Nummer 8, jaargang 98, april 2014
w ww.jsw -o n lin e .n l Jeugd in School en Wereld Vakblad voor het basisonderwijs, speciaal onderwijs en opleiding
Zoekgedrag op internet Gesprekken over onderwijsbehoeften Kun je rekenen met prentenboeken? Zo leer je goed gedrag aan
colofon JSW Jeugd in School en Wereld Onafhankelijk vakblad voor het basisonderwijs, speciaal onderwijs en opleiding Jaargang 98, nummer 8/2014 ISSN 0165 – 6260 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2014 Redactieadres JSW Postbus 400 3800 AK Amersfoort [T] (033) 448 34 54 [F] (033) 448 39 99 [E] jsw@thiememeulenhoff.nl [I] www.jsw-online.nl Persberichten naar: jsw@thiememeulenhoff.nl Hoofdredacteur Iris van den Berg Bureau- en webredactie Evelien de Lange Redactieassistent Nicole van Barneveld-Visser
12
Redactie Tjalling Brouwer (redactievoorzitter), Martin Bootsma, Michelle Clement, Karen van Kooten, Mark van der Pol, Magda van der Wulp Medewerkers Gerard Dümmer, Vincent Klabbers, Marieke Baselmans, Bianca Pannekoek, Joop Stoeldraijer Abonnementenadministratie JSW Abonneeservice Postbus 2238 5600 CE Eindhoven [T] 088 2265 243 [E] jsw@mijntijdschrift.com Abonnementsprijzen Regulier abonnement: € 67,95 Studentenabonnement: € 36,50 Proefabonnement (3 nummers): € 13,50 Los nummer: € 10,Digitaal nummer: € 6,Digitaal proefabonnement: € 10,Digitaal abonnement: € 39,Extra thuisabonnement: € 50,Combi-abonnement JSW en HJK: € 105,Alle prijzen zijn incl. BTW en porti binnen Nederland. Woont u in het buitenland? Neem dan contact op met abonnementenbeheer. Abonnementen kunnen op elk gewenst moment ingaan. Opzeggingen uiterlijk 1 maand voor het aflopen van het abonnementsjaar. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd. Advertenties Recent BV Joop Slor (joop@recent.nl) Ray Aronds (ray@recent.nl) Postbus 17229 1001 JE Amsterdam [T] 020 3308998 Ontwerp lay-out en vormgeving FIZZ reclame + communicatie – Meppel Foto omslag Vincent van den Hoogen Fotografie Druk Ten Brink – Meppel Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.
6 Zoekgedrag op internet Leanne Slob en Chiel van der Veen
Internet wordt steeds meer gebruikt door kinderen in het basisonderwijs. Maar hoe gebruiken kinderen internet als informatiebron? Is dat een gemakkelijke opdracht voor ze? Of overschatten zij hun vaardigheden in hun zoektocht op het internet?
Gesprekken over onderwijsbehoeften Merlijn Wentzel
Op de Nieuwe Regentesseschool in Utrecht worden sinds enige tijd regelmatig gesprekken gevoerd met kinderen over hun onderwijsbehoeften. De kernvraag in deze gesprekken is: wat heeft dit kind nodig om zijn of haar doelen te kunnen bereiken? En wie zou daar beter antwoord op kunnen geven dan het kind zelf?
Rubrieken Lezersactie 10 www.jsw 16 Uitgelicht 22 Praktijk 25 Schoolweek 30 Open boek 36 Van de stapel 39 Science in de basisschool 44 Gereedschap 46
Inhoudsopgave
18
Rekenpotentieel van prentenboeken Rob van Bree en Hanneke van Bree
Verhalen en illustraties in prentenboeken kunnen inspirerende contexten bieden voor rijke rekenlessen. Maar niet ieder prentenboek heeft een rekeninhoud. Een stappenplan kan helpen bij het beoordelen van het rekenpotentieel van prentenboeken. Hoe ziet zo’n stappenplan eruit?
