Vakblad voor ontwikkeling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen
Kwaliteiten van leerkrachten
Leren schrijven anno 2015: wat heb je daarvoor nodig? Stimuleren van
verbeeldingskracht en creativiteit
Nr. 5 - Jaargang 42 – jan. 2015
www.hjk-online.nl
Inhoud
Colofon nr 5 - januari 2015
4
Uitgave ThiemeMeulenhoff, Amersfoort
Cobi Boomsma en Wieke Bosch
Kwaliteiten van leerkrachten Wat zijn persoonlijke kwaliteiten voor goed leraarschap: wat is het ideaaltype van een goede leerkracht? Ziet dit ideaaltype er hetzelfde uit voor een leerkracht onderbouw als een leerkracht bovenbouw?
10
Ingrid van Bommel-Rutgers, Margo van Hartingsveldt en Anneloes Overvelde
Leren schrijven anno 2015: wat heb je daarvoor nodig?
Wat is het belang van leren schrijven en welke motorische voorwaarden zijn daarvoor nodig? In dit artikel krijg je handvatten om te evalueren of oudste kleuters in groep 2 klaar zijn om te leren schrijven.
18
Martine van der Pluijm
Samenwerken met ouders In hoeverre is er tot nu aandacht voor de samenwerking met ouders die moeite hebben om het onderwijs te begrijpen of onbekend zijn met lezen en schrijven? In dit artikel lees je hoe je met hen samenwerkt.
24
Josefine Meijer en Fenna Kruijsse
Stimuleren van verbeeldingskracht en creativiteit Kinderen experimenteren, onderzoeken en verwonderen zich de hele dag. Hoe kun je als leerkracht creatieve activiteiten aanbieden die de verbeeldingskracht van kinderen optimaal stimuleren? En wat levert het op?
Rubrieken
... en verder 30
34
Ben Semmekrot en Marian Semmekrot-Roelofs – ‘Juf, mijn buik doet zeer.’ Obstipatie en fecale incontinentie bij het jonge kind Verwacht in HJK
Als abonnee van HJK heb je gratis exclusieve toegang tot het uitgebreide online archief. In dit archief vind je alle artikelen van vorige jaargangen: van 2001 tot nu. Ga naar hjk-online.nl/hjk/inloggen
HJK De wereld van het jonge kind Onafhankelijk vakblad voor ontwikkeling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen. Jaargang 42, nummer 5/2015 © 2015 – ISSN 0165-4772
9 14 15 22 28 29
Aan de slag! Prentenboek van de maand Donderstenen PrentenboekIndruk
Abonnementenadministratie HJK Abonneeservice Postbus 2238 5600 CE Eindhoven [T] 088 2265 242 [E] hjk@mijntijdschrift.com Abonnementsprijzen Regulier abonnement: Studentenabonnement: Proefabonnement (3 nummers): Los nummer: Extra jaarabonnement: Combi-abonnement HJK en JSW:
€ 71,50 € 38,€ 13,50 € 10,€ 50,€ 110,-
Alle prijzen zijn incl. BTW en porti binnen Nederland. Woont u in het buitenland? Neem dan contact op met abonnementenbeheer. Abonne menten kunnen op elk gewenst moment ingaan. Opzeggingen uiterlijk 1 maand voor het aflopen van het abonnementsjaar. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd. Hoofdredacteur Iris Nonkes-van den Berg Bureau- en webredactie Evelien de Lange Redactie Aleid Beets Kessens (voorzitter), Denise Bontje, Anneke Elenbaas van Ommen, Annika de Haan, Ad van der Heijden, Henrike van den Hurck Redactieassistent Nicole van Barneveld-Visser Redactieadres HJK Postbus 400 3800 AK Amersfoort [T] 033 448 34 54 [F] 033 448 3 999 [E] hjk@thiememeulenhoff.nl [I] www.hjk-online.nl Netwerkleden Diny van der Aalsvoort, Annerieke Boland, Ingrid van Bommel-Rutgers, Kees Both, Kim Freriks, Ruben Fukkink, Karin Hoogeveen, Sanne Huijbregts, Peter Nikken, Bea Pompert, Esther Ruel Engelman, Elly Singer, Dirk van der Straaten, Hilco van Stuyvenberg, Marianne Verhallen, Peter de Vries Omslagfoto Isabel Nabuurs Fotografie Ontwerp lay-out en vormgeving FIZZ reclame + communicatie – Meppel Druk Drukkerij Wilco Advertentie-exploitatie Joop Slor (joop@recent.nl) / Ray Aronds (ray@recent.nl) Postbus 17229 1001 JE Amsterdam [T] 020 330 89 98 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2015 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.
