Beleef de Dinkel
Beleef de Dinkel
Beleef de Dinkel Natuur en cultuur van bron tot Vecht
Paul & Beertje van Gaalen
Waanders Uitgevers, Zwolle
4
Beleef de Dinkel
NEUENHAUS
Om
NORDHORN
lei
Vech t
al na ka
din gs
n ordhor N o l e l Alm
DENEKAMP
Kanaa NIJVERDAL ALMELO
Dinkel
Regge OLDENZAAL
HENGELO
Pu
ntb
eek
LOSSER
al
Tw
na eka ent
ENSCHEDE
GRONAU
OCHTRUP
EPE
Buurserbeek
Berkel
NEDERLAND DUITSLAND
HEEK
AHAUS
LEGDEN ROSENDAHL
Dinkelbron WINTERSWIJK
5
6
Beleef de Dinkel
De Dinkel, een uniek riviertje in Twente Het riviertje de Dinkel is een kleine laaglandrivier. De
In het voorjaar komt je van alle kanten vogelgezang
bron ligt in Duitsland, dicht bij de grens met Overijs-
tegemoet. Plotseling, en je merkt dat je adem eventjes
sel. Eenmaal bij Glane de landsgrens overgestoken,
stokt, vliegt laag over het water een kleine blauwe
meandert het riviertje in noordelijke richting door de
schicht snel voorbij. En weg is hij alweer: de prachtige
Overijsselse regio Twente. De Dinkel is een van de
ijsvogel. Voor de geluksvogels die dit ook een keertje
weinige rivieren in Nederland met een zo meanderen-
mochten beleven, heeft dat misschien wel een onver-
de loop. Bij Lattrop-Breklenkamp steekt de Dinkel de
getelijke indruk achtergelaten.
grens met Duitsland weer over om een stukje verder
In de bossen, die het kleine riviertje begeleiden, hoor
bij Neuenhaus samen te vloeien met de Vecht. Die op
je regelmatig spechten roepen en roffelen op een
zijn beurt weer richting Nederland stroomt, om daar
favoriete tak. De grote bonte specht, de zwarte- en de
over te gaan in de Overijsselse Vecht en uiteindelijk in
groene specht. Je kunt ze herkennen aan hun roep en
het IJsselmeer uit te komen.
zelfs aan de manier van roffelen. Met een beetje geluk
Landschappelijk gezien is het Dinkelgebied een gaaf
laat zich in de schemer een roepende bosuil horen.
beekdal met hoogteverschillen. Je vindt er bossen,
Wanneer je tijdens een wandeling even uitrust aan
heide en her en der bloemrijke hooilanden. Prachtige
de rand van een bloemrijk hooilandje zoemen allerlei
natuurgebieden met vele lommerrijke en idyllische
insecten van bloem naar bloem. Wat een indrukwek-
doorkijkjes en vergezichten die de schoonheid van dit
kend en prachtig kleurenpalet. En dan de stilte! Het
beekdallandschap zo kenmerken. Overal verspreid
kost haast moeite om de schoonheid van de omge-
voegen zich allerlei kleine beekjes naar de stroom van
ving helemaal op je in te laten werken. De geur van
de Dinkel en kronkelt zijn weg verder.
bloeiende bloemen, het rustige gekabbel van het water van de Dinkel. Zoveel indrukken volgen elkaar op. Her en der verborgen in het rustieke landschap liggen de mooiste typisch Twentse boerderijen verborgen,
Dinkelfeitjes
kom je een fraaie historische oude watermolen tegen, soms zelfs nog werkend. De prachtige landgoederen
Lengte Dinkel:
ongeveer 96 kilometer
met hun landhuizen geven al eeuwenlang de Twentse
Lengte Dinkel van de bron tot Nederlandse grens:
41 kilometer
historie en cultuur een monumentaal gezicht. Wie er
Lengte Dinkel van grens in Nederland tot Duitse grens:
46 kilometer
open voor staat en geduld heeft, zal voor de mooiste
Lengte Dinkel in Duitsland tot in de Duitse Vecht: Bronhoogte NAP van de Dinkel:
9 kilometer 80 meter
verrassingen komen te staan. Raadzaam is het om daar alle tijd, rust en ruimte voor te nemen. Dan komt het pas echt goed binnen. Veel kijk- en leesplezier, Paul en Beertje van Gaalen
Dinkel in de herfst
7
8
Beleef de Dinkel
Het land van de Dinkel
Trots op Twente De Twentenaren zijn trots op hun landstreek Twente. Ook de Dinkel krijgt in het Twents volkslied (J.J. van Deinse, 1926) een plaats in de eerste twee coupletten. In dit prachtige gebied kronkelt de Dinkel zijn weg. Hoewel we de Dinkel volgen van bron tot Vecht, ligt de nadruk in dit boek op de weg die het riviertje aflegt in de regio Noordoost-Twente. In beeld en tekst ontstaat een prachtig overzicht van deze regio die uniek is in zijn soort. De natuur staat centraal, maar er is ook zeker aandacht voor het culturele en historische erfgoed in het Dinkelgebied.
