Archeologie magazine nr1 2017 by Virtùmedia

HET BOODSCHAPPENLIJSTJE VAN MICHELANGELO > p. 58-59

nr 1 • 2017 • € 6,95

Ontdek de Visigotische kronen van Guarrazar (Spanje) nr 1 • 2017

VIKINGEN IN NEDERLAND

Meer dan plunderen

THORIKOS (GRIEKENLAND) Welvarende mijnstad uit de Oudheid

VERSTOPT OP DE VELUWE

Een immens ritueel landschap uit de prehistorie

8 PAGINA’S

SPECIAL SPECIAL

NEANDERTHALERS in Lanaken INLEIDING

Oudste sporen Neanderthalers nader geduid

SITE LANAKEN

Veldwezelt-Hezerwater vertelt het verhaal van mens, dier en milieu

NEANDERTHALERS in de lage landen

NEDERLANDSE INGENIEUR HERONTDEKT CARTHAGO • LEO VERHART OVER VEENLIJKEN & VIKINGEN

HET OUDSTE GOUD VAN DE WERELD Schatten uit Varna

Archeologie van de oorlog

Koop online tickets hnbm.nl

Opgegraven strijd t/m 14 mei 2017 Bezoek de eerste tentoonstelling over oorlogsarcheologie in Nederland! Ruim 700 voorwerpen van de Steentijd tot en met de Tweede Wereldoorlog.

2 8 O K T O B E R 2 0 1 6 T/ M 2 8 A P R I L 2 0 1 7

Meer ARCHEOLOGIE MAGAZINE? Voortaan Archeologie Magazine thuis ontvangen? Profiteer dan nu van de speciale introductieaanbieding: 1 jaar Archeologie Magazine van € 41,95 voor slechts € 19,95.

1E JAAR VAN € 41,95 VOOR

€ 19,95 Ja, ik neem een jaarabonnement (6 nrs) op Archeologie Magazine. Ik profiteer van de introductieaanbieding en betaal het 1e jaar slechts € 19,95. Mijn gegevens naam �� adres �� postcode ............................... plaats �� e-mail �� Ik machtig Virtùmedia hierbij om de abonnementsbijdrage van mijn rekening af te schrijven (alleen in Nederland). IBAN-rekeningnummer �� datum .......................................................handtekening �� Ik kies voor een acceptgiro (administratiekosten € 2,45)

Stuur deze bon in een envelop naar: Archeologie Magazine, Antwoordnummer 7086, 3700 TB Zeist, Nederland (Vanuit Nederland kan dit zonder postzegel.) Een abonnement wordt aangegaan voor de opgegeven periode en wordt daarna automatisch voortgezet voor onbepaalde tijd. Binnen de eerste abonnementstermijn kan het abonnement alleen tegen het einde van de overeengekomen abonnementstermijn worden beëindigd, met inachtneming van een opzegtermijn van twee maanden.

WWW.ARCHEOLOGIEONLINE.NL

FACEBOOK.COM/ARCHEOLOGIEONLINE

INHOUD

54 In dit nummer 16 Nederland Verstopt op de Veluwe

Special

25 Neanderthalers in Lanaken 26 Inleiding Oudste sporen Neander thalers nader geduid

38 Spanje De Visigotische kronen van Guarrazar 44 Tunesië Jean Emile Humbert leeft ook buiten Tunesië voort 50 Nederland De Vikingwereld in beeld

30 Site Lanaken Veldwezelt-Hezerwater vertelt het verhaal van mens, dier en milieu

54 Griekenland Zilver winnen in Thorikos

34 Nederland Memoires van een amateur archeoloog

05 Voorwoord 06 Nieuws uit de Lage Landen

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

Vaste rubrieken

21 Column Han Mulder 22 Omzien Leo Verhart 43 Column Knopen doorhakken 48 Arabische Voetstappen Mia Dekeersmaeker 53 Column RMO 58 Eten bij… Charlotte Kleyn 60 Nieuwe publicaties 62 Tentoonstellingen 64 Benno Vranken 65 Agendatips 65 Sander Out 66 Vooruitblik

VOORWOORD

Loftrompet voor onze zuiderburen

Neanderthalers in Lanaken Kies van een mammoet van 54.000 tot 45.000 jaar oud. Collectie Gallo- Romeins Museum Tongeren

Coverfoto: Close-up van een gereconstrueerde Neanderthaler in het Gallo-Romeins Museum te Tongeren. (FOTO: CORAL PRESS)

nze medewerker Leo Verhart schreef het al eerder in ons magazine: ‘Laten we een voorbeeld nemen aan onze zuiderburen!’ (rubriek Omzien in Archeologie Magazine nr 3 van 2016). Daarbij doelde hij op de Neanderthaler vindplaats Veldwezelt-Hezerwater in de gemeente Lanaken, net over de landsgrens bij Maastricht. Daar, in de vallei van het Hezerwater, een bijriviertje van de Maas, waren de laatste decennia bij opgravingen archeologische resten aan het licht gekomen van verschillende Neanderthalerjachtkampen en open vuursteengroeven. Deze vondsten van 140.000-50.000 jaar geleden behoren tot de oudste sporen van menselijke bewoning in deze regio. Zijn loftrompet over deze toegankelijke, door een staalconstructie beschermde site, stond in schril contrast met wat hij aantrof bij een recent bezoek aan de vergelijkbare groeve Belvédère bij Maastricht en die hij bij die gelegenheid treffend als ‘het verdriet van Nederland’ aanduidde. ‘Grotendeels volgestort met Limburgs huisvuil was het overgroeid met bomen en struiken. Er omheen stond een hoog hek met gaas. Daar kon je doorheen kijken. (…) Er staan twee grote treurwilgen met daaronder een schuin geplaatste natuurstenen plaat. De druilige takken hangen over het geheel heen. Je zou denken een oorlogsmonument of iets dergelijks. Nee, het is onze landmark die aangeeft dat hier sporen zijn gevonden van de oudste bewoning van Nederland. Dat zou te lezen moeten zijn op de met mos overgroeide ingehakte letters, als je de overhangende takken van de treurwilg opzijschuift. Belvédère, onze topvindplaats? Wat een treurnis. Kunnen we daar nu niet iets beters van maken?’ Leo’s rake woorden galmden lang na in mijn hoofd toen ik zelf voor Toegangspoort de special in dit nummer een kijkje op die goed verzorgde site in van de site Veldwezelt-Hezerwater Lanaken ging nemen. Deze site maakt door een nieuwe vorm in Lanaken. (FOTO: geving, waarvoor het Tilburgse ontwerpbureau Kinkorn samen MARJORIE HEEMSKERK) met het Belgische architectenbureau Team Van Meer tekenden, een nieuwe beleving van die oude tijden mogelijk. Achter de toegangspoort bevindt zich een 80 meter lang betonnen pad waarover de bezoeker af kan dalen in de site. Het pad wordt aan weerszijden geflankeerd door oplopende betonnen wanden. De wanden zijn links en rechts verschillend van hoogte. Op de rechter, hoge, lambrisering van het betonnen pad zijn op ware grootte afbeeldingen opgenomen van de Neanderthalers, en de voornaamste fauna in het gebied. Beneden in de groeve ontdekt de bezoeker van de site stapsgewijs, door het volgen van het parcours, de verschillende archeologisch en geologisch waardevolle plekken en leemprofielen. Daarbij wordt het verhaal van de Neanderthalers verteld, maar ook andere thema’s komen aan bod zoals het ontstaan en de ontwikkeling van het landschap, de invloed van het klimaat op het landschap, mens, en dier door de tijd heen. Die tocht voert langs drie overkapte wanden met profielen waarin verschillende lagen en tijdvakken zichtbaar zijn. Een waardige presentatie die ook bij Belvédère navolging verdient! Lou Lichtenberg, hoofdredacteur loulichtenberg@gmail.com

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

NIEUWS LAGE LANDEN

Tekst: Joost Vermeulen | Foto’s: Stad Antwerpen, Dienst Archeologie

Meer resten van Falcontine klooster blootgelegd

rcheologen hebben onlangs in het Antwerpse Schipperskwartier de restanten van een van de grootste middeleeuwse kloosters van de stad opgegraven. Bij eerdere opgravingen in diezelfde omgeving waren al fundamenten van een deel van dit zogeheten Falcon- of Falcontineklooster gevonden, tijdens de campagne van 2016 werd de rest van het hoofdgebouw, de kloosterkerk, de kelders en de keuken blootgelegd. Verrassend was dat er ook de graven van enkele, kloosterbewoners werden aangetroffen. Uit de archieven was er al heel veel bekend over dit grote klooster in de noordhoek van de stad. Zo wist men al lang dat dit klooster in het midden van de 14e eeuw gesticht werd door Falco de Lampage, een uit Florence afkomstige bankierszoon, die muntmeester was aan het hof van Jan III, Hertog van Brabant. Niet alleen kreeg het klooster zijn naam, ook de bewoners, nonnen van de Augustijnse orde, gingen zijn naam dragen. Zij werden bekend als zusters Falcontinessen. In de eerste helft van de 15e eeuw groeide dit vrouwenklooster uit tot een voornaam slotklooster, dat pas aan het eind van de 18e eeuw zijn functie verloor. De gebouwen werden daarna nog een tijdje als paardenstal gebruikt. In het begin van de 19e eeuw werd het complex deels gesloopt, deels verbouwd. De (nieuwe) gebouwen werden gebruikt als militaire kazerne. In diezelfde gebouwen was tot het midden van de twintigste eeuw een zeemanshuis gevestigd. Van het oorspronkelijke klooster is alleen een uit de 17e eeuw stammende toegangspoort bewaard gebleven. Deze onlangs gerestaureerde poort staat aan de Falconlei nr. 35. Omdat in het kader van het stadsvernieuwingsplan het

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

zeemanshuis gesloopt werd - om plaats te maken voor woningen - heeft de archeologische dienst van de stad Antwerpen in 2016 besloten om voordat met de nieuwbouw zou worden begonnen het hele terrein archeologisch te onderzoeken. Dat was niet de eerste opgraving in deze omgeving. In de jaren negentig van de vorige eeuw had men tijdens een kleinschalig onderzoek al de al uiterste grenzen van het kloostercomplex kunnen vaststellen. Een tweede opgraving (in 2012) had enkele gebouwen in de noordelijke hoek van het terrein aan het licht gebracht. Maar het grootste deel van het voormalige klooster kon pas onderzocht worden na de sloop van het zeemanshuis. ‘Het mooie is’, aldus Robby Vervoort, de verantwoordelijke archeoloog, ‘dat we nu niet alleen heel precies de bouwgeschiedenis van dit voor de geschiedenis van de stad Antwerpen zo belangrijke complex kunnen schrijven, maar dat we dankzij de vele vondsten ook veel meer weten over de mensen die in de Middeleeuwen in dit klooster leefden.’ Vooral de graven en de daarin aangetroffen skeletten zijn daarvoor een belangrijke bron. Hoewel er nog veel onderzoek moet worden verricht, blijkt daar al wel uit dat sommige van de bewoners van het klooster een behoorlijke welvaart kenden. ‘Zo lijkt het erop dat ze goed aten en weinig bewogen’, aldus Robby Vervoort. De restanten van het klooster zullen nadat ze gedocumenteerd zijn worden opgeruimd. De vondsten zullen t.z.t. tentoongesteld worden.

Het Falcontineklooster rond 1565. (Detail van een met de hand ingekleurde houtsnede van Virgilius Bononiensis uit: Grapheus, Cornelius; Bononiensis, Virgilius (ill.), Urbs Antverpia – 1565) Opgravingen van het Falcontineklooster in het Antwerpse Schipperskwartier.

Tekst: Joost Vermeulen | Foto’s: Peter de Boer en RAAP

‘Nieuwe’ Romeinse weg bij Houten ontdekt

nlangs konden er weer 250 meter aan het alsmaar uitdijende Romeinse wegennet in ons land worden toegevoegd. Dit nieuwe stuk weg werd ontdekt tijdens werkzaamheden aan de N421 de verbindingsweg tussen Houten en Bunnik. Volgens de archeologen vormt het nieuwe stukje Romeinse weg onderdeel van de zogeheten limes, het stelsel van wegen die de verschillende forten langs de noordgrens van het Romeinse Rijk met elkaar verbond. Al vrij snel na de komst van de Romeinen in deze streken werd daarmee begonnen. De eerste delen ervan stammen zelfs al uit de tijd van keizer Augustus. Het deel van de limes tussen Houten en Bunnik dat nu is teruggevonden was onderdeel van de weg die het fort Levefanum bij Rijswijk, Gelderland, verbond met fort Fectio bij Vechten. Hoewel een exacte datering niet gegeven kon worden lijkt het erop dat dit stuk al aangelegd werd in het eerste kwart van de eerste eeuw. Daarmee zou dus een van de oudste stukken van de limes kunnen zijn. De weg is hier een aantal malen gerestaureerd. Zo werd hij rond het jaar 80 n.Chr. voorzien van een

LAGE LANDEN NIEUWS

grintdek. De weg was uiteindelijk ongeveer 5 meter breed. Aan beide zijde van de weg bevond zich ook een greppel. De weg volgde niet, zoals dat op andere plekken wel het geval was, de kronkelende loop van de hier vlak bij gelegen Rijn maar liep kaarsrecht door het landschap. Ter hoogte van de huidige Achterdijk liep de weg door een oude waterloop. Die stond waarschijnlijk delen van het jaar onder water wat het reizen lastiger maakte. In het jaar 125 wordt dit probleem aangepakt. In de geul wordt een dijk aangelegd. Deze was verstevigd met eikenhouten bekisting. Waarschijnlijk was de dijk een bruggenhoofd, want zeven meter verderop vonden de archeologen een andere paal. Hoewel de andere kant van de brug niet kon worden aangetoond gaan de archeologen er toch van uit dat de brug de hele geul heeft overspannen. De aanleg van deze ‘brug’ over de restgeul zou te maken kunnen hebben met het bezoek van keizer Hadrianus aan het grensgebied. Er zijn ook op andere plekken (onder meer. bij Zwammerdam) reparaties aan het wegennet aangetoond die uit diezelfde periode stammen. Rond het jaar 168 n.Chr. zijn er herstelwerkzaamheden aan de brug uitgevoerd. Die datering kon met behulp van dendrochronologisch onderzoek aan de gevonden houten palen worden vastgesteld. Langs en op de weg zijn diverse voorwerpen aangetroffen. Zelfs meer dan gebruikelijk voor een Romeinse weg. Een vijftigtal Romeinse munten en verschillende onderdelen van paardentuig vormen de belangrijkste vondsten. De weg raakt rond het jaar 400 langzaam buiten gebruik.

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

NIEUWS LAGE LANDEN

Tekst: Lou Lichtenberg

Vrouwelijk schoon is tijdloos

et een tentoonstelling over het schoonheidsideaal van de vrouw slaat het Gallo-Romeins Museum in Tongeren verschillende vliegen in één rake klap. De eind 2015 overleden Belgische kunstfotograaf wist de schoonheid van het vrouwelijk lichaam, vaak met theatrale stenen composities als decor, in sensuele stijlvolle foto’s te vereeuwigen. ‘Als je in zijn fotocollectie vol met hedendaagse mooie dames en oude stenen duikt, dan raak je in een sfeer die ons deed denken aan Petronius’ roman Satirica en vooral aan zijn verhaal over een uitzinnig decadent maal, het beroemde diner van Trimalchio’, aldus museumcurator Bart Demarsin. ‘Het was mede die sfeer van allerlei stereotypen over Romeinen en Romeinse orgieën die tot het boeiende idee leidde om een soort van dialoog te arrangeren tussen het fotowerk van Lagrange en het schoonheidsideaal van de Romeinen. In die dialoog spelen vragen als: hoe werd er over dat schoonheidsideaal in die tijd gedacht, wat deden de vrouwen toen om dat ideaal te benaderen en zijn gedachten daarover ook nu nog levend?’ Die dialoog heeft op een unieke en intrigerende wijze gestalte gekregen in deze expositie, waarin meer dan vijftig sensuele foto’s van prachtige, soms naakte, vrouwen van nu, als smaakmaker fungeren om op onderdelen en facetten van het schoonheidsideaal in te gaan. Dit aan de hand van authentieke objecten uit de Romeinse tijd. De foto’s en objecten worden bovendien geconfronteerd met toepasselijke citaten van Romeinse auteurs, die toen al in de ban waren van het vrouwelijk schoon. Uit wat je bij al die onderdelen en facetten ziet en leest

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

Alto-Rilievo. Foto van Marc Lagrange, 2015. (© ATELIER LAGRANGE)

‘Timeless Beauty’, tot en met 30 juni 2017 in het Gallo-Romeins Museum, Kielenstraat 15 te Tongeren (B), www.galloromeinsmuseum.be

krijg je althans enig beeld van het schoonheidsideaal van de vrouw in het oude Rome. De overal afgebeelde godin Venus ging daarbij door voor het hoogste ideaal. ‘Maar de gemiddelde ideale Romeinse schone’, zo vat Demarsin het samen, ‘moest jong zijn, had grote, fonkelende, geaccentueerde ogen, lange wimpers en wenkbrauwen, een bleek gelaat met rozerode wangen, een rij witte tanden, een volle haardos, niet te grote, witte stevige borsten, een klein buikje, weinig of geen lichaamshaar en een vlekvrije zachte huid. Afhankelijk van haar leef-

LAGE LANDEN NIEUWS

Mummieportret van een vrouw, beschilderd hout, 150 tot 200 n.Chr., Fajoem (EG). ( COLLECTIE EN FOTO: RIJKS MUSEUM VAN OUDHEDEN, LEIDEN)

Creatieve workshop ‘Romeinse selfie’ voor kinderen. (FOTO: CORAL PRESS)

Beeldje van Aphrodite/ Venus met borstband, brons, 0 tot 400 n.Chr. In het echte leven droegen vrouwen een borstband om hun borsten kleiner te laten lijken. Of juist groter, door ze omhoog te pushen. Of zo’n band moest de groei van de borsten tegenhouden. En hij bood comfort bij het bewegen. (COLLECTIE EN FOTO: KONINKLIJKE MUSEA VOOR KUNST EN GESCHIEDENIS, BRUSSEL)

tijd en haar sociale status en die van haar echtgenoot behoorden daar ook nog make-up, parfums, kledij en juwelen bij’. Vrouwen pasten eveneens allerlei middeltjes en technieken toe om tekortkomingen weg te werken of extra aantrekkelijk uit te zien. Van de daarbij benodigde objecten zoals pincetten, pruik, haarnaalden, vaasjes met resten van cosmetische middeltjes, spiegels, toont de expositie eveneens voorbeelden. En bij al deze pracht en praal wordt niet vergeten dat vrouwen uiteraard dat ideaal, dat vaak in reclame sterk wordt

beklemtoond, vaak deels of helemaal niet kunnen navolgen en zich daardoor slecht in hun vel voelen. De expo wordt afgesloten met tien filmpjes waarin vrouwen die met het schoonheidsideaal een moeilijke of complexe relatie hebben, hun levensverhaal vertellen. Ook kinderen kunnen zich in deze tentoonstelling op eigen wijze in het schoonheidsideaal inleven. In een speciale workshop krijgen zij de kans met pastelkrijt op een houten plaatje een ‘Romeinse selfie’ te maken als een soort van Romeins mummieportret.

