Agora Kunstbeschouwing 5 Leerwerkboek

A G O R

A

JAAR

©VANIN

KUNSTBESCHOUWING

©VANIN

Bart Laureys Annelies Schelles Stef Van Vynckt

Via www.ididdit.be heb je toegang tot het onlineleerplatform bij Agora Kunstbeschouwing 5 Activeer je account aan de hand van de onderstaande code en accepteer de gebruiksvoorwaarden. Kies je ervoor om je aan te melden met je Smartschool-account, zorg er dan zeker voor dat je e-mailadres aan dat account gekoppeld is. Zo kunnen we je optimaal ondersteunen.

KUNSTBESCHOUWING

LET OP: DEZE LICENTIE IS UNIEK, EENMALIG TE ACTIVEREN EN GELDIG VOOR EEN PERIODE VAN 1 SCHOOLJAAR. INDIEN JE DE LICENTIE NIET KUNT ACTIVEREN, NEEM DAN CONTACT OP MET ONZE KLANTENDIENST.

Fotokopieerapparaten zijn algemeen verspreid en vele mensen maken er haast onnadenkend gebruik van voor allerlei doeleinden. Jammer genoeg ontstaan boeken niet met hetzelfde gemak als kopieën. Boeken samenstellen kost veel inzet, tijd en geld. De vergoeding van de auteurs en van iedereen die bij het maken en verhandelen van boeken betrokken is, komt voort uit de verkoop van die boeken.

In België beschermt de auteurswet de rechten van deze mensen. Wanneer u van boeken of van gedeelten eruit zonder toestemming kopieën maakt, buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, ontneemt u hen dus een stuk van die vergoeding. Daarom vragen auteurs en uitgevers u beschermde teksten niet zonder schriftelijke toestemming te kopiëren buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen. Verdere informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking tot reproductie vindt u op www.reprobel.be.

Ook voor het digitale lesmateriaal gelden deze voorwaarden. De licentie die toegang verleent tot dat materiaal is persoonlijk. Bij vermoeden van misbruik kan die gedeactiveerd worden. Meer informatie over de gebruiksvoorwaarden leest u op www.ididdit.be.

© Uitgeverij VAN IN, Wommelgem, 2023

De uitgever heeft ernaar gestreefd de relevante auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Wie desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot de uitgever te wenden.

©VANIN

Credits zie pagina 148

Eerste druk 2023

ISBN 978-94-647-0048-0

D/2023/0078/74

Art. 603631/01

NUR 150

Ontwerp cover en binnenwerk: Shtick

Opmaak: Banananas.net

Tekeningen: Vincent Albert

©VANIN

ELKOM OP DE AGORA!

Agora, zo werd in het oude Griekenland de markt genoemd. Je ontmoette er mensen van alle rang en stand. Het was de ontmoetingsplaats bij uitstek om ideeën uit te wisselen en informatie en kennis te delen. Daarom hebben we voor dit boek de titel Agora bedacht. Een ideale plek om het denken te voeden. We garanderen je een boeiende kennismaking.

SPIEGEL

In totaal telt dit boek vier hoofdstukken. Elk hoofdstuk start met een duidelijke titelpagina.

Op een inleidende, groene pagina kom je te weten waarover het hoofdstuk gaat.

HOOFDSTUK 2

53

Het kader biedt je een duidelijk overzicht van de inhouden en lesdoelen. Aan de hand van de aanvinkvakjes kun je in de loop van het hoofdstuk makkelijk bijhouden welke doelen je al hebt bereikt. Bovendien kunnen de inhouden in het kader een leidraad vormen bij de voorbereiding op een evaluatiemoment.

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

Je spiegelt je vast ook wel eens, waarschijnlijk meerdere keren per dag. Niet verwonderlijk wanneer je bedenkt dat vandaag iedereen een spiegel heeft, ongeacht rang of stand. Ooit was het anders en was het kleinood een luxeproduct van de gegoede klasse. Een spiegel afbeelden in een portret was in de 15e eeuw dan ook meteen een teken van welvaart. Wat in eerste instantie misschien een banaal gebruiksvoorwerp lijkt, blijkt bij nader inzien een intrigerend object en kan een belangrijke (bij)betekenis hebben. Binnen de verschillende kunstdomeinen krijgt het onderwerp spiegel op de meest uiteenlopende manieren vorm. Welke mysteries er achter het gladde spiegeloppervlak schuilgaan, ontdek je in dit hoofdstuk.

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

De godin Venus is een ultiem symbool van schoonheid doorheen de tijd.

Vanitas-stillevens brengen de memento mori-gedachte in beeld.

De spiegel toont zowel uiterlijke schoonheid als introspectie.

De spiegel is een symbool van ijdelheid en verhoogd narcisme

Als instrument van de duivel toont de spiegel pure decadentie.

De kunstenaar toont zichzelf in zijn kunstwerken door gebruik te maken van een spiegel.

De spiegel in een kunstwerk toont en verdraait tegelijkertijd de werkelijkheid.

Onder invloed van Sigmund Freud ontstaan sterk autobiografische, psychoanalytische zelfportretten

Ook bij een zelfportret kan de kunstenaar de realiteit veranderen in een meer geïdealiseerde of een meer abstracte

Een goede kennis van sleutelbegrippen is heel belangrijk. Bij de start van het hoofdstuk geven we alvast een begrippenkader mee. Zo zul je tijdens de lessen zeker extra aandacht besteden aan die belangrijke termen.

1→ OP STAP MET AGORA

Verwijzingen naar de kunstgeschiedenis kom je dagelijks tegen. In de verfilming van De Da Vinci code van

Dan Brown speelt het bekende schilderij Mona Lisa een grote rol. In de Vlaamse film All of us springt Zelfportret met de zwarte ooglap van Rik Wouters dan weer in het oog als je naar het interieur kijkt.

Soms zijn de kunstwerken aangepast aan de film of serie. Zo krijg je in de dramaserie BoJack Horseman het hoofdpersonage te zien in Portret van een kunstenaar (zwembad met twee figuren) van de Britse popart kunstenaar

David Hockney.

Je ziet Meisje met de parel in Belle en het Beest of Venus van Milo in de film Hercules In Frozen maakt Anna, de jongere zus van Elsa, kennis met een collectie kunstwerken in Disney look.

Daarna volgt de instap, waarin het thema van het hoofdstuk door middel van een of meerdere activiteiten wordt geïntroduceerd.

1

Portret van een kunstenaar (zwembad met twee figuren) (David Hockney, 1972)

Bespreek met je buur.

a Tot welke periodes/stromingen denk je dat de hierboven genoemde kunstwerken (Mona Lisa, Zelfportret met de zwarte ooglap, Portret van een kunstenaar (zwembad met twee figuren),  Meisje met de parel en Venus van Milo) behoren?

b Zoek online de videoclip For the first time in forever uit Frozen. Hierin zie je verschillende schilderijen in de stijl van Disney. Waar en wanneer herken jij de originele schilderijen van op de volgende pagina?

In het eerste deel van een hoofdstuk vind je de leertekst waarin duidelijk is weergegeven wat je moet kennen en weten.

1

1.1 Van classicisme tot romantiek

In dit onderdeel staat de strijd tussen de logica en het gevoel centraal: maak kennis met het classicisme en de romantiek.

Leertekst

Het classicisme is een kunststroming die loopt van ongeveer 1780 tot 1835. Er is belangstelling voor de rust en overzichtelijkheid van de klassieke oudheid na de uitbundige decoratie van het rococo. Griekse en Romeinse kunst maar ook de renaissance dienen als voorbeeld. Het classicisme gaat uit van logica en rede en sluit zo aan bij het gedachtegoed van de verlichting

HOOFDSTUK

15

Het tweede deel van een hoofdstuk bevat vervolgens leeractiviteiten die je helpen de leerstof te verwerken.

De vroegste voorbeelden van het classicisme vind je in Engeland, later gaat Frankrijk de toon aangeven. De stroming valt gedeeltelijk samen met de Franse Revolutie en dat is niet toevallig: er wordt gezocht naar een stijl die afwijkt van decadentie. Deze stijl bestaat voornamelijk uit bouw-, beeldhouw- en schilderkunst. In de schilderkunst staan een eenvoudige compositie en een duidelijke vormgeving centraal. De personen zijn geposeerd en geïdealiseerd Bij de beeldhouwkunst dient de klassieke oudheid als voorbeeld in vorm en houding. Geliefd materiaal voor deze werken is wit marmer. Wanneer het gepolijst is, zorgt het voor een glad oppervlak. In academies krijgen hofschilders en beeldhouwers les, zij dienen oude meesters zoals Michelangelo en Rafaël nauwkeurig te bestuderen en te volgen. Ook de muziek streeft naar eenvoud, helderheid en evenwicht. De sonatevorm zal een grote invloed uitoefenen op de architectuur van de compositie. Daarnaast zal een homofone stemvoering (melodie met begeleiding) de standaard worden. Het symfonisch orkest wordt geboren, met daarin houtblazers, koperblazers, slagwerk en strijkers. Wat de ontwikkeling van het instrumentarium aangaat, is vooral de sterke opkomst van de pianoforte opvallend. Die zal het klavecimbel nagenoeg volledig vervangen.

Leeractiviteiten

1 Teun Voeten (1961) nam deze foto in Liberia: “Deze meisjes waren regeringssoldaten die net een plaatsje heroverd hadden op rebellen. Het is geen stoere ‘bang bang’foto, eerder een subtiel portret. Het zou in feite ook een modefoto kunnen zijn.”

De romantiek is een tegenreactie op het rationele van de verlichting en een weerstand tegen de regels en voorschriften van de academische kunst. Na de Franse Revolutie is het vrijheidsgevoel niet meer te stoppen in Frankrijk en de andere landen van Europa. Belangrijk in de romantiek is aandacht voor gevoelens, individuele fantasie en verbeelding Er is een grote verscheidenheid aan stijlen door de ruimte voor het persoonlijke en individuele. Om die reden wordt romantiek eerder als een verzamelnaam gebruikt voor beeldende kunst, literatuur en muziek van ongeveer 1815 tot 1880.

Bij de bouwkunst is er sprake van eclecticisme: het combineren van kenmerken uit verschillende voorgaande bouwstijlen. Tijdens de romantiek komen verschillende neo-stijlen aan bod zoals neorenaissance, neobarok en neogotiek. Vooral dat laatste kent een groot succes dankzij nostalgie naar de middeleeuwen Bovendien is dit een reactie op het rationele van het classicisme. De neogotiek ontstaat in Engeland, maar volgt snel op het Europese vasteland.

a Welke woorden passen bij deze foto?

Kunsthistorisch referentieschema Periode/stroming/regio/ kunstvorm Kunstenaars gotische kunst Hans Memling, Jan van Eyck

renaissance Jean Fouquet, Catharina van Hemessen, Joos van Cleve, Albrecht Dürer, Quinten Metsys barok Simon Vouet, Diego Velázquez, Peter Paul Rubens, Titiaan, Rembrandt van Rijn, Johannes Gump, Johann Sebastian Bach

Jean-Honoré Fragonard

romantiek Hector Berlioz, Robert Schumann, Pjotr Tsjaikovski, Franz Liszt

symbolisme Félicien Rops, Antoine Wiertz, Léon Spilliaert

realisme en naturalismeWilliam-Adolphe Bouguereau, Charles Louis Muller, Gustave Courbet

impressionisme Edgar Degas, Édouard Manet

modernisme John William Waterhouse, Egon Schiele

art deco Tamara de Lempicka

postmodernisme David LaChapelle, Michelangelo Pistoletto, Lucien Freud, Cindy Sherman, Francis

Bacon, Jean-Michel Basquiat, Norman Rockwell, Roger Raveel, Caspar Berger, Mathias Kiss, Anish Kapoor, Olafur Eliasson fotografen Jorge Lewinsky, Rineke Dijkstra, Ilse Bing, Melanie Bonajo Japan Yayoi Kusama

Verklarende woordenlijst art

Liberia (Teun Voeten, 2016)

b Ben je het eens met de bewering van de fotograaf dat de foto de tegenstelling van de oorlog laat zien?

In de schilderkunst zijn er ook verschillende uitingen. Je kunt concluderen dat historische onderwerpen, voornamelijk uit de middeleeuwen, het goed doen. Exotische onderwerpen en natuur zijn ook populair. Ook de romantische componist zal uiting geven aan zeer persoonlijke, complexe gevoelens. Om deze eigen gevoelens zo precies mogelijk weer te geven, noteren componisten meer op de partituur De muziek wordt onder andere gebruikt ter ondersteuning van balletoptredens. Je spreekt in deze periode over ballets blancs, waarbij danseressen halflange witte tutu’s dragen. Dit is vooral om het bovennatuurlijke centraal te stellen. Decors doen denken aan onderwerpen uit de schilderkunst. Je ziet kastelen, ruïnes, begraafplaatsen en donkere bossen.

2 De openingsscéne van Im Westen nichts neues/Al quiet on the Western front van Roger Donaldson en Edward Berger uit 2022 toont meteen de rauwheid van de Eerste Wereldoorlog. De scène toont hoe de soldaten in de loopgraven weinig meer zijn dan kanonnenvoer. Vergelijk de still uit de film met het schilderij Soldat surpris par van Fernand Allard L’Olivier. Welke emoties tonen de gezichten van beide soldaten?

In de exit vind je een kunsthistorisch referentieschema, een oefening om jezelf te testen en een verklarende woordenlijst.

Still uit All quiet on the Western front Soldat surpris par la lueur d’une fusée (Fernand Allard L’Olivier, 1916)

2→ HANDIG VOOR ONDERWEG

Doorheen de hoofdstukken word je ondersteund door een aantal hulpmiddelen.

KADERS

GOOD TO KNOW

Claudespiegel

In de Good to know’s vind je handige en leuke weetjes terug die verband houden met de leerstof. Deze extra informatie hoef je niet in te studeren.

De Claudespiegel was een zwart, bolvormig geslepen glas, niet groter dan een poederdoosje. In de 18e eeuw was het een populair attribuut om mee te nemen tijdens wandelingen. Bij hun favoriete uitzichten draaiden de wandelaars zich om met hun rug naar het landschap en bewonderden ze het landschap via het spiegeltje. Wat ze daarin zagen, leek op een schilderij, meer in het bijzonder op een landschap van de 17e eeuwse Franse schilder Claude Lorrain (1600-1682).

Wie het spiegeltje heeft uitgevonden, is onbekend.

Claude Lorrain zeker niet. In de 18e eeuw was hij in Engeland wel ongezien populair. De eigenschappen van het spiegeltje hielpen de wandelaars ook in Engeland, Wales of Schotland mooie zonnige beelden op te roepen. Door de bolling leek alles zoveel mooier, zoveel indrukwekkender. De Claudespiegel was als het ware een filter avant-la-lettre!

VIP In 1985 gaat een groep vigilantes met gorillamaskers de straat op.

Peter Delpeut schreef in 2018 de roman In het zwart van de spiegel waarin de Claudespiegel een belangrijke rol speelt. Toen hij het museumdepot in Rotterdam zag, moest hij meteen aan die Claudespiegel denken. Ook de bezoekers van het Depot hebben volgens Delpeut een Claudespiegel.

Gewapend met posters willen de Guerrilla girls, zoals ze zichzelf noemen, de kunstwereld aan de schandpaal nagelen vanwege de ondervertegenwoordiging van vrouwelijke kunstenaars.

Depot Boijmans Van Beuningen in Rotterdam

Het werkelijke landschap strekt zich – net als voor de 18e eeuwse wandelaar – niet voor de ogen van de bezoekers uit, maar achter hun rug. De bezoekers kijken in een reusachtige Claudespiegel. Rotterdam wordt een groot schilderij van Claude Lorrain.

“Op een zondagochtend hebben we in het Metropolitan Museum of Art het aantal naakte mannen vergeleken met het aantal naakte vrouwen in de tentoongestelde kunstwerken.”

Het werk Guerrilla girls plaatst een gorillahoofd op een van de beroemdste naakten in de kunst (La grande odalisque van Jean-August-Dominique Ingres). Dit verfijnde symbool van vrouwelijke sensualiteit verandert daardoor in een hybride monster dat de titelvraag uit lijkt te brullen. Met een vet lettertype dat doet denken aan reclameberichten en het gebruik van humor en statistieken, is dit een toonbeeld van het iconische werk van de Guerrilla girls

Het werk wordt oorspronkelijk ontworpen als reclamebord voor het New York Public Art Fund (PAF), maar PAF wijst de poster af.

Wat we weten en hoe we denken is niet zomaar tot ons gekomen. Onze kennis komt voort uit het denkwerk van briljante geesten, filosofen, kunstenaars en wetenschappers. We brengen ze in VIPkaders onder de aandacht.

GOOD TO KNOW

Fantasy literatuur

ICOONTJES

De literatuur is een dankbaar medium voor het ontwerpen van een eigen wereld. Romanciers als Lewis Carrol (1832-1898), J.R.R. Tolkien (1892-1973) en C.S. Lewis (1898-1963) introduceren rijkelijk uitgedachte werelden die uitgroeien tot klassiekers binnen de fantasy literatuur.

Lewis Carroll staat bekend om zijn roman Alice's adventures in Wonderland (1865) en het vervolg Through the looking-glass (1871). In beide romans staan het karakter van Alice - een jong, avontuurlijk meisje - en haar fantastische avonturen centraal.

De hobbit (1937) introduceert Tolkiens rijkelijk uitgedachte wereld van Midden-Aarde en dient als proloog voor zijn In de ban van de ring (1937-1949). In beide romans vormen Tolkiens persoonlijke ervaringen in de loopgraven tijdens de Slag aan de Somme vermoedelijk een inspiratiebron.

Dit is een mondelinge opdracht.

De kronieken van Narnia (1950-1956) is een serie van zeven kinderboeken van C.S. Lewis.

Lewis beschouwt zijn verhalen niet als allegorieën. Hij ziet ze liever als ‘veronderstellingen’. Zo schrijft hij aan een vijfde klas in Maryland: "Stel dat er een land was als Narnia en dat de Zoon van God, toen Hij in onze wereld een Mens werd, daar een Leeuw werd, en stel je dan voor wat er zou gebeuren." Bovenstaande verhalen hebben een grote aantrekkingskracht vanwege hun mythische kwaliteiten - de manier waarop ze omgaan met het wonderbaarlijke en bovennatuurlijke. Ze onderzoeken fundamentele levensvragen.

Bij deze opdracht hoort een videofragment.

Bij deze opdracht hoort een audiofragment.

©VANIN

Bij deze opdracht hoort een ontdekplaat.

Voor deze opdracht mag of moet je online opzoekingswerk verrichten.

Deze opdracht is geschikt om zelf een klein onderzoek bij uit te voeren.

Sophia Anne Delaval met een Claudespiegel (Edward Alcock, 17751778)

Het landschap door een Claudespiegel

Het onlineleerplatform bij Agora

Mijn lesmateriaal

Hier vind je alle inhouden uit het boek, maar ook meer, zoals ontdekplaten, filmpjes, audiofragmenten, extra oefeningen ...

Extra materiaal

Bij bepaalde stukken theorie of oefeningen kun je extra materiaal openen. Dat kan een bijkomend audio- of videofragment zijn, een woorden- of begrippenlijst, extra bronnen of een leestekst. Kortom, dit is materiaal dat je helpt om de leerstof onder de knie te krijgen.

Opdrachten

Hier vind je de opdrachten die de leerkracht voor jou heeft klaargezet.

Evalueren

Hier kan de leerkracht toetsen voor jou klaarzetten.

Resultaten

Wil je weten hoever je al staat met oefenen, opdrachten en toetsen?

Hier vind je een helder overzicht van al je resultaten.

Notities

Heb je aantekeningen gemaakt bij een bepaalde inhoud?

Via je notities kun je ze makkelijk terug oproepen.

©VANIN

Meer weten?

Ga naar www.ididdit.be

NLEIDING I

KUNSTBESCHOUWING KUN JE LEREN

Wat is kunst? En wat niet? ‘Eigenlijk is er geen kunst. Er zijn alleen kunstenaars’, schrijft de Britse kunsthistoricus Ernst Hans Gombrich (1909-2001) in zijn beroemde standaardwerk The story of art Hij wijst in zijn boek op de vroege wereldbewoners die met gekleurde aarde een bizon op de wand van een grot achterlaten, hun nazaten die duizenden jaren later abstracte schilderijen maken en alle kunstwerken in de tijd daartussen. ‘Het kan geen kwaad al deze verrichtingen kunst te noemen’, schrijft hij, ‘zolang we er maar aan denken dat dit woord iets anders kan betekenen in een andere tijd of plaats, en als we maar goed beseffen dat Kunst met een grote K niet bestaat.’ (Bron: Rijksmuseum van Oudheden)

In dit boek zetten we onze ontdekkingstocht in de wereld van de kunst verder. In de tweede graad maakte je al kennis met de functies en de vormkenmerken van de verschillende domeinen van de kunst. In de derde graad wordt je vertrouwdheid met beeld, dans, drama, architectuur, media en muziek verder en dieper ontwikkeld. Agora 5 laat je kennismaken met een ruim aanbod aan beeldende en uitvoerende kunsten uit verschillende stromingen en periodes, zowel uit westerse als niet-westerse samenlevingen.

Net als in de tweede graad heeft ook Agora 5 zowel een thematische als een chronologische aanpak. Hoofdstuk 1 zet de chronologische aanpak van de tweede graad verder en start dus na de barok en het rococo. In Agora 5 komen zo de kunststromingen van de moderne tijd (circa 1750-1946) aan bod. De hedendaagse kunsten zullen we bekijken in Agora 6.

De andere drie hoofdstukken van dit boek zijn thematisch opgevat. Hierin wordt verder gebouwd op de kennis van de tweede graad en worden begrippen uit de tweede graad verder uitgediept of worden nieuwe begrippen aangereikt. We gebruiken doorheen het hele boek eenzelfde analyseschema voor kunstwerken.

Om de analyse van kunstwerken gemakkelijker te maken, herhalen we de vormkenmerken van de verschillende domeinen op de pagina's hierna.

©VANIN

Muziek Agora 4 p. 140

melodie

harmonie (samenklank)

metrum

ritme —ritme —ar ticulatie

temp o —temp o —temp owisseling

dynamiek —dynamiek —klanks terkte

Media Agora 4 p. 134

kader —c amerastandpunt —kadrering —c amerabeweging

effect —visuele eff ecten —g eluidseffecten

ordening —g elaagdheid —ritme —v olgorde

Bouwstenen

Drama Agora 4 p. 125

ruimte —r uimtesuggestie —r uimteverdeling —r uimtebewustzijn —mise -en-scène

tijd —timing —tijdsugg estie —w erkelijke en verbeelde tijd

rol —inlev en —trans formatie —rolv astheid —présenc e

handeling en taal —a ttributen

s tructuur —e xpositie —motorisch moment —ontwikk eling —climax —resolutie

samenspel —aandacht g even —interactie —c ontact maken

Dans Agora 4 p. 118

ruimte —richting en —p atronen —r uimtelagen

tijd —tijdsduur —temp o —ritme —maa t

kracht —spiersp anning —g ewicht —energie

v orm

s tructuur —frasering

relatie

Beeld Agora 4 p. 110

ruimte —vlak (2D) —r uimte (3D)

vorm —v

ormsoorten —c ontour —w eergave

lijn —lijnso orten —lijn voering —lijns tructuur

licht —schaduw —licht

kleur —kleurso ort —c

ontrasten —kleur verzadiging —kleur tonen —aantal kleuren

textuur

timbre (klankkleur)

architectuur (vorm en structuur)

Muziek

vocaal

instrumentaal

digitaal

corporaal / lichamelijk

Muziek

stem en lichaam als lichaamseigen instrumenten

ritmische muziekinstrumenten

melodische muziekinstrumenten

ondersteunend materiaal

Media

beeldmontage

geluidsmontage

opname

Media

microfoon, montage unit, smartphone, camera, fototoetel ...

Technieken

Drama

verbaal drama

drama

Dans

choreografie

compositie

—v ormen

—princip es —p atroon

Beeld

vlakke technieken

ruimtelijke techniekencoördinatie en lichaamsbesefnon-verbaal

drama met materiaal

Materialen

Drama

taal, lichaam en stem zijn

basisinstrumenten

ondersteunende materialen

materialen

Dans

het lichaam als basisinstrument

ondersteunende

locatie / speelvlak

Beeld

eigenschappen

soorten

locatie

verbindingen

dragers

©VANIN

EEN DUIK IN HET VERLEDEN

©VANIN

EN DUIK IN HET VERLEDEN E

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

Kunstgeschiedenis is de wetenschappelijke discipline die de geschiedenis van de kunst onderzoekt en beschrijft. Vorig jaar kwamen onder meer renaissance, barok en rococo aan bod. Dit jaar maak je kennis met kunststromingen vanaf het midden van de 18e eeuw tot het begin van de 20e eeuw: classicisme, romantiek, realisme, impressionisme en tot slot postimpressionisme en symbolisme Je bekijkt hoe die verschillende kunstuitingen hedendaagse kunstenaars inspireren. Je ontdekt ook hoe ze mee vorm geven aan de periode uit de kunst- en cultuurgeschiedenis die hierop aansluit: expressionisme en kubisme

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik situeer kunstuitingen uit de moderne tijd in tijd en ruimte.

Ik analyseer de inhoud van een kunstuiting aan de hand van kenmerken. Ik situeer kunstuitingen binnen een kunsthistorisch referentiekader.

Ik licht de inhoud van de kunstuitingen toe vanuit kunsthistorisch referentiekader.

Ik vergelijk de inhouden van kunstuitingen over de verschillende kunstvormen heen en in verschillende culturen.

Ik beschrijf de functie van een kunstuiting.

Ik analyseer kunstuitingen in de maatschappelijke, historische en geografische context.

Ik geef voorbeelden van hoe bepaalde kunstuitingen uit de moderne tijd in verband gebracht kunnen worden met de hedendaagse samenleving.

Ik analyseer de materialen, bouwstenen en technieken binnen de kunst uit de moderne tijd.

Ik leg in eigen woorden uit wat de verschillende stijlkenmerken zijn in de moderne tijd

Ik analyseer de inhoud van kunstuitingen uit verschillende kunstvormen, periodes en samenlevingen om een kunsthistorisch referentiekader uit te bouwen.

BEGRIPPEN

classicisme – complementaire kleuren – chromatiek – homofoon – impastotechniek –impressionisme – kleurperspectief – lijnperspectief – oriëntalistisch – pointillisme –postimpressionisme – realisme – romantiek – sonatevorm –symbolisme – tache-techniek –vormgedicht

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Instap

Verwijzingen naar de kunstgeschiedenis kom je dagelijks tegen. In de verfilming van De Da Vinci code van Dan Brown speelt het bekende schilderij Mona Lisa een grote rol. In de Vlaamse film All of us springt Zelfportret met de zwarte ooglap van Rik Wouters dan weer in het oog als je naar het interieur kijkt.

Soms zijn de kunstwerken aangepast aan de film of serie. Zo krijg je in de dramaserie BoJack Horseman het hoofdpersonage te zien in Portret van een kunstenaar (zwembad met twee figuren) van de Britse popart kunstenaar David Hockney.

Je ziet Meisje met de parel in Belle en het Beest of Venus van Milo in de film Hercules. In Frozen maakt Anna, de jongere zus van Elsa, kennis met een collectie kunstwerken in Disney look.

Bespreek met je buur.

a Tot welke periodes/stromingen denk je dat de hierboven genoemde kunstwerken (Mona Lisa, Zelfportret met de zwarte ooglap, Portret van een kunstenaar (zwembad met twee figuren), Meisje met de parel en Venus van Milo) behoren?

b Zoek online de videoclip For the first time in forever uit Frozen. Hierin zie je verschillende schilderijen in de stijl van Disney. Waar en wanneer herken jij de originele schilderijen van op de volgende pagina?

©VANIN

Portret van een kunstenaar (zwembad met twee figuren) (David Hockney, 1972)

Bekijk de schilderijen en beantwoord de vragen.

a In Agora 4 kwamen onder meer de renaissance, de barok en het rococo aan bod. Welk werk hoort bij welke van de genoemde stromingen? Duid het juiste vakje aan.

b Welk werk heeft dankzij zijn vlotte toetsen een impressionistisch karakter?

renaissance barok

rococo

impressionisme

renaissance barok

rococo impressionisme

Het dansende koppel (Gerard ter Borch, 1660)

renaissance barok

rococo

impressionisme

De schommel (Jean-Honoré Fragonard, 1767)

©VANIN

renaissance barok

rococo impressionisme

Boerendans (Pieter Bruegel de Oude, 1568)

El jaleo (John Singer Sargent, 1882)

Van classicisme tot romantiek

In dit onderdeel staat de strijd tussen de logica en het gevoel centraal: maak kennis met het classicisme en de romantiek.

Het classicisme is een kunststroming die loopt van ongeveer 1780 tot 1835. Er is belangstelling voor de rust en overzichtelijkheid van de klassieke oudheid na de uitbundige decoratie van het rococo. Griekse en Romeinse kunst maar ook de renaissance dienen als voorbeeld. Het classicisme gaat uit van logica en rede en sluit zo aan bij het gedachtegoed van de verlichting. De vroegste voorbeelden van het classicisme vind je in Engeland, later gaat Frankrijk de toon aangeven. De stroming valt gedeeltelijk samen met de Franse Revolutie en dat is niet toevallig: er wordt gezocht naar een stijl die afwijkt van decadentie.

Deze stijl bestaat voornamelijk uit bouw-, beeldhouw- en schilderkunst. In de schilderkunst staan een eenvoudige compositie en een duidelijke vormgeving centraal. De personen zijn geposeerd en geïdealiseerd. Bij de beeldhouwkunst dient de klassieke oudheid als voorbeeld in vorm en houding. Geliefd materiaal voor deze werken is wit marmer. Wanneer het gepolijst is, zorgt het voor een glad oppervlak. In academies krijgen hofschilders en beeldhouwers les, zij dienen oude meesters zoals Michelangelo en Rafaël nauwkeurig te bestuderen en te volgen.

Ook de muziek streeft naar eenvoud, helderheid en evenwicht. De sonatevorm zal een grote invloed uitoefenen op de architectuur van de compositie. Daarnaast zal een homofone stemvoering (melodie met begeleiding) de standaard worden. Het symfonisch orkest wordt geboren, met daarin houtblazers, koperblazers, slagwerk en strijkers. Wat de ontwikkeling van het instrumentarium aangaat, is vooral de sterke opkomst van de pianoforte opvallend. Die zal het klavecimbel nagenoeg volledig vervangen.