Sfeervol beukenbos
Twente lied
9
Bron van de Dinkel in Duitsland
De Dinkel van bron tot Vecht De start van de Dinkel in Duitsland
duiker onder de straat door. Het is dan nog maar
Net als de Dinkel zelf, start dit boek in Duitsland. In
een klein stroompje en valt in de zomer regelmatig
de deelstaat Noordrijn-Westfalen, tussen de plaatsen
droog. Het kleine stroompje, dat steeds breder wordt,
Coesfeld en Ahaus, ligt de gemeente Rosendahl. Hier
stroomt verder en gaat door vier duikers voordat
vind je de bron van de Dinkel. De precieze plek is niet
de eerste brug verschijnt. Het kleine riviertje wordt
zo duidelijk aangegeven en je moet goed zoeken om
steeds een beetje breder.
het te vinden. Aan een landweggetje staat een bank,
Begin jaren zestig van de twintigste eeuw is de rivier
waar je even kunt uitrusten en de omgeving in je op
op veel plaatsen gekanaliseerd, omdat men het lastig
kunt nemen. Glooiende akkers met graan en groene
vond dat de rivier zo meanderde door de omgeving.
weilanden wisselen elkaar af. Daar ligt in een klein
De laatste jaren is de opvatting hierover veranderd en
bos de bron van de Dinkel op een hoogte van tachtig
ziet men de schoonheid van de meanderende Dinkel
meter: de Dinkelquelle. Op een informatiebord zie je
weer.
wat er nog meer in de omgeving de moeite waard is
De Dinkel verbindt als grensoverschrijdende rivier
om te bezichtigen. Naast het bord is een kleine ope-
Nederland en Duitsland. De waterschappen in de
ning tussen de bomen. Als je daar doorheen loopt,
betreffende Duitse en Nederlandse gebieden zijn
kom je meteen voor een stenen paal te staan met het
gezamenlijk een project gestart om zich in te zetten
opschrift ‘de Dinkelquelle’. Op een bronzen plaat is
voor de rivier. Op verschillende plaatsen is gestart
Plaquette bij de bron
het verloop van de Dinkel afgebeeld, vanaf de bron
met herstelwerkzaamheden.
met info stroomgebied
tot aan de Vecht. Achter deze gedenkpaal is de bron
De Dinkel stroomt verder en gaat door de plaatsen
zelf te vinden, gevoed door het water uit verschillende
Gescher, Leek, Heek en Nienborg. In Nienborg werd
ondergrondse stroompjes.
in de veertiende eeuw een watermolen gebouwd.
Vanaf de bron stroomt de Dinkel door een beton-
Voor de molen staat een beeld van Johannes Nepo-
Dinkelstenen Als u op bezoek bent in Twente om er zelf al het
van de bron van de Dinkel. De boodschap op deze
moois te gaan ervaren, is het een aanrader om de
eerste Dinkelsteen is meteen kenmerkend voor het
Dinkelstenenroute te volgen. Aan de hand van vijf-
riviertje: ‘natuurlijk onbegrensd’. Steen nummer
entwintig kunstwerken van zandsteen, de Dinkel-
acht tot en met tweeëntwintig staan in Nederland. De
stenen, leert u het gebied van de Dinkelloop beter
laatste drie stenen bevinden zich weer in Duitsland.
kennen. Alle stenen zijn langs of in de buurt van de
Bij de samenvloeiing van Dinkel en Vecht in Neuen-
Dinkel geplaatst. De Dinkelstenen zijn door meerde-
haus is de laatste Dinkelsteen te vinden en eindigt
re kunstenaars op een verschillende manier kunst-
de route. In dit boek wordt af en toe een Dinkelsteen
zinnig bewerkt. De eerste steen staat bij de Schepers
besproken.
