Vakblad voor ontwikkeling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen
Wat hun praatjes je vertellen Natuurrijk
buiten spelen Intercultureel
werken met kinderen
Nr. 10 - Jaargang 41 – juni 2014
www.hjk-online.nl
Inhoud
Colofon nr 10 - juni 2014
taal
4
Uitgave ThiemeMeulenhoff, Amersfoort
Esther van den Berg en Mieneke Langberg
Wat hun praatjes je vertellen
Leerkrachten helpen kinderen een stap verder door aan te sluiten bij hun ontwikkelingsni veau. Hoe peil je doelgericht én spelenderwijs de mondelinge taalontwikkeling?
kunst & cultuur
10
Matthias Lefebvre en Sandra De Vylder
Intercultureel werken met kinderen Intercultureel werken met jonge kinderen lijkt misschien een grote opgave, maar met een kleine inspanning kan je al heel wat bereiken.
spelen
16
22
Ilse Vonder
Natuurrijk buiten spelen
Annerieke Boland
Maak het leren van kinderen zichtbaar Geef een nieuwe impuls aan ouderbetrokken heid. Kijk samen met ouders naar videofrag menten van hun kind en gebruik dit als aanlei ding voor gesprekken. Inspiratie vanuit Engeland.
... en verder 15
Voordeel voor abonnees
28
Willem de Jong – Ontwrichte kinderen in het onderwijs
34
Verwacht in HJK
Abonnementenadministratie HJK Abonneeservice Postbus 2238 5600 CE Eindhoven [T] 088 2265 242 [E] hjk@mijntijdschrift.com Abonnementsprijzen Regulier abonnement: € 67,95 Studentenabonnement: € 36,50 Proefabonnement (3 nummers): € 13,50 Los nummer: € 10,Extra thuisabonnement: € 50,Combi-abonnement HJK en JSW: € 105,Digitaal nummer: € 6,Proefabonnement (digitaal): € 10,Jaarabonnement (digitaal): € 39,Alle prijzen zijn incl. BTW en porti binnen Nederland. Woont u in het buitenland? Neem dan contact op met abonnementenbeheer. Abonne menten kunnen op elk gewenst moment ingaan. Opzeggingen uiterlijk 1 maand voor het aflopen van het abonnementsjaar. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd. Hoofdredacteur Iris van den Berg Bureau- en webredactie Evelien de Lange Redactie Aleid Beets Kessens (voorzitter), Denise Bontje, Anneke Elenbaas van Ommen, Annika de Haan, Ad van der Heijden, Henrike van den Hurck
Een groen schoolplein is winst voor zowel leer lingen als leerkrachten. In een natuurrijk speellandschap voelen kinderen zich veilig en uitgedaagd tot gevarieerd spel. Zéker kinderen met speciale zorgvragen!
ouders
HJK De wereld van het jonge kind Onafhankelijk vakblad voor ontwikkeling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen. Jaargang 41, nummer 10/2014 © 2014 – ISSN 0165-4772
Rubrieken 9 14 20 26 27 32
Aan de slag! Donderstenen PrentenboekIndruk Prentenboek van de maand BoekIndruk
Redactieassistent Nicole van Barneveld-Visser Redactieadres HJK Postbus 400 3800 AK Amersfoort [T] 033 448 34 54 [F] 033 448 3 999 [E] hjk@thiememeulenhoff.nl [I] www.hjk-online.nl Netwerkleden Diny van der Aalsvoort, Annerieke Boland, Ingrid van Bommel-Rutgers, Kees Both, Kim Freriks, Ruben Fukkink, Karin Hoogeveen, Sanne Huijbregts, Peter Nikken, Bea Pompert, Esther Ruel Engelman, Elly Singer, Dirk van der Straaten, Hilco van Stuyvenberg, Marianne Verhallen, Peter de Vries Omslagfoto Isabel Nabuurs Fotografie Ontwerp lay-out en vormgeving FIZZ reclame + communicatie – Meppel Druk Drukkerij Ten Brink Meppel Advertentie-exploitatie Joop Slor (joop@recent.nl) / Ray Aronds (ray@recent.nl) Postbus 17229 1001 JE Amsterdam [T] 020 330 89 98 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2014 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.