De romantiek is een tegenreactie op het rationele van de verlichting en een weerstand tegen de regels en voorschriften van de academische kunst. Na de Franse Revolutie is het vrijheidsgevoel niet meer te stoppen in Frankrijk en de andere landen van Europa. Belangrijk in de romantiek is aandacht voor gevoelens, individuele fantasie en verbeelding. Er is een grote verscheidenheid aan stijlen door de ruimte voor het persoonlijke en individuele. Om die reden wordt romantiek eerder als een verzamelnaam gebruikt voor beeldende kunst, literatuur en muziek van ongeveer 1815 tot 1880. Bij de bouwkunst is er sprake van eclecticisme: het combineren van kenmerken uit verschillende voorgaande bouwstijlen. Tijdens de romantiek komen verschillende neo-stijlen aan bod zoals neorenaissance, neobarok en neogotiek. Vooral dat laatste kent een groot succes dankzij nostalgie naar de middeleeuwen. Bovendien is dit een reactie op het rationele van het classicisme. De neogotiek ontstaat in Engeland, maar volgt snel op het Europese vasteland.

In de schilderkunst zijn er ook verschillende uitingen. Je kunt concluderen dat historische onderwerpen, voornamelijk uit de middeleeuwen, het goed doen. Exotische onderwerpen en natuur zijn ook populair.

©VANIN

Ook de romantische componist zal uiting geven aan zeer persoonlijke, complexe gevoelens. Om deze eigen gevoelens zo precies mogelijk weer te geven, noteren componisten meer op de partituur

De muziek wordt onder andere gebruikt ter ondersteuning van balletoptredens. Je spreekt in deze periode over ballets blancs, waarbij danseressen halflange witte tutu’s dragen. Dit is vooral om het bovennatuurlijke centraal te stellen. Decors doen denken aan onderwerpen uit de schilderkunst. Je ziet kastelen, ruïnes, begraafplaatsen en donkere bossen.

Leeractiviteiten

1 Waar situeren het classicisme en de romantiek zich in tijd en ruimte? Gebruik de onderstaande tijdlijnen om de vragen te beantwoorden.

ca.3,5miljoenv.C. ca.800v.C. ca.500 ca.1500 ca.18001945

a Vul de juiste data hieronder aan.

b Lopen de periodes parallel of volgen ze elkaar chronologisch op?

De eed van de Horatiërs (Jacques-Louis David, 1784) De vrijheid leidt het volk (Eugène Delacroix, 1830)

2 Na de uitbundige decoratie van het rococo hebben kunstenaars nood aan rust en overzichtelijkheid. Die reactie zie je ook in Rusland. De vorstin Catharina de Grote heeft daar als zomerresidentie het Catharinapaleis, in weelderige rococostijl ontworpen door de Italiaanse architect Bartolomeo Rastrelli (1700-1771). Het paleis bevalt haar niet, ze kiest ervoor om voor haar kleinzoon een bescheiden gebouw te laten ontwerpen in neoclassistische stijl, het Alexanderpaleis.

Catharinapaleis

Alexanderpaleis

Welke residentie zou jouw voorkeur hebben? Vergelijk de stijlen van deze twee paleizen.

3 De Arc de Triomphe in Parijs wordt in opdracht van Napoleon ontworpen door Jean-François Chalgrin (17391811). Hij is tweemaal zo hoog als de grootste triomfbogen uit de Romeinse tijd. Christo (1935-2020) en zijn vrouw Jeanne-Claude (1935-2009) hebben al in de jaren 60 het idee om de Arc de Triomphe in te pakken. De neef van Christo, Vladimir Javatsjev, zet het project verder na de dood van het kunstenaarsduo. In september 2021 wordt dit bekende gebouw ingepakt met vijfentwintigduizend vierkante meter polypropyleen en rood touw.

©VANIN

L’Arc de Triomphe, wrapped (Christo & Jeanne-Claude, 2021)

a Welke stijlkenmerken uit de Romeinse kunst herken je?

b Wat is de functie van de Arc de Triomphe? Duid het juiste vakje aan.

decoratieve functie

ontspannende functie

narratieve functie

politieke functie

maatschappelijke functie

economische functie

filosofische functie

c Is dit dezelfde functie als Christo en Jeanne-Claude in gedachten hadden? Leg uit waarom wel/niet.

4 Niet alleen in Frankrijk maar ook in Duitsland zijn er indrukwekkende voorbeelden van de (neo)classicistische bouwkunst terug te vinden. Het bekendste is de Brandenburger Tor, de stadspoort van Berlijn, ontworpen door de architect Carl Gotthard Langhans (1732-1808).

a Welke elementen van de klassieke oudheid herken je in de Brandenburger Tor? Duid in elke rij het juiste begrip aan.

Dorisch kapiteel Ionisch kapiteel Korinthisch kapiteel

zuilen kariatiden

acanthusblad fries

©VANIN

fronton contrapost rondboog

Romeins ruiterstandbeeld Griekse godin van de overwinning

b Is de Brandenburger Tor in Berlijn geïnspireerd door de Griekse of de Romeinse bouwkunst?

Brandenburger Tor (Carl Gotthard Langhans, 1788-1791)

5 De Franse revolutionair Jean-Paul Marat sterft op 13 juli 1793. In datzelfde jaar maakt zijn vriend JacquesLouis David (1748-1825) een schilderij van zijn dood. Bijna zeventig jaar later toont Paul-Jacques-Aimé Baudry (1828-1886) met zijn werk Charlotte Corday een ander perspectief op deze gebeurtenis. Bekijk de werken en beantwoord de vragen.

a Wat tonen beide schilderijen?

b Waaraan zie je dat ?

c Wat kun je nog meer ontdekken?

©VANIN

6 Charlotte Corday werd terechtgesteld en Marat werd een volksheld. Het schilderij van Jacques-Louis David van die politieke moord op Marat is een propagandawerk en behoort tot de iconen van de kunstgeschiedenis. Onderzoek hoe Jacques-Louis David in 1793 van Marat een held van de revolutie maakt en hoe hij tien jaar later de hofschilder van Napoleon kan zijn.

De dood van Marat (Jacques-Louis David, 1793) Charlotte Corday (Paul-Jacques-Aimé Baudry, 1860)

7 Op het onderstaande schilderij van Jacques-Louis David is de dood van de Griekse filosoof Socrates geschilderd. Dit onderwerp uit de klassieke oudheid maakt dat het werk bestempeld wordt als classicisme. Bekijk het werk en beantwoord de vragen.

a Waarom wordt de Griekse filosoof Socrates tot de dood veroordeeld?

b Kijk goed naar het schilderij. Hoe komt Socrates om het leven? Waaruit leid je dat af?

c Omcirkel de bedroefde leerling Plato op het schilderij van David. Wat valt je op aan zijn uiterlijk?

©VANIN

8 De Italiaanse beeldhouwer Antonio Canova (1757-1822) streeft naar een ideaal, maar probeert toch natuurgetrouw te zijn. Een bekend werk van hem is de marmeren sculptuur Amor en Psyche. De werkwijze van Canova wordt vergeleken met die van de Franse schilders Jacques-Louis David en Jean-Auguste-Dominique Ingres (1780-1867). Bekijk de werken op de pagina hiernaast en beantwoord de vragen.

De dood van Socrates (Jacques-Louis David, 1787)

a Beschrijf het beeldhouwwerk van Canova.

b Vergelijk het werk van Canova met de schilderijen van David en Ingres.

9 De Duitser Ludwig Beethoven (1770-1827) is een van de meest invloedrijke componisten aller tijden. Naast Mozart en Hayden behoort hij tot de drie grote Weense klassieken, omdat ze alle drie in Wenen werken. Zij brengen de symfonie tot grote hoogten. Beethoven brengt het classicisme tot voltooiing en leidt de romantiek in. Zoek en beluister het eerste deel (het Grave - Allegro di molto e con Brio) van de Pathétique, officieel Sonata nr. 8 in c mineur, opus 13, een van de bekendste werken van Beethoven.

a Welk(e) muziekinstrument(en) hoor je?

b Welk vormschema hanteert Beethoven om de architectuur van dit eerste deel uit te bouwen?

©VANIN

c Beethoven schrijft negen symfonieën. Zoek en beluister Symfonie nr. 5. Beschrijf hoe de kenmerkende melodie van dit muziekstuk is opgebouwd.

Amor en Psyche (Antonio Canova, 1793)

Ludwig Beethoven

Cupido en Psyche (Jaques-Louis David, 1817)

De grote odalisk (Jean-Auguste-Dominique Ingres, 1814)

d Welke instrumenten zijn belangrijk in een klassiek orkest?

slaginstrumenten koperen instrumenten

strijkers houtblazers

10 Kenmerkend voor de romantiek is de grote belangstelling voor landschappen. In de schilderijen van Caspar David Friedrich (1774-1840) komen wijde landschappen aan bod, zo ook in Wandelaar boven de nevelen

a Wat maakt het perspectief van dit werk speciaal?

b Welk gevoel of thema zou Friedrich willen overbrengen?

11 De Spaanse kunstschilder Francisco Goya (1746-1828) toont zijn gevoel voor drama in het werk De derde mei 1808. Bekijk het schilderij en beantwoord de vragen.

a Wat speelt er zich af op de derde mei 1808?

©VANIN

b Het schilderij wordt gezien als een van de eerste schilderijen van de moderne tijd. Wat is er vernieuwend aan het onderwerp van Goya?

Wandelaar boven de nevelen (Caspar David Friedrich, 1818)

De derde mei 1808 (Francisco Goya, 1814)

Giselle ou Les Wilis, beter bekend als Giselle, is een ballet uit de romantiek. De oorspronkelijke choreografen zijn Jean Coralli (1779-1854) en Jules-Joseph Perrot (1810-1892). Adolphe Adam (1803-1856) componeert de muziek. Het is het laatste ballet uit de 19e eeuw waarbij een man een belangrijke rol krijgt toegedeeld. Bekijk op iDiddit het eerste videofragment, gebracht door Classical Ballet and Opera House, lees daarna het verhaal over Giselle en beantwoord de vragen.

Het verhaal gaat over graaf Albrecht die verliefd wordt op een eenvoudig boerenmeisje, Giselle. Hij verbergt zijn ware adellijke identiteit en rept geen woord over zijn verloofde Bathilde om de liefde van Giselle voor zich te winnen. Maar wanneer de waarheid aan het licht komt, slaat het noodlot toe. Giselle verliest haar zinnen bij deze ontdekking en doodt zichzelf.

Na haar dood wordt ze als geest opgenomen door de Wili’s, een groep geesten van bedrogen vrouwen onder leiding van koningin Myrtha. ‘s Nachts laten ze elke man die ze in het bos tegenkomen dansen tot hij doodvalt.

Op een nacht dwaalt Albrecht door het bos, op weg naar het graf van Giselle, tot hij opeens de Wili’s tegenkomt. Giselle kan de betovering niet stoppen, maar doet er alles aan om haar geliefde te redden. Ze weet tijd te rekken waardoor de Wili’s de tijd uit het oog verliezen. Het opkomen van de dageraad redt Albrecht. Die zonsopkomst betekent meteen ook het einde van de Wili’s en dus ook van Giselle haar geest.

Bron: Kursaal Oostende

a Bekijk op iDiddit het tweede videofragment, waarbij het bovennatuurlijke centraal staat. Dit soort balletten worden ook wel 'ballets blancs' genoemd. Verklaar deze term.

b Beschrijf het decor, dat typisch is voor het romantisch ballet.

13 Bekijk het hedendaagse kunstwerk op de volgende pagina. Lees de bijhorende tekst en zoek op internet naar vergelijkingsmateriaal. Welke gelijkenissen en verschillen tussen het hedendaagse werk en de inspiratiebron merk je op? Wat concludeer je?

©VANIN

Kehinde Wiley (1977) maakt een vier meter hoog schilderij waarin een Senegalese jongeman met een lange overjas uitkijkt over een mistig berglandschap. De link met Wandelaar boven de Nevelen (zie eerder in dit hoofdstuk) van Caspar David Friedrich is overduidelijk. Maar als je goed kijkt, kun je enkele verschillen opmerken. De belichting is aangepast, de houding van de jongeman is lichtjes gedraaid en hij heeft twee stokken vast in plaats van een. Het landschap bij Wiley lijkt artificieel, bijna gefotoshopt, waardoor het doet denken aan een fantasie of droom.

1.2 Van realisme tot impressionisme

Als reactie op de emotionele en subjectieve (geromantiseerde) weergave van de werkelijkheid in de romantiek komt bij het realisme de objectieve weergave centraal te staan. Bij het impressionisme wordt de weergave vooral schetsmatig.

Leertekst

©VANIN

Het realisme loopt van 1840 tot 1920 en is te herkennen aan de alledaagse onderwerpen. Ook gewone mensen zoals boeren en arbeiders worden afgebeeld. De kunstenaar toont zijn onvrede met de industriële revolutie. De realisten willen de echte wereld registreren en tonen. Daarom trekken enkele schilders zich terug uit de drukke steden en vestigen zich op het platteland. Dankzij de opkomende chemische industrie moeten schilders hun verf niet meer zelf maken. Ze kunnen verf in potjes en tubes gebruiken, zo kunnen ze gemakkelijker in openlucht

The prelude (Kehinde Wiley, 2021)

schilderen. De schildertechniek blijft in het realisme vaak gelijk aan de tradities van de romantiek.

Het impressionisme komt voort uit het realisme en situeer je van 1865 tot 1880. Ook de impressionisten kiezen voor alledaagse onderwerpen en trekken naar buiten om te schilderen. Deze kunststroming is te herkennen aan de snelle, schetsende verfstreken en het spel van het licht. Voor impressionisten maken het licht en de sfeer een belangrijk deel uit van de werkelijkheid. Daarom zie je geregeld verschillende versies of indrukken van een landschap, op een ander tijdstip of in een ander seizoen. De impressionisten maken gebruik van platte penselen voor hun tache-techniek. Zo maken ze als het ware een lappendeken met hun kleuren. Daarnaast zijn hun onderwerpen vernieuwend, moderne thema’s zoals een picknick en een boottochtje komen aan bod.

Het impressionisme heeft zich bijna uitsluitend in de schilderkunst gemanifesteerd. Toch kunnen ook enkele beeldhouwers gerekend worden tot het impressionisme. Zo creëerde Auguste Rodin (1840-1917) een levendig effect in De denker door kleine stukjes klei naast elkaar te plaatsen zonder verdere bewerking.

In de muziek komen we in aanraking met muzikale veranderingen en een vernieuwing binnen de klassieke muziek. Componisten hanteren het orkest als een schilderspalet: klankkleuren in uiteenlopende combinaties wisselen elkaar af. Bijzondere speeltechnieken en het gebruik van dempers bij de koperblazers zijn populair en breiden de kleurmogelijkheden verder uit. Niet alleen de klankkleuren, maar ook het ritme en de melodie wisselen voortdurend van stemming. Chromatiek (het met een halve toon verhogen of verlagen), modaliteit, pentatoniek en de heletoonstoonladder (Debussy-toonladder) worden aangewend om de tonaliteit te verdoezelen. Je zou van een ‘zwevende harmonie’ kunnen spreken.

Leeractiviteiten

1 Waar situeren het realisme en impressionisme zich in tijd en ruimte? Gebruik de onderstaande tijdlijnen om de vragen te beantwoorden.

a Vul de juiste data hieronder aan.

Realisme Impressionisme

Van tot Van tot

b Lopen de periodes parallel of volgen ze elkaar chronologisch op?

2 De Franse kunstenaar Jean-François Millet (1817-1875) krijgt een academische opleiding. Hij keert zich echter af en kiest voor het creëren van realistische composities. Millet stelt in zijn werken de relatie tussen de mens en de natuur centraal.

a Millets schilderijen zorgen halverwege de 19e eeuw voor ophef. Wat is er vernieuwend aan zijn werk en kan voor ophef zorgen?

b Ondanks ophef en kritiek is Millet een voorbeeld voor veel kunstenaars. Zo is hij een artistieke held voor Vincent van Gogh (1853-1890). Ga op zoek naar van Goghs tekeningen en schilderijen geïnspireerd door De zaaier

©VANIN

De arenleessters (Jean-François Millet, 1857) In de tuin (Claude Monet, 1895)

De zaaier (Jean-François Millet, 1850)

Wat is de functie van de schilderijen?

Welke materialen worden gebruikt?

Wat kun je zeggen over het formaat van de schilderijen?

Hoe zijn de personen afgebeeld?

Beschrijf de houding van de personen.

©VANIN

Beschrijf de lichaamsbouw van de personen.

Ook de Spaanse kunstschilder Salvador Dalí (1904-1989) laat zich inspireren door Millet. Dalí steekt zijn bekende schilderij Het angelus in een surrealistisch jasje. Beantwoord voor beide werken de onderstaande vragen.

Het angelus (Jean-François Millet, 1859) Archeologische herinnering aan Het angelus van Millet (Salvador Dalí, 1935)

Het angelus Archeologische herinnering aan Het angelus van Millet

4 Gustave Courbet (1819-1877) wordt de vader van het Franse realisme genoemd. Bekijk hieronder zijn werk Het atelier van de schilder.

Het atelier van de schilder (Gustave Courbet, 1855)

a Het naakt rechts van de schilder trekt meteen de aandacht. Wat valt je op aan deze vrouw?

b Courbet plaatst een tweede naakt letterlijk en bewust in de schaduw. Omcirkel het.

c Beschrijf het naakt dat je omcirkeld hebt bij de vorige oefening.

d Naast het achterwege laten van het type naakt uit de academie zijn er nog elementen die tonen dat Courbet de regels van het classicisme niet volgt. Wat kun je nog meer ontdekken?

©VANIN

5 Courbet schildert taferelen uit het dagelijkse leven, zoals steenkloppers aan het werk. Opmerkelijk aan dit werk is bovendien het grote formaat: 165 op 257 cm. Dergelijke afmetingen zijn in die tijd veeleer voorbehouden voor gewichtigere thema’s uit de geschiedenis of mythologie.

a Kijk aandachtig naar de steenkloppers. Wat kun je over hen vertellen?

b Wat kun je vertellen over het kleurgebruik?

6 Édouard Manet (1832-1883) is een sleutelfiguur in de overgang van het realisme naar het impressionisme. Hij hanteert een losse schildertoets en kiest voor vernieuwende onderwerpen.

a Welke belangrijke uitvinding heeft een grote invloed op het schilderen van het impressionisme? Monet heeft het ongetwijfeld nodig op zijn atelierboot.

©VANIN

b Kijk goed naar de kleuren en penseelstreken. Welke techniek past Manet toe? Wat houdt die techniek in?

De steenkloppers (Gustave Courbet, 1849)

Claude Monet schilderend op zijn atelierboot (Édouard Manet, 1874)

7 Berthe Morisot (1841-1895) is een Franse kunstenares. Édouard Manet is haar leermeester die haar doorheen de jaren begeleidt. Ze neemt al deel aan de eerste expositie van de impressionistische beweging in 1874 en blijft dat jaarlijks doen tot in 1886. Enkel wanneer ze een kind verwacht met Eugène Manet, de jongere broer van Édouard Manet, stuurt ze geen doeken in voor exposities.

a De werken van Morisot worden soms beoordeeld als ‘vrouwelijk’ door haar onderwerpen. Bekijk en beschrijf haar werken.

b Waarom zou Morisot ‘vrouwelijke’ onderwerpen schilderen?

c Na de dood van Édouard Manet laat Morisot zich beïnvloeden door Pierre-Auguste Renoir (1841-1919). Zoek op waarin zowel Morisot als Renoir uitblinken.

8 Claude Monet (1840-1926) is een bekende Franse, impressionistische kunstenaar. Schilderen doet hij bij voorkeur in zijn zelfaangelegde tuinen of in de vrije natuur. Bekijk eerst op de volgende pagina de chronologische ordening van enkele van zijn schilderijen. Beantwoord daarna de vragen hieronder.

a Monet begint met het schilderen van ‘moderne’ thema’s. Welke onderwerpen komen aan bod in zijn werken?

b Wat kun je concluderen over Monets schilderwijze van mensen?

In de eetkamer (Berthe Morisot, 1886)

Lunch op het gras (Claude Monet, 1863)

Het park Monceau (Claude Monet, 1878)

Mevrouw met parasol (Claude Monet, 1886)

Waterlelies (Claude Monet, 1916)

9 De eenvoudige opstellingen, de vlakke kleuren en golvende lijnen in de Japanse kunst zijn bij veel Franse impressionisten geliefd. Monet laat zich voor zijn werk Terras in Saint-Adresse inspireren door de Japanse kunstenaar Katsushika Hokusai (1790-1849). Bekijk beide kunstwerken.

©VANIN

Sazai Hal bij de tempel van de vijfhonderd Arhats (Katsushika Hokusai, ca. 1830-1833)

Terras in Sainte-Adresse (Claude Monet, 1867)

Brug over een vijver met waterlelies (Claude Monet, 1899)

Regatta bij Argenteuil (Claude Monet, 1872)

Welke invloeden uit de Japanse prentkunst van Hokusai zie je terugkomen in het werk van Monet?

10 De Franse schilder Edgar Degas gebruikt de uitvinding van de fotografie door met zijn camera modellen in verschillende posities vast te leggen. Gerhard Richter (1932) is een Duitse kunstenaar. Hij werkt in verschillende stijlen. In de periode van Reisbureau schildert Richter voor het eerst foto’s na. Vergelijk zijn werk met Dansschool van Degas (1934-1917).

Gelijkenissen Verschillen Conclusie

©VANIN

Dansschool (Edgar Degas, 1873)

Reisbureau (Gerhard Richter, 1966)

11 De bekendste beeldhouwer van het impressionisme is Auguste Rodin (1840-1917). Lees de tekst en beantwoord de vragen.

De denker is een bronzen beeldhouwwerk van de Franse kunstenaar Auguste Rodin. Rodin maakt het in 1880 en het beeld is oorspronkelijk slechts zeventig centimeter groot. Het beeld wordt ook De dichter genoemd omdat het de middeleeuwse Italiaanse dichter en auteur Dante Alighieri uitbeeldt.

De denker is ontworpen als bekroning van de Hellepoort, een monumentale bronzen poort voor een toekomstig Museum voor Decoratieve Kunsten. Die Hellepoort is geïnspireerd door De goddelijke komedie van Dante. De toegangspoort is nooit helemaal afgeraakt, Rodin werkt eraan tot zijn dood in 1917.

Pas vanaf 1888 wordt De denker individueel tentoongesteld. Enkele jaren daarna wordt het beeld vergroot naar manshoogte. In 2022 wordt een afgietsel van De denker van Auguste Rodin geveild voor 11,1 miljoen dollar. In 2013 wordt er zelfs 15,3 miljoen dollar neergeteld voor een exemplaar. In totaal bestaan er ongeveer veertig afgietsels van het werk.

a Wat zorgt voor een impressionistisch effect in de werken van Rodin?

b Nog steeds worden afgietsels gemaakt van Rodins werken. Wat is de werkwijze van de bronzen beelden van Rodin? Zet de verschillende stappen van het maakproces in de juiste volgorde.

Een kleimodel wordt geboetseerd.

Het beeld wordt bijgevijld.

Een bronzen beeld wordt afgegoten.

Een gipsmodel wordt afgegoten

c Rodin maakt niet enkel beelden in brons, maar experimenteert ook met marmer. Wat is het verschil tussen beide technieken?

De denker (Auguste Rodin, 1880)

Prélude à l’après-midi d’un faune van Claude Debussy (1862-1918) is een symfonisch gedicht voor orkest. Het is gebaseerd op het gelijknamige symbolistisch gedicht van Stéphane Mallarmé (1842-1898). Maar je hoeft geen vers van het gedicht te kennen om de magische charme ervan te ondergaan. Deze compositie luidt een nieuwe orkeststijl in, is ingrijpend, vernieuwend en betekent Debussy’s definitieve doorbraak. Ze wordt doorgaans als hoogtepunt van het impressionisme bestempeld. Het orkest is kleurrijk en transparant met een nadruk op de houtblazers, hoorns en harpen. De sterkte van het werk zit hem ook in het gebruik van stilte als wezenlijk ingrediënt voor muziek. Beluister op iDiddit Prélude à l’après-midi d’un faune van Claude Debussy en beantwoord de vragen.

a Welk instrument opent met het hoofdthema?

b Schets de contouren van het hoofdthema.

c Debussy hanteert toonaardvreemde tonen in zijn thema (chromatiek). Welke gevolgen heeft het gebruik van chromatisch toonmateriaal?

d Welke muzikale elementen dragen eraan bij dat je dit werk als impressionistisch catalogeert?

13 Bekijk de onderstaande hedendaagse kunstwerken en lees de teksten erbij. Met welke stijl zie je overeenkomsten? Noteer de letters van de werken bij de juiste stijl en vul de tabel aan met de bijhorende kenmerken om je antwoord te staven.

Edward Hopper (1882-1967) wordt beïnvloed door Gustave Courbet en wilt het alledaagse schilderen. Hoewel hij twee onbekende vrouwen lijkt te schilderen, staat zijn vrouw model voor allebei!

Chop Suey (Edward Hopper, 1929)

Yasumasa Morimura (1951) is een hedendaagse Japanse kunstenaar die gekend is om zijn herinterpretaties van werken uit de kunstgeschiedenis. Hij speelt in zijn werken met nationaliteit, ras, etniciteit en geslacht. Zijn werk hiernaast verwijst naar Een bar in de Folies-Bergère van Édouard Manet (zie p. 76). Een vrouw staat achter de bar, ditmaal naakt. Opvallend is dat het onderste deel van haar lichaam donkerder is dan haar gezicht. De bleke armen van het originele schilderij van Manet steunen op de bar. Het lijken etalagearmen, met uitstekende draden.

1989)

Realisme Impressionisme

Noteer de bijhorende kenmerken om je antwoord te staven.

VIP

De Amerikaanse Mary Cassatt (1845-1926) behoort tot de impressionistische beweging. Een groot deel van haar leven brengt ze door in Frankrijk. Met Degas heeft Cassatt een nauw contact, ze is dan ook te zien op een groot aantal van zijn schilderijen. Cassatt helpt de andere leden van de impressionistische beweging, ze koopt werken van hen die ze mooi vindt. Onder andere dankzij haar rol als ‘ambassadrice’ krijgt het impressionisme ook in de Verenigde Staten erkenning.

1.3 Van postimpressionisme tot symbolisme

©VANIN

Je gaat van de oppervlakte op zoek naar de diepte en verkent nieuwe werelden dankzij het postimpressionisme en het symbolisme.

Zelfportret (Mary Cassatt, 1878)

Dochter van kunstgeschiedenis, theater B (Yasumasa Morimura,

Het postimpressionisme komt voort uit het impressionisme en ontstaat rond 1885 in Frankrijk Het is een verzamelnaam voor een aantal, voornamelijk Franse, stromingen. Vernieuwend is het kleurgebruik: er wordt rekening gehouden met theoretische kennis over kleurenleer, zoals het gebruik van complementaire kleuren. De techniek pointillisme, waarbij er stippen en streepjes ongemengd op het doek staan, kent een kleurmenging dankzij het oog. Abstraheren en herstructureren vervormen de werkelijkheid, zodat er meer gevoel in het schilderij ligt. Dikke penseelstreken in verschillende richtingen ondersteunen dit. Er is aandacht voor structuur, kleur en de invloed daarvan op de vorm (impastotechniek). Dit als reactie op het impressionisme, waar volgens de postimpressionisten de vorm, structuur en samenhang ontbreken door de grote focus op licht en sfeer. Het postimpressionisme heeft een grote invloed op het symbolisme, expressionisme en het kubisme.

Het symbolisme komt op aan het einde van de 19e eeuw in Frankrijk en ontstaat tijdens het postimpressionisme. Het verspreidt zich over de rest van Europa. Duitsland, Frankrijk en Rusland kennen tal van symbolisten. Bij deze stroming staat het symbool centraal. Het draait om het ontastbare, het onderbewuste en het onverklaarbare. Je herkent mythologie, oriëntalistische invloeden en verwijzingen naar oude volksverhalen. De inspiratie komt uit gedichten, visioenen en dromen. De nadruk ligt telkens op emoties. Het doel is om in contact te komen met de schoonheid van de hogere werkelijkheid. Deze kunststroming is vooral terug te vinden in de beeldende kunst, muziek en literatuur. Er ontstaat zelfs een nauwe samenwerking tussen dichters en beeldende kunstenaars: poëzie wordt voorzien van illustraties en een grafische vormgeving. Het symbolisme heeft een grote invloed op het expressionisme, surrealisme en dadaïsme.

Leeractiviteiten

1 Waar situeren het postimpressionisme en symbolisme zich in tijd en ruimte? Gebruik de onderstaande tijdlijnen om de vragen op de volgende pagina te beantwoorden.

a Vul de juiste data hieronder aan.

Postimpressionisme

Symbolisme

b Lopen de periodes parallel of volgen ze elkaar chronologisch op?

2 Georges Seurat (1859-1891) zijn werk behoort tot het pointillisme, een schilderstijl binnen het postimpressionisme. Seurat begint zijn meesterwerk Een zondagmiddag op het eiland La Grande Jatte in de zomer van 1884. Het kost hem twee jaar om het af te werken.

©VANIN

Un dimanche après-midi à l'Île de la Grande Jatte (Georges

Zelfportret (Vincent van Gogh, 1889)

Seurat, 1886)

De schreeuw (Edvard Munch, 1893)

Van tot

Van tot

a Kijk naar het aanbrengen van de kleuren. Verklaar hieruit de term pointillisme.

b Waardoor lijkt Seurats schilderij meer op een constructie van vormen en kleuren dan op een levendig schilderij zoals dat van de impressionisten?

3 De Nederlandse schilder Vincent van Gogh (1853-1890) is vooral bekend om zijn gebruik van harde kleuren met sterk aangezette contrasten, een stijl die hij ontwikkelt in Parijs. Van Gogh is geboren in Brabant, Nederland. Hier schildert hij de eenvoud en armoede van het plattelandsbestaan. De aardappeleters is zijn eerste meesterwerk en bestaat uit donkere kleuren en zware, hoekig getekende contouren. Niet alleen van Goghs kleuren veranderen, maar ook zijn onderwerpen. Analyseer de volgende twee kunstwerken met behulp van het analyseschema.

