Vakblad voor ontwikkeling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen
Hoe verhoog je
spelbetrokkenheid? Zo optimaliseer je begrijpend
leesresultaten BurgerschapsÂeducatie in de kleutergroep
Nr. 3 - Jaargang 42 – nov. 2014
www.hjk-online.nl
Inhoud
Colofon nr 3 - november 2014
spelen
4
Elly Singer en Mehrnaz Tajik
Verhogen van de spelbetrokkenheid Wanneer een kind hoog of goed betrokken kan spelen, ontwikkelt hij zich op een veelzijdige manier. Hoe kun je de spelbetrokkenheid verho gen? Het onderzoek dat in dit artikel wordt belicht maakt je bewust van je eigen gedrag en invloed.
taal
10
Aafke Bouwman en Karin van de Mortel
Het optimaliseren van begrijpend leesresultaten Als je begrijpend leesresultaten wilt optimali seren zorg je voor goed onderwijs in begrijpend luisteren in de onderbouw. Hoe pak je dat aan?
17
Yvonne Leeman en Job Morsink
Burgerschapseducatie in de kleutergroep Welke doelen kun je stellen voor burgerschaps educatie in de kleutergroep en hoe maak je bur gerschap betekenisvol voor kleuters? Ervaringen van een project op hogeschool Windesheim.
ict & media
22
Yannah Balcaen en Marieke Mestdag
Muzische tussendoortjes
Door de iPad klassikaal aan te bieden tijdens muzische tussendoortjes kun je naast de muzi sche ontwikkeling ook mediavaardigheden bij de kleuters ontwikkelen.
HJK De wereld van het jonge kind Onafhankelijk vakblad voor ontwikkeling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen. Jaargang 42, nummer 3/2014 © 2014 – ISSN 0165-4772 Uitgave ThiemeMeulenhoff, Amersfoort Abonnementenadministratie HJK Abonneeservice Postbus 2238 5600 CE Eindhoven [T] 088 2265 242 [E] hjk@mijntijdschrift.com Abonnementsprijzen Regulier abonnement: € 71,50 Studentenabonnement: € 38,Proefabonnement (3 nummers): € 13,50 Los nummer: € 10,Extra jaarabonnement: € 50,Combi-abonnement HJK en JSW: € 110,Digitaal nummer: € 6,Proefabonnement (digitaal): € 10,Jaarabonnement (digitaal): € 39,Alle prijzen zijn incl. BTW en porti binnen Nederland. Woont u in het buitenland? Neem dan contact op met abonnementenbeheer. Abonne menten kunnen op elk gewenst moment ingaan. Opzeggingen uiterlijk 1 maand voor het aflopen van het abonnementsjaar. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd. Hoofdredacteur Iris Nonkes-van den Berg Bureau- en webredactie Evelien de Lange Redactie Aleid Beets Kessens (voorzitter), Denise Bontje, Anneke Elenbaas van Ommen, Annika de Haan, Ad van der Heijden, Henrike van den Hurck Redactieassistent Nicole van Barneveld-Visser Redactieadres HJK Postbus 400 3800 AK Amersfoort [T] 033 448 34 54 [F] 033 448 3 999 [E] hjk@thiememeulenhoff.nl [I] www.hjk-online.nl Netwerkleden Diny van der Aalsvoort, Annerieke Boland, Ingrid van Bommel-Rutgers, Kees Both, Kim Freriks, Ruben Fukkink, Karin Hoogeveen, Sanne Huijbregts, Peter Nikken, Bea Pompert, Esther Ruel Engelman, Elly Singer, Dirk van der Straaten, Hilco van Stuyvenberg, Marianne Verhallen, Peter de Vries Omslagfoto Isabel Nabuurs Fotografie Ontwerp lay-out en vormgeving FIZZ reclame + communicatie – Meppel Druk Drukkerij Wilco Advertentie-exploitatie Joop Slor (joop@recent.nl) / Ray Aronds (ray@recent.nl) Postbus 17229 1001 JE Amsterdam [T] 020 330 89 98
Rubrieken
... en verder 29 34
Annet Mennink en Marieke op den Kamp – Structureel Coöperatief Leren met kleuters Verwacht in HJK
Als abonnee van HJK heb je gratis exclusieve toegang tot het uitgebreide online archief. In dit archief vind je alle artikelen van vorige jaargangen: van 2001 tot nu. Ga naar hjk-online.nl/hjk/inloggen
9 14 15 20 27 33
Aan de slag! Prentenboek van de Maand Donderstenen PrentenboekIndruk BoekIndruk
© ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2014 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.
