkerachtige vorm de naam van 'ingen' gaven, al dan niet voorafgegaan door de naam van de bezitter of bewoner, zou die naam - Beuningen - dan niet zijn overgenomen door de volgende eigenaars, nu geen Kelten meer maar Batavieren of Germanen?

Dat gebeurt ook nu nog: toponiemen zijn zeer hardnekkig en handhaven zich vele eeuwen, ook al begrijpt men de betekenis ervan niet meer. Het kan echter ook zijn, dat een toponiem wel degelijk een 'begrip' blijft vertegenwoordigen: in de streek waar ik woon het Roerdal - noemt men alle laaggelegen gronden langs de rivier 'in de ohe', terwijl men over het niet zover hiervandaan gelegen dorp langs de Maas spreekt over 'Ohe', dus zonder lidwoord, Omgekeerd kan het ook voorkomen, dat een oud toponiem min of meer wordt 'overwoekerd' door meer bekende woorden, bijvoorbeeld onder invloed van klankverschuivingen in dialecten. In mijn

hiervoor aangehaald artikel schreef ik reeds over verschrijving in mijn familienaam: Van Ingen werd Van Engen. Reeds in de oude Gravendaalse akten sprong men vreemd om met de hofstede Ingen onder Hien. Men spelde 'uppen Huige', 'oppen Huege' en 'op ten Hinge', als het blijkens de akten toch ging om een hofstede, gelegen achter Ingen in de parochie Hien. Misschien is dan Ingen ook in

Hien Engen geworden, mogelijk, zoals vaak bij hofsteden, met lidwoord De Engen. En dan is het nog maar een stap en er staat in een of andere latere eigendomsakte: De Engel. En kijk nu eens op de topografische

kaart, iets ten oosten van de zo bekende kerncentrale van Dodewaard: daar ligt, iets ten zuiden van Hien, een gebouw dat met de naam De Engel wordt aangeduid. Je moet het kunnen zien liggen, als je tussen Bruten en Deest over de dijk wandelt Ik heb getracht, niet te doen aan wat taaigeleerden wat smalend noemen: 'volksetymologie'. Het is best mogelijk, dat beter geoutilleerde speurders mijn gelijk of ongelijk kunnen aantonen, te beginnen met De Engel in Hien. Zeker, er is best ruimte voor fantasie. Misschien heeft Tengnagel exact dezelfde achtergrond als Ingen, misschien heeft ooit een knappe Tengnagel - het waren toch ook bekende Gelderse juristen en bestuurders het verband tussen beide woorden vermoed. Maar dat is echt fantasie! Als ik gelijk blijk te hebben, dan moet Beuningen misschien reeds in de Keltische tijd bewoning hebben gekend. Wie zorgt nu voor wat meer licht? Van het mooie Roerdal bij Melick zijn prachtige luchtfoto's gemaakt,

waarop duidelijk is te zien hoe de gronden langs de Roer door de rivier zijn 'aangelegd': meestal sikkelvormige stroken van misschien enkele tientallen aren groot in de bochten van de sterk meanderende rivier. Een stroom als de Waal maakte veel ruimere bochten, waardoor ook de grondafzettingen omvangrijker waren, mogelijk drie of vier morgen, dus twee tot drie hectaren. Over het algemeen was de vorm te vergelijken met een nagel, vandaar dus ook de mogelijkheid, de woorden nagel, spijker o f . . . ingen ervoor te gebruiken. Kijk eens rond in uw omgeving, neus eens in oude kaarten, vraag eens naar oude benamingen . . . wie weet dat u soortgelijke ontdekkingen doet als ik. En al ligt een bepaald grondstuk niet altijd direct achter de dijk: in de loop der eeuwen zochten de rivieren steeds weer andere wegen en herhaalde zich het proces van aanslibben en afkalven. Maar de oude vorm bleef bestaan. Ik wens u veel succes . . . en mag ik eens wat van u horen?

Jan Wabeke

Dorpsgezicht Leur beschermd Leur blijft landelijke oase in verstedelijkt gebied Het dorp Leur verdient de status beschermd dorpsgezicht. Zo luidde het advies van de gemeentelijke monumentencommissie en het Gelders Genootschap aan de Wijchense gemeenteraad in 1989. In het najaar van 1993 zal de gemeenteraad hierover een definitief besluit nemen. Dan zal ook een nieuw bestemmingsplan voor het dorp Leur en de directe omgeving worden vastgesteld. Voor de aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht heeft het Gelders Genootschap een motivering opgesteld in opdracht van de gemeente Wijchen. Dit artikel geeft een samenvatting van die motivering. WAT IS ER ZO BIJZONDER AAN LEUR? De eerste indruk van Leur is die van een rustieke, landelijke oase in een gebied dat steeds sterker verstedelijkt. Er is in Leur een aangenaam evenwicht tussen landschap en bebouwing. Bij nadere beschouwing zijn er veel elementen aanwezig, die verwijzen naar de wordingsgeschiedenis van een laat-middeleeuwse agrarische nederzetting in het rivierenland. De oorspronkelijke structuur is