BoekIndruk Journaal
HJK januari 2015
3
Persoonlijke eigenschappen in de onder- en bovenbouw
Kwaliteiten van leerkrachten Wat zijn persoonlijke kwaliteiten voor goed leraarschap: wat is het ideaaltype van een goede leerkracht? Ziet dit ideaaltype er hetzelfde uit voor een leerkracht onderbouw als een leerkracht bovenbouw?
Cobi Boomsma is zelfstandig onderwijsadviseur met specifieke deskundigheid op het terrein van onderwijs aan het jonge kind (www.onderwijsaanhetjongekind.nl) Wieke Bosch is 35 jaar verbonden geweest aan de IPABO (en haar voorgangers) Amsterdam/Alkmaar. Zij is auteur van verschillende boeken en artikelen, grotendeels toegespitst op onderwijs aan het jonge kind
‘S
igrid is typisch een onderbouwleerkracht, ze voelt zo met de kinderen mee. Ik weet niet of ze wel geschikt is voor de bovenbouw.’ Anno 2015 horen we, ondanks de brede inzetbaarheid van leerkrachten, dergelijke uitspraken, zowel in als buiten de school. Wij hebben gezocht naar theoretische noties waarin we zo’n onderscheid konden terugvinden. Daarnaast hebben we twee vragenlijsten (te downloaden via www.hjk-online.nl/hjk/downloads) ontworpen om te achterhalen hoe er in het veld over dit thema gedacht wordt: één voor student/ leerkracht en één voor directies. Op grond van het beperkte aantal ingevulde vragenlijsten kunnen we zeker niet spreken over een betrouwbaar onderzoek. Aspecten uit deze ingevulde vragenlijsten zijn echter wel geschikt om ons artikel te illustreren.
Wat is een goede leerkracht? Bestaat ‘de geboren leraar’? Iemand die kwaliteiten die bepalend zijn voor goed leraarschap bij wijze van spreken al in zich heeft? Of is alles
COLLECTIEF
Bijvoorbeeld: Herijking bekwaamheidseisen Invoering kennisbases lerarenopleiding BINNENKANT (houding, kennis, handelen) Persoonlijke professonaliteit
INDIVIDUEEL Gebaseerd op: Leraar zijn (Onderwijsraad, 2013)
4
HJK januari 2015
Bijvoorbeeld: Oprichting beroepsvereniging Invoering lerarenregister BUITENKANT (status, respect) Bijvoorbeeld: Behalen masterdiploma Ontvangen prestatiebeloning
te leren? Bij het begrip kwaliteiten denken we in eerste instantie aan persoonlijke kwaliteiten van de leerkracht en niet aan vaardigheden. Naast allerlei basisvaardigheden, waar een leerkracht over moet beschikken zijn het vooral de persoonlijke kwaliteiten die de leerling ‘raken’, datgene wat zich werkelijk voltrekt in het persoonlijk contact tussen de leerkracht en het kind (Fred Korthagen, 2008). In dit artikel richten wij ons dan ook op persoonlijke kwaliteiten voor goed leraarschap: wat is het ideaaltype van een goede leerkracht? Is dit ideaaltype ‘geldig’ voor zowel leerkracht onderbouw als leerkracht bovenbouw? Leerkrachten en directies zeggen zelf over die kwaliteiten: • ‘Levenservaring is erg belangrijk, vooral in gesprekken met ouders.’ (leerkracht, vrouw, 54, ervaring in onderbouw en bovenbouw) • ‘Ik denk niet dat alle vaardigheden die je als leerkracht nodig hebt te leren zijn, tact bijvoorbeeld kun je niet leren. Ik denk dat bepaald gedrag, zoals enthousiasme in je moet zitten.’ (leerkracht, vrouw, 28, ervaring in onderbouw) • ‘Bij het toedelen en verdelen van groepen, let ik op persoonlijke kwaliteiten, zoals zelfreflectie en om kunnen gaan met werkdruk.’ (directeur, vrouw, 65, ervaring in onderbouw)
Kwaliteiten voor goed leraarschap De Onderwijsraad stelde in 2013 een onderzoek in naar de professionaliteit van leerkrachten (Leraar zijn). De raad constateert dat er weinig aandacht is voor de persoonlijke kant van het beroep. Geert Kelchtermans (hoogleraar aan de faculteit van psychologische en pedagogische wetenschappen te Leuven) kreeg de opdracht van de Onderwijsraad een essay te schrijven over de ontwikkeling en de aard van de professionaliteit van leerkrachten in de huidige onderwijspraktijk. Daarbij ging het vooral
motoriek
Motoriek en schrijven
Leren schrijven anno 2015: wat heb je daarvoor nodig? Is het nog wel nodig dat kinderen leren schrijven in deze tijd van computers, smartphones en tablets? Uit onderzoek (James & Engelhardt, 2012; Longcamp, Zerbato-Poudou, & Velay, 2005) komt naar voren dat er een duidelijke relatie is tussen lezen en schrijven: daarom is het belangrijk dat kinderen daadwerkelijk letters en woorden leren schrijven én dat zij het schrijven ook veelvuldig oefenen. In dit artikel lees je welke motorische voorwaarden daarvoor nodig zijn en hoe de Writing Readiness Inventory Tool in Context (WRITIC) gebruikt kan worden om te evalueren of oudste kleuters in groep 2 klaar zijn om te leren schrijven.
Ingrid van BommelRutgers, MPPT is kinderfysiotherapeut en docent bij de opleiding kinder– fysiotherapie van Avans+ te Breda Margo van Hartingsveldt is kinderergotherapeut, opleidingsmanager en lector ergotherapie aan de Hogeschool van Amsterdam
C
omputers, smartphones en tablets horen bij deze tijd. Al op heel jonge leeftijd doen kinderen spelletjes op een iPad en zo leren ze ook – spelenderwijs – letters en woordjes lezen. Ook het digitale schoolbord is niet meer weg te denken uit het onderwijs. Veel leerkrachten vragen zich dan ook af óf ze kinderen anno 2015 nog wel moeten leren schrijven en waaróm het belangrijk is om kinderen te leren schrijven voordat ze de computer gaan gebruiken voor tekstverwerking.