32
Werken aan goed gedrag Lilian Mouissie-Pot, Kitty van Voorst van Beest en Mayke den Ouden
Als leerkracht ben je de hele dag door bezig met het aanleren van goed gedrag bij leerlingen. Maar hoe doe je dit op een positieve en efficiĂŤnte manier? En wat werkt? In dit artikel lees je hoe je structureel aandacht besteedt aan de morele ontwikkeling van je leerlingen.
40
Digibord in kleutergroepen Ank van de Ven
In veel kleutergroepen hangen ze tegenwoordig: digiborden. Zo ook op basisschool Floralaan in Eindhoven. De leerkrachten van de groepen 1-2 volgden een implementatietraject en ontdekten de vele mogelijkheden die het digibord te bieden heeft. Hun enthousiasme won het van de aanvankelijke scepsis.
Voordeel voor abonnees 11 Cadeau bij een abonnement 29 Verwacht in JSW 50
JSW 8 april 2014
5
ICT & media
Online bronnenonderzoek
Zoekgedrag op internet Internet wordt steeds meer gebruikt door kinderen in het basisonderwijs, om informatie op te zoeken voor een werkstuk of bij het doen van onderzoek in de school. Maar hoe gebruiken kinderen internet als informatiebron? Is dat een gemakkelijke opdracht voor ze? Of overschatten zij hun vaardigheden in hun zoektocht op het internet?
Leanne Slob is leerkracht en studeerde Onderwijspedagogiek aan de Vrije Universiteit Amsterdam Chiel van der Veen is promovendus Onderwijspedagogiek aan de Vrije Universiteit Amsterdam (chiel.vander.veen@vu.nl)
A
bel zit in groep 6. De klas werkt rond het thema ‘De wereld’. Onderwerpen als het weer, de ruimte en landschappen komen aan bod. In een startactiviteit, waarin de leerkracht voorkennis en nieuwsgierigheid bij de kinderen oproept, wordt gepraat over berglandschappen. Abels interesse is gewekt en hij wil meer weten over dit onderwerp. Hij gaat op onderzoek uit met als onderzoeksvraag: ‘Hoe ontstaan bergen?’ Hij hoopt op het internet meer informatie te vinden. In Google typt hij de zoekterm ‘bergen’ in. Vluchtig leest hij de titels van de gevonden websites en ziet dat deze gaan over de plaatsen Bergen in Noorwegen en Bergen aan Zee in Nederland. Abel besluit een andere zoekterm te proberen en gebruikt nu zijn hele vraag: ‘Hoe ontstaan bergen’. De tweede hit op Google is een werkstuk over bergen. Abel kiest ervoor om deze website te bekijken. Als iemand een werkstuk heeft geschreven, dan
TO DO BIJ PATROON 1 Bespreek eens in je klas hoe kinderen het zoeken aanpakken en laat ze ervaringen delen. Wanneer werkte iets goed en wanneer lukte het helemaal niet? Denk samen na over effectieve zoektermen, bijvoorbeeld door het te hebben over steekwoorden en synoniemen. Met de volgende tips kun je kinderen helpen nog slimmer te zoeken op het internet (Borgdorff & Pijpers, 2013): • Laat kinderen een woordweb maken, voordat ze beginnen met het zoeken naar informatie. Hierdoor denken kinderen alvast na over handige steekwoorden. • Oefen samen met de kinderen met verschillende zoekmachines. Soms werkt een zoekmachine speciaal voor kinderen, zoals www.davindi.nl, makkelijker dan Google. Davindi laat onder meer alleen informatie zien die voor kinderen bruikbaar is. • Model als leerkracht regelmatig hoe je stapsgewijs via een zoekmachine naar informatie kunt zoeken. Laat kinderen zien welke zoektermen en synoniemen je gebruikt, hoe je met trefwoorden varieert en welke informatie je hierdoor op het internet vindt.