De aardappeleters (Vincent van Gogh, 1885) De slaapkamer (Vincent van Gogh, 1888)

De aardappeleters De slaapkamer

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

4 Zonnebloemen is een serie stillevens door Vincent van Gogh. Enkele van zijn tijdgenoten laten zich erdoor inspireren. Zo maken Paul Gauguin (1848-1903) en Isaac Israëls (1865-1934) elk een werk geïnspireerd door de Zonnebloemen. In 2022 kwamen de Zonnebloemen in het nieuws. Zoek op en leg uit waarom.

Zonnebloemen (Vincent van Gogh, 1889)

Vrouw voor van Goghs Zonnebloemen (Isaac Israëls, 1915-1920)

5 Henri de Toulouse-Lautrec (1864-1901) behoort in zijn vroege periode tot het impressionisme, maar slaat al snel de richting van het postimpressionisme in. Hij is het bekendst om zijn affiches voor de Moulin Rouge.

Rue des Moulins (Henri de Toulouse-Lautrec, 1894)

La goulue (Henri de Toulouse-Lautrec, 1891)

©VANIN

a Henri de Toulouse-Lautrec laat zich inspireren door het Parijse nachtleven. Welke onderwerpen komen zoal aan bod?

Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend (Paul Gauguin, 1888)

Marcelle Lender danst de bolero in ‘Chilpéric’ (Henri de Toulouse-Lautrec, 1895)

b Doe een snelle internetsearch. Wat is er opvallend aan de soorten werken van Toulouse-Lautrec?

c Zijn werken ogen komisch en tragisch tegelijkertijd. Welk kenmerk ligt hiervoor aan de basis?

6 De Montagne Sainte-Victoire is een grote inspiratiebron voor Paul Cézanne (1839-1906). Hij maakt maar liefst 87 schilderijen van de berg waarin hij experimenteert met kleur en perspectief. In zijn latere werken is het landschap vervormd tot geometrische kleurvlakken. Om die reden wordt Cézanne gezien als een inspiratiebron voor het kubisme. Lees de tekst over de werkwijze van Cézanne, beantwoord nadien de vragen.

Cézanne verdeelt zijn doek in drie horizontale delen, dit is zijn houvast voor het creëren van ruimte in het werk. Het onderste deel wordt de voorgrond, het bestaat uit felle kleuren voor bomen en huisjes. In het middelste vlak volgt de vallei met gras in aardetinten. Op het bovenste deel zie je de achtergrond, een berg en het blauw van de lucht.

Afhankelijk van het seizoen zijn de kleuren verschillend. In zijn latere fase is het landschap vervormd in geometrische kleurvlakken. De verschillende gekleurde vierkantjes creëren de illusie van ruimte. Op de voorgrond bestaan de dikke verfstreken uit felle kleuren, op de horizon zijn er voornamelijk grijstinten te zien.

a Duid de vroege werken van Cézanne aan in het groen en de late werken in het blauw.

©VANIN

b Omcirkel het juiste antwoord.

• Cézanne gebruikt in zijn vroege werken een lijnperspectief – kleurperspectief.

• In zijn late werken gebruikt hij een lijnperspectief – kleurperspectief.

Regen

De bui is afgedreven; aan den gezonken horizont trekt weg het opgestapelde, de rondgewelfde wolken; over is gebleven het blauw, het kille blauw, waaruit gebannen een elke kreuk, blank en opnieuw gespannen.

©VANIN

En hier nog aan het vensterglas aan de bedroefde ruiten beeft in wat nu weer buiten van winderigs in opstand was een druppel van den regen, kleeft aangedrukt er tegen, rilt in het kille licht ...

en al de blinking en het vergezicht, van hemel en van aarde, akkerzwart, stralende waters, heggen, het verward beweeg van menschen, die naar buiten komen, ploegpaarden langs den weg, de oude boomen voor huis en hof en over hen de glans der daggeboort, de diepe hemeltrans met schitterzon, wereld en ruim heelal: het is bevat in dit klein trilkristal.

7 Paul Gauguin is een Franse schilder, zijn werken behoren tot het postimpressionisme en leiden tot het symbolisme. Bekijk zijn schilderij Mahana no atua.

8 Een beroemd symbolistisch gedicht van J.H. Leopold (1865-1925) is Regen. Lees het gedicht en voer de bijhorende opdrachten uit.

a Wat kun je vertellen over de bouwsteen ruimte in het werk van Gauguin?

b Wat kun je vertellen over de bouwsteen vorm?

Mahana no atua (Paul Gauguin, 1894)

J.H. Leopold: Verzen. Rotterdam, 1913. blz. 90.

a Waarover gaat het gedicht?

b Tijdens het symbolisme zijn er beeldende kunstenaars die poëzie voorzien van illustraties. Maak op een apart blad een illustratie bij het gedicht van J.H. Leopold.

9 Een van de belangrijkste vernieuwingen van de poëzie en de beeldende taal is de grafische vormgeving van de dichtbundel Calligrammes van Guillaume Apollinaire (1880-1918). Hierin sluit de typografische vorm perfect aan bij de inhoud van het gedicht, het gaat dus over een vormgedicht.

Verbind de titels met de grafische vormgeving.

A Het regent

B De stropdas en het horloge

C Landschap

D De vogel en het boeket

E Bloemen

©VANIN

F Mandoline, anjer en bamboe

10 Het eerste symbolische werk van de Franse schilder Gustave Moreau (1826-1898) is Oedipus en de sfinx. Zijn werk wordt meteen bekend.

a Op het werk zie je de sfinx, een figuur uit de mythologie. Beschrijf haar uiterlijk.

b Wordt de sfinx altijd op deze manier afgebeeld? Waar en hoe wordt de sfinx nog afgebeeld?

c Oedipus krijgt van de sfinx een raadsel voorgeschoteld. Het gaat als volgt: “Wat heeft 's morgens vier benen, 's middags twee en 's avonds drie?” Weet jij het antwoord?

Oedipus en de sfinx (Gustave Moreau, 1864)

11 De Zwitserse kunstenaar Arnold Böcklin (1827-1901) maakt vijf versies van Het dodeneiland. Hieronder zie je zijn derde werk.

Het dodeneiland (III) (Arnold Böcklin, 1883)

©VANIN

a Het symbolisme is een uitloper van de romantiek. Welke invloed van de romantiek merk je op?

b Het eiland trekt de aandacht, tot je kijkt naar de voorgrond. Wat zie je hier?

c Er zijn verschillende associaties en interpretaties bij dit werk van Böcklin. Het staat wel vast dat het gaat over de transitie van leven naar dood. Hoe interpreteer jij de overtocht?

12 Bekijk het schilderij De drie bogartyrs van de Russische kunstenaar Viktor Vasnetsov (1848-1926) en beantwoord de vragen.

a Wat valt je op als je de ridders van dichterbij bekijkt?

b Wat is de functie van de Russische volksverhalen in de symbolische schilderkunst?

13 Bekijk onderstaande hedendaagse kunstwerken, lees de bijhorende teksten en zoek op internet en elders in dit boek naar vergelijkingsmateriaal. Beantwoord dan de vragen.

Dit werk behoort tot de serie Tahiti van de Amerikaanse portretschilder Kehinde Wiley (1977). Je ziet felle kleuren, planten, geometrische patronen en poses die geïnspireerd zijn door de werken van Gauguin.

©VANIN

Op de werken van Gauguin komt heel wat kritiek omwille van het kolonialisme en seksisme erin. Gauguin schildert halfnaakte tienermeisjes, hij misbruikt zijn positie als westerling om een relatie met hen aan te gaan. De focus bij Gauguin ligt bij de exotische fantasie, terwijl het bij Wiley over de modellen en hun zelfpresentatie gaat, weg van het kolonialistische beeld van de Mahu gemeenschappen.

De drie bogartyrs (Viktor Vasnetsov, 1898)

Portret van Tuatini Manate (Kehinde Wiley, 2019)

Portret van Tuatini Manate III (Kehinde Wiley, 2019)

Yasumasa Morimura (1951) verwerkt zijn gezicht in bekende schilderijen uit de westerse kunstgeschiedenis. Dit doet hij door gebruik te maken van rekwisieten, make-up en digitale manipulatie. In het werk hiernaast vind je Morimura terug in Zelfportret met verbonden oor van Vincent van Gogh.

De details in zijn werken verwijzen naar de oorspronkelijke kunstenaar. Zo verwerkt hij de impastotechniek van van Gogh, die te herkennen is aan de dikke strepen en klodders, in zijn kleding en op zijn gezicht.

In de kamer van Luc Tuymans (1958) wordt er gebruik gemaakt van typische kleuren voor kinderkamers, namelijk roze en blauw. De slaapkamer voelt koel en leeg aan, dit komt door de mengeling met grijs. Anders dan de slaapkamer die Vincent van Gogh in 1888 in Arles schildert, is de kamer van Tuymans niet gedecoreerd. Opvallend is dat bij van Gogh er bewust geen schaduwen waar te nemen zijn, geïnspireerd door de Japanse prentkunst, terwijl Tuymans kiest voor sterke contrasten. De opzet van het schilderij is ten slotte verschillend. Van Gogh schildert zijn objecten een voor een, samen vormen deze elementen een complete ruimte. Bij Tuymans wordt de vlakverdeling eerst geprojecteerd op het doek, vervolgens worden de meubels erin geplaatst. Het lijkt zelfs zo dat er een foto wordt gebruikt als tussenstap in het bepalen van de compositie.

©VANIN

Gillende panda is een illustratie van de Vlaamse schrijfster en illustratrice Thaïs Vanderheyden (1976). Zij laat kinderen op een humoristische en laagdrempelige manier kennismaken met wereldberoemde schilderijen uit de kunstgeschiedenis. Voor haar boek Grote kunst voor kleine kenners maakt ze dertig prenten waarbij de mensen worden vervangen door dieren. Dit is een parodie op De schreeuw van Edvard Munch. Munch is bij uitstek de schilder van menselijke emoties zoals angst, haat en liefde. De lijn is zijn belangrijkste bouwsteen en heeft een ondersteunende werking in het schilderij.

Portret (van Gogh) (Yasumasa Morimura, 1985)

Silent music (Luc Tuymans, 1993)

Gillende panda (Thaïs Vanderheyden, 2013)

a Welke invloeden uit het postimpressionisme en het symbolisme zie je nog terugkomen in de hedendaagse kunst?

b Welke gelijkenissen en verschillen merk je op tussen de nieuwe werken en de werken waarop ze zijn geïnspireerd? Wat concludeer je? Vul de tabel in voor elk werk.

Gelijkenissen

Verschillen

Conclusie

GOOD TO KNOW

Starry, starry night

©VANIN

De Amerikaanse singer-songwriter Don McLean (1945) laat zich inspireren door het werk De sterrennacht van Vincent van Gogh. Hij schrijft hierover het liedje Vincent, in de volksmond beter bekend als Starry, starry night. Het nummer staat op het album American Pie dat in 1971 uitkomt. De aanleiding voor het schrijven van het lied is het lezen van de biografie van Vincent van Gogh. Zijn nummer wordt een eerbetoon aan de schilder en zijn werk. Wanneer je goed luistert, merk je dat hij ook andere schilderijen van de kunstenaar bezingt.

De sterrennacht (Vincent van Gogh, 1889)

Exit

Kunsthistorisch referentieschema

Periode/stroming/regio/kunstvorm Kunstenaars

renaissance Leonardo da Vinci, Pieter Bruegel de Oude

barok en rococo Johannes Vermeer, Gerard ter Borch, Bartolomeo Rastrelli

rococo Jean-Honoré Fragonard

classicisme

Jacques-Louis David, Jean-François Chalgrin, Carl Gotthard Langhans, Antonio Canova, Jean-Auguste-Dominique Ingres, Ludwig Beethoven, Wolfgang Amadeus Mozart, Joseph Hayden

romantiek

symbolisme

realisme en naturalisme

impressionisme

Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, Francisco Goya, Jean Coralli, Jules-Joseph Perrot, Adolphe Adam, Théodore Géricault

Edvard Munch, Jan Hendrik Leopold, Guillaume Apollinaire, Gustave Moreau, Arnold Böcklin, Viktor Vasnetsov

Jean-François Millet, Gustave Courbet

John Singer Sargent, Claude Monet, Édouard Manet, Berthe Morisot, Edgar Degas, Auguste Rodin, Claude Debussy, Mary Cassatt, Isaac Israëls

postimpressionisme Vincent van Gogh, Georges Seurat, Paul Gauguin, Henri de ToulouseLautrec, Paul Cézanne

modernisme Rik Wouters

surrealisme

Salvador Dalí

postmodernisme David Hockney, Christo en Jeanne-Claude, Kehinde Wiley, Gerhard Richter, Edward Hopper, Luc Tuymans, Thaïs Vanderheyden, Don McLean

Japan

academische kunst

Yasumasa Morimura, Katsushika Hokusai

Paul-Jacques-Aimé Baudry

Tips om je dit hoofdstuk eigen te maken

• Formuleer een antwoord op de volgende vraag: welke invloed hebben het classicisme, de romantiek, het realisme, het impressionisme, het postimpressionisme en het symbolisme op hedendaagse kunstenaars?

• Leg elke stroming uit met maximum vijf kernwoorden.

• Wat lijkt je nu moeilijker: inschatten welke stijl te kiezen of het uitvoeren van de gepaste stijl? Waarom?

• Vat dit hoofdstuk samen in een schema met behulp van de leerteksten.

©VANIN

Test jezelf

1 Bekijk de onderstaande werken.

a Duid aan tot welke kunststroming zij behoren.

b Welke kritiek zouden de academici op deze werken hebben?

romantiek realisme impressionisme

postimpressionisme symbolisme

romantiek realisme impressionisme

postimpressionisme symbolisme

romantiek realisme impressionisme

postimpressionisme symbolisme

romantiek realisme

impressionisme

postimpressionisme symbolisme

©VANIN

Eugène Manet en zijn dochter te Bougival (Berthe Morisot, 1881)

Begrafenis te Ornans (Gustave Courbet, 1849-1850)

Het vlot van de Medusa (Théodore Géricault, 1818-1819)

Grijs weer bij Grande Jatte (Georges Seurat ca. 1886-1888)

Verklarende woordenlijst

complementaire

kleuren Dit zijn kleuren die tegenover elkaar staan in de kleurencirkel, bijvoorbeeld blauw en oranje.

chromatiekEen reeks tonen die met steeds een halve toon omhoog of omlaag gaan.

fries In de klassieke bouwkunst is het fries een horizontale band, al dan niet versierd. Het bevindt zich tussen de kroonlijst en de architraaf.

fronton Dit is de bekroning van een gevel, venster of ingang. Vaak is dit in de vorm van een driehoek.

homofoonMeerstemmige muziek waarbij de verschillende partijen grotendeels hetzelfde ritme hebben.

impastotechniek Schildertechniek waarbij met dikke penseelstreken en klodders verf wordt gewerkt, meestal met behulp van een paletmes.

kleurperspectiefRuimtesuggestie door kleuren op een plat vlak. Vaak zijn beeldelementen verderaf blauwer en voorwerpen dichterbij roder.

lijnperspectiefPerspectief waarbij diepte in een vlakke afbeelding ontstaat dankzij een horizon met een verdwijnpunt.

modaliteitDe manier waarop hele en halve tonen worden geordend.

oriëntalistischGerichtheid op de oosterse wereld vanuit het westerse perspectief.

pentatoniekHet gebruik van een toonreeks uit vijf tonen.

pointillisme Schildertechniek die getypeerd wordt door ongemengde stippen die naast elkaar worden geplaatst.

sonatevormEen vormtype uit de muziek, dat onder andere in het eerste deel van een symfonie voorkomt. Dit wordt ook wel hoofdvorm genoemd.

tache-techniekEen stevig aangebrachte verftoets, deze techniek is kenmerkend voor het impressionisme.

vormgedichtDit is een gedicht waarbij de vorm past bij het gedicht of de woorden. De inhoud wordt benadrukt of uitgelegd door de vorm.

©VANIN

©VANIN

PIEGEL IN DE KUNST S

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

Je spiegelt je vast ook wel eens, waarschijnlijk meerdere keren per dag. Niet verwonderlijk wanneer je bedenkt dat vandaag iedereen een spiegel heeft, ongeacht rang of stand. Ooit was het anders en was het kleinood een luxeproduct van de gegoede klasse. Een spiegel afbeelden in een portret was in de 15e eeuw dan ook meteen een teken van welvaart.

Wat in eerste instantie misschien een banaal gebruiksvoorwerp lijkt, blijkt bij nader inzien een intrigerend object en kan een belangrijke (bij)betekenis hebben. Binnen de verschillende kunstdomeinen krijgt het onderwerp spiegel op de meest uiteenlopende manieren vorm. Welke mysteries er achter het gladde spiegeloppervlak schuilgaan, ontdek je in dit hoofdstuk.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Venus is een ultiem symbool van schoonheid doorheen de tijd.

Ik analyseer de inhoud van een kunstwerk in de domeinen beeld, media en muziek.

Ik leg uit hoe vanitas-stillevens de memento mori gedachte in beeld brengen.

Ik herken in een kunstwerk de spiegel als symbool van ijdelheid en verhoogd narcisme.

Ik leg uit waarom een zelfportret het spiegelbeeld van de kunstenaar toont.

Ik leg uit waarom de spiegel in een kunstwerk zowel de werkelijkheid toont als verdraait.

Ik leer hoe kunstenaars onder invloed van Sigmund Freud sterk autobiografische, psychoanalytische zelfportretten maken.

Ik beleef en reflecteer over ‘spiegelende’ kunst vanuit verschillende perspectieven. Door analyse kom ik tot waarderen en interpreteren van kunst uit verschillende periodes en stromingen.

BEGRIPPEN

ijdelheid als ondeugd – licht – memento mori – mimesis – Narcissus – programmamuziek –reflectie –schoonheid als deugd – spiegeling – symmetrie – vanitas – zelfportret

Instap

Jan van Eyck (1390-1441) is een van de eerste Vlaamse schilders die de spiegel een symbolische dimensie geven in hun schilderijen. De schilders gebruiken een spiegel om de beslotenheid van het interieur te doorbreken. Zo bekomen ze een effect van een ingevoegd beeld. De spiegel geeft het oog van de toeschouwer een bijkomend tafereel in het schilderij. Ook Diego Velázquez (1599-1660) kent deze techniek. Hij heeft in Spanje Portret van Giovanni Arnolfini en zijn vrouw van van Eyck gezien. Met Las meninas schildert hij een portret van het koninklijke echtpaar: de Spaanse koning Filips IV en zijn vrouw Maria Anna van Oostenrijk.

Detail uit Las meninas (Diego Velázquez, 1656)

Bekijk het detail uit Las meninas van Diego Velázquez en beantwoord de vragen.

a Hoe portretteert Velázquez zichzelf?

b Wat valt je op aan de verhouding tussen het zelfportret en hoe de opdrachtgever wordt afgebeeld?

c Wat is Velázquez aan het schilderen?

d Waarin verschilt de compositie van dit schilderij met Portret van Giovanni Arnolfini en zijn vrouw van Jan van Eyck?

e Wat is de relatie tussen de schilder en de toeschouwer?

Zoek een afbeelding van het volledige schilderij en analyseer het.

• Wat beeldt Las meninas uit?

• Is het zelfportret opvallend of prominent?

• Wat is het belang van dit schilderij binnen de kunstgeschiedenis?

Waarom kun je stellen dat Velázquez het tegenovergestelde doet van Jan van Eyck in Portret van Giovanni Arnolfini en zijn vrouw?

©VANIN

IJdelheid

In de 16e en de 17e eeuw wordt de spiegel vaak gebruikt in schilderijen om het onderwerp vanuit verschillende kanten te kunnen zien. Op het schilderij Venus voor de spiegel van Diego Velázquez houdt Cupido de godin Venus een spiegel voor. Door het gebruik van de spiegel zie je zowel de rug als het gezicht van Venus. De reflectie is op zich natuurlijk ook een instrument tot zelfbewondering of zelfbeschouwing. Schoonheid en ijdelheid liggen dicht bij elkaar.

Leertekst

De Romeinse godin Venus (Aphrodite in de Griekse mythologie) is de godin van de liefde en de vruchtbaarheid. In de beeldende kunst wordt ze vaak vergezeld door Cupido (Eros in de Griekse mythologie) wiens liefdespijlen onweerstaanbaar zijn. Ze wordt ook vaak afgebeeld met een spiegel. Zowel Titiaan (1488-1576), Paolo Veronese (1528-1588) als Peter Paul Rubens (1577-1640) verbeelden haar terwijl zij zichzelf in de spiegel bewondert. Die voorstelling van Venus past in een eeuwenlange traditie waarbij Venus wordt voorgesteld als het ultieme symbool van vrouwelijke schoonheid.

Ook de allegorische figuur Prudentia wordt vaak afgebeeld met een spiegel in de hand. Bij haar staat de spiegel in haar hand symbool voor wijs gedrag door zelfkennis (deugdzaamheid). Onder andere Simon Vouet (1590-1649) schildert haar.

©VANIN

Tot op vandaag associëren we spiegels nog altijd met schoonheid en … vrouwen. Er heerst een grote terughoudendheid ten opzichte van het afbeelden van mannen in de spiegel. Een man die zijn eigen spiegelbeeld bewondert, komt zelden voor in de kunst. De enige uitzondering hierop is Narcissus, de man die in de Metamorfosen van de Romeinse dichter Ovidius (43 v.C. tot 17 na C.) verliefd wordt op zijn eigen reflectie in het water. Het verhaal gaat over uiterlijke schoonheid, maar is ook een toespeling op het innerlijke. Voor het eerst is er sprake van oog in oog staan met jezelf en je bewust worden van je eigen identiteit. Hierdoor zou je tot diepere inzichten kunnen komen. In de 19e eeuw leeft zelfs het idee dat de spiegel een bron van kennis over een hogere werkelijkheid is.

Venus voor de spiegel (Diego Velázquez, 1647-1651)

De opkomst van het feminisme brengt in diezelfde 19e eeuw veel mannelijke kritiek op de vrouw met zich mee. Verschillende kunstenaars tonen een bezorgdheid over de opkomende ‘narcistische vrouw,’ die enkel nog naar haar eigen spiegelbeeld zou verlangen.

De spiegel staat dus niet langer alleen symbool voor uiterlijke schoonheid en de klassieke deugden, maar ook voor precies het tegenovergestelde: de ondeugden trots, ijdelheid en lust.

Kunstenaars zoals Antoine Wiertz (1806-1865) tonen de spiegel als direct instrument van de duivel die daarmee zijn slachtoffers tot ijdelheid verleidt. De vrouwen die zij afbeelden doen geen enkele poging om aan de demonische invloed te weerstaan, waardoor ook vastgelegde sociale conventies (bv. dat een vrouw bescheiden en onderdanig hoort te zijn) op losse schroeven komen te staan.

Félicien Rops (1833-1898) bouwt als tekenaar een imago op van duivelskunstenaar. Erotiek, de femme fatale, de duivel en de dood zijn favoriete thema’s. Hij brengt de Parijse prostitutiewereld in beeld en hij deinst er niet voor terug het menselijke paren te tonen, de ‘menselijke omhelzing’ zoals hij het noemt. Hij tekent geen academische naakten, maar portretteert vrouwen die een spiegel aangereikt krijgen door een duivel.

Le miroir de coquetterie (Félicien Rops, ongedateerd)

Tegenover al die ondeugden is er ook de spiegel als instrument van de rede: het verstand dat mensen waarschuwt voor al te grote gehechtheid aan aardse schoonheid en hen eraan herinnert dat ze sterfelijk zijn. Je spreekt hier over de spiegel als vanitas-symbool.

In het oeuvre van Charles Edward Perugini (1839-1918), John William Waterhouse (1849-1917) en Fernand Toussaint (1873-1955) is dikwijls een moraliserende ondertoon te ontwaren, die wijst op de zondigheid van ijdelheid en de vergankelijkheid van schoonheid. Bovendien wijst hij ook op de gedachte memento mori: denk eraan dat je sterfelijk bent. Zo is de spiegel doorheen de geschiedenis dus zowel het symbool voor schoonheid en deugden als voor het kwaad. De spiegelt dient niet alleen om de uiterlijk schoonheid te aanschouwen, de spiegel dient ook tot introspectie.

Leeractiviteiten

1 Venus is al van in de oudheid een geliefd kunstthema. Kunstenaars passen haar portret telkens opnieuw aan volgens de stijl, de mode of het ideeëngoed van hun tijd. Elke Venus wordt zo de draagster van eigentijdse schoonheidsidealen. De staande Venus van Sandro Botticelli (1445-1510) inspireert nog steeds vele kunstenaars. De liggende Venus is zo mogelijk nog invloedrijker. Vergelijk en analyseer de voorstellingen van Venus op de pagina hiernaast en lees de teksten. Plaats bij elke tekst het nummer van het juiste schilderij.

Geboorte van Venus (William-Adolphe Bouguereau, 1879)

Bouguereau (1825-1905) omringt Venus met nimfen, centauren en putti (mollige kinderfiguurtjes) die Venus na de geboorte op een schelp richting Paphos brengen. Hij is een Franse, academische schilder.

Geboorte van Venus (Jean-Honoré Fragonard, 1753-1755)

Fragonard (1732-1806) maakt van de geboorte van Venus een elegant rococo gebeuren in pastelkleuren, met veel schuim en toeschouwers in en uit de zee.

Venus voor de spiegel (Peter Paul Rubens, 1615)

Rubens (1577-1640) schildert een voluptueuze, barokke Venus die haar toilet maakt. Vergeleken met de Venus van Rubens is de Venus van Velázquez relatief slank. Dit is geheel volgens de toenmalige mode in Spanje die, in tegenstelling tot de rest van Europa in die tijd, een voorkeur toont voor dunne vrouwen.

Pools meisje (Rineke Dijkstra, 1992)

De hedendaagse foto van Dijkstra (1959) met het Poolse meisje is een monument. Hij verscheen in talloze boeken en tijdschriften. Het zou een gewone vakantiefoto kunnen zijn, maar de fotograaf maakt een moderne Venus van Botticelli van het meisje.

Geboorte van Venus (Alexandre Cabanel, 1875)

©VANIN

Cabanel (1823-1889) toont een wulps uitgestrekte Venus in het schuim van de golven. Het schilderij is een voorbeeld van academische stijl en dan ook een groot succes op de Parijse salon van dat jaar.

2 Bekijk onderstaande schilderijen aandachtig, en zoek online meer informatie op over de stijlperiode, stijlkenmerken, gebruikte bouwstenen en materialen. Doorloop alle fasen van het analyseschema in de tabel om tot een waardering te komen.

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

©VANIN

De spiegel van de duivel Een eerlijke reflectie

Een eerlijke reflectie (Charles Louis Lucien Muller, 1860-1880)

De spiegel van de duivel (Antoine Wiertz, 1856)

3 Een van de belangrijkste symboolfuncties van de spiegel in de schilderkunst is de verbeelding van de vanitas. Antoine Wiertz schildert waarschijnlijk een van de bekendste voorstellingen van een vanitasschilderij waarbij een levende figuur gespiegeld wordt in een geraamte. Wiertz schildert ook vrouwen die foute boeken lezen of vrouwen die betrapt worden bij hun toilet.

a Wat toont Wiertz met De mooie Rosine, twee meisjes? Wat is zijn bedoeling hiermee?

b Van De spiegel van de duivel maakt Wierz twee versies. De eerste versie vind je bij oefening 2, de tweede bij deze oefening. Zoek de gelijkenissen en de verschillen.

c Welke boodschap brengt Wiertz met dit schilderij?

©VANIN

De

De mooie Rosine, twee meisjes (Antoine Wiertz, 1847)

Detail uit De mooie Rosine, twee meisjes (Antoine Wiertz, 1847)

spiegel van de duivel (Antoine Wiertz, 1856)

d Zou de 19e eeuwse katholieke kerk de mening van Wiertz gedeeld hebben of juist niet?

e Met het schilderij De romanlezeres toont Wiertz de invloed van 'slechte' literatuur, in dit geval Alexandre Dumas. Hoe toont Wiertz dit?

De romanlezeres (Antoine Wiertz, 1853)

4 Zowat de oudste en bekendste zich spiegelende figuur is Narcissus. Hij ziet in de weerspiegeling van het water zowel een realistisch zelfbeeld als een waanbeeld. De spiegel als zegen en als vloek. Vertel met behulp van de afbeelding het verhaal van Narcissus.

©VANIN

Echo en Narcissus (John William Waterhouse, 1903)

5 De levensloop van Franz Liszt (1811-1886) is een van de meest tot de verbeelding sprekende van de romantiek. Liszt koestert de glamour waarmee zijn persoonlijkheid omgeven wordt. Hij is een virtuoos op de piano, iets waar hij graag mee te koop loopt. Beluister op iDiddit La campanella. Hoe kun je Liszts extravagante persoonlijkheid in de muziek waarnemen?

GOOD TO KNOW

Symphonie fantastique geeft nieuwe impuls aan ideeënmuziek

Hector Berlioz (1803-1869) is de verpersoonlijking van het extravagante, onconventionele romantische genie en draagt in zijn Mémoires zelf bij tot dat imago: “Ma vie est un roman qui m’intéresse beaucoup.” Zijn Symphonie fantastique is een muzikaal drama zonder woorden. Berlioz schrijft: “Het programma moet worden beschouwd als de gesproken tekst van een opera. Het dient om de muzikale nummers in te leiden door de situatie te beschrijven waardoor hun specifieke stemming en expressieve karakter worden bepaald.”

Goethes Faust en Confessions of an English opium eater van Thomas de Quincey vormen voorname inspiratiebronnen. Het onderliggende verhaal gaat over een jonge musicus die, gedreven door liefdesverdriet, opium neemt en waanbeelden krijgt.

Berlioz noemt zijn werk in de ondertitel Episode de la vie d’un artiste. Hij geeft het een programma dat in feite een geromantiseerd zelfportret is, in dit geval in grote mate geïnspireerd door de Ierse actrice Harriet Smithson op wie hij uitzinnig verliefd is. Hij leert Engels, organiseert een concert om haar aandacht te trekken (tevergeefs), en schrijft haar brieven die ze niet beantwoordt. Ten slotte componeert hij voor haar een werk dat ze onmogelijk kan negeren: de Symphonie fantastique.