Parfumflesje, geëmailleerd goud, 100 tot 200 n.Chr., Heerlen (NL). Dit gouden parfumflesje is versierd met gouddraad en gouden b olletjes, met daartussen blauw email. Dit pronkstuk werd uit de Krim naar onze streken ingevoerd. (COLLECTIE EN FOTO: RIJKS MUSEUM VAN OUDHEDEN, LEIDEN)

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

NIEUWS LAGE LANDEN

Tekst: Lou Lichtenberg | Foto’s: Caroline Lichtenberg

Archeologie van de oorlog

Impressie van de tentoon stelling ‘Opgegraven strijd. Archeologie van de oorlog’, in Het Noordbrabants Museum te ’s-Hertogenbosch.

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

e lezers van dit magazine hebben hier al vaker artikelen kunnen lezen over wat er in binnen- en buitenlandse bodem van strijdgebieden zoal teruggevonden wordt. Maar een overzicht van deze jonge tak van de archeologie hebben we nog niet eerder kunnen bewonderen. Daar is thans verandering in gekomen, nu tot en met 14 mei 2017 in Het Noordbrabants Museum te

‘s-Hertogenbosch de eerste Nederlandse tentoonstelling over oorlogsarcheologie plaatsvindt. Aan de hand van ruim 700 objecten en verschillende multimediale presentaties wordt hier ingegaan op allerlei aspecten van de oorlogsarcheologie van de steentijd tot de Koude Oorlog. Nederlandse opgravingen betreffende de periode van 2000 voor Chr. tot 2000 na Chr. staan hierbij vooral centraal, maar zijdelings wordt ook ingegaan op opgravingen en vondsten in België (vooral wat betreft Eerste Wereldoorlog) en Duitsland (het naziverleden). De bekende archeologen Evert van Ginkel (TGV teksten en presentatie) en Arjen Bosman (Military Legency), specialist militair erfgoed van de twintigste eeuw, tekenden voor de samenstelling van dit overzicht. En het geheel is een indrukkende presentatie geworden, zeker waar de samenstellers het menselijke verhaal achter de voorwerpen centraal stellen. Ze brachten hier een grote variëteit aan voorwerpen bijeen, voor de helft afkomstig uit provinciale en gemeentelijke depots voor bodemvondsten. We zien prehistorische skeletten, Romeinse slingerkogels,

LAGE LANDEN NIEUWS

middeleeuws geschut, zwaarden en ander gevechtsmateriaal uit volgende eeuwen, vuurwapens uit de Slag bij Arnhem, maar ook alledaagse objecten uit Napoleontische legerkampen en concentratiekampen. En veel ander materiaal uit de Tweede Wereldoorlog, waaronder reclame- en andere borden, Brits en Amerikaans militair materiaal en resten van bommenwerpers. Ook een tweetal ‘ontaarde’ beelden die bij opgravingen in Berlijn aan het licht kwamen, alsmede een gipsen engel die beschadigd werd tijdens het verblijf van Duitse of geallieerde troepen in een klooster in Nijmegen en die in een afvalkuil belandde. Bij de tentoonstelling is ook een zeer informatieve en rijk geïllustreerde publicatie verschenen, waarin in woord en beeld nog-

maals het overzicht van de oorlogsarcheologie wordt gepresenteerd. Waarmee dat overzicht ook na de tentoonstelling beklijft. Tenslotte melden we hier nog een interessant initiatief in verband met deze tentoonstelling: van woensdag 1 maart tot en met zondag 5 maart 2017 onderzoeken archeologen Ivar Schutte en Jobbe Wijnen - beiden gespecialiseerd in onderzoek naar kampen uit de Tweede Wereldoorlog - een strook grond op het terrein van Nationaal Monument Kamp Vught. Deze opgraving, die voor het publiek toegankelijk is, vindt plaats in het verlengde van de reconstructie van de kampspoorlijn op het terrein. Na het onderzoek zullen de resultaten worden gepresenteerd in deze tentoonstelling van Het Noordbrabants Museum.

Impressie van de tentoon stelling ‘Opgegraven strijd. Archeologie van de oorlog’, in Het Noordbrabants Museum te ’s-Hertogenbosch.

‘Opgegraven strijd. Archeologie van de oorlog’, t/m 14 mei 2017 in Het Noordbrabants Museum, Verwersstraat 41 te ’s-Hertogenbosch, www.hnbm.nl.

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

NIEUWS LAGE LANDEN

Tekst: Lou Lichtenberg

Sporen van Romanovs en Revolutie Dit jaar is het precies een eeuw geleden dat in Rusland de revolutie uitbrak, waarmee ook een einde kwam aan de monarchie aldaar. De Hermitage Amsterdam herdenkt deze feiten in de tentoonstelling ‘1917. Romanovs & Revolutie. Het einde van een monarchie’. Uniform van het Garderegiment Grenadiers, was van Nicolaas II. Rusland, 1908–17 © STATE HERMITAGE MUSEUM, ST PETERSBURG

‘1917. Romanovs & Revolutie. Het einde van een monarchie’, t/m 17 september 2017 in Hermitage Amsterdam, Amstel 51 te Amsterdam, www.hermitage.nl

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

an de hand van meer dan 250 objecten, afkomstig uit de Hermitage St.-Petersburg, het Russisch Staatsarchief in Moskou en het Artillerie Museum in St.-Petersburg vertelt deze expositie hoe de keuzes en beslissingen van tsaar Nicolaas II de revolutie en het einde van 300 jaar Romanovs in Rusland onafwendbaar maakten. Onder die objecten ook vele sporen die dit kantelpunt in de Russische geschiedenis heel dichtbij brengen. Maar ook films, foto’s, schilderijen, toegepaste kunst en historische documenten vertellen het indrukwekkende en aangrijpende verhaal van het mondaine St.-Petersburg en de bloeiende kunst aan het begin van de twintigste eeuw, het tsarenpaar Nicolaas II en Alexandra en de explosieve politieke en sociale omstandigheden tijdens hun regering. Het verhaal over hoe dit kantelpunt zich zo heeft kunnen ontwikkelen wordt verteld uitgaande van cruciale misstappen van de tsaar, die bij elkaar opgeteld een omwenteling onafwendbaar zouden maken. De rijkdom van de monarchie stond in schril contrast met het leven van de grote massa, de boeren, kleine burgers en de arbeiders van de fabrieken. Dit vormde een vruchtbare voedingsbodem voor sociale onrust en straatprotesten. Nicolaas besteeg de troon terwijl hij er emotioneel en politiek

niet op was voorbereid. Hij zette de autocratische stijl van zijn vader Alexander III voort zonder daar diens charisma aan te kunnen koppelen. Politieke innovatie hield hij hardnekkig tegen. Van nature had hij een afkeer voor zijn verplichtingen als monarch. Alexandra stond bekend om haar schoonheid, maar ook om haar afstandelijkheid en afkeer van het mondaine leven. Na de kroning van Nicolaas eindigde een volksfeest in hevig gedrang, waarbij duizenden mensen werden vertrapt en talrijke doden vielen. Desondanks besloot de tsaar toch alle kroningsfestiviteiten door te laten gaan. In 1905 werd in Sint-Petersburg ook een betoging van ongewapende demonstranten bloedig neergeslagen. Pogingen om een grondwet bij de tsaar af te dwingen

LAGE LANDEN NIEUWS

beantwoordde hij herhaaldelijk met besluiten tot ontbinding van de Doema. In 1914 raakte Rusland betrokken in de Eerste Wereldoorlog. Na aanvankelijke successen verliep de oorlog vanaf 1916 voor Rusland steeds slechter. Gebrek aan voldoende wapens en ander materieel, een enorme inflatie, ondervoeding, leidden tot grote sociale onrust, ook in het leger. Terwijl dat leger grote verliezen leed hadden de impopulaire Alexandra en de duistere hofgenezer Raspoetin de macht in Rusland in handen. In 1917 begon na stakingen en demonstraties de Februarirevolutie, waarbij grote delen van het leger overliepen naar de opstandelingen en bevelen van de tsaar niet meer werden opgevolgd. Nicolaas deed uiteindelijk afstand van de troon en

een voorlopige regering onder leiding van Kerenski werd ingesteld. In oktober van dat jaar grepen bolsjewieken onder leiding van Lenin de macht en ontketenden een volgende revolutie. Op de Amsterdamse tentoonstelling maken vooral veel indruk sporen als de originele brieven van Raspoetin, alsook eigen vakantiefoto’s van de keizerlijke familie, liefdesbrieven, de laatste dagboeken van de tsaar en tsarina, kledingstukken van het tsarenpaar, speelgoed en tekeningen van hun kinderen, de acte van abdicatie (facsimile), met potlood getekend door Nicolaas, diverse Fabergé-objecten en een van de bajonetten waarmee het keizerlijke gezin in juli 1918 in gevangenschap is vermoord.

Avondjapon van roze satijn, was van tsarina Alexandra. St.-Petersburg, atelier van A uguste Brisac, 1903–05. © STATE HERMI TAGE MUSEUM, ST PETERSBURG

Japon van crèmekleurige eplisseerde crêpe de chine, was g van een dochter van Nicolaas en Alexandra. Rusland, 1910–17. © STATE HERMITAGE MUSEUM, ST PETERSBURG

Telegram van het presidium van de Oeralsovjet aan Lenin en Sverdlov over de executie van Nikolaj Romanov, 17 juli 1918. © GARF, STATE ARCHIVE OF THE RUSSIAN FEDERATION

Laatste pagina uit het laatste dagboek van Alexandra Fjodorovna, 1918. © STATE HERMI TAGE MUSEUM, ST PETERSBURG

Telegram van Grigori Raspoetin aan tsaar Nicolaas II, 7 (20) december 1915. De tekst luidt, in bepaald niet correct Russisch: ‘Naar het Hoofdkwartier aan de Heerser en Tsaar Verlies de moed niet in beproevingen de Heer zal verheerlijken met zijn verschijning Grigori de Nieuwe’ © GARF, STATE ARCHIVE OF THE RUSSIAN FEDERATION

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

Genghis Khan, wereldveroveraar

egin februari jongstleden arriveerden ruim 200 bijzondere topstukken uit Hohhot (China) bij het Nationaal Militair Museum (NMM). De objecten, waaronder een gouden zadel uit de tijd van Genghis Khan, maken deel uit van de tentoonstelling ‘Genghis Khan, wereldveroveraar te paard’. Aan de hand van zeer gevarieerde eigentijdse bronnen, digitale media en een aantal van de meest zeldzame voorwerpen uit de musea in Binnen-Mongolië wordt het verhaal van de Mongolen uiteengezet zoals het nooit eerder is verteld. Het gouden zadel is één

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

Foto’s van de collectie inspectie voor Genghis 2017 in Hohhot, China. (FOTO’S: ANNE REITSMA)

Tekst: Lou Lichtenberg

‘Genghis Khan, wereldveroveraar te paard’, t/m 27 augustus 2017 in het Nationaal Militair Museum (NMM), Park Vliegbasis Soesterberg, Verlengde Paltzerweg 1, Soest, www.nmm.nl

van de 200 schatten uit het Inner Mongolia Museum (Hohot, China). Het is voor het eerst dat de kunstschatten in deze omvang voor publiek buiten China toegankelijk zijn. De tentoonstelling vertelt het verhaal van een van de grootste rijken in de geschiedenis en de impact ervan. Het leven van Genghis Khan (1162-1227wordt hierbij in beeld gebracht vanuit een militair perspectief. Hij was een Mongools heerser (kan, chan of khan) die de Mongoolse stammen verenigde en het grootste imperium in de wereldgeschiedenis stichtte in termen van oppervlakte. Het strekte zich uit van China tot aan de rivier de Donau. Tijdens de veldtochten onder zijn bewind vonden massale slachtpartijen onder de bevolking van veroverde steden plaats, vooral in Centraal-Azië. De tentoonstelling biedt de meest uitgebreide presentatie van Genghis en het Euraziatische rijk op internationaal niveau. Het geeft de bezoeker inzicht in de manier waarop het rijk is ontstaan en hoe Genghis dat met zijn krijgsmacht en militaire innovaties heeft bereikt. De tentoonstelling gaat veel verder dan de vaak vertelde verhalen over het leven van Genghis Khan en besteedt dus ook aandacht aan het verhaal van de Mongolen. Daaruit wordt duidelijk wordt dat de geschiedenis van het Mongoolse rijk spannender, rijker en belangrijker is voor de wereld van vandaag dan we ooit konden bedenken.

Deel middeleeuwse stadsmuur Amsterdam ontdekt

e Amsterdamse stadsarcheoloog Jerzy Gawronski is opgetogen. Want waar hij eigenlijk niet meer op hoopte is onlangs toch gebeurd. Tijdens werkzaamheden aan de kadewand van de Singel, ter hoogte van de lutherse koepelkerk is er namelijk een stuk van de middeleeuwse stadsmuur teruggevonden. In 1480 gaf Maximiliaan van Oostenrijk, onder wiens beheer de stad Amsterdam toen viel, de opdracht om de stad van een nieuwe verdedigingsmuur te voorzien. Rond 1490 moet deze omwalling, die liep van waar nu de Haarlemmersluis op het Singel is, via de Munt, de Kloveniersburgwal, de Nieuwmarkt en de Schreierstoren naar de Geldersekade, gereed zijn geweest. Schriftelijke bronnen maken daar namelijk melding van. En ook op de plattegrond van de stad die Cornelis Anthoniszoon in 1538 vervaardigde is de loop ervan duidelijk te zien. Rond 1600 als Amsterdam explosief begint te groeien, verliest de muur snel zijn functie. De eerste delen worden al in 1603 gesloopt en naarmate de stad verder groeide verdwenen steeds grotere delen. Rond het einde van die eeuw was van de muur niets meer te zien. Stadsarcheoloog Gawronski: ‘De sloop was zo grondig dat de muur echt volledig verdwenen leek. We wisten dus waar hij had gestaan en we hadden ook een redelijk beeld

Tijdens de werkzaamheden aan de kadewand van de Singel kwamen oude natuurstenen tevoorschijn. (FOTO: GEMEENTE AMSTERDAM)

Tekst: Joost Vermeulen

van hoe hij er uit gezien moet hebben, maar tot nog toe hadden we geen enkel spoor ervan teruggevonden. Op één enkele steen na. Die is een aantal jaren geleden gevonden tijdens werkzaamheden op de Gelderskade.’ Tot eind januari dus. Toen werd tijdens werkzaamheden op de Singel een aaneengesloten stuk van deze middeleeuwse muur ontdekt. Om ook de delen van de kade die onder water stonden te kunnen vervangen was er een damwand in de gracht geslagen en het grachtenwater daartussen weggepompt. Toen de buitenste laag stenen was verwijderd, bleken daarachter een aantal stenen te zitten met een duidelijk afwijkende maat. Gawronski, die door de opzichter was gewaarschuwd, herkende ze onmiddellijk als middeleeuws. ‘We troffen er 27 aaneengesloten natuurstenen blokken van zestig bij zeventig centimeter aan. Dergelijke grote stenen dienden als fundering van halfronde bogen van ongeveer vijf meter hoog. Bovenop die bogen lag een pad, de loop- of weergang. Daarop liepen de soldaten, om vanachter de kantelen van de stadsmuur Amsterdam te verdedigen.’ De komende maand worden de stenen voorzichtig verwijderd. Daarna worden ze samen met die ene steen die van de Geldersekade komt teruggeplaatst in de nieuwe kade. Op een nivo waar ze voor iedereen zichtbaar zijn.

