ART650 сэтгүүл | Дугаар 5 | 2015 Намар

ДУГААР №5 2015/12 УРАН ЗУРГИЙН 623-Р ГРУПП

ART 650

ART 650

АМЬДРАЛ БОГИНОХОН УРЛАГ МӨНХ

Copyright © 2015, СЭЗДС, Хүмүүнлэгийн ухааны тэнхим Ерөнхий редактор: С.Зэсээ Сэтгүүлийг эмхэтгэсэн: 623-р групп Сэтгүүлийн эхийг бэлтгэсэн: С.Оюундалай

ART 650

Агуулга Урлаг гэж юу вэ? Кино урлаг. Дэлхийн кино урлагийн үүсэл хөгжил. Дуурь. Оперетта гэж юу вэ?

Dreamcatcher. Уран бичлэг. Түргэн зураг буюу таталбар, судалбар зураг гэж юу вэ? ХУТ-ийн багш Б.Гүндэгмаатай хийсэн ярилцлага. Людвиг Ван Бетховен. Уильям Шекспир. Сайн гэрэл зураг авах үндэс. Гэрэл зургаа хэрхэн сайн авах вэ? Барлах урлаг. Бүжиг таныг бүхэлд нь өөрчилнө. Монументаль урлагийн нэгдэл. Постмодернизмын тухай зурвас зарим ойлголт. Үйчүүрээр тогловол цээжээр зөв бодох чадвартай болдог. Монгол хөзөр. Монгол зураг. Хөөмий. Монгол ардын дууны төрөл. “Жизель” бүжгэн жүжгийн тухай товчхон. Монголчуудын үсний засалтын хувьсал.

100 жилийн дараах монголчуудын үсний засалтын талаарх таамаглалууд. Манга.

“2115 оны Монгол” музей Эх сурвалж.

3 4 5 6 12 14 16 17 18 20 25 26 28 30 32 34 36 40 43 44 45 47 49 51 54 57 58 62 68

3

ART 650

Монголчууд

Урлаг гэж юу вэ?

эртнээс “уран сайхан“ хэмээн хэлэлцсээр ирсэн нь урнаар бүтээн туурвиж сайхныг цогцлоон бүтээх, уран сайхан зүйлээр мэлмийгээ баясгаж, сонороо мялаан, сэрж мэдэрч, таван мэдрэхүйгээрээ гоо зүйн таашаал хүртэх үйлийг бүхэлд нь илэрхийлсэн утгатай. Харин орчин үед үүнийг бид урлаг хэмээн нэрлэдэг. Урлаг гэдэг нь угтаа монгол хэлний “ур“ хэмээх язгуурт “-лиг“ дагаврыг залгаж үүсгэсэн ур төгс гэсэн утга бүхий “урлиг“ гэсэн үг болой. Яг л тэнгэрлиг, сүрлиг гэдэгтэй агаар нэг.

Урлаг судлаачид өдгөөг хүртэл урлаг гэж чухам юу вэ гэдэг дээр маргаж, мэтгэлцсээр байгаа юм. Анхны кубист, импрессионист уран зураг, кино, гэрэл зураг гээд тухайн үедээ шинэлэг урлагийн үзэгдлүүдийг урлаг биш хэмээн үзэж байв. Урлагт гарч ирсэн шинэ үзэгдлүүд нь ихэвчлэн “Урлаг мөн биш тухай“ хурц маргааныг эхлүүлдэг бөгөөд улмаар урлагийн тухай тодорхойлолтыг улам өргөн хүрээтэй болгож байдаг. Ийм ч учраас урлаг судлаачид өнөөг хүртэл Контемпорари буюу нэн орчин үеийн урлагийг эцэслэн томъёолж чадаагүй байгаа, ямар шинэ хэлбэр үзэгдэл шинээр гарч ирэхийг таах аргагүй гэж үздэг. Урлаг гэж “Тодорхой ур

чадварыг ашиглан мэдлэг мэдээллээ буулгах явц буюу бүтээгдэхүүн” гэж тодорхойлсон байдаг бол Британника толь бичигт “бусдад үзүүлж болох гоо зүйн чанартай эд зүйл, орчин, туршлагыг өөрийн ур чадвар, төсөөллөө ашиглан бүтээх” гэж тодорхойлсон байдаг. Гэсэн хэдий ч урлагийг эцэслэн томъёолох нь зөрчилтэй, бүр хэн урлагийн талаар тодорхойлолт гаргах эрхтэй нь ч тодорхойгүй, уран бүтээлч, сэтгэгч, хүн судлаач, сэтгэл зүйч нар бүгд л өөрсдийн салбартаа тохирсон урлагийн тухай тодорхойлолтыг ашиглаж байдаг.

ART 650

Шведийн кино урлагийн эхэн үе.

КИНО УРЛАГ

Чөлөөт нэвтэрхий толь — Википедиагаас: “Кино нь урлагийн томоохон хэсэг бөгөөд нарийн утгаараа кино театрт үзэгчдэд үзүүлдэг, хөдөлгөөнт дүрс бүхий бүтээлийг хэлнэ. Анхандаа хальсанд буулгасан бүтээл ихэнх хувийг эзэлж байсан боловч өдгөө дижиталчлагдаж буй. Эрт цагт хөдөлгөөнт зураг, сүүдэр ший зэргээр нэрлэж байв. Ерөнхий утгаараа хөдөлгөөнт дүрсээс бүтсэн, хүн үзэх боломжтой бүтээлийг хэлнэ.” гэжээ. Кино бол урлагийн төрөл зүйлийн хувьд хамгийн сүүлд буюу 1895-н оноос үүссэн гэж тооцогддог. Кино урлаг шинжлэх ухаан техникийн ололт дээр тулгуурлан үүсч хөгжсөн гэж хэлж болно. Кино хэдийгээр оройтож мэндэлсэн ч урлагийн бусад төрлүүд дотроос асар хурдтайгаар бусдыгаа гүйцэж түрүүлэн хөгжсөнөөр урлагийн бүх төрлүүдийн нэгдэл болж гарч ирсэн юм. Кинонд утга зохиол, уран зураг, хөгжим драм гээд орохгүй урлагийн төрөл гэж байхгүй. Эхлээд дуугүй байснаа дуутай, хар цагаан байснаа өнгөтэй, өргөн формат, 35 байснаа 70мм-ийн хальс, дуу нь моно байснаа стерео гээд 5:1,7:1,12:2 киноны хөгжил маш цөөхөн жилийн дотор танигдахгүй болтлоо өөрчлөгдсөн байдаг.

1877 онд Charles Emile Reynaud гэгч хүнхэр толийг ашиглан өгөгдсөн урт зургуудыг уртаар нь урсан гарч хөдөлгөх Praxinoscope гэсэн төхөөрөмжийг зохион бүтээж байжээ.

Монголын кино урлаг.

5

Дэлхийн

ART 650

кино урлагийн 1881

үүсэл хөгжил

онд William Kennedy Laurie Dickson кино projector-ын анхны хэлбэр Kinetoscope-ыг зохион бүтээж түүнийгээ Monkeyshines гэж нэрлэж байв. Энэ оны дараа Thomas Edison голланд ах дүүсийн зохион бүтээсэн анхны Kinetoscope -ыг шинэчлэн зохион бүтээсэн юм. Энэ нь анхны хэрэглээний кино гаргах төхөөрөмж болсон байна.

Францын Люмер овогт Огюст, Луи гэгч ах дүү хоёр 1895 онд Америкийн зохион бүтээгч Томас Альва Эдисоны 1847-1931 туурвисан кинеспопыг улам боловсронгуй болгон сайжруулж, Парисийн Капуцинов хэмээх цэцэрлэгт гудамжинд “Галт тэрэг ирсэн нь”, “Ажилчид үйлдвэрээс гарч байна” хэмээх богино хэмжээний кино үзвэрийг хүмүүст толилуулж, кино урлагийн түүхийн шавыг тавьсан билээ.

ART 650 Дэлхий дээр кино урлаг хамгийн түргэн хөгжсөн орон бол Америк юм. Америкийн уран сайхны киноны өсөлт, өөрчлөлтийг кино найруулагч Давид Гриффитэй холбож үздэг. Д.Гриффит Америкт төдийгүй дэлхийд нэртэй найруулагч юм. Энэ найруулагч анх удаа өөрийн кинонд том планыг оруулж онолын дүгнэлт өгсөн хүн бөгөөд монтажны онолын суурийг тавьсан нь 1909-1910 оны киног үзэхэд камерын өмнө жүжигчин тоглож дуусахад дараагийн эпизодыг дуустал нэг планаар авч тэр бүгдийн монтажийг дэс дараалан нааж гүйцэтгэдэг байжээ. Ритмийг уртасгах, богиносгох, зэрэгцээ болж байгаа 2 үйл явдлыг нэг зэрэг үзүүлэх гол гол зүйлийг тодорхой харуулж болох юм гэдгийг анх удаа нотолсон хүн юм. Харин түүний онолыг боловсруулж эхэлсэн хүмүүс бол 1920-иод онд зөвлөлтийн нэрт найруулагчид Эйзенштейн, Пудовкин, Довженко, Кулешев нар мөн. Тэд зөвхөн монтажаар киноны агуулгыг өөрчилж болох талаар шинэ арга барил нэвтрүүлсэн болно. Жишээ нь “Хугт Потемкин” “Чингэсийн удам” “Арсенал” зэрэг кинонуудаас харж болох бөгөөд эдгээр уран бүтээлүүд нь зөвлөлтийн болон дэлхийн киноны алтан фондод зүй ёсоор ордог юм. Францад гэхэд кино урлагийн хөгжил, кино найруулагч Рене Клер, Жак Фейдерын нэртэй холбоотой бөгөөд 20-иод оны үеэр тэд “Авангард” хэмээх групп байгуулж нэгдэн ажиллсан байна. 100 жилийн манлайд найруулагчдын уран чадвар, хөдөлмөр, ур ухаан тэргүүлсээр ирсэн байдаг. Кино урлагийн түүхэн процессыг үзэхэд дуугүй кино, дуутай кино, өнгөт кино, өргөн дэлгэцийн кино, панрорамын кино, стерео кино, видео гэх мэт олон шатыг дамжин иржээ.

1895 онд Louis болон Auguste Lumiere нар Cinematographe-ыг өөрсдийн нэр дээр patent-лаж авч байсан байна. Ингээд 1895 оны 12 сарын 28-нд хамгийн анхны худалдааны зорилготой киног тэд гаргасан ба энэ нь 20 минут үргэлжлэх бөгөөд 10 тусдаа үйл явдлыг харуулжээ. Хамгийн анхны бүрэн хэмжээний уран сайхны кино 1903 онд ‘The Great Train Robbery’ гэсэн нэртэй гарсан байна. Анх киног зах зээлийн газар сонин үзэгдэл болгон үзүүлж эхэлсэн бөгөөд энэ нь урлагт ямар ч холбоогүй үзэгдлүүд байжээ. Хэдэн зуун жилийн түүхтэй уран зохиол, яруу найраг, хөгжим, зураг, барилга, театр зэрэг нийтэд түгээмэл урлагийн дундуур хүнд үзэгдээгүй илбийн үзэгдэл шиг кино гэнэт түрэн орж ирэн зууш, хоолны газар цагаан даавуу хананд өлгөж доор нь төгөлдөр хууур байрлуулан, авсан хэдэн метр дүрсээ илбийн номер шиг үзүүлдэг байв. Гэхдээ аппаратны шуугианыг дарах, дүрсний үйл явдалд тохируулан хөгжимчин тоглодог байжээ. Тухайн хөгжимчин цээжээр нотгүй, хөдөлгөөнтэй дүрсэн дээр түргэн, дурлалын хэсэгт удаанаар ая муутай хөгжим цохиосоор бүтэн оройг өнгөрүүлдэг байв. Энэ бол дуугүй дүрсний үе юм. Эхний кинонууд нь уран сайхны хэлбэргүйгээр явж буй галт тэрэг, хөзөрдөж байгаа хүмүүс, үйлдвэрээс тарж буй ажилчид гэх мэт байсан бөгөөд аажимдаа уран сайхны хэлбэр оруулж эхэлсэн байна.

Социалист Польшийн кино урлаг.

7

ART 650

ART 650

ХЯТАД УЛСЫН КИНО УРЛАГ

Аливаа улсын кино урлаг хөгжиж, дэлхийд нэрээ гарган өрсөлдөхийн

хирээр олон нийт сонирхон судлах нь даган ихэсдэг билээ. 1990-ээд оноос хойш хятадын кино уран бүтээлчдийн бүтээл олон улсын хэмжээний томоохон шагналуудыг хүртэж байгаа нь тухайн орны эдийн засгийн хөгжил гол хөшүүрэг болдог нь харагдаж байна. Хятад улс өнгөрөгч зууны далаад оны эцсээс өөрчлөлт хийж нээлттэй бодлого хэрэгжүүлснээр кино урлагийн хүү хөгжжээ. Хятадын кино урлагийн түүхэн хөгжлийн үе шатыг кино судлаачид нийтдээ зургаан үед хуваан үздэг:

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Эхэн үе буюу – Шанхайн төвлөрсөн үе 1896-1945 он Хоёр дахь үе – 1940 он Коммунист үзэл суртлын үе 1950-1960 он Соёлын хувьсгалын үе буюу 1960-1980 он Өсөж буй тав дахь үе буюу 1980-1990 он Зургаа дахьүе 1990 оноос өнөөдрийг хүртэл

Мөн хятадтай олон талаараа салшгүй холбоотой Тайвань болоод хятадын харъяа Хонконгийн кино урлаг нь бие даан хөгжсөн бөгөөд энэ хоёр соёлын томоохон төвөөс олон чадварлаг найруулагчид төрөн гарсан юм.

Хятадын тав дугаар үеийн төлөөлөгчид Хятадын

кино урлагийг дэлхийн жишигт хүргэсэн нэгэн үеийн тодорхой бүлэг уран бүтээлчдийг бид Хятадын кино урлагийн тав дахь үеийн найруулагчид гэх бөгөөд хятадын кино урлагийн түүхэн замналын энэхүү онцгой үеийг Жан Имоу, Чэнь Кайгэ, Тянь Жуанжуан, Ү Зиниү, Хуан Жяньшинь, Ху Мэй, Жоу Шиавэн зэрэг найруулагчдаар төлөөлүүлдэг. Эдгээр уран бүтээлчдээс хятадын кино урлагийг дэлхий дахинаа таниулахад дэлгэцийн найруулагчид болох Жан Имоу, Чэнь Кайгэнарын бүтээл голлох үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Тавдугаар үеийнхэн 1980-аад оноос буюу тодорхойлбол Чэнь Кайгэгийн “Шар хөрст өндөрлөг” хэмээх кино хийгдсэнээс эхлэн хүчээ авч эхэлжээ. Энэхүү бүтээл нь зураглал, зохиол, найруулга зэргээрээ хятадын кино урлагт шинэ төрх авчирсан чанарлаг кино бүтээл болон үлдсэн юм. “Шар хөрст өндөрлөг” киноны зураглаачаар ажилласан найруулагч Жан Имоугийн 1987 онд найруулсан “Улаан тутарга” хэмээх анхны бүрэн хэмжээний кино нь Берлиний кино наадмаас алтан баавгай шагнал хүртсэн байна. Мөн түүний 1990 онд хийсэн “Жү Доу” бүтээл нь Оскарын шагналд нэр дэвшиж, Хятадаас тус шагналд дэвшсэн анхны кино болжээ.

9

ART 650

ШВЕД Европ даяар өрнөсөн дэлхийн 1-р дайн Швед улсыг хамарсангүй. Дайн дажингүй тайван энэ улсад өөрийн гэсэн стильтэй кино хөгжжээ. 1911 онд Шведийн хамгийн том кино студи Svenska Biograf teatern нь Криаштиан штадт-аас Лидингөрүүн үүсэн нь Шведийн кино урлаг цэцэглэхэд нөлөөлсөн юм. Швед киноны анхны том продюссер болох Карл Магнуссоны оруулсан хувь нэмэр маш их. Өөрийнхөө “Svenska Biograf teatern” студид тэрээр 2 залууг ажил давснаар маш зөв алхам хийжээ. Тэрхүү хоёр залуугийн нэг нь Виктор Шьёстрём, нөгөө нь Мориц Стиллер байсан юм. Виктор Шьёстрём нь Шведийн нэрт зохиолч Сельма Лагёрлөфийн маш олон гайхалтай зохиолыг дэлгэцнээ амилуулснаараа алдартай юм. Харин Стиллер анхны киногоо 1919 онд “Арне ноёны хөрөнгө” киног Сельма Лагёрлөвийн зохиол дээр сэдэвлэн бүтээсэн байдаг. Арне ноёны хөрөнгө (Herr Arnes pengar) кинонд 16-р зуунд Шведийн хаанд алба хашиж байсан 3 шотланд торгон цэргийн тухай өгүүлнэ. Урвасан хэмээн сэрдэгдэж, эх оронруугаа зугтааж явах замдаа Арне хэмээх санваартны сүмийг зэрлэгээр дээрэмдэж, оршин суугчдыг нь хүйс тэмтэрнэ. Өнчирч хоцорсон өргөмөл охин нэгэн шотланд цэрэгт сэтгэлтэй болсон боловч, алуурчин гэдгийг нь мэдмэгц түүнийг илчлээд, баригдах аюул тулгарсан үед түүний өмнүүр орж жадаар сүлбүүлэн үхдэг. Уг киноны гол агуулга нь алуурчинд дурласан хөөрхий бүсгүй Элсалил, гэмт этгээдийн хожуу ухаарал зэрэг байсан юм. Иймд уг кино нь уран бүтээлийн өндөр түвшинд хийгдсэн гэж хэлж болно. Жүжигчдийн хичээнгүй тоглолт, сайтар бодсон найруулга, кадруудын динамик болон композиц, өөгүй гэж болох эвлүүлэг зэрэг нь энэ бүтээлийг дэлхийн киноны шилдгүүд дотор зүй ёсоор байраа эзлэхэд хүргэв. Тухайн үеийн шилдэг бүтээлүүдээс 1919 оны “Ингмарын Охин Карин”, 1921 оны “Сүгтэрэг”, 1924 оны “Йёсте Берлингийн тууль” зэргийг дурьдаж болно. Стиллерийн “Йёсте Берлингийн тууль” кино нь Шведийн, хожим нь Холливуд, дэлхий дахинаа алдартай жүжигчин болсон Грета Гарбогийн алдарт хүрэх замыг тавьсан юм.

ART 650 Швед киноны алтан үе богино настай. Хамгийн гол нь зах зээлийн борлуулалтын шалтгаанаас болж Швед киноны алтан үе дуусахад хүрсэн юм. Харамсалтай нь Шведийн кино үйлдвэрлэлийн дуугүй үеийн 150,000 шахуу кинонуудын бараг 80% нь устсан гэдэг. Хоёр аугаа найруулагч Стиллер, Шьёстрёмнар ч Холливудийг зорьсон байна. Шведийн киноны энэхүү үе нь олон улсад нилээн алдартай байсны дундаас Франц, Их Британи, Америкийн киног оруулж ирэхийг хориод байсан Германы кино урлагт маш том нөлөө үзүүлж байжээ.