6
JSW 8 april 2014
zal vast goed worden uitgelegd hoe het zit, beredeneert hij. Abel vindt het antwoord op zijn vraag in het werkstuk en is tevreden. Verder zoeken is dus niet nodig denkt hij. Internet als bron bij onderzoek Abel zit op basisschool De Triangel in Ede. In de bovenbouw wordt in toenemende mate gewerkt met onderzoeksactiviteiten. Binnen een thema dat gedurende zes tot acht weken wordt behandeld gaan kinderen vanuit hun eigen, betekenisvolle vragen op onderzoek uit. Informatie verzamelen ze door te experimenteren, door een praktijk te bezoeken en door bronnenonderzoek te doen (voor meer informatie over een onderzoeksgericht curriculum in de bovenbouw, zie De Koning, 2013). Met de opkomst van het internet, heeft ook de school er een belangrijke informatiebron bij gekregen. Hoe gaan deze jonge onderzoekers om met het internet als informatiebron? Om deze vraag te beantwoorden, is een casestudy uitgevoerd in groep 6 van basisschool De Triangel (Slob, 2012). Kinderen vulden vragenlijsten in over hun internetgebruik en houding tegenover het internet als informatiebron. Daarnaast werden zij geobserveerd terwijl ze informatie zochten op internet, waarmee ze een eigen onderzoeksvraag wilden beantwoorden. Hiervoor werd het programma CamStudio gebruikt, waarmee het beeldscherm wordt opgenomen. Na deze onderzoeksactiviteit vond een interview met de leerlingen plaats. Aan de kinderen werd gevraagd welke keuzes zij tijdens het zoekproces maakten. In de analyses van de onderzoeksactiviteiten en interviews kwamen drie kenmerkende patronen naar voren in het zoekgedrag van deze kinderen op het internet. Dit artikel biedt een overzicht van deze patronen. Daarbij horen verschillende to do’s die je in de klas kunt inzetten om kinderen te begeleiden in het gebruik van internet als informatiebron.
Passend onderwijs
Gesprekken over onderwijsbehoeften
De leerling is de kenner Op de Nieuwe Regentesseschool in Utrecht worden sinds enige tijd regelmatig gesprekken gevoerd met kinderen over hun onderwijsbehoeften. De kernvraag in deze gesprekken is: wat heeft dit kind nodig om zijn of haar doelen te kunnen bereiken? En wie zou daar beter antwoord op kunnen geven dan het kind zelf? Merlijn Wentzel is orthopedagoog en zelfstandig onderwijsbegeleider (www.deleerschool.nl)
De juf bespreekt niet het probleem, maar hoe zij de leerling kan helpen
12
JSW 8 april 2014
Daniël Het is dinsdagochtend, 10 uur. Juf Sarah Rijsdijk komt met Daniël (7 jaar) het kamertje binnen. Daniël kijkt met open blik, maar toch ook een beetje gespannen om zich heen. Hij mag het eerste kaartje van de stapel pakken. ‘Hoe gaat het met je?’ leest hij hardop en hij moet een beetje om de vraag lachen. Een bekende vraag, maar met zoveel aandacht misschien niet zo vaak gesteld op school? Er wordt door
Sarah aandachtig naar het antwoord geluisterd. Het gesprek gaat verder: ‘waar ben je goed in op school?’ Daniël antwoordt verlegen lachend dat hij goed is in buiten spelen. En kletsen. Ook dit antwoord wordt door Sarah uiterst serieus genomen: ‘Zeker, in gezelligheid maken, daar ben je goed in’, bevestigt ze. ‘En waar nog meer in?’ Sarah vult de stilte niet op als er niet direct een antwoord komt. Ze wacht rustig af en zegt: ‘Ik weet er ook nog wel een paar maar ik
Rekenen-Wiskunde
Een stappenplan voor beoordeling
Rekenpotentieel van prentenboeken Verhalen en illustraties in prentenboeken kunnen inspirerende contexten bieden voor rijke rekenlessen. Maar niet ieder prentenboek heeft een rekeninhoud. Een stappenplan kan helpen bij het beoordelen van het rekenpotentieel van prentenboeken. Hoe ziet zo’n stappenplan eruit?