nog herkenbaar in het wegenpatroon, de waterlopen, in het reliĂŤf en in de verkavelingslijnen. Dit alles openbaart zich pas bij nadere beschouwing, want Leur is geen aangeharkt monumentendorp, maar een dorp, waarin de informele ordening van het agrarische

dorp nog voelbaar is. WAAROM EEN BESCHERMING? De oorspronkelijke feodaal-agrarische samenleving, waardoor Leur is gevormd, is nog niet geheel verdwenen. Toch zorgt ze niet meer vanzelf voor het voortbestaan van Leur in zijn huidige gedaante. Het hedendaagse agrarische bedrijf stelt eisen, die niet zonder meer aansluiten bij de kleinschalige, historische omgeving. Ook bij nieuwe bedrijfsvestigingen in de bestaande bebouwing speelt het risico dat de geschiedenis van Leur op den duur wordt uitgewist. Vooral een schaalvergroting in de functies en in de infrastructuur kan het broze evenwicht gemakkelijk versto-

â&#x20AC;˘i"'

Kadastraal minuutplan 1820, Leur e.o. ren. Een bescherming is nodig om ervoor te zorgen, dat toekomstige veranderingen zorgvuldig worden ingepast in de historische omgeving. Het is niet de bedoeling om de ontwikkeling van Leur stil te zetten. Het dorp wordt

beslist geen openluchtmuseum. Naast de

Leur (Gld.). Boerderij De Capelhof, Dorpskern Leur.

huidige functie van het boerenbedrijf en het wonen is extensieve recreatie en natuurontwikkeling mogelijk.

EEN KORTE BLIK IN DE GESCHIEDENIS Leur is ontstaan in de vroege middeleeuwen. Met Leur wordt niet alleen bedoeld het dorp. Het gaat om de gehele agrarische nederzetting Leur, waarin de hoger gelegen bebouwing en de lager gelegen landerijen een eenheid vormen. De oudste bebouwing ligt op een hoger gelegen plek. Daar is de kerk gebouwd op een opgehoogd kerkhof. Aan de voet van de kerktoren ligt een aantal oude boerenerven rond een soort dorpsplein. Deze ruimte kan gediend hebben om het vee bijeen te drijven. Vanuit de hoeven voeren veedriften en veldwegen naar de omringende bouwlanden en de verder weg gelegen weilanden, ondermeer in het Leurscheveld. Aan de achterzijde van de kerk ligt een middeleeuwse heuvel, die vermoedelijk diende als vluchtheuvel bij overstromingen van de Maas. De sloot tussen het kerkhof en deze vluchtheuvel is een oude vergraving van de Leursche Leigraaf. Deze sloot maakt met het

Foto: H.J. van Capelleveen, Leur.

kasteelveld deel uit van het landschap van het landgoed Huis te Leur. De strakke lijnen van dit landschap contrasteren met de vloeiende lijnen van de agrarische kern. Vermoedelijk liep een oude verbindingsweg tussen Nijmegen en Batenburg ter hoogte van Leur noordelijker dan de huidige Leurseweg (langs 'Het Hof, langs de kerk en via de Ruffelsdijk). Dit kan een verklaring zijn voor de ligging van de kerk met omliggende erven en de boerderij 'Het Hof. De Leurseweg bestond echter al in 1668 onder de naam Bosschestraat, toen zij werd verbreed. De weg van Leur naar Hemen werd later ook op de kruising Leurseweg/Ruffelsdijk aangesloten. Dit is af te lezen uit de doorlopende perceelsgrenzen op de 19e eeuwse plattegrond. Dit kruispunt ontwikkelde zich vooral in de 19e eeuw tot een markant ensemble met bebouwing. Midden op het kruispunt staat een monumentale boom;

de Leurse Linde.