Journaal
HJK juni 2014
3
taal
Peilen van de mondelinge taalontwikkeling
Wat hun praatjes je vertellen Leerkrachten helpen kinderen een stap verder door aan te sluiten bij hun ontwikkelingsniveau. Omdat jonge kinderen leren door te handelen, door spel, lijkt het niet meer dan logisch om de ontwikkeling te peilen door middel van spel. Hoe peil je doelgericht én spelenderwijs de mondelinge taalontwikkeling? Esther van den Berg is freelance onderwijsad viseur. Zij zet zich in voor doelgericht en ontwikke lingsgericht werken aan de brede ontwikkeling van het jonge kind (www.taalenvve.nl) Mieneke Langberg is linguïst en leerplan ontwikkelaar bij SLO op de afdeling primair / speciaal onderwijs (m.langberg@slo.nl)
B
asisschool Nellestein in Amsterdam heeft besloten het toetsen van jonge kinderen anders aan te pakken. Sinds dit schooljaar peilen de leerkrachten de ontwikkeling van de monde linge taalvaardigheid van hun jongste leerlingen door middel van spel, naast het afnemen van de kleutertoets. Nu de leerkrachten deze manier van ‘toetsen’ in praktijk hebben gebracht, zien ze veel beter wat de kinderen wél kunnen en hoe ze hun betrokkenheid op verschillende niveaus kunnen vergroten.
Rijke informatiebron De mondelinge taalvaardigheid vormt een belang rijke basis voor het verdere leren. Het is algemeen bekend dat de woordenschat van kinderen het begrijpend lezen positief beïnvloedt. En dat een
Gesprekje tussen leerkracht en kind op basisschool Nellestein Leerkracht: Hoeveel pannenkoeken gaan we bakken? (…) Leerkracht: Denk je dat het genoeg is voor iedereen? Voor de hele klas? Waarom niet? Kind: Nee, dit is te weinig. Leerkracht: Wat kunnen we erbij doen? Kind: Ei? Leerkracht: Ei hebben we al. (…) Wat kunnen we erbij doen? Kind: Nog meer meel (jongetje wijst naar meel).(...) Een schepje meel. (…) Kind: Het ei plakt ook en daarom plakt het mee. Pannenkoeken moeten aan elkaar plakken, anders is het niet zo rond. Leerkracht: Kunnen we zo pannenkoeken bakken? Kan er nog wat bij? Kind: Een beetje suiker. Leerkracht: Wat denken jullie: kunnen we gaan bakken? Kind: Nee, nog niet (...). Er zitten weinigere dingen. Het plakt. Leerkracht: Kan ik het zo in de pan doen? Kind: Er moet alles bij. Leerkracht: Wat dan? Kind: Nog… Leerkracht: Voor pannenkoeken heb je nodig, meel, eieren, suiker en nog iets? Hoe kunnen we het dun maken? Hoe kunnen we zorgen dat het niet zo plakt? Kijk zo moet het eruit zien (leerkracht laat het al klaarge maakte beslag zien) Kind: Dan moet je dat erbij doen.
4
HJK juni 2014
goed ontwikkeld fonologisch bewustzijn bijdraagt aan het vlot leren beheersen van de lees- en spel techniek. De manier waarop een kind praat, geeft inzicht in het denkproces van het kind. Kinderen die schooltaal gebruiken, zijn succesvoller in hun schoolloopbaan (Henrichs, 2010). De kwaliteit van de mondelinge taal vertelt je iets over de groei die een kind doormaakt: praat het kind in steeds langere, samengestelde zin nen? Vertelt het in verleden tijd? De mondelinge taalontwikkeling geeft daarnaast informatie over hoe een kind zich ontwikkelt in het contact met anderen: durft het te praten in een groepje? Geeft het antwoord op een vraag? Is het kind in staat om te luisteren? Al deze informatie geeft je als leerkracht inzicht in hoe je kunt aansluiten bij de ontwikkelingsbehoefte van het jonge kind.