Op de albumhoes kun je een karikatuur van Berlioz terugvinden die in 1845 gepubliceerd wordt in L’Illustration

Het is er slechts een van vele die doorheen Berlioz’ leven het licht zien en geeft duidelijk weer hoe Berlioz’ flamboyante karakter bespiegeld wordt: met heel wat toeters en bellen.

2.2 Van zelfportret tot selfie

Zelfportretten vormen een afzonderlijk genre binnen de portretkunst. Bij een geschilderd portret vertelt een gezichtsuitdrukking een heel verhaal. De schilder kan in zijn portret karaktertrekken en emoties van de geportretteerde uitvergroten. Dat verklaart waarom er zoveel zelfportretten zijn: de portretschilder kent zichzelf als geen ander en kan dus met dit gegeven spelen en experimenteren.

Net als veel mensen nu goed nadenken over hoe ze zichzelf presenteren als ze een selfie nemen, doen kunstenaars dat ook in hun zelfportretten. Wat laten ze van zichzelf zien en wat niet? Hoe ziet de kunstenaar zichzelf en hoe wil de kunstenaar gezien worden door de anderen? Het verschil in perceptie van de maker en de toeschouwer is van alle tijden.

©VANIN

Met die perceptie kun je ook spelen. De techniek die Velázquez in Las Meninas en van Eyck in Portret van Giovanni Arnolfini en zijn vrouw gebruiken om met behulp van een spiegel de beslotenheid van een interieur te doorbreken, is een techniek die je mise en abyme noemt. De term is ontleend aan de heraldiek waar een figuur ‘en abîme’ is wanneer ze in het midden van een wapenschild staat en het wapenschild zelf weerspiegelt in een kleinere vorm.

Zelfportret (Lucien Freud, 1967)

Het vermoeden bestaat dat de Griekse beeldhouwer Phidias (ca. 460-432 v.C.) zichzelf heeft afgebeeld in een fries aan de westkant van het Pantheon. Toch komen zelfportretten aanvankelijk weinig of niet voor. In de middeleeuwen blijven kunstenaars anoniem. Ze beelden zichzelf meestal uit in een figurantenrol in groepsportretten, zoals Hans Memling (ca. 1435-1494) in de Donne triptiek.

©VANIN

In de late middeleeuwen ontstaat het zelfportret. Je weet al dat Jan van Eyck ook zichzelf geschilderd heeft in Portret van Giovanni Arnolfini en zijn vrouw. Tussen de twee geportretteerden hangt een spiegel die behalve het geportretteerde huwelijkspaar ook nog twee andere figuren toont. Een van hen is Jan van Eyck. Door de vervorming van de spiegel is het spiegelbeeld volledig onherkenbaar.

Vanaf de renaissance kent het zelfportret veel succes in Italië en de Nederlanden. In die periode verandert de rol van de kunstenaar. Hij wordt niet langer gezien als een vakman, maar als een vrije geest. Er verschijnen biografieën van kunstenaars. De kunstenaar wordt zelf onderwerp van het kunstwerk. Hij krijgt meer maatschappelijk aanzien en zelfs een nieuwe sociale status. De gilden die de kunstenaars groeperen, worden opgeheven. Kunstenaars werken voortaan autonoom. Samen met deze groeiende individualisering ontstaat er een toenemende belangstelling voor het erkennen van de specificiteit van het individu.

Algemeen wordt aangenomen dat de Franse miniatuur- en portretschilder Jean Fouquet (1415-1480) rond 1450 het eerste zelfportret heeft geschilderd. Om een zelfportret te maken, heeft de kunstenaar een spiegel nodig om zichzelf te kunnen zien. Aan de basis van het grote succes van het

Donne triptiek (Hans Memling, 1478)

Detail uit Portret van Giovanni Arnolfini en zijn vrouw (Jan van Eyck, 1434)

Zelfportret (Jean Fouquet, 1450)

zelfportret ligt dan ook de beschikbaarheid van glazen spiegels die in de renaissance in Venetië gemaakt worden door een legering van tin en zilver op een glasplaat aan te brengen. Daarvoor waren er al spiegels van metaal, maar hun helderheid en spiegeling zijn niet opgewassen tegen de kwaliteit van de nieuwe glazen spiegels. De kunstenaar kijkt nu in zijn spiegel en kan zijn eigen beeltenis juist weergeven. Exemplarisch voor de nieuwe sociale status die de kunstenaars in de 15e eeuw verwerven is het Portret van een man met rode tulband van Jan van Eyck (1390-1441). Voor vrouwen is de uitvinding van de spiegel een doorbraak. Eeuwenlang mogen ze niet naar levend model schilderen. Dankzij de uitvinding van de spiegel kunnen vrouwen nu wel zichzelf schilderen. In 1548 schildert de Antwerpse Catharina van Hemessen (1528-1567) het oudste overgeleverde vrouwelijke zelfportret uit de Nederlanden. Ze beeldt zichzelf al schilderend voor de schildersezel af. Hiermee lanceert ze een nieuw type in de iconografie van het zelfportret. Met de Latijnse tekst Ego Catarina de Hemessen me pinxi verwijst ze subtiel naar haar gecultiveerde achtergrond.

In de 17e eeuw is Rembrandt van Rijn (1606-1669) een absolute meester in het maken van zelfportretten. Hij heeft gedurende zijn leven tegen de honderd zelfportretten gemaakt, meestal als afzonderlijk kunstwerk, soms als figurant. Tijdgenoot Peter Paul Rubens (1577-1640) schildert maar vier zelfportretten. Het zelfportret dat hij in 1630 in zijn atelier in Antwerpen afwerkt, is een ateliermodel dat dienst zal doen als werkinstrument. Hij zal er zijn leerlingen mee onderwijzen en zij zullen het gebruiken als leidraad wanneer ze een portret maken.

In de 19e eeuw maken schilders zelfportretten om te oefenen, te experimenteren of om hun identiteit neer te zetten. Ze maken ook portretten van elkaar, vaak als teken van vriendschap. Het grote aantal zelfportretten van Vincent van Gogh (1853-1890) geeft een goede kijk op zijn zelfbeeld en karakter. Het kleurgebruik geeft vaak weer wat hij denkt en naarmate zijn instorting naderbij komt, verstart zijn blik steeds meer. Met de toenemende waardering voor van Gogh en een groeiend aantal kunstenaars dat in zijn geest of onder zijn invloed verder werkt, wordt het zelfportret steeds meer een aparte discipline.

De Oostenrijker Egon Schiele (1890-1918) maakt onder invloed van Sigmund Freud en van Gogh sterk autobiografische, psychoanalytische portretten van zichzelf. Ook Frida Kahlo (1907-1954) en Pablo Picasso (1881-1973) zijn voorbeelden van kunstenaars die veel zelfportretten hebben gemaakt.

Het streven naar gelijkende afbeeldingen loopt als een rode draad door de westerse kunstgeschiedenis. De idee van ‘mimesis’ heeft verschillende betekenissen die allemaal iets te maken hebben met verschijnselen zoals nabootsen en navolgen, namaken en nadoen, afbeelden en uitbeelden, weergeven en weerspiegelen, reproduceren en doen verschijnen van de werkelijkheid. De opkomst van nieuwe media zoals fotografie en cinema in de 19e eeuw en audio en video in de 20e eeuw bracht nieuwe mogelijkheden voor het genre met zich mee. Cindy Sherman (1954) maakt met Untitled film stills (1977-80), een reeks van een zeventigtal kleine zwart-witfoto’s. Ze fotografeert zichzelf met bewust geselecteerde rekwisieten om scènes te creëren die lijken op die in B-films. De beelden zijn gebaseerd op vrouwelijke personages (en karikaturen) zoals de afgematte verleidster, de ongelukkige huisvrouw of de afgewezen minnares. Ook foto’s die de kunstenaar van zichzelf maakt kunnen liegen. Het fotografisch zelfportret geeft ook maar een voorstelling van de werkelijkheid.

Zelfportret (Catharina van Hemessen, 1548)

Hoewel een portret doorgaans natuurgetrouw is, kan de kunstenaar de realiteit ook veranderen in een meer geïdealiseerde of een meer abstracte werkelijkheid. De zelfportretten van de futuristen worden gedehumaniseerd omdat voor hen de vooruitgangsideologie belangrijker is dan een natuurgetrouwe weergave: een mens hoeft er niet als mens uit te zien. De kubisten verkiezen bepaalde vormen boven getrouwe weergave. De identiteit gaat daardoor grotendeels verloren. De dadaïsten gaan dan weer zo cynisch te werk dat het zelfportret een deconstructie van de eigen persoon kan inhouden. Francis Bacon (1906-1992) was een notoir drinker, gokker en feestbeest. Je kent deze kunstenaar van zijn portretten van pausen en zijn toegetakelde zelfportretten. Jorge Lewinsky (1920-2008) maakt een foto van Bacon die met zijn meerdere gezichtspunten en vervormde kenmerken erg goed lijkt op de zelfportretten van Bacon zelf.

In de beeldhouwkunst komen zelfportretten zelden voor. De conceptuele kunstenaar Caspar Berger (1965) onderzoekt met afgietsels van zijn lichaam de relatie tussen buiten- en binnenkant, tussen werkelijkheid en imago. In een zilveren eivorm wordt een zelfportret in twee vormen weergegeven. Het positieve afgietsel (bol) is het uiterlijk, het negatief (hol) het innerlijk. Wanneer de eivorm in elkaar sluit, smelten beide werelden samen. De verwijzing naar Narcissus ligt voor de hand.

Narcissus/Zelfportret 15 (Caspar Berger, 2014)

Ook binnen het domein van de muziek vind je de kunst van het portretteren terug. In de barok verwerkt Johann Sebastian Bach (1685-1750) in zijn composities vaak het BACH-motief: zijn muzikale handtekening. De verschillende tonen worden namelijk ook voorgesteld door letters. Zo kan Bach zijn eigen naam in muziek doen weerklinken. Componisten als Beethoven (1770-1827), Schumann (18101856), Liszt (1811-1886) en Pärt (1935) eren hem later door datzelfde motief in hun composities te verwerken. Andere componisten volgen zijn voorbeeld en creëren dergelijke handtekeningen voor zichzelf en hun geliefden.

Muzikale handtekening Bach

©VANIN

Op het einde van de 18e eeuw en in de 19e eeuw is de romantiek de stijlperiode bij uitstek waarin de kunstenaar uiting geeft aan heel persoonlijke gevoelens. De nood ontstaat om de eigen, complexe gevoelswereld uit te drukken. Daarbij beperken kunstenaars zich zeker niet louter tot alledaagse of positieve gevoelens. Ze tonen een voorliefde voor het onverklaarbare, het pijnlijke, het duistere, fantastische, macabere ... kortom ‘Weltschmerz’. Ook in de muziek geeft de kunstenaar uiting aan die Weltschmerz, waardoor het programma van de muziek aan belang wint. Dit betekent dat de muziek geïnspireerd wordt door (of gebaseerd op) een verhaal, een gedicht, een schilderij, een beeld,

Zelfportret (Francis Bacon, 1975)

Francis Bacon (Jorge Lewinsky, 1967)

een natuurelement ... Je noemt het dan ook programmamuziek. Doorgaans zit in de titel al een verwijzing naar het programma vervat. De programma’s komen zo centraal te staan dat de vorm van de muziek belang verliest.

Leeractiviteiten

1 Lang voordat de selfie allesoverheersend werd, was het zelfportret de ultieme manier om jezelf op een artistieke manier te ontdekken en aan de buitenwereld te tonen. Een zelfportret vertelt de toeschouwer daarom dus meer dan je in eerste instantie denkt. Wat tonen kunstenaars ons in hun zelfportret? Kruis aan welke uitspraken van toepassing zijn op welk van de onderstaande schilderijen (genummerd van 1 t/m 9).

Het zelfportret ... 123456789

laat de vaardigheden van de kunstenaar zien. toont een zo goed mogelijke gelijkenis met de kunstenaar. is flatterend voor de kunstenaar.

beklemtoont de goede karaktertrekken van de kunstenaar. drukt het innerlijke gemoed van de kunstenaar uit. geeft de sociale status van de kunstenaar weer. toont de kunstenaar in profiel. kijkt je frontaal aan. laat meer zien dan de buste van de kunstenaar.

Rembrandt van Rijn (1606-1669) maakt dit zelfportret in zijn laatste levensjaar. Dit doek staat vermoedelijk op zijn schildersezel wanneer hij overlijdt. Je bent al snel geneigd een oude man te zien. Maar ondanks zijn grijze haren en zijn verouderde huid is toch niet te zien dat zijn einde nadert. Integendeel, de meester is hier op zijn best en schildert zichzelf eerlijk en treffend.

Hoe schildert Rembrandt?

Zelfportret (Rembrandt van Rijn, 1669)

©VANIN

Algemeen wordt aangenomen dat Man met rode tulband van Jan van Eyck een zelfportret is. Het is vermoedelijk een tegenhanger van het portret van zijn vrouw Margaretha van Eyck. Opvallend is het devies ALC IXH XAN (vrij vertaald: zo goed als ik kan) dat bovenaan de lijst prijkt. Zijn credo, in combinatie met zijn weelderige klederdracht, getuigt van een hoog zelfbewustzijn als kunstenaar en mens.

Waarom is dit een iconisch schilderij?

De Poolse Tamara de Lempicka (1898-1980) schildert dit zelfportret in Parijs in 1928. Ze maakt het voor de cover van het Duitse modetijdschrift Die Dame. Het is een van de bekendste voorbeelden van art deco portretten.

Wat wil de kunstenaar aantonen?

Ook Egon Schiele (1890-1915) maakt enorm veel zelfportretten. Hij is, om het met hedendaagse termen te benoemen, een meester in selfies nemen. Hij speelt met thema’s als gender en identiteit. Hij is sterk beïnvloed door de kunstenaars van de Weense Secession. Zijn grote voorbeeld is Gustav Klimt met wie hij een interesse in het naakte lichaam en seksualiteit deelt.

Vindt Egon Schiele nog steeds aansluiting bij de jongerencultuur van vandaag?

©VANIN

Man met rode tulband, vermoedelijk zelfportret (Jan van Eyck, 1433)

Zelfportret (Egon Schiele, 1911)

Zelfportret in een groene Bugatti (Tamara de Lempicka, 1928)

Gustave Courbet (1819-1877) schildert zowel portretten als naakten, landschappen en stillevens. De wanhopige is een vroeg zelfportret en uniek omdat het zo duidelijk de emoties van de kunstenaar toont. De getoonde tristesse en melancholie zijn in geen enkel ander werk zichtbaar.

Dit schilderij is bijna fotografisch, alsof de schilder zichzelf fotografeert tijdens een angstaanval.

Deze kunstzinnig geënsceneerde foto maakt Ilse Bing (1899-1998) aan het begin van haar carrière. Ze verblijft dan nog in Parijs. Later vlucht ze als joodse vrouw naar New York.

©VANIN

Hoe maakt de kunstenaar deze foto?

Beschrijf het portret.

Zelfportret in spiegels (Ilse Bing, 1931)

De wanhopige (Gustave Courbet, 1843)

De foto’s van Rineke Dijkstra (1959) worden vaak vergeleken met het werk van grote Hollandse meesters zoals Vermeer. Ze wordt wereldberoemd door haar foto’s van adolescenten op het strand. Ze gebruikt een grote, technische camera, waardoor er veel tijd en concentratie nodig is om een foto te maken. Dat doet iets met de mensen voor de camera. Ze vragen zich af of ze een pose moeten aannemen of zichzelf blijven.

Blijft Rineke Dijkstra zichzelf voor haar eigen camera?

Zelfportret Marnixbad (Rineke Dijkstra, 1991)

Albrecht Dürer (1471-1528) wordt geboren in Neurenberg en heeft een uitzonderlijk tekentalent. Als dertienjarige tekent hij al een realistisch zelfportret met zilverstift. Als hij achtentwintig is, tekent hij dit zelfverzekerde zelfportret.

Welke bouwstenen van beeld maken dit portret zo zelfverzekerd?

Zelfportret op achtentwintigjarige leeftijd (Albrecht Dürer, 1500)

Omar Victor Diop (1980) is een Senegalese fotograaf die krachtige portretten maakt van zijn eigen lichaam.

Waarom integreert deze kunstenaar bedreigde diersoorten in zijn werk?

©VANIN

Beeld

uit serie Allegoria (Omar Victor Diop, 2021)

2 Quinten Metsys (1466-1530) gebruikt de mise en abyme techniek ook. De afbeelding toont je de spiegel uit een interieur geschilderd door Metsys.

a In welk interieur zou jij deze spiegel plaatsen?

b Welk tafereel creëert Quinten Metsys in de spiegel?

Detail uit De geldwisselaar en zijn vrouw (Quinten Metsys, 1514)

c Zoek een afbeelding van De geldwisselaar en zijn vrouw. Met welk tweede tafereel leidt de kunstenaar je blik naar buiten?

3 Hier zie je een driedubbel zelfportret van de Oostenrijkse schilder Johannes Gumpp (1626-1728). Dit opmerkelijke zelfportret uit 1646 is te zien in de Vasarigang die aansluit op de Galleria degli Uffizi in Firenze. Het inspireerde Norman Rockwell (1894-1978) tot zijn Triple self portrait Zoek dit laatste werk online op. Hoe passen ze beiden het principe van mise en abyme toe in hun zelfportret?

©VANIN

Zelfportret (Johannes Gumpp, 1646)

4 Wanneer Peter Paul Rubens vooraan in de zestig is, beseft hij ten volle dat zijn einde nadert. In 1639 schildert hij zijn laatste zelfportret, dat bestemd is voor zijn kinderen. Hij sterft op 30 mei 1640.

a Bekijk de handen van dit zelfportret. Met welke hand schildert hij?

b Hoe toont de ongeschoeide hand dat de schilder oud en kwetsbaar is?

c Wat tonen de geschoeide hand en het zwaard?

d Zoek een afbeelding van het schilderij op. Hoe zie je nog meer dat Rubens uiterlijk aanzien en introspectie samenbrengt in dit zelfportret?

e Hoe kijkt Rubens je aan?

f Hoe brengt Rubens zichzelf in beeld?

g Welke emotie drukt het schilderij uit?

5 Bij Léon Spilliaert (1881-1946) verschijnen er vreemde schimmen in zijn geschilderde spiegelbeelden. In 1908 is hij 27 jaar en een chronische maaglijder die ‘s nachts niet kan slapen. Tijdens een van die slapeloze nachten dwaalt hij door zijn huis in Oostende. De stilte van de nacht is dreigend. Spilliaert ziet zichzelf in een handspiegel die op tafel ligt en schrikt van het monster met een afzichtelijk uitpuilend oog dat hij te zien krijgt in de spiegel.

Bekijk Zelfportret met spiegel, gemaakt toen hij 27 jaar was, aandachtig, en zoek online meer informatie op over de stijlperiode, stijlkenmerken, gebruikte bouwstenen en materialen. Doorloop alle fasen van het analyseschema in de tabel om tot een waardering te komen.

Detail uit Zelfportret (Peter Paul Rubens, 1639)

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

©VANIN

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

Zelfportret met spiegel (Léon Spilliaert, 1908)

6 Je las hoe componisten programmamuziek gebruiken om een muzikaal zelfportret te maken. Hoe tonen onderstaande luisterfragmenten dat aan? Beluister ze op iDiddit.

a Robert Schumann (1810-1856) verpersoonlijkt de verschillende facetten van zijn karakter in imaginaire figuren. In zijn Davidsbündlertänze componeert Schumann muzikale dialogen tussen Florestan en Eusebius. Zij vertegenwoordigen respectievelijk de onstuimige, temperamentvolle revolutionair en de jeugdige, lyrische, poëtische kant van Schumanns persoonlijkheid. Door middel van initialen schrijft Schumann elk deel aan een of beiden van hen toe. Luister naar het muziekfragment.

b Ondanks toenemende roem en erkenning wordt het psychische leven van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840-1893) steeds duisterder, dat weerspiegelt zijn zesde symfonie en laatste wapenfeit, bijgenaamd de Pathetische. Het is een weerspiegeling van de worsteling met zijn geaardheid, een strafbaar feit toentertijd. Tsjaikovski houdt het programma met opzet geheim. Luister naar het muziekfragment.

7 De foto-installatie Thank you for hurting me, I really needed that van Melanie Bonajo (1978) stelt de selfie ter discussie. In de serie foto’s is Bonajo enkel huilend te zien, wat natuurlijk nooit op een selfie gebeurt. Bonajo is genadeloos voor zichzelf, maar hoeveel authenticiteit kun jij als toeschouwer aan?

8 Nan Goldin (1953) toont zichzelf in The ballad of sexual dependency als slachtoffer van huiselijk geweld. Haar foto’s lijken snapshots en doorbreken zowel naar onderwerpen als naar vorm menig taboe. Samen met regisseur Laura Poitras (1964) maakte ze met All the beauty and the bloodshed een documentaire over de Sackler-familie die met het bedrijf Purdue Pharma verantwoordelijk wordt geacht voor de verwoestende opiatencrisis. Onderzoek waarom de documentaire een gelaagde film toont over een vrouw die zowel in haar fotografisch werk als in haar activisme de waarheid wil blootleggen.

Thank you for hurting me, I really needed that (Melanie Bonajo, 2005-lopend)

2.3

De spiegel als medium in de kunst

De vierkanten, de mysterieuze, gestreepte personages en … de spiegels die in het werk van Roger Raveel (1921-2013) voorkomen zijn een handelsmerk van zijn unieke beeldtaal. Van Eyck, Metsys en Velázquez schilderen een spiegel en creëren zo de illusie dat je binnenstapt in het schilderij. Roger Raveel gaat aan de slag met een echte spiegel. Op het Karretje om de hemel te vervoeren plaatst hij een spiegel. Zo reizen de omgeving en de toeschouwer mee, overal waar het karretje gaat. Het karretje is een 3D-object dat vrij in de ruimte kan bewegen. Er zijn wel meer kunstenaars die de spiegel in hun werk integreren.

Leertekst

Karretje om de hemel te vervoeren (Roger Raveel, 1968)

Doorheen de kunstgeschiedenis duikt de spiegel steeds opnieuw op in kunstwerken en wel op heel verschillende manieren. Soms wordt de spiegel getoond in het kunstwerk, dan weer wordt de spiegel gebruikt om het kunstwerk te maken of bestaat het kunstwerk zelf uit spiegels. De schilderkunst gebruikt de spiegel om ruimtelijkheid weer te geven. Door spiegelende oppervlakken kan de schilder op virtuoze wijze een visueel experiment met ruimte en materialen tonen. Spiegels zijn bij uitstek geschikt om de werkelijkheid te tonen en tegelijkertijd die werkelijkheid te verdraaien.

Vanaf de 20e eeuw worden spiegels niet alleen getoond in kunstwerken, maar ook gebruikt als materiaal voor kunstwerken. Een vroeg voorbeeld is Infinity mirrored room: Phalli’s field (1965) van de Japanse beeldhouwster en installatiekunstenares Yayoi Kusama (1929) waarin het lijkt alsof je in een oneindig landschap terecht bent gekomen, terwijl je in feite maar in een piepklein kamertje staat. Je heb al gezien hoe schilders gebruik maken van een spiegel om een beeld in een beeld te creëren. Op die manier laten ze de ruimte buiten het schilderij en buiten de afbeelding een rol spelen in de reflectie van objecten in de geschilderde ruimte. Ook de moderne kunst past dit fenomeen toe door het gebruik van echte spiegels in een kunstwerk. De spiegel betrekt de omgeving, en dus ook de mensen daarin, bij het werk.

De Italiaanse kunstenaar Michelangelo Pistoletto (1933) krijgt internationale erkenning met zijn Quadri specchianti of in het Nederlands Spiegelschilderijen. Hij verandert het perspectief en de vensterfunctie die van Eyck aan de spiegel gaf. De ingelijste beelden openen geen venster meer op een verbeelde wereld. De spiegels weerspiegelen de wereld waarin de toeschouwer zich bevindt. De werken hangen ook niet langer op de gebruikelijke vensterhoogte, maar staan op de grond, op dezelfde hoogte als de kijker. De Spiegelschilderijen lokken zo continu performances uit, uitgevoerd door meestal onwetende kijkers.

©VANIN

In de hedendaagse kunst is de spiegel een geliefd materiaal en onderwerp. Denk maar aan Cloud gate, de spiegelende 'boon' in Chicago van Anish Kapoor (1954) of de spiegeltunnels van Olafur Elliason (1967), een Deense beeldhouwer en installatiekunstenaar van IJslandse afkomst. Mathias Kiss (1972) geeft een opvallende, hedendaagse interpretatie aan de decoratieve rol van spiegels. Zijn Miroir froissé lijkt wel een stuk verfrommeld papier. De magie van het gereflecteerde licht en het gefragmenteerde beeld tonen dezelfde schoonheid als een gebeeldhouwd kunstwerk.

Het principe van het spiegelen vind je ook in de muziek terug. De fuga is daarbij de imitatievorm bij uitstek. Hoofdprincipe is dat slechts één muzikaal thema, een hoofdmelodie als het ware, het bindende materiaal is voor een doorlopende compositie. Johann Sebastian Bach (1685-1750) zal de fuga tot een monumentale constructie weten uit te bouwen.

Leeractiviteiten

1 Édouard Manet (1832-1883) is een Franse impressionist. In het schilderij Un bar aux Folies Bergères toont hij niet alleen de spiegel, hij gebruikt de spiegel ook als medium.

Un bar aux Folies Bergères (Édouard Manet, 1881-1882)

a Duid hieronder de kenmerken aan die bij het impressionisme horen. Baseer je daarvoor op het schilderij van Manet, of ga een keer terugkijken in hoofdstuk 1.

duidelijke contouren – beleving van het moment – gebruik van felle kleurvlakken – thema’s uit het moderne leven – aandacht voor lichteffecten – nauwkeurig weergeven van de maatschappelijke werkelijkheid –emotie – verbeelding – een schetsmatige werkwijze – natuurallegorieën

b Hoe gebruikt Édouard Manet de spiegel als medium in Un bar aux Folies Bergères?

c Wat zie jij in de spiegel van de Folies Bergères?

©VANIN

“Elke spiegel is altijd onderdeel van de enige, unieke spiegel. Er is maar één spiegel en hij bestaat in fragmenten op verschillende tijdstippen en plaatsen”, aldus Michelangelo Pistoletto (1933). In zijn werken stelt de spiegel de relatie tussen kunst en publiek, beeld en reflectie, illusie en werkelijkheid centraal.

Spiegelschilderij Tre generazioni (Michelangelo Pistoletto, 2015)

a Tre generazione bestaat volgens Michelangelo Pistoletto uit drie dingen die zich in de normale schilderkunst niet voordoen. Duid aan hoe verleden, heden en toekomst samenkomen in dit werk.

Verleden

Heden

Toekomst

b Tre generazioni (Drie generaties) is een zeefdruk op spiegelend roestvrij staal waar drie mensen op staan. Je ziet ze op de rug omdat ze van je vandaan lopen. Waarom ben je direct betrokken bij dit kunstwerk?

c Tijdens de performance Siamo frammenti del grande specchio (We zijn fragmenten van de grote spiegel) slaat Pistoletto spiegels aan diggelen. Hij wijst ermee op de onderlinge verbondenheid van de wereld. Vergelijk met het werk Un bar aux Follies Bergères van Manet.

3 De Japanse kunstenaar Yayoi Kusama (1929) maakt een ‘omgeving’ die de bezoeker volledig opslokt. Wie de kamer binnenstapt, wordt onderdeel van het werk. Zoals haar zogenaamde ‘dots’ en ‘infinity nets’ vormen spiegels een essentieel aspect van Kusama’s oeuvre. Je kunt haar stijl gerust avant-garde noemen.

a Bekijk op iDiddit het videofragment van Kusama’s spiegelkamer Infinity mirrored room – Filled with the brilliance of life gemaakt voor haar retrospectieve tentoonstelling in Tate Gallery in 2012. Hoe vult ze deze spiegelkamer waar bezoekers doorheen lopen op een loopbrug gemaakt van gespiegelde tegels?

©VANIN

b Welk gevoel krijg je van deze ruimte?

4 Cloud gate is een enorm werk van de Britse kunstenaar Anish Kapoor (1954). Het kunstwerk is gebouwd in Chicago tussen 2004 en 2006 en wordt vanwege de boonvormige gelijkenis ook wel The bean genoemd. Het is samengesteld uit 168 roestvrijstalen platen en zo grondig gepolijst dat er geen naden zichtbaar zijn. Het kunstwerk weegt nagenoeg honderd ton. De 3,5 meter hoge boog in het midden van de sculptuur dient als een soort poort en bezoekers kunnen eronderdoor wandelen en het staal aanraken, waardoor ze vervormde reflecties van zichzelf zien.

a Wat reflecteert het blinkende oppervlak?

b Dankzij het unieke ontwerp en de reflecterende eigenschappen is Cloud gate uiteraard de achtergrond voor miljoenen selfies. Maar je ziet het kunstwerk ook in films en videoclips. Kun je er enkele van noemen? Op iDiddit vind je alvast één voorbeeld.

©VANIN

5 Bekijk het videofragment op iDiddit over het museumdepot Boijmans Van Beuningen. De gevel van het museumdepot met dubbelgekromde spiegels is uniek. De spiegels hebben niet alleen een spectaculaire aantrekkingskracht, ze staan volgens de architecten ook in een lange culturele, architectonische en kunsthistorische traditie.

Helpt de spiegelende gevel om het gebouw te laten opgaan in de omgeving?

Cloud gate (Anish Kapoor, 2004-2006)

GOOD TO KNOW

Claudespiegel

De Claudespiegel was een zwart, bolvormig geslepen glas, niet groter dan een poederdoosje. In de 18e eeuw was het een populair attribuut om mee te nemen tijdens wandelingen. Bij hun favoriete uitzichten draaiden de wandelaars zich om met hun rug naar het landschap en bewonderden ze het landschap via het spiegeltje. Wat ze daarin zagen, leek op een schilderij, meer in het bijzonder op een landschap van de 17e eeuwse Franse schilder Claude Lorrain (1600-1682).

Wie het spiegeltje heeft uitgevonden, is onbekend. Claude Lorrain zeker niet. In de 18e eeuw was hij in Engeland wel ongezien populair. De eigenschappen van het spiegeltje hielpen de wandelaars ook in Engeland, Wales of Schotland mooie zonnige beelden op te roepen. Door de bolling leek alles zoveel mooier, zoveel indrukwekkender. De Claudespiegel was als het ware een filter avant-la-lettre!