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

NEDERLAND VELUWE

Tekst: Luc Amkreutz, Quentin Bourgeois, José Schreurs en Nathalie Vossen

Speuren naar een immens ritueel landschap uit de prehistorie

Verstopt

op de Veluwe

ve ls

Iedereen kent wel de indrukwekkende prehistorische monumenten van Stonehenge en Avebury. Grote stenen cirkels en imposante aarden wallen markeren het landschap en getuigen van eeuwenlange rituele praktijken en van een grote investering van mankracht en middelen. Nieuw onderzoek op de Veluwe toont aan dat de grafheuvels die daar liggen ook veel meer zijn dan slechts groepjes begravingen.

Gr afh

urnenveld

Celtic Fields

± 16

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

250

500 m

an onze kant van het Kanaal steken de grafheuvels en (Drentse) hunebedden misschien wat schraal af bij de Britse prehistorische monumenten. Maar ook te onzent zijn er blijkens nieuw onderzoek aanwijzingen dat de grafheuvels die op de Veluwe liggen veel méér zijn. Het project ‘Networked Landscapes’ richt zich onder meer op hun positie in het landschap en dat laatste biedt een spectaculair perspectief. Veel heuvels lijken deel uit te maken van uitgestrekte rituele structuren, sommige met een lengte van wel 6 kilometer…en dat is wat we boven de grond kunnen zien. Juni 2016. Een bedauwde lenteochtend in Kroondomein Het Loo, even ten zuiden van Epe. Dit prachtige uitgestrekte natuurgebied is meestal het speelterrein van edelherten, buizerds en wilde zwijnen. Die struinen de heide, stuifzanden en donkere bossen af op zoek naar voedsel. Een van de kleine stukjes ‘ongerept landschap’ in ons drukke land. Deze weken is echter ook de mens er te gast en specifiek het soort dat op zoek is naar sporen van zichzelf uit een ver verleden. Een groep studenten verzamelt zich om de oranje keetwagen. IJzeren boren, koppelstukken, waterpassen en plastic regenpijpen worden in kruiwagens geladen en rammelen over de bedauwde pollen struikheide de open vlakte in. Het geluid sterft weg. In de verte houden ze halt. Duidelijk is een kleine verhoging in het landschap te zien. Even verderop loopt

Epe

Celtic Fields

Gortel

Galgenberg

Celtic Field Niersen

Unexcavated or undated mounds



Vaassen

m NAP

Excavated barrows

80 m

1000

2000 m

N 0m

een tweede team naar een volgende bult en achter de takken van een grove den is in de verte op een hoogte al een derde bult te zien: grafheuvels.

Overzicht van alle grafheuvels in het gebied van Epe-Niersen met als ondergrond een hoogte model. Duidelijk zichtbaar is de lange rechte rij van de Epe- Vaassen grafheuvels (AFBEELDING:

Nieuw onderzoek naar oude heuvels

UENTIN BOURGEOIS, M.B.V. HET Q ACTUEEL HOOGTEBESTAND NEDERLAND, WWW.AHN.NL).

Op de Veluwe liggen honderden grafheuvels uit de prehistorie, vooral uit het Late Neolithicum (ca. 3000-2000 v.Chr.). Mede doordat deze streek in de laatste eeuwen minder intensief gebruikt is voor akkerbouw en bewoning zijn ze, samen met andere monumenten uit de brons- en ijzertijd, zoals urnenvelden en raatakkers (de zogenaamde Celtic fields), nog in groten getale aanwezig. Het gebied vormde dan ook een ideaal terrein voor archeologen in de vroege twintigste eeuw. Met name J.H. Holwerda, de conservator en latere directeur van het RMO, deed er, overigens op uitnodiging van Hare

Zogenaamde hill-shade map waarop het lokale relïef digitaal is geaccentueerd. Duidelijk zichtbaar zijn de ronde grafheuvels, maar ook het grid-vormige patroon van een enorm uitgestrekt akkercomplex uit de ijzertijd (een zogenaamd Celtic Field), met bijbehorend urnenveld (een grafveld bestaande uit kleine grafheuveltjes). ( AFBEELDING: QUENTIN BOURGEOIS, M.B.V. HET ACTUEEL HOOGTEBESTAND NEDERLAND, WWW.AHN.NL)

Majesteit Koningin Wilhelmina, veel veldwerk. Zo ontdekte hij in de zomer van 1907 in een grafheuvel bij Niersen een bijzonder graf, vooral omdat in dit geval het botmateriaal nog bewaard was gebleven. Hij liet het in een blok gips gieten en naar Leiden vervoeren, waar het werd onderzocht en tentoongesteld. Recent onderzoek toonde aan dat er in dat graf niet enkel het gehurkte lichaam van een vrouw was begraven, maar botten van tenminste twee andere personen in een samengepakte bundel. Een kleine glimp in de complexe dodencultus van bijna 5000 jaar geleden. Maar jarenlang bleef de aandacht eigenlijk beperkt tot de heuvels zelf. Die waren een makkelijk doelwit voor urnendelvers, maar bleven ook lang dé focus voor archeologisch veldwerk. Onderzoek van de laatste jaren toont dus aan dat er meer is dan enkel die heuvels. Veel meer zelfs. 01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

NEDERLAND VELUWE

Van heuvel naar heuvellandschap Als je nu naar de heuvel loopt waar Holwerda 110 jaar geleden halthield, dan kun je er niet aan ontsnappen. Zowel links als rechts zie je, als het oog even gewend is, verdere grafheuvels opdoemen. Deze heuvel, Galgeberg 4 genaamd, maakt dan ook deel uit van een groep. Op zich was het voorkomen van grafheuvels in groepen of naast elkaar bekend, maar recent onderzoek van de Universiteit Leiden heeft daar een schaaldimensie aan toegevoegd (zie Bourgeois 2013). Zo strekt deze heuvelrij tussen de dorpen Epe en Niersen zich uit over een afstand van maar liefst 6 kilometer en met minstens 50 grafheuvels! Dat is ongekend. Om de paar honderd meter ligt er weer een heuvel of heuvelgroep. Zelfs nu is het nog zo, dat als men op één heuvel staat, men weer de volgende kan zien. Je wordt je pas echt bewust van deze enorme structuur als je deze hele route afloopt. Dit impliceert dat al deze grafheuvels onderdeel zijn van iets groters, iets waar een bepaalde gedachte aan ten grondslag lag en waar generaties en eeuwenlang op voortgeborduurd is. Steevast liep men langs de voorouders, had men de voorouders ‘in zicht’. Net als in Engeland kennen wij dus ook een monumentale inrichting van prehistorische landschappen die misschien minder

Campagne 2016. Studenten aan de slag met het meten van de heuvels en het zetten van boringen (FOTO: ARJAN LOUWEN)

indrukwekkend is overgeleverd, maar misschien net zo indrukwekkend was. De monumentaliteit van de Epe-Niersen grafheuvelrij, grotendeels een archeologisch rijksmonument, spreekt tot de verbeelding. De goede conservering, mede door haar ligging in het Kroondomein, maakt deze structuur een ideaal onderzoeksonderwerp. Het is simpelweg een van de best bewaarde grafheuvelrijen van Nederland en een top-monument voor de Europese prehistorie. Maar opvallend genoeg, vrijwel onbekend. De komende jaren (tussen 2016 en 2019) willen wij dit veranderen, binnen het kader van een NWO-VENI project getiteld ‘Networked Landscapes’. Daarbij zal er ook nieuw veldonderzoek plaatsvinden.

Networked Landscapes Zoals de naam al doet vermoeden legt dit onderzoek het accent op het landschap en de grafheuvelrij als ensemble. Wandelend langs de heuvelrij krijg je al een idee dat er meer aan de hand moet zijn geweest. Sommige heuvels liggen dichter bijeen, andere zijn net wel of juist niet zichtbaar. Sommige zijn imposant en liggen op een welving in het terrein, andere juist in de laagten. Allerlei vragen duiken daarbij op.

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

VELUWE NEDERLAND

Foto van het graf van Niersen (na herontdekking en reiniging). Duidelijk te zien is het skelet in hurkhouding met de schedel linksboven. Aan de rechterzijde (achter de rug van het gehurkte skelet) ligt een bundel botmateriaal met de resten van minstens twee andere individuen. Bewerkte weergave van de magnetometrie-metingen. Door de karakteristieken van de metingen te vergelijken ontstaan ‘typen sporen’ die op basis van parallellen een bepaalde voorlopige interpretatie krijgen. Om zeker te zijn zullen kleinschalige opgravingen in het veld noodzakelijk zijn. Naast de bestaande en bovengronds zichtbare grafheuvels tekenen zich hier tientallen andere sporen af, zoals karresporen, maar mogelijk ook bovengronds onzichtbare graven en restanten van huizen. (AFBEELDING: FASSBINDER, KÜHNE, BOURGEOIS)

Hoe verhouden die heuvels zich tot elkaar en het prehistorische landschap? Waren sommige heuvels belangrijker en wat zegt dat over zichtbaarheid en inhoud van die heuvels? Hoe kwam de rij tot stand, ging dat volgens een plan, of organisch? Welke rituelen hadden er verder plaats en hoe lang bleef de grafheuvelrij in gebruik? Opvallend is bijvoorbeeld dat de rij in het zuiden aansluit op het enorme Celtic Field (raatakker) van Vaassen dat een millennium later dateert. Het geeft aan dat een landschap als dit niet in isolatie gezien mag worden, maar als een netwerk in ruimte en in tijd. Dat geldt ook voor die laat neolithische gemeenschappen zelf. De zogenaamde Corded Ware (enkelgrafcultuur) bestreek grote delen van Europa. De laatste jaren wijst DNA-onderzoek erop dat deze groepen voor een belangrijk deel immigranten uit de Oekraïense en Russische steppen kunnen zijn geweest. Het is dan ook spannend te onderzoeken in hoeverre juist zij hier een stempel op het landschap en de hier al levende gemeenschappen hebben gedrukt. In hoeverre vormden de rituelen hier een lokale variant of waren ze onderdeel van een strikt gedeelde en traditionele Europese traditie?

Een van de studenten onderzoekt een boring in een grafheuvel. De halve regenpijpen dienen ervoor om het opgeboorde sediment te kunnen onderzoeken en beschrijven (FOTO: ARJAN LOUWEN)

Terug naar het veld Het is duidelijk dat al die vragen niet vanachter een bureau te beantwoorden zijn. De komende jaren wordt dan ook verkennend en kleinschalig gravend onderzoek verricht in en om de Epe-Niersen grafheuvelrij. Dat onderzoek dient twee doelen. Enerzijds het onderzoeken en begrijpen van deze enorme grafheuvelrijen in het licht van hun landschappelijke en archeologische context. Maar, tegelijkertijd ook door dat begrip, beter inzicht verkrijgen in de aanwezige archeologische resten en de conditie ervan om zo aanbevelingen te kunnen doen voor beheer en bescherming, als integraal ritueel landschap. Inmiddels zit het eerste seizoen erop. Gedurende de maand juni trotseerde een dappere groep studenten en begeleiders veel regen en teken, maar boorde tevens in een van de mooiste landschappen van Nederland in 13 grafheuvels. Dit leverde een schat aan informatie op over de toestand van de heuvels, hun restauratiefasen, datering en onderzoekspotentieel. Zelfs de opgravingsputten van Holwerda werden teruggevonden. De gegevens bieden voldoende perspectief om de komende jaren het onderzoek voort te zetten. Maar er was meer. In samenwerking met prof. Jörg Fassbinder van de Ludwig-Maximilians-Universität München (Duitsland)

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

NEDERLAND VELUWE

werd door middel van magnetometrie, een methode die variaties in het aardmagnetisch veld meet en zo sporen in de bodem karteert, het landschap rondom een aantal heuvels in kaart gebracht. De eerste ruwe gegevens van dat onderzoek laten een veelvoud van patronen rondom de grafheuvelrij zien, waaronder vrijwel zeker resten van begravingen, maar mogelijk ook huizen en rituele structuren. We kunnen daarom op dit moment al concluderen dat de grafheuvelrij onderdeel uitmaakte van een veel ruimer ritueel landschap in zowel geografisch als chronologisch perspectief. Het kriebelt dus om dat de komende jaren verder te onderzoeken!

Solide samenwerking In de huidige Nederlandse archeologie zijn dit soort onderzoeken, gericht op kennisvorming zonder dat er sprake is van bedreiging, zeldzaam. Duidelijk in het geval van Epe-Niersen is dat naast de spannende archeologische vragen er een duidelijke winst voor het beheer en behoud van dit soort vindplaatsen te behalen is. Een belangrijk punt is dat veel grafheuvels in Nederland weliswaar zijn beschermd, maar dat die bescherming vaak beperkt is tot het heuvellichaam en de directe zone er omheen en dat men bij het beheer ervan alleen rekening houdt met de heuvels zelf en niet met de omgeving. Het blijkt nu ook van belang te zijn te kijken naar het onderlinge verband en naar wat er omheen in de bodem verborgen ligt. Die kennisvermeerdering is bijvoorbeeld voor de Rijkdienst van het Cultureel Erfgoed en terreineigenaren van groot belang met betrekking tot het bepalen van de omvang van monumenten en het beheer ervan. En dan is er nog het publiek. Ook al is het hier geen Stonehenge, het is wel tijd, denken we, om dit soort belangrijke plekken uit de Nederlandse prehistorie eens op hun waarde te schatten. Om de schaal en impact van een ritueel landschap over te brengen op het brede publiek en mensen een stuk beleving en bewondering mee te geven waar ze verhalen over willen

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

INFO VERDER LEZEN: • Bourgeois, Q.P.J., L.W.S.W. Amkreutz, R. Panhuizen, 2009: The Niersen Beaker burial, Journal of Archaeology of the Low Countries pp. 83 – 105 • Bourgeois, Q., 2013: Monuments on the Horizon. The formation of the barrow landscape throughout the 3rd and 2nd millennium BC, Leiden (Sidestone Press).

Enkele vondsten (waaronder een AOO-beker en een Grand-Pressigny dolk) afkomstig uit de opgravingen van Holwerda bij de tumuli van Emst Hanendorp (RMO inv. nr. e 1911/8). (FOTO: RMO)

vertellen. Ook hier hoopt het project ‘Networked landscapes’ aan bij te dragen. Al die doelen kunnen alleen bereikt worden doordat de verschillende betrokken partners de handen ineenslaan. Naast de Universiteit Leiden, de gemeente Epe en het Rijkmuseum van Oudheden zijn dat met name ook de Rijkdienst voor het Cultureel Erfgoed en de gastheer Kroondomein Het Loo. De solide samenwerking levert iets op waar zowel het verleden als de toekomst bij gebaat zijn.

HAN MULDER COLUMN

Schoon Wat mij in historische kostuumfilms in bioscoop of op televisie opvalt, is dat alles er zo schoon en gepoetst uitziet. Dat geldt voor de huizen, de straten, de landerijen en de karrensporen. Het gaat ook op voor de mensen zelf. Zijn het jonge mensen dan zijn ze altijd knap. Ze hebben een prachtig gebit en nog alle tanden. Mogen ze volgens het script niet knap zijn dan zijn ze toch altijd mooi van lelijkheid. Gaat men gebukt onder de builenpest dan dulden de filmmakers geen misverstanden. De Zwarte Dood moet esthetisch verantwoord voor de dag komen. De ongelukkigen jammeren uiteraard. De builen mogen er qua aanblik wezen. In een Britse serie over koningin Victoria, zaterdags op NPO 2, biedt het Londen van de 19e eeuw veel mist en gaslantaarns. Een toeristische trekpleister; daar moeten we eens naar toe, reageert de reislustige kijker. Lord Melbourne, de nobele premier die juist door diens noblesse het hart van het jonge koninginnetje dreigt te stelen, woont op het prachtige Brocket Hall. Schrijlings op haar paard gezeten bereikt zij in het geheim - of ’in het geniep’ volgens menige jaloerse hoveling – Melbourne’s buiten met zijn uitgestrekte landerijen, waarop geen tuinman te bekennen is. Op de Vlaamse televisie kunnen we genieten van een serie over de familie de’ Medici, Masters of Florence. Engels gesproken maar heel Italiaans ook. Daar breekt tijdens het bouwen van de Dom de pest uit. Heel vervelend, maar Florence blijft Firenze. Veel slachtoffers, ze vallen gewoon van de bouwstellages van Brunelleschi, maar je kunt van de grond blijven eten. Ook als er dooien vallen via zwaard of brandstapel, gaat dat volgens de strenge wetten van de esthetiek.