Omgeving als stijgbeugel Waarom is het belangrijk om aan te sluiten bij de naaste ontwikkeling van het jonge kind? De hoeveelheid en kwaliteit van de taal in de omgeving bepaalt, samen met het aangeboren taalvermogen, het taalniveau van het kind. Om het taal mechanisme van een kind in werking te zetten is een kwalitatief en passend aanbod nodig en vervolgens genoeg ruimte voor het kind om te kunnen reageren, zowel verbaal als non-verbaal (Suijkerbuik en Kuiken, 2009). De omge ving fungeert als een soort stijgbeugel bij het taalleren. Meestal probeer je als leer kracht, daar waar mogelijk, aan te sluiten bij het niveau dat het kind op dat moment beheerst. Immers, kinderen leren het meest optimaal als het aanbod net boven hun eigen niveau ligt. Dan moet je wel eerst weten wat dat niveau is. Vandaar dat het belangrijk is dat je doelen stelt en nieuwsgierig bent naar de ontwikkeling van het kind. Omdat de taalontwikkeling van jonge kinderen dynamisch en complex verloopt, is het belangrijk om de ontwik
kunst & cultuur
Intercultureel werken met kinderen
Een blik over de grens Door de toenemende diversiteit in de maatschappij is het van belang om jonge kinderen te wapenen met de nodige interculturele competenties. Intercultureel werken met jonge kinderen lijkt misschien een grote opgave, maar met een kleine inspanning kan je al heel wat bereiken.
Matthias Lefebvre is lector Nederlands bij de katholieke hogeschool VIVES campus Tielt Sandra De Vylder is pedagoog bij de katholieke hogeschool VIVES campus Tielt
I
ntercultureel onderwijs is in Nederland sterk ingeburgerd. In het Vlaamse onderwijs heb ben leerkrachten lange tijd geworsteld met dat thema. Door de eindterm ‘Nederlands (Inter) culturele gerichtheid’ voor het lager onderwijs in 2009 bij wet in te voeren, werd de noodzaak ervan voor het voetlicht gebracht. Desalniettemin blijkt dat Vlaamse basisscholen het niet vanzelfspre kend vinden om van intercultureel onderwijs een prioriteit te maken. In dit artikel worden enkele interculturele methodieken beschreven die door studenten kleuter- en lager onderwijs uitgetest zijn op Vlaamse basisscholen.
Een beter begrip De huidige maatschappij in Vlaanderen wordt gekenmerkt door een toenemende diversiteit. Volgens een onderzoek van de socioloog Jan Hertogen (2011) is een kwart van de mensen in België van allochtone afkomst. In het onderwijs stellen we vast dat gemiddeld 10 procent van de schoolgaande jeugd van een niet-Belgische nationaliteit is (Onderwijs Vlaanderen, 2012). De vraag rijst of de huidige en toekomstige leer krachten voldoende worden voorbereid op de diver siteit die in de klassen aanwezig is. Scholen heb ben steeds meer vraag naar expertise op het vlak van intercultureel onderwijs. Met intercultureel onderwijs wordt onderwijs bedoeld dat stilstaat bij talige en culturele diversiteit in de klas en in de samenleving. De Vlaamse overheid voerde, zoals genoemd, in 2009 een wet in om tot actie over te gaan waardoor leerkrachten in opleiding een beter begrip krijgen van een multiculturele (Inter)culturele gerichtheid Het domein (inter)culturele gerichtheid focust op kennis en vaardigheden, maar ook op attitudes: ‘Het belangrijkste is de wil om sociale relaties aan te gaan met anderen, rekening houdend met hun sociale en culturele verscheidenheid. Dat houdt in dat leerlingen een positieve houding aanne men ten aanzien van andere talen of taalvariëteiten. Dat leerlingen bij het nadenken over taalgebruik interesse in en respect tonen voor de andere persoon, voor de eigen cultuur en voor de cultuur van de andere. Dat ze waardering krijgen voor verschillende culturen en het culturele erfgoed.’ (VVKBaO, 2010)
10
HJK juni 2014
en meertalige maatschappij. Sinds 2010 is aan het nieuwe leerplan Taalbeschouwing het domein (inter)culturele gerichtheid toegevoegd om ervoor te zorgen dat leerlingen leren openstaan voor en omgaan met de (inter)culturele diversiteit die de huidige talige maatschappij kenmerkt. Het feit dat ‘inter’ tussen haakjes staat, wijst erop dat de leer lingen zich zowel richten op het cultureel erfgoed
spelen
Natuurrijk buiten spelen
Groen schoolplein voor speciale kinderen Een groen schoolplein is winst voor zowel leerlingen als leerkrachten. In een natuurrijk speellandschap voelen kinderen zich veilig en uitgedaagd tot gevarieerd spel. Zéker kinderen met speciale zorgvragen! In dit artikel worden voorbeelden van speciale aanpassingen en begeleiding besproken. Ook gemakkelijk uit te voeren groene projecten komen aan bod.