Хуучин

ПОЛЬШ

социализмын гэгдэх болсон ихэнх улсад дэлхийн 2-р дайны дараагаар кино үйлдвэрлэлийг улсын мэдэлд шилжүүлжээ. Ингэснээр түүхэнд анх удаа чадал муутайхан киноны үйлдвэрлэлийг улсын зүгээс дэмжиж, зах зээлийн борлуулалтын асуудлыг улс шийддэг болов. Дайнд ихээр нэрвэгдэж, асар их хохирол амссан Польш улсын хувьд энэ нь кино урлагийг аврах цор ганц зөв шийдвэр байлаа. Польшийн бүх кино үйлдвэр, студи устаж угаалгын ганц ч лаборатори үлдээгүй байсан аж. Гэвч дайны аюулыг нүдээрээ үзэж биеэрээ амссан ард түмэнд дайны тухай үнэн бодит мэдээлэл хүргэх асуудал нэн чухал байсан нь дамжиггүй. Ямар нэгэн тайз декораци, хиймэл орчин бүрдүүлэх шаардлагагүй кино зураг авч байсан нь нэг давуу тал болж байв. Найруулагч Леонард Бужковски “Хориотой Дуу” (1947) киногоо гаргаснаар дайны дараах Польшийн уран сайхны кино гараагаа эхэлжээ. Тухайн үеийн польш киноны өнгө төрхийг олон улсад таниулсан бүтээл бол Ванда Якубовскагийн “Сүүлчийн шат” (1947) нэртэй кино байлаа. Ямар нэгэн тайз декораци, хиймэл орчин бүрдүүлэх шаардлагагүй кино зураг авч байсан нь нэг давуу тал болж байв. Найруулагч Леонард Бужковски “Хориотой Дуу” (1947) киногоо гаргаснаар дайны дараах Польшийн уран сайхны кино гараагаа эхэлжээ. Тухайн үеийн польш киноны өнгө төрхийг олон улсад таниулсан бүтээл бол Ванда Якубовскагийн “Сүүлчийн шат” (1947) нэртэй кино байлаа. Аймшигт Аушвицийн (Освенцим) лагерийн хоригдол байсан уг найруулагч бүсгүй хэрэв амьд л гардаг юм бол энэ аймшигт явдлын тухай үнэн бодитоор үзүүлэх болно гэж өөртөө андгай тавьж байсан гэдэг. Өөрийнхөө хоригдож асан тасалгаа, хүн шатаах зуух, германы эмч нарын хүн дээр хийж байсан туршилтын лаборатори зэргийг харуулсан нь киног дайны аюулыг бодитоор харуулсан сэтгэл хирдхийм бүтээл болгожээ.

11

ART 650

ART 650

ДУУРЬ

Италиар: opera - ажил, хөдөлмөр, бүтээл гэсэн утгатай үг. Дуурь нь хөгжимт-жүжгийн урлагийн нэгэн төрөл зүйл (жанр) бөгөөд дуурийн зохиолыг либретто хэмээн нэрлэдэг билээ. Хөгжимт жүжгийн энэ төрөлд яруу найраг, жүжиглэх урлаг, дуу, хөгжим, үггүй илэрхийлэл (мимика), бүжиг, уран зураг, тайз засал, хувцас загвар бүхлээрээ багтаннэгэн цогц илэрхийлэл болдог билээ.

Хөгжмийн зохиолч уран зохиолоос санаа авч түүнийгээ хөгжмийн хэл рүү хөрвүүлэн дуурийг бичиж бусад уран бүтээлчид түүнийг амьдруулахад бүгд оролцоно. Дуурь нь ouverture (францаар: тоглолт гэсэн утгатай) буюу угтвар хөгжим тоглодог. Угтвар хөгжмийг дуурь төдийгүй балет, киноны өмнө тоглох бөгөөд энэ нь дуурь, балетийн агуулгыг илэрхийлсэн симфони хөгжмийн тоглолт юм.

Дуурь нь италид анх үүссэн бөгөөд 1480 онд Бевернигийн зохиосон “Гэгээн Павлын илгээлт” шашны жүжигт эхнээсээ дуусах хүртлээ хөгжмийн найруулгатай

байсан нь дуурь үүсэх хөрс болжээ. XVI зуунд хөдөөний найр наадамд мотета болон мадригала хэлбэрийн найрал дуунууд өргөн дэлгэрсэн байсан бөгөөд Орацио Векки «Amfiparnasso» хэмээх таван хоолой салган дуулдаг мадригалаг найруулан тавьсан байна. Энэ «Commedia armonica» бүтээл нь Модены ордонд 1597 онд анх тоглогджээ. Жакопо Пери олон хоолойгоор дуулах дууг нэг хоолойгоор (монодию) дуулах дуурь болгон өөрчилж, өөрийн бүтээлээ анх дуурь хэмээн нэрлээгүй бөгөөд хөгжимт- жүжгийн бүтээл “drama in musica” буюу “drama per musica” хэмээн нэрлэсэн түүхтэй. Харин опера буюу дуурь хэмээх нэр нь XVII зууны энхний хагасаас л хэрэглэгдэх болсон байна.

Хожим дуурийн хөгжмийн зохиолч Рихард Вагнер өөрийн дуурийг «хөгжимт- жүжиг» хэмээн нэрлэж байжээ. Дуурийн анхны театр 1637 онд Венецд нээгдсэн бөгөөд үүнээс өмнө зөвхөн ихэс дээдсийн ордонд л тавигдаж байжээ.

1597 онд Жакопо Перигийн туурвисан «Эвридику» дуурийг анхны дуурь хэмээн тооцдог бөгөөд Венецид уг дуурийг 65 жил тоглох явцад дуурийн 7 театр; дуурийн хөгжмийн зохиолч 40 орчим, 357 дуурь тавигджээ. Дуурийн анхдагч нар нь (пионер) Германд: Генрих Шютц («Дафна», 1627), Францд: Камбер («La pastorale», 1647), Англид: Пёрселл; Испанид анхны дуурийн театр XVIII зууны эхэнд буй болсон бол Орост: Арайя («Кефал болон Прокрида») дуурийг анх бичсэн бөгөөд орос хэл дээр 1755 онд анхлан тоглосон байдаг. Оросын анхны дуурь нь 1756 онд Ф.Г.Волков «Танюша, буюу азтай учрал» хэмээх дуурь байжээ.

1868 онд Армяны хөгжмийн зохиолч Тигран Чухаджян бичсэн «Аршак II» дуурь нь дорно дахины харин 1890 онд араб үлгэрээс сэдэвлэн бичиж түрэг хэлээр

дуулагдсан «Земире» дуурь исламын ертөнцийн анхны дуурь болжээ. Зарим судлаачид Азербайджаны хөгжмийн зохиолч Узеир Гаджибековын 1907 онд туурвисан «Лейли болон Меджнун» дуурийг ислам ертөнцийн анхны дуурь хэмээн үзэх нь буй. Антийн эмгэнэлт дууллаас дуурийг үүсэлтэй хэмээн үздэг бөгөөд дуурь нь 16-17 зуунд Итали болон бусад улсад бие даан үүссэн хэмээгддэг байна. Флоренц хотод яруу найрагч, гүн ухаантан, хөгжимчид, хөгжмийн зохиолчид «камерата» хэмээх дугуйлан клуб байгуулж тэд эртний Грекийн эмгэнэлт жүжгийг дуулалт жүжиг, бүжиг, хөгжимтэй хослуулахыг зорьжээ. Үүний үр дүнд Флоренцид 1594 онд анхны бүтээл буй болсон байна. Уг хөгжимт жүжигт Аполлона Пифон аврага могойтой тэмцэлдэж буйг дүрслэн харуулжээ.

Үүний дараа Италийн Ром, Венеци,Неаполь хотуудад дуурийн сургуулиуд буй болохын зэрэгцээгээр дуурь Европд түгэн дэлгэрэв.17 зууны сүүл, 18 зууны эхээр дуурь үндсэн хэдэн төрөл зүйлтэй болсон байдаг. Үүнд: • Их дуурь буюу Сериа дуурь (Италиар: opera seria - Францаар: tragеdie lyrique, хожим grand-opеra), • Хошин аястай дуурь (semiseria), • Хошин дуурь (Италиар: opera-buffa - Францаар: оpеracomique. Германаар: Spieloper), • Бадрангуй буюу романтик дуурь • Баллад дуурь • semi-опера буюу богино дуурь (semi - Латинаар: хагас гэсэн утгатай үг) нь Английн хуримын дуурийн хэв маягтай, • Опера-балет

13

ОПЕРЕТТАЮУ ВЭ?

ART 650

Сэргэн мандалтын үеийн баруун Европынхны бүтээсэн дуурийн урлаг нь хөгжмийн театрын онцгой төрөл бөгөөд тэр дундаа янз бүрийн хүрээний хамгийн олон үзэгчдийн анхаарлыг татаж байсан нь инээдмийн дуурь буюу хошин дуурь байлаа. Гэтэл 1850-иад оны үеэс Францад энэ бүхнийг халсан цоо шинэ төрөл гарч ирсэн нь оперетта юм.Опереттын хөгжмийн үндсэн хэллэг нь дууриас тэс өөр замыг сонгосон бөгөөд ихэс дээдэс, язгууртан гэхээсээ илүү ард түмний дунд түгсэн аялгуу, гудамжны хэмээн нэрлэгдэх нийтийн дуунууд, нийтээрээ хамрагддаг бүжгийн хэмнэлүүд дээр түшиглэн хөгжсөн байдаг.1860-аад онд

ГЭЖ

ART 650

Австрийн Вена хотод, 1870-аад оны үед Английн Лондон хотод үндэсний опереттын эх үүсвэр бий болжээ. Мэргэжлийн хөгжмийн театрт зориулан дэлхийн шилдэг уран бүтээлчдийн үүсгэн бий болгосон “Оперетта” гэдэг энэхүү гайхалтай төрөл баруун Европд хөгжихдөө бусад улсаас илүү Австри улсын авьяас билгийн хөрсөн дээр найдвартай үндэслэж цэцэглэн хөгжсөн түүхтэй.Австрийн урлагийн түүхэнд дэлхийн хамгийн олон хөгжмийн зохиолчид хамрагддаг бөгөөд ялангуяа 19-р зууны Венийн сонгодог вальсын цоо шинэ эринийг эхлүүлсэн аав, хүү Йохан Штраусууд онцгой байр суурийг эзэлдэг.

Венийн сонгодог опереттын оргил бүтээлүүдийн тоонд хүү Й.Штраусын “Сарьсан багваахай”, ”Хөгжилтэй дайн”, Венецийн шөнө”, ”Цыганы барон”, өндөр зэрэглэлийн бүтээлийн тоонд Ф.Зуппегийн “Фатиница”, “Бокаччо”, ”Донна Жуанита”, К.Миллёкерийн “Даржин оюутан”, ”Гаспарон” зэрэг жүжгүүд зүй ёсоор ордог байна. Венийн оперетта нь бусдыг бодвол элэглэл, шүүмжлэл, өдөр тутмын бухимдал, хэрүүл хараалыг харуулахаас зайлсхийсэн гүн мэдрэмж төрүүлсэн цагаан хошигнол, шүүмжлэл байх боловч тэр нь эрээ цээргүй биш, сэтгэлд тааламжтай тансаг мэдрэмжээр дамжуулан үзэгчдэд хүргэх чиг баримжааг уран сайхны гол шугамаа болгож хайр сэтгэл, уянга давамгайлсан, жүжигт гарч байгаа үйл явдлын дунд хэний ч санаанд оромгүй гэнэтийн өөрчлөлт гардаг арга барилыг уламжлал болгон хөгжүүлжээ. 20-р зуунд Австрийн оперетта үндсэн төрх, уламжлалт арга барилаа өөрчилж шинэ эрэл хайгуулд гарсан байдаг. Зөвхөн нүдэнд харагдах байдлаар инээдэмтэй байх бус гол баатруудын дотоод сэтгэлгээний зөрчлийг тансаг урлаг, хөнгөн инээд хоёртой холбож өгөхөд чиглэгдсэн байна.

15

ART 650

ART 650

УРАН БИЧЛЭГ DREAMCATCHER Зүүд манагч бол уугуул Америкчууд буюу Индианчуудын, тэр дундаа Ожибвэ омгийнхны хамгийн гайхалтай өв уламжлалын нэг билээ. Энэ нь унтаж буй хүнийг муу муухай зүүднээс хамгаалж, өөрөөрөө дамжуулан сайн сайхан зүйлийг бэлэглэх чадалтай бөгөөд сайхан зүүд зүүд манагчийн голд байх нүхнүүдээр дамжин орж, доош унжсан өд сөдөөр гулсан унтаж буй хүнд хүрдэг учиртай. Харин муу муухай зүүд аалзны тор мэт утсанд хүлэгдэн үлдэж, нарны анхны туяанд замхран алга болдог. Зүүд манагч нь хэдэн үе дамжин уугуул Америкчуудын

Уран бичлэг нь дүрслэх урлагийн нэг төрөл юм. Орчин үед уран бичээч нь өвөрмөцөөр сэтгэж, аливаа үгсийг гоёмсог, маяг, жигтэй харагдуулахаар урладаг. Мөн зарим бичлэг нь үг, үсэг нь танигдахад бэрх, тал бүрээс өөрөөр уншигдах, эсвэл бэлгэ тэмдэг, хүн, амьтан, юмсыг хамтатган зурагласан байх зэрэг олон талаас дүгнэж болдгоос гадна бичиг болон зургийн холимог урлал болно. Уран бичлэг нь хурим, аливаа ёслолын урилга, бичгийн чиг, гараар урлах бэлгэ тэмдэг, шашны урлал, зарлал, чулууны бичиг, дурсгалын бичиг гэх мэт өргөн хүрээнд тусгалаа олдог болжээ.

өв соёлын нэгэн хэсэг байсаар байгаа юм. Энэ нь мөн бүслүүр, цагирагнаас үүсэлтэй гэгддэг. Учир нь цагираг бол тухайн оронд хүч чадал, нэгдмэл байдлын илэрхийлэл болдог. Цагирагнаас үүсэлтэй олон бэлгэ тэмдэг байдгийн нэг

Д.Батбаяр “Морь”

нь энэхүү зүүд манагч юм. Зүүд манагч нь он цаг улиран одохын хэрээр хүний хэрэгцээ шаардлаганд зохицон өөрчлөгдөж хүзүүний зүүлт, бугуйвч, утасны зүүлт, түлхүүрийн оосор зэрэг олон хэлбэртэй болж хэрэглэгдэж байна.

Хавай дахь Бёодо-ин сүмийн хуврага гарын үсгээ зурж байгаа нь

12-р зууны Куран судрын нэг нүүр

17

ART 650

Түргэн зураг буюу таталбар, судалбар зураг гэж юу вэ?

ART 650

Таталбар болон судалбар зургуудыг ерөнхийд нь түргэн зураг гэж нэрлэдэг. Croquis гэдэг үг нь франц гаралтай “ноорог, бүдүүвч зураг” гэсэн утгатай үг юм. ТАТАЛБАР ЗУРАГ гэдэг нь амьд хүн, загваруудын дүр төрх, гол утга санааг илэрхийлж хурдан, товчхон дүрсэлсэн уран зураглал юм. Тухайн зурж буй амьд загварууд /хүн/ нь удаан хугацаанд хөдөлгөөнгүй байж чадахгүй учраас энэ зургийг маш богинохон хугацаанд ердөө 1-2 минутанд зурдаг. Зургийг нэгд нэгэнгүй детальчлан хэсэгчилж зурах цаг байдаггүй, хурдан бөгөөд ерөнхий гэсэн зарчмаар таталбар зураг зурагддаг учраас зураачдад зурж буй зүйлийнхээ гол чухал хэсгүүдийг олж зурж сурахад тусалдаг төдийгүй, ингэснээрээ зураачийн нүдний ур, гарын ур, ухааны урыг хөгжүүлэх үндсэн нөхцөл болдог. Таталбар нь өнгөт зураг, бусад бүх төрлийн зургийг зурах үндсэн суурь болж өгдөг байна. Таталбар нь юмсын гол ерөнхий шинжийг ялгаж, туслах зүйлийг тооцолгүй хамгийн гол онцлогийг цэг, толбо, зураасаар зурсан зурган тэмдэглэл юм. СУДАЛБАР ЗУРАГ гэдэг нь аливаа уран бүтээл хийхийн тулд гол ба туслах дүрүүд болон уран бүтээлд орох дүр дүрслэлүүдийг хэсэгчлэн судалж зурсныг хэлнэ. Уран бүтээлчид юмс үзэгдэл, амьдрал, байгалийн мөн чанарыг танин мэдэх, зурах ур чадвараа сайжруулахын тулд судалбар зургийг байнга хийдэг. Уран бүтээлийн эх дүрүүдийн дагуу зохиомж байрлалыг сонгон боловсруулахын тулд эрэл хайлт хийж тодорхой хүн, байгаль, юмс үзэгдлийг судалж зурна. Таталбар зурагт дүрслэлийг ерөнхийлөн зурдаг бол судалбар зурагт хэсэгчлэн судалж зурдаг онцлогтой.

Түргэн зургийг зурж гүйцэтгэх арга 1. Биет зүйлийг харж зурах 2. Ажиглаж тогтоосноороо зурах 3. Төсөөлөн бодож зурах 4. Дээрх аргуудыг хослуулан зурах 5. Зохион бодож зурах Түргэн зургийг зурах арга техник 1. Үргэлжилсэн зураасаар зурах 2. Цэг толбо зураас сүүдэр хослуулан зурах 3. Үргэлжилсэн ба тасархай зураас хослуулан зурах 4. Байгуулалтын зураас, хүрээ зураас хослуулан зурах 5. Тойм зургаар хийдэг арга ажиллагаатай.

19

ART 650

УРЛАГ БОЛ ЧӨЛӨӨТ ЦАГААРАА ЮМ УУ ЗАВ ГАРАХААРАА, ЭСВЭЛ СОНИРХОЖ ҮЗДЭГ ЗҮЙЛ БИШ.

ART 650

ХУТ-ийн багш Б.Гүндэгмаа

Сайн байна уу? Таны өвөрмөц цуглуулгын талаар нэлээд эртнээс сонирхож байлаа. Энэ удаад сэтгүүлийнхээ уншигчдад хүргэж буйдаа баяртай байна. Та япон улсын хэл, соёл, зан заншлын талаар сонирхолтой хичээл заадагтай тань энэхүү цуглуулга холбоотой болов уу?