Molen in Epe in Duitsland. Dit is echter niet de plek
12
Beleef de Dinkel
Geschiedenis van Dinkel Al in het Saalien ontstond het Dinkelriviersysteem.
de ene kant biedt het water mogelijkheden om in
Gevormd in het lagergelegen tongbekken van Nord-
economisch opzicht te gebruiken, zoals bijvoorbeeld
horn, een overblijfsel van de ijstijd. Het meanderen-
het geval is bij de watermolen van Singraven. Aan
de karakter van de Dinkel, zoals we dat ook nu nog
de andere kant is het riviertje ook geregeld een last
kennen, is ontstaan in het Holoceen. Het ingrijpen
gebleken, bijvoorbeeld door de geregelde overstro-
van de mens op de loop van Dinkel vindt plaats vanaf
mingen van vruchtbaar land in de omgeving. Geluk-
de middeleeuwen .
kig zorgen verschillende maatregelen ervoor dat de
De Dinkel speelt een niet onbelangrijke rol in de
waterregulering tegenwoordig beter op orde is.
II
geschiedenis van de regio Noordoost-Twente. Aan
muk. Hij was vooral in Midden-Europa een beken-
verleden, wordt ook hier de natuurlijke loop meer en
de brugheilige en moest de brug voor instorten
meer teruggebracht.
behoeden. De rivier vervolgt zijn weg en gaat via Epe richting Gronau.
Kenmerken van het gebied van de Dinkel
In Gronau waren vroeger veel textielbedrijven. Veel
Op Nederlandse grondgebied is de Dinkel een kleine
mensen uit de omgeving kwamen hiernaartoe om te
laaglandrivier die meandert door het landschap.
werken in de fabrieken. Het water van de Dinkel kleur-
Het Twentse landschap is mede gevormd door de
de in die tijd bijna zwart, door de vervuilende stoffen
stuwwallen die tijdens de voorlaatste ijstijd zijn
van de textielindustrie. Door verschillende maatrege-
ontstaan. Tussen Oldenzaal en Denekamp ligt zo’n
len is de kwaliteit sterk verbeterd. Hoewel de Dinkel in
stuwwal. Deze wordt gevormd door vier ‘bergen’: de
deze omgeving meermaals is recht getrokken in het
Tankenberg (85 meter), de Paasberg (80 meter), de
Watermolen in Nienborg, Duitsland
13
Hakenberg (54 meter) en als laatste de Austieberg (55
het landschap nu, samen met de bossen, heidevelden
Uitzicht vanaf
meter). Vanaf deze bergen heb je een prachtig uitzicht
en beekdalen, nog steeds een kleinschalig karakter
Tankenberg richting
over de glooiende omgeving van Noordoost-Twente.
(coulisselandschap). Tussen al dit groen liggen oude
Duitsland
Zo kun je vanaf de Tankenberg met helder weer het
boerderijen van het hallehuistype.
kasteel Bad Bentheim over de grens in Duitsland zien liggen. Het is een bijzonder gebied dat in 2006
Twentse boerderijen
is uitgeroepen tot Nationaal Landschap Noordoost-
In Noordoost-Twente zijn veel boerderijen te vinden
Twente.
van het hallehuistype, zo ook in het Dinkeldal. Een
In de middeleeuwen werden door de boeren akkers en
hallehuis (ook wel hallenhuis) is een boerderijvorm
weilanden aangelegd met eromheen houtwallen. Deze
waar woonhuis en stal aan elkaar vast gebouwd zijn.