©VANIN

Peter Delpeut schreef in 2018 de roman In het zwart van de spiegel waarin de Claudespiegel een belangrijke rol speelt. Toen hij het museumdepot in Rotterdam zag, moest hij meteen aan die Claudespiegel denken. Ook de bezoekers van het Depot hebben volgens Delpeut een Claudespiegel. Het werkelijke landschap strekt zich – net als voor de 18e eeuwse wandelaar – niet voor de ogen van de bezoekers uit, maar achter hun rug. De bezoekers kijken in een reusachtige Claudespiegel. Rotterdam wordt een groot schilderij van Claude Lorrain.

Sophia Anne Delaval met een Claudespiegel (Edward Alcock, 17751778)

Het landschap door een Claudespiegel Depot Boijmans Van Beuningen in Rotterdam

Exit

Kunsthistorisch referentieschema

Periode/stroming/regio/ kunstvorm Kunstenaars

gotische kunst Hans Memling, Jan van Eyck

renaissance Jean Fouquet, Catharina van Hemessen, Joos van Cleve, Albrecht Dürer, Quinten Metsys

barok Simon Vouet, Diego Velázquez, Peter Paul Rubens, Titiaan, Rembrandt van Rijn, Johannes Gump, Johann Sebastian Bach

rococo Jean-Honoré Fragonard

romantiek Hector Berlioz, Robert Schumann, Pjotr Tsjaikovski, Franz Liszt

symbolisme Félicien Rops, Antoine Wiertz, Léon Spilliaert

realisme en naturalismeWilliam-Adolphe Bouguereau, Charles Louis Muller, Gustave Courbet

impressionisme Edgar Degas, Édouard Manet

modernisme John William Waterhouse, Egon Schiele

art deco Tamara de Lempicka

postmodernisme David LaChapelle, Michelangelo Pistoletto, Lucien Freud, Cindy Sherman, Francis Bacon, Jean-Michel Basquiat, Norman Rockwell, Roger Raveel, Caspar Berger, Mathias Kiss, Anish Kapoor, Olafur Eliasson

fotografen Jorge Lewinsky, Rineke Dijkstra, Ilse Bing, Melanie Bonajo

Japan Yayoi Kusama

Test jezelf

1 Bekijk het videofragment op iDiddit. Hoe is het werk Your spiral view van Olafur Eliasson opgebouwd?

©VANIN

2 Hoe komen de (drie) onderdelen van dit hoofdstuk samen in Your spiral view van Olafur Eliasson?

Verklarende woordenlijst

art deco Stijlbeweging uit het interbellum gekenmerkt door gewaagde geometrische vormen en eenvoudige composities.

Weltschmerz Pijn in het zijn. Term voor een gevoel van verdriet of melancholie dat iemand voelt over zijn eigen ontoereikendheid, die hij tegelijkertijd ziet als deel van de ontoereikendheid van de wereld. Het gaat vaak gepaard met pessimisme, berusting of een vlucht voor de werkelijkheid.

©VANIN

Your spiral view (Olafur Eliasson, 2002)

©VANIN

DROOM EN WERKELIJKHEID

D

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

Verbeeldingskracht schept kunst. Of het nu romans zijn of verhalen, theater, muziek, beelden of dans. Het parallelle universum van kunst zit vol met dat wat we ontvluchten – leed, menselijk onvermogen, liefde en levenspijn – en is daarom, behalve een pleisterplaats, ook een oefening in lijden, even bezwerend als onthutsend.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Ik leg uit hoe kunstenaars uit verschillende stromingen een nieuwe werkelijkheid proberen te creëren.

Ik geef voorbeelden van optische illusies uit verschillende periodes en stromingen.

Ik analyseer de methodieken die kunstenaars hanteren voor het creëren van een illusie.

Ik leg uit hoe kunst een vorm van escapisme kan zijn.

Ik beleef en reflecteer over de intenties van de kunstenaar.

Ik analyseer hoe kunstenaars via hun kunst een utopie uitdragen.

Ik geef voorbeelden van kunststromingen die de maatschappij een spiegel voorhouden.

BEGRIPPEN

©VANIN

84 HOOFDSTUK 3

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Instap

In de olieverfschilderijen van de Belgische surrealist René Magritte (1898-1967) schuiven droom en werkelijkheid door elkaar. Magritte legt in zijn werk zeer sterk de nadruk op de nabootsing van de werkelijkheid door heel nauwkeurig de uiterlijke aspecten van ‘de dingen’ weer te geven. In de versie van Het rijk der lichten uit 1954 zijn de wolken, de bomen, het huis en de lantaarn zo nauwkeurig geschilderd dat je makkelijk kunt denken een foto van een huis bij schemerlicht te zien.

Magritte gebruikt vaak paradoxen (ogenschijnlijke tegenstellingen) in zijn kunstwerken om de kijker te verwarren. Hij schildert een pijp en schrijft eronder dat het geen pijp is of hij combineert alledaagse objecten op een onverwachte manier. Door die onverwachte combinaties creëert Magritte een gevoel van vervreemding van de vertrouwde werkelijkheid. Zo nodigt hij de kijker uit om conventionele denkpatronen te doorbreken en de grenzen van de realiteit te verkennen.

Bekijk de schilderijen van Magritte. Welke beschrijving past bij welk schilderij?

La trahison des images (René Magritte, 1928-1929)

L’empire des lumières (René Magritte, 1954) Golconde (René Magritte, 1953)

La condition humaine (René Magritte, 1933)

Tegen een achtergrond met gebouwen en een heldere lucht zie je bijna identieke mannen met een donkere overjas en bolhoed. Ze lijken te zweven in de lucht alsof het regendruppels zijn. De omgeving en kledingkeuze zijn uit het leven van Magritte gegrepen, maar toch is het schilderij geen weergave van de werkelijkheid.

Magritte speelt met de verbeelding en waarneming van zijn toeschouwers. Het is zijn bedoeling om te laten zien dat een uiterst realistisch geschilderd voorwerp toch niet echt is.

Hier zie je een metaschildering: een representatie van een representatie, in dit geval een schilderij van een schilderij. Zo creëert Magritte een paradox (schijnbare tegenstelling). Die werkwijze vormt een rode draad in zijn werken.

Dit schilderij toont een huis in de nacht, met verlichte ramen en een enkele straatlantaarn. Daarnaast zie je een lichtbewolkte hemel van overdag. De nachtelijke scène en de lichtbewolkte hemel zijn afzonderlijk logisch, maar samen zorgen ze voor een verrassend, paradoxaal effect.

Bekijk het oeuvre van Magritte op het internet. Welke elementen behoren tot de beeldwoordenschat van Magritte? Noteer zoveel mogelijk elementen.

Escapisme of het ontsnappen aan de werkelijkheid

Hoe proberen kunstenaars te ontsnappen aan de waan van de dag? De kunstwerken in dit onderdeel tonen allemaal een verlangen naar een andere wereld, het ontvluchten van de realiteit ofwel: escapisme.

Iedereen heeft weleens de behoefte om de werkelijkheid te ontvluchten. Dat kan door het lezen van een boek, het maken van een wandeling, het bewonderen van kunst of door te reizen. Wanneer je niet meer uit die fantasie of droom wilt stappen, spreek je van escapisme. Je hebt dan het verlangen om het alledaagse leven en de daarbij horende verplichtingen te vergeten.

In de 19e eeuw willen mensen vluchten van de industriële revolutie en de bijhorende miserabele werkomstandigheden. Er wordt gezocht naar vrijheid in denken, doen en laten. De romantiek vormt daarmee het beginpunt van het escapisme, ook al wordt die term in die tijd niet gebruikt. De beeldende kunst van de romantiek wordt gekenmerkt door de wens te vluchten uit de werkelijkheid, door onvervuld verlangen en melancholie. De Duitsers spreken ook over Weltschmerz.

Caspar David Friedrich (1774-1840) is de centrale figuur van de Duitse romantiek. Zijn bijdrage aan de landschapsschilderskunst in Duitsland is vergelijkbaar met die van John Constable (1776-1837) en William Turner (1775-1851) in Engeland. In hun schilderijen zijn landschappen, verre landen, sprookjes en mythische verhalen terug te vinden. De klemtoon ligt op het sublieme van de natuur, het nationale verleden of mystiek-religieuze elementen. De Duitse filosoof en marxist Ernst Bloch (1885-1977) ziet escapisme als het startpunt van verandering of revolutie. Volgens hem kan escapisme, dat vooral piekt tijdens moeilijke maatschappelijke periodes, een stimulans bieden voor een radicale sociale verandering. Ook in de literatuurwetenschap wordt escapisme juist bepleit. Bekende schrijvers die het menselijke ontsnappingsvermogen bezongen zijn J.R.R. Tolkien en C.S. Lewis, behalve academici niet geheel toevallig beiden auteurs van nogal verbeeldingsrijke werken ( respectievelijk Lord of the rings en The chronicles of Narnia).

Tolkien schreef in 1938 ook een beroemd geworden essay over het belang van sprookjes, On fairy stories, waarin hij betoogt dat goede sprookjes nieuwe sensaties bieden en zo het idee van wat mogelijk is in de menselijke ervaring vergroten. Wat is de mens zonder verbeelding, vroeg hij retorisch. "Een gevangene dient toch ook niet louter te denken aan cellen en cipiers?"

Ook nu, in de 21e eeuw, wil je wel eens in een nieuwe wereld terechtkomen. Dankzij de huidige technologie kun je met filters op sociale media zoals Snapchat en Instagram een eigen wereld en persoon creëren. Tijdens het gamen bevind je je in een virtuele werkelijkheid, waarin je zelf de hoofdrol speelt.

©VANIN

Escapisme wordt vaak als een extreem verschijnsel gezien, waardoor het geregeld een negatieve bijklank heeft. Het wordt geassocieerd met verslavingen (seks, alcohol, drugs) en ongelukkigen die geen deel willen of kunnen uitmaken van hun omgeving. De literatuurwetenschappen geven escapisme echter een bevrijdende rol. Andere werkelijkheden bieden oneindig veel mogelijkheden voor fictie, theater en film.

Leertekst

Leeractiviteiten

1 Caspar David Friedrich is een spilfiguur van de Duitse romantiek. Hij heeft het verlangen de rauwe werkelijkheid te ontvluchten en in een droomwereld op zoek te gaan naar het sublieme.

a Door welke maatschappelijke verandering proberen romantici te vluchten uit de werkelijkheid?

b Welke Duitse term omvat het vluchten uit de werkelijkheid, een onvervuld verlangen en melancholie?

c Wat zie je als je vluchtig naar Abdij in het eikenbos kijkt?

d Wat kun je nog waarnemen?

e Friedrich gelooft in de alomtegenwoordigheid van het sublieme in de natuur. Welke diepreligieuze betekenis draagt zijn landschap?

©VANIN

Abdij in het eikenbos (Caspar David Friedrich, 1809-1810)

2 De Engelse romantische kunstschilder William Turner schildert pittoreske landschappen met kloosters en kastelen als reactie op de industrialisering. Bekijk eerst onderstaande werken en de trailer van de film Mr. Turner op iDiddit. Beantwoord dan de vragen.

Regen, stoom en snelheid - De grote Westerse spoorweg (William Turner, 1844)

Tivoli met de tempel van Sybil en de watervallen (William Turner, 1797)

a De wereld is in beweging. Welke techniek gebruikt Turner om dit te tonen in zijn werken?

b Hoe toont Turner het sublieme van de natuur in zijn werken?

3 Felix Mendelssohn Bartholdy's (1809-1847) grote talent voor muzikale landschapsschilderingen blijkt uit zijn Italiaanse (1833) en Schotse (1842) symfonieën. Ze kunnen als het ware opgevat worden als reisschetsen. De impressies van noord en zuid die Mendelssohn vastlegt zijn typisch Duits en nogal stereotiep. Beluister ze op iDiddit.

a Kun je Mendelssohns vertaling van het Zuiden en Noorden horen?

b De muziek wordt geïnspireerd door een natuurelement. In het vorige hoofdstuk leerde je hier al over. Hoe noem je dergelijke muziek?

Jean Des Esseintes is het hoofdpersonage in À rebours van de Franse auteur Joris-Karl Huysmans (18481907). De roman geldt als de ‘bijbel’ van het decadentisme. Lees de onderstaande tekst en beantwoord de vragen.

In À rebours, vertaald als Tegen de keer, komt slechts één personage aan bod: Jean Des Esseintes, een neurotische edelman die het drukke leven in Parijs ontvlucht. Hij creëert in zijn afgelegen villa een eigen paradijs en hanteert daar een luxueuze leefstijl. Des Esseintes laat zich verleiden door klassieke literatuur, schilderijen, exotische juwelen en sensuele ervaringen. Zijn woning is ingericht met oosterse stoffen, wandtapijten en bloemen die kunstmatig lijken. Niets mag hem aan de buitenwereld doen denken.

Des Eissentes geniet van denkbeeldige reizen en componeert symfonieën over likeuren en parfums. Hij bouwt een leven dat bestaat uit kunstmatige sensaties. Hij walgt van de gewone realiteit en zijn medemens. Zijn afkeer van de natuur is groot: zo bezet hij een levende schildpad met zware diamanten. Het dier bezwijkt onder het gewicht van de stenen. Op het einde van het verhaal neemt de waanzin toe.

a Wat betekenen volgende begrippen? Noteer het cijfer bij de juiste definitie.

1→ à rebours

2→ anti-natuur

3→ decadentisme

4→ neurotisch

ontvluchten van de natuur, afkeer van de natuurlijke orde geestelijke stroming waarin schoonheid en plezier primeren boven moraliteit en inhoud tegen de stroom in, de verkeerde kant op, in strijd met het gebruik kwetsbaar voor prikkels van buitenaf, emotionele instabiliteit

b Werk samen met een klasgenoot. Markeer de juiste optie in de onderstaande zinnen.

1→ De arme kluizenaar / rijke edelman Des Esseintes ontvlucht het drukke leven in Parijs.

2→ In zijn villa op het platteland toon Jean Des Esseintes zijn liefde / afkeer voor de natuur.

3→ De woning van Des Eissentes is overdadig / minimalistisch ingericht.

4→ Des Eissentes heeft een opgezette / levende schildpad bezet met zware diamanten.

5→ Het hoofdpersonage Jean Des Esseintes is wel / niet decadent.

5 Hikikomori is een Japanse term voor adolescenten en volwassenen die zich sociaal terugtrekken en weigeren om hun huis te verlaten. Het derde deel van de filmserie Tokyo! (Shaking Tokyo) toont een hikikomori die door omstandigheden besluit om na tien jaar afzondering terug buiten te komen en de wereld te aanschouwen met een nieuwe blik. Bekijk op iDiddit het videofragment uit de film Tokyo! en beantwoord de vragen.

a Welke contacten heeft de man met de buitenwereld?

b Waarom maakt hij de stap om na een decennium toch zijn appartement te verlaten?

6 Ready player one is een Amerikaanse sciencefictionfilm uit 2018 onder regie van Steven Spielberg (1946), gebaseerd op het gelijknamige boek van Ernest Cline (1972). Lees de tekst en beantwoord de vragen.

In het jaar 2045 is de wereld een harde plek. De enige keer dat Wade Watts (Tye Sheridan) zich echt levend voelt, is wanneer hij ontsnapt naar de OASIS, een meeslepend virtueel universum waar het grootste deel van de mensheid zijn dagen doorbrengt. In de OASIS kun je overal naartoe gaan, alles doen, iedereen zijn - de enige limiet is je eigen verbeeldingskracht.

De OASIS is gemaakt door de briljante en excentrieke James Halliday (Mark Rylance), die zijn enorme fortuin en totale controle over de OASIS naliet aan de winnaar van een driedelige wedstrijd die hij heeft ontworpen om een waardige erfgenaam te vinden. Wanneer Wade de eerste uitdaging van de realiteit vervormende schattenjacht wint, worden hij en zijn vrienden - the high five - in een fantastisch universum van ontdekking en gevaar geslingerd om de OASIS te redden.

a Gebruik je verbeeldingskracht: hoe zou OASIS er kunnen uitzien?

b Bekijk op iDiddit de trailer van de film. Hoe werd het virtueel universum OASIS vormgegeven?

c Zou jij je zoals het personage Wade Watts kunnen laten meeslepen in een virtuele wereld? Leg uit.

Bron: Warner Bros

7 In de jaren 1990 gaat het woord escapisme hand in hand met de partyscene van dat tijdvak: escapisme in de vorm van dancemuziek en xtc-pillen. Van 1997 tot 2002 kun je je uitleven in de discotheek Zillion, het levenswerk van Frank Verstraeten.

a Bekijk op iDiddit een videofragment uit de film Zillion en focus op de muziek. Beschrijf de dancemuziek en haar bouwstenen.

b Bij welk muziekgenre kun jij even ontsnappen uit de werkelijkheid? Leg uit wat die muziek met jou doet.

8 De nummers Yellow submarine en Lucy in the sky with diamonds van The Beatles (1960-1970) refereren volgens luisteraars allebei naar drugs, en kunnen zo gezien worden als muzikale voorbeelden van escapisme. Zoek online de videoclip en de songtekst van Yellow submarine. Beantwoord nadien de vragen.

a Luister goed naar het nummer Yellow submarine en de tekst. Waarover denk je dat het nummer gaat? Leg uit waarom.

b Wat is de link tussen een yellow submarine en drugs?

9 De Belgische kunstenaar Francis Alÿs (1959) legt de focus op traagheid in het werk Sometimes making something leads to nothing. Bekijk op iDiddit een kort videofragment uit de negen uur durende wandeling van Francis Alÿs door Mexico-City. Probeer de ervaring van zijn wandeling te voelen en ontsnap aan een drukke wereld vol beelden.

©VANIN

Paradox of praxis (Sometimes making something leads to nothing) (Francis Alÿs, 1997)

a Alÿs is niet gewoon aan het wandelen. Welke handelingen voert hij nog uit?

b Verklaar de titel van het werk van Alÿs: Soms leidt het maken van iets tot niets.

10 Bij de Hongaars-Amerikaanse kunstenaar Rita Ackermann (1968) staat de overgave aan de act van het schilderen centraal. Een artistieke flow neemt Ackermann mee en laat haar in een andere dimensie vertoeven. Zoek online naar beelden van haar werk Meditation on violence. Op iDiddit vind je ook enkele hyperlinks om je te helpen. Duik in haar werk en beantwoord de vragen.

a Ackermann speelt met uitgewiste figuratieve en abstracte vormen en lijnen. Staar in de diepte van het doek. Wat herken jij in haar werken?

b De dans op het doek is belangrijker dan het verhaal dat wordt overgebracht. Hoe bouwt Ackermann haar werken op? Zet de stappen hieronder in de juiste volgorde.

De tekeningen worden voor een deel uitgewist en vervaagd.

Er wordt een onderlaag van donkergroene verf aangebracht.

Spontane krijttekeningen worden aangebracht met wit krijt, blauw en groen pigment.

Aan de randen is soms nog een aanzet tot een beeld te zien.

c In een interview zegt Ackermann: “Wanneer ik schilder, komen mijn gedachten van andere plaatsen. Ik kan ze niet opsporen en herhalen wat ik deed. Het is een andere realiteit.” Hoe ervaar jij het creëren van of het kijken naar kunst? Kan het jou naar een andere realiteit brengen?

©VANIN

11 Andy Warhol (1928-1987) maakte in 1964 de opname Sleep waarin de dichter John Giorno de hoofdrol speelt. Sleep was Warhols eerste experiment met film. Stilte vol intimiteit en het sublieme van de traagheid zijn de kernbegrippen in het werk. Bekijk op iDiddit een kort videofragment uit de vijf uur en twintig minuten durende opname van Sleep en beantwoord de vragen.

a Vul de vragen in en bespreek nadien klassikaal.

1→ Wat gebeurt er in dit werk?

2→ Waaraan zie je dat?

3→ Wat kun je nog meer ontdekken?

b Traagheid staat centraal. Is het werk daardoor per definitie eentonig of saai? Hoe ervaar jij het werk?

12 Johann Heinrich Füssli (1741-1825) is een Zwitsers-Britse schilder, in Engeland is hij bekend onder de naam Fuseli. Hij wordt het best herinnerd om zijn voorstelling van het rijk der dromen in zijn werken.

a Bekijk onderstaande werken van Füssli en noteer eronder een zelf bedachte, passende naam.

©VANIN

Still uit Sleep (Andy Warhol, 1963)

Füssli, 1781

Füssli, 1786

b Welke sfeer stralen de werken van Füssli uit?

c Füssli heeft een grote voorliefde voor het theater en de verhalen van William Shakespaere (1564-1616). Ook de poëzie van John Milton (1608-1674) kan hem bekoren. Het rechtse schilderij uit opgave a is geïnspireerd door een van Miltons epische gedichten: Paradise lost. Lees hieronder een fragment uit het gedicht. Wat herken je in het schilderij van Füssli?

Zie! Hoe te middernacht de elfen dansen bij bron of bosrand! Hoor hun feestgezang! De maan vertraagt haar loop, nadert de aarde, en zit ten oordeel. Een verlate boer die hen zo ziet en hoort (of zijn het dromen?) wordt door hun vrolijke muziek bekoord; zijn simpel hart springt op van angst en blijdschap.

3.2 Illusies of het creëren van een valse werkelijkheid

Een kunstwerk is ook een illusie. Kunstenaars geven op basis van de heersende conventies/schoonheidsidealen hun eigen nieuwe interpretatie aan de werkelijkheid. Kunstbeschouwers doen hetzelfde. Net als bij de inktvlekken van Rorschach projecteren ze hun eigen kennis van de wereld op de werken, en geven er zo een interpretatie aan.

Leertekst

Plaat 10 uit de rorschachtest

Kunstenaars zijn al eeuwenlang geïntrigeerd door de aard van de waarneming en door optische effecten en illusies. Al in de 6e eeuw v.C. suggereren de oude Grieken beweging door bijvoorbeeld het weergeven van actielijnen bij wapperende gewaden. Daarnaast spelen ze in op de verwachting en voorkennis van de kijker: iets gaat bewegen omdat de kijker het afgebeelde verhaal herkent.

Andrea Mantegna (1431-1506) is een pionier van het ruimtelijke illusionisme. Hij gebruikt virtuoze effecten van visuele vervorming om een indruk van driedimensionale diepte te wekken binnen tweedimensionale oppervlakken. Zijn fresco's suggereren een raam dat uitgeeft op het interieur van

Bron: Paradise lost, John Milton

een klassiek paleis of op een hemel vol hemellichamen en mythologische figuren. Renaissancekunstenaars als Michelangelo, Leonardo da Vinci en Sandro Botticelli zijn voorlopers op het gebied van revolutionaire artistieke methoden. Lineair perspectief, trompe-l'oeil (Frans voor ‘het oog bedriegen’) en clair-obscur creëren een illusoire ruimte.

Barokke kunstenaars zoals Caravaggio (1571-1610) ontwikkelen illusionistische trucs die suggereren dat hun onderwerpen uit het doek en in de ruimte van de toeschouwer treden. Tijdens de barok gelden volgende krachtlijnen: geïmpliceerde beweging, een poging om oneindigheid weer te geven, een nadruk op licht en de effecten daarvan en een focus op het theatrale. Een aantal technieken wordt door barokkunstenaars geïntroduceerd of verder ontwikkeld om die effecten te bereiken. Quadratura is een vorm van illusionistische muurschildering waarbij architecturale kenmerken op muren of plafonds worden geschilderd zodat het lijkt alsof de werkelijke architectuur van de ruimte wordt uitgebreid tot een denkbeeldige ruimte buiten de grenzen van de eigenlijke muur of het plafond. Hierdoor slagen deze kunstenaars erin de grenzen tussen schilderkunst, beeldhouwkunst en architectuur te doen vervagen.

Op-art, of optical art maakt gebruik van abstracte patronen samengesteld met scherpe licht-donker contrasten om effecten te bekomen die het oog verwarren en prikkelen. Hoewel op-art gezien kan worden als de opvolger van geometrische, abstracte kunst, suggereert de nadruk op illusie en perceptie dat de kiem ervan al verder in het verleden ligt. Het kan afstammen van effecten als trompel'oeil of anamorfose die al door meesters als Rembrandt van Rijn (1606-1669) en Hans Holbein de Jonge (1497-1543) gebruikt werden. Anamorfose is het effect waarbij beelden zo worden vervormd dat objecten alleen volledig herkenbaar zijn wanneer de kijker een specifiek standpunt inneemt of speciale apparatuur gebruikt.

In Nederland maakt de graficus Maurits Cornelis Escher (1898-1972) al lang voor het ontstaan van op-art zwart-witprenten die spelen met optische illusies. Hij gebruikt die illusies om een paradoxale ruimtelijkheid (bv. een trap die nooit eindigt) te maken. Hij kan gezien worden als een vroege vertegenwoordiger van de optische kunst. Zijn werk is echter nooit volledig abstract. "Het surrealisme wil de werkelijke werking van het denken uitdrukken door middel van psychisch automatisme", schrijft André Breton (1896-1966). Dat houdt in: zonder enige controle door de rede en vrij van alle esthetische of morele vooroordelen. Dus door zo onbewust mogelijk te handelen. Het onbewuste, de staat van dromen of hallucinatie in plaats van het logische denken, brengt de ware realiteit naar boven. Uit die theorie volgt in de praktijk l’écriture automatique. Een schrijftechniek waarbij de schrijver zo snel mogelijk alles opschrijft wat bij hem opkomt, zonder erover na te denken. De vreemde, onwerkelijke wereld die surrealisten voor ons oproepen, komt voort uit een tijd waarin de studie van de psychologie een ongekende vooruitgang kent. Het werk van Sigmund Freud (18561939) is van grote invloed op de surrealisten. Freud legitimeert het belang van dromen en het onbewuste als geldige openbaringen van menselijke emoties en verlangens. Salvador Dalí (1904-1989) en Joan Miró (1893-1983) zijn toonbeelden van het surrealisme. Twee hoofdlijnen definiëren de surrealistische kunst: biomorfisme en het objet trouvé. Biomorfisme betreft geabstraheerde vormen die ontstaan door organische, emotionele associatie. Objet trouvé vertaalt zich in composities van willekeurige voorwerpen die intuïtief door de kunstenaar gekozen worden. Beide principes vertegenwoordigen de niet-strategische, automatische processen van het surrealisme.

©VANIN

René Magritte (1898-1967) is ongetwijfeld de meest iconische Belgische kunstenaar van de 20e eeuw. Hij verwerft grote populariteit dankzij een eigenzinnige benadering van het surrealisme. De werken van Magritte hebben een intellectuele inslag en gaan vaak over visuele woordspelingen en de relatie tussen de representatie van een object en het object zelf. André Breton beschrijft Man Ray (1890-1976) als een ‘pre-surrealist’, iets wat de natuurlijke affiniteit van de kunstenaar met de stijl nauwkeurig beschrijft. Nog voordat de beweging zich in het midden van de jaren 1920 verenigt, heeft zijn werk - beïnvloed door Marcel Duchamp (18871968) - surrealistische ondertonen. Het werk van Ray blijkt uiteindelijk ook zeer belangrijk voor de popularisering van het surrealisme.

Leeractiviteiten

1 Rembrandt maakt een portret van een jonge vrouw, Frans Cuyck van Myerop (1640-1689) schildert een stilleven met dode vogels. Bekijk beide schilderijen en beantwoord de vragen.

Jonge vrouw in een schilderijlijst (Rembrandt van Rijn, 1641)

Stilleven met vogels (Frans Cuyck van Myerop, ca. 1650)

a Hoe creëren Rembrandt en Cuyck van Myerop een trompe-l'oeil?

b Jonge vrouw in een schilderijlijst is ook een voorbeeld van Rembrandts zoektocht naar nieuwe manieren om beweging weer te geven. Welke elementen suggereren hier beweging?

©VANIN

2 Enkele eeuwen later gaat Frank Stella (1936) nog een stap verder dan Rembrandt door het schilderen letterlijk uit te breiden naar de derde dimensie.

Shoubeegi (Frank Stella, 1978)

a Hoe breidt Stella het schilderij uit naar de derde dimensie?

b Shoubeegi maakt deel uit van de serie Indian bird die Stella maakt tijdens zijn verblijf in India. Herken je de titel in het werk?

c Zoek op hoe het schreeuwerige kleurenpalet wordt bekomen.

Optische illusies zorgen voor waargenomen beelden die verschillen van de werkelijkheid. In de kunststroming op-art, afkomstig van optical art, wordt hiermee gespeeld. Ontdek hieronder de werken van Bridget Riley (1931) en Richard Anuszkiewicz (1930-2020).

a Welke illusies creëert Bridget Riley in Blaze?

b Kijk goed. Is dit een monochroom beeld?

Blaze (Bridget Riley, 1964)

c Een optische illusie van dieptewerking kan ook ontstaan door het kleurcontrast van warme en koude kleuren. Bekijk de illustraties en markeer het juiste antwoord.

- In de bovenste afbeelding treedt het rode ovaal naar voren/achteren.

- In de onderste afbeelding treedt het blauwe ovaal naar voren/achteren.

d Richard Anuszkiewicz gaat aan de slag met optische veranderingen door gebruik te maken van blauw en rood. Kijk een tijdje naar het werk. Wat neem je waar?

Atmosferisch perspectief

©VANIN

Primary contrast (Richard Anuszkiewicz, 1965)

4 In de film Inception speelt Leonardo DiCaprio het personage Dominic Cobb. Cobb is een ‘extractor’. Hij voert bedrijfsspionage uit met behulp van experimentele technologie die hem in staat stelt via dromen in het onderbewustzijn van doelwitten te infiltreren en zo informatie aan hen te onttrekken. Bekijk op iDiddit een videofragment uit de film Inception en beantwoord de vragen.

a Beschrijf welke illusie er gecreëerd wordt in dit filmfragment.

b Klimmen en dalen is een van Eschers meest herkenbare werken en een ander voorbeeld uit zijn serie Onmogelijke constructies. Het concept van de trap bovenaan in beeld wordt bedacht door vader en zoon Lionel en Roger Penrose. Welke betekenis zou er achter de trap kunnen schuilgaan?

c Bekijk het afgebeelde werk van Escher. Welke grafische techniek hanteert hij? Duid het correcte antwoord aan. tekening – lithografie – zeefdruk – diepdruk

5 Joan Miró creëert uitgebreide, fantastische ruimtes in zijn schilderijen. Het zijn uitstekende voorbeelden van het surrealisme door hun vertrouwen in droomachtige beelden en hun gebruik van biomorfisme. Miró maakt het Carnaval de arlequín in één keer na een dag zonder eten en in een soort automatische trance.