Langs de rand van de bouwlanden rond de oudste dorpskern ontstond, nadat de waterhuishouding was verbeterd, een krans van

hoeven als: Scherpenhof, Dorpshof, Hagert, Merwerd, Bankhoeve en Overloonsche Hof. Twee waterlopen sluiten het kerngebied van Leur in het noorden en in het zuiden in: de Leursche Leigraaf en een aftakking van Niftrikse Wetering, die langs de Hagert loopt. Verder weg gelegen gebieden als het Leursche Bosch in het noorden en de polder rond de Groenestraat in het zuiden waren eveneens met Leur verbonden. WAT IS ER VERANDERD? In de 20e eeuw is fors ingegrepen in de omgeving van Leur. De Hernenseweg doorsnijdt het kleinschalige landschap tussen het dorp Leur en het Leurscheveld. De oude doorgaande weg naar Batenburg, de Ruffelsdijk, is nu een doodlopende weg. Rijksweg A50 doorsnijdt het Leurscheveld en de Ruffelsdijk andermaal. Dwars door de polder rond de Groenestraat werd rijksweg A326 aangelegd. Oude hoeven als Bankhoeve en Hagert raakten hierdoor hun achterland kwijt. De Leurseweg werd doorsneden en verloor haar doorgaande functie. De bebou-

wing van Wijchen rukte op tot aan de A326. WAT IS ER NOG OVER? Door bovengenoemde veranderingen werd het dorp Leur en de directe omgeving losgesneden uit de historische ruimtelijke verbanden. In en rond het dorp is echter nog veel bij het oude gebleven. Het stratenpatroon, de verkaveling en de bebouwing dragen veel historische sporen. Opvallend genoeg is slechts een klein deel van de openbare ruimte verhard. Ook de beplanting van op privĂŠ en op openbaar terrein draagt bij aan het fraaie karakter. Kortom. Leur is de moeite waard. Meer informatie over de redenen voor de aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht treft U aan in de Beschrijving Beschermd Dorpsgezicht Leur, te bestellen a Ć&#x2019; 30,- bij het Gelders Genootschap, telefoon 085-

421742. De beschrijving van de monumenten is te vinden in het Monumenten boek van de gemeente Wijchen.

<16>

Willem Jacobs van OOIJ z.v. Jacob Hendriks en Aeltje Peeters

<17>

<18>

Geertrui BRUIJSTEN

<20>

<19>

Wilhelmus SWARTJES

d. v. Hendrick z.v. Mathijs Swartjes en Bruyst en Cornelia Hermijntje Gerrits Dillissen

<23>

Elisabeth BIJL

Antonie MOREN

Hendrika SWAMBAGT

d. v. Arnoldus Greep en Catrina Lenten

z.v. Henricus van Lent en Maria Hendriks van Sonsbeeck

d. v.

z.v. Peter Moren en Hendrina Teunissen

d . v . Steven van Swambagt en Maria van den Bosch

* Oijen 7-7-1742

* Maasbommel ca. 1741

* Appeltern 7-6-1761

* Altforst 7-9-1764

+ Oijen 21-10-1820

+ Oijen 1-12-1811

+ Appeltern 15-3-1819

+ Altforst 8-2-1840

* Ewijk 7-11-1731

* Ewijk 7-3-1744

* Beuningen 7-8-1761

* Beuningen

+ Ewijk 15-4-1803

+ Ewijk 3-1-1805

+ Beuningen 31-12-1842

+ Beuningen 16-1-1840

trouwt: Ewij}: 6-10-1775

Johannes van LENT

Maria GREEP

<22>

<21>

ca. 1756

trouwt: Oijen

trouwt: Denneiiburg 26-7-1789

19-5-1768

trouwt: Appeltern 9-5-1786 <11>

Hermanus van OOIJEN * Ewijk 7-3-1783 + Beuningen 5-10-1859

Petrus van LENT

Johanna ZWARTJES

Petronella MOREN

* Oijen 7-10-1785 + Oijen 4-4-1838

* Dennenburg 7-9-1789 + Beuningen 9-7-1874

* Appeltern 7-5-1790 + Oijen 7-1-1848 trouwt : Appeltern 29-4-1812

trouwt: Beun:ingen 2-2-1814

Hendrika van LENT

Mathijs van OOIJEN

* Oijen 11-1-1828 + Puiflijk 18-1-1913

* Beuningen 22-1-1830 + Puiflijk 20-8-1885 trouwt:

Druten 21-12-1855

Johannes Wilhelmus

van

OIJEN

* Puiflijk 17-12-1861 * Puiflijk 8-2-1949 trouwt: Druten Mathijs * Puiflijk 1-11-1896 + Arnhem 10-10-1964 KWARTIERSTAAT

VAN

MATHIJS

VAN OOIJEN

<26>

<25>

<24>

Theodorus BRANTS

Johanna WILLEMSE

<27>

<28>

JOHANNES de RUYTER

Hendrijn LEMMERS

<29>

Johannes de KLEIN

<30>

Johanna van STAMMEN

<31>

Joannes JACOBS

Wilhelmina

z.v. Jacob Jacobs en Geertruida van Schaik

d. v. Petrus van Creussen en Joanna de Haart

van CRUIJSEN

z.v. Jan Willemse Brants en Theodora van Oijen

d. v.

z.v. Everardus de Ruyter en Dorothea Maria Jordanense

d. v. Francis Lemmers en Maria Florisse Engelen

z.v. Stephanus d. v. Gosuinus de Klein en Stammen en Gertrudis Agnes Bouwens Jansen