Ilse Vonder is klinisch psycholoog / orthopedagoog en stimuleert groene buiten(speel)mogelijkheden (groene_orthopedagoog@live.nl)
Het is pauze op basisschool De Ommezwaai in Arnhem, een cluster 4-school voor speciaal onderwijs. Voetballertjes hollen achter de bal aan, terwijl andere kinderen op het klimtoestel zitten of achter elkaar aan rennen. Jonas, een jongen met autisme, loopt in zichzelf mompe lend over het tegelplein heen en weer. Af en toe wordt hij opgeschrikt door een voetbal die zijn kant uit vliegt. Het is duidelijk dat hij zich onvei lig voelt door de vele prikkels om hem heen.
K
inderen met fysieke of verstandelijke beperkin gen of gedrags- en ontwikkelingsproblemen voelen zich op de traditionele schoolpleinen vaak niet op hun gemak. Ze komen minder tot gericht, zinvol spel. Er zijn weinig speelmogelijkheden voor kinderen die door hun beperking niet kunnen of willen klimmen en klauteren of niet van voetballen en groepsspelletjes houden. Drukke, overbeweeg lijke kinderen krijgen negatieve reacties door hun onbeheerste gedrag, waarmee ze onbedoeld het spel van andere kinderen verstoren. Alle reden om het schoolplein op eenieders behoefte aan te laten sluiten. Twee conclusies uit recent onderzoek (De Vries, 2013) laten zien dat: een succesvolle groene herinrichting leidt tot een fijner plein met een beter sociaal klimaat (1), en dit het algehele welzijn van het kind verbetert op termijn (2).
Gevoel van veiligheid Wil een kind buiten vrij kunnen spelen, dan is de belangrijkste voorwaarde dat het zich emotioneel veilig voelt. Pas dan durft een kind te gaan explo reren en de mogelijkheden van de omgeving te benutten. Riksen-Walraven (2000) noemt de inrich ting van de omgeving als een van de drie bronnen van een gevoel van veiligheid. Zij doelt hierbij op de binnenruimte. De buitenruimte, waar kinderen soms meerdere uren per dag doorbrengen, hoort daar evenzeer bij. 16
HJK juni 2014
Natuurrijk speellandschap Uitgangspunt van een groen speelplein is een goed ontwerp, waarin rekening gehouden wordt met de speciale behoeften en beperkingen van de kinderen. In een entourage van struiken, gras, bloemen, hellingen, bomen en paden krijgen speelaan leidingen en speeltoestellen een plek. Hier horen ook verharde gedeelten bij, zoals een centraal gelegen plein of een fiets-rolstoelparcours. Een brede strook met – liefst besdragende – struiken en lage bomen zal kleine beestjes, vogels, vlinders en andere insecten aantrek ken. Als vanzelf ontstaan hier verstopplekken en kruip-door-sluip-door-paadjes, waar kinderen kleine ontdekkingstochten hou den, rondrennen of zich even op zichzelf terugtrekken. Op plekjes met zitstammetjes, omringd door lage hagen of in een wilgenhutje kunnen ze zitten kijken zonder zich bekeken te voelen, terwijl leerkrachten hen nog wel kunnen zien. Dit natuurrijk speellandschap is aantrekkelijk en uitnodigend, maar straalt ook geborgenheid en rust uit. Kees Both (2013) spreekt in navolging van de Engelse kin derpsychiater Winnicott over een holding environment, een veilige speelruimte om te ontdekken en te experimenteren. Andere vaardigheden Kinderen met speciale behoeften komen op een groen speelplein beter tot hun recht. Er worden andere vaardighe den aangesproken dan in de klas. Voorbeelden zijn ervaringsverhalen van een slechthorend meisje dat trots met een zelf gevangen kikkertje rondliep;
ouders
Maak het leren van kinderen zichtbaar
Ouderbetrokkenheid Geef een nieuwe impuls aan ouderbetrokkenheid. Kijk samen met ouders naar videofragmenten van hun kind en gebruik dit als aanleiding voor gesprekken. Inspiratie vanuit Engeland.