©VANIN

Klimmen en dalen (M.C. Escher, 1960)

Carnaval de arlequín (Joan Miró, 1924/1925)

a Wat wordt hier bedoeld met biomorfe vormen?

b Kun je zelf biomorfe figuren ontwaren?

c De hoofdpersoon in dit schilderij is de harlekijn. Uit welke vorm van theater stamt deze figuur?

d Kun je de harlekijn uit de titel terugvinden? Omschrijf zijn uiterlijke kenmerken.

e Miró stond bekend om zijn gebruik van l’écriture automatique: doodling of automatisch tekenen. Wat roept het thema ‘carnaval’ bij jou op? Neem een tekenblad en ga zelf aan de slag met l'écriture automatique. Probeer jouw bewustzijn zoveel mogelijk uit te schakelen en het toeval te omarmen.

6 Salvador Dalí was de trickster onder de surrealisten, wat duidelijk blijkt uit deze herinterpretatie van het beroemde marmeren Venusbeeld uit het Parijse Louvre. In het tweede hoofdstuk bestudeerde je al verschillende beeltenissen van Venus.

a Welke nieuwe elementen heeft Dalí bij zijn Venusbeeld aangebracht?

©VANIN

b Hoe zorgen deze elementen voor de surrealistische insteek?

Venus van Milo met laden (Salvador Dalí, 1936)

c Wat zou de (psychologische) achterliggende betekenis kunnen zijn?

Voor Man Ray opereert de fotografie vaak in de kloof tussen kunst en leven. Het is een middel om sculpturen te documenteren die geen zelfstandig leven buiten de foto leiden. Bekijk hieronder zijn werk Le violon d’Ingres

a Voor dit werk nam Man Ray een foto van zijn favoriete model, Kiki de Montparnasse. Zoek op door welk schilderij Man Ray zich liet inspireren.

b Op welke wijze verandert Man Ray het vrouwenlichaam?

Le violon d’Ingres (Man Ray, 1924)

c Kijk je echt naar een vrouw met gaten in haar rug of zijn die zwarte f-gaten op haar huid geschilderd of misschien zelfs getatoeëerd? Hoe is Man Ray te werk gegaan?

d Ingres' passie voor de viool gaf aanleiding tot de Franse uitdrukking ‘le violon d’Ingres’, wat ‘hobby’ betekent. Welke diepere boodschap zou er achter Rays uitwerking kunnen schuilgaan?

©VANIN

e F-gaten zijn een populair tattoo-ontwerp geworden onder muzikanten. Modeontwerpers Viktor & Rolf verwijzen naar het beeld in hun voorjaarscollectie uit 2008. Zoek de f-gaten in onderstaande beelden en duid ze aan.

8 Het dubbelportret De ambassadeurs van Hans Holbein de Jonge toont links Jean de Dinteville, Frans ambassadeur in Engeland, en rechts zijn vriend Georges de Selve. De Selve is bisschop van Lavaur en treedt op als ambassadeur bij de keizer, de republiek Venetië en de Heilige Stoel. Het werk is overladen met symboliek.

a Hans Holbein de Jonge maakt gebruik van het effect waarbij hij een object zodanig vervormt dat het uit een specifiek gezichtspunt bekeken moet worden om het te herkennen. Hoe noem je dat fenomeen?

b Bekijk aandachtig het schilderij. Kun je de optische illusie vinden?

c In het tweede hoofdstuk behandelde je de gedachte die door de schedel voorgesteld wordt. Over welke gedachte gaat het?

©VANIN

De ambassadeurs (Hans Holbein de Jonge, 1533)

9 Bekijk onderstaande kunstwerken. Welke optische illusies worden hier verwezenlijkt?

quadratura:

clair-obscur: suggestie van beweging:

GOOD TO KNOW

Het kind en de toverspreuken

anamorfose:

lineair perspectief:

trompe-l'oeil:

©VANIN

Met L’enfant et les sortilèges componeert Maurice Ravel (1875-1934) een fantaisie lyrique. Het sprookjesspel gaat over een kind dat van zijn moeder kamerarrest krijgt omdat het zijn huiswerk nog niet gemaakt heeft. Daarop revolteert het kind door allerlei zaken kapot te slaan, bladzijden uit zijn boeken te scheuren … Vervolgens begint het sprookje: alles in de kamer komt tot leven en wil het kind een lesje leren. Het tumult wordt zo groot dat een eekhoorntje gewond raakt. Het kind verzorgt het arme diertje en toont hiermee zijn goede hart.

Maman wordt geroepen als trooster in nood en alles komt tot rust.

Het is een bijzonder veelzijdig werk met allerlei invloeden: vaak impressionistisch, soms expressionistisch, invloed van jazz, volkse elementen … Ook qua zangstijl krijgt je allerlei facetten gaande van volksliedeenvoud tot grillige coloratuur (rijkversierde, virtuose melodie) zoals de aria van het vuur:

Arrière! Je réchauffe les bons

Di sotto in su (Andrea Mantegna,1465-74)

De heilige drie-eenheid (Masaccio, 1425-1428)

De vrijbrief (René Magritte, 1965)

De roeping van Matteüs (Caravaggio, 15991600)

Orangerie du château de Versailles (Felice Varini, 2006)

De extase van Theresia (Gian Lorenzo Bernini, 1647–1652)

3.3 He t creëren van een nieuwe werkelijkheid

Een utopie is een onmogelijke werkelijkheid, een wensdroom. Het woord is afgeleid van het Grieks. De humanist Thomas More (1478-1535) beschreef in zijn boek Utopia (1516) een denkbeeldige ideale samenleving waarin alles perfect is georganiseerd en waar mensen in harmonie samenleven.

Het idee van een utopie wordt vaak gebruikt in de literatuur, filosofie en politieke theorieën, waarbij schrijvers, denkers en politici hun eigen versies van de ideale samenleving hebben beschreven. In die ideale samenleving bestaan er geen oorlogen, conflicten, onrechtvaardigheden of problemen.

Kan er een samenleving bestaan zoals Thomas More ze beschrijft in Utopia? Kunstenaars en architecten proberen in elk geval met behulp van kunst en stedenbouw leefbare utopieën te visualiseren. Zo is er bijvoorbeeld Le Corbusier (1887-1965) die enorm geprezen wordt als visionair. Zijn fantasierijke plannen veranderen de kijk op stedelijke agglomeraties en hoe een stad er moet uitzien drastisch.

Het einde van de wereldoorlogen blijkt een kans om de visie op de samenleving te herzien. De term avant-garde wordt daarbij spontaan aangehaald om kunstenaars te beschrijven die radicaal van de traditie afwijken. De term vindt zijn oorsprong in de Franse militaire geschiedenis, waarin hij verwijst naar een voorhoede die de weg vrijmaakt voor de troepen. De connotaties van grenzen, leiderschap, onbekend terrein en risico die daaraan verbonden zijn, bevallen de kunstenaars. In zijn vroege geschriften en gebouwen verheerlijkt Le Corbusier het modernisme als de sleutel om de maatschappij uit de catastrofe van de Eerste Wereldoorlog te halen. Zijn architectuur en zijn geloof in technologische vooruitgang en zware industrie dragen bij aan het idee van ‘het machinetijdperk’ en luiden de moderniteit in.

©VANIN

De futuristen richtten zich vanaf 1909 op vooruitgang en moderniteit. Ze ontwikkelen een unieke en dynamische visie op de toekomst. De kunstenaars verwerken het machinetijdperk en de Eerste Wereldoorlog in hun voorstellingen. Na de Eerste Wereldoorlog wordt de groep opnieuw opgestart door Filippo Marinetti (1876-1944). De futuristen ontwikkelen een aantal nieuwe technieken om snelheid en beweging uit te drukken, waaronder vervaging, herhaling en het gebruik van ‘scherpe’ of ‘harde’ lijnen. Die laatste methode wordt overgenomen uit het werk van de kubisten. Net als andere avant-garde bewegingen uit die tijd ontstaat De Stijl grotendeels als reactie op de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog en de wens om de samenleving in de nasleep daarvan opnieuw vorm te geven. De leden van De Stijl zien kunst als een middel tot sociale en spirituele verlossing. Ze omarmen een utopische visie op kunst en haar transformerende mogelijkheden. Piet Mondriaan (1872-1944) is de voornaamste grondlegger van deze Nederlandse beweging. De artistieke filosofie die ten grondslag ligt aan het werk van de groep staat bekend als het neoplasticisme (of Nieuwe Beelding). Die stroming vertrouwt op de meest elementaire elementen van de schilderkunst - kleur, lijn en vorm - om universele en absolute waarheden over te brengen. Bauhaus’ benadering van het onderwijs en de relatie tussen kunst, maatschappij en technologie heeft zowel in Europa als in de Verenigde Staten nog lang na de sluiting onder druk van het naziregime in 1933 een grote invloed. Bauhaus streeft ernaar beeldende kunst en functioneel design te herenigen en creëert praktische voorwerpen met de ziel van kunstwerken. CoBrA is genoemd naar de drie Noord-Europese steden waar de oprichters vandaan komenKopenhagen, Brussel en Amsterdam. In de nasleep van het nazibewind voelen ze een noodzaak om de confrontatie aan te gaan met heersende westerse ideologieën die volgens hen vastzitten in

een traumatisch verleden. Oprichter Karel Appel (1921-2006) is een enthousiast voorstander van spontaniteit en rebellie doorheen het kunstproces. Ook in de muziek geven de rokende puinhopen van de wereldoorlogen aanleiding tot het formuleren van een nieuwe esthetiek. Elke zweem van de romantische 19e eeuw wordt overboord gegooid. Het onmenselijke van de wereldoorlogen interpreteert men als het irrationele gevolg van die op hol geslagen emotie. Het hyper-rationele biedt uitwegen. De dodecafonische en serialistische principes van de avant-garde, waarbij alle parameters zorgvuldig geregistreerd worden, komen tegemoet aan de drang naar controle. Dodecafonie betekent dat aan de basis van een compositie een reeks ligt waarin de twaalf halve tonen eenmaal voorkomen. Eenzelfde toon kan pas opnieuw voorkomen als alle andere elf tonen aan bod gekomen zijn. Bij serialisme wordt het dodecafonische reeksenprincipe naast de toonhoogte uitgebreid met de andere muzikale parameters. Je spreekt niet langer over melodie, ritme en harmonie, maar over toonduur, intensiteit, timbre, articulatie, plaats in de ruimte ... Zo probeert men de compositie te onderwerpen aan een alomvattende rationele controle. Kunst is niet alleen een object voor esthetische bewondering, maar zet de kijker ook aan tot reflectie over het sociale en politieke landschap. Feministische kunstenaars willen via hun kunst een ten onrechte door mannen gedomineerde kunstgeschiedenis herschrijven, ingrijpen in de gevestigde kunstwereld, de bestaande kunstcanon uitdagen en de wereld om hen heen veranderen. Ze grijpen daarbij terug op de utopische idealen van de vroeg-twintigste-eeuwse modernistische bewegingen. Olafur Eliasson (1967) zijn onderliggende missie om van de wereld een betere plek te maken is grotendeels gebaseerd op werk dat de kijkers vraagt na te denken over hun rol in de globalisering en het milieu. Op deze manier breidt hij de historische rol van activistische kunst uit met een focus die minder gericht is op de persoonlijke kwesties van onze tijd en meer op overkoepelende zorgen.

Leeractiviteiten

1 De Amerikaanse kunstenaar Nick Cave (1959), niet te verwarren met de Australische muzikant met dezelfde naam, maakte de voorbije dertig jaar zo’n vijfhonderd Soundsuits, levensgrote multimediakostuums. De Soundsuits van Cave passen in een lange traditie van black consciousness en afrofuturisme in de literatuur, de muziek en de kunsten. Nick Cave is opgeleid als beeldend kunstenaar en danser. Zijn creatieve achtergrond is bepalend voor de visuele en tactiele elementen in zijn werk.

a Zoek de Soundsuits van Nick Cave op. Hoe zou je ze beschrijven?

b Waarom zijn de Soundsuits geen vorm van escapisme, maar een oproep voor een andere toekomst?

©VANIN

c Cave maakt zijn eerste Soundsuit na de de gebeurtenissen rond Rodney King, een Afro-Amerikaanse man die in 1991 het slachtoffer wordt van politiegeweld. Cave ontwikkelt de Soundsuits als een manier om zijn ervaringen als zwarte man in Amerika uit te drukken. Via het pak kan hij een nieuwe identiteit creëren. Welk gevolg heeft dit voor de toeschouwer?

d Kun je Cave zijn achtergrond als danser in de pakken terugvinden?

2 De Argentijnse digitale artiest Andrés Reisinger (1990) steekt gebouwen in wereldsteden zoals Londen, Parijs en New York in een babyroze jasje in zijn project Take over. Bekijk zijn werk Take over in London en beantwoord de vragen.

a Het is niet mogelijk om de kunstinstallaties van Reisinger te bewonderen. Hoe komt dat? Zoek het online op.

b De werken van Reisinger worden zowel surrealistisch als realistisch genoemd. Wat maakt dat die twee uiteenlopende begrippen toch allebei op zijn werken worden geplakt?

c Wat is echt en wat niet? De lijnen tussen het digitale en de realiteit vervagen. Hoe interpreteerde jij het werk in eerste instantie?

Take over - London (Andrés Reisinger, 2023)

3 Olafur Eliasson dwingt zijn kijkers tot reflectie over hun ervaringen in en relatie tot de wereld om zich heen. Zijn werk is een katalysator die het concept van individual agency stimuleert. Hij staat bekend voor zijn vermogen om kunst, wetenschap en natuurverschijnselen te combineren in grootschalige installaties.

a In zijn meest gevierde grootschalige installatie The weather project transformeert Eliasson de enorme Turbine Hall in het Londense Tate Modern in een fascinerende kunstmatige omgeving. Welke voorstelling maakt Eliasson hier? Welke elementen kun je allemaal onderscheiden?

The weather project (Olafur Eliasson, 2003)

b Zoals eerder vermeld, zet Eliasson aan tot reflectie. Waarover wil hij je hier laten nadenken?

4 Voor John Luther Adams (1953) is muziek een levenslange zoektocht naar een thuis. Een uitnodiging om de tijd te nemen om onze plaats binnen de grotere gemeenschap van het leven op aarde te herinneren. Hij wijdt zich volledig aan muziek in de overtuiging dat muziek, meer dan politiek, de kracht bezit om de wereld te veranderen.

a Beluister op iDiddit de compositie Become ocean. In dit werk wil Adams de verwondering die je in de natuur ervaart recreëren in een concertzaal. Welk natuurfenomeen kun je horen? Noteer vier woorden die jij zou gebruiken om deze muziek te typeren.

b Inuksuit is een compositie bedoeld voor de buitenlucht. In dit werk gebruikt Adams muziek als een middel om onze banden met de natuur terug te winnen. Mens en natuur gaan in dialoog. Ga zelf even naar buiten en luister bewust naar de omgevingsgeluiden. Beantwoord vervolgens de vragen hieronder.

©VANIN

1→ Welke geluiden heb je waargenomen?

2→ Welke geluiden werden door een menselijke geluidsbron voortgebracht?

3→ Welke geluiden werden door een natuurlijke geluidsbron voortgebracht?

4→ Welke geluiden zou je waarnemen in de natuur (bos, bergen, strand …), zonder invloeden van een stad?

5 Piet Mondriaan en de kunstenaars van De Stijl, pleiten voor pure abstractie en een gereduceerd palet om een utopisch ideaal van universele harmonie in alle kunsten uit te drukken.

a Welke bouwstenen wijzen op een neoplastische inslag?

b Hoe kun je daaruit Mondriaans utopisch ideaal begrijpen?

©VANIN

Compositie met groot rood vlak, geel, zwart, grijs en blauw (Piet Mondriaan, 1921)

6 Zoals veel van de CoBrA-leden laat Karel Appel zich diepgaand inspireren door de gewelddadige gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog. Als onderdeel van een reeks werken die Appel zijn Objets poubelles (vuilnisobjecten) noemt, maakt hij een reliëfschilderij van stukken afgedankt hout en een gevonden raamluik dat de lachende, maar door verdriet geteisterde gezichten uitbeeldt van een groep kinderen die na de oorlog in de steek zijn gelaten.

Vragende kinderen (Karel Appel, 1949) Krijger (Jean-Michel Basquiat, 1982)

a Appels werkt oogt komisch en tragisch tegelijkertijd. Welke kenmerken liggen hiervoor aan de basis?

b Welke boodschap schuilt achter het gebruikte materiaal?

c Zoek het werk van Jean-Michel Basquiat (1960-1988) op. Welke overeenkomsten kun je vinden met het werk van Appel?

©VANIN

7

Utopische steden moeten rekening houden met mens én omgeving. Hoe dicht bij de werkelijkheid kan een utopie komen?

a Bekijk onderstaande gebouwen aandachtig. Zoek online en in de bijhorende teksten meer informatie op over de stijlperiode, stijlkenmerken, gebruikte bouwstenen en materialen. Doorloop alle fasen van het analyseschema in de tabel op de volgende pagina om tot een waardering te komen.

De Unité d'habitation in Marseille (1945-1952) was het eerste grote woonblok dat Le Corbusier mocht bouwen. Het ontwerp was al lange tijd in de maak en kan op zijn minst worden teruggevoerd op de appartementenblokken die hij ontwikkelde voor zijn woningbouwprojecten in de jaren dertig. De Unité is de meest complete realisatie die er is van Le Corbusiers idee van gemeenschappelijke huisvesting, vaak omschreven als een ‘stad in een stad’.

De oorsprong van Bauhaus ligt in de bezorgdheid over de zielloosheid van de moderne productie en de angst voor het verlies van sociale relevantie van kunst. De praktische ambachten - architectuur en binnenhuisarchitectuur, textiel en houtbewerking - worden gelijkgesteld met schone kunsten als beeldhouwkunst en schilderkunst.

Unité d'habitation in Marseille (Le Corbusier, 19451952)

Bauhaus gebouw in Dessau, Duitsland (Walter Gropius, 1919-1925)

Bauhaus gebouw in Dessau, Duitsland (Walter Gropius, 1919-1925)

Unité d’habitation Bauhaus

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar? Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

8 Joseph Stella (1877-1946) was grotendeels verantwoordelijk voor de introductie van het futurisme in de Verenigde Staten. Bekijk hieronder aandachtig zijn werk By-products plants.

a Welke voorstelling maakt Joseph Stella hier?

©VANIN

By-products plants (Joseph Stella, 1923-1926)

b Welke futuristische invloeden herken je?

9 De Turks-Cypriotische modeontwerper Hussein Chalayan (1970) houdt zich bezig met wat je kunt dragen in een sterk veranderd universum. Bekijk de collectie van Chalayan. Welke futuristische invloeden herken je in beide werken?

10 De Italiaan Luigi Russolo (1885-1947) verruilt de schilderkunst voor het maken van intonarumori: experimentele muziekinstrumenten. Beluister Risveglio di una citta (Ontwaken van een stad). Welke futuristische invloeden herken je?

©VANIN

Lente-zomercollectie (Hussein Chalayan, 2007)

VIP

In 1985 gaat een groep vigilantes met gorillamaskers de straat op. Gewapend met posters willen de Guerrilla girls, zoals ze zichzelf noemen, de kunstwereld aan de schandpaal nagelen vanwege de ondervertegenwoordiging van vrouwelijke kunstenaars.

“Op een zondagochtend hebben we in het Metropolitan Museum of Art het aantal naakte mannen vergeleken met het aantal naakte vrouwen in de tentoongestelde kunstwerken.” Het werk Guerrilla girls plaatst een gorillahoofd op een van de beroemdste naakten in de kunst (La grande odalisque van Jean-August-Dominique Ingres). Dit verfijnde symbool van vrouwelijke sensualiteit verandert daardoor in een hybride monster dat de titelvraag uit lijkt te brullen. Met een vet lettertype dat doet denken aan reclameberichten en het gebruik van humor en statistieken, is dit een toonbeeld van het iconische werk van de Guerrilla girls Het werk wordt oorspronkelijk ontworpen als reclamebord voor het New York Public Art Fund (PAF), maar PAF wijst de poster af.

GOOD TO KNOW

Fantasy literatuur

De literatuur is een dankbaar medium voor het ontwerpen van een eigen wereld. Romanciers als Lewis Carrol (1832-1898), J.R.R. Tolkien (1892-1973) en C.S. Lewis (1898-1963) introduceren rijkelijk uitgedachte werelden die uitgroeien tot klassiekers binnen de fantasy literatuur.

Lewis Carroll staat bekend om zijn roman Alice's adventures in Wonderland (1865) en het vervolg Through the looking-glass (1871). In beide romans staan het karakter van Alice - een jong, avontuurlijk meisje - en haar fantastische avonturen centraal.

De hobbit (1937) introduceert Tolkiens rijkelijk uitgedachte wereld van Midden-Aarde en dient als proloog voor zijn In de ban van de ring (1937-1949). In beide romans vormen Tolkiens persoonlijke ervaringen in de loopgraven tijdens de Slag aan de Somme vermoedelijk een inspiratiebron.

De kronieken van Narnia (1950-1956) is een serie van zeven kinderboeken van C.S. Lewis.

Lewis beschouwt zijn verhalen niet als allegorieën. Hij ziet ze liever als ‘veronderstellingen’. Zo schrijft hij aan een vijfde klas in Maryland: "Stel dat er een land was als Narnia en dat de Zoon van God, toen Hij in onze wereld een Mens werd, daar een Leeuw werd, en stel je dan voor wat er zou gebeuren."

Bovenstaande verhalen hebben een grote aantrekkingskracht vanwege hun mythische kwaliteiten - de manier waarop ze omgaan met het wonderbaarlijke en bovennatuurlijke. Ze onderzoeken fundamentele levensvragen.

©VANIN

(Guerrilla girls, 1989)

Exit

Kunsthistorisch referentieschema

Periode/stroming/regio/ kunstvorm

renaissance

barok en roccoco

romantiek

Kunstenaars

Andrea Mantegna, Michelangelo, Leonardo da Vinci, Sandro Botticelli, Hans Holbein de Jonge, Masaccio, William Shakespaere, John Milton

Caravaggio, Rembrandt van Rijn, Frans Cuyck van Myerop, Gian Lorenzo Bernini

John Constable, William Turner, Caspar David Friedrich, Felix Mendelssohn

Bartholdy, Johann Heinrich Füssli

realisme en naturalisme Joris-Karl Huysmans

impressionisme Maurice Ravel

modernisme

popart

surrealisme

op-art

postmodernisme

hedendaagse componisten

architectuur

rock en pop

filmregisseurs

sciencefiction en fantasy

Test jezelf

Piet Mondriaan, Karel Appel, Joseph Stella, Luigi Russolo

Andy Warhol

René Magritte, Salvador Dalí, Juan Miró, Man Ray, Marcel Duchamp

Bridget Riley, Richard Anuszkiewicz

Felice Varini, Nick Cave, Olafur Eliasson, Andrés Reisinger, Jean-Michel

Basquiat, Rita Ackermann, Francis Alÿs, Guerrilla Girls, Frank Stella

John Luther Adams

Le Corbusier

The Beatles

Steven Spielberg

Ernest Cline, Lewis Carroll, J.R.R. Tolkien, C.S. Lewis

De Canadese kunstenaar Rob Gonsalves (1959-2017) maakt magisch realistische schilderijen die je aandacht trekken en je in verwarring brengen. Ga via iDiddit naar zijn website en bestudeer zijn werken. Beantwoord dan de vragen.

a Wat maakt de werken van Gonsalves bijzonder?

©VANIN

b Kies een schilderij en beschrijf welke twee verhalen je ziet.

Verklarende woordenlijst

escapisme typisch thema voor de romantiek , het verlangen de werkelijkheid te ontvluchten en in een droomwereld op zoek te gaan naar het pure, het zuivere, het hartstochtelijke het echte

sublieme nietigheid van de mens t.o.v. grootsheid van de natuur

©VANIN

c Welke invloeden herken je in de werken van Gonsalves?

OORLOG EN GEWELD IN DE KUNST

O

ORLOG EN GEWELD IN DE KUNST

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

Vanaf het prille ontstaan van de kunst in de prehistorie tot op vandaag hebben kunstenaars het thema van oorlog en geweld gebruikt. Dat kan vanuit verschillende invalshoeken. Kunstenaars kunnen de oorlog realistisch voorstellen in al zijn gruwelijkheid en miserie of dat net niet doen en de werkelijkheid vervormen. Een kunstenaar kan in zijn kunstwerken de oorlog vol pathos en heroïek tonen of de kijker emotioneel betrekken bij het leed van oorlogsdoden en achtergebleven naasten. De kunstenaar kan zich neutraal opstellen of een standpunt voor of tegen de oorlog en geweld innemen.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik analyseer de inhoud van een kunstwerk in de domeinen beeld, dans en muziek. Ik beschouw kunst vanuit verschillende invalshoeken.

Ik kan aantonen dat kunst zowel kan protesteren als contesteren.

Ik kan verschillende functies van kunst herkennen zoals propaganda, protest en contestatie Door analyse kom ik tot waarderen en interpreteren van kunst uit verschillende periodes en stromingen.

Ik weet wat de Vlaamse Golf betekent voor de Vlaamse theater- en danswereld.

Ik ben vertrouwd met het werk van actuele choreografen en dansers.

BEGRIPPEN

contestatie – Entartete Kunst – iconografisch beeld – l’art pour l’art – pastorale –pathetische in de kunst – propaganda – Vlaamse Golf

©VANIN

Wanneer de veldwachter in augustus 1914 het mobilisatiebevel brengt, is Rik Wouters (1882-1916) bezig aan het schilderij Stilleven met perziken. Wouters moet direct vertrekken naar Luik. Hij zal het doek nooit voltooien. Zijn vrouw Nel vertelt later hoe de penselen, het palet en het doek eenzaam achterblijven. Wouters vlucht in de verwarring van de eerste oorlogsdagen. Hij doolt rond met een shellshock en komt in Nederland terecht waar hij geïnterneerd wordt. In het kamp tekent en schildert hij het dagelijkse leven van de militairen.

Onder de Belgische mannen die eind juli 1914 opgeroepen worden, bevindt zich ook Karel Lauwers (18941918). Ook hij maakt de eerste gevechten in Luik mee. Daarna komt hij in de loopgraven achter de IJzer terecht. Daar tekent en schildert hij als therapie. “Het meeste waar ik aan denk, na u allen natuurlijk, zijn mijn penselen”, schrijft hij in de winter van 1915. Op 23 mei 1918 krijgt hij een brief met de melding dat de Engelse koningin Mary zijn werk Pinnekensdraad heeft aangekocht. Vijf maanden later zal Lauwers in het finale gevecht van zijn eenheid een kogel in het hoofd krijgen en de oorlog niet overleven.

Andere jonge kunstenaars zoals Fernand Allard L’Olivier (1883-1933) trekken enthousiast naar de oorlog en melden zich als vrijwilliger om er het zogenaamde ‘echte leven’ te leren kennen. Falo, zoals hij door zijn vrienden wordt genoemd, schildert soldaten die kracht en onverzettelijkheid uitstralen, zonder dat hij de ogen sluit voor de moeilijke levensomstandigheden aan het front. De soldaten die hij schildert zijn waakzaam, zonder oorlogszuchtig te zijn. Daarom beantwoorden zijn schilderijen ook perfect aan de behoeften van de Belgische oorlogspropaganda.

Het imago van België als lijdende martelaar moet plaatsmaken voor een België dat zich aan de zijde van de geallieerden moedig tegen de bezetter keert. ‘Poor little Belgium’ moet ‘brave little Belgium’ worden. Falo’s Door artillerievuur verraste soldaat toont zowel de moed als de verbijstering van de gewone soldaat in de oorlog.

Falo maakt deel uit van de artistieke eenheid die door Alfred Bastien (1873-1955) aan het front is opgericht. De 26 schilders van de Section artistique de l’armée Belge moeten geen wacht lopen en krijgen volledige bewegingsvrijheid aan het front. Deze ‘frontschilders’ tonen zelden de gruwel die ze dagelijks gezien moeten hebben. Soldaten, ruïnes, en vooral landschappen zijn er te over, maar vaak worden ze uitgewerkt in romantische kleuren en haast vredige contouren.

Hun tekeningen doen minder pijn dan die van Frans Masereel (1889-1972), die de oorlog in Zwitserland doormaakt. Masereel is naar Genève gevlucht waar hij tijdens de oorlog de belangrijkste illustrator van verschillende pacifistische publicaties wordt. Zijn tekening Assez! is een striemende aanklacht tegen de moordende offensieven van de Eerste Wereldoorlog.

Kunstschilder Gustave Van de Woestyne (1881-1947) vlucht bij het begin van de oorlog met zijn gezin naar Engeland. In 1918 schildert hij De slapers. Op de achterkant van het doek verklaren twee Bijbelverzen uit het Mattheüsevangelie de voorstelling. ‘Waakt en bidt, opdat gij niet in verzoeking komt’ staat er te lezen. Van de Woesteyne vertaalt het Bijbelverhaal naar zijn tijd. Net zoals de leerlingen van Jezus in slaap vielen terwijl hij bad in de tuin van Getsemane, zo sluiten deze herders hun ogen en laten hun schapen aan hun lot over. In een sluier van vuil wit, mat blauw, getaand roze en asgrijs ontmaskert de schilder de hypocrisie van slapende machthebbers die onverschillig zijn tegenover het oorlogsgeweld en de soldaten in de loopgraven.

©VANIN

©VANIN

Stilleven met perziken (Rik Wouters, 1914)

Soldat surpris par la lueur d’une fusée (Fernand Allard L’Olivier, 1916)

Soldaat op uitkijk ’s nachts (Alfred Bastien, 1916)

Assez! (Frans Masereel, 1917)

De slapers (Gustave Van de Woestyne, 1918)

Op het eerste gezicht heeft het schilderij De slapers van Gustave Van de Woestyne niets met oorlog te maken. En toch. Beluister op iDiddit het audiofragment waarin Jo De Meyere het schilderij bespreekt voor Het Kunstuur. Heeft hij gelijk wanneer hij zegt dat dit kunstwerk dat in de Groote Oorlog werd gemaakt, vandaag nog steeds actueel is?