Journaal
HJK november 2014
3
spelen
De invloed van je eigen gedrag
Verhogen van de spelbetrokkenheid Wanneer een kind hoog of goed betrokken kan spelen, ontwikkelt hij zich op een veelzijdige manier. Hoe kun je de spelbetrokkenheid verhogen? Het onderzoek dat in dit artikel wordt belicht maakt je bewust van je eigen gedrag en invloed.
Daisy (3 jaar en 1 maand) slentert door de ruimte, springt een paar keer en loopt doelloos van het één naar het ander. De meeste kinderen in de groep lopen rond. Zo ook de pedagogisch medewerker en ze raapt her en der wat spullen op. Daisy ziet haar en springt achter haar aan: ‘Manuela, Manuela, kijk eens.’ De pedagogisch medewerker kijkt en Daisy vraagt: ’Boekje voorlezen?’ De pedagogisch medewerker pakt haar bij de hand en geeft haar een boekje. Dan valt haar blik op twee jongens die gooien met blokken. Ze loopt erop af. Daisy blijft beteuterd achter.
Elly Singer is ontwikkelingspsycholoog en pedagoog en doet al 40 jaar onderzoek naar de opvoeding en ontwikkeling van jonge kinderen in een veranderende maatschap pelijke context. Ze is verbonden aan de Universiteit Utrecht Mehrnaz Tajik is kinder psycholoog en werkte als onderzoeker aan de Universiteit Utrecht. Inmiddels is zij werkzaam als adviseur bij Sardes
I
n dit voorbeeld is te zien hoe Daisy op de kinder opvang voor een lange tijd rondslentert en van het ene spel naar het ander spel loopt. Ze doet geen leerervaringen op en beleeft weinig plezier. Hoe komt het dat Daisy niet tot spel komt? Komt dit vaker voor op kinderdagverblijven?
Spelbetrokkenheid In de afgelopen jaren hebben we (Elly Singer en haar onderzoeksgroep) veel geobserveerd in kin derdagverblijven en peuterspeelza len. We kregen de indruk dat Daisy’s gedrag van rondlopen, rondkijken, korte concentratie en wisselend spel veel voorkomt. Naar ons gevoel te veel. Maar wat is normaal voor kin deren van 1 tot 4 jaar? En hoe kun nen pedagogisch medewerkers de spelbetrokkenheid van kinderen ver hogen? Om deze vragen te beant woorden startten we een onderzoek naar de spelbetrokkenheid van 2- en 3-jarigen tijdens het vrij spelen. Met spelbetrokkenheid bedoelen we de mate waarin een kind met gerichte aandacht en concentratie speelt en opgaat in het spel. We onderzochten dit bij 116 kinderen uit 24 verschil lende kindergroepen. De kinderen werden elk tweemaal een half uur met video- en audioap
Om te kunnen opgaan in spel is ten eerste emotionele veiligheid nodig
4
HJK november 2014
paratuur gevolgd. Bij alle kinderen stelden we op 6 verschillende momenten hun mate van spelbe trokkenheid vast. Dat deden we met behulp van het onderzoeksinstrument dat Laevers heeft ont wikkeld (2005). Laevers is een Vlaamse pedagoog die baanbrekend werk op dit gebied heeft verricht. Volgens Laevers vindt er bij hoge spelbetrokken heid intens leren plaats. Het kind is alert, neemt alles gretig in zich op, is gemotiveerd, volhoudend en laat zich niet afleiden. Het kind wil regelmatig delen en communiceren over wat hem of haar boeit. Wanneer het kind hoog of goed betrokken kan spelen, ontwikkelt het kind zich op een veel zijdige manier. Wanneer een kind langere tijd niet betrokken is bij zijn of haar spel is, vindt er weinig leren plaats. Het kind dwaalt rond, dwarrelt van het ene spel naar het andere zonder ergens echt mee te spelen en ervaart weinig spelplezier. Uit ons onderzoek bleek dat in alle groepen het gedrag van Daisy veel voorkwam. De meeste kinde ren lopen veel rond en waren zelden langer dan 2 minuten bij hetzelfde spel betrokken. Slechts in 27 procent van de observaties waren de kinderen 2 tot 3 minuten geconcentreerd aan het spelen. Langer dan 3 minuten geconcentreerd spel kwam nauwe lijks voor. De volgende stap in het onderzoek was uit te zoeken hoe het kwam dat kinderen zo’n lage spelbetrokkenheid laten zien. In welke situaties is hun spelbetrokkenheid hoger of wanneer lager?
