IDAS KJØKKENHA GE
GRØNSAKER, FRUKT OG BÆR | JORDA | GJØDSLING | BLI KVITT BRUNSNIGELEN
KLEPPE
Tusen takk til alle som har inspirert meg til å bli glad i dyrking og til å ville formidle denne gleda. Særleg vil eg nemne Guri-Kristina Batta Bjørnstad med si strålande formidlingsevne og Nat Mead, som har hjelpt til i det faglege i arbeidet med boka. Fotografane fortener ein særskild takk, og då fyrst og fremst Jan Inge, som har vore med på å prega boka på ein strålande måte. Takk til Gunn og Mari hjå Vigmostad & Bjørke for framifrå rettleiing og hjelp med mi aller fyrste bok!
Tusen takk til min kjære Sverre for tolmod og oppmuntring, og takk til Vera, Harald og Olivia for at de er med på alle livets eventyr.
Copyright © Vigmostad & Bjørke AS 2025
Fagkonsulent: Nathaniel Mead Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Papir: Arctic Volume White 130 g Boka er sett med Filson Pro Book 10/12 Trykt i Polen
1. opplag 2025
ISBN: 978-82-419-6538-8
Forfattaren har fått støtte frå Det faglitterære fond.
Foto:
Jan inge Skogheim: side 8, 10 øvst, 12–21, 23–27, 29 øvst, 31–39, 42, 45, 47, 52–53, 57–61, 66–72, 80, 84–92, 98–111, 120–126, 128–133, 136, 140–146, 148–149, 151 øvst, 151 nedst høgre, 154–169, 172, 173 øvst, 174–178, 180 nedst og 181–187. Ida Kleppe: side 10 nedst høgre, 10 nedst venstre, 54–55, 62–64, 74–79, 82, 114, 127, 138–139, 147, 151 nedst venstre, 153, 173 nedst og 180 øvst. Kjetil Fyllingen: for- og baksats, side 40–41, 44, 46, 48–51 og 152.
Vera Kleppe: side 22
Daniel Volle: side 29 nedst
EQRoy/Shutterstock: side 94
Nadya So/Shutterstock: side 96
Nitr/Shutterstock: side 116
Roman Samokhin/Shutterstock: side 118
Imfoto /Shutterstock: side 134
marcinm111/Shutterstock: side 135
VH-studio/Shutterstock: side 157
Trude Refsahl: side 170
Spørsmål om denne boka kan rettast til Vigmostad & Bjørke AS Kanalveien 51 5068 Bergen
Telefon 55 38 88 00 eller e-post til post@vigmostadbjorke.no www.vigmostadbjorke.no
Det må ikkje kopierast frå denne boka i strid med åndsverklova eller avtalar om kopiering som er gjorde med Kopinor.
Vigmostad & Bjørke AS er Miljøfyrtårn-sertifisert, og bøkene er produserte i miljøsertifiserte trykkeri.
ENKEL DYRKING I HAGE OG PÅ BALKONG
IDAS KJØKKENHAGE
GRØNSAKER, FRUKT OG BÆR | JORDA | GJØDSLING | BLI KVITT BRUNSNIGELEN
IDA KLEPPE
7 ting du berre må vite!
Det startar med jorda
Frøet
Kva skal du dyrke?
63 Gulrot
65 Potet
67 Sukkerert
71 Raudbete
73 Graskar og squash
75 Reddik
77 Løk frå setjeløk
81 Salat
83 Brokkoli, blomkål og grønkål
85 Kålrot
87 Kvitløk
89 Vårløk
91 Mais
93 Jordskokk
95 Rucola
97 Rabarbra
99 Etande blomar, eittårige
101 Fleirårige urter
103 Eittårige urter 105 Tomat 109 Agurk 115 Eple 117 Rips og solbær 119 Jordbær 121 Bringebær
Når alt går gale
Gjødsling
Mine fem beste tips
Eg vil så gjerne at du skal få det til! Eg unner deg å kjenne gleda ved å sjå at det spirer og gror. Å hauste eigne grønsaker, frukt og bær frå hagen. Å maule rips fordi du kan. Å ete tomat som smakar noko heilt anna enn den du får kjøpt i butikk.