©VANIN

De dappere Belgische soldaten moesten de Duitse overmacht tegenhouden. Ze werden hierbij ook aangemoedigd met liederen. De Engelse componist Edward Elgar (1857-1934) werkte in 1917 samen met de Belgisch dichter Émile Cammaerts (1878-1953). Ze maakten samen drie werken: Carillon, Une voix dans le désert en Le drapeau Belge, muziek met een symbolisch tekst over de kleuren van de Belgische vlag. Zoek dit laatste lied online op. Welke symboliek wordt in Le drapeau Belge aan de kleuren van de Belgische vlag gegeven?

Begraafplaats nabij Ieper

4.1 Oorlogshelden

Het schilderij Napoleon bij de Sint-Bernardpas van Jacques-Louis David is een treffend staaltje van propaganda en leugen. Napoleon was in werkelijkheid enkele dagen na de troepen op een muilezel over de pas gegaan. Het is tegelijk een van de meest gereproduceerde afbeeldingen van de toenmalige Eerste Consul.

Van een concrete tot een geabstraheerde weergave van de oorlogswerkelijkheid

Wanneer de kunstenaar de oorlog toont zoals die in de werkelijkheid gebeurt, wordt die werkelijkheid geconcretiseerd. De kunstenaar kan hiermee verschillende bedoelingen hebben. Een eerste optie is kiezen voor een exacte weergave zonder meer. Zo tekent Albrecht Dürer (1471-1528) met dezelfde nauwkeurigheid waarmee hij een haas tekent ook wapens en wapenuitrustingen.

Door een gerichte beeldselectie kan de kunstenaar ook bewust choqueren. Zo toont Francisco Goya (1746-1828) in zijn reeks etsen Los desastres de la guerra heel indringend de wreedheden van de oorlog. “Dit heb ik gezien”, schrijft Goya onder een van zijn etsen. “Dit ook”, vermeldt hij onder een andere. Het realisme is hard en monsterlijk. Zijn werk weerspiegelt het onrecht van de oude Spaanse orde, de verschrikkelijke gevolgen van de oorlog en revolutie.

©VANIN

Wanneer de concrete werkelijkheid wordt herleid tot ideeën, symbolen of de essentie, wordt de werkelijkheid geabstraheerd. Ook die keuze kan uiteenlopende bedoelingen hebben. De kunstenaar kan zich laten leiden door esthetische of etnische principes. In Whaam! herwerkt Roy Lichtenstein (1923-1997) een stripboekafbeelding van een Amerikaanse jet die een vijandelijk vliegtuig vernietigt. Het is een samenvatting van het blijven voortleven van oorlogsverhalen, mythen en de uitvindingen die deel uitmaken van de moderne cultuur.

Leertekst

Napoleon bij de Sint-Bernardpas (Jacques-Louis David, 1801)

De ridders van de Apocalyps (Albrecht Dürer, 1498)

Whaam! (Roy Lichtenstein, 1963)

Ook propaganda- of contestatiemotieven (zie verderop in deze tekst) kunnen een rol spelen. De kunstenaar kan de werkelijkheid mooier, maar evenzeer harder maken. Otto Dix (1891-1969) meldt zich in augustus 1914 als vrijwilliger voor de Eerste Wereldoorlog. Na de oorlog toont hij zijn afschuw voor de oorlog en de gevolgen ervan. Hij toont de slachtoffers van de oorlog, hun leed en vertwijfeling. George Grosz (1893-1959) schildert met haat en cynisme de hypocrisie van de maatschappij waaruit oorlogszucht en de waanzin van zinloze vernietigingsdrang voortkomen. Het beroemdste protestschilderij van onze tijd is Guernica (1937) van Pablo Picasso (1881-1973).

Aangedaan door de gruwelen van de oorlog, met name het vernietigende bombardement op de stad Guernica in Baskenland, schildert Picasso dit beroemde monochrome werk. Dit werk is misschien het heftigste protest tegen de oorlog dat de kunst ooit gekend heeft. De directheid van het onderwerp doet de toeschouwer verstillen alsof hij werkelijk bij het voorval aanwezig is.

Van een gevoelloze tot een pathetische benadering van oorlog en geweld

De kunstenaar kan zich afstandelijk opstellen en elk gevoelsaspect uit zijn werk weren. Die houding kan verscheidene vormen aannemen: van het bewust verdringen van iedere vorm van emotie tot het afstandelijk registreren van emoties van anderen. De kunstenaar kan in zijn werk de klemtoon ook op het gevoelsaspect leggen en een sterke betrokkenheid tonen, dit is een pathetische benadering. Ook hier kunnen verschillende gradaties optreden: van een gecontroleerd meevoelen tot een ongecontroleerde pathetiek. Pieter Bruegel de Oude (ca. 1520-1569) toont in De triomf van de dood hoe de oorlog een plaag is voor het mensdom.

Van een neutraal tot een geëngageerd standpunt ten opzichte van oorlog en geweld Kunstwerken over oorlog en geweld zijn zelden ‘l’art pour l’art’: kunst omwille van de kunst. Een foto wordt iconisch wanneer die foto een bestaand beeld bevestigt, een herkenning oproept of een gebeurtenis simplificeert. Een iconische foto vertelt niet alleen iets over de situatie waarin de foto genomen is, maar vertelt een veel breder verhaal.

Doorgaans neemt de kunstenaar een maatschappelijk standpunt in. Hij is voor of tegen de oorlog. Toen de Tsjechische kunstenaar David Černý (1967) nog student was, schilderde hij een Russische tank roze. Dit was een oorlogsmonument en eerbetoon aan de Russische soldaten die in 1945 Praag hadden bevrijd van het naziregime. Hij werd gearresteerd en de tank werd weer groen geschilderd. De tank werd opnieuw roze geschilderd … en weer groen. Vandaag staat de tank bij de ingang van het legermuseum in Lesany, dertig kilometer buiten Praag en is David Černý een kunstenaar die bekend is om zijn controversiële en provocerende installaties en kunstwerken.

Propaganda is een techniek om anderen te overtuigen van bepaalde ideeën of om gedrag te beïnvloeden. De Koude Oorlog en de strijd in Vietnam hebben een enorme hoeveelheid propagandaposters met zich meegebracht. Posters brengen immers op een direct aansprekende manier een simpele boodschap over aan een groot publiek.

©VANIN

Is de kunstenaar tegen de oorlog, dan valt het werk onder de noemer contestatie. De kunstenaar wil dan de heersende normen en waarden doorbreken, onrechtvaardigheden aan de kaak stellen of alternatieve perspectieven tonen. Kunstenaars die de contestatie opzoeken zijn vaak controversieel en kunnen de grenzen van zowel de esthetiek als de ethiek opzoeken. Het schilderij Oorlog van Paula Rego (1935-2022) is een krachtig commentaar op de verwoestende gevolgen van oorlog en geweld, vooral voor vrouwen en kinderen.

Roze tank (David Černý, 1991)

Leeractiviteiten

1 Francisco Goya (1746-1828) is een held voor menig vrijheidslievende kunstliefhebber. Met zijn beroemde schilderij Tres de mayo (De derde mei 1808) uit 1814 en met de 82 etsen van Los desastres de la guerra stijgt hij met kop en schouder boven menig ander kunstenaar uit voor wie een afkeer heeft van oorlog, politiek fanatisme en mensenrechtenschendingen.

a Vergelijk het schilderij De derde mei 1808 (p. 24) van Goya met zijn ets uit Los desastres de la guerra hieronder.

b Kun je Goya zien als een politiek en sociaal geëngageerde kunstenaar?

c De Britse beeldende kunstenaars Jake (1966) en Dinos Chapman (1963) schuwen de provocatie niet. Ze kleuren de etsen van Goya in en ze vervangen de hoofden door clownsgezichten en dierenmaskers. Eerder maakten ze ook al levensgrote, gruwelijke figuren die gebaseerd waren op Goya's etsen. Bekijk zowel de originele schets als Insult to injury aandachtig en zoek online meer informatie op over de stijlperiode, stijlkenmerken, gebruikte bouwstenen en materialen. Doorloop alle fasen van het analyseschema in de tabel om tot een waardering te komen.

©VANIN

Insult to injury (Jake and Dinos Chapman, 2003)

Grande hazaña! Con muertos! - beeld 39 uit Los desastres de la guerra (Goya, 1810-1815)

Los desastres de la guerra Insult to injury

Beleven Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

e Zoek nog ander werk van de gebroeders Chapman op. Kun je de gebroeders Chapman zien als politiek en sociaal geëngageerde kunstenaars?

2 Het gebeurt niet vaak dat een hele groep kunstenaars in een oorlog betrokken wordt. Dat gebeurde in 1870 met de impressionisten en hun aanhangers. De expressionisten verkondigen dat ze in de oorlogstaferelen kleuren en vormen vinden die ze zelf niet kunnen bedenken. De futuristen gaan nog verder en verheerlijken de oorlog als opperste kunstvorm.

a De aanval van de lansiers van de Italiaanse futurist Umberto Boccioni (1882-1916) is een van zijn bekendste werken en wordt beschouwd als een hoogtepunt van het futurisme. Wat stelt dit schilderij voor?

b Hoe wordt de beweging gesuggereerd?

c Verheerlijkt of verafschuwt het schilderij de oorlog? Verklaar je antwoord vanuit de afbeelding.

De aanval van de lansiers (Umberto Boccioni, 1915)

3 Quatuor pour la fin du temps is een compositie van de Fransman Olivier Messiaen (1908-1992). Hij schreef dit kwartet in krijgsgevangenschap in 1941. De titel is geïnspireerd op een tekst uit de Openbaringen van Johannes, waarin een engel uit de hemel neerdaalt en het einde van de tijd aankondigt. Beluister het fragment op iDiddit en beantwoord de vragen.

a Herken je de instrumenten?

b De combinatie van instrumenten is zeer ongebruikelijk. Hoe zou Messiaen tot deze bezetting gekomen zijn?

c Hoe kun je de titel Quatuor pour la fin du temps interpreteren?

De triomf van de dood (Pieter Bruegel de Oude, 1562)

a Hoe toont Bruegel in het schilderij dat de oorlog een plaag is voor het mensdom?

©VANIN

b Linksboven luiden twee geraamtes een bel. Wat is hiervan de betekenis?

4 Bekijk hieronder het schilderij De triomf van de dood door Pieter Bruegel de Oude en beantwoord de vragen.

c Welke symbolen van vergankelijkheid gebruikt Bruegel?

d Welk populair thema stelt in de middeleeuwen de gelijkheid in de dood voor?

e Triomfeert de dood of heeft Jezus Christus met zijn kruisdood de dood overwonnen? Tel het aantal kruisen dat Bruegel op het schilderij plaatst.

5 Käthe Kollwitz (1867-1945) is de moeder van twee zonen. Beide jongens vechten voor Duitsland in de Eerste Wereldoorlog. De jongste is pas zeventien jaar en tekent vrijwillig. Hij sneuvelt op 23 oktober 1914 en ligt begraven op de Duitse militaire begraafplaats in Vladslo (West-Vlaanderen). Käthe Kollwitz ontwerpt een graf- en herinneringsmonument voor haar dode zoon. Het grafmonument is een eerbetoon aan alle jonge oorlogsslachtoffers.

a Bekijk het grafmonument aandachtig. Lees de tekst over dit grafmonument in de Canon van Vlaanderen en zoek online meer informatie op over de stijlperiode, stijlkenmerken, gebruikte bouwstenen en materialen. Doorloop alle fasen van het analyseschema in de tabel om tot een waardering te komen.

Het treurende ouderpaar (Käthe Kollwitz, 1931)

Vader Moeder

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

©VANIN

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

b Kunstenaars willen hun eigen uitdrukking geven aan de werkelijkheid. Welke werkelijkheid herken je in deze beeldengroep?

c Welke emotie tonen de vader en de moeder? Tonen ze dezelfde emotie? Tonen ze die emotie op dezelfde manier?

d Welke boodschap brengt deze beeldengroep?

6 Een van de vier reliëfs op de pilaren van de Arc de Triomphe in Parijs is Het vertrek van de vrijwilligers van 1792, in het Frans Le Départ de 1792 of La Marseillaise. Dit enorme reliëf werd gemaakt door François Rude tussen 1833 en 1836.

a Hoe worden de vrijwilligers voorgesteld die optrokken tegen het Oostenrijkse leger bij Valmy?

Vertrek van de vrijwilligers van 1792 of La Marseillaise (François Rude, 1833-1836)

b Wie voert de vrijwilligers aan? Hoe wordt die figuur voorgesteld?

c Wie wint deze slag?

d In welke stijl werd dit beeldhouwwerk gemaakt?

©VANIN

7 De man op deze iconische foto is A’ed Abu Amro, een Palestijn van twintig jaar die samen met honderden anderen elke vrijdag en maandag protesteert tegen de Israëlische blokkade van Gaza. In zijn ene hand houdt hij een vlag vast en in de andere hand een slinger om stenen mee te gooien.

a Waarom is deze foto iconisch?

b De vergelijking met het bekende schilderij De vrijheid leidt het volk van Eugène Delacroix ligt voor de hand. Waarom?

De vrijheid leidt het volk (Eugène Delacroix, 1830)

c Delacroix verwijst naar alle standen die zich in 1830 verzetten tegen de gevestigde orde. Vind je deze mensen terug op het schilderij?

Palestijns protest (Mustafa Hassouna)

d In de julirevolutie tegen de Franse koning Karel X heeft het volk geen leider. Is dat ook zo op het schilderij van Delacroix?

e Toon aan dat Delacroix, die een exponent is van de romantiek, in dit schilderij de stijlmiddelen van de barok gebruikt.

f Griekenland op de ruïnes van Messolonghi is een ander werk van Delacroix en toont de nederlaag van de Grieken tegen de Ottomanen in de Griekse Onafhankelijkheidsoorlog (1821-1830). Zoek het werk online op. Wie of wat stelt de vrouw voor?

g Hoe toont Delacroix zowel de voorlopige nederlaag van de Grieken, als de heroïsche overwinning in de toekomst?

©VANIN

8 De oorlog is niet voorbij bij het beëindigen ervan. Persoonlijke en gemeenschappelijke trauma’s bijten zich als weerhaken vast. Max Ernst (1891-1976) komt getraumatiseerd uit de oorlog. Hij is een van de oprichters van de dadabeweging in Keulen en is nauw betrokken bij het ontstaan van het surrealisme in Parijs in 1924. Zijn interesse in de kunst van geesteszieken en de irrationaliteit van het onderbewuste zijn terug te vinden in zijn schilderijen en collages. Door naziDuitsland wordt hij aanzien als staatsvijand en als maker van Entartete Kunst.

L’Ange du foyer, (Max Ernst, 1937)

a Wat is voor de nazi’s Entartete Kunst?

b Waarom is de kunst van Max Ernst Entartete Kunst?

9 Sommige kunstenaars laten zich ook visueel inspireren door de oorlog. Deze foto verscheen in The Guardian bij het begin van de oorlog in Irak in maart 2003. Volgens Paula Rego is haar schilderij Oorlog, dat deel uitmaakt van een reeks werken rond het thema oorlog en geweld, een reactie op de foto. Zoek het schilderij online op en beantwoord de vragen.

a Hoe heeft Rego de foto gebruikt?

b Waarom doet ze dat?

©VANIN

Straatartiesten spelen vaak als eersten op de actualiteit in en omdat ze de publieke ruimte als canvas gebruiken is de impact van hun werk groot. L’ogre werd in Lyon gemaakt in 2021 en is als beeld duidelijk genoeg.

Bekijk onderstaand kunstwerk aandachtig en zoek online meer informatie op over de stijlperiode, stijlkenmerken, gebruikte bouwstenen en materialen. Doorloop alle fasen van het analyseschema in de tabel om tot een waardering te komen.

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

L’ogre

©VANIN

L’ogre (Big Ben, 2021)

4.2

Oorlog door de camer a van fotografen en filmmakers

Foto’s en film kunnen de oorlog vaak schokkender, ontroerender en verontrustender tonen dan schilderijen. Door het tonen van realistische beelden verandert de houding van het publiek van een patriottische euforie naar een realistisch aanvaarden van de werkelijke wreedheden en de prijs die daarvoor betaald moet worden.

In het midden van de 19e eeuw doet de fotografie haar intrede in het domein van de beeldende kunst. De combinatie van licht en chemie maakt een werkelijkheid zichtbaar met een groot realiteitsgehalte. Louis Daguerre (1787-1851) wordt beschouwd als de uitvinder van de fotografie. Daguerre ontwikkelde samen met Joseph Nicéphore Niépce (1765-1833) een procedé waarbij niet langer urenlange belichtingstijden noodzakelijk zijn. De daguerreotypie kent geen negatieven. Elke afbeelding is een unicum dat slechts gereproduceerd kan worden door het onderwerp opnieuw te fotograferen. Het procedé wordt vrijwel onmiddellijk over de hele wereld bekendgemaakt en in september 1839 worden er al daguerreotypes gemaakt in Luik.

Bij het begin van de 20e eeuw werkt de ontwikkeling van de pers en van de fotomechanische productiemiddelen de ontwikkeling in de hand van de reportagefotografie, de sociale documentaire en de fotojournalistiek. De eerste oorlogsfotografen waren ondernemers, kunstenaars en uitvinders die zich van het slagveld afzijdig hielden. De camera’s van Roger Fenton (1819-1869) tijdens de Krimoorlog en Alexander Gardner (1821-1882) tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog kunnen geen beweging vastleggen. Daarom zijn hun beelden doordacht, soms in scène gezet, en altijd verstild. Tijdens de Eerste Wereldoorlog is fotografie vooral een militaire aangelegenheid. Pas in de jaren 1930 ontstaat dankzij weekbladen als Time, Life en Fortune een autonome oorlogsfotografie. Ook zie je dan voor het eerst dat foto’s min of meer gelijktijdig verschijnen met de conflicten die ze afbeelden. Het prototype van de oorlogsfotograaf is Robert Capa (1913-1954), die vijf oorlogen in beeld brengt tot hij op veertigjarige leeftijd in Vietnam op een landmijn stapt en overlijdt. Op 5 september 1936 maakt Capa de foto die later bekend wordt als De vallende soldaat (officieel Loyalist militiaman at the moment of death, Cerro Muriano, september 5 1936). De foto is een van de iconische beelden van de Spaanse Burgeroorlog. Op de foto is een stervende republikein te zien, mogelijk de anarchist Federico Borrell García. Capa's bekendste werk in de Tweede Wereldoorlog is de fotoreportage van de landing op Omaha Beach waar hij met de eerste aanvalsgolf mee aan land zwemt, gewapend met twee Contax IIcamera's en verschillende filmrolletjes.

©VANIN

Het beroep van oorlogsfotograaf is niet zonder risico’s. Oorlogsverslaggeving is nodig om de impact van een oorlog te laten voelen. Fotograaf Gert Jochems (1969) vertelt in War junkies over een vrouw die letterlijk aan stukken werd gebombardeerd. Moet je haar fotograferen? Jochems vertelt waarom hij het wel doet. “Een foto is geslaagd als hij de kijker doet walgen van de oorlog. Daarom moeten mijn foto’s in de krant staan en niet aan de muur van een museum hangen.”

Loyalist militiaman at the moment of death, Cerro Muriano, September 5, 1936 (Robert Capa, 1936)

Naast fotografie kijkt ook film naar oorlog. Oorlogsfilms kunnen zowel fictie als non-fictie zijn, en kunnen gebaseerd zijn op echte gebeurtenissen of op verzonnen verhalen. Sommige oorlogsfilms tonen de realiteit van een oorlog in militaire gevechten. Andere films tonen het dagelijkse leven van soldaten aan het front of achter het front.

In 1917 van Sam Mendes (1965) uit 2019 volgt de camera in één lang shot twee soldaten die tijdens de Eerste Wereldoorlog op een levensgevaarlijke missie achter vijandelijke linies gestuurd worden. Een huzarenstuk van de regisseur. In deze film staat de techniek volledig in dienst van het verhaal. Filmliefhebbers over de hele wereld noemen Saving private Ryan van Steven Spielberg (1946) uit 1998 de beste oorlogsfilm ooit. De film vertelt hoe het Amerikaanse leger er alles voor over heeft om de enige overlevende broer van vier terug veilig thuis te krijgen.

Schindler’s list van Steven Spielberg uit 1993 is gebaseerd op het waargebeurde verhaal van de Duitse zakenman Oskar Schindler. Schindler is een opportunist en oorlogsprofiteur, maar redt 1100 joden van de holocaust.

Een oorlog is per definitie een chaotische situatie, het voelt soms onmogelijk om alles te kunnen bevatten. De chaos van de oorlog in Vietnam wordt getoond in Apocalypse now van Francis Ford Coppola (1939) uit 1979. Het is de ultieme film over de oorlog in Vietnam en daarmee ook een van de beste oorlogsfilms die ooit gemaakt zijn. Kapitein Willard krijgt de opdracht om kolonel Kurtz te liquideren. Kurtz is doorgedraaid en wordt door het leger beschouwd als een gevaar. Terwijl Willard de jungle in vaart, worden hij en de rest van de bemanning langzaam overvallen door de gevechten en gekte van de omgeving.

Het leven van krijgsgevangenen in een Japans kamp wordt getoond in de film The bridge on the river Kwai van David Lean (1908-1991) uit 1957. De Japanners hebben tijdens de oorlog een groot aantal Britten krijgsgevangenen gemaakt. Deze gevangenen worden vervolgens gedwongen om een brug te bouwen boven de Kwai rivier. De film laat zien hoe vreemd de verhoudingen tussen vijanden kunnen zijn tijdens een oorlog.

Een heel andere aanpak zie je in de film La vita è bella van Roberto Benigni (1952) uit 1997.

Deze Italiaanse film toont een gezin dat verscheurd wordt wanneer de gezinsleden naar een concentratiekamp worden gebracht. De vader heeft maar één doel: zijn zoontje niet laten merken hoe vreselijk de omstandigheden zijn. Hij maakt een spelletje van het hele gebeuren om zijn zoontje te laten geloven dat er niets aan de hand is.

Een oorlogsfilm moet dus niet noodzakelijk een gevechtsfilm zijn waarin veel geschoten wordt en waarin veel bloed te zien is.

©VANIN

In The pianist van Roman Polański (1933) uit 2002 wordt Warschau opgeschrikt door een bombardement. De film volgt het verdere leven van pianist Wladyslaw Szpilman die probeert te overleven in het bezette Polen. Zijn familie wordt vermoord, de joden worden gedeporteerd en niets in zijn stad voelt meer veilig aan. De film laat vooral de mentale kracht van de verzetsstrijders uit deze tijd zien. De Israëlische regisseur Ari Folman (1962) zoekt in de animatiefilm Waltz with Bashir uit 2008 naar de reden van zijn steeds terugkerende nachtmerries. Hij ervaart de vitale behoefte om de waarheid te ontdekken over wat er in de oorlog in Libanon in de jaren tachtig is gebeurd. Hoe dieper Ari in zijn geheugen graaft, hoe meer vergeten beelden naar boven komen.

Beeld uit Waltz with Bashir

Leeractiviteiten

1 Teun Voeten (1961) nam deze foto in Liberia: “Deze meisjes waren regeringssoldaten die net een plaatsje heroverd hadden op rebellen. Het is geen stoere ‘bang bang’foto, eerder een subtiel portret. Het zou in feite ook een modefoto kunnen zijn.”

a Welke woorden passen bij deze foto?

Liberia (Teun Voeten, 2016)

b Ben je het eens met de bewering van de fotograaf dat de foto de tegenstelling van de oorlog laat zien?

2 De openingsscéne van Im Westen nichts neues/Al quiet on the Western front van Roger Donaldson en Edward Berger uit 2022 toont meteen de rauwheid van de Eerste Wereldoorlog. De scène toont hoe de soldaten in de loopgraven weinig meer zijn dan kanonnenvoer. Vergelijk de still uit de film met het schilderij Soldat surpris par la lueur d’une fusée van Fernand Allard L’Olivier. Welke emoties tonen de gezichten van beide soldaten?

Still uit All quiet on the Western front Soldat surpris par la lueur d’une fusée (Fernand Allard L’Olivier, 1916)

3 Foto’s die bekroond worden als World Press Photo tonen dikwijls oorlogssituaties. Veel van die foto’s zijn ook iconisch geworden. Zoek een World Press Photo op en leg uit waarom de symboolwaard van de door jou gekozen foto zo groot is.

4 Met het tweeluik We fought for it werpt Uwe Max Jensen (1972) een netelige vraag op. Het ene doek toont de iconische foto van de Amerikaanse mariniers die in 1945 hun vlag planten op het Japanse eiland Iwo Jima. Op het andere doek hijsen Sovjetsoldaten hun vlag op de ruïnes van de Duitse Rijksdag op een al even iconische foto.

a Wat doet de kunstenaar met de vlaggen?

b Welke emotie roept het aangepaste kunstwerk bij jou op?

c Wat suggereert de kunstenaar met deze werken?

5 De affiche And babies? (1970) is een iconisch voorbeeld van propagandakunst uit de Vietnamoorlog. De affiche is gebaseerd op een foto die legerfotograaf Ronald Haeberle (1941) maakte toen Amerikaanse militairen een bloedbad aanrichtten in het Vietnamese dorp My Lai en werd op 50.000 exemplaren gedrukt en verspreid. Pas veel later zou de overheid toegeven dat deze gruwel waar was. Zoek het beeld op, en beantwoord de vragen.

a Wat is de prangende vraag die deze affiche stelt?

©VANIN

Big Mac über alles (Uwe Max Jensen, 2020) Rainbow warrior – We fought for this (Uwe Max Jensen, 2020)

b Wat is de boodschap van deze affiche?

c Het Museum van Moderne Kunst in New York steunde de poster niet omdat de poster buiten de functie van het museum viel. Wat vind jij?

d In die tijd had het museum het werk Guernica van Picasso in bruikleen. Leden van de Art Workers’ Coalition toonden de affiche naast het werk van Picasso. Waarom deden ze dat?

6 Ook in de Bijbel staan verhalen over oorlog en gevechten. Soms overheersen vreemde volken zoals de Filistijnen het Israëlische volk. Dan vecht het volk van Israël terug. Ze hebben een belangrijke troef in de persoon van Samson. Hij bezit door God gegeven kracht die hem onoverwinnelijk maakt. Tot hij valt voor de charmes van de verleidelijke maar valse Delilah. Het Bijbelse verhaal van Samson en Delilah heeft door de eeuwen heen veel kunstenaars geïnspireerd.

a De Franse componist Camille Saint-Saëns (1835-1921) componeerde de opera Samson et Dalila. Het is een van de vijf grootste werken uit de Franse operaliteratuur. Drie onsterfelijke aria’s voor mezzosopraan, de overweldigende bacchanale, een aantrekkelijke tenorrol en de grote koren laten blijvende indrukken na. De tweede akte toont de grootste emoties en hartstochten. Beluister op iDiddit een fragment uit deze opera om je er een beeld van te vormen.

b In 1989 richt Corina van Eijk het gezelschap Opera Spanga op in Weststellingwerf (Friesland, Nederland). In 2006 maakt ze van de 19e-eeuwse opera van Saint-Saëns een eigentijds oorlogsdrama onder muzikale leiding van David Levi. Bekijk op iDiddit het fragment van de making of en de trial.

c Welke sfeer roept deze opera bij jou op?

d De aankleding is erg hedendaags. De scènes spelen zich af op kale zandvlaktes, tussen autowrakken en in vervallen huizen. Waarmee associeer je deze setting?

e Wat wil Corina van Eijk met deze operafilm duidelijk maken?

©VANIN

Why we fight

Kunstenaars kunnen op verschillende manieren een antwoord geven op de vraag waarom mensen oorlog voeren. Schilderijen en sculpturen tonen conflicten, oorlogen, helden of antihelden. Ze tonen meestal de gruwel die oorlog met zich meebrengt. In drama en dans kunnen kunstenaars ook dieper ingaan op de reden en de drijfveren waarom mensen oorlog voeren. De acteurs of de dansers kunnen gestalte geven aan personages die vanuit heel verschillende motivaties en drijfveren vechten: ideologie, machtswellust, angst, onzekerheid, overlevingsdrang ... Met hun dramatisch spel dagen acteurs en dansers het publiek wellicht meer en beklijvender uit om na te denken over de redenen waarom mensen vechten dan de beeldende kunstenaars.

In de jaren tachtig kent het Vlaamse theater met de Vlaamse Golf een vernieuwingsbeweging die een grote impact heeft op de theater- en danswereld. De naam is afgeleid van een reeks zeer succesvolle Vlaamse theatervoorstellingen in Nederland tussen 1985 en 1995 van onder meer De Blauwe Maandag Compagnie, De Tijd en AKT-Vertikaal.

Luc Perceval (1957) en Guy Joosten (1963) richten in 1984 de Blauwe Maandag Compagnie op uit onvrede met het officiële theater. De laatste grote productie van dit gezelschap is Ten oorlog in 1997, een bewerking van Shakespeare door Tom Lanoye en Luk Perceval. Een belangrijk kenmerk van de Vlaamse Golf was het verzet tegen de traditionele kunstinstituten en de zoektocht naar alternatieve ruimtes en platforms om kunst te presenteren. Kunstenaars organiseerden tentoonstellingen, performances en evenementen op ongebruikelijke locaties zoals leegstaande gebouwen, fabrieken en openbare ruimtes. Denk hierbij aan de dansproductie Rosas danst Rosas van Anne Teresa De Keersmaeker (1960) en What the body does not remember van Choreograaf Wim Vandekeybus (1963) .

Rosas danst Rosas (1983) is een iconische voorstelling waarin repetitieve bewegingen en een minimalistische esthetiek worden gecombineerd. What the body does not remember (1987) brak met de traditionele dansconventies en introduceerde een ruwe en energieke danstaal. Het werd al snel een internationaal succes en is een belangrijk werk binnen de Vlaamse Golf.

De producties binnen de Vlaamse Golf varieerden sterk in stijl en inhoud. Sommige kunstenaars werkten abstract en experimenteel, terwijl anderen zich bezighielden met maatschappelijke en politieke vraagstukken. Needcompany werd in 1986 opgericht onder leiding van regisseur Jan Lauwers. Dit kunstenaarshuis bestaat nog steeds en staat bekend om zijn multidisciplinaire en grensoverschrijdende voorstellingen. Ze combineren theater met dans, muziek en beeldende kunst.