Bloed Echte zweren en open wonden, daar houden kijkers niet van. Toen onze dochter nog klein was, wilde ze een tijdje dierenartsassistente worden. Dat leek haar wel wat. Ze had wel een restrictie bij die prepuberale beroepskeuze: bloed moest er nooit aan te pas komen. Dus geen katjes op het spreekuur die ‘geholpen’ werden, geen te amputeren staarten. Het trimmen van een poedel was de ultieme grens. De makers van historische series weten heel goed wat ze moeten doen en laten. Zowel koningin Victoria als Cosimo de’ Medici worden geconfronteerd met opstandig volk dat hongert of onrecht wordt aangedaan. Maar zowel de Chartisten onder Victoria’s onderdanen als de handwerkslieden uit Florence blijven bij alle luidkeels gemopper gezeggenlijke lieden met nette vegen vuil in het gezicht en uiteindelijk hun plaats wetend. Ik heb ook nog geen lijken in de 15e-eeuwse Arno zien drijven. Maar we zijn als ik dit schrijf pas bij aflevering drie. Ik denk niet dat het komt, want geschiedenis moet het aanzien waard zijn.

HAN MULDER (1935) is journalist en columnist (op website Haagse Columnisten) en dol op sporen van het verleden. Hij was onder meer hoofdredacteur Leidsch Dagblad, hoofd voorlichting Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, en werkte voor omroep en andere dagbladen.

Gewoon Niet alleen in dramaseries trouwens. Ook documentaires op historisch gebied houden er rekening mee. Als het over kunst gaat, hoe ouder, hoe esthetischer. Logisch, want dan is wat resteert beperkt. Wie wat moois bewaart die heeft wat. In een onderhoudende BBC- serie over de schatten van het Oude Rome (ook alweer op België!) staat de geestdriftige jonge presentator Alastair Sooke stil bij de gewoonte van de Romeinen en ook van hun Griekse leermeesters, om hun beelden uitbundig in de kleuren te steken. Met trucage doet Sooke dat na. Hij is niet de eerste maar doet het wel goed. Edoch, het valt Sooke en ons erg tegen van die Klassieken: dat geschilder, dat toetakelen. Vinden we niet mooi, zo gewoon.

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

OMZIEN

Door Leo Verhart Grafheuvel uit de bronstijd bij Silkeborg.

Verwarring

Zestien jaar was ik niet meer op Jutland geweest. Het leek of ik afgelopen zomer in een andere wereld terecht was gekomen.

e altijd wat simpel aandoende snelweg waar een kleine hoeveelheid auto’s met trage snelheid gebruik van maakte, was niet meer. De minimumsnelheid was verhoogd, de verkeersstroom toegenomen en het uiterlijk van de weg heeft meer van de Italiaanse autostrada’s of Franse tolwegen. Het meest veranderd was het landschap. Keek je zestien jaar geleden naar het mooie golvende Denemarken met zijn graanvelden, gele koolzaad, kleine bosjes, meertjes en daartussen de relicten uit de prehistorie: hier en daar een hunebed, maar vooral grafheuvels. Niets was er meer van te zien. Denemarken volgde het Nederlandse beleid om langs de snelwegen bedrijventerreinen te ontwikkelen. Die zag je dan ook. Grijze blokken waarin zich iets onbestemds afspeelde, showrooms met nog meer auto’s, werkplaatsen, kleine handelsondernemingen en

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

schreeuwerige architectonische constructies waarin vaak advocaten, accountants en adviseurs huisden. Ik was op weg naar Moesgård, het mooie landhuis ten zuiden van Århus, waarin de faculteit archeologie van de universiteit van die stad is gevestigd en waar ook het museum in was gehuisvest. Ook dat was er niet meer. Er was verleden jaar een nieuw museum gereedgekomen.

Vitrines met vondsten Bij mijn eerste bezoek aan Moesgård in 1978 werkte ik net bij het RMO en de afdeling Nederland was tien jaar open. Je kan het je niet meer voorstellen, maar die bestond uit een lange rij vitrines met daarin vuursteen, aardewerk, brons en ijzer, vitrine na vitrine, rij na rij, keurig chronologisch en typologisch geordend, onderbroken door een enkele foto of kaart aan de wand. Degelijk en wetenschappelijk zal

(FOTO: LEO VERHART)

ik maar zeggen, een spiegel van die tijd. In Moesgård zag ik wat anders en gingen mij de ogen open hoe je een museum veel leuker kon inrichten. Wat een voorbeeldige en nieuwe aanpak was dat. In de vitrines lagen ook vuurstenen voorwerpen en potten, maar veel meer in een soort diorama, zodat je direct herkende waarvoor en hoe ze waren gebruikt. Ook kon je zien hoe ze waren gemaakt. Op de achterkant van de vitrine het landschap met daarin de dierenwereld en de woonplaatsen, hutten of huizen van de mensen. Rond een stenen bijl lagen de snippers hout afkomstig van het gebruik, bij de visresten een net en bij het aardewerk de voorstadia van het maken van een pot. In de ruimte zelf stonden reconstructies schaal 1:1, je kon dingen aanraken en kinderen mochten er naar hartenlust spelen. Als dat

nog niet genoeg was, kon je buiten het museumgebouw nog een wandeling maken langs monumenten en reconstructies van huizen en andersoortige gebouwen. Moesgård zou voor mij een inspiratiebron zijn waarmee ik latere exposities in musea en daarbuiten zou maken.

Nieuw, new, nyt Mooi zo’n oud landhuis met gebouwen daar omheen, maar de bezoekersgroei noodzaakte uitbreiding en dat was niet op de bestaande locatie te realiseren. Er moest iets anders worden bedacht. Denemarken is een land waar de archeologie belangrijk is. Iedere Deen kent zijn verleden goed en is er trots op. Voor hem of haar is de prehistorie niet iets van vóór de oorlog, maar weten ze van steen-, brons- en ijzertijd, bijzondere vondsten, belangrijke opgravingen en ga zo maar door. Ook de politiek en overheid zetten graag in op

De Nederlandse afdeling aan het eind van de jaren zeventig in het RMO. (FOTO: RMO)

OMZIEN Archeoloog Leo Verhart was 30 jaar conservator van de collectie Nederlandse prehistorie bij het Rijksmuseum van Oudheden, beter bekend als presentator van de TELEAC-serie ‘Nederland in de prehistorie’. In deze rubriek vertelt hij over wat hij heeft meegemaakt in de archeologie, wat hem raakte, fascineerde en verbaasde. In Nederland of daarbuiten en vaak over zijn grote liefde: de prehistorie. Het nieuwe archeologie museum van Moesgård. (FOTO: LEO VERHART)

archeologie en het is dan ook niet verbazingwekkend dat grote sommen geld beschikbaar gesteld werden om dat nieuwe museum te realiseren. Net buiten Moesgård, in een helling van een heuvel uit de laatste ijstijd en met zicht op het oude landhuis, is een immens betonnen museumgebouw gerealiseerd: kosten 55 miljoen euro.

De diepte in Denen zijn goed in het landschappelijk inpassen van musea. Neem Luisiana ten noorden van Kopenhagen. Een prachtig museum met tuinen en moderne kunst aan de Sont. Wie kent in Nederland niet het museumplein van de Deense landschapsarchitect Sven-Ingvar Andersen met het schuinoplopende grasveld boven Albert Heijn, tegenover het Concertgebouw? Het nieuwe Moesgård is van andere Denen: Henning Larsen Architects en het is een kolossaal gebouw van 16.000 vierkante meter, bijna drie voetbalvelden groot. Van buiten zie je dat niet zo. Het ligt namelijk in de heuvelhelling, je kan er gewoon overheen lopen en de meeste ruimten zitten onder de grond. De omgeving is wel een indicatie dat het om iets groots gaat: een enorme parkeerplaats, brede toegangen en een shuttlebus naar de stad Århus. Door de lage ingang kom je in de hal en dan zie je hoe groot het

allemaal is omdat een enorme trap naar beneden en naar boven voert. Naar beneden naar de archeologie; naar boven naar de etnografie en de zaal voor de speciale tijdelijke tentoonstellingen. Vroege mensachtigen en neanderthalers staan uitnodigend op de trap om je te verleiden naar beneden af te dalen. Die verlokking kan ik niet weerstaan.

Donderend geraas Beneden kom je in een donkere ruimte met de toegang naar drie afdelingen: bronstijd, ijzertijd en Vikingen. De steentijd en de Middeleeuwen zijn nog niet klaar. Het begin van de bronstijd zal iedereen verbazen, althans de mensen die verstand hebben van archeologie. Het begint namelijk bij de ondergang van Atlantis. Een donderend geluid, lichtflitsen en getril moeten de suggestie wekken dat je midden in de aardbeving zit die het eiland Santorini in de Egeïsche Zee trof, rond 1600 v. Chr. De Egeïsche bronstijdcultuur van het eiland ging ten onder en het is de wat

gezochte verbinding met de Deense bronstijd. De Deense bronstijd is zo rijk dat een link met Atlantis niet nodig is. Centraal staat de grafheuvel van Borum Eshøj met zijn goed bewaarde skeletten, kleding en gebruiksvoorwerpen. Verder is er vooral aandacht voor de talrijke toppers van goud en brons uit graven en offerplaatsen. Natuurlijk ontbreekt een kopie van de Duitse Nebra-schijf niet en kan over de astronomische achtergrond van veel van de Deense vondsten gespeculeerd worden.

Veenlijken en Vikingen Diezelfde benadering gaat door met de ijzertijd met nu aandacht voor de veenlijken en met name voor de man van Grauballe met zijn doorgesneden keel. Daarnaast ook hier veel offervondsten. De ene nog mooier dan de andere. Enorme bronzen siervoorwerpen, kostbare wapens en gebruiksvoorwerpen, gouden sieraden en iconen, zoals de wagen van Skallerup.

Veel aandacht wordt er besteed aan de vindplaats Illerup. Hier vond in de Romeinse ijzertijd, meer precies rond 205 na Chr., een veldslag plaats tussen twee rivaliserende legers. De voorbereiding met de oplopende spanning van de grootste veldslag uit de Deense ijzertijd beleef je in een multimediapresentatie met als moment suprême de slag zelf. Gelukkig haalt dit niet het niveau van de eerste 15 minuten van Saving Private Ryan, maar eerlijk is eerlijk: wat een geweldige vondsten zijn er gedaan, in aantal, kostbaarheid en gruwelijkheid. De overwinnaars offerden in het plaatselijk veen duizenden stukken kapot gemaakt wapentuig: zwaarden, zwaardscheden, dolken, schilden, umbo’s, speren, bijlen, messen, pijlen en bogen, paardentuig en prachtige persoonlijke versiering van goud, zilver en brons en munten. Verder de resten van de overwonnenen zelf, duizenden botten van honderden doden en hun rijdieren. Vitrines en vitrines vol.

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

OMZIEN

De opvolgers van de strijders van Illerup waren de Vikingen, maar die worden juist minder krijgshaftig naar voren gebracht. Het lokale aspect is de ontwikkeling van de Vikingstad Århus waarbij ik voor het eerst oog in oog kom te staan met ‘gewone’ mensen. Toch gaat de meeste aandacht uit naar de verre tochten die werden gemaakt naar Amerika, Groenland, IJsland, West-Europa, het Russische achterland tot in Kiev en het Middellandse Zeegebied tot Constantinopel. Het zijn die uitgebreide handelscontacten en invloeden die vooral belicht worden. Misschien als tegenwicht van het geweld uit de voorgaande periode.

Commentaar vanaf de zijlijn Van een gewone man, vrouw of kind uit de bronstijd, ijzertijd of de periode van de Vikingen krijg ik nauwelijks iets te zien. Daarvoor moet ik terugvallen op de digitale schermen aan de wand waarop bewegende archeologen proberen mijn aandacht te trekken. Raak je ze aan dan vertellen ze iets

Enkele doden begraven in uitgeholde eikenstammen in de grafheuvel van Borum Eshøj. De kleding uit de bronstijd is bewaard gebleven. (FOTO: JACOB GONGE DUE)

over enkele aspecten van het toenmalige leven. Het is weinig over de gewone dagelijkse dingen, maar meer over de zaken waar het museum mee uitpakt. Alleraardigst is het college met bewegend beeld dat een digitale archeoloog geeft over hoe opgravingen worden aangepakt, wat archeologen allemaal niet moeten doen om tot al die conclusies te komen.

Verwarring Is het de leeftijd of wat anders? Veertig jaar geleden

Uitzicht van het dak over de zee met nog net tussen de bomen het rode pannendak van het oude landgoed Moesgård. (FOTO: LEO VERHART)

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

wist ik het precies. Wat ik toen in Moesgård zag, dat zouden we ook in Nederland moeten nastreven. Nu wandel ik wat beduusd naar buiten. Ik loop nog naar boven om het landschap te zien, de zee aan de horizon en het kleine oude vertrouwde landgoed Moesgård. Het is nog net te zien tussen de bomen. Ondertussen overdenk ik wat ik allemaal gezien en beleefd heb. Lang waren het de archeologen zelf die de inhoud van de tentoonstellingen bepaalden met het gevolg dat hun interesse, de opgravingsgegevens en de voorwerpen domineerden. Hier lijkt het precies andersom. Het spektakel is leidend en de objecten staan erbij als mooie illustraties. De nuances van het archeologisch onderzoek zijn verdwenen. Minder spectaculaire objecten worden niet opgenomen, zeker als die andere elementen van de samenleving laten

zien dan waarvoor de tentoonstellingsmakers gekozen hebben. Ik denk dat daardoor de gewone man of vrouw ontbreekt. Dat kan ik allemaal wel denken, maar de bezoekers smullen ervan. Die lijken niet geïnteresseerd in de nuance, die vragen niet naar het gewone, hoe mensen leefden, enzovoort. Ik realiseer me dat het vergelijkbaar is met onze huidige samenleving. Ook daar is het gewone niet meer boeiend, zeker als ik afga op wat de media ons bieden. Alles moet spectaculair zijn, bijzonder, uniek, altijd in het middelpunt van het nieuws en met veel roddel en achterklap. Vermaak is belangrijker dan inhoud. In dat opzicht is deze presentatie een afspiegeling van onze samenleving en dat is eigenlijk niets nieuws. Want dat is juist een van de kenmerken van de archeologie. Dat was vroeger zo en ook nu.

SPECIAL

NEANDERTHALERS in Lanaken INLEIDING

Oudste sporen Neanderthalers nader geduid

SITE LANAKEN

Veldwezelt-Hezerwater vertelt het verhaal van mens, dier en milieu

NEANDERTHALERS IN LANAKEN INLEIDING

Tekst: Lou Lichtenberg Foto’s: Eenheid Prehistorische Archeologie KU Leuven en Gallo-Romeins Museum Tongeren

Oudste bewoningssporen nader geduid SPECIAL

Neanderthalers in Lanaken

In Lanaken (B) kwamen de laatste decennia archeologische resten aan het licht van verschillende Neanderthalerjachtkampen en open vuursteengroeven. Deze vondsten behoren tot de oudste sporen van menselijke bewoning in deze regio. In deze special staan we stil bij wat we over de Neanderthalers via archeologisch onderzoek aan de weet zijn gekomen en de wijze waarop deze unieke resultaten ter plekke zichtbaar zijn gemaakt. van de geschiedenis. Van dit waardevolle verleden zijn hier talrijke sporen achtergebleven die getuigen over ijstijden, Neanderthalers, de eerste landbouwers, Romeinen, maar evenzeer over oorlogen, veldslagen en belegeringen. Van de oudste sporen zien we mooie voorbeelden in een site als de groeve van Maastricht-Belvédère - eerder besproken in nummer 2-2016 van dit magazine -, maar ook in de site van Veldwezelt-Hezerwater, waarop we hier nu nader ingaan.

Opgravingen

De opgraving van de Veldwezelt-Hezerwater-site. Aan het onderzoek werkten tientallen studenten uit binnen- en buitenland mee. Coverfoto Special: Detail van de toegangspoort van de site Veldwezelt-Hezerwater. De site werd vormgegeven door Kinkorn BV te Tilburg, in samenwerking met het Belgische architectenbureau Team Van Meer. De poort wordt gevormd door horizontale spijlen, die de stratigrafische opeenvolging verbeelden van ‘lagen’ die op de site te bezichtigen zijn. Van onder naar boven zijn tussen de ‘lagen’ objecten aangebracht die als het ware een tijdlijn vormen. De gekozen objecten refereren aan enkele referentiegebeurtenissen uit de menselijke geschiedenis.