Invloed van de pedagogisch medewerker Uit de resultaten bleek dat de spelbetrokkenheid sterk samenhing met het gedrag van de pedago gisch medewerker. De kinderen hadden een lage spelbetrokkenheid als de pedagogisch medewer ker rondliep en wisselend nabij was. De kinderen hadden een goede spelbetrokkenheid in twee situaties. In de eerste plaats in situaties waarin de pedagogisch medewerker rustig bij de kinderen zat. In de tweede plaats in situaties waarin enkele kinderen samenspeelden op enige afstand en zonder directe bemoeienis van de pedagogisch
taal
Het optimaliseren van begrijpend leesresultaten
Begin bij begrijpend luisteren Als je begrijpend leesresultaten wilt optimaliseren zorg je voor goed onderwijs in begrijpend luisteren in de onderbouw. Hoe pak je dat aan? Dit artikel beschrijft inhoudelijke ervaringen van een project begrijpend luisteren voor pedagogisch medewerkers en leerkrachten in de onderbouw van het basisonderwijs.
I
n Utrecht zijn in 2013 veertien basisscholen, waaronder een school voor speciaal basisonder wijs, gestart met een aanpak die de doorgaande lijn van begrijpend luisteren en begrijpend lezen moet versterken. Voorafgaand daaraan is op verschillende locaties nauw samengewerkt met peutercentra in de doorgaande lijn begrijpend luisteren.
Inbreng van de volwassen lezer Op begrijpend lezen worden leerlingen voorbereid door begrijpend luisteren. Door te luisteren naar teksten, leren ze daaraan betekenis te verlenen. Ze verbinden aanwezige kennis aan nieuwe informa tie en zo breiden ze hun kennis verder uit. Later in hun schoolcarrière, wanneer ze zelf teksten lezen, profiteren ze aanzienlijk van deze basis. Volwassenen hebben door hun voorbeeldfunctie een grote invloed op de taalontwikkeling van een kind. Daarom is het belangrijk dat zij het kind voldoende gelegenheid bieden om luis terbegrip te verwerven en te ontwikkelen. Voor een optimale luisterbegrip-ontwikkeling zorg je als pedagogisch medewerker en leerkracht voor een begrijpelijk taalaanbod en een rijke doordachte taalomgeving. Je bent effectief bezig wanneer je veel kansen voor taalontwikkeling
De Utrechtse situatie Van de Stichting Protestants Christelijk Onderwijs te Utrecht (PCOU) werken veertien basisscholen, waaronder een school voor speciaal basisonderwijs, in het traject ‘optimaliseren van de aanpak van het begrijpend luisteren en begrijpend lezen’. Uniek en cruciaal in deze aanpak is de nauwe samenwerking met de peutercentra van Stichting Spelenderwijs Utrecht, waardoor de lijn begrijpend luisteren een goede basis vormt voor de doorgaande lijn naar begrijpend lezen. Elke school werkt met een regiegroep om de afspraken en doorgaande lijn te bewaken. De pijlers van het traject zijn scholing, groepsbezoeken en data-analyse en feedback. De
10
HJK november 2014