* Altforst 7-3-1762

* Altforst 7-1-1751

* Afferden 7-11-1752

* ca. 1760

* Afferden 7-7-1750

* Ewijk 7-8-1749

4 Altforst 12-7-1822

4 Altforst 14-4-1819

4 verm. Deest voor 1843

4 Deest 27-8-1843

4 Deest 1-8-1835

+ Leeuwen 5-3-1800

4 Leeuwen 1806

trouwt: Appeltern 22-9-1789

trouwt :

Everdina de RUYTER

Jan BRANTS

* Altforst 7-8-1791 4 Altforst 20-4-1834

* Leeuwen 2-4-1785 + Altforst 30-6-1850

trouwt :

trouwt: Af f ei-den 30-4-1780

Steven de KLEIN

Jacomina JACOBS

* Deest 7- 7-1791 4 Deest 6-4-1883

* Deest ?- 7-1791 4 Deest 23-5-1876

trouwt : Appeltern 3-2-1820

trouwt : Afferden 26-1-1814

Jan BRANTS

Wilhelmina de KLEIN

* Altforst 4-2-1833

* Deest 2-3-1828 4 Puiflijk 13-4-1907

+ Puiflijk 22-4-1898

trouwt: Jacoba

Druten 1-4-1864 BRANTS

* Puiflijk 6-9_1867 4 Puiflijk 8-11-1944

14-11-1895

van OOIJEN

trouwt: Arnhem 20-9-1922 Johanna Besselink

* Arnhem 16-2-189 + Arnhem 25-1-197

Inzender: Joop van Ooijen, Zaalboslaan 48, 6881 RJ Velp tel.: 085-635532 32

Themanummer n.a.v. de bevrijding van Maas en Waal van 1944 De redactie speelt met het idee om liet septembernummer van 1994 te wijden aan de oorlogsjaren in Maas en Waal. Hoewel het op die datum vijftig jaar geleden is dat Maas en Waal werd bevrijd, willen we dit themanummer niet alleen beperken tot de dagen van de bevrijding. De redactie wil in dit themanummer ingaan op: 1. de periode voorafgaand aan de oorlog, de mobilisatie en het uitbreken van de oorlog; 2. de bezettingsjaren; 3. de bevrijding en de periode van wederopbouw. Om dit plan te laten slagen doet de redactie een beroep op haar lezers. Wij vragen naar documentatie, foto's en verhalen betreffende het bovenstaande. Hiernaast zijn we met name geĂŻnteresseerd in de parochieblaadjes en andere publikatics die kort na de oorlog /.ijn verschenen in diverse gemeentes van Maas en Waal. De/e gingen vaak uitvoerig in op diverse aspecten van de oorlog die nu vaak min of meer vergeten zijn. Uw bijdrage kunt U sturen naar: Pieter van Bernebeek, Kruisbergsestraat 35, 6611

AH Overasselt.

Het Streekhistorisch Museum Tweestromenland te Maasbommel is geopend: elke zondag van 14.00-17.00 uur en vanaf 1 mei t/m 30 september elke woensdag en zondag van 14.00-17.00 uur. Telefoon: 08876-2316 Postadres: De Heuvel 107, 6651 DC Druten. Het Streekdocumentatiecentrum Tweestromeniand, Kasteellaan 24 te Wijchen is geopend: elke woensdagmiddag van 14.00-17.00 uur, vrijdagsavonds van 18.30 tot 21.00 uur, voorafgaande aan de eerste zaterdag van de maand en elke eerste zaterdag van de maand van 9.30-12.30 uur (dan zij-ingang). In de maanden juli en augustus gesloten. Telefoon: 08894-13012 Postadres: Zwanensingel 259, 6601 GK Wijchen.

PUBLIKATIES uit de TWEESTROMENLANDREEKS ledenprijs

dl dl dl dl dl

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Maas en Waals woordenboek Aan het volk van Nederland Leeuwen en Elisabeth Boldershof Ewijks klooster Stoomtram deel l Schoolstrijd Appeltern Wee den vergetenen (watersnood 1926) Dorp Horssen Stoomtram deel II Kwartierstate n boek Dorp Afferden Bibliografie Tweestromenland Van Vamele tot Wamel (Kosten porto f 9,-) Kosten porto deel 1 t/m 12

nietledenprijs

uitverkocht f 9,75 f 18,50 f 18,50 f 13,50

9,75

/ 25,00 f 25,00 / 15,00

uitverkocht f 9,75 f 9,75 uitverkocht uitverkocht f 35,00 f 30,00 uitverkocht f 35,00 f 35,00 (op korte termijn verkrijgbaar) / 45,00 f 45,00 /

6,00