©VANIN

Ook in 1984 richt Alain Platel (1956) het dansgezelschap Les Ballets Contemporains De La Belgique op, dat later omgedoopt wordt tot Les Ballets C de la B. Platel blijft bijna veertig jaar artistiek leider van dit gezelschap. Hij staat bekend om zijn eclectische stijl, waarin hij elementen uit verschillende disciplines en culturen combineert. Hij werkt vaak samen met muzikanten en andere kunstenaars om tot een totaalervaring te komen die zowel emotioneel als intellectueel uitdagend is voor het publiek.

Leertekst

Luc Perceval

Guy Joosten

Alain Platel

Platel heeft in zijn productie altijd mensen uit heel diverse werelden samengebracht. Hij werkt zoals hij het zelf in een interview aangeeft “met jong en oud, dik en dun, wit en zwart, mannen en vrouwen en alles daartussen, amateurs en professionele dansers, alle culturen en nationaliteiten samen.” Het is voor Platel geen statement, maar een evidentie. “Als je de pretentie hebt om iets over de wereld te zeggen, dan moet je die hele wereld ook op de scène laten zien.”

Zijn dansvoorstelling Nicht schlafen is geïnspireerd op het werk van de Oostenrijkse componist Gustav Mahler (1860-1911). Platel gebruikt de muziek van Mahler omdat deze componist bij het begin van de 20e eeuw zowel terugkeek naar de laatromantiek als vooruitkeek naar de scherven van een gebroken wereld die hij voor zich zag. De dansvoorstelling begint als een pastorale. Het Latijnse woord ‘pastor’ betekent herder. Een pastorale vertelt dus over het landelijke, vredige leven en de natuur.

Op de muziek van Mahler verkennen negen dansers, acht mannen en een vrouw, verschillende aspecten van menselijk lijden, conflict en verzoening. Je ziet de dansers op scène bezig in erg fysieke vechtscènes. Afstoten en aantrekken en de sterke lijfelijkheid van de voorstelling doen Platel nadenken over de vraag waarom mensen eigenlijk vechten. Platel zoekt een antwoord op die vraag in de documentairefilm Why we fight? die hij samen met Mirjam Devriendt maakt. De film vertrekt van de dansvoorstelling, maar toont ook beelden van interviews met de dansers, filosofen en een historicus. Het gevoel dat onze wereld aan de rand van een afgrond staat, is sterk aanwezig in deze documentairefilm. Wanneer in zwart-witbeelden teruggekeerd wordt naar de tijd van Mahler, die in zijn onrustige composities de toenemende maatschappelijke spanningen verklankte, ligt de link met onze tijd voor de hand.

Leeractiviteiten

1 De dansvoorstelling Nicht schlafen van Les Ballets C de la B begint als een pastorale op de muziek van Mahler en het geluid van een eenzame koeienbel. Tot het verstilde ritueel plots openbarst. Uit het niets komt een woest gevecht op gang, waarbij de negen dansers elkaar de kleren van het lijf rukken. Ze dansen samen of in duetten. De lijven van de dansers klitten aan elkaar, maar toch blijven ze vreemden voor elkaar.

a Bekijk op iDiddit een fragment van de dansvoorstelling Nicht schlafen van Alain Platel. Doorloop alle fasen van het analyseschema in de tabel hieronder en op de volgende pagina om tot een waardering te komen.

Nicht schlafen - Alain Platel

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Mirjam Devriendt

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

b Verklaar de titel van deze dansvoorstelling.

c Van de Woesteyne gaf zijn schilderij de titel De slapers en Platel geeft zijn dansvoorstelling de titel Nicht schlafen. Zie je ook een gelijkenis in de boodschap die beide kunstenaars willen brengen?

2 In Nicht schlafen zijn geweld en agressie sluimerend aanwezig, alsof er elk moment een uitbarsting kan volgen. De nervositeit en de onderhuidse spanning klinken ook in de muziek van Gustav Mahler, die de rode draad vormt.

a In close-up zie je de rauwe emoties van dansers die elkaar te lijf gaan, maar later teder voor elkaar zorgen. Schokkerige slowmotionbeelden vervormen de dans tot een bewegend, impressionistisch schilderij, met Mahler als muzikale gezel. Bekijk op iDiddit een fragment van de voorstelling waarbij je focust op de muziek van Mahler. Doorloop alle fasen van het analyseschema in de tabel om tot een waardering te komen.

Nicht schlafen - Mahler

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

©VANIN

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

b Mahler was een caleidoscoop aan stemmingen: kinderlijk, hemelbestormend, despotisch, wanhopig. Je kunt dat ook in zijn muziek horen. Hieronder vind je de adjectieflijsten van Hevner-Farnsworth opgedeeld in tien groepen. Elke groep roept een bepaalde stemming op. Mahlers symfonie kan uiteraard nooit volledig in een enkele groep thuishoren. Bovendien zal niet elk woord binnen een groep bij het werk passen. Daarvoor is Mahlers muziek te rijk aan indrukken. Je kunt daarom verschillende groepen combineren. Luister op iDiddit naar het muziekfragment van Symphony no. 3 en bepaal zo nauwkeurig mogelijk welke adjectieven voor jou van toepassing zijn.

Adjectievenlijsten van Hevner-Farnsworth

Groep 1 blijmoedig – vrolijk – gelukkig – vreugdevol – helder – prettig – speels – levendig

Groep 2 wonderlijk – fantastisch – licht – eigenaardig – grillig - vreemd

Groep 3 delicaat – gracieus – lyrisch

Groep 4 dromerig – bedaard – sentimenteel – sereen – kalmerend – zacht en teder –vreedzaam – rustig

Groep 5 verlangend – pathetisch – klagend – smachtend – reikhalzend

Groep 6 donker – depressief – treurig – somber – melancholisch – droevig – zielig – verdrietig –ernstig – sober – matig – plechtig - tragisch

Groep 7 gewijd – geestelijk

Groep 8 indrukwekkend – dramatisch – nadrukkelijk – majestueus – triomferend

Groep 9 opgewonden – in vervoering brengend – opwindend – opgevrolijkt – onstuimig – krachtig

Groep 10 teleurgesteld

c De emoties die je hierboven aangeduid hebt, zijn het gevolg van hoe Mahler de muzikale bouwstenen gebruikt. Hieronder en op de volgende pagina vind je voor elk van de muzikale bouwstenen woordparen van tegengestelden. De woordparen zijn uitgezet op een schaal van vijf. Luister opnieuw naar het muziekfragment op iDiddit en kies het woord dat de muziek volgens jou het beste typeert. Je kunt ook dieper te werk gaan en op de schaalverdeling aangeven of de muziek zich tussen die twee polen in bevindt, iets meer naar het ene of het andere neigt of duidelijk in een van de kampen thuishoort.

Melodie Het verloop van de toonhoogtes

vloeiend stokkend

rond hoekig

wijd eng

opwaarts afwaarts

Harmonie De samenklank van verschillende tonen

©VANIN

eenstemmig meerstemmig consonant dissonant

Metrum De regelmatige afwisseling tussen zware en lichte tellen die zich vertaalt in pulsatie of beat.

regelmatig onregelmatig

Ritme De duur van de tonen en de stiltes tussen de tonen

geordend toevallig statisch dynamisch actief passief

rustgevend ophitsend

Tempo De snelheid waarmee een muziekstuk uitgevoerd wordt.

vertragend ijlend

traag snel

stabiel wankel

Dynamiek De klanksterkte van de tonen zacht sterk

Timbre Welke woorden zou jij gebruiken om deze muziek te typeren?

helder donker

warm koud

kleurig vaal

Waarderen en interpreteren

gewoon bijzonder

vermaak kunst

saai boeiend

3 Berlinde De Bruyckere (1964) is vooral bekend van haar sculpturen waarin dekens verwerkt zijn en van met huid overtrokken, polyester afgietsels van paardenlichamen. Op het podium van Nicht schlafen plaatst De Bruyckere drie verstrengelde paardenlijven.

Het is een aangrijpend beeld. De paarden, veel gebruikt in de Eerste Wereldoorlog, tonen de dood die oorlog met zich meebrengt. Gaandeweg worden de paarden liefdevol omzwachteld, gestreeld en bereden. Even lijken ze zelfs tot leven te komen. Dans en beeldende kunst komen in Nicht schlafen op een indringende manier samen.

©VANIN

a Bekijk op iDiddit een fragment van de dansvoorstelling waarbij je focust op de sculptuur van Berlinde De Bruyckere. Doorloop alle fasen van het analyseschema in de tabel op de volgende bladzijde om tot een waardering te komen.

Nicht schlafen – Berlinde De Bruyckere

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

b Vergelijk de paarden in het werk van Berlinde de Bruyckere met de paarden in het werk van David Černý. Beleef je dezelfde emotie bij het beschouwen van dit werk?

©VANIN

Statue of king Wenceslas riding an upside-down dead horse (David Černý, 1999)

c Hoe schildert Picasso op Guernica een paard?

d Welke emoties roept het paard op Guernica op?

4 De film Why we fight van Alain Platel en Mirjam Devriendt onderzoekt de vechtersbaas in de mens. Drie dansers uit de voorstelling Nicht slafen vertellen over hun ervaringen met geweld, zowel fysiek als psychologisch. Hun observaties en opmerkingen worden afgewisseld met filosofische beschouwingen van Philipp Blom, Tinneke Beeckman en Koert Debeuf. De dansduetten worden gemengd met archiefbeelden. Soms met nadrukkelijke gelijkenissen, zoals de oproerpolitie die betogers de kleren van het lijf scheurt. Maar er worden ook beelden gebruikt van bewakingscamera’s die vechtpartijen filmen en dieren die elkaar in de haren vliegen.

a Bekijk het geselecteerde beeldfragment op iDiddit. Welke boodschap willen Platel en Devriendt met deze film brengen?

©VANIN

b Geeft de film een antwoord op de vraag uit de titel?

Scène uit Why we fight

Guernica (Picasso, 1937)

Exit

Kunsthistorisch referentieschema

Periode/stroming/regio/ kunstvorm Kunstenaars

renaissance Albrecht Dürer, Pieter Bruegel de Oude

neo-classicisme Jacques-Louis David, François Rude

romantiek Edward Elgar, Émile Cammaerts, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Camille Saint-Saëns, Gustav Mahler

symbolisme Fernand Allard l’Olivier, Gustave Van de Woestyne

fauvisme Rik Wouters

realisme en naturalisme Alfred Bastien

expressionisme Karel Lauwers, Frans Masereel, Georges Grosz, Otto Dix, Käthe Kollwitz

kubisme Pablo Picasso

futurisme Umberto Boccioni

modernisme Paula Rego, Olivier Messiaen

pop-art Roy Lichtenstein

surrealisme Max Ernst

postmodernisme David Černý, Jake and Dinos Chapman, Berlinde De Bruyckere

hedendaagse componisten Nicolas De Cock

fotografen Mustafa Hassouna, Richard Avedon, Roger Fantom, Alexander Gardner, Robert Capa, Teun Voeten, Ronald Haeberle, Uwe Max Jensen

street art Big Ben

filmregisseurs Sam Mendes, Steven Spielberg, Francis Ford Coppola, David Liam, Roberto Benigni, Roman Polański, Ari Folman, Roger Donaldson, Edward Berger

theater- en operaregisseurs Jan Lauwers, Luc Perceval, Guy Joosten, Corina Van Eijk

choreografen Alain Platel, Anne Teresa De Keersmaeker, Wim Vandekeybus, Luc Perceval, Guy Joosten

©VANIN

Test jezelf

De Vietnamoorlog (1963-1970) is een van de meest gefotografeerde conflicten. Zes keer wint een foto over de Vietnamoorlog of de nasleep ervan de World Press Photo van het jaar, meer dan dertig foto’s worden bekroond tussen 1963 en 2011.

©VANIN

Waarom zijn deze foto’s van de Vietnamoorlog iconische foto’s?

Executie van een Vietcong soldaat (Eddie Adams, 1968)

Help from above (Art Greenspon, 1968)

Kim Phuc (Nick Ut, 1972)

Platoon

Verklarende woordenlijst

contestatie Het in twijfel trekken of bevragen van bestaande normen, waarden en structuren binnen de kunstwereld en de bredere samenleving.

Entartete KunstBegrip dat door nazi-Duitsland gebruikt werd om kunst aan te duiden die door hen als ontaard, degeneratief of in strijd met de nationale identiteit werd beschouwd.

iconografie Onderwerpen uit de beeldende kunst bestuderen.

iconografisch beeldEen beeld met een specifieke betekenis of boodschap.

l’art pour l’art Kunst omwille van de kunst waarbij de kunstenaar geen andere drijfveren heeft dan kunst te scheppen.

pastorale Vertelt over het landelijke, vredige leven en de natuur.

pathetiek Manier van uitdrukken die emoties en gevoelens zichtbaar en voelbaar maakt.

propaganda Een techniek om anderen te overtuigen van bepaalde ideeën of om gedrag te beïnvloeden.

Vlaamse Golf Periode van artistieke vernieuwing en creativiteit in Vlaanderen begin jaren 1980.

©VANIN

Beeldcredits

p. 15 Portret van een kunstenaar (zwembad met twee figuren)© David Hockney, foto: © Art Gallery of New South Wales / Jenni Carter, p. 16 Het dansende koppel, foto: © Artefact / Alamy, p. 16 Boerendans, foto: © Incamerastock / Alamy, p. 16 El jaleo, foto: © Peter Barritt / Alamy, p. 16 De schommel, foto: © AKG Images, p. 18, 129 De vrijheid leidt het volk, foto: © IanDagnall Computing / Alamy, p.18 De eed van de Horatiërs, foto: © Universal Images Group, p. 19 Catharinapaleis, foto: © Shutterstock/Anna Komisarenko, p. 19 L’Arc de Triomphe, wrapped © Christo & Jeanne Claude / SABAM Belgium 2023, foto: © Shutterstock/ Ekaterina Pokrovsky, p. 21 De dood van Marat, foto: © Collection / Active Museum, ACTIVE MUSEUM / ACTIVE ART, p. 21 Charlotte Corday, foto: © Niday Picture Library / Alamy, p. 22 De dood van Socrates, foto: © Photo 12 / Alamy, p. 23 Amor en Psyche, foto: © Erich Lessing / Album, p. 23 Cupido en Psyche, foto: © Album / quintlox, p. 23 De grote odalisk, foto: © Album / Joseph Martin, p. 23 Ludwig Beethoven, foto: © Shutterstock/Nicku, p. 24 Wandelaar boven de nevelen, foto:

© Niday Picture Library / Alamy, p. 24 De derde mei 1808, foto: © IanDagnall Computing / Alamy, p. 26 Kehinde Wiley, The Prelude (Babacar Mané), 2021.

© Kehinde Wiley. Courtesy of Stephen Friedman Gallery, London, and Galerie Templon, Paris, p. 28 De arenleessters, foto: © World History Archive, p. 28 In de tuin, foto: © GL Archive / Alamy, p. 28 De zaaier, foto: © Peter William Barritt, p. 29 Het angelus, foto: © AKG Images, p. 29 Archeologische herinnering aan Het angelus van Millet © Fundació Gala - Salvador Dali / SABAM Belgium 2023, foto: © Album / Fine Art Images, p. 30 Het atelier van de schilder, foto: © IanDagnall Computing / Alamy, p. 31 De steenkloppers, foto: © Painters / Alamy, p. 31 Claude Monet schilderend op zijn atelierboot, foto: © IanDagnall Computing / Alamy, p. 32 In de eetkamer, foto: © IanDagnall Computing / Alamy, p. 33 Regatta bij Argenteuil, foto: © PAINTING / Alamy, p. 33 Parc Monceau, foto:

© Incamerastock / Alamy, p. 33 Waterlelies, foto: © AKG Images, p. 33 Lunchen op het gras, foto: © Erich Lessing / Album, p. 33 Mevrouw met parasol, foto:

© Archivart / Alamy, p. 33 Brug over een vijver met lelies, foto: © Photo 12 / Alamy, p. 33 Sazai Hal bij de tempel van de vijfhonderd Arhats, foto: © Album / Metropolitan Museum of Art, NY, p. 33 Terras in Sainte-Adresse, foto: © FineArt / Alamy, p. 34 Dansschool, foto: © Album / National Gallery of Art, Washington DC, p. 35 De denker, foto: © Ted Byrne / Alamy, p. 36 Chop Suey © Heirs of Josephine N. Hopper / SABAM Belgium 2023, foto: © Artepics / Alamy, p. 37 Dochter van kunstgeschiedenis, theater B © Yasumasa Morimura; Courtesy of the artist and Luhring Augustine, New York (Caption: Yasumasa Morimura - Daughter of Art History (Theater B), 1990 - Color photograph mounted on canvas - 70 7/8 x 96 7/8 inches - (180 x 246.1 cm), p. 37 Zelfportret Mary Cassatt, foto: © Incamerastock / Alamy, p. 39 Zelfportret Vincent van Gogh, foto: © Shutterstock/Everett Collection, p. 39 De schreeuw, foto: © AKG Images, p. 39 Un dimanche après-midi à l'Île de la Grande Jatte, foto: © The Picture Art Collection / Alamy, p. 40 De aardappeleters, foto: © Dipper Historic / Alamy, p. 40 De slaapkamer, foto: © Art Collection 2 / Alamy, p. 41 Zonnebloemen, foto: © Granger, p. 41 Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, foto: © AKG Images, p. 41 Vrouw voor van Goghs

Zonnebloemen, foto: © The History Collection / Alamy, p. 41 Rue des moulins, foto: © GL Archive / Alamy, p. 41 Marcelle Lender, foto: © Album / National Gallery of Art, Washington DC, p. 41 La goulue, foto: © classicpaintings / Alamy, p. 42 Mont Sainte Victoire 2, foto: © PAINTING / Alamy, p. 42 Mont sainte Victoire 4, foto: © PAINTING / Alamy, p. 42 Mont sainte Victoire 6, foto: © FineArt / Alamy, p. 42 Mont sainte Victoire 5, foto: © INTERFOTO A. Koch, p. 42 Mont sainte Victoire 1, foto: © PAINTING / Alamy, p. 42 Mont sainte Victoire 3, foto: © World History Archive, p. 43 Mahana no atua, foto: © IanDagnall Computing / Alamy, p. 44 Het regent, foto: © History and Art Collection / Alamy, p. 44 Bloemen, foto: © Art Collection 3 / Alamy, p. 44 Landschap, foto: © Art Collection 3 / Alamy, p. 44 De vogel en het boeket, foto: © ART Collection / Alamy, p. 44 De stropdas en het horloge, foto: © ART Collection / Alamy, p. 44 Mandoline, anjer en bamboe, foto: © Art Collection 4 / Alamy, p. 45 Oedipus en de sfinx, foto: © The Artchives / Alamy, p. 45 Het dodeneiland (III), foto: © Peter Horree / Alamy, p. 46 De drie bogartyrs, foto: © The Picture Art Collection / Alamy, p. 46 Kehinde Wiley, Portrait of Tuatini Manate III, 2019. © Kehinde Wiley. Courtesy of Galerie Templon, Paris. , p. 47 Portret (van Gogh) © Yasumasa Morimura; Courtesy of the artist and Luhring Augustine, New York (Caption: Yasumasa Morimura - Portrait (Van Gogh), 1985 - Color photograph - 47 1/4 x 39 1/2 inches - (120 x 100.3 cm)), p. 47 Silent music © Luc Tuymans Silent Music, 1993 - Oil on canvas - 83,5 x 73,5 cm - Stedelijk Museum Amsterdam, p. 47 Gillende panda ©2023 Thaïs Vanderheyden, uit Kunstknallers - Grote Kunst voor Kleine Kenners, p. 48 De sterrennacht, foto: © History and Art Collection / Alamy, p. 50 Begrafenis te Ornans, foto: © IanDagnall Computing / Alamy, p. 50 Eugène Manet en zijn dochter te Bougival, foto: © History and Art Collection / Alamy, p. 50 Het vlot van de Medusa, foto: © PAINTING / Alamy, p. 50 Grijs weer bij Grande Jatte, foto: © Tomas Abad, p. 55 Detail uit Las meninas, foto: © Album, p. 57 Venus voor de spiegel (Velazquez), foto: © Pictures Now / Alamy, p. 58 Le miroir de coquetterie

© Félicien Rops « Le miroir de coquetterie », s.d., pointe sèche, propriété de la Fédération Wallonie-Bruxelles, en dépôt au musée Rops, inv. APC 2120 , p.59 Venus voor de spiegel (Rubens), foto: © FineArt / Alamy, p. 59 Geboorte van Venus (Bouguereau), foto: © Incamerastock / Alamy, p. 59 Pools meisje © Rineke Dijkstra, Kolobrzeg, Poland, July 26, 1992, p. 59 Geboorte van Venus (Fragonard), foto: © Incamerastock / Alamy, p. 59 Geboorte van Venus (Cabanel), foto:

© Incamerastock / Alamy, p. 60 De spiegel van de duivel, foto: © Abbus Acastra / Alamy, p. 61 De mooie Rosine, twee meisjes, foto: © ART Collection / Alamy, p. 62 De romanlezeres, foto: © Art Collection 3 / Alamy, p. 62 Echo en Narcissus, foto: © Archivart / Alamy, p. 63 Zelfportret Lucien Freud © The Lucian Freud Archive. All Rights Reserved 2023 Bridgeman Images, p. 64 Donne triptiek, foto: © VTR / Alamy, p. 64 Portret Giovanni Arnolfini, foto: © World History Archive, p. 64 Zelfportret Jean Fouquet, foto: © Zuri Swimmer / Alamy, p. 65 Zelfportret Catharina van Hemessen, foto: © Artokoloro / Alamy, p. 66 Zelfportret Francis Bacon © The Estate of Francis Bacon / All rights reserved / SABAM, Bruxelles and DACS, London 2023, p. 66 Francis Bacon door Jorge Lewinsky © The Lewinski Archive at Chatsworth. All Rights Reserved 2023 Bridgeman Images, p. 66 Narcissus/Self-portrait 15 © Caspar Berger, © SABAM Belgium 2023, foto: © Erik en Petra Hesmerg, p. 67 Zelfportret Rembrandt van Rijn, foto: © Granger, p. 68 Zelfportret Jan van Eyck, foto: © The Print Collector / Alamy, p. 68 Zelfportret in een groene Bugatti © Tamara de Lempicka Estate, LCC / SABAM Belgium 2023, p. 68 Zelfportret Egon Schiele, foto: © Fine Art Images, p. 69 De wanhopige, foto: © The Print Collector / Alamy, p. 70 Zelfportret Marnixbad © Rineke Dijkstra, Self-Portrait, Marnixbad, Amsterdam, Netherlands, June 19, 1991, p. 70 Zelfportret Albrecht Durer, foto: © Artepics / Alamy, p. 71 Detail uit De geldwisselaar en zijn vrouw, foto: © Erich Lessing / Album, p. 71 Zelfportret Johannes Gumpp, foto: © The Picture Art Collection / Alamy, p. 71 Triple Self-Portrait, foto: © Gina Rodgers / Alamy, p. 72 Zelfportret Peter Paul Rubens, foto: © Incamerastock / Alamy, p. 73 Zelfportret met spiegel Léon Spilliaert, foto: © Album / Fine Art Images, p. 74 Melanie Bonajo, foto uit de serie ‘Thank you for hurting me, I really needed that…’, 2005 – ..' © de kunstenaar & AKINCI, p. 75 Roger Raveel, Een heel klein karretje om de hemel te vervoeren, 1977 © Raveel-MDM / SABAM Brussel 2022, p. 76 Un bar aux Folies Bergères, foto: © Art Heritage / Alamy, p. 77 Spiegelschilderij Tre generazioni © SABAM Belgium 2023, p. 78 Cloud gate © Anish Kapoor. All Rights Reserved, DACS / SABAM Belgium 2023, foto: © Shutterstock/Julia Podus, p. 79 Sophia Anne Delaval ©National Trust Images/John Hammond, p. 79 Depot Boijmans Van Beuningen in Rotterdam, foto: © Shutterstock/Frans Blok, p. 81 Olafur Eliasson, Your spiral view, 2002, Stainless steel, mirror, steel, 3200 x 3200 x 8000 mm, Installation view: Tate Modern, London, 2019, Photographer: Anders Sune Berg, Boros Collection, Berlin © 2002 Olafur Eliasson, p. 85 La condition humaine © Succession René Magritte / SABAM Belgium 2023 , foto: © Peter Barritt, p. 85 Golconde © Succession René Magritte / SABAM Belgium 2023 , foto: © Artepics / Alamy, p. 85 La trahison des images © Succession René Magritte / SABAM Belgium 2023 , foto: © Granger, p. 85 L’empire des lumières © Succession René Magritte / SABAM Belgium 2023, p. 88 Abdij in het eikenbos, foto: © Incamerastock / Alamy, p. 89 Regen, stoom en snelheid - De grote Westerse spoorweg, foto: © Timewatch Images / Alamy, p. 89 Tivoli met de tempel van Sybil en de watervallen, foto: © Artokoloro / Alamy, p. 91 Ready player one, foto: © AMBLIN

ENTERTAINMENT/DE LINE PICTURES/DREAMWORKS/WARNER BROS / Album, p. 92 Francis Alÿs Paradox of Praxis 1 © https://francisalys.com/, p. 94 Still uit Sleep

© The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc. / SABAM Belgium 2023, p. 94 De nachtmerrie, foto: © The Picture Art Collection / Alamy, p. 94 De droom van de herder, foto: © Art Media Heritage-Images, p. 97 Stilleven met vogels © Musea Brugge - www.artinflanders.be - Hugo Maertens, publiek domein, p. 98 Shoubeegi © SABAM Belgium 2023, p. 99 Blaze © Bridget Riley 2023. All rights reserved, p. 99 Primary contrast © SABAM Belgium 2023, p. 100 Klimmen en dalen © 2023 The M.C. Escher Company B.V. - Baarn. Alle rechten voorbehouden. www.mcescher.nl, p. 100 Carnaval de arlequín © Successió Miró / SABAM Belgium 2023

©VANIN

, foto: © Peter Barritt / Alamy, p. 101 Venus van Milo met laden © Fundació Gala - Salvador Dali / SABAM Belgium 2023, foto: © Album / Fine Art Images, p. 102 Le violon d’Ingres © Man Ray 2015 Trust / SABAM Belgium 2023, p. 103 Viktor en Rolf 1 - 2 - 3, foto: © Karl Prouse/Catwalking/Getty Images, p. 103 De ambassadeurs, foto: © Peter Horree / Alamy, p. 104 Orangerie du château de Versailles © SABAM Belgium 2023, p. 104 De vrijbrief © Succession René Magritte / SABAM Belgium 2023, p. 107 Take Over - London © Andrés Reisinger and Reisinger Studio, p. 108 The weather project, 2003 - Monofrequency lights, projection foil, haze machines, mirror foil, aluminium, scaffolding - 26.7 x 22.3 x 155.44 m - Installation view: Tate Modern, London, 2003 - Photo: Olafur Eliasson - Courtesy of the artist; neugerriemschneider, Berlin; Tanya Bonakdar Gallery, New York / Los Angelos © Olafur Eliasson, p. 109 Compositie met groot rood vlak, geel, zwart, grijs en blauw, foto: © The Picture Art Collection / Alamy, p. 110 Vragende kinderen © SABAM Belgium 2023, p. 111 Unité d'habitation in Marseille © F.L.C. / SABAM Belgium 2023, p. 111 Bauhaus 1 © SABAM Belgium 2023, foto: © Schütze/Rodemann, Bildarchiv Monheim GmbH, p. 111 Bauhaus 2 © SABAM Belgium 2023, foto: © LeonardoM, Panther Media GmbH, p. 113 Lente-zomercollectie (Hussein Chalayan, 2007) 1, foto: © Karl Prouse/Catwalking/Getty Images, p. 113 Lente-zomercollectie (Hussein Chalayan, 2007) 2, foto: © Chris Moore/Catwalking/Getty Images, p. 114 Guerilla girls © Guerrilla Girls, courtesy guerrillagirls.com, p. 120 Stilleven met perziken © KIK-IRPA, Brussel, p. 120 Assez! © SABAM Belgium 2023, p. 120 De slapers, foto: © Penta Springs, Artokoloro, p. 122 Napoleon bij de Sint-Bernardpas, foto: © Artepics / Alamy, p. 122 De ridders van de Apocalyps, foto: © Album / Metropolitan Museum of Art, NY, p. 122 Whaam! © Estate of Roy Lichentstein / SABAM Belgium 2023, foto: © Anthony Devlin, PA Images, p. 124 Los desastres de la guerra, foto: © Fine Art Images, p. 125 De aanval van de lansiers, foto: © AKG Images, p. 126 De triomf van de dood, foto: © CBW, p. 127 Het treurende ouderpaar, foto: © David Crossland, p. 128 La Marseillaise, foto:

© Zvonimir Atletic, p. 129 Palestijns protest, foto: © Mustafa Hassona/Anadolu Agency/Getty Images, p. 130 L’Ange du foyer © SABAM Belgium 2023, foto:

© Album / Fine Art Images, p. 131 Iraakse familie, foto: © Belga Image / EPA PHOTO MOD POOL/DAN CHUNG, p. 133 Loyalist militiaman at the moment of death

© Robert Capa © International Center of Photography., p. 134 Waltz with Basir, foto: © RGR Collection, p. 135 Ganta, June 2003, Regeringssoldaten van het Charles Taylor regime, Liberia, 2003 © Teun Voeten, p. 135 All quiet on the western front, foto: © Amusement Park Films / Album, p. 136 Big Mac über alles, foto:

© Belga Image / JANEK SKARZYNSKI / AFP, p. 136 Rainbow warrior, foto: © Belga Image / JANEK SKARZYNSKI / AFP, p. 138 Luc Perceval, foto: © Belga Image / PHILE DEPREZ, p. 138 Alain Platel, foto: © Michael Kneffel, p. 138 Guy Joosten, foto: © Belga Image / Patrick Post/ Hollandse Hoogte, p. 139 Mirjam Devriendt, foto: © ID/Bas Bogaerts, p. 143 Statue of king Wenceslas riding an upside-down dead horse, foto: © Lucas Vallecillos AGE, p. 144 Why we fight © Cassette for timescapes, p. 144 Guernica © Succession Picasso / SABAM Belgium 2023, foto: © World History Archive, p. 146 Executie van een Vietcong soldaat, foto:

© Granger, NYC., GRANGER - Historical Picture Archive, p. 146 Platoon, foto: © Pictorial Press, Pictorial Press Ltd, p. 146 Kim Phuc, foto: © AP Photo/Nick Ut, p. 146 Help from above, foto: © AP Photo/Art Greenspon, File