- Япон улстай шууд бус ч дам холбоотой юм даа. Японы Кита-Урава хотын олон улсын япон хэл судлалын институтэд хамт суралцаж байсан Кели хэмээх австрали найз маань анх “Үзүүр хэсгийг алтадсан” гэсэн бичигтэй халбага бэлэглэж байсан. Дараа нь нэг шавь маань англи явж ирсэн гээд Элизабет хатан хааны дүртэй халбага бэлэглэснээр энэ цуглуулга маань өрнөсөн дөө. Урд нь би дурсгалын бус жинхэнэ халбага, ялангуяа дессертний халбага сонирхдог байлаа. 1979 онд ээж маань вьетнамд мэргэжил дээшлүүлээд ирэхдээ их гоё өнгө, хэлбэртэй, цэцэг навчтай 6 ширхэг мөнгөн халбага “Миний охин айл болохоороо хэрэглээрэй” гэж авчирч өгч байлаа. Одоо ч би энэ халбагаа зочдоо дайлахдаа хэрэглэдэг. Түүнээс хойш чамин хийцтэй жижиг халбага тааралдвал худалдаад л авчихдаг байлаа. Одоо бол дурсгалын /сувенирный/ халбага л хөөцөлддөг болсон.

Японы ард түмэн халбагыг хэрхэн бэлгэдэж үздэг вэ?

- Япончууд хооллохдоо савх голдуу хэрэглэдэг болохоороо халбагыг тэр бүр бариад байдаггүй юм шиг байдаг юмаа. Хүний аманд хоол хийдэг хэрэгсэл болохоороо сайныг л бэлгэдэлгүй яахав. Амны хишигтэй, аз буянтай хүнийг “Амандаа алтан халбага зууж төрсөн хүн” гэж европчууд ярьдаг гэнэ лээ. Япончууд болохоор халбага гэсэн үг оролцсон хэлц үгийг л их хэрэглэдэг. “Халбага тааруулах” гэдэг нь юмны хэмжээг сайн тааруулах, тохируулах, “Халбагаа шидэх” гэхээр цөхрөөд аливаа юмыг орхих, болих гэсэн утгатай бол “Халбага хагарах” –ыг муудалцах, түнжин хагарах гэх мэт.

Магадгүй халбаганаас гадна хоолны өөр төрлийн хэрэгсэл бэлгэдэл агуулдаг талаар сонсож байв уу?

- Аяга байна. Монголчууд ч гэсэн дээшээ харсан сав гэж ярьдаг. Харин хутга, сэрээ зэргийг хүнд бэлэглээд байдаггүй байхаа. Харилцаагаа таслах, зогсоохыг хүссэн үедээ бэлэглэдэг гэж сонссон юм байна. Гэхдээ цуглуулдаг хүн бол баярлаад л авах байх даа /хи хи хи/. Дашрамд сонирхуулахад, гурманчууд хэмээх тансаг, нарийн хоол унд зооглох дуртай хүмүүст зориулсан ширээний хэрэгслүүд байдаг. Маш чамин гоё хийцтэй, элдэв хээ хуартай,ганц халбагань гэхэд л их үнэтэй байдаг юм байна лээ.

Хэдэн жилийн түүхтэй хичнээн халбагыг хадгалан хамгаалж, хойч үедээ өвлүүлэн үлдээж байгаа бол?

- 50 гаруй орны халбага цуглуулсан

80 юм

шахам байна.

21

ART 650

ART 650

Халбаганаас өөр цуглуулга байдаг уу? Ер нь цуглуулга хийснээр хувь хүнд гарах өөрчлөлт юу вэ? Таны цуглуулгыг арвин их сантай болоход хамгийн их хүчин чармайлт гаргасан хүндтэй хүний талаар танилцуулна уу?

- Ах дүү, найз нар, шавь, хамт ажилладаг нөхөд гээд олон хүн нэмэрлэсэн. Өөрийн чинь авчирч өгсөн шавар халбаганаас үүдээд ийм төрлийн халбага бас цуглуулъя гэж бодож байгаа. Хамгийн сүүлд Энхбаян багш португалийн халбага бэлэглэсэн. Би их баярлаж байгаа. Миний цуглуулгад хамгийн олон халбага авчирч өгсөн хүн бол миний хань. Алба, амины ажлаар гадагшаа яваад ирэхээрээ заавал халбага авчирч өгдөг, бүр орсон хот болгоныхоо дурсгалын халбагыг авчрахыг хичээдэг гээч.

Таны хүсэлтэй

цуглуулгыг гэр бүлийн

өвлөх, үргэлжлүүлэх гишүүд байгаа болов уу?

- Би хүүхэд байхдаа дуучид, жүжигчдийн зураг цуглуулдаг байсан. Ихэнхдээ Зөвлөлтийн / тухайн үеийн нэрээр/ жүжигчдийн зургаар дүүрсэн хоёр том, зузаан альбомтой байлаа. Ээж маань дэмжиж “Советский фильм”, “Советский экран” сэтгүүлүүдийг захиж өгдөг байсан болохоор

тэндээс жүжигчдийн тоглосон киноны тухай, бүр тэдний намтар, гэр бүл, үр хүүхдийн тухай уншаад ирсэн зочдод альбомоо үзүүлэнгээ ярьж өгдөг байлаа. Ээж, аавын найзууд их урамшуулж магтдаг, зориуд яриулдаг, юм асуудаг, цуглуулгад нэмэрлэдэг байсан. Нэг найз нь болгар яваад ирэхдээ Алла Пугачёвагийн анх “Алтан Орфей” наадам дээр дуулж буй өнгөт том зураг бэлэглэж, би мөн их баярлаж билээ. Хүн сонирхол, цуглуулгаа дагаад түүнтэйгээ холбоотой

юмыг сонирхон үзэж мэдлэг, мэдээлэл олж авдаг. Түүнийгээ дагаад хөгждөг юм шиг байгаа юм. Би өөртэйгээ адил хоббитой 300аад хүний мэдээллийг интернетээс олсон. Орос, япон хэл дээрхийг ойлгоод англи хэлээр байгаа мэдээллийг толины тусламжтайгаар ойлгох явцдаа их олон зүйл мэдэж авсан. Цуглуулгаасаа солилцох хэмжээнд хүртэл нэг халбагаа тайлбарлах, сурталчлахдаа их юм уншиж мэдэх ш а а р д л а г а т а й болдог юм байна лээ.

Зээ хүү минь сонирхож, тоглох гээд байдаг. Одооны хүүхдүүд үзэж сатаарах юм ихтэй болохоороо яах юм бол доо.

Хамгийн сонирхолтой түүх агуулсан халбаганы талаар?

- Сонирхолтой гэхээсээ илүү хөгжилтэй түүх бий. Би ганц дүүтэй л дээ. Тэр маань гадагшаа явахдаа “Эгчээ явлаа, захих юм юу байна?” гэхээр нь “Гоё халбага авчраарай” гэсэн юм. Тэгсэн чинь их гоё шигтгээтэй, хээ хуар болсон дессертний халбаганууд авчраад “Энэнээс илүү гоё халбага олдсонгүй” гэдэг байгаа.Би дурсгалын гэж ойлгуулаагүй юм байна л даа.Тэрнээс хойш цуглуулгаа хүмүүст үзүүлдэг, ярьдаг болсон. Бас нэг инээдтэй түүх өгүүлбэл, Сингапурын онгоцны буудлаас халбага гэж бодоод яаруу сандруу худалдаж аваад гэртээ ирээд үзсэн чинь хүрз байсан.

23

ART 650

Та маш чухал, үр өгөөжтэй ёсзүйн хичээл заадаг. Тэгвэл урлаг нь ёсзүй талаасаа хүнд хэрхэн нөлөөлдөг гэж боддог вэ?

- Урлаг хүний төлөвшилд маш чухал нөлөөтэй. Энэ бол чөлөөт цагаараа юм уу зав гарахаараа,эсвэлсонирхож үздэг зүйл биш. Заавал сонирхож үзэх ёстой зүйл. Учир нь урлаг гэдэг бол байгаль, хүнийг хүрээлэн байгаа юмыг тусгаж аваад өөр өөрийн онцлогоор илэрхийлж байгаа зүйл гэж би ойлгодог. Зарим нь сонсголоороо хүлээж аваад хөгжим, дуугаар илэрхийлж байна. Зарим нь нүдээр харснаа уран сайхан зурж байна. Байгалийн үзэгдэл, амьтдыг дууриаж бүжиглэж байна. Тэгэхээр хүн байгалийн бүтээгдэхүүн юм бол түүнийгээ сонирхож, уран сайхнаар илэрхийлэхэд заавал суралцах ёстой. Тэр нь заавал төгс, гоё байх албагүй. Гол нь өөрөө л таашаал авдаг, ойлгодог байх хэрэгтэй. Япончууд бага насны хүүхдээ тоо, гадаад хэл гэхээсээ илүү биеийн тамир, дуу хөгжим, зураг их олон цаг үзүүлдэг нь суурийг нь зөв тавьж байгаа явдал гэж боддог. Урлагаар хүмүүжсэн, суурийг нь зөв тавьсан хүмүүс ноцтой гэмт хэрэг хийгээгүй байдаг юм байна лээ.

Сүүлийн үгийг танд үлдээе?

-

Баярлалаа. Танд эрүүл энх, эрч хүчийг хүсэн ерөөе! Хүний амьдрал хүсэл, мөрөөдөлтэй нь харьцуулбал харьцангуй богино юм л даа. Ухаан, сэтгэл хоёрыг зэрэг агуулсан хүн болж төрсний хувьд утга учиртай, зорилготой, үр дүнтэй бас сонирхолтой өнгөрүүлэхийн төлөө хүн өөрөө хичээх хэрэгтэй. Хамгийн энгийнээр энд л ёс суртахуунтай байхын мөн чанар оршиж байгаа юм даа. Монгол хүн бүр л ёс суртахуунтай байж байж энэ улс хөгжинө. Тэрнээс гадны зээл тусламж, цөөхөн хэдэн чадвартай удирдагч чухал биш ээ. Монголд хууль биш ёс суртахуун л дутаад байгаа юм. Энийг хүн бүр ойлгоод хичээх юм бол түүнийг л эх оронч гэж хэлэх байх даа.

ART 650

ЛЮДВИГ ВАН БЕТХОВЕН /1770-12-16 - 1827-03-26/

Германы хөгжмийн зохиолч, төгөлдөр хуурч Бетховен нь барууны хөгжмийн урлагийн сонгодог ба романтизмын үеийн хоорондох шилжилтийн үеийн маш чухал хүн байсан бөгөөд одоо ч гэсэн хамгийн нөлөө бүхий, нийтэд таашагдсан хөгжмийн зохиолчдын нэг хэвээр байна.

Бүтээл туурвилын үе

Л.Бетховен нийтдээ 32 эгшиглэнт аялгуу (сонат) бичсэн юм. Дор бүрийдээ хэн нэгэн хүнд зориулагдсан эдгээр бүтээлд суут хөгжмийн зохиолчийн дотоод сэтгэл, зориг эрмэлзэл, зовнил, дуртгал нэвт шингэсэн байдаг. Тэрээр есөн симфони бичсэний анхныхыг нь Вена хотноо тогложээ. Чин сэтгэлийн баяр баясгаланг илтгэсэн эхнийхээ хэсгээс төгсгөл хүртлээ хүний нинжин сэтгэл, хүсэл тэмүүллийг илэрхийлсэн нь энэ симфонийн гол онцлог байв. Хөгжмийн суут зохиолчийн авъяас билэг ийнхүү ид ундарч алдар хүнд хүлээсэн боловч хэдэн жилийн өмнө эхэлсэн чихний дүлийрэл нь улам даамжирчээ. Гэвч тэр туурвих, тэмцэх, аз жаргалыг хүсэх мөрөөдлөө орхисонгүй. “Би түүнд дурлаж тэр ч намайг хайрлалаа” гэж багын найздаа бичиж байсан. Жулетта Гвиччарди гэдэг бүсгүйтэйгээ тааралдаж 1802 онд түүнд зориулсан алдарт “Сарны сонат”-аа бичжээ. Сонатын эхний хэсэгт шөнийн чимээгүй, сэтгэлийн зовнил дүрслэгдэж, хоёрдугаар хэсэгт шаламгай, сэвэлзүүр аальгүй байдал илэрнэ. Бетховены дурлал бүтэлгүй болж энэ үедээ хоёрдугаар симфонио зохиосон бөгөөд түүнд залуу насных нь хайр дурлал хүсэл тэмүүлэл шингэсэн байдаг. 1804 онд тэмцэл, ялалтын бэлгэдэл болсон гуравдугаар симфонио бичив. Хөгжмийн дүлий зохиолч хэдийгээр концертод тоглох, удирдаач хийхээ бараг больсон боловч гайхамшигт симфониуд, дуртгал ая, сонат, дөрвөлүүдээ туурвисаар байлаа. 1812 онд долоо, наймдугаар симфонио хэдэн сарын дотор бичжээ. Бетховены 9-р симфони бол түүний уран бүтээлийн оргил юм. Энэ бол симфонийн түүхэнд анх удаа дуучид дуулж, түүний хөгжилд шинэчлэл хийсэн алдарт бүтээл байлаа. Бетховен уг алдарт симфонио бичиж байхдаа таг дүлий байсан. 1824 оны 5-р сард энэ суут бүтээлээ удирдан тоглуулж дуусаад, эргэж ёслохдоо сонсогчдын алга ташилтын нижигнээнийг огт сонсохгүй гагцхүү нулимс мэлтгэнэсэн нүдээр баяр бахдалдаа дэвэрсэн сонсогч олны дахин сонсохыг шаардсан гар яралзаж байхыг харж, тэдэнд юу бүтээж өгснөө ойлгожээ. 1826 онд Л. Бетховен амьдралынхаа сүүлчийн бүтээл болох чавхдаст хөгжмийн дөрвөлийг дуусгаад байх үедээ салхинд цохиулсан байна. “Би мянга дахин амьдрахыг хүсэж байна”, “Өөр бас хэд хэдэн том бүтээлээ ертөнцөд бэлэглэнэ” гэж бодож явсан хөгжмийн их зохиолч таалал төгсөв. Суут хөгжмийн зохиолчийн бүтээлүүд ялангуяа алдарт “Сарны сонат”- ыг В.И.Ленин өндөр үнэлж “Аппасионат”аас илүү сайхан зүйлийг би мэдэхгүй. Гайхамшигт сайхан, ер бусын аялгуу юм. Хүн ямар их гайхамшгийг бүтээдэг юм бэ?>> гэж бичсэн билээ.

25

ART 650

УИЛЬЯМ ШЕКСПИР Уильям Шекспир нь Стрэтфорд хотноо Жон Шекспирын хүү болон төржээ. Эцэг нь чинээлэг бээлийчин бөгөөд хотынхондоо нэр хүндтэй, янз бүрийн сонгуульт үүрэг хүлээж, хотын даргын ажлыг хийж байсан гэдэг. Шекспир хүү Стрэтфордын гимназид хэл зүй, уран хэллэг, логик, латин ба грек хэлд суралцаж байхдаа эртний уран зохиолын хэсгээс орчуулан цээжилж, Грек, Ромын домгуудтай танилцаж байжээ. Тэрбээр арван найман насандаа хорин зургаан настай тариачны охин Энн Хэдэуэйтэй гэрлэж, 1587 онд Лондон хотод очин, өөрийн хувь заяаг театртай нэг мөр холбосон байдаг. Тэд гурван хүүхэдтэй болсон боловч ууган нь эндсэн байна. Анхандаа театрт хар бор ажил хийж, улмаар жүжгийн зохиолчийн авъяасаа шалгаж эхэлжээ.

Жүжгийн зохиолч

Шекспир эхэн үедээ хуучин жүжгүүдийг засварлан боловсруулж байснаа өөрийн зохиолуудыг үндсэндээ 30 орчим настайгаасаа эхлэсэн байна. Өөрөөр хэлбэл Лондонд суурьшин амьдрах болсон 1592 оноос гэж тооцсон ч болно. Энэ үед “Венера Адонис хоёр” (1593), “Лукреций” (1592) гэсэн хоёр найраглал бичиж ихээхэн нэр алдар хүртжээ. Зохиол бичихийнхээ хажуугаар тэр жүжигт тоглосон хэвээрээ л байлаа. Гэсэн хэдий ч тэр аль ч театрт харъяалагддаггүй одоогийн бидний ярьдагчлан “чөлөөт уран бүтээлч” байжээ. Харин 1594 онд алдарт жүжигчин Бербежийн удирдсан жүжигчдийн бүлгэмтэй нийлээд “King’s men” буюу “Хааны албатууд” гэдэг уран бүтээлийн хамтлагт гишүүнчлэгддэг байв. Тэр хамтлагийг Анхдугаар Жеймс хаан ивээж байсан аж. Хамтлагийн ажил үйлс маш урагштай байснаар барахгүй 1599 онд Бөмбөрцөг театрыг байгуулж, жүжигчин, найруулагч, жүжгийн зохиолчийн үүргийг гүйцэтгэж байв. Энэ үедээ түүний уран бүтээл ид цэцэглэж, “III Ричард”, “Лир ван”, “Макбет”, “Отелло”, “Гамлет”, “Эндүүрлийн тухай инээдэмт жүжиг”, “Зөрүүд хүүхнийг номхотгосон нь”, “Ромео Жулетта хоёр”, “Юлий Цезарь”, “Зуны шөнийн зүүд” алдарт жүжгүүдээ, мөн гайхамшигт уянгалаг сонетуудаа туурвиад 1612 онд Лондон хотыг бүрмөсөн орхиж, төрөлх Стрэтфорддоо суурьшаад 1616 оны 4 сарын 23-д таалал төгсжээ. Ийнхүү Шекспир тавин хоёр наслахдаа 37 жүжиг, 154 сонет, 2 найраглал бичсэн байна.

ART 650

Зохиолын хэв маяг

Түүний уран бүтээлээс өс хонзон авах феодалын уламжлалт ёсны золиос болсон үнэнч хайр дурлалт хосуудын хувь заяаг яруугаар үзүүлсэн “Ромео Жулетта хоёр”, хүнлэг сайхан үзэлтэй хүн, хорон санаа, зусардан бялдуучлахын ертөнцтэй тулгарсан эмгэнэлийг илэрхийлсэн “Гамлет”, хувь хүн болон түүнийг хүрээлэн байгаа нийгэм хоёрын тэмцлийг харуулсан “Отелло”, цэвэр ариун хүнлэг ёс, цэвдэг хүйтэн сэтгэлтэй хэрхэн зөрчилдсөнийг илэрхийлсэн “Лир ван”, дарангуйлагч төр засгийг эсэргүүцэх үзэл гүнзгий илэрсэн “Макбет” хэмээх таван эмгэнэлт жүжиг нь илүүтэйгээр зохиолчийн нэр хүндийг хүн төрөлхтөнд дархалжээ. Түүний хамгийн алдартай зохиол нь “Ромео Жулетта хоёр юм.