Rob van Bree is leerkracht, gezondheidspsycholoog en auteur van publicaties over rekenen met prentenboeken Hanneke van Bree is leerkracht aan basisschool De Rank in Helmond en auteur van publicaties over rekenen met prentenboeken
V
eel prentenboeken bevatten, bedoeld of onbedoeld, reken-wiskundige ideeën. De herkenbare, verhalende contexten waarin deze ideeën worden gepresenteerd, stellen kinderen in staat om betekenisvolle connecties met hun eigen leven te maken. Het rekenonderwijs komt hierdoor tot leven. Er zijn diverse publicaties verschenen waarin ideeën voor rekenactiviteiten bij prentenboeken worden beschreven (bijvoorbeeld Van Bree & Van Bree, 2011). Veelal leunen deze publicaties op de observatie door leerkrachten dat rekenen met prentenboeken bijdraagt aan diepgaand inzicht in reken-wiskundige concepten en handelingen. In wetenschappelijke studies klinkt de echo van deze observaties. In dit artikel wordt daar eerst kort op ingegaan. Daarna komen zes stappen aan de orde om prentenboeken systematisch op hun rekenwaarde te beoordelen. Springplank In de praktijk worden prentenboeken met rekenwiskundige componenten dikwijls gebruikt als springplank naar rekenactiviteiten (zie bijvoorbeeld Van Bree & Van Bree, 2013). Het lezen en bespreken van een verhaal wordt dan gekoppeld aan reken-wiskundige vervolgactiviteiten, zoals rekenspelletjes en constructieopdrachten. Dit blijkt niet alleen te leiden tot betere resultaten
Stappenplan 1 Beoordeel de literaire kwaliteit van een prentenboek. 2 Ga na of in het prentenboek rekenconcepten aanwezig zijn. 3 Breng de rekenconcepten onder in hoofd- en subdomeinen. 4 Werk de rekenmogelijkheden gedetailleerd uit. 5 Leg verbindingen tussen de rekeninhoud en de leefwereld van kinderen. 6 Bedenk vervolgactiviteiten met differentiatiemogelijkheden.
18
JSW 8 april 2014
op rekentoetsen, maar ook tot meer interesse in rekenen (Hong, 1996; Jennings, Jennings, Richey & DixonKraus, 1992). Wetenschappelijke studies onderschrijven dus de observaties door leerkrachten. De kracht van prentenboeken Prentenboeken hebben ook zelfstandig, zonder vervolgactiviteiten, rekenkracht. Kinderen blijken namelijk spontaan reken-wiskundige uitingen te gebruiken als zij prentenboeken voorgelezen krijgen (Van den Heuvel-Panhuizen & Van den Boogaard, 2008). Als leerkracht hoef je daarvoor niets te doen. Kinderen reageren uit zichzelf op het verhaal, door bijvoorbeeld hoeveelheden te tellen (‘Hé, dat zijn drie fietsen’), vormen te herkennen (‘De spin gaat door het rondje’) en maten aan te geven (‘Die fabriek is groot!’). Prentenboeken verschillen van elkaar in de hoeveelheid rekentaal en de soort rekenuitingen die ze uitlokken (Anderson, Anderson & Shapiro, 2005). Rekeninhoud Het zal duidelijk zijn dat prentenboeken een plaats in de rekenles verdienen, zowel op basis van observaties door leerkrachten als op basis van harde onderzoeksgegevens. Echter, niet ieder prentenboek heeft een rekeninhoud. Hoe vind je prentenboeken die geschikt zijn om mee te rekenen? Hoe voorkom je dat je prentenboeken met rekenpotentieel over het hoofd ziet? Hieronder worden zes stappen beschreven die in de praktijk al vaak hebben geleid tot prikkelende rekenactiviteiten met prentenboeken: 1. Literaire kwaliteit Selecteer bij voorkeur prentenboeken van hoge literaire kwaliteit. De eerste stap is de vraag of
Sociaal-emotionele ontwikkeling
Morele ontwikkeling: burgerschap
Structureel werken aan goed gedrag Als leerkracht ben je de hele dag door bezig met het aanleren van goed gedrag bij leerlingen. Maar hoe doe je dit op een positieve en efficiÍnte manier? En wat werkt? In dit artikel lees je hoe je structureel aandacht besteedt aan de morele ontwikkeling van je leerlingen. Lilian Mouissie-Pot is pedagoog en werkt bij de afdeling onderzoek en innovatie van de CED-Groep Kitty van Voorst van Beest is projectleider van het effectonderzoek k.vanvoorstvanbeest@cedgroep.nl Mayke den Ouden doet promotieonderzoek aan de UvA naar de effectiviteit van het burgerschapsprogramma Kinderen en‌ hun morele talenten
: laat Bevorder interactie leerlingen zelf j een ontdekken wat ze bi en dilemma zouden do
32
JSW 8 april 2014
ICT & media
Impuls aan meer onderwijskundige inzet van ICT
Digibordgebruik in kleutergroepen In veel kleutergroepen hangen ze tegenwoordig: digiborden. Zo ook op basisschool Floralaan in Eindhoven. De leerkrachten van de groepen 1-2 volgden een implementatietraject en ontdekten de vele mogelijkheden die het digibord te bieden heeft. Hun enthousiasme won het van de aanvankelijke scepsis.