wallen boden beschutting tegen de wind en hielden
Rond 1100 zag je het eerste zogenaamde los hoes
de dieren binnen deze natuurlijke omheining. Andere
in de buurt verschijnen, de vroegste vorm van het
dieren konden minder snel binnendringen. Vroeger
hallehuis. In die tijd had men nog niet veel vee en
gebruikte men het hout uit de wal voor dagelijks
was alles heel kleinschalig. De boerderijen waren niet
gebruik. Ook werden door boeren en grondeigenaren
groot. Het los hoes was van binnen een open huis: de
bomenrijen, singels en esranden aangelegd. Dit geeft
bewoners en het vee leefden en sliepen samen in een
14
Beleef de Dinkel
ruimte. Het vee stond aan de zijkant in het huis. Vaak
benauwd, want dan waren deuren en ramen veelal
werd daar het potstalsysteem gebruikt. De koeien
gesloten vanwege de kou en werd er tegelijkertijd
stonden in een verlaagd gedeelte van de stal en elke
meer gestookt. Naast het open vuur zorgde het vee
keer werd nieuw stro op de oude laag gestrooid.
‘s winters voor wat warmte in huis.
Na verloop van tijd werd het gehele pakket te hoog
De voorkant van het los hoes bestond aan de onder-
en moest volledig weggehaald worden. Zodra dat
kant uit een vakwerkgevel met daartussen vaak leem
gebeurd was, begon het opstrooien weer van voren af
en aan de bovenkant een houten nok. De zijkanten
aan. De mest werd in de buurt op het land gebracht,
van dit type huis waren laag met een paar raampjes.
waardoor bepaalde percelen in de loop van de tijd
Aan de voorkant van het huis waren wat meer ramen
steeds hoger werden (kampen en essen).
geplaatst waar licht doorheen kon komen. In de perio-
De vloer in het woongedeelte was gedeeltelijk van
de 1650 tot 1750 werden de huizen vaak verbouwd en
aangestampte leem. Verder had men een open vuur,
vergroot. Het type los hoes werd tot de negentiende
meestal bij de voorgevel of in het midden van het
eeuw gebouwd, maar wel met steeds meer wooncom-
huis. De rook die vrijkwam, moest in de beginperiode
fort. Zo kregen deze boerderijen grotere ramen en er
Zicht op de Austieberg
van het los hoes via kieren naar buiten, omdat een
kwam een schoorsteen op het dak. Op het moment
in de winter
schoorsteen nog ontbrak. In de winter was dat heel
dat er in de boerderijen een muur kwam te staan tus-
15
Oost-Twentse boerderij
Erve Elferman in Denekamp
16
Onderschoer, Erve Elferman
Beleef de Dinkel
sen het woongedeelte en de stal, was er geen sprake
zeggen dat de deuren iets teruggeplaatst werden ten
meer van een los hoes. Het open vuur verdween
opzichte van de achtergevel, zodat er een beschut-
meer en meer. Het leem van de vakwerkwanden werd
te en overdekte inham ontstond. Hier zag je het
vervangen door bakstenen. Bij deze verstening werd
gereedschap hangen en kon men spullen drogen. De
nog wel vaak de oude gevelindeling aangehouden.
deeldeuren stonden bij de oude erven meestal naar
Het Jan Wesselinkhoes aan de Puntbeek is een mooi
de weg gericht, omdat de akkers verder weg lagen. Bij
voorbeeld van een origineel los hoes. Hier zie je nog
nieuwere boerderijen zie je dat het voorhuis naar de
een kleine uitbouw bij de voorgevel, de achterheerd.
weg gericht staat. In en rond de boerderijen gebruikte men soms een bijzonder bouwmateriaal: het Bentheimer- of Gildehauser zandsteen. In Oost-Twente zat men dicht bij de Duitse steengroeven en dit soort steen werd gebruikt in huizen, waterputten en drinkbakken. Op het boerenerf staan ook nu meestal nog een aantal bijgebouwen en andere objecten, zoals schuren, een wagenschuur, bakoven, aardappelkelder en bijenstal. In deze schuren en open loodsen broeden veel boerenzwaluwen. Ze maken een open nest van klei aan de balken van de schuur. De schuren moeten dan wel toegankelijk voor de zwaluwen zijn, zodat ze in ieder geval in en uit kunnen vliegen. De boerenzwaluw is een echte zomervlieger die al in de loop van augustus aanstalten maakt om naar het zuiden te vertrekken. Ze doen dat vaak in grote groepen en samen met andere zwaluwsoorten. Rond de boerenerven zie je geregeld oude eikenbomen, houtwallen en veel beplanting. Dat maakt deze
Jonge boerenzwaluwen
Hiermee kwam meer ruimte en licht bij het vuur en
Twentse boerderijen tot parels in het coulisseland-
konden meer mensen rondom de vuurplaats zitten.
schap.