Eg håper at denne boka får det til å krible i fingrane dine, at ho får deg til å springe ut i hagen, og at ho får deg til å kjøpe frø og småplanter. Eg trur at gleda, entusiasmen og iveren etter å dyrke ligg i oss alle.
Å dyrke gjer noko med dei som prøver, og eg og mannen min ville at det skulle gjere mykje med oss og familien vår. Derfor kjøpte vi i 2020 ein gard, for å starte med marknadshage. Vi ville dyrke grønsaker for sal i eigen gardsbutikk. Så enkelt, og så vanskeleg.
Garden vi kjøpte, ligg på Vestlandet, og her er det eigentleg litt for vått og for lite sol til at mange av grønsakene trivst. Jorda er heller ikkje av dei beste. Men får vi det til på åkeren her, så får du det til i hagen din, i vindaugskarmen og på terrassen.
Ein kjøkkenhage kan vere ein vakker del av hagen. Her ifrå Lystgården i Bergen.
Ein kjøkkenhage kan vere så mangt. Spør du meg, så tenkjer eg at chiliplanta i vindaugskarmen din er ein kjøkkenhage. Det er også dei eldgamle epletrea i skråninga nedfor huset, pottene med urter du har på balkongen, og pallekarmen med poteter som står ved oppkøyrselen. Så lenge du dyrkar vekstar som du kan ete, så har du ei form for kjøkkenhage.
Min fyrste kjøkkenhage bestod av tomatplanter på den varmaste verandaen i heile Bergen. Eg vil ikkje anbefale nokon å dyrke tomatar utandørs i Bergen, men her gjekk det som ein leik! Det var sol heile dagen, mens regn og vind mystisk nok heldt seg unna. Då vi flytta derifrå og eg prøvde å dyrke tomat utandørs ein annan stad i Bergen, gjekk det skikkeleg dårleg.
Etter kvart, då vi fekk hage, skaffa eg meg pallekarmar. Eg sette stikkløk og poteter, og eg laga ein liten jordbæråker. Det gjekk ikkje alltid så bra. Fyrste året eg prøvde å dyrke løk, drukna han, og det vart ingenting av han. Jordbæra tok kråkene, sniglane eller naboungane. Og alle kattane i nabolaget brukte pallekarmane som do. Det tok med andre ord lang tid før eg fekk til noka særleg avling. Eg måtte prøve meg fram med mange ulike grønsaker før eg fann ut kva som treivst hos meg, og kva eg fekk til å dyrke. Det enda med sukkererter, kvitløk, potet og rucola. Noko vart dyrka i potter, noko i pallekarm og noko rett i bakken.
Vi hadde små barn, vi renoverte hus og hage, og vi jobba begge fulltid. Ein skulle ikkje tru at det var tid til ein kjøkkenhage i tillegg. Og det var det kanskje ikkje, men eg merka at det gav meg energi, og eg kosa meg med arbeidet utandørs. Av og til var barna med, men oftast var eg i kjøkkenhagen åleine. Nokre år vart potetåkeren overgrodd av ugras – men poteter er greie: Under ugraset ligg dei og ventar til du har tid til å ta dei opp. Trass i at kjøkkenhagen av og til vart neglisjert desse åra, så var det kanskje ikkje så dumt å ha han. For det viser seg at å dyrke er bra for oss som held på med det.