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

e bevinden ons hier in het gebied van de gemeenten Lanaken (B), Riemst (B) en Maastricht (NL). De nabijgelegen, zuidnoord gerichte rivier de Maas, bepaalde samen met zijn bijriviertjes al langer en in sterkere mate het landschap van deze streek. Dit alles resulteerde in een uniek landschap dat ook een belangrijke rol speelde in de loop

In Veldwezelt, een deelgemeente van Lanaken en gelegen in het dal van de inmiddels verdwenen beek Hezerwater aan de rand van een oud Maasterras, kwamen deze prehistorische sporen aan het licht. Zij werden eveneens in een leemgroeve van een steenfabriek aangetroffen. Deze site omvat niet alleen het dal en de opeenvolgende linkeroevers van het Hezerwater, maar strekt zich ook uit over de gehele westelijke rug, die hoger in het landschap gelegen is. Op de plaats van de site werd in de jaren 1990 leem ontgonnen voor de baksteenindustrie. Zo’n ontginning resulteert doorgaans in metersdiepe groeves en vormde daarom de ideale context voor archeologisch onderzoek op grotere diepte. Voordat dergelijk onderzoek op systematische wijze plaatsvond waren verschillende personen op vrijwillige basis daar al op zoek

naar objecten – waaronder door de mens gemaakte ‘artefacten’ - die op basis van hun context en hun aard in de tijd kunnen worden gesitueerd. Na de vondst van enkele artefacten die geassocieerd waren met bodems uit de laatste tussenijstijd, werd besloten tot uitgebreider prehistorisch onderzoek. Dat onderzoek werd gecoördineerd door prof. dr. Pierre Vermeersch van de KU Leuven en uitgevoerd onder de veldwerkleiding van achtereenvolgens Bart Vanmontfort, Shawn Bubel en Patrick Bringmans eveneens van deze universiteit. De opgravingen op de site vonden plaats in zes campagnes in de jaren 1998 tot 2003, waarbij een dertigtal verschillende vindplaatsen met archeologische vondsten ontdekt en opgegraven werden. De locaties in het dal en op de linkeroevers werden daarbij grotendeels opgegraven en zijn thans dus niet meer in situ aanwezig. De westelijke rug - die tot aan het Albertkanaal doorloopt - werd niet opgegraven en is nog intact bewaard tot aan de rand van het Albertkanaal.

Vondsten Deze onderzoeken leverden belangrijke informatie op over de evolutie van het klimaat en het landschap. Daarnaast werden archeologische resten gevonden van drie verschillende jachtkampen van Neanderthalers en twee openlucht extractieplaatsen van vuursteen (plaatsen waar vuursteen werd gewonnen of verwerkt). De vindplaatsen dateren uit het middenpaleolithicum (van circa 300.000 tot 40.000 jaar geleden). Binnen eenzelfde stratigrafische context werden op basis van het archeologisch onderzoek vijf bewoningsmomenten van de Neanderthaler vastgesteld. De oudste vindplaatsen (ook wel de ‘Lower Sites’ genaamd)

bevinden zich onder het complex van paleobodems uit het laatste interglaciaal en werden daardoor gedateerd op het einde van de voorlaatste ijstijd. Met een dergelijke ouderdom worden deze vindplaatsen gerekend onder de oudste sporen van aanwezigheid van de Neanderthaler. De jongere vindplaatsen werden gedateerd op ongeveer 85.000 resp. 58.000 en 50.000 jaar oud en hierin werden naast stenen werktuigen ook nog botmateriaal van een typisch glaciale fauna gevonden. Dat materiaal bestaat uit botten en kiezen van paard, wolharige neushoorn, rendier, bizon en mammoet, maar er werden ook botten van de holenleeuw en de holenhyena aangetroffen. De opgravingsvondsten zijn ondergebracht in een depot van de Leuvense universiteit, met uitzondering van bijzondere exemplaren, die vanwege hun museale kwaliteit in permanente bruikleen zijn van het Gallo-Romeins Museum in Tongeren (zie kader). Naast de vijf vindplaatsen werden in Veldwezelt-Hezerwater nog 25 ex situ plaatsen blootgelegd, verspoelde plaatsen die niet meer zoveel kunnen vertellen over het leven van de Neanderthaler in de Hezerwatervallei. Maar ze tonen volgens de onderzoekers wel aan dat deze strook in de vallei van het Hezerwater vrij intensief bewoond moet zijn geweest. De vondsten maakten ook duidelijk dat de Neanderthaler in deze contreien niet enkel aanwezig was in de meest warme tijdvakken, maar ook in wat koelere fasen. De site werd ook bewoond gedurende een periode van de laatste ijstijd waarin het klimaat vrij gunstig was. Dat bewijzen de resten van de das, de mol en de kikker die ook op deze site opgegraven werden. De Neanderthaler liep in

Zicht op de opgravingen. Er werd g ewerkt in een dambordpatroon, waardoor zowel noord-zuid als oost-west elke twee meter een profiel werd vrij gelegd dat verder bestudeerd kon worden. Op de plaats van de site werd in de jaren 1990 leem ontgonnen voor de baksteen industrie. Zo’n ontginning resulteert doorgaans in metersdiepe groeves en vormde daarom de ideale context voor archeologisch onderzoek op grotere diepte. De vondsten bij deze opgraving betreffen vooral archeologische resten van drie verschillende jachtkampen van Neanderthalers en twee openlucht extractieplaatsen van vuursteen.

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

WAT ZIJN NEANDERTHALERS?

SPECIAL

Al een half miljoen jaar geleden hebben hier mensen geleefd. Ze behoorden tot de soort Homo heidelbergensis. Omstreeks 150.000 jaar geleden verschenen hier kleine groepjes Neanderthalers, Homo neanderthalensis. Hun naam is ontleend aan het Neanderthal bij Düsseldorf (D), waar in een steengroeve in 1856 opvallende beenderen werden blootgelegd. Ze bleken afkomstig van een uitgestorven mensensoort die zo’n 150.000 tot 30.000 jaar geleden verspreid over Europa en het Midden-Oosten leefden. Ze verdwijnen rond 40.000/30.000 jaar geleden, enkele duizenden jaren na de intrede van onze soort de Homo sapiens in Europa. Het ontstaan van deze anatomisch moderne mens zelf is in Afrika te situeren omstreeks 200.000 jaar geleden. Al zijn de Neanderthalers in de stamboom van de mens onze meest nabije tak, toch zijn zij niet onze directe voorouders. Immers, ten tijde van de Neanderthaler activiteiten in Veldwezelt was de anatomisch moderne mens al aanwezig in Afrika. Wel is uit paleo-genetisch onderzoek de laatste tijd geleidelijk duidelijker geworden dat op het moment waarop onze soort vanuit Afrika binnentrok in Europa, er vermengingen ontstaan tussen onze soort en een betrekkelijk kleine overblijvende populatie Neanderthalers. De meest opvallende kenmerken van de Neanderthaler, waarin hij verschilt van de anatomisch moderne mens, zijn het lage voorhoofd, de opvallende wenkbrauwboog, de grote neusopening, een naar voren stekend gelaat, de afwezigheid van een kin, de aanwezigheid van een gat

Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen te Brussel, De Galerij van de Mens – Onze evolutie, ons lichaam. (FOTO: KBIN, KOEN BROOS)

tussen de achterste kies en de opgaande tak van de onderkaak en de langgerekte schedel met een bolvormig achterhoofd. Het skelet van de Neanderthaler is ook iets kleiner dan de anatomisch moderne mens, maar hij was zwaarder en sterker gebouwd. Desondanks was de Neanderthaler, die minstens nog een vroegere ijstijd overleefde, uitgestorven al ver voor het einde van de laatste ijstijd rond 11.500.

onze streken rond in de meest ‘warme’ fasen van een ijstijd, maar toch was hij ook in de koelere fasen van de tussenijstijd aanwezig. Hij ging vrijwel dagelijks op jacht naar grote zoogdieren, die in kuddes door het landschap trokken. Die dieren waren enkel maar in de fasen met een steppeklimaat aanwezig, dus wanneer het relatief koel was, maar niet echt koud.

Meer duiding Om deze interessante opgravingen en vondsten nog beter te kunnen duiden spreken we hierover nader met de experts prof. dr. Philip Van Peer en dr. Bart Vanmontfort van de Eenheid Prehistorische Archeologie verbonden aan de KU Leuven. ‘Onze onderzoeksgroep’, zo licht Philip Van Peer toe, ‘is steeds geïnteresseerd geweest in de Maasvallei. Vooral omdat het een heel intensief bewoningsgebied geweest is van Neanderthalergroepen. Dit gebied, net ten noorden van de kalksteen in die vallei, bestaat uit een

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

Kies van een mammoet van 54.000 tot 45.000 jaar oud. Boordschrabber met kartelrand van 250.000 tot 38.000 jaar oud die gebruikt werd om dierenhuiden of andere objecten mee te bewerken.

Het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen te Brussel toont in de zaal ‘Galerij van de Mens’ allerlei fossielen en 3D-reconstructies van de evolutie van de mens en zijn lichaam. Het geheel vormt een fascinerend overzicht van onze 24 gekende voorlopers, die alle gedurende miljoenen jaren uitgestorven zijn. Meer info: www.naturalsciences.be

oud reliëf dat opgebouwd is uit oude Maasbeddingen, de trapsgewijs in het landschap gelegen Maasterrassen waarop de wind bij tijd en wijle pakketten löss afzette. In de periodes waarin het klimaat gunstig was konden zich op die pakketten vegetatie ontwikkelen. Dergelijke begroeide, hoger gelegen secundaire valleitjes in de omgeving van een waterstroming boden een aantrekkelijke beschutting en tevens voldoende fauna voor het benodigde voedsel. Daar kwam nog bij dat daar een hele goede kwaliteit vuursteen voor het oprapen ligt in het grind van de oude Maasbeddingen. Naast water is grondstof altijd bepalend voor de keuze van een leefgebied’. ‘Die twee factoren zijn inderdaad ook in Veldwezelt aangetroffen’, bevestigt Bart Vanmontfort, die als werkleider deelnam aan de opgravingen aldaar. ‘Een grindbed aan de rand van een riviervalleitje waar in geulen vuursteen aan de oppervlakte komt en water aanwezig is. Hier vonden we op

plaatsen resten van vuursteenknollen, die ter plaatse verzameld, getest en omgevormd werden tot werktuigen. De Neanderthalers kwamen hier meerdere malen op dezelfde plek om in het grindbed van het Hezerwater en het achterliggende rivierterras naar vuursteen te zoeken. Dit wordt duidelijk geïllustreerd door de vele geteste kernen die gevonden zijn’. Dat het hier Neanderthalers betreft wordt uitsluitend afgeleid uit de gevonden artefacten zelf, in combinatie met de aangenomen ouderdom van de lagen waarin die werden aangetroffen. Niet uit fossiele resten van Neanderthalers, want die werden hier namelijk niet gevonden. Maar: ‘de Neanderthalers vormen de enige mensensoort waarvan we weten dat die hier op dat moment aanwezig was’, stelt Vanmontfort. ‘De werktuigen die hier zijn aangetroffen passen ook precies binnen het spectrum van werktuigen die we van de Neanderthalers kennen’. ‘Bovendien zijn de meeste fossielen van Neanderthalers in grotten gevonden’, voegt Van Peer hieraan toe. ‘Misschien moeten we ook niet verwachten dat ze in open velden tussen werktuigen, afval daarvan en dierenbotten te vinden zijn. Wellicht werden hun doden en het bijzetten daarvan ook met een zeker ritueel omgeven. Maar de discussie daarover tussen wetenschappers loopt uiteen en misschien gaan we er te gemakkelijk van uit dat onze eigen ideeën daarover leidend zijn’, relativeert hij. Ook bij de begrippen ‘jachtkampen’ en ‘nederzettingen’ zijn bij de Neanderthalers vraagtekens te plaatsen, zo waarschuwt Van Peer. ‘De meeste Neanderthalerssporen zowel in grotten als in de openlucht hebben maar weinig méér of andere vondsten opgeleverd dan wat we hier in Veldwezelt-Hezerwater aantroffen. Er zijn nauwelijks Neanderthalersites bekend waar je iets vond waaruit je vormen van een woon- of tentstructuur dan wel grondafbakeningen kunt afleiden zoals die wel in sites van meer recentere tijden te herkennen zijn. Zelfs de vuurplaatsen vormen zelden echte daarvoor geconstrueerde, afgebakende of uitgegraven haarden. Je vindt verspreid door het landschap steeds maar enkele, niet al te dichte

concentraties van steen en been in talrijke variaties. Het is uitermate moeilijk om uit een dergelijk archeologisch patroon een goed en gedetailleerd begrip van de manier van leven van de Neanderthalers te ontwikkelen. Er verschijnen over Neanderthalers met de regelmaat van een klok wetenschappelijke artikelen waarin op bijna anekdotische wijze bepaalde kennisdeeltjes openbaar worden gemaakt. Heden ten dage volgt dat soort kennis, bijvoorbeeld over de vaak voorkomende rode haarkleur, uit de analyse van genetisch materiaal van Neanderthalers. Daarmee wordt de indruk gewekt dat we deze soort door en door kennen en dat we zonder probleem grote evolutionaire theorieën over de Neanderthaler kunnen ontwerpen. Maar laten we eerst eens proberen een soort middenniveau te bereiken waarop we de levenswijzen van Neanderthaler-groepen over vele tientallen millennia heen zichtbaar maken. Daartoe moeten we, stapsgewijs, de verschillende resultaten van meerdere onderzoeken tezamen brengen en daarin robuustere structuren ontdekken’.

SPECIAL

INLEIDING NEANDERTHALERS IN LANAKEN

De gevonden Levallois-kern van ca. 140.000 jaar oud. Dit is de kern van een vuursteenknol die is overgebleven nadat er een vrij uniforme reeks werktuigen van is afgeslagen. Fragment van de onderkaak van een paard van 54.000 tot 45.000 jaar oud - een van de vele dierenbotten die deze opgravingen opleverden.

NEANDERTHALERS IN HET GALLO-ROMEINS MUSEUM Het Gallo-Romeins Museum in Tongeren heeft verschillende vondsten van de site Veldwezelt-Hezerwater in zijn vaste collectie opgenomen. Volgens conservator Guido Creemers zijn dit de vondsten die het meest museumwaardig zijn uit de totale verzameling objecten die bij de opgravingen aan het licht kwamen en waarvan het resterende deel zich thans in het depot van de Leuvense universiteit bevindt. Het museum toont tevens levensgrote en heel realistische reconstructies van Neanderthalers. Tot de geëxposeerde silexvondsten behoort onder meer een zogenaamde Levallois-kern van ca. 140.000 jaar oud. Dit is de kern van een vuursteenknol die is overgebleven nadat er een vrij uniforme reeks werktuigen van is afgeslagen volgens de ‘Levallois-techniek’(Levallois verwijst naar de voorstad Levallois-Perret van Parijs, een van de vindplaatsen van dergelijke restanten). Daarnaast een boordschrabber met kartelrand van 250.000 tot 38.000 jaar oud die gebruikt werd om dierenhuiden of

Close-up van een gereconstrueerde eanderthaler in het Gallo-Romeins M N useum te Tongeren. (FOTO: CORAL PRESS)

andere objecten mee te bewerken. Verder een fragment van de onderkaak van een paard van 54.000 tot 45.000 jaar oud - een van de vele dierenbotten die deze opgravingen opleverden. Daartoe behoort ook de kies van een mammoet van een soortgelijke ouderdom. Een bezoek aan dit museum zou prima kunnen worden gecombineerd met een bezoek aan de site zelf. Er bestaan plannen om dagexcursies met dergelijke gecombineerde bezoeken te organiseren. Meer info: www.galloromeinsmuseum.be

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

NEANDERTHALERS IN LANAKEN SITE VELDWEZELT-HEZERWATER

Veldwezelt-Hezerwater vertelt het verhaal van mens, dier en milieu

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

De belevenis van een

prehistorische vindplaats aangelegd. Medio 2015 werd de site voor het publiek officieel geopend.

ALBERTKANA

BELVEDERE

Afdalen in het prehistorisch landschap Met die openstelling werd de site voor de bezoeker gepresenteerd als een plek om zich althans enigermate een beeld te vormen van de omstandigheden in een middenpaleolithisch landschap van het Hezerwaterdal, waar er in de onmiddellijke omgeving nauwelijks sporen van ‘hedendaagse’ menselijke bewoning te vinden zijn. Dit relatief open landschap met enkel bomen op de hellingen van het dal illustreert daarmee de leefomstandigheden van de Neanderthaler. De stilte en rust die de omgeving uitstralen en de ‘verlatenheid’ van het gebied bootsen de indruk van een prehistorische toestand goed na. Het landschap zelf werd daarmee één van de grootste troeven van Veldwezelt-Hezerwater. Maar ook de site zelf maakt een nieuwe

VELDWEZELT R ATE ERW

MAASTRICHT

HEZ

OP DE SCHANS KESSELT

MAAS

a het veldwerk van de archeologen gedurende de jaren 1998-2003 bleef de site open liggen, waardoor de profielen langere tijd beschikbaar bleven voor bijkomende monsternames, observaties en bezoeken van experts. Reeds halverwege de jaren 2000 werd een plan opgesteld om de site permanent open te houden. Dit project had verschillende doelstellingen. De primaire was de site conserveren en vrijwaren voor de toekomst. De tweede, het openstellen voor het grote publiek, en de derde, het voor wetenschappers mogelijk maken dat er verder onderzoek en educatieve rondleidingen kunnen plaatsvinden. Op basis van het internationale belang van de site werd ze in 2007 definitief beschermd als archeologische site. In 2013 kon een begin gemaakt worden met de werkzaamheden om de site te consolideren en voor het publiek toegankelijk te maken. Voorafgaandelijk werden ook op alle delen van de site, waar werken zouden plaatsvinden, opnieuw opgravingen en onderzoeken georganiseerd, om geen archeologische kennis verloren te laten gaan. Vervolgens werden schadelijke begroeiingen verwijderd, profielwanden geconsolideerd en overkapt en werd tevens een bezoekersparcours

JEKER

SPECIAL

Een bezoek aan de site van Veldwezelt-Hezerwater brengt je oog in oog met de plaats van de mens binnen de landschappelijke en klimatologische evolutie tijdens de laatste 200.000 jaar. Aspecten die hierbij centraal staan zijn tijd, klimaat, milieu en mens.