ГАЙХАМШИГТ “РОМЕО ЖУЛЬЕТТА ХОЁР” БҮТСЭН ТҮҮХЭН БАРИМТ

Ромео, Жульетта хоёрын түүхийг Шекспир бодож олоогүй аж. Түүнээс 70 жилийн өмнө Луижи Да Порто гэгч ийм нэртэй новелл бичсэн нь ихэд алдаршиж, бусад зохиогч цээжээр зохиох эхлэлийн сэдэв даруй болсон байна. Жишээлбэл, жүжгийн зохиолч Лопе Де Вегийн бичсэн жүжгээр бол Розело, Жулия баатар нь амьд үлддэг. Дашрамд дурдахад «Ромео Жульетта хоёр» жүжиг итали гаралтай ч (Зохиогч баатруудаа Верон хотод суулгаснаар энэ хотод аялал жуулчлалаар байнга орлого олох боломж олгосонд нь хотын оршин суугчид хором тутамд талархах ёстой) Шекспир төрөлх Англиасаа хэзээ ч явж байгаагүй гэж эрдэмтэд үздэг. Жүжгийн зохиолчийн хувийн амьдрал ч тийм ч сайн байсангүй. Шекспир 18 настайдаа нутгийн санваартны өөрөөс нь 8 насаар ахимаг охинтой гэрлэжээ. Тэр эмэгтэй жирэмсэлсэн учир Шекспир гэрлэсэн гэдэг. Уильям Шекспир нь 1564 оны 4 сард төрж,1616 оны 4 сарын 23-ны өдөр таалал төгсчээ.Тэрээр анх театр үүсэн бий болж байх үед театрыг бий болголцсон ба жүжгийн зохиол бичиж эхлэхээсээ өмнөх 10 жил явуулын театрын жүжигчин байсан юм. Хожмын бүх цаг үеийн турш “төгс төгөлдөр эмгэнэлт жүжиг” гэж үнэлэгдсээр ирсэн “Ромео, Жульетта”-гаа Шекспир 31 насандаа бичжээ. “Гамлет”-ыг 37-тойдоо, “Отелло”-г 40-тэйдөө, “Лир Ван”-г 41-тэйдээ бичсэн байна. Дараа нь агуу их “Макбет”, “Антоний, Клеопатра хоёр” зэрэг олон жүжгээ туурвижээ.

Эдгээр эмгэнэлт жүжгүүдээс гадна “Хайр дурлалын хайран хүч”, “Зуны шөнийн зүүд”, “Арван хоёр дахь шөнө” зэрэг монголчуудын сайн мэдэх олон шилдэг инээдмийн жүжиг бичсэн юм. Түүний оргил гэж хэлж болох бүтээлүүд нь эмгэнэлт зохиолууд нь байв. Илүү ч үгүй, дутуу ч үгүй 52 жил амьдраад тэрээр 1616 оны яг энэ өдрөө, мөн л Эвон голын эрэг дээрх төрөлх хотдоо насан эцэслэсэн юм. Энэ давтагдашгүй суут хүн 37 жүжиг бичсэн бөгөөд бүтээлүүдийнх нь нэлээд нь хүн төрөлхтний аль ч үеийн ямар ч билиг танхай туурвигчид хүрч очоогүй оргил болсон байна.

27

ART 650

ART 650

Гэрэл зураг гэдэг нэг талаасаа мэргэжил боловч түүнийг өдөр тутамд хэрэглэх нь амьдралын хэв маяг болсон гэхэд хэн ч маргахгүй байх. Гагцхүү гэрэл зургийг хэрхэн авахаас хамаарч мэргэжлийн болон мэргэжлийн бус хэмээн ялгадаг. Одоо айл бүхэнд бараг л хүн бүр дижитал камерийг хэрэглэдэг болсноос гадна түүнийг худалдан авах шаардлага улам ихсэж байгаа билээ. Хэрэв та ч бас нэгийг авахаар шийдсэн бол дижитал камерийн үзүүлэлтээс шалтгаалан сонголтоо хийх хэрэгтэй. Доорх мэдээллээс үндсэн үзүүлэлтүүдийг мэддэг болсноор та өөрт тохирсон хамгийн сайн дижитал камерийг худалдан авна гэдэгт итгэлтэй байна.

Дижитал камерийн үндсэн үзүүлэлтүүд: 1. Мегапиксл Мегапикслийн хэмжээ их байх тусмаа илүү сайн чанартай зураг авдаг нь ойлгомжтой юм. Хамгийн багадаа 2-4 мегапикслтэйг сонгохыг зөвлөж байна. Сонгохдоо сайн чанарынх буюу 8х10 задралтайг нь сонгох хэрэгтэй. Магадгүй 3 мегапикслийг та сонгож байгаа бол энэ нь тийм ч муу биш. Зөв тохирсон хэвлэгчээр хэвлэхэд зураг сайхан гардаг.

2. Оптик болон дижитал zoom буюу томруулалт

САЙН ГЭРЭЛ ЗУРАГ АВАХ ҮНДЭС

Ихэнхи дижитал камерууд нь оптик болон дижитал zoom-тай байдгийг мэдэх байх. Тэгэхээр та оптик zoom дээр анхаарлаа хандуулах шаардлагатай. Оптик томруулагч нь шил ашиглан зургийг томруулдаг. Дижитал томруулалт нь авах гэж байгаа зүйлийг камерт ойр байгаа мэтээр татаж зураг авна. Ингэхэд зургийн нягтрал багасдаг. Тэгэхээр хангалттай үзүүлэлттэй оптикийг сонгох хэрэгтэй. 2Х zoom нь сайн сонголт

биш байдаг ба ер нь дундаж оптик нь 3Х zoom түүнээс дээших нь хэрэглээнд нилээд тохиромжтой байдаг.

3. Холболт Авах камер тань компьютерт хэрхэн холбогдож байгааг сонгохдоо компьютерт тань ямар холболт байгаа гэдэгт ерөнхийдөө захирагдана. Хэрэв USB оролттой бол USB оролттой дижитал камер худалдан авч эсрэгээрээ USB оролт байхгүй бол түүнд тохирох оролттой камер сонгох шаардлагатай..

4. Нөөц Авсан зурагнууд тань хаана нөөцлөгдөхийг та сонгох юм. Санах ойн карттай камер нь түгээмэл байдаг ба худалдаж авахдаа илүү картыг мөн авахыг зөвлөж байна.

8 мегагийн санах ойн карт нь 2 мегапикслийн камертай хамт ирдэг. Зарим камер нь 3,5 инчийн дискийг нөөцөндөө хэрэглэдэг. Үүнийг сонгохдоо маш болгоомжтой байх хэрэгтэй 5. Зургийн формат Шинэ дижитал камер авахдаа хэдэн төрлийн формат дэмждэгийг нь шалгаж үзээрэй. Та

сонголтоо хийхдээ TIFF болон JPEG 2-ууланг нь дэмждэг байхаар хийгээрэй. Мөн бага нягтралтай зураг авах тохируулгатай камер худалдаж авснаар хэд хэдэн зураг дахин шахаж дарж болдог ба санах ойн картад хадгалах боломжтой.

6. Нэмэлт Линз Хамгийн сайндаа 1520 feet-н линзийг камерт суулгаж өгсөн байдаг. Нэмэлт линз нь чанартайгаар авдаг камерийг сонгох хэрэгтэй. Nikon нь энэ төрлийн шаардлагыг хангасан ганц камер биш юм. Та сонголтоо хийхдээ жижиг линзээс

гадна гадаад линз нэмэх бололцоотой камер аваарай. Ингэснээрээ зурган дээрх улаан нүдийг багасгах бололцоо бүрдэнэ.

7. Батарейн төрөл Энэ тийм ч чухал биш юм шиг санагдаж байгаа хэдий ч дижитал камер хэрэглэдэг хүн бүхэн батарейн цэнэг зураг авахад хормын төдийд дуусчихдагийг хэлж өгч чадах байх. Мэдээж дахин цэнэглэгдэж болохуйц АА батарейг санал болгож байна.

10 зураг авахад л дуусах нэг удаагийн батарей хэрэглэх нь таны мөнгийг ихээхэн үрэх болно.

29

ART 650

ART 650

ГЭРЭЛ ЗУРГАА ХЭРХЭН САЙН АВАХ ВЭ?

1. Объектын хамгийн жаргалтай, эгзэгтэй үеийг ав Зураг авахад хамгийн гоё үе бол цаанаасаа зохион байгуулагдаагүй бодит болж байгаа үйл явдлыг цаг үеийг нь тааруулж авах явдал юм. Харин хэн нэгнийг баяр баясгалантай байгаа үеийн сэтгэл татам нүд, ховстой юм шиг инээд нь зураг авахад хамгийн чухал. Иймэрхүү байдлаар сайн авсан зураг нь хүнийг өөрөө аз жаргалтай байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлж чаддаг ба тэр зураг руу орсон мэт сэтгэгдэл төрүүлнэ. Дэндүү холоос авснаар таны гаргах гэсэн баяр баясал төдий чинээ алслагдана гэдгийг санаарай.

2. Арын дэвсгэрт цулгуй дэвсгэр сонгоорой Цулгуй дэвсгэр нь таны объектыг бахархмаар болгож өгч чадна. Камерын шагайвчаар нь харахдаа эргэн тойрных нь зүйлсийг сайн анхаарах хэрэгтэй. Элдэв янзын багана таны хайртай охины толгойноос ургасан мэт харагдахыг

та хүсэхгүй нь лавтай.

3. Гадаа гэрэл хэрэглэх Хурц нар нүүрийг гүн сүүдэртэй болгодог. Энэ нь мэдээж үзээд баймаар санагдахгүй. Энэхүү сүүдрийг камерын гэрлээр байхгүй болгож болно. Дэндүү нартай өдөр, нар яг дээр туссан байхад камерынхаа гэрлийг асаагаарай. Таны камерт fill-flash болон full-flash гэсэн функцууд байгаа болов уу? Хэрвээ авах хүн тань 1,5 метрээс холгүй байгаа бол fillflash функцийг ашиглан сүүдрийг арилгаж болно. Харин түүнээс дээш байгаа бол full-flash функцээр авсан нь дээр. Авсны дараа үр дүнгээ камерын дэлгэцээс харж болно шүү дээ. Үүлтэй өдөр fill-flash функцийг идэвхжүүлж байгаад дарвал хүмүүсийн царайг гэрэлтүүлж өгнө. Цаашилбал хааяа гэрлээ асаалгүй авч байгаарай. Өдрийн хүчтэй биш гэрэл заримдаа гайхмаар сайхан зургийг танд үзүүлэх болно.

4. Ойрт Хэрвээ таны авах гэж буй

зүйл машинаас жижиг бол зургийг нь авахдаа өөрт нь ойртож авах нь тод бөгөөд сайхан болгож өгдөг. Таны хийж байгаа зүйл бол зургийг авч буй зүйлээрээ дүүргэж буй явдал юм. Энэ нь тэр хүнийг бүрэн тодорхойлсон зураг болж байгаа бөгөөдтүүний дугуйрсан хөмсөг, сайхан нүдийг нь харж болно. Гэхдээ хэтэрхий их ойртох нь зургийг бүдэг харанхуй болгодог. Хамгийн ойрын фокусын зай ихэнх камерт 0,9 метр байдаг ба камераас объект хүртэл дор хаяж нэг алхмын зайтай байх ёстой. Үүнээс дотогш орох аваас таны зураг бүдэг хар гарах болно.

5. Заавал голлуулах хэрэггүй Төв цэг бол зургийн гол хэсэг мөн. Харин таны объектын хувьд хамгийн сайн байрлал байж чадахгүй байх тохиолдол бий. Тик-тактое тоглоомын хөлгийг мэдэх байх. Тэр хөлгийн нэг нүдэн дээр объектоо байна гэж төсөөлөөд эргэн тойрноо хараад үзэхэд илүүдэхгүй.

6. Фокусаа түгжих Хэрвээ таны объект зургийн төвд байрлаагүй бол та фокусаа түгжих хэрэгтэй болно. Ихэнх авто-фокустай камер зургийн төвд фокус нь таардаг байна. Энэ тохиолдолд эхэнд нь фокусаа түгжиж өгөөд дараа нь зургаа хүссэн хэсэгтээ аваачин дарж болно. Ингэснээр бүдэг зураг гарахгүй. Фокусыг түгжихэд ихэвчлэн 3-н алхам хэрэгтэй байдаг. Нэгт, объектыг голлуулаад зураг авдаг товчийг хагас дарна. Хоёрт, товчийг дараастай хэвээр объектыг төвөөс холдуулж авах гэсэн байрлалдаа аваачина. Гуравт, дарж байсан товч гүйцэд дараад зургийг авах болно.

7. Камерын гэрлийн хүрэх хязгаарыг мэдэж ав Гэрэлтэй холбоотой гаргадаг хамгийн эхний алдаа бол гэрлийн хүрэх хязгаарыг мэдэхгүй байх явдал байдаг. Яагаад гэвэл гэрлийн хүрэх хязгаараас хол байгаа объектыг авснаар

дэндүү хар бүдэг зураг гардаг. Ихэнх камерын хүрэх хязгаар нь 5 алхам буюу ойролцоогоор 4,5м орчим байдаг. Хамгийн тохиромжтой байрлал гэвэл объект болон таны хооронд 3,0м зайтай байх юм.

8. Гэрлийг сайн хар Дараагийн чухал хэсэг бол гэрэлтүүлэг. Энэ нь таны зургийг хүнд хүргэх хамгийн чухал, зурган дээрх бүх зүйлийн харагдалт юм. Хурц тод гэрэл хүний үрчлээг тодруулж харагдуулдаг бол хөнгөн гэрэл харин бууруулдаг онцлогтой. Таны объект дээр гэрэл сайн тусч өгөхгүй байна уу? Тэгвэл та өөрийгөө эсвэл объектоо хөдөлгө. Газар дэлхийн зургийг авахдаа өглөө эрт эсвэл оройхон тийшээ гэрэл улбар шаргал болоод газраар дүүрэн туссан үед авбал маш сайхан харагддаг.

9. Босоо зураг авах Таны камер босоо зураг авдаг л биз дээ? Үргэлжилсэн хээр талд хэвтээ нь тохиромжтой. Ихэнхдээ хэвтээ зураг

сайхан гардаг. Хадан цохионы ойролцоох гэрэлт цамхаг болон Эйффелийн цамхаг гэх мэт зүйлсийг босоогоор авбал танд тохиромжтой байх.

10. Зураг найруулагч б о л о о р о й Зураг авахдаа бусдыг удирдан хамгийн гоё зургийг аваарай. Идэвхгүй нэгэн зурагчин биш зургийн дарга найруулагч болбол сайн шүү. Зургийн дарга мэдээж командална шүү дээ. Зургийн дарга хүссэн газартаа ирээд: “Хөөе, охидоо бүгдээрээ гэрийн хойд талбайд хүрээд ир.” Зургийн дарга хүмүүсийг дэмжиж өгнө. “Охидоо, бүгдээрээ ягаан нарны шилээ зүүцгээ.” Зургийн дарга зохион байгуулна. “Одоо ойртоцгоо, тэгээд камер луу хазайцгаагаарай.” Ихэнх зураг иймэрхүү дараалалтай авагддаггүй л дээ, танд илүү гоё санаа байгаа байх. Камераа авч гараад тэр бүхнээ гэрэл зурган дээр буулгаад хамгийн сайн зураг хэмээх шагналыг өөрийн болгоорой.

31

ART 650

БАРЛАХ УРЛАГ

Барлах урлаг нь зураасан зургийн буюу

график урлагийн бие даасан төрөлд ордог. Энэ урлаг Египтэд манай эриний өмнөх XVI зуунд анх үүссэн баримт байх ба Дорнодод манай эриний VI зуун, Өрнөдөд сэргэн мандалтын эхэн үеэс бий болжээ. Барлах урлагийн олон төрлийн арга түүхийн он жилүүдэд өөрчлөгдөн шинэчлэгдсээр ирсэн байна.

Барлах урлаг Монголд

Монгол улсад бурхны шашин дэлгэрэхэд Хятадаас анх орж ирсэн ба монголчууд барлах урлагийг нарийн зохиомжтой, олон тэргүүн, мутартай янз бүрийн бурхад бүтээхэд ашиглаж байжээ. Монголд 20 дугаар зууны эхэн үед: -Модон бар, -Төмөр бар, -Чулуун барын хэдэн зуун урлан байсан гэх мэдээ бий.

Хамгийн түгээмэл хэрэглэдэг аргад модон бар, төмөр бар, чулуун бар, цоолбор ордог. Барлах аргаар туурвихдаа зургийг шууд цаас, зотон дээр буулгах бус харин мод, төмөр, металл эд дээр дүрсийг урвуу харуулан сийлбэрлэж, барласнаа бэхээр цаасан дээр дардас болгон буулгадаг байна. Уран бүтээлч бүтээлээ ямар байдлаар илэрхийлэхийг хүсч байгаагаас шалтгаалан янз бүрийн арга барилыг сонгон авдаг.

Барлах урлаг дэлхийд

Дэлхийд нэр алдраа түгээсэн Рембрант ван Рейн, Франсиско Гойя, Пабло Пикассо, Сальвадор Дали, А.Р.Пенк, Жорж Брак, Карл Отто Гёц, Фернанд Лэжер нарын уран бүтээлчид 16-р зууны эхэн үеэс хөгжсөн зураасан зургийн төрөлд багтдаг etching буюу металлыг хүчлээр идүүлэн, хээ, дүрс гаргадаг аргыг ашиглан, түүхэн ач холбогдол бүхий томоохон бүтээлүүдээ туурвижээ.

ART 650 Сам Франсисийн литографын ажлууд нь Америкийн абстракт экспрессионизмийн хоёр дахь үеийн гайхалтай шилдэг бүтээлүүдэд тооцогдоно. Түүний нөлөөгөөр 60-аад онд барлах урлагийг АНУ-д нэлээд өргөн цар хүрээтэй сонирхож эхэлсэн. Ингэхдээ барыг уран бүтээл олшруулах, хуулбарлах хэрэгсэл бус, харин туурвих онцгой, нарийн арга хэрэгсэл гэдгээр хүлээж авсан аж.

Сериграф (serigraphy) буюу цоолборын төрөл нь 10-13-р зуунд Хятадад анх үүсч, Япон зэрэг орнуудад түгж, арга барил нь өөрчлөгдөн, хөгжсөөр ирсэн байна. 18-р зууны сүүлээр баруун европт нэвтэрсэн ч түгээмэл хэрэглээгүй аж.Харин 1930-аад оны үеэр АНУ-д зарим уран бүтээлчид энэ аргыг ашиглаж эхэлсэн юм. Дараа нь 1960-аад онд Энди Вархол зэрэг уран бүтээлчид энэ арга барилыг ашиглан, “поп арт”-ыг дэлхийд хүлээн зөвшөөрсөн урлагийн төрөл болгон хөгжүүлж, үнэ цэнийг нь өсгөжээ. Түүний хамгийн их шуугиан

Литограф

дэгдээсэн ажил бол ер бусын хурц өнгө ашиглан цоолборын аргаар бүтээсэн Мерилин Монрогийн хөрөг байсан юм.