Het belang van schrijven Naar het belang van schrijven is gedegen onderzoek gedaan: kinderen blijken letters beter te herkennen wanneer ze deze al schrijvende hebben geleerd dan al typende op een computer (James & Engelhardt, 2012; Longcamp et al., 2005). Ook de spelling van eenvoudige woorden blijkt beter te zijn wanneer de kinderen de woorden oefenen door deze te schrijven in plaats van met kaartjes of met hulp van een computer (Cunningham Fase 1: tekenen & Stanovich, 1990). Fase 2: krabbelen Onderzoek onder een Fase 3: ketens letterachtige vormen of letters grote groep Chinese Fase 4: het gebruiken van één of enkele letters kinderen bevestigt in die voor het hele woord populatie de relatie tusFase 5: invented spelling: het schrijven van sen schrijven en leren klanken zoals kinderen deze horen lezen: bij kinderen die hebben leren lezen via Bron: SLO Nationaal expertisecentrum leerplaneen computer bleek het ontwikkeling (zie bit.ly/1sz9Uu9) percentage ernstige leesproblemen veel Anneloes Overvelde is kinderfysiotherapeut en wetenschappelijk onderzoeker bij IQ healthcare, Radboudumc Nijmegen
10
HJK januari 2015
• Ingrid van Bommel-Rutgers
Schrijfontwikkeling
Voorbeeld van ‘invented spellen’
Bruggen bouwen tussen school en thuis
Samenwerken met ouders
Judith Wagensveld
ouders
Ouderbetrokkenheid staat op de agenda van scholen. In hoeverre is er aandacht voor de samenwerking met ouders die moeite hebben om het onderwijs te begrijpen of onbekend zijn met lezen en schrijven? Denk hierbij aan de grootstedelijke situatie waar de leefwerelden van school en thuis soms erg verschillen en vaak sprake is van laaggeletterdheid bij ouders. In dit artikel lees je hoe je met deze ouders samenwerkt.
Martine van der Pluijm is pedagoog en als onderzoeker verbonden aan het Kenniscentrum Talentontwikkeling van Hogeschool Rotterdam. Zij is voorzitter van Stichting Wereldleren
S
teeds meer onderzoeken bevestigen de impact van het onderwijsondersteunend gedrag van ouders thuis op de schoolprestaties van kinderen (Lusse, 2013; Bakker et al, 2013; Jeynes, 2007; Desforges en Abouchaar, 2003; Henderson en Mapp, 2003; Lee en Bowen, 2006; Fan en Chen, 2001). Zeker als het gaat om taal is de rol van ouders thuis zo belangrijk. Taal begint thuis (Teale en Sulzby, 1986; SĂŠnĂŠchal et al, 2001). In de meest optimale situatie vullen school en ouders elkaars rollen aan: op school leren kinderen de technische kanten van taal, thuis is de plek voor ontspanning en passen kinderen toe wat ze geleerd hebben. Een wederkerige relatie tussen het kind, de ouder(s) en de leerkracht is de basis voor taal. Als die relatie goed is, dan ziet deze eruit als in de driehoek hieronder waarbij de pijlen de wederkerige relatie aangeven. Als ouders laaggeletterd zijn, dan is extra ondersteuning van deze kinderen en hun ouders door school van groot belang. Veel van deze ouders zijn niet bekend met het belang van hun
Geletterdheid en laaggeletterdheid Geletterdheid is het gebruiken van gedrukte en geschreven informatie om te functioneren in de maatschappij, om de eigen doelen te bereiken en om de eigen kennis en mogelijkheden te ontwikkelen. Laaggeletterdheid is het onvermogen daartoe (OECD, 2000).
18
HJK januari 2015
taalstimulerende rol of weten niet wat stimulerend werkt. Leerkrachten vinden de samenwerking met deze ouders soms lastig (Van der Pluijm, 2014). Juist voor deze kinderen is de samenwerking zo belangrijk.