Annerieke Boland (a.boland@ipabo.nl) is lector Jonge kind aan de Hogeschool iPabo in Amsterdam / Alkmaar
V
an 28 tot 31 augustus 2013 vond het drieën twintigste EECERA-congres plaats in de hoofdstad van Estland, Tallinn. Een onvergetelijk symposium op dit congres werd georganiseerd door het Pen Green Centrum uit Engeland. Zij demonstreerden hoe ze samen met ouders het leren van jonge kinderen op beeld vastleggen, en door micro-analyse gaandeweg begrijpen. Het Pen Green is een kindcentrum voor kinderen van 9 maanden tot 5 jaar oud, een naschoolse opvang en een onderzoekscentrum ineen. Een belangrijke vraag van het Pen Green is hoe kinderen leren in interactie met elkaar en met volwassenen. Professionals en onderzoekers bekijken en bespreken samen met ouders videofragmenten van hun kind om te begrijpen wat en hoe het kind leert. Hierbij worden de beelden gedetailleerd geanalyseerd op verbale en non-verbale gedragingen. Margy Whalley, directeur van Pen Green, noemt het een door en door subjectieve methodiek. Nogal een tegen stelling met de Nederlandse drang tot objectieve metingen, maar zeer inspirerend.
Conflicten om te ontwikkelen Kate Hayward en Sarah Marley bespreken tijdens het symposium twee onderzoekprojecten. Het eerste draait om de vraag hoe kinderen onder handelingsstrategieën leren en hoe ze initiatief nemen in interacties met anderen. En hoe profes sionals en ouders daarbij inzicht kunnen ontwik kelen in het leren van kinderen door precieze observaties van onderlinge interacties. Ze laten een videofragment zien. Jenna en Magdalena, beiden ongeveer tweeën half jaar oud, spelen met twee ballen: een roze en een paarse. De roze is duidelijk favoriet. Magdalena pakt de roze van Jenna af en rent ermee naar een aangrenzende ruimte waar ze zich verstopt, met de bal stevig tegen haar aangedrukt. Jenna barst in tranen uit en zoekt steun bij de leidster. Ze komt tot bedaren en speelt verder met de paarse bal. Niet veel later komt Magdalena weer tevoorschijn met de roze bal. Jenna heeft haar snel in de gaten en zet het opnieuw op een huilen: ‘Ik had de roze!’ Ze strekt haar hand uit naar de bal, maar Magdalena verbergt de bal met haar beide 22
HJK juni 2014
handen achter haar hoofd. Uitdagend staan de meiden tegenover elkaar. Zou dit wel goed blijven gaan? Dan ineens doet Jenna haar paarse bal ook achter haar hoofd en kijkt naar Magdalena. Ze beginnen allebei te lachen. Er is een spel ontstaan. Het conflict is opgelost.
Non-verbale communicatie De onderzoekers van Pen Green analyseren een stukje van dit video fragment tot in detail. In deze microanalyse (Norris, 2004) geven ze per seconde aan of er veranderingen zijn in lichaamsoriëntatie, lichaamshouding, gebaren, aanrakingen, gezichtsuitdruk king, manipulatie/actie, blikrichting en geluid/spraak. In het hiervoor uitge lichte fragment vinden op 2 minuut 24 seconde ineens allerlei veranderingen tegelijk plaats. Dit is het moment waarop Jenna de roze bal terugeist. Ze zegt niet alleen ‘ik had de roze’, maar kijkt ook naar de bal, oriënteert haar lichaam naar de bal, strekt haar hand ernaar uit, gaat recht tegenover Magdalena staan, heeft een gespannen gezichts uitdrukking... Er is minstens zoveel non-verbale als verbale communicatie. Dit is de manier waarop ze haar claim duidelijk maakt. Enkele seconden houdt deze spanning aan. Dan verplaatst de blikrichting van Jenna zich van de bal naar het gezicht van Magdalena. Ze maakt oogcontact en imiteert haar houding en beweging. Van boosheid naar spel. Ondertussen hebben niet alleen Jenna en Magdalena een waardevolle ervaring opgedaan over het omgaan met ruzietjes. Een derde kindje heeft alles van dichtbij bekeken en de bewegingen van de twee meisjes in stilte meegedaan. Het werk van Singer en De Haan (2006) heeft het team van Pen Green geïnspireerd om juist ook botsingen te bestuderen. Het voorbeeld van Jenna en Magdalena laat zien hoe interessant conflict situaties zijn en hoe belangrijk ‘stout’ gedrag is voor de ontwikkeling van autonomie. Een kind dat zich veilig voelt, gaat conflicten niet uit de weg. Het verliest zijn eigen intenties niet in relatie met anderen.