Поп арт урсгалын бүтээлүүд нь хурц тод өнгө, зар сурталчилгааны маягтайгаараа ялгардаг. Энди Вархолын бүтээлийг худалдааны чанартай, хоосон, өнгөц агуулгатай, урлаг биш гэж шүүмжлэгсэд олон байсан ч түүнийг “энэ цагийн хамгийн гайхамшигт толь” гэж нэрлэдэг. “Eight Elvises” бүтээл нь 108,1 сая америк доллар хүрсэн түүхтэй. Харин Европт унгар-франц гаралтай, “поп арт”-ын эцэг гэгддэг уран бүтээлч Виктор Вазарелли нь 1929-1944 онуудад бүтцийн эффект, алслал, гэрэл, сүүдрийг сериграфын аргаар гаргах туршилтуудыг хийж, геометрийн абстракт бүтээлүүдээ туурвисан нь барын урлагийг орчин үеийн урлагийн онцгой хэлбэр болгон хүлээн зөвшөөрүүлэхэд нөлөөгөө өгсөн юм. Түүний ажлуудын онцлог нь өнгөний онцгой эрчилт болон нарийн уусалтуудын хослол юм.

Барын өөр нэг төрөл бол литограф юм. Энэ нь хавтгай гадаргуу дээр яг л усан будаг эсхүл пастилаар зурахтай төстэй арга замаар хийж гүйцэтгэдэг, маш түгээмэл хэрэглэдэг арга. Тусгайлан бэлдсэн төмөр хавтан, эсхүл шохойн чулуун дээр дүрсээ эхэлж барлаад бэхээр түүнийгээ цаасан дээр өндөр даралтаар буулгадаг байна. Ингэхдээ химийн аргаар зөвхөн барласан хэсэг дээр бэхийг тогтоох аргыг хэрэглэдэг аж.

Энэ төрлөөр ажиллаж ирсэн дэлхийд нэртэй уран бүтээлчдийг тоочвол Оноре Домье, Винсент ван Гог, Жорж Белоу, Пьер Боннар, Эдвард Мунк, Эмил Нольде, Пабло Пикассо, Сальвадор Дали, Хуан Миро, Жорж Брак, Карл Отто Гёц, Фернанд Лэжер нар орно. Уран бүтээлч урласан бараа ашиглан хэдэн дардас хийхээ шийддэг ба тогтсон тооны дагуу дардас гаргаж дуусаад ихэвчлэн барыг дахин ашиглах боломжгүй болгодог. Барын ажлуудын эх хувь нь дардсын тоогоор хатуу хязгаарлагддаг ба уран бүтээлч гарын үсгээ зурж бүтээлийг дугаарладаг байна.

33

ART 650

ART 650

Л.Далайбаяр:БҮЖИГ ТАНЫГ БҮХЭЛД НЬ ӨӨРЧИЛНӨ. Хип Хоп гэдгийг дэлхий дахинд дэд соёл, урлаг гэж ойлгодог бол манай оронд саяхныг хүртэл буруу зүйлийг сурталчилсан гэж ойлгож байлаа. Харин хэдхэн жилийн өмнөөс энэ урлагийг хөгжүүлэхийг хичээж байгаа уран бүтээлчид гарч ирсэннь сайшаалтай. Ингээд та бүхэнд хип хоп соёл болон хип хоп бүжгийн талаар хүргэж байна.

1970 оны үеэс хар арьстнуудын үүсгэсэн энэхүү соёл нь өнөөгийн нийгэмд дэлхийг доргиож байгаа бөгөөдуг соёлд: • MC • DJ • Бүжиг • Граффити • B-Boyingхамаардаг. Үүнээс та бүхэнд бүжгийг дэлгэрэнгүй хүргэвэл: - Locking - Popping - Hip hop dance - House - Electro гэсэн төрөлтэй бөгөөд бүгд өөр өөрийн гэсэн өнгө аяс, мэдрэмжтэй байдаг.

Сүүлийн үед Urban style хүч түрэн гарч ирж байгаа бөгөөд энэ нь бүх бүжгээс ордог, бүх төрлийн мэдрэмжийг гаргадгаараа илүү онцлог юм. Бүх төрлийн бүжгэнд дэглэлт хийж бүжиглэдэг бол хип хоп бүжиг буюу гудамжны бүжиг нь аяандаа тааруулан дэглэлтийг яг тэр мөчид гарган хоорондообүжиглэж болдгоороо өвөрмөц юм.

Тэгвэл бүжиг нь хүнийг яаж өөрчилдөг вэ?

Бүжиг гэдэг бол зүгээр л нэг хөдөлгөөн биш энэ бол үггүйгээр ярих, дэлхий нийтийн нэг хэлтэй адилхан. Нэг ч үг дугаралгүй бусдад өөрийгөө ойлгуулах, өөрийнхөө ертөнцийг хуваалцах гэдэг гайхалтай зүйл. Бүжиглэхэд мэдээж бэлтгэл гэдэг маш чухал, өөрийгөө илүү сайжруулахын тулд бүжигчин хүн бэлтгэлээ маш сайн бас үр дүнтэй хийх ёстой байдаг. Ингэх үедээ тэвчээр, тэсвэр, биений хүч гээд маш олон зүйлийг өөртөө бий болгодог өндөр ач холбогдолтой. Мэдээж нэгнээ хүндлэх, багийн ажилд ч сурна.

Таньд ямар өөрчлөлт орох вэ?

Илүү нарийн мэдрэмжтэй болно. Бие тань өмнөхөөсөө хэд дахин хөнгөн болдог. Учир нь бидний амьдралд ямарч идэвхитэй хөдөлгөөн байдаггүй. Үүнийг эвдэж бүжиглэж эхэлснээр муу ажиллагаатай байгаа маш олон булчин ажиллаж, шинээр үүсдэг. Гэхдээ тэр лаа цаг мөч эргэн тойронд байгаа Бүжигчдийн өнгөрөх тусам томорч, найз нөхөд, хамаатан сэтгэгдлүүдээс: илүү хүчтэй гэрэлтэж садан гээд олон хүмүүст - Бүжиглэж эхлэхээс байлаа. хэлгүй Миний нүд өөрийгөө өмнө миний амьдралд нээгдсэн гэж хэлж болно. харилцаа болох бүжгээр зөвхөн хар цагаан - гэдгээ харуулж Миний амьдралд хэн гэсэн өнгө л байлаа. бүжиг орж ирснээрдотор чадсанд оршино. Бүжиг Ямар ч зорилго, хүсэл минь орших бяцхан бол гайхамшиг, бүжиг тэмүүлэл, хайр, баяр “би” гэдэг хүнд маш бол багш, бүжиг бол хөөр байхгүй хар цагаан том өөрчлөлт буюу зан муу зуршлыг хянадаг ертөнц байсан. Харин төлвийн тэсрэлт үүссэн. эмийн бэлдмэл. бүжигт орж, бүжгийн Би бүжгийг ойлгож, - Шилдэг нь сайхныг мэдэрснээр шүтэж, тэр мундаг ах, болохын төлөө л миний ертөнцөд эгч нар шиг болохыг зүтгэхгүй бол бүжгээр маш олон өнгөнүүд хүссэнээр миний өдий амьдраад хэрэггүй. бий болж гэрэлтэж зэрэгтэй бүжигчин яваа Хэрвээ бүжиглэдэггүй эхэлсэн. Энэ бол зөвхөн гараа эхэлсэн гэж болно. байсан бол морин бүжгийн гайхамшиг. Би одоо ч бүжгийг тойруулганаасаа гарч - Бүжиг яг л тас амьдралдаа оруулж чадахгүй тэндээ тойроод харанхуй өрөөнд лаа ирсэндээ баярладаг. л байх байсан гэж боддог. асаахтай адилхан байсан. Үүний ачаар миний

35

ART 650

ART 650

МОНУМЕНТАЛЬ УРЛАГИЙН НЭГДЭЛ

Монументаль урлагийн чиглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг шинэ залуу уран бүтээлчидтэй энэ удаагийн ярилцлагыг хийлээ. Тус урлагийн талаарх анхны мэдэгдэхүүнтэй болно гэдэгт итгэлтэй байна.

Сайн байна уу? Танай урлагийн нэгдэл анх үүссэн бэ? Өөрсдийгөө танилцуулахгүй

яаж юу?

- Манай урлагийн нэгдэл нь 3 хүний бүрэлдэхүүнтэй, 2014 онд байгуулагдсан. Намайг Д.Бумгэрэл гэдэг. СУИС-ийн Дүрслэх Урлагийн Сургуулийн Монументаль урлагийн ангийг төгссөн. Манай гишүүн М.Гэрэлтуул зураач, бидэнтэй сонирхлоороо нэгдсэн бол Г.Гантулга бид хоёр нэг анги байсан.

Монументаль урлаг гэж хэлэх вэ? Бусад урлагаас

ямар ялгагдах

урлагийг онцлог?

- Монументаль урлагийн үүсэл чулуун зэвсгийн үеээс эхлэлтэй гэгддэг. Том хэмжээний талбайг хамруулан дүрсэлдэг бөгөөдерөнхий дүрслэлтэй, хүн хараад шууд ойлгохоор, байгаль орчин болон архитектуртай зохицох маягаар бүтээгддэг. Монументаль уран зураг,уран барилга, уран баримал гэсэн гурван төрөлтэй. Сүүлийн үед монументаль уран зураг нь илүү их хөгжиж байгаа. Хана туурган дээр хийгдэхээс гадна хөшөө дурсгал барилга багууламжийн ханыг чимэглэхэд ашиглагддаг.

Энэ урлагийг хөтлөгдөн үйл

нийгэмд таниулах хүсэлдээ ажиллагаа явуулж байсан уу?

- Олон нийтийн цахим хуудсаар энэ урлагийн талаар мэдээлэл боловсруулж түгээдэг. Одоогийн байдлаар хүмүүст Мозайкыг(чулуун шигтгэмэл) таниулах үйл ажиллагаа хийж байгаа. Өнгөрсөн зун усан оргилуурыг чимэглэсэн. Энэ бидний анхны ажил байлаа. Таван хүний бүрэлдэхүүнтэй хийсэн юм. Хотынхоо өнгө үзэмжинд хувь нэмэр оруулах зорилгоор төсөл бичиж түүнийгээ амжилттай хэрэгжүүлсэн.Монголд 120-д усан оргилуур байдгаас 20-д нь л ажилладаг юм байна лээ. Та нарын бүтээлийг хүмүүс хэр их дэмжиж, ойлгож байна вэ? Ялангуяа залуучууд энэ талаар сайн мэддэггүй, ойлголт маш бага. Хүмүүст таниулахын тулд бүтээл сайн хийх хэрэгтэй гэж боддог.Нэг үеэ бодвол их сонирхдог, урлагийг ойлгох гэж хичээдэг болсон нь ажиглагддаг л даа. Гэхдээ яг өөрсдийн орчинд өдөр тутамдаа хэрэглэдэг хүн маш ховор.

Чулуун шигтгэмлээс гадна ямар төрлийн бүтээл хийдэг вэ?

- Энэ урлагаа хүмүүст таниулахын тулд бид төсөл бичиж байгаа. Уг төслийнхөө санхүүжилтийг олохын тулд гар урлалын чимэглэлүүд хийдэг. Үүгээр маань залуучууд их сайн мэддэг болсон байналээ. Мөн захиалгаар ханын зураг хийдэг. Ханын зураг хийхэд маш их хүч хөдөлмөр шаарддаг шүү.

Бүтээлийнхээ

санааг

юунаас

авч

хийдэг

вэ?

- Өдөр тутмын янз бүрийн зүйлээс авдаг. Байнга санаа орж ирж байдаг. Тэгээд шууд жижиг загвар маягаар тэмдэглэж аваад, хоорондоо ярилцаж байгаад дараагийн бүтээлээ болгон сонгодог доо.

37

ART 650

ART 650

Бүтээлээсээ юуг мэдэрдэг вэ?

- Бүтээл хийх маш сонин. Бүтээлээ хийгээд дуусангуут сэтгэлээр уначихдаг. Хийж байгаа зүйл дуусчихаар гунигтай ч юм шиг санагддагтай холбоотой байх. Мэдрэгддэг мэдрэмж нь яагаад ч юм маш их аз жаргалтай болчихдог.

Бүтээл

хийхэд

ямар

материал

шаардагддаг

вэ?

- Бидний хэрэглэж байгаа материал бол керамик /шавар/. Будагны хувьд акрилка гэж түргэн хатдаг, тогтоц сайтай будаг байдаг.

Энэ зүүлтнүүд цэвэр гар хийцийнх үү? 1 зүүлт хэр хугацаанд бий болдог вэ?

- Тийм, зүсэж, сийлж хэлбэрийг нь гаргаад гараараа зурдаг.

1 зүүлтийг бол 2 цаг гаруй хийдэг. 3 хоногтоо бүрэн дуусна.

Урлагийн хүний нүдээр харахад өнгө төрхөд өөлөх зүйл юу

нийслэлийн байна вэ?

- Цэцэрлэгт хүрээлэн ч юмуу олон нийтийн газрууд болон тэдгээрийн зам болон орчны зохицол их муу байдаг. Онцгойрох үзэмж байхгүй, нэгэн хэвийн. Шинээр байгууламж барих гэж байгаа бол мэргэжлийн хүмүүст ханддаг бол их зүгээр. Ядаж олон нийтийн газраар явахад хана нь ч юмуу шал нь мозайкаар хийгдсэн байвал гоё биздээ.

Та бүхний ойрын зорилго юу вэ?

- Бид одоо томоохон төсөл дээр ажиллаж байгаа. Тэрийг хараахан дэлгэх сонирхолгүй байна. Хамгийн эхлээд Монументалийнхаа чиглэлээр үзэсгэлэн гаргах гэж байгаа. Нийтэд таниулах хамгийн эхний зорьж байгаа ажлуудын маань нэг юм даа. Мөн манай мэргэжлээр жилдээ 20-иод л оюутнууд төгсдөг. Төгсөөд энэ чиглэлээрээ ажилладаг хүн ховор байдаг учир сурж байгаа оюутнууддаа зааж зөвлөх, чигээ олоход нь туслах зорилготой байна даа.

Та бүхний уран бүтээлээр нийслэл хотын өнгө төрх өөрчлөгдөх болтугай, уран бүтээл тань улам бүр хурцлагдаж байхыг ерөөе!

39

ART 650

ART 650

ПОСТМОДЕРНИЗМЫН ТУХАЙ ЗУРВАС ЗАРИМ ОЙЛГОЛТ Хүн яг өөрийн аж төрж яваа цоо шинэ үзэл, цоо шинэ дуу хоолой

эрин үеийнхээ сэтгэлгээг тодорхойлж бараг л чаддаггүй. Тэр тусмаа урлаг, утга зохиолын төлөв байдал, чиг хандлага, яг өнөөдөр хүрээд байгаа ололт ба алдаа самуурлыг тоймлох бүр ч хэцүү. Энэ утгаараа постмодернизмын эрин дууссан хойно эргэж харвал бидний үеийн сэтгэлгээний хэв маяг илүү тодорхой үзэгдэж магадгүй. Дэлхийн 2-р дайны өмнө модернизмыг дүгнэх боломжгүй байсантай энэ нь яг адилхан юм.

Нэр томьёоноосоо эхлээд л ярвигтай. “Пост-модернизм” гэдэг нь “модернизмын дараах” гэсэн утгатай. Тэр “модернизм” гэдэг нь юу байгаад, түүнийг залгаад ямар чиглэл гараад ирсэн хэрэг вэ гэдгийг тодорхой түвшинд төсөөлөхийн тулд эхлээд модернизмоо ойлгох хэрэгтэй. Модернизмыг ойлгохын тулд мэдээж модерноос өмнөх буюу сонгодог гоозүй, сонгодог утга зохиол юу байсныг ч бас мэдэж байх ёстой болдог.

Модернизмын үр хөврөлийг XIX зууны аж үйлдвэржилттэй холбодог боловч, жинхэнэ утгаараа чиглэл болж тогтсон нь ХХ зуун юм. Шинжлэх ухааны ололтууд хувь хүний амьдралд жинтэй нөлөө үзүүлж эхэлснээр шашинд итгэх итгэл суларч, өдөр тутмын амьдрал улам бүр техник технологиос хамааралтай, хувь хүний эрх чөлөө засаг төрийн бодлогоос илт хараат болж эхэлсэн, зах зээлийн эдийн засаг бэхжиж, нийтийн соёлын хамрах хүрээ өргөссөн, энэ бүхнийг дагаад хотжилт эрчимжиж, хүйсийн ойлголт өөрчлөгдөж ирсэн нь урлаг, утга зохиолд

тодрон гарах үндэс суурь болжээ.

XIX зууны уран зохиолын нэг чухал ололт “Анна Каренина” романыг та бүхэн сайн мэдэх байх. Эмэгтэй хүний дотоод ертөнцийг уудлан үзүүлэхийг зорьсноороо энэ роман “Бовари хатагтай”-г дагахын зэрэгцээ даван гарч чадсан юм. Тэгвэл шинэ модернист цаг үеийн хүний мөн чанарыг илэрхийлэхэд “Анна Каренина” маягийн бичлэгийн хэв шинж хангалтгүй гэдэг нь сэхээтнүүдэд мэдрэгдээд эхэлсэн байна.

Ингээд оюун санааны ертөнцөд шинэ уран зохиолын хүлээлт бий болов. Хүлээлтийг нэн тэргүүнд хоёр яруу найрагч, нэг романч гүйцэлдүүлсэн нь Т.С.Элиотын “Үр шимгүй газар”, Э.Паундын “Кантос”, Ж.Жойсын “Одиссей буюу Үлисс” гэсэн бүтээлүүд юм. Энэ хоёр яруу найрагч “Үлисс”ийн эхний хэсгүүдийг гар бичмэлээр нь уншчихаад, өнгөрсөн одоо хоёрын завсар дахь зэрэгцээ ертөнцийг мэдэрснээ гагцхүү битүү далд утгат үгсээр л илэрхийлэх боломжтойг олж харсан нь модернизмын эхлэл цэг болжээ. Эдгээр гурван бүтээлд цоо шинэ санаа, урьд байгаагүй өвөрмөц арга барил гэсэн хосолмол ололт нэгдэж чадсан юм. Эзра Паундын нэгэн богино мөрт бий. Модернизмын бүтээлч тунхаг болчихмоор мөнөөх шүлгийн нэр “Тан улсын үеийн тэвшин дээрх алтан бичээс”: Өглөө бүр шинээр манддаг нар шиг Өдрөөс өдөрт цоо шинээрээ бай! Үргэлж шинэчилж, өөрөө ч шинэчлэгдэж бай!

Шинэ санаа.