Ank van de Ven is afgestudeerd aan de pabo in Eindhoven en groepsleerkracht van groep 1-2 op basisschool Floralaan in Eindhoven
Digibordtip Prowise Presenter is een bordonafhankelijke en online presentatiesoftware met cloudopslag. Voor de Presenter kun je op www.prowise.com een (gratis) account aanmaken. Online delen van lessen of presentaties gaat heel eenvoudig.
40
JSW 8 april 2014
T
ijdens een studiedag kwamen de leerkrachten van groep 1-2 voor het eerst in aanraking met de mogelijkheden van een digibord. Het enthousiasme hierover en de bereidheid om open te staan voor nieuwe onderwijskundige ontwikkelingen op het gebied van ICT, verschilde per leerkracht – maar allemaal waren ze overtuigd dat er meer uit het ICT-onderwijs op de Floralaan viel te halen dan tot dan toe gebeurde. In elke groep 1-2 van de school stond een computer. De kleuters werden eenvoudige, educatieve spelletjes geboden tijdens de werkles en verder werd de computer op geen enkele onderwijskundige manier ingezet. Het werken met een digibord zou daarom een welkome aanvulling zijn en kansen die het ICTonderwijs te bieden heeft konden meer worden benut. Collega-scholen werden bezocht, (financiële) mogelijkheden onderzocht en uiteindelijke leidde dit tot de aanschaf van zes digiborden. Voor de zomervakantie van 2012 kon elke groepsleerkracht zelf aangeven welke plaats in de groep haar het beste leek om het bord te plaatsen. Na de zomervakantie kon de Floralaan aan de slag. De leverancier van de digiborden gaf een korte scholing, waardoor het enthousiasme aangewakkerd werd. Maar al gauw bleek deze scholing te beperkt: de leerkrachten bleven hangen in steeds dezelfde activiteiten. Het digibord was een soort schoolbord, met in plaats van een krijtje een digipen. Kinderen konden er op tekenen, de leerkrachten ook. Sporadisch werd het gebruikt tijdens een kringactiviteit, Koekeloere kijken ging wel ineens een stuk eenvoudiger…. Maar dáár was het allemaal niet om begonnen. De school wilde het onderwijs aan jonge kinderen met behulp van ICT duidelijk aantrekkelijker en uitdagender
maken, een impuls geven. Er was hulp nodig en de school ging op zoek. Lees in het verdere artikel het verslag van Ank van de Ven, een van de leerkrachten van groep 1-2. Leren door doen! Na onze zoektocht kwamen we uit bij een onderwijsadviesbureau dat begeleiding geeft op gebied van moderne media en technologie in onder meer kleuterklassen. Hun motto is ‘Leren door doen’! Dát sprak ons aan en ons implementatietraject was een feit. Zoals afgesproken was de begeleiding resultaatgericht maatwerk. In groepjes van telkens twee collega’s met ongeveer dezelfde computervaardigheden gingen we zelf aan de slag met het maken van digibordlessen – met waar nodig ondersteuning van de externe begeleider. We spraken af om met behulp van Prowise Presenter een presentatie te gaan maken. Ieder koppel zou één lesactiviteit verzorgen rondom het thema ‘groente en fruit’ met inzet van het digibord. Ervaringen met elkaar delen, gebruikmaken van elkaars kennis en kunde en vooral véél oefenen bleken de sleutels tot succes. Zaten we ’s middags achter de computer op school onder begeleiding van een deskundige, te oefenen, prompt zaten we ’s avonds thuis ook achter onze eigen pc. Uitproberen, herhalen, zoeken naar ideeën en toepassen van het geleerde. Al heel snel werd een aantal collega’s fanatiek in het maken van mooie lessen, allemaal met een toegevoegde waarde aan het onderwijs voor onze kleuters. We waren inmiddels beland bij het thema ‘Ik hou van Holland’.