1 KM NOORD

Om inzicht te krijgen in de tijdsdiepte van de site wordt aan elke bezoeker een ‘ijslollystokje’ overhandigd. Het stokje draagt de tekst ‘one man’s trash is another man’s treasure’ (het afval van de ene is de schat van de andere). Het verwijst naar het afval dat ooit door de mens achtergelaten werd en vandaag voor archeologen, in samenhang met de context waarin het wordt aangetroffen, een essentiële bron van informatie is. Situeringskaart van de site. (FOTO: KINKORN BV)

SITE VELDWEZELT-HEZERWATER NEANDERTHALERS IN LANAKEN

beleving van die oude tijden mogelijk en wel allereerst door gebruik te maken van het natuurlijke reliëf om af te dalen. Dat geschiedt door middel van een betonnen looppad dat het hoogteverschil van 7,5 m overbrugt en ontworpen is als een insnijding in het landschap. Al afdalend via het 80 m lange pad met links een tijdslijn en rechts tegemoetkomende diersoorten ervaar je steeds meer het gevoel van afdalen in de tijd en in het landschap. Beneden in de groeve ontdekt de bezoeker van de site stapsgewijs, door het volgen van het parcours, de verschillende archeologisch en geologisch waardevolle plekken en leemprofielen. Daarbij wordt het verhaal van de Neanderthalers verteld, maar ook andere thema’s komen aan bod zoals het ontstaan en de ontwikkeling van het landschap, de invloed van het klimaat op het landschap, mens, en dier door de tijd heen. Die tocht voert langs drie overkapte wanden waarin profielen zichtbaar zijn en beschermd worden tegen verschillende weersinvloeden. Op die wanden zijn wijzigingen in de verschillende lagen en tijdvakken zichtbaar. Het oudste, laagst gelegen profiel (middelste profielwand) is profiel 1, daarboven ligt profiel 2 en profiel 3 is het dichtst bij de ingang gelegen.

Profielen Profiel 1 laat de samenstelling van verschillende bodemlagen zien, waaruit de vorming van het landschap en klimaatsveranderingen – waaronder de bodemvorming in de tussenijstijd tegenover afzettingen en erosie in de ijstijd – kunnen worden afgeleid. De basis van dit profiel wordt gevormd door verspoelde silten en zanden en verspoeld grint. Deze afzettingen gebeurden door water in een koud milieu, op het einde van de laatste ijstijd. Het grint is afkomstig van een ouder Maasterras dat dichtbij erodeerde. Tussen het verspoelde grint werden de oudste artefacten van de site aangetroffen uit het einde van de voorlaatste ijstijd omstreeks 140.000 jaar geleden Na het bezoek aan dit eerste profiel komt de bezoeker bij een ‘leefvloer’, een plaats waar replica’s van artefacten van zo’n 85.000 jaar geleden zijn ingewerkt in een vloerniveau, min of meer op de plaats waar ze tijdens de

SPECIAL

Tekst: Bart Vanmontfort en Lou Lichtenberg Overige foto’s: Marjorie Heemskerk

Links profiel 1, midden de leefvloer waarin replica’s zijn ‘ingemetseld’ van artefacten uit het begin van de laatste ijstijd zo’n 85.000 jaar geleden, min of meer op de plaats waar ze tijdens de archeologische opgravingen zijn teruggevonden. Rechts profiel 2.

archeologische opgravingen zijn teruggevonden. Met uitzondering van fragmenten houtskool van berk, die wellicht het restant zijn van een haard in de onmiddellijke omgeving, werden hier enkel (vuur)stenen artefacten aangetroffen. Deze werden gevonden verspreid over een diepte van maximaal enkele tientallen cm. De artefacten zijn het restant van de productie van werktuigen, of van de achtergelaten, afgedankte, werktuigen zelf. Er werden twee zones onderscheiden: een zuidelijke zone met vooral productie afval en een noordelijke met een lagere vondstdichtheid, waar vooral (gebruikte) werktuigen zijn aangetroffen. Profiel 2 illustreert hoe we de link kunnen leggen tussen wat we in een stratigrafie zien en de evolutie van het klimaat. Het materiaal waaruit deze wand is opgebouwd is deels grint en zand dat door de toenmalige Maas is afgezet (basis van het profiel) en silt of löss dat als fijn stof met de wind is aangevoerd. Het Maasgrint bevat onder meer silex- of vuursteenkeien waar de Neanderthaler naar op zoek was voor de productie van zijn werktuigen. Het metersdik pakket löss bovenop de terrassen werd hoofdzakelijk afgezet door de wind tijdens ijstijden: stofdeeltjes werden vanuit de droge en kale Noordzeebodem meegewaaid en vielen in deze regio neer. De kleurverschillen in dit pakket wijzen op de verschillende milieus waarin ze zijn ontstaan, variërend van donker roodbruin: de warmste periode van de laatste tussenijstijd, tot enkele lichter oranjebruine verkleuringen:

Layout van de site met aanduiding (nummering) van de stopplaatsen: 1. Toegangspoort, 2. Tijdslijn, 3. Situeringskaart, 4. Profiel 1 (detail), 5. ‘Leefvloer’, 6. Profiel 2 (detail), 7. Profiel 2 (overzicht), 8. Profiel 1 (overzicht), 9. Profiel 3 (detail), 10. Profiel 3 (overzicht).

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

MONUMENTENWACHT

SPECIAL

Meteen vanaf de opening van de site voor het publiek werd de Vlaamse Monumentenwacht archeologie ingeschakeld om de evolutie en toestand van de site permanent te controleren en waar nodig door gepaste beheersmaatregelen te laten volgen. Monumentenwacht zette zich aan deze taak door een eerste toestandsinspectie (nulmeting) uit te voeren. Vervolgens werd en wordt maandelijks een vervolginspectie (monitoring) uitgevoerd door een interdisciplinair team van monumentenwachters (twee ingenieurs en een archeoloog). In het eerste jaar van deze monitoring werden de bij dergelijke openluchtsites gebruikelijke en verwachte processen van licht verval geconstateerd

door bijvoorbeeld scheurvorming bij uitdroging, begroeiing, dierlijke activiteiten, erosie en de werking van vocht. Tijdens de inspecties werden al kleine werken uitgevoerd en zullen voor zover nodig en mogelijk ook nog nadere beheersmaatregelen worden ondernomen om verdere schade te voorkomen. Nieuwe schade door vandalisme – enkele inkervingen van woorden in de profielwanden dateren van vóór de inrichting van de site - werd niet geconstateerd. Al werden op het terrein bij elke inspectie golfballen gevonden van het naast de site gelegen golfterrein en ook enkele inslagen van golfballen op de profielwanden. Een uitbreiding van het net tussen de golfbaan en de site kan dit

opeenvolgende gematigde fasen van de vroege laatste ijstijd. De vuurstenen artefacten in de leefvloer zijn geassocieerd met een van deze latere fasen van (oranjebruine) bodemvorming, en kunnen aldus gedateerd worden in het begin van de laatste ijstijd, omstreeks 85.000 jaar geleden. Bij profiel 3 bevinden we ons in de afzettingen uit de laatste ijstijd. Door de complexe klimaatveranderingen tijdens deze laatste ijstijd, is een afwisseling van afzettingen en bodemvorming te zien in het profiel. De kleurverschillen zijn veel minder duidelijk dan bij de vorige profielen. Toch zijn enkele donkerdere banden zichtbaar, deze komen opnieuw overeen met zachtere fasen in de laatste ijstijd waarin lichte verwering/ bodemvorming optrad, afgewisseld met fasen waarin nieuwe pakketten löss afgezet werden. Op twee niveaus werd hier een concentratie stenen artefacten van Neanderthalers aangetroffen. Deze concentraties kunnen gedateerd worden tussen 60.000 en 50.000 jaar geleden. Ze bevonden zich toen op de westelijke/ linker rand van de Hezerwater vallei. In deze zone is naast vuurstenen artefacten ook heel

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

verder voorkomen. Naast de te verwachten geleidelijke degradatieprocessen heeft de site in deze beginperiode ook te maken gekregen met plots optredende, niet verwachte schade door hevige regenval, waarbij schade aan een profielwand optrad. Om dat in de toekomst te voorkomen zal het drainagesysteem nader bekeken worden. De gemeente Lanaken heeft inmiddels besloten deze monitoring te continueren en bereidt in overleg met betrokkenen een beheersplan voor, waarin ook eventuele andere concrete beheersmaatregelen en de urgentie en frequentie daarvan worden meegewogen. Meer info: www.monumentenwacht.be

• Bart Vanmontfort, De a rcheologische vindplaats Veldwezelt-Hezerwater. Nota’s bij de gidsenopleiding. KU Leuven, Eenheid Prehistorische Archeologie, EPA- Rapport 51, Leuven 2014. • Katelijne Beerten & Nele Goeminne, De monitoring van de Neanderthalersite in Veldwezelt-Hezerwater (prov. L imburg BE). Een samenwerking tussen de gemeente Lanaken en Monumentenwacht. In: Notae Praehistoricae 36/ 2016, p. 23-28.

wat dierlijk bot bewaard gebleven, afkomstig van verschillende diersoorten die typisch voorkomen in een open steppemilieu: voornamelijk paard en wolharige neushoorn, maar ook mammoet, steppe bizon, rendier, holenhyena, holenleeuw, poolvos, das en haas. De Neanderthaler jaagde hier wellicht met houten werpsperen op grote kuddedieren zoals paard, rendier en bizon. De archeologische resten die hier werden aangetroffen zijn wellicht het resultaat van een verwerking van de jachtbuit. Ten slotte werd het geheel afgedekt door een tot 5 m dik pakket van door de wind aangebrachte löss. De archeologen die de opgravingen leidden, stelden hun kennis ter beschikking van de gidsen en hebben hen ook opgeleid in de materie. Verder is het verhaal, dat in principe voor volwassenen bestemd is, ook vertaald naar kinderen. En er is een spel voor kinderen tussen 10 en 14 jaar ontwikkeld.

Op het laagste punt van de groeve met links op de voorgrond profiel 1 en hogerop op de achtergrond profiel 2.

Al afdalend via het 80 m lange tijdpad met links een tijdslijn en rechts tegemoetkomende diersoorten ervaar je steeds meer het gevoel van afdalen in de tijd en in het landschap.

INFO GERAADPLEEGD:

De mooiste Torques vindt u gewoon online

Natuurlijk bent u vanuit expertise of interesse altijd op zoek naar de meest unieke historische bodemvondsten. Toch is het zeker de moeite waard om eens de website van Celtic WebMerchant.com te bezoeken, waar â&#x20AC;&#x2122;s werelds grootste collectie replicaâ&#x20AC;&#x2122;s van uiteenlopende perioden te vinden is. Onze reproducties zijn prachtige verzamelobjecten en lenen zich uitstekend voor gebruik bij voorlichtingen, presentaties en reconstructies.

NEDERLAND MEMOIRES AMATEURARCHEOLOOG

Tekst: Lou Lichtenberg

Ervaringen van bijna een kwart eeuw meegraven

Memoires van een amateurarcheoloog

Dick Roetman heeft zijn ervaringen van ruim 20 jaar graven aan het papier toevertrouwd. Als amateurarcheoloog nam hij deel aan een scala van opgravingen in het hele land. Daardoor weet hij over het wel en wee bij dat peuteren in de klei talrijke anekdotes te vertellen. Deels heeft hij die inmiddels ook op papier vastgelegd, ter voorbereiding van een boek. Ingaande het volgende nummer plukt hij in afleveringen van dit magazine alvast wat krenten uit de pap.

ie is Dick Roetman? Voor antwoorden op deze en andere vragen dronken we met hem even een kopje koffie. Deze pensionado blijkt 68 jaar geleden geboren te zijn op Curaçao, waar zijn ouders in de olie-industrie werkten. Vanaf zijn vierde jaar woont hij in Nederland. Na diverse opleidingen ging hij aan het werk als systeemanalist en intern accountant bij een grote bank, tot aan zijn pensioen in 2006. Bij een dergelijke opleiding en beroep verwacht je niet meteen een link naar geschiedenis en

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

Dick met een – inmiddels gerestaureerde - bijzondere vondst: een klokbeker uit de bronstijd, opgegraven in de Koekoekstraat te Nijmegen in april 2010.

archeologie. Hoewel, ‘in de accountancy evenals in mijn hobby wordt in het verleden gegraven’, tekent een olijke Roetman aan. Hij verklaart zijn hobby als volgt. ‘Als jongeling had ik al grote belangstelling voor geschiedenis. In mijn eerste woonplaats Hilversum werd die interesse geprikkeld door wat ik daar las over grafheuvels waarin bijzondere dingen waren gevonden. Die hadden betrekking op de Hilversumcultuur (een prehistorische cultuur uit de vroege en midden-bronstijd, 1800 - 1200 v.Chr. LL) en daar wilde ik alles over weten. Ik herinner me ook nog een lezing van professor Bogaers in de Grote Kerk van Elst, begin jaren negentig. Hij hield die lezing vanaf een kansel, waarna hij letterlijk met de toehoorders afdaalde naar een kelder onder de kerk waarin zich resten van Romeinse tempels bevinden. Dat vond ik dermate spannend, dat ik besloot om vaker bij opgravingen een kijkje te gaan nemen en te proberen misschien daaraan mee te doen’.

Geboorte van de amateur archeoloog En zo belandde Dick Roetman in Nijmegen bij een opgraving aan de Museum Kamstraat. ‘Daar werd ik zo geboeid dat ik in 1994 de stoute schoenen aantrok en het terrein opliep om een van de archeologen aan te

MEMOIRES AMATEURARCHEOLOOG NEDERLAND

spreken. Dat bleek prof. dr Jan Kees Haalebos (1942-2001) van de Nijmeegse universiteit te zijn, die mij toevoegde “Als je echt geïnteresseerd bent, dan doe je toch gewoon mee”. Dat meedoen omvatte in het begin wat scherven afwassen en aan de hand van een archeoloog op een onbelangrijk stukje grond wat graven of schrapen. Maar kennelijk deed ik dat alles naar tevredenheid, waardoor ik mocht blijven en ook op andere plekken echt mocht meegraven’. Haalebos’ uitnodiging bleek het begin van zijn hobby archeologie. Daarvoor nam hij regelmatig een of twee weken vrij van zijn dagelijkse werk om bij Haalebos, maar ook bij andere opgravingen en archeologen in Nijmegen mee te werken. Voorts werd hij lid van de AWN, de Vereniging van Vrijwilligers in de Archeologie, waardoor hij ook allerlei contacten kon leggen. Dat netwerk zorgde er eveneens voor dat hij aan opgravingen buiten Nijmegen kon deelnemen. En hij ging lezingen bijwonen, alsmede relevante literatuur doorspitten over de tijdperken in de geschiedenis waar hij bij opgravingen mee te maken kreeg. Maar: ‘mijn hart ligt toch bij de Romeinen’, zo vertrouwt hij me toe. Dat zal ongetwijfeld alles te maken hebben met de toegankelijke opstelling van zijn eerste leermeester.

Bijzondere vondsten Meestal waren het opgravingen in Nijmegen, blijkt uit zijn opsomming van opgravingsprojecten waar hij bij betrokken was. In totaal schat hij op 30 locaties te hebben meegegraven, waarvan hij er zo’n 15-tal in zijn memoires heeft opgetekend. Momenteel graaft hij niet meer, ‘maar misschien gaat het in het voorjaar weer kriebelen om ergens aan opgravingen mee te doen’. Op de vraag naar zijn bijzondere vondsten antwoordt hij: ‘Bijzondere vondsten zijn vaak niet alleen voorwerpen, maar ook contouren van bouwwerken’. De vondst van een klokbeker uit de bronstijd noemt hij in ieder geval bijzonder. Deze werd in april 2010 bij opgravingen in de Koekoekstraat te Nijmegen blootgelegd. ‘Deze werd aangetroffen in het grote grafveld van Ulpia Noviomagus waar we dus vooral met vondsten uit de 3e eeuw n.Chr. bezig waren. Om

daar zoiets van twee millennia ouder te vinden is wel heel bijzonder’. De klokbeker bleek compleet te zijn en is inmiddels gerestaureerd. Al stralend besluit hij: ‘Als je dergelijke vondsten meemaakt voel je je zo ongeveer de ontdekker van de eeuw. Dat zijn prachtige momenten, waarbij het ook niet uitmaakt of het bij de opgraving stortregent’. Bijzonder was ook de waardering in de vorm van een fraaie zilverkleurige troffel die hij in 2003 van de toenmalige Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek ontving. We zullen over dit alles meer aan de weet komen in zijn afleveringen vanaf het komende nummer van Archeologie Magazine.

Dick Roetman aan het werk bij een opgraving.