sociaal-emotioneel
Ontwrichte kinderen in het onderwijs
Oogkleppen af! Recent onderzoek toont aan, dat er tal van biologische verklaringen zijn voor datgene wat lang in psychologische en gedragstermen is besproken. Er is nu wetenschappelijk bewijs voor het feit dat de opbouw en het functioneren van de hersenen beïnvloed wordt door ernstige verwaarlozing of mishandeling in de vroege kindertijd, en dat de gevolgen daarvan het hele leven worden meegedragen.
28
HJK juni 2014
• Isabel Nabuurs Fotografie
Gedrag is een communicatiemiddel om onder meer onmacht en frustratie te ventileren
Er is geen relatie tussen de kinderen op de foto’s en de inhoud van dit artikel.
Willem de Jong is voorlichter en auteur. Hij is werkzaam voor Gedragpunt - Scholing & Advies, onderdeel van de Aloysiusstichting en voor Gedrag.nu (www.gedrag.nu)
Verwacht in HJK Rekenfeesten
© Clavis
Het thema van de Kinderboekenweek is dit jaar ‘Feest!’ Diverse feestprentenboeken kun je koppelen aan leesactiviteiten, maar ze kunnen ook inspireren tot rijke rekenlessen.
HJK (De wereld van het jonge kind) bestaat al ruim 40 jaar en is het bekendste vakblad voor ontwikkeling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen. HJK biedt actuele en betrouwbare vakinformatie en maakt daarbij een koppeling tussen theorie en praktijk.
Positieve groepsvorming
Hoe creëer je positieve groepsvorming bij kleuters? Een flinke investering aan het begin van het schooljaar, zorgt voor meer energie en beter functioneren door het jaar heen.
Niet missen? Ontvangen jullie HJK wel op school, maar mis je het blad vaak? Neem dan een thuisabonnement voor slechts € 50,00. Kijk op: www.hjk-online.nl
Pleininrichting © Ellen Fagel
Wat gebeurt er als je de inrichting van een plein laat verkennen door jonge kinderen? Hun blik en buitenspeelbehoeftes bieden een nieuwe kijk op de mogelijkheden.
Namens de redactie alvast een fijne zomervakantie gewenst en veel positieve energie en inspiratie voor het aankomende schooljaar!
Proefabonnement HJK Ook leuk voor thuis! 3x voor €13,50* Abonnement stopt automatisch!
Bouw en!
specia l
Vakblad voo en onde r ontwikkeli ng rwijs aa n jonge , opvoeding kinderen Vakblad voo en onderwr ontwikkeling, opv ijs aan jon oed ge kinder ing en Vakblad voor ontwik keling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen
Gedrag: eerst Ontwikkebegrijpe lingsprofi n, dan handeljt: Bouwen ! en
Rekenontwikkelin g S te van kleu rklaas Bters ouwin en en en taalonde
sociale
twikkelin rwijs Risicovol speonl op g het sch K en ool ple Co in gniti naar ef lereijk s n p m e et l bouwmatvan kleu Zo bevorder je eriaal ters autonomie bij kinderen
Meer dan
50% korting! Nr. 3 Ja
argang 41
www.h
ang 41 –
www.hjk-
HJK13_12
34_TDS_n
Nr. 5 - Jaargang
r3.indd
– nov. 20
jk-onlin
Nr. 4 - Ja arg
1
e.nl
13
dec. 2013
online.nl
41 – jan. 2014
www.hjk-online. nl
HJK13_1286
_TDS_nr4.in
dd 1
10-10-13
HJK13_1377_TDS_nr5
.indd 1
* De vermelde abonnementsprijzen zijn geldig t/m augustus 2014
07-11-13 05-12-13 14:19
Meer weten? Ga naar www.hjk-online.nl of bel 088-2265242 34
HJK juni 2014
11:47
10:41