creëert. Dat doen je onder andere door interactief en hardopdenkend voor te lezen uit betekenisvolle tek sten, fictie en non-fictie. Van belang is de taal die ingebracht wordt. Academische (rijke) taal blijkt een groter effect te hebben dan het gebruik van alledaagse taal, ook bij peuters. (Henrichs 2010; 2012). Het gaat dan om het gebruik van: • Specifieke technische woorden: zoals ‘moeren en bouten’, ‘sleutelgat’ en ‘deurbel’. • Specifieke verwijzingen naar ruimte en tijd: bijvoorbeeld ‘in het midden’, ‘gisterochtend’, ‘rond 11 uur’. • Samengestelde zinnen, bijvoorbeeld oorzaak en gevolg: ‘Marion gleed uit, waardoor zij in de waterplas viel’. • Samenhang in teksten door het gebruik van voegwoorden: denk aan ‘omdat’, ‘net zoals’, ‘want’ en ‘tenzij’. Academische taal draagt bij aan het verwoorden van kennis, het begrijpen van instructie en ook spreken over onderwerpen die niet direct tot de belevingswereld van kinderen behoren. • Human Touch Photo
Aafke Bouwman (a.bouwman@cps.nl) en Karin van de Mortel (k.vandemortel@cps.nl) zijn werkzaam bij CPS Onder wijsontwikkeling en advies
pijlers worden op elk peutercentrum en op elke basisschool op maat afgestemd om de resultaten te verbeteren, kennis en vaardigheden van pedagogisch medewerkers en leerkrach ten te versterken en de motivatie bij leerlingen, pedagogisch medewerkers en leerkrachten te vergroten. De meeste scholen zijn in september 2014 aan het tweede schooljaar met de aanpak bezig. Succeservaringen zijn gecon stateerd in de toegenomen kennis en woordenschat en de aanpak van een tekst. Leerkrachten geven met name aan veel bewuster teksten aan te bieden en met leerlingen te doorgron den. In januari 2015 is een kwantitatieve meting gepland. Dan zal blijken in hoeverre de aanpak effect heeft.
ict & media
Een iPad in de kleuterklas
Muzische tussendoortjes Door de iPad klassikaal aan te bieden tijdens muzische tussendoortjes kun je naast de muzische ontwikkeling ook mediavaardigheden bij de kleuters ontwikkelen. Resultaten uit een afstudeeronderzoek van twee Belgische studenten.
E
en lerarenopleiding tot kleuterjuf bestaat in België uit drie academiejaren. De opleiding wordt beëindigd met een ‘bachelorproef’. Wij kre gen als thema ‘Muzisch met media’. Al gauw werd het duidelijk dat we aan de slag zouden gaan met een iPad in de kleuterklas. Het gebruik van een iPad in een Belgische kleuterklas groeit dan wel, toch zijn er nog veel scholen waar nog geen iPad
of tablet aanwezig is. Indien er al een iPad aanwe zig is in de klas, wordt er vaak ruzie om gemaakt door de kleuters. Wie heeft er vandaag al met de iPad gespeeld? Wie is straks aan de beurt? Hoe lang heb jij al op de iPad gespeeld? Maar waarom steeds een iPad individueel aanbie den aan kleuters? Dit was de vraag die ons vooral bezighield. Daarom besloten we om het over een
• Foto’s: Yannah Balcaen
Yannah Balcaen en Marieke Mestdag zijn bei den laatstejaarsstudent kleuteronderwijs van de Katholieke Hogeschool VIVES (België)
De kleuters bepalen zelf welk tussendoortje wordt gespeeld door visjes te vangen
22
HJK november 2014
Structureel Coöperatief Leren met kleuters
Betrokken groepsactiviteiten Lang zitten in de kring, luisteren en wachten totdat je misschien ook eens iets mag zeggen. Gelukkig komt dat in de meeste groepen niet voor. Het is nuttig om in een (kleine) groep activiteiten uit te voeren. Maar hoe zorg je ervoor dat alle kinderen actief en betrokken zijn bij de groepsactiviteit? Dit artikel laat zien hoe je gebruik kunt maken van Structureel Coöperatief Leren.