Шинэ арга

техник. Урлагт энэ хоёр зам яаж сүлэлдсэнийг цомхон ойлгохын тулд хэдэн зураг харуулбал зүгээр болов уу. Модернизмыг бие даасан хүчирхэг чиглэл болоход зохиолчдоос дутуугүй зураачид, бас хөгжмийн зохиолчид чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 19001910-аад онд урлагт Сэргэн мандлын үеийн хэв маяг илэрхий хоцрогдож эхэлсэн. Гэрэл зураг хөгжсөнөөр яг бодитой зураг утгаа алдаж, зүгээр л байгаагаар нь хараад дуурайн зурахыг хэн ч авьяас гэж тооцохгүйд хүрчээ. Үүнийг зөвхөн аж үйлдвэржилт, шинжлэх ухааны хөгжилтэй уялдуулан ойлгох нь бас учир дутагдалтай. Ерөөсөө хүн төрөлхтний сэтгэлгээ хөгждөг зам гаднын нөлөөгүй, дотоод эрчим далайцаараа дэвжиж дэвшиж явдаг жам байна.

Манай сонгодог романч Инжиннааш л гэхэд “Харагдаж буйг зурахаас, санааг зурах нь нэн эрхэм” гэж хэлсэн байдаг шүү дээ. Ийнхүү зураачид харагдаж байгаа шиг нь бус, харин төсөөлж байгаагаараа зурахыг эрхэмлэдэг болж өөрчлөгдлөө. Морь гэхэд ширээ шиг дөрвөлжин, тосгон гэхэд хүүхдийн эвлүүлдэг тоглоомын овоорол шиг, бүсгүй хүн гэхэд геометрийн дүрсүүдийн донжтой зохиомж шиг дүрслэгдэх нь илүү сэтгэлгээ ур шаардах болов. Үр дүнд нь хүнийг зүгээр л шилэн аяга, дарсны лонх, сонины цаас хумхиж базаад л дүрсэлчих, кубист, фовист гэх зэрэг этгээд урсгалуудын нэрээр тодорхойлогдсон зургууд урлагийн дээд түвшнийг төлөөлөх болжээ. (Пикассо “Авиньоны х ү ү х н ү ү д ” )

Ер бусын содон сэргэг дүрслэл, бэлгэдэл,

далд ухамсар, зүүд совин, хувь хүний өөрийгөө ухамсарлах мэдрэмж зэрэг ойлголт ХIХ зууны сүүл хагасын яруу найргийн дээд зиндааг тодорхойлж байлаа. Яг эндээс сэтгэлгээ нь эх авсан тэргүүлэгч модернистуудын хувьд аливаад дүгнэлт, гаргалгаа хийхдээ зөрөлдөөн маргалдааныг илүүд үзэх замаар үнэнд хүрнэ гэсэн цоо шинэ, ардчилсан хандлагыг утга зохиолд шинээр нэмсэн юм. Хувь хүний сэтгэлзүйд чиглэсэн, нийтийн цаг хугацаанд эсрэгцсэн субьектив цаг хугацааны мэдрэмжийн маань уян хатан шинжүүдийг хөндсөнөөрөө ухамсрын урсгал үнэхээр чухаг бөгөөд урьд нь ойлгож ирсэн бичгийн хэлнээс эрс өөр юм. Бичих арга барил нь булзсан дам утгат битүү санаагаар дүүрэн, логик уялдааг улайм цайм үгүйсгэж гуйвуулсан аястай.

41

ART 650

Постмодерн утга зохиол модернизмыг дагаж шинэчлэх замаар гарч ирсэн, өөгүй дардан замаар явж байгаа чиглэл огт биш. Одоо хэр нь постмодернизмыг жигшин зэвүүцдэг зохиолчид улс орон бүрт бий. Энэтхэг гаралтай англи зохиолч Салман Рушди л гэхэд бүр Ираны шашны дээд мяндагтнаас цаазаар авах ял эчнээ сонсож байсан удаа ч бий. Хүмүүс Рушдийг шуугиан тарьж алдаршсан зохиолч мэтээр ойлгоод байдаг нь буруу. 1980-аад онд энэ зохиолчийн “Шөнө дундын хүүхдүүд” роман, бас Италийн зохиолч, маш өвөрмөц сэтгэгч Умбэрто Экогийн “Сарнайн нэр” хэмээх хоёр роман гарснаар постмодерн уран зохиол жинхэнэ утгаараа төлөвшлөө олсон юм. Постмодернизмыг яг өнөөдрийн сэтгэлгээний дүр төлөв гэж үзээд байгаагийн нэг үндсэн суурь бол интернет. Интернет орчин бол зохион

байгуулалтгүй, хяналтгүй, эвлүүлмэл зүймэл холимогсоёлын бөөгнөрөл юм. Тэнд ердийн гутал хувцасны наймаанаас эхлээд асар олон талт мэдээллийн солилцоо тасралтгүй явагдаж байдаг. Постмодерн ертөнцийн дүр төрх нь энэ. Жинхэнэ уран зохиолын зарчмыг бүр 3000-гаад жилийн өмнө эртний грекчүүд нэг мөр тодорхойлчихсон бол, постмодернистууд тэр уран зохиол нь өөрөө яг юу юм бэ гэдгийг зоригтойгоор тунхагласан юм. Грект тодорхойлсон ойлголтыг огт ухамсарладаггүй зохиолчид өнөөдөр ч байдаг. Тэр эрт үед юу гэж тодорхойлсон бэ гэвэл, ХҮН ЯМАР БАЙХ ЁСТОЙГ НОМЛОСОН НЬ УРАН ЗОХИОЛ БИШ! ХҮН ЯГ ХЭН ЮМ БЭ ГЭДГИЙГ ҮЗҮҮЛСЭН НЬ Л УРАН ЗОХИОЛ! Постмодернистууд уран зохиолыг харин юу гэж тодорхойлов оо гэвэл, ЗОХИОГЧИЙН ӨӨРИЙГӨӨ ИЛЭРХИЙЛЭХ ЗАМ МӨРӨӨС ӨӨР ЮУ Ч БИШ! гэжээ.

ART 650

“ҮЙЧҮҮР”-ЭЭР ТОГЛОВОЛ ЦЭЭЖЭЭР ЗӨВ БОДОХ ЧАДВАРТАЙ БОЛДОГ. Эрт дээр үеэс хөзөр, үйчүүр гэх мэт зурагт тоглоом монголчуудын дунд дэлгэрч байсан бөгөөд тэдгээрийг хэвлэлийн аргаар биш гараар зурж олшруулдаг байсан нь уг тоглоомын хуудас бүр зураачийн ур чадварыг шалгасны хувьд ардын зургийн хамгийн сонирхолтой хэсэг болдог байна.

Үйчүүр нь хөзрийн хамгийн эртний хэлбэр бөгөөд энэ тоглоомоор наадсанаар багаар ажиллах, түргэн сэтгэх, шийдвэр гаргах, цээжээр зөв бодох, тооцоолох чадварыг эзэмшдэг. Үйчүүрийн мод тус бүрт шувуу, туулай, хүдэр, харцага, буга, ирвэс, арслан, үнэг, нохой зэрэг амьтдыг танин мэдүүлдэг ажээ. Амьтдыг нэг бүрчлэн зурахад зураачаас уран сэтгэмж, авьяас чадвараас гадна маш их ажиглалт судалгаа шаардагдана. Жишээлбэл жирийн бор бялзуухайгаас эхлээд тогос, тоть, тас, бүргэд, харцага, хангарьд хүртэлх жаран дөрвөн төрлийн жигүүртнийг тус бүрээр танигдах дүрс, хөдөлгөөнийг илэрхийлнэ гэдэг зураачаас ихээхэн мэдлэг, авьяас шаардах юм.

Уг тоглоомыг тэгш тоогоор талцан тоглодог бөгөөд амьтдыг зургаар нь ангилан тавьж, зургаан ширхэг шоог нар зөв тойруулан ээлжлэн хаяна. Амьтан бүр тоотой. Тухайлбал, дөрвөн нүхтэй зургаан ширхэг шоо буувал нэг арсланг авах бөгөөд тэр нь 64 лантай тэнцүү буюу хамгийн өндөр оноо юм. Харин хоёр нүхтэй шоо буувал нэг нохой авна. Нэг нохой нь 12 лантай тэнцүү. Тоглоом дуусахад хожсон амьтдынхаа ланг тооцон дүнгээ гаргадаг байна.

43

ART 650

МОНГОЛ ХӨЗӨР Монгол хөзөр бол өрнийхөөс өөрбөгөөд нутаг нутгийн зураачид хөзөр зурахдаа ямар нэгэн эх загвар баримтлахгүй зураг бүрт чөлөөтэй сэдэв санаа оруулсан байдаг. Нэгэн хөзрийн цэцгийн ноён гэхэд гурван нүдтэй, отго жинстэй, дүгараг малгайтай, ширвээ хар сахалтай ноён түшлэгтэй сандал дээр гаанс тамхиа барин эгц харж сууж байхад нөгөө тал нь жирийн үслэг отготой дөрвөн тал малгай өмссөн урт хар

ART 650

Монгол

зурагт тухайн үзэгдлийн бусдаас ялгарах онцлогийг илүүтэйгээр товойлгон харуулж өнгө дүрсийн талаар бодитой дүрслэхийн сацуу хийсвэрлэх, бэлгэдэх, ерөнхийлөх, тоочин хүүрнэх зэрэг олон арга барилуудыг оновчтой хэрэглэж өөрсдийн ёс зан үйл, өдөр тутмын амьдралын заншлыг гарган санаа бодлоо илэрхийлэхдээ тодорхой байдлаар харуулдаг. Монгол зураг нь зохиомж, өнгө, хэлбэр дүрс, сэдэв агуулгын хувьд бусад улс үндэстнээс эрс ялгаатай юм.Монгол зургийг ерөнхийд нь “Ардын” болон “Бурханы” зураг гэж ангилдаг. Ардын зургийг дурын өнгө ашиглаж, дүрслэлийн чөлөөт арга барилаар зурж болдог бол бурханы зургийг маш нарийн дэг, өөрчилж болохгүй хэмжээгээр бүтээдэг байна. Үүнийг “Тиг” гэж нэрлэнэ. Монгол зураг нь олон зуун жил хөгжихдөө зургийн дэвсгэртийн өнгийг сонгож авах аргаараа “Нагтан”, “Мартан”, “Гартан”, “Шанзан” гэж ангилагдаж иржээ.

МОНГОЛ ЗУРАГ гэзэгтэй түшмэл маягийн хүн хөөргөө барин сууна. Энэ хоёр ноён монгол заншлаар танилцахын түрүүчээр тамхилаад ярилцан суугаа бололтой. Өөр нэг зурагт ваартай цэцэг тавьсан цомбогор ширээний дэргэд гоёмсог хавчаараар үсээ даруулж, жижигхэн цагаан гартаа нарийн савхаар чимхэн хооллож суугаа ямбатай авгайн өмнө туяхан биетэй шивэгчин эм нь номхон зогсож байгааг харахад саяны цэцгийн ноёны хатан болох нь илэрхий байна.

1. НАГТАН(нагвахар)зураг нь хар дэвсгэр дээр есөн эрдэнийн өнгө шар гоёмсог, уран зураас голлон зарим хэсгийг тодруулах төдий дэвсгэрлэн чимж бүтээсэн зураг юм. Энэ аргаар 17-19-р зууны монгол зураач нар олон тооны бүтээл туурвисны нэг нь уг бүтээл юм. Бүтээлийг үүр шөнийн завсар Балданлхам бурхан заларч байгаагаар завсрын өнгүүдийг ашиглан маш нарийн уран сайхны зураас татлагаар зурсан байна.

45

ART 650

2. МАРТАН(марва-улаан)зураг нь улаан дэвсгэр дээр алтан шар, цагаан зураасаар зурж зарим хэсгийг нь цул будаж бүтээсэн зургийг хэлнэ. Эл сахиус нь бурханы шашны Чойжин сахиуснууд дотор ер бусын хүчин чадал, ид шидтэйн дээр мутартаа илд, нум сум зэрэг зэр зэвсэг агсан биедээ хөө хуяг өмссөн, сугандаа суга таяг хавчуулж маш олон цэрэг эрсээр хүрээлүүлсэн цэргийн баатар жанжны дүртэй залардаг. Эрт цагаас монголын ихэс дээдсийн шүтээн болж байсан учир түүнийг Цэргийн Яамны шүтээн болгон залжээ.

3. ГАРТАН (гарва-цагаан) зураг нь цагаан дэвсгэр дээр хараар хүрээлж зурагдсан байдаг. Ихэвчлэн тиг хэмжээ харуулсан зургууд ийм байдаг.

ART 650

Хөөмий

нь маш эртнээс бий болсон гэдэгч одоог хүртэл үүссэн хугацааг нь тодорхойлж чадаагүй боловч Монгол улсын баруун хэсэг, одоогийн Ховд, Говь-Алтай аймгийн хүрээнд үүссэн гэж үздэг. Хөөмий гэсэн нэр томъёог янз бүрээр тайлбарлах бөгөөдзарим хүмүүс хөөмийг “авиа дуурайх урлаг” гэж нэрлэдэг. Хөөмий бол судлаачдын анхаарлыг нэн ихээр татдаг урлагийн төрөл юм. Хөөмий үүсэхэд Монгол үндэстний байгаль дэлхийгээ шүтэн дээдэлдэг заншил нь их нөлөөлжээ. Ард түмний хөгжим яруу найргийн мэдрэмж, төвөнхөөр дуулах онцгой чадварын дүнд бий болсон урлаг юм. Байгаль дэлхийгээсээ урам зориг, хүч тэнхээгээ олж авдаг ард түмэн зөвхөн байгалийн дуу авиаг дууриах бус түүний мөн чанарт нэвтэрч чадан энэхүү гайхамшигт урлагийг бий болгожээ. Тийм учраас хөөмий нь Монгол үндэстний баяр наадам, ахуйн уламжлал, ёс, дэг жаягийн салшгүй хэсэг болсон байна. Монгол хөөмий монгол газар нутагт өөрийн онцлогийг хадгалан хөгжиж, төрөл зүйлийн хувьд ч хамгийн баялаг болжээ. Монголын хөөмийчид дуулах ур чадвараараа дэлхийн судлаачдын анхаарлыг татдаг бөгөөд Ховд аймгийн Чандмань сумынхан бараг тэр аяараа хөөмийлдөг ажээ. Хөөмийг Монголын хаанаас ч олж үзэж боломжтой бөгөөд Монгол улс нь дэлхийд хөөмийн урлаг хамгийн өндөр хөгжсөн улс юм. Хөөмий нь дараах хэсгүүдэд хуваагддаг:

ХӨӨМИЙ - Уруулын - Тагнайн - Хамрын - Багалзуурын, хоолойн - Цээжин хөндийн, хэвлийн - Түрлэгт, Хосмолжин

47

ART 650

Хөөмий нь хөгжмийн зэмсэг үл хэрэглэх агаад жинхэнэ гайхамшигт эгшиг бий болгодгоороо онцлогтой. Уг гарал нь Ховдын Чандмань сумаас үүссэн түүхтэй. Өндөр уулс, хадан хавцлын завсраар үлээх салхи, усны боргио, модны чимээ зэрэг бол байгалийн хөөмий гэж үздэг. Мөн хөөмийг тува хөөмий, монгол хөөмий гэж ялгах бөгөөд Тува хөөмий нь монгол хөөмийг бодоход шингэн, хүч султай, тэр болгон ая дан оруулж болдоггүй аж.

Монгол хөөмийн 4 төрөл байх ба энэ нь хархираа хөөмий буюу цээжний гүнээс түрэн гарах авиа, исгэрээ буюу амны хөндийнөөс гарах авиа, нармай хөөмий буюу хамраар гаргах авиа, шахай хөөмий буюу хоолой шахаж гүнээс гарах авиа зэрэг болно. Мөн нутаг нутгаасаа хамаарч хөөмийг 5 төрөл гэж үзэх нь ч бий. Монгол хөөмий бол дэлхийн сонгодог хөгжмийг хүртэл тоглох чадалтай. Сүүлийн үед “Алтан ураг”, “Халил”, “Домог” зэрэг хамтлагууд монгол хөөмийг орчин үеийн хөгжмийн урсгалд хоршуулж, дэлхийд таниулж байна.Хөөмий нь морин хуур хөгжимтэй хослон тоглоход илүү сайхан эгшиглэдэг. Тува улсын хөөмий нь Хойд Сибирийн Тувачуудын дунд тархсан, өөрийн баялаг түүх, онцлогтой байдаг байна.

Монголчууд Хархираа, Исгэрээг өндөр хөгжүүлсэн ч эдгээр төрлүүд нь Тува, Хасаг, Узбек гэх мэт хөрш зэргэлдээ улс үндэстнүүдэд өргөн дэлгэрсэн байдаг. Үүнээс гадна төвдийн Буддистын дуулал нь Монголын хөөмийн нэгэн төрлийн дэд зүйлд багтдаг хэмээн үздэг.

ART 650

Монгол ардын дууны урлаг бол нүүдэлч монголчуудын аж амьдралтай салшгүй холбоотой, хөгжимт аман зохиолын хамгийн түгээмэл дэлгэрсэн төрлийн нэг юм. Ардын дуу нь ард олны дундаас үүсч амнаас аманд, хүнээс хүнд дамжин ард түмний хамтын бүтээл болдгоороо онцлогтой. Монгол ардын дууг аялгууны цараа, багтаамжаар нь дараах төрлүүдэд ангилан үздэг байна. Хөдөлмөрийн дуу-Хөдөлмөрийн сэдэвтэй дуунуудыг хэлнэ. Үүнд мал ээнэгшүүлэх аязууд,тойг, гүүргий, гийнгоо, цуйглах, тариа хураах үтрэмийн дуу зэрэг багтана. Богино дуу- Хэдэн зууны туршид ардын аман зохиолын хэлбэрээр хөгжиж, богино хэмжээний аялгуутай дуулагдаж ирсэн зохиогч нь үл мэдэгдэх дууг ардын богино дуу хэмээн нэрлэж иржээ. Ардын богино дуу нь үндэстэн

ястан, нутаг усныхаа онцлогийг тусгаснаараа үг, аялгуу нь ялгаатай байдаг бөгөөд үгийн хувьд адилтгал, зүйрлэл ихтэй, ихэвчлэн үнэн бодит байдлаас сэдэвлэсэн байдаг. Аялгууны цараагаар их биш, энгийн хэмнэлтэй, донж маяг, намба төрх, нугалаа чимэглэл нь сонсож тогтооход хялбар, ойлгомжтой байдаг байна. Домогт дууБадагчилсан хэлбэртэй, бадаг бүрийн завсар домгийн өгүүлэмж орсон байдгаараа онцлогтой. Ёс заншлын дуу- Үндэстэн угсаатны ёс заншил, хурим найрын зан үйлд тулгуурласан байдаг. Хурим найрын ёс заншлын дуунууд нь нутаг нутгийн хэл яриа, зан заншлаас хамааран өөр өөрийн онцлогтой. Найр эхлэх, найр хөгжөөх, найр жаргаах, бэр буулгах, үдэж мордуулах ёсны захиас сургаалийн дуунууд багтдаг.