Verwacht in JSW Onderzoekend leren © Vincent Klabbers
Hoe kun je het onderzoeksproces van leerlingen goed begeleiden? Voorbeelden van hulpmiddelen die je kunt inzetten wanneer leerlingen onderzoeksvragen gaan opstellen bij onderzoekend leren.
Kroos groeit
JSW informeert je over de laatste ontwikkelingen in het basisonderwijs en vertaalt deze naar de praktijk. Met iedere maand interessante vakinformatie, praktische tips, prikkelende columns, recensies en kant-en-klare lessen.
Hoe snel groeit kroos en kunnen we die groei beïnvloeden met licht, temperatuur of de samenstelling van het water? Onderzoeksvragen in Science in de basisschool.
© Bijker Film en TV en Rinkel Film 2014
Zomerschool: ontwikkelingen
Het aantal zomerscholen voor basisschoolleerlingen bedoeld om achterstanden te bestrijden is uitgebreid. Zien we ook nieuwe varianten? En wat is er bekend over de effecten?
Niet missen?
Film: Oorlogsgeheimen
Ontvangen jullie JSW wel op school, maar mis je het blad vaak? Neem dan een thuisabonnement voor slechts € 50,-. Kijk op: www.jsw-online.nl
In de rubriek Open boek lees je hoe je een geschiedenisles levend kunt maken door de inzet van een (verfilmd) boek. Oorlogsgeheimen laat WOII zien door de ogen van kinderen.
Proefabonnement JSW Ook leuk voor thuis! Nummer
Nummer
3, jaargan
2, jaarga
ng 98,
g 98, nov
oktober
2013
ember 201
3
Nummer 4, jaargan
g 98, december 2013
www .j sw -o n li n e Jeugd .n l w w w.j Vakblad invooSchool en Werel sw d het bas speciaal-o rnl onderw inison wijs, e.dernl ijs en opl Jeugd in eiding School en Wereld Vakblad voo ww w.j sw r het basi sonderw -on speciaal ijs, ond line .nl
3x voor €13,50*
erwijs en opleiding
Jeugd in Schoo l en Wereld Vakblad voor het basisonderwijs, speciaal onderwijs en opleiding
Abonnement stopt automatisch!
Meer dan
SchRoeokleennen me ou t p saLe r mesevan ste ders lezieSpecial Een go a r onbeg rd ed reigkheen id k twikke in Wer Een effectie
50% korting!
k ve instr len an ou Zoen uctie derbetro voa er je effectie idid eo make ve sa ede re kkenvhe mengwoer Zo krij n g fl je e zich ng scoce Woordent op het ki iesgesp hct oo l en ore schataa leerpr Selectief mu kesn udker tism daces e metnsuc chtdoo en le rbre erbe ken inzicht verwerven hoeften in doorlopende lee rlijnen JSW13_1
192_TDS_
JSW13_128
5_TDS_nr3
kopie.indd
nr2 corr.i
ndd 1
1
26-09-13
JSW13_1317_TDS_nr4
.indd 1
* De vermelde abonnementsprijzen zijn geldig t/m augustus 2014
24-10-13 21-11-13 15:26
Meer weten? Ga naar www.jsw-online.nl of bel 088-2265243 50
JSW 8 april 2014
12:21
11:57