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

LEES JE KOPPEN OF LEES JE DE KRANT ? Volkskrant Verkiezingsabonnement De verkiezingen zijn dit jaar spannender dan ooit. De hoogste tijd om meer dan alleen de koppen te lezen. De Volkskrant gidst u graag door alle politieke standpunten en debatten en helpt u de zin van de onzin te scheiden. Zodat u op 15 maart weloverwogen uw stem kunt uitbrengen. Lees nu vier weken lang alles over de verkiezingen in de vorm die bij u past. Op papier, digitaal of gewoon allebei. Ga naar volkskrant.nl

Meer weten is wel zo leuk belangrijker dan ooit

Week van de Klassieken 9 t/m 19 maart 2017

ALLE GODEN! RELIGIE IN DE OUDHEID

ARCHEOLOGISCHE ONTDEKKINGEN in uw inbox?

www.weekvandeklassieken.nl @weekklassieken WeekvandeKlassieken

Meld u aan voor de nieuwsbrief van Archeologie Magazine / Archeologie Online. Het is GRATIS!

WWW.ARCHEOLOGIEONLINE.NL/NIEUWSBRIEF

vind ARCHEOLOGIE MAGAZINE leuk!

FACEBOOK.COM/ ARCHEOLOGIEONLINE

SPANJE GUADAMUR

Tekst en overige foto’s: Els Kokkelkoren

Kroon op de inspanningen van archeologisch onderzoek

Guarrazar De Visigotische kronen van

Guarrazar kreeg in maart vorig jaar de status Bien de Interés Cultural (cultureel erfgoed). De site is sinds 1858 bekend als de vindplaats van de Visigotische kronen van Guarrazar. Na ruim anderhalve eeuw wordt er gegraven en proberen archeologen de context van de schat te achterhalen. Op een moment waarop de financiële crisis de archeologische parken in Spanje hard heeft getroffen, opent hier een archeologisch park juist zijn deuren.

k vertrek vroeg met de bus uit Toledo, nou ja, om een uur of negen. De lijn bedient een paar maal per dag enkele dorpen van de Montes de Toledo. De rit duurt een minuut of twintig. Guadamur, met even daarbuiten de opgraving van Guarrazar, ligt maar 14 km ten zuidwesten van Toledo. De bus stopt op

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

Replica van de kroon van Swinthila in het informatiecentrum. De replica is met behulp van afbeeldingen vervaardigd. Het origineel werd in 1921 uit het Koninklijk Paleis gestolen. Eén van de zalen in het informatiecentrum.

een pleintje dat naar de Visigotische koning Recesvinto is genoemd. Ik stap meteen een café binnen om te ontbijten, want dat was er nog bij ingeschoten. Aan een tafeltje zitten een paar dames en één van hen herken ik direct uit de krantenartikelen die ik heb gelezen: Sagrario Gutiérrez, de burgemeester van het dorp met zijn 1870 inwoners. Zij heeft het archeologische onderzoek een

GUADAMUR SPANJE

impuls gegeven en eraan bijgedragen dat de site onlangs de status Bien de Interés Cultural, Zona arqueológica kreeg, te vergelijken met ons Archeologisch Monument. Tegelijk zag ze een mooie gelegenheid liggen om het toerisme als nieuwe bron van inkomsten aan te boren. En bovendien heeft zij een zéér bijzondere vondst gedaan. Daarover later.

Schatvondst Na het ontbijt eerst maar eens naar het Centro de Interpretación del Tesoro, een informatiecentrum even verderop in een voormalig schoolgebouw. Panelen informeren de bezoekers over de geschiedenis van de Visigotische koningen en hun hoofdstad Toledo. Een periode van drie eeuwen, na de Romeinen en vóór de Moorse veroveringen in 711. De vitrines hangen vol met replica’s van de kronen en kruizen, die vlakbij gevonden werden. ‘De kronen zijn verspreid over drie musea: Cluny in Parijs, het Nationaal Archeologisch Museum in Madrid en het Koninklijk Paleis. Maar zo zijn ze toch nog bij elkaar te zien’, zegt de historicus Pedro Antonio Alonso Revenga die hier de rondleidingen verzorgt. Hij vertelt dat ze zijn vervaardigd door een goudsmid in Sevilla, Juan José Marmolejo, die gemachtigd is door het Ministerie van Cultuur om replica’s te maken. ‘Ze zijn zo waarheidsgetrouw, dat ze zelfs de dieven om de tuin leiden. In 2012 werden er zes gestolen. Die heeft hij opnieuw moeten maken.’ Pedro praat in een enorm tempo en al snel zit hij in zijn onderwerp: de gebeurtenissen van 1858. In augustus van dat jaar vonden twee boerenfamilies de schat in de Visigotische necropool, vlak bij de bron van Guarrazar. De Spaanse regering raakte pas op de hoogte van de vondsten door de Franse berichten over de geweldige aankoop door Cluny in Parijs. Bij die aankoop ging het om acht gouden kronen, ingelegd met edelstenen en vijf dito kruizen. Spanje stelde een gerechtelijk onderzoek in om uit te zoeken wie precies de vinders en de eigenaren waren. De betrokkenen waren niet gebaat bij de waarheid en probeerden de feiten zo gunstig mogelijk te verdraaien. In de jaren

daarop kwamen de vinders schoorvoetend met achtergehouden stukken op de proppen, maar veel moet omgesmolten zijn. Het duurde bijna een eeuw voordat het Spanje lukte zes van de kronen terug te krijgen van de Fransen, in ruil voor andere kunstvoorwerpen. ‘Het is moeilijk de hele gang van zaken te reconstrueren en er zijn enkele recente studies aan gewijd’, verzucht Pedro. Hij neemt me mee naar Nuestra Señora de la Natividad, een 13e-eeuwse kapel in het dorp. Hier hangen weer andere replica’s van de kronen aan rode linten en kettingen in de absis. Onder elke kroon hangt een gouden kruis. ‘Dit geeft een indruk hoe de kronen gebruikt werden’, licht Pedro toe. ‘Ze werden dus niet gedragen. Ze bekroonden een kruis en hingen zo boven het altaar. Dat weten we

Guadamur, Plaza de ecesvinto. Kronen hangen ter R decoratie op de straathoeken.

‘De replica’s van de kronen zijn zo waarheids getrouw, dat ze zelfs de dieven om de tuin leiden’. 01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

SPANJE GUADAMUR

welke gelegenheid ze werden geschonken weten we niet, maar het zal zeker met veel ceremonieel gepaard zijn gegaan.’

Archeologisch onderzoek

van afbeeldingen en uit literatuur uit die tijd.’ Aan twee kronen zijn rondom letters bevestigd die de teksten + RECCESVINTHVS REX OFFERET en + SVINTHILANVS REX OFFERET vormen. Twee koningen uit de 7e eeuw, die de kronen doneerden. Nog een andere kroon draagt een inscriptie van de abt Theodosius. ‘Daaruit blijkt dat het wijgeschenken waren van koningen en vooraanstaande personen. Het is een kerkschat. Het zijn votief kronen. Behalve de kronen van Guarrazar zijn er nog votief kronen bekend uit Torredonjimeno bij Jaén. Bij

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

Replica’s van kronen hangen rond een icoon van St. Anna, moeder van Maria, in Nuestra Señora de la Natividad. Eén van de kronen in het Nationaal Archeologisch Museum van Madrid. Kruis met parels en saffieren behorend bij de kroon van Recesvinthus in het Nationaal Archeologisch Museum van Madrid.

De archeologische site ligt ongeveer een kilometer ten oosten van het dorp langs de weg. Sinds 2012 huurt de gemeente de archeoloog Juan Manuel Rojas Rodríguez-Malo in, om leiding te geven aan het project. In 1859, vlak na het bekend worden van de schatvondsten, is er tien dagen gegraven door de historicus en archeoloog Amador de los Ríos. Die opgraving bleef beperkt tot de plek waar de vondsten gedaan waren, de Visigotische necropool vlak bij de bron. ‘Daarna is er een stilte van ruim anderhalve eeuw, waarin zich gek genoeg niemand om de site bekommerde behalve Christoph Eger’, constateert Rojas. Christoph Eger van het Duitse Archeologische Instituut in Madrid voerde tussen 2002 en 2005 een prospectieonderzoek uit. Tweehonderd meter ten noorden van de bron lagen veel bouwmaterialen aan het oppervlak. Het onderzoek met grondradar toonde aan dat er resten van gebouwen in de bodem aanwezig waren. Daarom was dit het eerste perceel dat Rojas in 2012 uitkoos voor twee proefsleuven. De resultaten lieten niet op zich wachten. Resten van 75 cm dikke muren kwamen tevoorschijn. De opgraving werd snel uitgebreid. Het bleken de overblijfselen van een gebouw met een plattegrond in L-vorm. In de binnenhoek van de L waren een portiek en wat kleinere ruimtes. Het lag er vol met puin van het dak en de ingestorte muren. Op de vloeren nog de sporen van de laatste bewoners uit de 9e eeuw. ‘Uit de grote hoeveelheid puin en de dikte van de muren maken we op dat het gebouw een verdieping heeft gehad. Tussen het puin vonden we een stenen kruis in een krans. Dat is een ornament dat op daken van religieuze bouwwerken voorkwam. Ik denk daarom dat het gebouw oorspronkelijk tot een klooster uit de Visigotische tijd behoorde’, legt Rojas uit. In 2013 kwamen even verderop grote granietblokken aan het licht. Het lag er bezaaid

GUADAMUR SPANJE

met kleine fragmenten van kapitelen, zuilen en friezen. Twee marmeren zuilbases stonden in situ. ‘Het is Romeins materiaal dat hergebruikt is voor een monumentale Visigotische basiliek, aangevuld met lokaal vervaardigde, rijk gedecoreerde friezen’, zegt Rojas. Nog weer 80 meter ten westen hiervan verwacht hij een zomerpaleis van de Visigotische koningen uit Toledo. Het onderzoek met de grondradar verraadt daar een plattegrond van wel 1500 vierkante meter. Rojas vat samen: ‘We hebben op deze site te maken met een monastiek-paleiscomplex uit de Visigotische tijd. Tot dusver dacht men, dat toen de Moren in 711 Toledo naderden, de schat Toledo uitgesmokkeld is, om hem in Guarrazar te verbergen. Maar na onze vondsten vermoeden we dat hij thuishoorde in deze basiliek, hier, in Guarrazar zèlf. Dat verandert de kijk op de zaken. De koninklijke geschenken suggereren een sterke band tussen dit complex en het hof ’.

voorzieningen. Hij heeft veel met eigen kapitaal aangepakt. Met rondleidingen voor toeristen en programma’s voor scholen wil hij zo snel mogelijk een duurzame financiële basis creëren voor de opgraving en conservatie van de site. De financiële middelen zijn beperkt en voorlopig is alleen sleuvenonderzoek haalbaar. De gemeente steunt de opgraving met een project voor langdurig werklozen. Zij krijgen een theoretische en praktische opleiding om op de opgraving te kunnen werken. Daarnaast lopen er studenten van de universiteit van Toledo stage. Behalve archeologisch erfgoed, worden flora en fauna en de geologische eigenschappen die de omgeving voor bewoning aantrekkelijk hebben gemaakt, wetenschappelijk

Overzicht van het archeologisch park met de locaties waar gegraven wordt: Zone 1-2 gebouw met L-plattegrond Zone 3 basiliek Zone 4 bron en grafveld Zone 5 zomerpaleis (FOTO: JUAN MANUEL ROJAS RODRÍGUEZ-MALO)

Juan Manuel Rojas met de in situ gevonden marmeren zuilbasis.

Het gebouw met L-plattegrond ligt op twee percelen, door een afrastering van elkaar gescheiden. Foto vanuit het oosten; rechtsboven de hoek van de L. (FOTO: JUAN MANUEL ROJAS RODRÍGUEZ-MALO)

Archeologisch park Het terrein dat de status Bien de Interés Cultural heeft gekregen, beslaat 40 hectare, daarvan is ongeveer een derde direct van archeologisch belang. ‘Nog maar een fractie is opgegraven’, zegt Rojas, ‘maar wat we hebben was interessant genoeg om als archeologisch park open te kunnen gaan’. Rojas heeft haast gemaakt met het aanleggen van rolstoeltoegankelijke paden, het bouwen van een receptie, toiletten en alle 01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

SPANJE GUADAMUR

bestudeerd. Een rol speelde de aanwezigheid van lood. En natuurlijk het voorhanden zijn van water. Een eeuw geleden nog waren er moestuinen en werd er graan verbouwd, nu groeien er voornamelijk olijfbomen. Het grondgebruik is dus veranderd. Eén van de plannen is om een moestuin met vergeten groenten aan te leggen en die op traditionele wijze te onderhouden. Dat zou een extra attractie vormen in het park en mooi aansluiten bij het al aanwezige volkenkundig museum in het dorp. Het perceel waar de bron is, werd al opgeknapt. De historische plekken, die een rol spelen in de verhalen over de schatvondst, zoals de oude weg, de bron en de necropool, werden opnieuw zichtbaar gemaakt. Dit perceel was de afgelopen eeuw overwoekerd door dichte doornstruiken en zelfs als illegale stortplaats gebruikt. In de bron, een soort poeltje, komt steeds meer leven: er springen weer kikkers in rond. Achter de bosjes ligt het Visigotische grafveld. Onderzoek daarvan staat nog op het programma. Rojas roept me en wijst op een plek bij het water: ‘Hier heeft de burgemeester een saffier gevonden, een echte topvondst.’ Sagrario zelf vertelt erover alsof het net gebeurd is. Ze komt vaak op de opgraving en op die mooie dag van oktober in 2014 was ze door Rojas aan het werk gezet. ‘Ik had al een paar keer geroepen dat ik wat gevonden had en telkens was het bij nader inzien een perzikpit of een kiezeltje, maar nu zag ik iets schitteren in de modder.’ Rojas vult aan: ’Ik denk dat de boeren de saffier in

1858 zijn verloren, toen ze de juwelen, zoals het verhaal gaat, afspoelden in de bron’. De steen is onderzocht en ondergebracht in het Museo de Santa Cruz in Toledo. Sagrario kan niet zeggen welke gebeurtenis voor haar het belangrijkste was, de vondst van de saffier of de dag waarop de monumentenstatus eindelijk officieel werd. Op beide dagen zweefde ze ‘een meter boven de grond’. Het besluit waarin de status is vastgelegd, beschrijft de site als waarschijnlijk het enige voorbeeld van een paleis, een klooster en een basiliek gerelateerd aan de hoofdstad van het Visigotische rijk. ‘Het staat nu zwart op wit. Vroeger sprak men van de Visigotische schat uit Toledo, nu staat Guadamur op de kaart’, zegt Sagrario trots.

Het kasteel van Guadamur (15e eeuw). Het kasteel is de afgelopen jaren door een particulier gerestaureerd.

INFO

Informatiecentrum: Centro de Interpretación del Tesoro, Calle Nueva 22, Guadamur, telefoon (+34)925 291 560. Openingstijden: dagelijks 9.00-14.00 uur. Van hier uit vertrekken ook de rondleidingen voor de kapel Nuestra Señora de la Natividad, het volkenkundig museum Museo Etnográfico de la Comarca de los Montes de Toledo en het kasteel. Archeologisch park: Yacimiento de Guarrazar ligt langs de Camino de Toledo. Vanaf het dorp de weg ongeveer 1 km in oostelijke richting volgen. De ingang ligt aan de linkerkant van de weg. Bezoek wordt aangeraden te reserveren via telefoonnummer (+34)635 900 123 of via de website van het park www.guarrazar.com

Stuk van een Visigotische fries gevonden op de plek waar de basiliek zou zijn geweest. (FOTO: JUAN MANUEL ROJAS RODRÍGUEZ-MALO)

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

RIEMER KNOOP COLUMN

Knopen doorhakken

Ieder voor zich of allen voor allen ‘Het is erfgoed van ons allemaal!’ Zo klonk het vorige zomer op een bijeenkomst aan de Reinwardt Academie. De gelegenheid was een Erfgoedarena, waarop een breder publiek in gesprek ging met vluchteling-archeologen uit Syrië en Eritrea. Dat viel niet mee. Via onder meer Vluchtelingenwerk Nederland waren we met een handvol collega’s in contact gekomen, veelal voormalige monumentenzorg- en onderzoeksarcheologen in dienst van de nu vijandige regimes. Onze bedoeling was om allereerst een gewoon gesprek aan te gaan en te onderzoeken hoe we als professionals naar elkaar kijken. Mensen dus niet op hun vluchteling-zijn aanspreken, maar op hun professie – en dan toekomstgericht. We wilden liever geen verdrietige verhalen over de verschrikkelijke verwoesting waar hun landen en sites zo onder lijden. Liever een perspectief waar we van beide kanten wat aan konden hebben. Daarvoor hadden we enige weken tevoren een ontmoeting met allen georganiseerd, aan de Reinwardt. Makkelijker gezegd dan gedaan, want sommigen moesten uit Lage Zwaluwe komen, anderen uit Ter Apel. Op de avond zelf hielden onze Syrische collega’s vlammende en ontroerende verhalen, rijk geïllustreerd, met rake details. Hoogtepunt was een Palestijn die naar Syrië was gevlucht, en vandaar in de diaspora was terechtgekomen, uiteindelijk ‘statushouder’ in Nederland. Zijn echtgenote vertelde hoe ze aan de kindertjes in vluchtelingenkampen een soort erfgoedlessen gaf: vertellen over waar ze vandaan waren gekomen, spullen toelichten die ze nog bij zich hadden.