Бүжигт дуу- Үндэстэн угсаатны бий, биелгээ, татлага, жудар хэмээх бүжгийн үйл хөдлөлийг дуугаар хамсран илэрхийлдгээрээ онцлогтой. Дуут бүжиг- Үндэстэн угсаатны дууны шүлгийн утгыг бүжгийн хөдөлгөөнөөр хамсран илэрхийлэн дуулж бүжиглэдэг. Ёохор, найзалцгаая, агсал гэх мэт дуунууд энэ төрөлд багтана.

МОНГОЛ АРДЫН ДУУНЫ ТӨРӨЛ 49

ART 650

ART 650

Хөдөлмөрийн дууХөдөлмөрийн сэдэвтэй дуунуудыг хэлнэ. Үүнд мал ээнэгшүүлэх аязууд,тойг, гүүргий, гийнгоо, цуйглах, тариа хураах үтрэмийн дуу зэрэг багтана. Богино дууХэдэн зууны туршид ардын аман зохиолын хэлбэрээр хөгжиж, богино хэмжээний аялгуутай дуулагдаж ирсэн зохиогч нь үл мэдэгдэх дууг ардын богино дуу хэмээн нэрлэж иржээ. Ардын богино дуу нь үндэстэн ястан, нутаг усныхаа онцлогийг тусгаснаараа үг, аялгуу нь ялгаатай байдаг бөгөөд үгийн хувьд адилтгал, зүйрлэл ихтэй, ихэвчлэн үнэн бодит байдлаас сэдэвлэсэн байдаг. Аялгууны цараагаар их биш, энгийн хэмнэлтэй, донж маяг, намба төрх, нугалаа чимэглэл нь сонсож тогтооход хялбар, ойлгомжтой байдаг байна. Домогт дууБ а д а г ч и л с а н

хэлбэртэй, бадаг бүрийн завсар домгийн өгүүлэмж орсон байдгаараа онцлогтой. Ёс заншлын дууҮндэстэн угсаатны ёс заншил, хурим найрын зан үйлд тулгуурласан байдаг. Хурим найрын ёс заншлын дуунууд нь нутаг нутгийн хэл яриа, зан заншлаас хамааран өөр өөрийн онцлогтой. Найр эхлэх, найр хөгжөөх, найр жаргаах, бэр буулгах, үдэж мордуулах ёсны захиас сургаалийн дуунууд багтдаг. Уртын дуу- Уртын дууны үг нь цөөн ая нь урт, хөнгөнөн цуурайтаж, уужуу талбиу чөлөөтэй, учир явдлыг тоочиход тох и р о м ж то й , уянгалахад сайн байдаг бөгөөд тал нутгийн охид хөвгүүдийн өвөрмөц сэтгэлийг илтгэдэг. Дуу нь урт үргэлжилдэг бус, үгээ нугалаа, айзам гарган сунжруулж, шуранхайлан дуулдаг тул ийн нэршжээ. 4 минут үргэлжлэх дуу 10-хан үгтэй байх нь

бий. Уртын дууг бэсрэг уртын дуу, айзам уртын дуу гэж 2 ангилдаг. Гүр дуу- Монголчуудын урлаг соёлын түүхэнд хүний оюун ухааныг хөгжүүлэх чиглэлээр туурвигдан гарч ирсэн бүтээл бол бодол бясалгалын дуулал гүр дуу юм.Чин сүжигт Номун хаан анх бий болгосон бөгөөд түүний 2, 3 дугаар дүр нь мөн гүр дууг зохиодог байсан юм билээ. Түүнээс хойш Гүр дуу зохиох уламжлал үгүй болсон байна. Гүр гэдэг хоолойгоор дуулах, “цаашид улам уянгалуулан дуулах” гэсэн Түвд үг юм. Гүр дууг хамаагүй дуулаад байдаггүй бөгөөд шашин ном, төрийн наадам, овоо тахихад дуулдаг. Гүр дуу өөрийн гэсэн аялгуутай. Уртын дуутай төстэй боловч хүнийг бясалгалын байдалд оруулах аялгуутай. Гүр дууг 1700-гаад оноос хойш 150 гаруй жилийн турш хадгалж ирсэн байдаг.

“ЖИЗЕЛЬ”бүжгэн жүжгийн тухай товчхон

Наран гийх тайван газар энгийн даруу хүмүүс амьдардаг ажээ. Нэгэн ядуу тариачны охин Жизель цэнхэр огторгуй, шувуудын жиргээ болон бүхнээс илүү амьдралыг нь гийгүүлсэн цэвэр ариун хайр сэтгэлд умбаж байлаа. Тэрээр ойд цэцэг түүж яваад ан хийж буй ханхүүтэй учирч улмаар хайр сэтгэлтэй болцгоожээ. Ханхүү үргэлж түүнд цэцэг бэлэглэдэг байв. Ханхүүг Альберт гэх бөгөөд тэрээр тэрхүү газар байшин хөлслөн амьдардаг

байсан тул охин түүнийг язгууртан гэж үл мэднэ. Тэд цаг мөч бүрийг үнэхээр аз жаргалтай өнгөрүүлдэг байлаа. Жизельд хайр сэтгэлтэй болсон ойн захирагч Ганс Альбертыг тариачны хувцас өмссөн язгууртан гэж Жизельд итгүүлэхийг оролдоно. Нэгэн өдөр ан хийж явсан язгууртан ноёд тосгонд ирлээ. Тэдний дунд Альбертийн сүйт бүсгүй Батильда байв. Гэтэл ойн захирагч Ганс цугласан олонд Альбертийн үнэн төрхийг хэлж, сэлмийг харуулахад Жизель үл

итгэнэ. Жизель ганцхан Альбертийн үгэнд л итгэв. Гэсэн хэдий ч Альбертийн сүйт бүсгүй Батильда Жизелийн гэрээс гарч ирэн Альберт дээр очиж, Жизельд өөрийгөө Альбертийн сүйт бүсгүй болохыг хэлнэ. Хайртай залуугийнхаа үнэн төрхийг мэдсэн хөөрхий тариачин охин солиорсон мэт бүжиглэж, улмаар зүрх нь өвдөж нас барна. Альберт Жизелийн гарыг атгасаар хөшиг хаагдаж нэгдүгээр бүлэг дууслаа.

51

ART 650

ART 650

Хоёрдугаар бүлэг эхлэхэд шөнийн харанхуйд ойн захирагч Ганс Жизелийн булшин дээр ирнэ. Гэтэл хуримын хувцас өмссөн, цэцгэн эрхтэй үзэсгэлэнтэй хэрнээ сэтгэл сэртхийм сүнснүүд гарч ирэн Гансыг өршөөлгүй хатуу их сүнс Миртагийн зарлигаар түүнийг сүнснүүд тойрон бүжиж амийг нь авч одно... Альберт хайрт бүсгүйгээ эргэн ирж булшин дээр нь баглаа дүүрэн цэцэгс тавин харуусаж суухад гэнэт хаа нэгтээгээс Жизелийн үзэсгэлэнт царай харагдах шиг болно. Альберт дахин Жизелийн царайг харахыг хүснэ. Гэтэл их сүнс Мирта болон түүний бусад сүнснүүд дахин гарч ирэн Альбертийг тойрон бүжиг амийг нь авах гэтэл үзэсгэлэнт бvсгvй Жизелийн сүнс гарч ирэн хайртай залуугийнхаа аз жаргал, сайн сайхны төлөө сvнснvvдтэй тэмцсээр үүр цайж нар мандана. Нар мандах тэр мөчид Жизелийн сүнс эргээд булшиндаа орж хайрт залуу Альберттай дахин хэзээ ч уулзахааргүй хагацна. Францын нэрт хөгжмийн зохиолч А.Адан хайр дурлалын тухай єгvvлэх энэхүү эмгэнэлт зохиолд зориулан нэгэн гайхамшигтай хөгжим бичсэн нь өдий хvртэл дэлхийн олон сая vзэгчийн сонорыг мялааж, оюуныг тэтгэсээр байна.

Энэхүү гайхалтай бүжгэн жүжгийг анх 1841 оны зургадугаар сарын 28-нд Jean Coralli, Jules Perrot нарын дэглэлтээр Францын Парис хотноо “Гранд Опера” театрын тайзнаа амилуулж байжээ. Үүний дараагаар: • 1842 оны гуравдугаар сарын 12-нд Лондонд • 1842 оны арванхоёрдугаар сарын 30-нд Москвад • 1843 онны

нэгдүгээр сарын 17нд Италийн Миланд • 1846 оны нэгдүгээр сарын 1-нд АНУ-д тус тус тайзнаа тоглож байжээ. Харин 1884 оноос эхлэн балетмейстер Marius Petipa –гийн дэглэлтээр тавьсан нь өнөөгийн бидний үзэж буй гайхамшигт бүжгэн жүжиг юм. Сүүлийн Marius Petipa-гийн дэглэсэн хувилбар нь илүү өргөн хүрээтэй, дээд зэрэглэлийн болсон байна. Харин манай улсад

анх 1979 онд тайзнаа амилуулж байжээ. А.Аданы “Жизель” нь бүжгэн жүжгийн төгс хэлбэрийг олсон гэж үздэг бөгөөд тухайн үед эмэгтэй бүжигчид тэргүүлэх болж алдарт Мария Тальони пуанты буюу /хуруун дээр/ гарч бүжиглэжээ. Мөн бүжгийн хөдөлгөөн ялангуяа үсрэлтүүд нь хөгжиж боловсронгуй болж, бүжигчид нисэх мэт сэтгэгдлийг төрүүлдэг болсон байна.

53

ART 650

ART 650

МОНГОЛЧУУДЫН ҮСНИЙ ЗАСАЛТЫН ХУВЬСАЛ 1900-1910 он Манжийн ноёрхолын үе

Манж чин улсаас “ Гадаад Монголын төр засах явдлын яамны хууль зүйн бичиг” Монгол ван, гүнгүүдийн цол хэргэм зэрэг дэвийн хувцасны хэв маяг хэрэглэх зүйлийг хуульчилсан байна. Эртний монгол эхнэрүүд өндөр оройтой богтого малгайтай, хоёр сараалж сүлжин дугтуйлсан (үсний гэрэнд хийсэн) үстэй байснаа 17 зууны үеэс зарим ястны тухайлбал Мянгад, Халх эхнэрүүд дэргэр үс самнах болсон. Үсээ дэрийлгэн хавчих болсноор толгойн боолт, үсний хавчаар, үсний гэр хэрэглэх болж, мөнгөөр урлах болжээ. Халх эхнэрийн толгойн боолт нь эрт үеийн богтого малгайнаас улбаатай байдаг.

1910-1920 он (1911онд манжийн ноёрхлоос гарсан үе Жавзандамба хутагт хаан болсон үе) 1911 оноос Монгол улсын хаан, хан, ван, гүн, бээл, бэйс, тайж, түшмэдийн өмсгөл эдлэл хэрэглэлийн хэв маягийг шинэчлэн тогтоосон боловч Манжийн үеийн хувцсанд бага сага өөрчлөлт оруулсан байдаг. Богд хаант Монгол улсын үед лам нарын ямбаны хувцас цэргийн дүрэмт хувцасны хэв маягийг бас журамлан тогтоожээ.

1920-1930 он

1921 оны Ардын хувьсгалын дараах үеэс монголын хуучны төрийн ямба ёслолын хувцас орхигджээ. Ялангуяа 1930-аад оноос нийтээр энгийн хийцтэй дээл хувцас хэрэглэх болсны сацуу хотжилт, үйлдвэржилт, оросын соёлын нөлөөгөөр европ хувцас үсний засалт дэлгэрч эхэлсэн.

1950-д

оны

үед

Дайны дараа Улаанбаатар хотод засаг захиргааны гол барилга, тохилог орон сууц баригдажхятад ажилчид олноор ирэн, монгол хятадын харилцаа өргөжив. Ингэснээр ард иргэдийн хувцаслалт болон үс засалтад үүний нөлөө гарсан байна. 1950аад оны эцсээр Чехословак, БНАГУ, Болгар, Унгарын тусламжтайгаар гутлын фабрик, том ширний үйлдвэр, гурилын комбинат, ноосон

нэхмэлийн болон байшин, фанерийн үйлдвэрийг барьж өргөтгөжээ.

1950-аад онд хөгжим, театр, кино, цирк, музей, номын сан хөгжиж байв.

1960-д

оны

үед

Улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн 3-р үе шат нь Монголын шинэ үеийн сэхээтнүүдийн эсрэг хандаж тэдний, үндэс угсаагаа сэргээх эх оронч үзлийг нь мохооход чиглэв. 1962 онд Чингис хааны 800 жилийн ойг тэмдэглэлээ, үндсэрхэг

үзэл гаргалаа, МарксизмЛенинизмын жанжин шугамаас ухарлаа хэмээн олон сэхээтнүүдийг үүнд хамруулжээ. Ийнхүү Монгол дахь улс төрийн хэлмэгдүүлэлт эхний үедээ алан хядах замаар хэрэгжсэн бол дараачийн үедээ аажмаар төрхөө өөрчлөн нам захиргааны арга хэмжээ авч шийтгэх, хүний нэр төр, нандин чанарыг гутаах, үзэл бодлоор хавчин гадуурхах, нэр хоч өгөх, нутаг заан цөлөх хэлбэртэй болсон юм.

1940-д оны үед Монголд И.В.Сталин, Х.Чойбалсан нарыг тахин шүтэх явдал асар хүчтэй болж байв. 1940-өөд онд кирилл үсэгт суурилсан шинэ үсэгт шилжсэн. Тусгай комиссыг байгуулснаар Улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн хоёрдугаар үе шат эхэлжээ. Энэ байгууллага 1939 онд 78 хүнийг, 1940 онд 42 хүнийг, 1941 онд 86 хүнийг шийтгэсний ихэнх ньЗХУ-д шийдэгджээ. Энэ цаг үед ЗХУ-н нөлөө их байсан бөгөөд үүнтэй холбоотой ард түмний аж байдал өөрчлөгдөж байв. Монгол эмэгтэйн үс засалтад ЗХУ-н соёлын нөлөөтэй болж эхэлсэн ажээ.

55

ART 650

ART 650

100 ЖИЛИЙН ДАРААХ МОНГОЛЧУУДЫН ҮСНИЙ ЗАСАЛТЫН ТАЛААРХ ТААМАГЛАЛУУД

1980-д оны үед

1980-аад оны дунд үеэс социалист системийн улс орнуудын дотоодод гарсан өөрчлөлтийн нөлөөлөл байсан батухайн онд социалист эдийн засаг, үйлдвэрлэл алдагдалд орж үр ашиг нь багасаж ирсэн явдал юм.

1990-д оны үед

1990-ээд онд гарсан оюун санааны өөрчлөлт, олон намын системд шилжих болсон. 1992 онд баталсан IV Үндсэн хууль хүнлэг, энэрэнгүй, ардчилсан төрийн эрхзүйн баримт бичиг болсон ба үүгээр ардчилсан сонгууль явуулах болж, хүн ардын оюун санаанд өөрчлөлт гаран, эдийн засгийн хэлбэршлийг сууриар нь өөрчлөх явц үргэлжилсэн нь Монгол улс дэлхийн олон улстай чөлөөтэй харилцах нээлттэй гадаад бодлого хэрэгжүүлэх болсон байна.

Тамаглал 1. Хүн амын дийлэнх нь цайвар үстэй болно. Монголчуудын дийлэнх хувь нь хар бараан өнгийн үстэй байдаг хэдий ч гадаад орчны хэд хэдэн зүйлээс хамаарч өөрчлөгдөх юм. Үндэслэл 1. Болгарын зөнч Вангагийн зөгнөлөөр 2088 онд хүмүүсхэдхэн секундын дотор хөгширдөг шинэ төрлийн өвчин гарна. Энэхүү хөгшрөлтийн өвчин нь хүний гадаад төрхөнд мэдэгдэхүйц өөрчлөлтийг харуулах болно. Жишээлбэл, арьс үрчийж, унжих бөгөөд хэдхэн секундын дотор өөрийн байгаа наснаасаа хэд дахин илүү овортой харагдах юм. Мөн хөгшрөлтийг харуулах

нэг зүйл нь үс нь цайж, бууралтах явдал юм. Энэ өвчний тархалт ихсэвэл хүмүүс дийлэнхдээ цайвар өнгийн үстэй болох бөгөөд хэдий цайвар өнгийн үсээ ахин дахин будсан ч дахин дахин цайх магадлалтай юм. Үндэслэл 2.Болгарын зөнч Вангагийн зөгнөлөөр 2100 онд хиймэл нар дэлхийн харанхуй хэсгийг гэрэлтүүлж эхэлнэ. Ингэснээр жилийн 4 улирлын зохилдлогоотой байдаг хүйтэн, сэрүүний улиралтай байдаг улс орнуудын цаг агаарын байдалд томоохон өөрчлөлт орно. Энэ нь нэг талаас дэлхийн дулааралтай холбоотой асуудал бөгөөд дэлхийн дулаарал явагдсанаар

манай оронд цөлжилт их үүсч, халууны улирлын цохилдлогоотой болно. Халууны улирлын нөлөөгөөр нарны хэт ягаан туяа хүмүүсийн үсэнд сөргөөр нөлөөлж үсний гадна талын бүтцийг гэмтээж, улмаар бараан өнгийг цайвар болгон өөрчилж болох юм. Хэт ягаан туяа нь нарны гэрэлд байх ба цахилгаан нум болон тусгай лампууд нь үүнийг цацаргана. Ионжуулдаг цацаргалт тул химийн урвалыг өдөөж, олон бодисыг гэрэлтүүлдэг. Хэт ягаан туяа нь ихэнхдээ нарны түлэгдэлттэй холбогддог хэдий ч хүний эрүүл мэндэд эерэг, сөрөг олон нөлөө үзүүлдэг.

57

ART 650

ART 650

МАНГА Сүүлийн үед хүүхэд залуусын шимтэн үзэж сонирхох болсон манга буюу зурагт хүүхэлдэйн талаар мэдээлэл өгье. Та бүхэнд сонирхолтой байна гэдэгт итгэлтэй байна.

1. Манга гэж юу вэ? Манга нь японы соёлын салшгүй нэг хэсэг ба баруунаас зүүн, дээрээс доош уншигддаг зурагт хүүхэлдэй юм. Ман-хааш яаш, га-зураг гэсэн утгатай. Ихэнхдээ хар цагаан дүрслэлтэй байдаг. Нэг анги манга нь ойролцоогоор 20-30 хуудастай. Манга зурдаг уран бүтээлчийг Мангака гэнэ. Японы хамгийн алдартай өсвөр насны хөвгүүдэд зориулсан Шонэн Жамп манга сэтгүүл нь сард дунджаар 190000 хувь борлогддог ба 2003 оны 8-дугаар сард хамгийн дээд хэмжээ буюу 540000 хувь борлогдсон байна. Амеркийн комиксоос ялгарах нэг онцлог нь баатруудын нүд том зурагддаг бөгөөд энэ нь сэтгэл хөдлөлийг тод томруун харуулах зорилготой.