Laaggeletterde ouders Laaggeletterdheid speelt met name in veel grootstedelijke situaties een grote rol. Opvallend is dat laaggeletterdheid bij ouders door leerkrachten nog onvoldoende herkend wordt (Van der Pluijm, 2014). We kennen problemen van mensen die een andere taal spreken, maar problemen met lezen en schrijven zijn minder zichtbaar. De verschillen tussen laaggeletterde ouders zijn groot. Sommige ouders kunnen bijna niet lezen en schrijven en hebben moeite met een gesprek. Anderen hebben vooral moeite met lezen of schrijven van instructies, zoals de brief van school of de opdrachten van de leerkracht. De kans op herhaling van het probleem is niet denkbeeldig omdat kinderen de taal voor een groot deel leren in de informele situatie thuis. Het zal duidelijk zijn dat een laaggeletterde ouder weinig leest en schrijft thuis. Dat betekent dat in de directe thuisomgeving van het kind weinig boeken en kranten zijn. Schriftelijke
kunst & cultuur
Stimuleren van verbeeldingskracht en creativiteit
Het is vlammend vuur! Kinderen experimenteren, onderzoeken en verwonderen zich de hele dag. Dit ervaren wij tijdens de kunsteducatieve projecten die wij aanbieden in het onderwijs. De onuitputtelijke verbeeldingskracht van kinderen is een van de redenen waarom wij graag met kinderen werken. Hoe kun je als leerkracht creatieve activiteiten aanbieden die de verbeeldingskracht van kinderen optimaal stimuleren? En wat levert het op?
Fenna Kruijsse is opgeleid aan de Kunstacademie Beiden hebben onlangs de Master of Special Educational Needs afgerond
K
inderen zijn van nature inventief, creatief en ruimdenkend. Ze denken in mogelijkheden en worden geprikkeld door het onbekende. Deze eigenschappen worden gestimuleerd tijdens creatieve en kunsteducatieve projecten. In de onderwijspraktijk ervaren wij dat er met creatieve activiteiten in de klas op eenzelfde manier wordt omgegaan als bijvoorbeeld de rekenles. Het eindproduct staat vast. Juist creatieve activiteiten kunnen de kans bieden om eens zonder vooropgesteld eindresultaat aan de slag te gaan. Dit vergt een andere benadering van de les. Daar tegenover staat dat kinderen volop de mogelijkheid krijgen om eigen ideeën te exploreren en ontdekken. Om de verbeelding te laten spreken heeft een
Grote klodders verf gebruiken hoort bij experimenteren en ontdekken
24
HJK januari 2015
Foto’s: Projectbureau Buiten de Lijntjes
Josefine Meijer is museologe met als specialisatie kunsteductatie
kind de ruimte nodig. Om ruimte te kunnen bieden is tijd nodig. Dit artikel wil een aanzet geven in het stimuleren van creatieve processen om zo creativiteit een échte kans te geven. Er is geen vaststaande definitie voor het begrip ‘creativiteit’. De Dikke van Dale omschrijft het als ‘scheppend vermogen’. Het ‘scheppend vermogen’ wordt ten volle benut wanneer tijd en ruimte wordt geboden aan een creatief denk- en maakproces. Wij spreken in dit artikel van creatieve processen van jonge kinderen in de discipline beeldende vorming.
Creatieve processen In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht hebben creatieve processen nooit als doel het maken
Dit kind heeft een reden om zoveel verf te gebruiken: ‘De schelpen moeten worden weggeverfd’
sociaal-emotioneel
Obstipatie en fecale incontinentie bij het jonge kind
‘Juf, mijn buik doet zeer’ Obstipatie (verstopping) en fecale incontinentie (verlies van ontlasting) vormen een veelvoorkomend probleem bij kinderen. Aangezien een kind veel tijd op school doorbrengt, krijgt de leerkracht er in de klas ook mee te maken. In dit artikel leggen we uit wat obstipatie en fecale incontinentie precies inhouden, wat de klachten zijn en hoe de behandeling is. En hoe ga je als leerkracht hiermee om op school?