• Annet Mennink
Annet Mennink en Marieke op den Kamp zijn allebei onderwijskundige en ontwikkelaar bij Cito en hebben ervaring als leer kracht in het basisonder wijs. Annet is taalspecia list en Marieke is specialist jonge kind
W
De inrichting van een supermarkt sluit goed aan bij het thema ‘Wat eten we vandaag?’
e nemen een kijkje in de kleutergroep van Brenda van der Moolen van basisschool De Piramide in Amsterdam. Hier is tijdens een project van de VVE-aanpak Piramide ‘Wat eten we van daag?’ een winkeltje ingericht met onder andere verpakkingen, een kassa en een winkelwagentje. Brenda vertelt de kinderen dat ze gaan ‘cooën’ (onderdeel van Structureel Coöperatief Leren). Ze doen het spel BeurtGooi (zie het kader op pagina 30). De kinderen weten wat er van ze verwacht wordt, want de structuur van het spel is bekend. ‘Wat koop je in de supermarkt?’, vraagt Brenda. Ze
rolt de bal naar een kind dat vervolgens de vraag beantwoordt. Daarna rolt het kind de bal naar een ander kind dat ook antwoord geeft op de vraag. De artikelen op de schappen van de supermarkt in de hoek van het lokaal brengen de kinderen die niets kunnen bedenken op ideeën. Brenda stelt de kinde ren ook de vraag: ‘Wat koop je het liefst in de super markt?’ Het antwoord dat je misschien verwacht is ‘snoep’, maar de kinderen zeggen ook: ‘broccoli!’ Volgens Brenda is de werkvorm BeurtGooi ook geschikt voor het aanleren van gespreksvaardig >> HJK november 2014
29
Verwacht in HJK Naar buiten allemaal!
Special: Naar buiten allemaal!
Natuur staat steeds vaker op de agenda van scholen. Waarom is het zo belangrijk om eropuit te trekken met je groep (ook als het koud is)? Een special over (winterse) natuur in het onderwijs.
HJK (De wereld van het jonge kind) bestaat al ruim 40 jaar en is het bekendste vakblad voor ontwikkeling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen. HJK biedt actuele en betrouwbare vakinformatie en maakt daarbij een koppeling tussen theorie en praktijk.
Rijke buitenomgeving
Richt het schoolplein rijk in, dan breid je de speelleeromgeving uit van binnen naar buiten en benut je de leer- en ontwikkelingsmogelijkheden van kinderen beter. Van idee tot praktijk.
Niet missen?
© Henrike van den Hurck
Generatietuinen
Hoe scholen en verzorgingshuizen samenwerken in een generatietuin en op deze manier jong en oud bij elkaar brengen. Samen tuinieren zorgt voor ‘intergenerationeel leren’.
Ontvangen jullie HJK wel op school, maar mis je het blad vaak? Neem dan een extra jaarabonnement voor slechts € 50,00. Kijk op: www.hjk-online.nl/hjk/ abonneren
In de winter
Het regent, sneeuwt of stormt… dus ga je naar buiten! Tips en handvatten om in je beredeneerd aanbod aan kleuters gebruik te maken van het winterse weer.
Proefabonnement HJK Ook leuk voor thuis! Vakblad voo en onde r ontwikkeli ng rwijs aa n jonge , opvoeding kinderen Vakblad voo en onderwr ontwikkeling, opv ijs aan jon oed ge kinder ing en Vakblad voor ontwik keling, opvoeding en onderwijs aan jonge kinderen
3x voor €13,50*
specia l
Inte Kindgraal Centr um
IKC: da t do
en
samen seksue le ! opvo Hoeed stin arg! Wat hun praatje t s oe je een IKC? H je vert Zoelle n oitor betrek je mon u ers eenda goede dje arbij? Natuurrijk leesstart S tress s buiDe tenrospe ig nalere l valen nm n biot j au or tisie bij taalon mke ikke Interculturetw el ling we
Tijd voor
Abonnement stopt automatisch!
werken met kind
eren
Meer dan
50% korting! Nr. 8 Ja
argang 41
www.h
ang 41 –
www.hjk-
HJK14_01
23_TDS_n
Nr. 10 - Jaargang
r8.indd
– april
jk-onlin
Nr. 9 - Ja arg
1
e.nl
2014
mei 2014
online.nl
41 – juni 2014
www.hjk-online. nl
HJK14_0204
_TDS_nr9.in
dd 1
13-03-14
HJK14_00265_TDS_nr
10.indd 1
* De vermelde abonnementsprijzen zijn geldig t/m augustus 2015
10-04-14 15-05-14 12:23
Meer weten? Ga naar www.hjk-online.nl of bel 088-2265242 34
HJK november 2014
14:21
11:23