2. Манганы үүсэл хөгжил Мангаг 12-дугаар зууны хуулиас бичгээс үүсэлтэй гэж үздэг ч энэ хуулиас нь үнэхээр манга эсэх нь одоог хүртэл маргаантай байна. Гэхдээ баруунаас зүүн тийш уншигдах бүтцийг агуулсан гэдэг нь тодорхой байдаг.

Бусад уран бүтээлчид манганы үүслийг XVIII зууны орчим гэж үздэг. Одоо харин орчин үеийн мангаг үүсэхэд нөлөөлсөн 2 үзэл баримтлалын талаар сонирхуулж байна. Манганы түүх судлаачид Дэлхийн II дайны дараах үе, II дайнаас өмнөх үе нь орчин үеийн манганы хөгжлийн суурийг тавьсан гэх өрсөлдөгч таамаглалуудыг дэвшүүлдэг. Дэлхийн II дайнаас өмнө манганы хөгжлийн суурь тавигдсан гэх таамаглалуудыг Японы болон бусад гадны эрдэмтэн судлаачид дэвшүүлдэг. Кэиогийн их сургуулийн профессор Такаюки Тацуми Номхон далайн орнуудын эдийн засаг, урлаг соёлын глобалчлал нь орчин үеийн манганы үүсэлд чухал хувь нэмэр оруулсан гэж үздэг байна. Жишээ нь АНУ-д Star Wars кино бүтээгдсэний дараа Япон улсад Star Warsийг Мангака нар хувирган манга болгож АНУ-ын зах зээлд нийлүүлсэн явдал юм. Камишибай буюу цаасан жүжиг нь орчин үеийн манганы үүсэл гэж Амеркийн Мангака, орчуулагч, зохиолч Frederik L. Schodtмөн Eric Peter Nash нар үздэг.

59

ART 650 Харвардын их сургуулийн Профессор Adam L. Kern Кибёоши буюу XVIII зуунаас эхлэлтэй зурагт номыг хамгийн анхны комик байж болох юм гэж үздэг. Энэхүү зурган өгүүлэмж нь мангатай адил хошин, ёжилсон, романтик өнгө аястай байдаг. Дэлхийн II дайны дараах үе нь цэрэгжсэн, хэт үндсэрхэг үзэлтэй байсан Япон улс улс төр, эдийн засгийн бүтцээ ахин шинэчлэж байсан үе юм. Амеркийн бодлого нь дайн, Японы цэргийн сүр хүчийг дөвийлгөсөн бүтээл туурвилыг хориглож байсан ч, бусад төрлийн материал, түүнчлэн мангаг хориглоогүй юм. Үүний үр дүнд урлаг, уран бүтээлүүдийн чансаа сайжирчээ. Энэ үед хийгдсэн 2 цуврал манга, гол дүрийн баатрууд ирээдүйн Манганы хөгжилд ихээхэн нөлөөлсөн байдаг. Энэ нь Осаму Тэзукагийн Mighty Atom, Мачико Хасэгавагийн Сазаэ-сан Манганууд юм.

Mighty Atom-ийн Astro Boy нь супер хүчтэй, гэнэн робот хүү юм. Тэзука гол дүрийн баатар нь нийгмийн оюун санаа, харилцаанд яагаад тэгж хүчтэй нөлөөлсөн талаар дурдаагүй байдаг.

Astro Boy Япон болон бусад орнуудад маш алдартай болж энх тайван, дайны эсрэг бэлгэ тэмдэг болжээ. Залуу эмэгтэй Мачико Хасэгава 1946 оноос Сазаэ-сан Мангагаа зурж эхэлж, гол дүрийн эмэгтэй баатараа Японы олон сая эрчүүдийн, ялангуяа дайнаас болж орон гэргүй болсон эмэгтэйчүүдийн урам зоригийг бадраагч болгож чадсан юм. Сазаэ нь өнөр өтгөн гэр бүлдээ ихээхэн анхаарал тавьдаг, цэргийн дэглэмийн үед номлодог байсан эмэгтэй хүний номхон даруу, хүлцэнгүй байдлын талаарх Шинэ-Күнзийн сургаалаас эсрэг тэсрэг, хүчирхэг дүр юм. Сазаэ-сан дараагийн хагас зууны туршид 62 сая хувь борлогдсон.

ART 650

МАНГАНЫ ТӨРӨЛ I. Шожо манга 1969 онд анх 24 эмэгтэй уран бүтээлчид нийлж охид, залуу эмэгтэйчүүдэд зориулан эмэгтэй гол дүрийн баатартай, дотоод ертөнц, эмэгтэйлэг дүр төрхийг түлхүү харуулж өгдөг, уран нарийн дүрслэлтэй “зурган шүлэг” гэж хэлж болохуйц бүтээлүүд юм. Бэрусайюу но Бара Манга нь хамгийн алдартай байжээ.

II. Шонэн, Сэинэн, Сэижин манга Шонэн буюу 18 нас хүртэлх хөвгүүд түлхүү уншдаг, Сэинэн буюу 18-30 насны эрчүүд голчлон уншдаг, Сэижин буюу хэт секси эмэгтэй дүрүүдтэй насан хүрэгчдэд зориулсан манганы төрөл юм. 1950 оноос шинжлэх ухаан, техник хэрэгслийн ар фонтой, роботуудтай (Voltron гэх мэт), адал явдал, тулаантай манганууд гарах болж, өнөө үед хамгийн алдартай Dragon Ball, Naruto, One Piece, Bleach, Death Note, Hunter x Hunter гэх манганууд гарах болсон билээ.

Манга хэрхэн унших вэ? Комикоос ялгаатай нь баруунаас зүүн, дээрээс доош чиглэлтэй уншина.

61

ART 650

“2115 оны Монгол” музей

Монголчуудын нийгэм-соёлын хүн судлал хичээлийг сонгон суралцаж буй оюутнуудын ИРЭЭДҮЙ СУДЛАЛЫН чиглэлээр хийсэн судалгааны ажилтай танилцаж байна.

1.

2115 оны “Цагаан сар” Үзмэрт Цагаан сарыг нэг гэр бүл хэрхэн тэмдэглэж байгааг харуулсан байна. 2115 онд технологи хөгжсөнөөр ураг удмын баяр Цагаан сарыгцомхон тэмдэглэх юм. Тиймдээ ч айл хэсэхгүй, гэртээ гэр бүлээрээ угтах ба ах дүү, хамаатан садантайгаа компьютерээр алсын зайнаас мэнд мэдэж харилцана. Мөн улсын ерөнхийлөгч нь албан ёсоор ард иргэддээ мэндчилж, баяр дуусна. Баяр ёслолыг хэт их дэвэргэн хийхээс илүү “Цагаан сар”-ыг “Шинэ жил” гэдэг утгаар ойлгож тэмдэглэнэ. Гэр орны ажилд робот тусалж, ажил хөнгөвчлөх тул хөдөлгөөний дутагталд орж, хэт таргалалт үүснэ.

2.

2115 оны “Хурим” 2115 онд болж буй хуримыг харуулах бөгөөд 2 хосыг харуулна. Эхний хос нь эрэгтэй, эмэгтэй хүн байна. Хоёр дохь хос нь эрэгтэй хүн, эмэгтэй робот байна. 2115 онд хүмүүсийн хоорондох харилцаа багасаж, зарим хүмүүс өөрсдийнхөө сонирхолд нийцсэн робот эхнэрийг сонгон, 3D принтерээр хэвлэх боломжтой болно. Мөн ирээдүйд хүйсийн харьцаа алдагдаж зарим эрэгтэйчүүд робот эхнэр сонгохоос өөр аргагүй байдалд хүрнэ. 2013 онд дэлхийн банкнаас гаргасан судалгаагаар дэлхийн хүн амын 49.39%-г эмэгтэйчүүд эзэлж байна.

2 хос ширээний ард сууж байна. 3 хүн нь 2115 оны хувцаслалттай, харин робот эхнэр сонгосон эрэгтэй нь эхнэрээ 2115 оны хүмүүсээс өөр буюу 2015 оны эмэгтэй хүний хувцаслалт, гадаад төрхтэй төстэй байхаар сонгосон байна. Сониноор хийсэн арийн фон нь 2015-2115 он хүртэлх түүхэн үйл явдлуудыг харуулж байгаагаас гадна хэт их мэдээллийн урсгалын үнэ цэнгүй байдал, хуучирсан гэсэн утгыг давхар илэрхийлнэ.

ART 650

3. 2115 оны “Хувцас хэрэглэл” Таван төрлийн хувцасны загварыг танилцуулах болно. Үүнд: 1. Ижил хувцас Ус хомстож эхэлснээс хамгийн үнэтэй зүйл ус болох болно. Иймээс баян ядуугийн ялгааг арилгахын тулд хууль гаргах ч арилгаж чадахгүй тул хувцасаар нь адил байлгах бодлого баоимтална.

2. Монгол үндэсний хувцасны хувьсал Үндэсний хувцас хэрэглэл хувьсан өөрчлөгдөх бөгөөд ташуу захтай монгол дээл өмсөнө.

3. Технологийн дэвшил Технологийн дэвшил хувцас хэрэглэлд нөлөөлөх бөгөөд олон төрлийн зүйлс барьж явах шаардлагагүй зөвхөн хувцасны бугуйнд байрлах удирдлагаар бүгдийг зохицуулна. Мөн одоо хийгдэж буй судалгаанд тулгуурлан үл үзэгдэгч нөмрөг, нарны энерги шингээж, цахилгааны эх үүсвэр болох хувцас, хүний ялгаруулсан хэрэггүй зүйлсийг дахин боловсруулж ашиглах боломжтой сансрын нисгэгчийн хувцас зэргийг хийх боломж бий болж байна.

4. Нарны туяанаас хамгаалах хувцас Ирээдүйд байгаль экологи дахь хүний нөлөө ихэссэнээр озоны давхарга нимгэрч, цоорч эхэлнэ. Энэ нь арьсны элдэв төрлийн өвчин, хавдар үүсгэх тул нарны туяанаас хамгаалах нарнаас хамгаалах бүрх, толгойн хаалт, туяаг ойлгох цагаан хувцас, туяанаас хамгаалж цагаанаар нүүр, үсийг будаж эхэлнэ.

5. Халуун уур амьсгалд тохирсон хувцас Дэлхийн уур амьсгал өөрчлөгдөж, Монгол халуун болно. Иймээс хөлс гадагшлуулах, халуунд сэрүү татуулах хувцас хэрэглэлийг өмсөж эхэлнэ.

63

ART 650

4.

2115 оны “Үсний засалт”

1. Дэлхий даяар усны хомсдолд орсон учраас залуучууд усаа гамнаж, үсээ хусуулах хандлагатай болсон. Энэ үзмэрийн хувьд дэлхий даяар дэлгэрээд байгаа үс засалт буюу урдаа богино чёлк үлдээн, бусад үсээ хуссан байна. Энэ манай хамгийн энгийн засалттай үстэй үзмэр юм.

2. Дэлхийн дулаарал, нарны гэрлээс шалтгаалаад хүн бүрийн үс цайвар болсон байна. Хүмүүсийн үсны өнгө ижил төрлийн болсон учраас онцгой байдлаар засах нь өөрийгөө илэрхийлэх бас нэгэн арга юм.

3. Мөн тухайн өдрийн сэтгэл хөдлөлөө хувцас, үс засалтаараа илэрхийлэх болсон ба энэ үзмэр нь дурласан, сэтгэл догдлолоо илэрхийлсэн байна.

4. Дэлхийн дулаарал болон нарны гэрлийн тусгалтай холбоотойгоор дэлхийн хүмүүсийн үсний өнгө цагаан болон шаргал өнгөтэй болж хувирсаар байна. Тиймээс үсээ хараар будах нь өөрийгөө бусдаас ялгаруулах гол шинж болсон. Тиймээс энэ үзмэр нь үсээ хараар будаж, хар хувцас өмссөж, шулмыг илэрхийлэх нь өөрийгөө бусдаас өөр хүн гэдгээ илэрхийлж байна.

5. Харин энэ үзмэр нь өөрийнхөө хувцаслалт болон үс засалтын өнгөө хослуулан ягаан өнгийг илэрхийлж байна. Хамгийн сэтгэл хөдөлгөм өнгө болох ягаан өнгийг сонгосноороо урам зоригтой, энхрий, итгэмтгий гэмгүй зан байдлыг илэрхийлэхийн зэрэгцээ тэмцэл өрсөлдөөнд дуртай, найдвар мөрөөдлөөр дүүрэн сэтгэлтэй гэдгээ илэрхийлсэн байна.

ART 650

5. 2115 оны дунд сургуулийн “Түүхийн хичээл”

Хичээлийн заах аргазүй шинэчлэгдэж, шинэ түвшинд очих бөгөөд багшаар заалгах бус өөрөө орчинд нь очиж, үйл явцыг биеэр мэдэрч, өөрийн харснаар дүгнэж, асуудлын мөн чанарт хүрэх боломжтой болох юм. Та ч мөн өөрийн биеэр түүхийн танхимд зочлон саатна уу.

6.

2115 оны хүмүүсийн “Өдөр тутмын амьдрал” Хүмүүсийн өдөр тутмын амьдралд орох гол өөрчлөлт технологитой холбоотойгоор бий болно. Технологи хөгжихийн хэрээр хүний амьдрал хялбарчлагдаж, өдөр тутмын амьдралын бүхийл үйл явц хялбарчлагдаж суудлаасаа босох шаардлагагүй болж байна. Ширээний ард бүх амьдрал үргэлжилнэ. Иймээс тархи л хөгжихөөс биш биеийн хөгжил орхигдож байгаа нь харагдаж байна.

65

ART 650

7. 2115 оны “Оршуулга”

Үзмэр нь оршуулга энгийн болсныг илтгэн харуулж байна. Хүнийг нас барсны дараа үхлийн шалтгааныг тогтоохын тулд задлан шинжилгээ хийхгүйгээр, роботоор биеийн гаднаас сканнердаж шалтгааныг тогтооно. Ирээдүйд хүн ам өссөнөөр газар ашиглалт эдийн засагт нөлөөлөх учир хүнийг далд болон тл тавих аргаар оршуулах нь багасна. Мөн далд болон ил тавихад газрын гадаргыг бохиртуулдаг нь ч нөлөөлөх юм. Иймээс ихэвчлэн чандарлах аргыг хэрэглэхээс гадна шинээр бий болох тариагаар хүний биеийг задлах аргыг хэрэглэнэ. Иймээс хүний биеэс үлдсэн өчүүхэн үлдэгдлийг цээжин дээр тавьдаг даавуунд боож, дурсгалын хайрцагт хадгална. Эсвэл сайтар боловсруулж бөгж, ээмэг, зүүлтний шигтгээнд хадгалах аргыг хэрэглэнэ. Үзмэрт нас барагчийн биеийг сканнердаж үхлийн шалтгааныг тогтоох, номлогч ном уншиж хойдын замд үдэх, биед уусгах тариа хийж алга болгон, үлдсэн зүйлийг саванд хийн, гэр бүлийг 2 гишүүнд өгч буй нь харагдаж байна.

ART 650 9.

2115 оны “Мал төхөөрөх арга” Дэлхийн хүн амын судалгаагаар : • Дэлхийн хүн ам секундэнд 4-5 хүнээр нэмэгдэж 2 хүн нас бардаг байна.

• XIX зууны үед 1тэрбум хүнтэй байснаа одоо 7 тэрбум болжээ.

• 100 гаруй жилийн өмнөхөөс 4 дахин нэмэгдсэн үүнийг хүн амын тэсрэлтийн үе гэдэг.

• НҮБ-ын “Хүн амын хэтийн төлвийн илтгэл”-д тооцоолсноор 2100 он гэхэд дэлхийн хүн ам 10.9 тербум болж цааш өссөөр байх юм. Дэлхийн хүн амын хүнсний хэрэгцээ: • Дэлхийн хувьд дайн ба энхийн хэмжээнд тавигддаг байна.Дэлхий дээр эдүгээ 800 сая хүн өлсгөлөнд нэрвэгдээд байна.

• Хоногт дэлхийн хүн ам 4 сая/тонн хүнсний бүтээгдэхүүн хэрэглэж байна.

• Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн өсөлтийн хурд нь хүн амын өсөлтөөс улам бүр хоцрох төлөвтэй байна.

• 2050 онд Дэлхийн хүн ам 9.1 тэрбум болох бөгөөд хүнсний хэрэгцээ 70%-р нэмэгдэнэ гэж тооцоолжээ.

• 1990-ээд оноос хойш үхрийн мах илүү үнэтэй болж ховордсоноор шувууны махны хэрэглээ эрс нэмэгдсэн байна. Дэлхийн мах, махан бүтээгдэхүүний нийт эргэлт нь жилд 260 сая гаруй тонн байдаг аж.

• Дэлхийн зах зээл дээрх мах, махан бүтээгдэхүүний ойролцоогоор 40 хувийг нь Азид үйлдвэрлэдэг байна.

• Үхрийн махны гол үйлдвэрлэгч Европ нийт бүтээгдэхүүний гуравны нэгийг, харин 10-20 хувь нь Америк тивд ногддог.

• Африк, далайн орнуудын хувьд мах махан бүтээгдэхүүн бараг л үйлдвэрлэдэггүй. Иймээс цаашид үхрийн махны боловсруулалтад дэвшил гарч, тарган, өөх мах нь холилдсон, зөөлөн, шөрмөс бага, амттай мах үйлдвэрлэхийн тулд үхрийг амьд ахуй цагт нь илүү арчилж тордоно.

Үзмэрт үхрийн ферм дахь үхрийг хэрхэн арчилж байгаа талаар харуулжээ. Энд үхрийг тайван байлгаж, хөгжим сонсгож, массаж хийж, махыг шим тэжээлтэй болгох витанмин, эм бэлдмэл өгч, тариа хийж, нядлахдаа ч гэсэн тайван байлгаж буйг харуулжээ. Нэг үхэрт 5 орчим ажилтан асаргаа хийнэ.

67

ART 650

ЭХ СУРВАЛЖ https://en.wikipedia.org/wiki/Dreamcatcher https://mn.wikipedia.org/wiki/Людвиг_ван_Бетховен https://mn.wikipedia.org/wiki /Уильям_Шекспир http://www.ayurzana.mn/newsView/233 http://news.gogo.mn/r/132453 https://www.youtube.com/watch?v=SBtl4qehHZA http://www.thefreedictionary.com/manga http://www.wisegeek.com/what-is-manga.htm https://en.wikipedia.org/wiki/Shonen_Jump_(magazine) https://mn.wikipedia.org/wiki/Кино_урлагийн_түүх http://zobono.blogmn.net/28311/ http://www.touristinfocenter.mn/cate16_more.aspx?ItemID=87 https://www.facebook.com/MONU.HandMade/?fref=ts https://www.facebook.com/monugroup/ https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D1%83%D 1%80%D1%8C http://www.dornod.net/i/13225 http://www.munkho.de /wp/монгол-бичгийн-соёл-түүxуран-бичлэг-б-3/ https://www.facebook.com/Calligraphymongolia/ http://we4re.miniih.com/index.php/home/post/2