Ben Semmekrot is als kinderarts verbonden aan het Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis te Nijmegen Marian SemmekrotRoelofs is voormalig leerkracht en directielid primair en speciaal basisonderwijs Cluster 4
H
et aantal keren dat obstipatie en fecale incontinentie voorkomen bij kinderen van nul tot achttien jaar varieert enorm, maximaal één op de drie kinderen heeft er last van (van Dijk et al., 2010). Klachten die het kind met obstipatie kan laten zien, zijn vooral buikpijn en moeilijk poepen. Deze klachten kunnen de hele dag door aanwezig zijn. Omdat het ontspoorde ontlastingspatroon weer in het goede spoor moet komen, moet het kind de drang tot poepen beantwoorden. Daarom is het belangrijk dat je als leerkracht weet wat obstipatie en fecale incontinentie inhouden en wat de verschijnselen zijn van deze lastige aandoening. Wanneer zowel ouders als leerkrachten gezamenlijk werken aan een eenduidige aanpak, kan het ontlastingspatroon weer normaal worden.
Wat is obstipatie? De definitie van obstipatie is vastgesteld volgens de zogenaamde Rome III criteria (zie kader op deze pagina). Er is sprake van obstipatie wanneer aan minstens twee van de in de tabel genoemde criteria wordt voldaan (Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde, 2009). Verschijnselen bij obstipatie De verschijnselen van obstipatie bij kinderen staan schematisch weergegeven in het kader op pagina 31 (van Dijk et al., 2010). We nemen ze hieronder kort door. Definitie van obstipatie bij kinderen (Rome III criteria) Tenminste twee van de volgende criteria: • Twee of minder defecatiemomenten per week • Ophouden van ontlasting • Pijnlijke of harde keutelige ontlasting • Grote hoeveelheid in luier of toilet • Grote fecale massa te voelen in de buik of in het rectum • Fecale incontinentie van minstens één episode per week (indien zindelijk)
30
HJK januari 2015
Minder vaak ontlasting; harde ontlasting De ontlasting is meestal hard. Vaak produceert het kind één of twee maal per week een grote hoeveelheid ontlasting in één keer. Omdat oude ontlasting lang in de darm heeft gezeten, hebben bacteriën er op ingewerkt, wat rotting met zich meebrengt (stinkende poep). Doordat galzuren lang op de ontlasting hebben ingewerkt is de poep vaak donkerbruin en donkergroen gekleurd. Door de grote hoeveelheid poep in de buik zetten de darmen uit en is de buik opgezet. Wanneer de ontlasting erg hard is, voelt het kind op gegeven moment niet meer dat het moet poepen. Hij kan dan ongemerkt ontlasting verliezen, waardoor het een poepgeurtje bij zich draagt. Het kind kan hier niets aan doen, want het heeft van het ontlastingsverlies immers niets gemerkt. Overloopdiarree Eén van de kenmerken van obstipatie is overloopdiarree. Doordat de nieuwe ontlasting van recent genuttigd voedsel snel passeert, wordt er minder water aan de voedselbrij onttrokken. De ontlasting loopt langs de nog zittende ontlasting waardoor het lijkt alsof het kind diarree heeft, maar de oorzaak is de obstipatie die eronder zit. Buikpijn Het belangrijkste kenmerk bij obstipatie is buikpijn. Buikpijn wordt door kinderen meestal aange-
Verwacht in HJK Interactief voorlezen
Interactief voorlezen is een leuke, motiverende en leerzame activiteit voor de taalontwikkeling van kleuters. Maar deze manier van voorlezen kan ook voor andere doelen ingezet worden. Verken nieuwe mogelijkheden van interactief voorlezen, zoals het (leren) herkennen van emoties, inzicht krijgen in rekenen-wiskunde en het ontwikkelen van literaire competenties.
HJK (De wereld van het jonge kind) bestaat al 40 jaar en is het bekendste vakblad voor ontwikkeling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen. HJK biedt actuele en betrouwbare vakinformatie en maakt daarbij een koppeling tussen theorie en praktijk.
Niet missen?
© Dreamstime © SWP
Filosoferen
Filosoferen is een mooie manier om met kinderen in gesprek te raken. Dat kan ook met heel jonge kinderen. In dit artikel lees je hoe je met jonge kinderen kunt filosoferen.
