4 minute read
Hizketan: Xabier Berasaluze ‘Leturia’
Martín García Garmendia > historias cercanas
Berroeta, antigua fábrica de licores
Advertisement
Berroeta y Larrea fue en Ordizia una importante fábrica de licores que en la primera década del siglo XX se ubicaba en la calle Urdaneta, y ya entonces mantenía un depósito para sus ‘aguardientes’ de 2.000 litros de capacidad. Durante esos años la empresa se auto titulaba como ‘Fábrica a Vapor de Aguardientes, Licores y Jarabes’, aunque también mantenía depósitos para vinos nacionales y extranjeros. Su producto estrella era entonces el licor que comercializaba con el nombre de ‘Anís el velocípedo’, tal y como observamos en el encabezamiento de la primera imagen con esa carta comercial del 13/2/1903. En la gran exposición de 1914, dedicada en Eibar a las industrias guipuzcoanas, acudió la empresa como ‘Marcial Berroeta de Villafranca’ con esta cabecera: ‘Gran Fábrica de Licores y Aguardientes’.
Marcial Berroeta y su socio Juan Domingo Larrea también participaron en la gestión municipal de Villafranca. Berroeta fue primer teniente alcalde, siendo mandatario Joaquín de Gueresta durante el periodo de 1902 a 1904, aunque después también lo hizo en otros cargos. Su socio Juan Domingo Larrea, participó igualmente como concejal y regidor entre los años 1891 a 1906.
Marcial Berroeta cubrió en 1924 el gran patio de esa nave que señalamos en segunda imagen con la letra F. El acierto comercial de Marcial Berroeta fue conseguir en su anís, aparte de la calidad que ya tenía, un color transparente en botella que no era muy habitual. Los anises se embotellaban entonces algo turbios debido sobre todo a la utilización de azúcar moreno. La substitución de éste por azúcar blanco promocionó de forma notable su ‘Anís el velocípedo’.
Todavía observamos a la empresa en 1933 buscando nuevos representantes en el diario ABC de Madrid; dice la reseña así: «Deseo representantes, Fábrica de aguardientes, licores y jarabes, María Berroeta, Villafranca». O sea, que ya antes de la guerra María Berroeta era la titular de la empresa; y, casi dos décadas después, la fábrica seguía su actividad como ‘María Berroeta, fábrica de aguardientes y licores’. Su catálogo ya había aumentado con jarabes de licor, fresa, frambuesa, grosella, granadilla, naranja, zarza (mora), etc. También ejercía como almacenista de vinos de Jerez, vermout, moscatel, vinos de Málaga, jerez para enfermos, champagne, ‘vermut Martini’, etc. La empresa siguió con el nombre, ‘Herederos de María Berroeta’ hasta su cierre.
8 Hizketan 108. alea | 2022ko urtarrila
Xabier Berasaluze ‘Leturia > Panderojolea
Agurtzane Núñez Yarza
Antzinatasun gehien duten instrumentuen artean dago gure artean hain ezaguna den panderoa. Duela milaka urte sortu zen, eta Erdi Aroko dokumentuetan aipatzen da Euskal Herrian jotzen zela. Panderoa, hala ere, «izaten zen laguntzaile, batez ere albokarena, baita beste zenbait instrumenturena», gogoratzen du Xabier Berasaluze ‘Leturia’k. Jotzeaz gain, gaztetatik aritu da panderoa aztertzen, eta bilduma zabala dauka gordeta, mota guztietako panderoekin.
«Panderoa hasieran laguntzailea zen, ez zuen erritmoa eramaten. Konpasa ahotsak eramaten zuen», azaltzen du, «gaur egun guretzako hori pentsaezina da, erritmorik gabe galduta gaude». Izan ere, edozein instrumenturentzat erritmoa eramaten jakitea «edozeinentzako oinarria da», aitortzen du. «Haurrak edozein instrumentu ikasi nahi badu, nik gurasoei aholkatzen diet lehenengo damborra edo bonboa ikasteko, horrela oinarri erritmikoa hartuko dute. Ezagutu ditut partiturarik gabe galduta dauden musikariak; erritmoa ez da irakurri behar, buruan eduki behar da», dio.
Erritmoa eramatea izan da panderoak izan zuen aldaketa handienetakoa. «Trikitixa hona iritsi zenean, XX. mende hasieran, hasi zen erritmikoki irabazten», azaltzen du Leturiak. Hala ere, gogoratzen du lehenago nola jada «panderoa eta albokak edo txistuak osatutako taldeari trikitixa deitzen zitzaion. Nik pentsatzen dut kanta-tzen zituzten koplengatik zela, baita dantzarako balio zuelako».
Emakumeak paderojole
Orduan, baita mende batzuk lehenagotik ere, emakumeak ziren panderojoleak. «Erdi Aroan, Errege Katolikoen izkribauek jaso zuten nola Donostialdean, baita Iparraldean ere, panderoa jotzen zen eta panderojoleak emakumeak ziren», azpimarratzen du. Asko izan ziren emakume panderojoleak, nahiz eta
Xabier Berasaluze pandero ezberdinekin hitzaldi batean. ··· Núñez
Maurizia Aldeiturriagaren izena iritsi den gaur egun arte jotzeko zein koplak abesteko zuen moduagatik. «Bere senarrarekin jotzen zuen. Senarra Gerra Zibilean preso hartu zuten, gerra ondoren ere jotzen jarraitu zuten», dio.
«Garai hartan gehienek etxean ikasten zuten panderoa edota trikitixa jotzen. Emakumeak ziren erromeria eramaten zutenak panderoa joz eta koplak abestuz», azaltzen du. Hala ere, hurrengo urteetan, emakumeen presentzia gutxitu egin zen, «erromerietara mugitzeko ez zegoelako egungo aurrerapenik, eta elizak ere eragina zuen. Etxe eta herri inguruan jotzen jarraitu zuten», dio.
Gerraren aurretik, trikitilariek baino gehiago, kantariak zuten garrantzia. «Koplari bakoitzak bere jarraitzaileak zituen, ez hobeto kantatzen zutelako, baizik eta kantatzen zituzten koplengatik, batzuk politikoak, besteak neskamutilen kontuak, eta abar», azaltzen du. Trikitixa iritsi zenean, «1900 inguruan, panderoa baita kantutegi guztia berarekin hartu zuten, sekulako aberastasuna bereganatu zuen».
Orduko zein duela urte gutxira arte egin dien erromerietako trikitilarien lana azpimarratzen du Leturiak. «Orain hamarnaka pieza batzuk ondo landutako kontzertuetara bideratu dira emanaldiak, pandemiarekin are gehiago, baina zer da zailagoa, hori edo lehen egiten genuen bezala, ehunka abesti ikasi agian bost orduko erromeriatan jotzeko?», luzatzen du galdera.
Txapelketak haustura
Hasiera batean panderoa lau behatzekin jotzen zela azaltzen du
Korrontzi taldearekin eskainitako emanaldian. ··· Núñez
“Erritmoa
eramatea izan da panderoak izan
”panderoa joz eta
koplak abestuz
Leturia kontzertu batean. ··· Núñez Leturiak, «behatz potoloa ez zuten erabiltzen». Trikitixarekin, «erritmikoki irabazi egin