De boerderijen die later gebouwd werden, waren veel
In deze unieke groene omgeving stroomt de Dinkel
groter. De boerenbedrijven werden groter en men had
en volgt zijn eigen weg.
veel meer ruimte nodig voor het bedrijf. De hallehuizen die gebouwd werden, hadden vaak hoge, steile daken en hoge topgevels aan voor- en achterzijde, die een maximale oogstberging mogelijk maakten. Op de daken lagen in het oostelijk deel van Twente meestal rode pannen. Tegen de voorkant van de boerderij werd geregeld een klein huisje gebouwd: in Twente de bovenkamer genaamd. Dit werd het woongedeelte voor de ouders zodra de zoon met zijn gezin in de boerderij kwam wonen. Later werd deze ruimte ook wel verhuurd. Achter in de boerderij werden grote deuren geplaatst, met boven in een gemetselde boog met een jaartal erin. Deze deeldeuren (niendeuren) aan de achterkant van het huis hadden een onderschoer. Dat wil
17
Grenspaal bij de brug in Glane
Dinkel, Schoklandbrug bij Losser
Dinkel bij Losser
18
Beleef de Dinkel
De Dinkel in Nederland
terlijk krijgt. Vanaf Glane tot de Zoekerbrug ten zuiden
Bij Glane in de gemeente Losser stroomt de Dinkel
van Losser, krijgt de rivier haar natuurlijke karakter
Nederland binnen. Volg je het LAGAPad dan steek
weer terug. De oevers van de Dinkel worden natuur-
je bij een fiets- en voetgangersbrug het riviertje over.
vriendelijker gemaakt en de rivier wordt op sommige
Aan de grenspaal is te zien dat je de grens tussen
plaatsen smaller. Nieuwe meanders in de Dinkel
Nederland en Duitsland passeert. In het dorp Glane
geven het water de ruimte. Door al deze maatregelen
was de officiële grensovergang.
wordt de kwetsbare natuur hersteld en versterkt.
In Duitsland en net over de Nederlandse grens lijkt
We laten Glane achter ons en volgen de rivier richting
de Dinkel meer op een kanaal dan op een riviertje. Op
Losser. De Dinkel heeft hier zijn natuurlijke loop en
sommige plaatsen zijn in het verleden de oeverran-
meandert vrij door het Twentse landschap. Langs de
den met puin versterkt om het wegspoelen van de
rivier zie je stroomdalgraslanden met bijzondere bloe-
oever tegen te gaan en te zorgen dat de rivier geen
men en planten. De weg vervolgend in noordelijke
nieuwe loop zou zoeken. Tegenwoordig wordt op veel
richting ligt ten oosten van Losser de Schoklandbrug,
plaatsen, ook in Duitsland, het puin weer weggehaald,
waar de Dinkel in een haakse bocht verder stroomt.
zodat de oever van de Dinkel weer zijn natuurlijke ui-
Door de vele bochten in de rivier zie je hier goed dat
Graslanden langs de Dinkel
19
de ene keer de linker wal uitgesleten is en dan weer de
van deze medaille was dat niet iedereen profiteerde
rechter wal.
van de toegenomen welvaart, er was een grote groep
Wanneer je in de verte kijkt, zie je van hieruit de toren
zeer arme arbeiders.
van de textielfabriek L. van Heek en Zn. De textiel
Een van de belangrijkste Twentse textielfamilies was
industrie heeft veel invloed gehad op de regio Twente.
de familie Van Heek. In 1926 begon één van de telgen
De welvaart en ontsluiting van het gebied nam in
uit deze familie een textielbedrijf in Losser. Hoewel
rappe schreden toe vanaf de opkomst van de textiel
in de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw
industrie eerste helft negentiende eeuw. Daarvoor wa-
de textielindustrie in Twente vrijwel volledig verloren
ren er veel huisspinnerijen in de omgeving. Enschede
ging, is ook vandaag de dag het bedrijf in Losser nog
werd de textielhoofdstad van de regio. Een keerzijde
actief in de textielbranche.
20
Beleef de Dinkel
Dinkel bij Losser in de lente