Ontvangen jullie HJK wel op school, maar mis je het blad vaak? Neem dan een extra jaarabonnement voor slechts € 50,–. Kijk op: www.hjk-online.nl/hjk/abonneren
Vaktitels
In BoekIndruk bespreekt Jan de Bas onder andere de vaktitels ‘Eerste hulp bij... Kijk- en handelingswijzers voor passend onderwijs’ en ‘Over kinderen en seks’.
Proefabonnement HJK Ook leuk voor thuis! Vakblad voo en onde r ontwikkeli ng rwijs aa n jonge , opvoeding kinderen Vakblad voo en onderwr ontwikkeling, opv ijs aan jon oed ge kinder ing en Vakblad voor ontwik keling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen
3x voor €13,50*
specia l
Inte Kindgraal Centr um
IKC: da t do
en
samen seksue le ! opvo Hoeed stin arg! Wat hun praatje t s oe je een IKC? H je vert Zoelle n oitor betrek je mon u ers eenda goede dje arbij? Natuurrijk leesstart S tress s buiDe tenrospe ig nalere l valen nm n biot j au or tisie bij taalon mke ikke Interculturetw el ling we
Tijd voor
Abonnement stopt automatisch!
werken met kind
eren
Meer dan
50% korting! Nr. 8 Ja
argang 41
www.h
ang 41 –
www.hjk-
HJK14_01
23_TDS_n
Nr. 10 - Jaargang
r8.indd
– april
jk-onlin
Nr. 9 - Ja arg
1
e.nl
2014
mei 2014
online.nl
41 – juni 2014
www.hjk-online. nl
HJK14_0204
_TDS_nr9.in
dd 1
13-03-14
HJK14_00265_TDS_nr
10.indd 1
* De vermelde abonnementsprijzen zijn geldig t/m augustus 2015
10-04-14 15-05-14 12:23
Meer weten? Ga naar www.hjk-online.nl of bel 088-2265242 34
HJK januari 2015
14:21
11:23
Onafhankelijk vakblad voor ontwikkeling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen
Wil je meer lezen?
Neem dan nú een proefabonnement! KLIK HIER Vakblad voo r en onderw ontwikkeling, opvoed ijs aan jon ge kinder ing en
special
Integ Kind raal Centru m
Vakblad voor ontwikkeling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen
oeding keling, opv voor ontwik jonge kinderen Vakblad ijs aan en onderw
Elke HJK staat boordevol artikelen over scholing, ontwikkeling en opvoeding van jonge kinderen. Van objectieve en goed onderbouwde achtergrondartikelen tot vaste rubrieken met boekrecensies en praktische lestips.
IKC: dat do en we samen !
Hoe start je een IKC? Hoe betre ouders da k je arbij? Wat hun praatjes je vertellen Stress
signaleren
bij autism
e
Natuurrijk
buiten spelen
ele reel Intercultu seksu g! met kinderen werken opvoedin
Tijd voor
r je een
Zo monito
esstart
Nr. 8 - Jaarg
goede le
ang 41 – ap
oriek l van mot
De ro
ling
twikke bij taalon
HJK14_0123
www.hjk-o
ril 2014
nline.nl
_TDS_nr8.ind
d 1
Nr. 10 - Jaargang 41 – juni 2014
13-03-14
www.hjk-online.nl
15-05-14 12:23
HJK14_00265_TDS_nr10.indd 1
14 – mei 20 argang 41 Nr. 9 - Ja line.nl
on
www.hjk-
11:23
Werk je in het onderwijs of de kinderopvang met kinderen van 3 tot 8 jaar? Ontvang HJK geheel vrijblijvend en inclusief toegang tot het digitale archief, drie maanden lang voor slechts € 13,50! Zo blijf jij als professional helemaal op de hoogte!
10-04-14
14:21
.indd 1
4_TDS_nr9
HJK14_020
Meer weten? Ga naar www.hjk-online.nl of bel 088-2265242