Går vi forbi det grøne, og ned i den mørke jorda, kjem vi til dei mystiske og viktige bakteriane, og blant tusenvis av ulike bakteriar finn vi mycobacterium vaccae. Når vi grev i jorda, kvervlar desse bakteriane opp, vi pustar dei inn, og dei startar ein prosess inne i oss. Dei påverkar hjernen til å skilje ut serotonin, eit hormon som gjer at vi vert lykkelege og avslappa.1
Mange opplever også at dyrkinga gir god kontakt med naboar, og at det vert eit fellesskap der ein alltid har noko å snakke om. Sjølv hadde eg ein godt vaksen nabo i Bergen som var utruleg flink med blomar. Han lærte meg mykje, og vi vart godt kjende mellom dei 50 år gamle rosebuskane og dei prisvinnande fuksiaplantene hans. Til saman gjer alle desse effektane dyrkinga har, at dei som har jord under neglene, er mindre utsette for psykisk uhelse. Ein studie som universitetet i Tokyo har gjort, viser også tydeleg at dei som dyrkar, føler at dei høyrer til i samfunnet. Og å høyre til er kjempeviktig for oss menneske.2 Tenk – alt dette kan eit par setjepoteter og nokre gulrotfrø gjere.
Vil du ha lite jobb, men mykje avling, så kjøper du deg ein bærbusk. Kosar du deg med å stelle med små spirer og frodige planter, så går du for gulrot og brokkoli. Du kan dyrke alt på ein liten balkong, der det skal sjå fint ut til kvar tid. Eller du kan ta eit jorde i bruk, og få så mykje mat som du berre orkar.
Du vil sjølvsagt møte motstand innimellom. Planter som visnar og døyr, avling som sniglane et opp, eller uoverkommelege mengder ugras. Ofte ser ugrasspirene så uskuldige ut at ein ikkje bryr seg med å ta dei vekk når dei er små. Men nærmast over natta får dei blad som skuggar for grønsakspirene dine, og røter så kraftige at ikkje eingong «Gubben og Gamla» får dei opp. Men trass i ugras og annan motstand trur eg du vil elske å dyrke når du ser at nokre av plantene klarer seg, når dei fyrste sukkerertene står klare til hausting, og når du kan plukke ei deilig skål med søte, sunne bringebær frå din eigen hage.
Eg er utdanna gartnar, eg har vakse opp på gard, og eg var den fyrste bybonden i Bergen. Dermed burde det stort sett gå fint når eg dyrkar. Men gjer det det? Ikkje alltid. I denne boka skal eg forklare deg kvifor og fortelje om alle tabbane vi har gjort.
Alt det vi har lært – på den vanskelege måten – er bakgrunnen for denne boka. Du skal sleppe å gjere alle feila, og du skal få vite om alle snarvegane på vegen til å dyrke eigne, smakfulle grønsaker.
Masse lykke til! Eg unner deg å få det til!
Har du lyst på din eigen kjøkkenhage?
Kanskje få til flotte grønsaker, eit bognande epletre eller massevis av søte bringebær? Du treng ikkje grøne fingrar for å dyrke din eigen mat. Samarbeider du med naturen, kan du dyrke grønsaker, frukt og bær på ein enkel måte som gjer godt for både deg, insekta og jorda. Det kan vere i ein hage, på ein balkong eller endåtil i ein vindaugskarm. I denne boka lærer du enkle teknikkar for å dyrke økologiske grønsaker med suksess. Her får du vite alt du treng om grønsaker, frukt og bær, du får lære korleis du skal så frø, vatne og gjødsle, og ikkje minst korleis du vert kvitt sniglane.
I denne boka fortel Ida Kleppe også om den reisa ho og familien gjorde frå storbyen til småbruket. Ho fortel levande og varmt om oppturar og nedturar og gir oss eit innblikk i kva som gjorde at dei valde å følgje draumen om eit liv på landet.
Ida Kleppe (f. 1979) er utdanna journalist og gartnar og vart i 2018 den fyrste bybonden i Bergen. Dokumentarserien «Draumen om eit småbruk» (NRK og Altibox) har følgt Ida og familien hennar etter at dei flytta frå storbyen til eit forfalle småbruk på Vestlandet. Ida bur på Stord, der ho dyrkar økologiske grønsaker, frukt og bær for sal i eigen gardsbutikk. ISBN