Gemeenschappelijkheid Waar het die avond uiteindelijk op uitkwam was de vraag, niet onlogisch, waarom wij Nederlanders ons eigenlijk met hen

bezighielden. Al onze gasten, inclusief de uiterst charming Eritreeër met verwarrend lichte ogen, namen aan dat ze de professionele aandacht van ons dankten aan de gemeenschappelijkheid van het erfgoed. Dat het de belangrijkheid van de monumenten was wat ons verbond. In Eritrea waren dat de sporen van de vroegste aanwezigheid van de mens op aarde. In Syrië natuurlijk de gedeelde waarden die we aan UNESCO-sites als Palmyra toedichtten, met hun überklassieke achtergrond zo ongeveer het prototype van ‘erfgoed’. Nou is dat niet gek. Zodra je accepteert dat er een universele betekenis aan dat soort plaatsen hangt, zijn het behoud en de zorg automatisch een collectieve, wereldwijde opgave. UNESCO is er groot door geworden. Solidariteit met collega’s is dan gegrondvest op de gemeenschappelijke, intrinsieke waarde van de erfgoedobjecten. Het is universeel erfgoed.

RIEMER KNOOP is klassiek archeoloog, was in de jaren negentig hoofd Archeologisch Informatiecentrum (RMO, Leiden), en heeft sindsdien cultureel adviesbureau Gordion.

Gaten Maar als je even doordenkt zie je al snel gaten in de redenering. De twee voorbeelden kan ik nog wel volgen. Maar de Chinese muur? Machu Picchu? Daar is toch niks gemeenschappelijks aan? Of op minder universeel niveau, een fijne rotstekening in de Sahara, een mooi landschap in de Dordogne, een stokoud houten gebouw in Japan? Als een groep gewoon z’n identiteitsverhaal wil schragen met fysieke resten, ook wanneer die niet spectaculair zijn, of ‘universeel’ - laten we die mensen dan in de steek? De conclusie uit deze reductio ad absurdum was al gauw dat het om menselijke solidariteit moet gaan. We steunen elkaar als collega’s, die we herkennen als onderzoekers, vechters tegen verval, en medestrijders voor behoud van wat bijzonder en kwetsbaar is. En vooral als praktijkmensen die het recht uitoefenen om daar hun eigen keuzes in te maken. Mits natuurlijk aan de goede kant, dat dan weer wel.

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

TUNESIË JEAN EMILE HUMBERT

Tekst: Joost Vermeulen | Overige foto’s: Mark Rammers

Groeiende belangstelling voor zijn betekenis en nalatenschap

Jean Emile Humbert leeft ook buiten Tunesië voort

De Nederlandse militair ingenieur Jean Emile Humbert, geboren in Den Haag in 1771, belandde in Tunesië om mee te werken aan de havenuitbreiding van Tunis en een verdedigingslinie voor de stad te ontwerpen. Zijn idee leidde tot een systeem van kleine forten en versterkte stadspoorten, waarvan thans nog overblijfselen zichtbaar zijn. Maar er valt meer over Humbert te vertellen.

3 4

Bab Sahdoun

Bab el Assal

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

Bab el Khadra

Bourg

deels nog zichtbare trace

r wordt getoeterd en geschreeuwd. Haastig doen we een stap opzij. Weer een poging mislukt om de Bab el Khadra, een dubbele stadspoort aan de rand van de oude binnenstad van Tunis, op een mooie manier in beeld te krijgen. Voor we aan een nieuwe poging kunnen beginnen staan de twee politieagenten die bezig waren de hectische verkeersstromen op het plein voor de poort te regelen, naast ons. Heel vriendelijk vragen ze wat we aan het doen zijn; waarom we zo’n interesse hebben in dit wat rommelige stadsbeeld. In mijn beste Frans probeer ik hen uit te leggen dat wij hier zijn omdat we een verhaal willen maken over Jean Emile Humbert, een Nederlandse militair die aan het begin van de 19e eeuw in opdracht van de Hamoud Pasha, de Bey van Tunis, deze poort en de fortificaties aan beide zijde daarvan heeft ontworpen. Omdat de agenten zich nu met ons bemoeien, loopt het verkeer op het plein volkomen vast. Ze besluiten dan ook, hoewel hen nog steeds niet duidelijk is wat wij aan het doen zijn, dat hun werk belangrijker is dan wat wij van plan waren en keren terug naar hun post.

JEAN EMILE HUMBERT TUNESIË

Een half uurtje later is er echter opeens een moment van rust rond de poort en kunnen de foto’s alsnog gemaakt worden.

Naar een nieuwe carrière Het is de zomer van 1795; een jonge ingenieur, luitenant der genie in het Nederlands leger, is op een kruispunt in zijn leven beland. Zijn trouw aan de partij van Oranje staat een verdere carrière in het op dat moment

Bataafse leger in de weg. Een nieuwe werkkring buiten het leger lijkt de enige oplossing. Maar dan wijst zijn collega militair en vriend Christian Frank hem op een advertentie in een van de kranten. De Nederlandse overheid zoekt geïnteresseerden voor een post in Tunesië. Hun taak: het verbeteren en uitbreiden van de havenfaciliteiten van Tunis en het opleiden van Tunesisch personeel dat in deze nieuwe haven moet gaan werken.

Portret van Jean Emile umbert; onbekende kunstenaar; H 1800-1824; Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie; Inv. Nr. IB71282. Plein en dubbele stadspoort Bab el Khadra, Tunis.

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

TUNESIË JEAN EMILE HUMBERT

militair die zo lang in Tunesië verbleef en in die tijd een enorm stempel op Tunis wist te drukken. Hij heeft zich sindsdien in hem verdiept.

Groeiende interesse

Jean Emile twijfelt: is hij niet te jong en onervaren? Zijn vriend stelt hem gerust; zijn vader August Frank was al aangewezen om de post te vervullen, alleen heeft hij bij de regering erop aangedrongen dat zijn zoon Christian hem zou vergezellen. En op zijn beurt had die bij zijn vader bedongen dat Jean Emile, Christians beste vriend, ook van de partij moest zijn. Het driemanschap vertrekt al in september richting Tunis. ‘Kijk’, zegt de Tunesische journalist Hatem Bourial en hij wijst op een op tamelijk vervallen pand op de hoek van een smalle steeg vlak buiten het oude centrum van de stad. ‘Dat was het huis van de Hollandse consul, Antoine Nijssen. Toen Humbert met diens dochter Therese trouwde is het jonge echtpaar bij hem ingetrokken’. Hatem Bourial raakte een aantal jaren geleden geïnteresseerd in deze merkwaardige Nederlandse

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

Bastion Sidi el Bsilli ten noorden van Place Bab el Khadra. Tunis, Bab Saadoun, ook een van de ontwerpen van Humbert.

De Tunesische journalist Hatem Bourial. (FOTO: CORAL PRESS)

‘Toen ik begin jaren negentig voor het eerst in een artikel in een Tunesische tijdschrift aandacht vroeg voor de figuur van Humbert en wat hij voor Tunis en Tunesië had betekend, was er maar weinig respons. Maar dat is intussen behoorlijk veranderd, er is nu zelfs van overheidswege belangstelling voor hem’. Bourial onderbouwt zijn stelling door ons via een aantal kleine steegjes naar een recent gerestaureerd stukje van Humberts vestingmuur te leiden. ‘Helaas hebben ze zijn naam nog verkeerd gespeld’, zegt hij lachend terwijl hij wijst op de plaquette die naast een gesloten poortgebouw is aangebracht. ‘Maar er is in elk geval belangstelling’. Bij la Goulette, de haven van Tunis, is er weinig meer wat aan het werk van Humbert herinnert. Het oude havenhuis, waar hij gedurende de tien jaar die de aanleg van het hele complex uiteindelijk duurde kantoor hield, is al in de jaren vijftig van de vorige eeuw gesloopt. Hatem Bourial: ‘Hoewel de haven in de loop van twee eeuwen al weer flink veranderd is, laat het hele gebied nog steeds zien hoe Humbert het ooit bedoeld had. Het is jammer dat daar nog geen aandacht voor is’.

Vestingwerk Terug in het centrum proberen we zoveel als dat kan het ‘hele’ parcours van Humberts vestingwerk te volgen. Makkelijk is dat niet, want op heel veel plekken verdwijnt de muur achter latere bebouwing. Als we in de Rue du Fort, die achter de muur langs loopt, schuin omhoogkijken, zien we hoe een deel van de omwalling dienstdoet als dakterras. Een groot deel van de muur, misschien wel het best bewaarde deel, omsluit nu een schoolplein. Hatem Bourial: ‘Dat Humbert rond 1800 de opdracht kreeg om een nieuw verdedigingsstelsel om de oude stad aan te leggen, was voor hem zelf een grote verrassing. Want

JEAN EMILE HUMBERT TUNESIË

nog niet zolang daarvoor waren er grote problemen ontstaan bij de bouw van la Goulette. Dat had vooral te maken met problemen tussen vader en zoon Frank en Humbert. Die ruzie liep zo hoog op dat Humbert op het punt had gestaan om terug te keren naar Nederland. Hamoud Pasja zelf weigerde echter om hem te laten vertrekken. Een half jaar later moest vader Frank gedesillusioneerd het veld ruimen, niet lang daarna gevolgd door zijn zoon. Humbert was vanaf dat moment alleen verantwoordelijk. Hatem: ‘Die twee grote infrastructurele werken samen, dat moet een enorme klus geweest zijn. Het is des te verbazingwekkender dat hij nog tijd over had voor zijn grote hobby de archeologie’. Die hobby leidt zelfs tot de (her)ontdekking van het Punische Carthago. In 1817 graaft Humbert namelijk vlakbij het grote Romeinse badhuis, aan de voet van de Byrsa heuvel, een serie Punische grafstenen op. Daarmee toont hij definitief aan dat in deze omgeving het Punische Carthago gelegen moet hebben.

Meer erkenning In Nederland is dr. Ruurd Halbertsma, conservator bij het Rijksmuseum van Oudheden, de grote pleitbezorger van Humbert. Halbertsma ‘Humbert is namelijk van enorm belang geweest voor de collectie van ons museum. Aan het begin van de 19e eeuw heeft hij een belangrijke collectie Punische oudheden weten te verwerven die daarna door Caspar Reuvens, de eerste directeur van het RMO, is aangekocht. En ook op zijn latere reizen naar Italië heeft hij, voor het toen nog jonge Museum van Oudheden, belangrijke collecties oudheden verworven. Zo hebben we onze collectie Etruskische oudheden ook vrijwel volledig aan hem te danken.’ Tijdens de grote Carthago tentoonstelling die twee jaar geleden in het RMO te zien is geweest was er ook een klein deel gewijd aan het werk van Humbert. Halberstma: ‘Dat heeft de aandacht getrokken van de Tunesische collega’s. Toen zij ontdekten dat wij in ons archief vrijwel de gehele privé correspondentie van Humbert bewaren

- waarin ook veel materiaal zit dat betrekking heeft op zijn werk als ingenieur in Tunis - heeft men besloten om eind van dit jaar in het Bardo museum met dit materiaal een bescheiden tentoonstelling aan Humbert te wijden. Wij hebben intussen de bewuste archiefstukken aan hen uitgeleend’. Als kenner van Humbert is Hatem Bourial bij dit project betrokken. Hatem: ‘Opnieuw een bewijs dat men in Tunesië langzaamaan het belang van de figuur Humbert begint in te zien’.

Binnenplaats ter hoogte van Bab el-Assal. Deel van de fortificatie langs de Avenue Bechir Sfar.

Humbert en graaf Camillo Borgia maakten diverse expedities door de binnenlanden van Tunesië. Op hun reizen maakten zij aantekeningen over de ruïnes en inscripties die zij aantroffen. Hier een tekening van de ruïne van het theater van El Jem. (COLLECTIE RMO, FOTO: CORAL PRESS)

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

ARABISCHE VOETSTAPPEN

Tekst en overige foto’s: Mia Dekeersmaeker

Het verhaal van kleine hebbedingen

Kralen op reis (1) Het Nationaal Museum in Muscat en het Wierook Museum in Salalah hebben enkele pracht juweeltjes met kralen on display. Niet alleen hun kleuren fascineren. Kralen zijn piepklein. Ze zijn gemakkelijk te vervoeren, dus ook onderwerp van handel.

et belang van kralen in het verhaal van de prehistorie tot moderne tijden wordt meer en meer in publicaties benadrukt. Dit geldt zeker zo voor kralen gevonden op het Arabische schiereiland in het algemeen en voor Oman in het bijzonder. In dit eerste deel hebben we het over hun productie en de handelsreizen die ze maakten. Een graf uit het Neolithicum in de Nejd of de stenen woestijn, het gebied tussen de bergen en de zandwoestijn de Rub al Khali in Dhofar in het zuiden van Oman, bevatte twee individuele begravingen geassocieerd met schelpkralen, schrijft de Amerikaanse archeoloog en professor Juris Zarins in zijn boek over ‘The Land of Incense’. Maar daar houdt het dan ook op.

Toonzetting Twee zaken zijn hier interessant. De schelpkralen werden

met een zeker doel neergelegd in de graven, als we de typologie van Francis Peter Jr. volgen. In zijn artikel ‘Beads of Early Islamic period’ beschrijft hij dat kralen doelgericht kunnen neergelegd worden. Kralen kunnen ook bewust in de afvalberg terecht komen, wanneer ze gebroken, versleten of niet meer in de mode zijn. En dan heeft hij het ook nog over het feit dat kralen verloren werden of achtergelaten. Volgens de auteur maken deze laatste categorie het grootste deel uit van de kralen die bij opgravingen gevonden worden. Volgens hem kunnen dan ook alleen kralen die doelgericht neergelegd werden verder onderzocht en statistisch behandeld worden. In Oman, in het Neolithicum, werden massaal kralen uit organische materialen geproduceerd, hoofdzakelijk met schelpen, lezen we in het artikel van Olivier

Het Nationaal Museum in Muscat heeft pareltjes van kraal juweeltjes.

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

Brunet ‘Les perles en pierre de la péninsule omanaise Néolithique et de l’âge du Bronze: approche synthétique’. Het archief van het Wierookmuseum in Salalah bevat een prachtig bijna intact voorbeeld van een halssnoer met schelpen. Maar blijkbaar is dit een globaal feit. In het artikel ‘More than food: beads and shell tools from Late Prehistory in the Spanish Southeast’ van Ruth Maicas en Aixa Vidal, geven de auteurs als reden van de hoge productie van schelpkralen de eenvoud van hun fabricage en het feit dat schelpen natuurlijk geperforeerd kunnen zijn.

Productie De studie van Olivier Brunet, die een overzicht geeft over de parure uit het Neolithicum (zesde tot vierde millennium v.Chr.) tot einde van de bronstijd (einde vierde tot tweede millennium v.Chr.) heeft het over 100.000 kralen. Eén derde is afkomstig uit een twintigtal sites uit het Neolithicum. De rest van de kralen werden gevonden in een honderdtal graven en woonplaatsen uit de bronstijd. Interessant aan dit gegeven is dat blijkbaar kralen

Pareltje van schelpkralen halssnoer in het Wierook Museum in Salalah.

reeds lang deel uitmaakten van het dagelijkse leven van de mens. In de studie ‘The Technology and use of beads in the Pleistocene’ van R.G. Bednarik lezen we dat de onderzoeker Randolph White, die tezamen met Peter Francis misschien het meest uitgebreide onderzoek rond prehistorische kralen uitgevoerd heeft, de opkomst van het gebruik van kralen laat samenvallen met het laat Paleolithicum, wanneer de anatomisch moderne mens zijn opgang maakt. De auteur R.G. Bednarik neemt dit met een korreltje zout. Alhoewel er in recente studies zoals in ‘Dating of beads sets new timeline for early humans’ van de Oxford Universiteit, auteurs zijn die dezelfde bevindingen als White publiceren. Blijkbaar moeten kralen al zeer vroeg bijzonder geweest zijn, zowel voor de makers als voor de dragers. In de bronstijd kende de productie van de kralen een sterke stijging in Oman, schrijft Olivier Brunet. Op de 100.000 kralen, zijn er 75.000 uit de bronstijd.

VOETSTAPPEN ARABISCHE Onze Arabische correspondent Mia Dekeersmaeker werd geboren in Lier (België) en verblijft al jaren in Oman. Zij schrijft voor kranten en tijdschriften over onder meer kunst en cultuur, toerisme, architectuur en archeologie. Van haar hand verschenen eveneens diverse boekwerken.

Vijfentwintigduizend zijn stenen kralen. Tijdens het derde en tweede millennium v.Chr. werden vijfentwintig verschillende steensoorten gebruikt bij de productie. De grondstoffen waren aanwezig. Er werden productie-ateliers en afvalbergen met restanten gevonden. Vooral aan de perforaties en de afwerking van de kralen kan men de technische kwaliteiten van de makers aflezen. Technieken werden verfijnd. Eén van de indirecte bewijzen van lokale ambachtelijke specialisatie was standaardisatie in morfologie en afmetingen. Zo waren de groene en rode kralen uit zachte steen meestal rond of vierkant van vorm en met identieke afmetingen. De kralen in harde steen, vooral in carneool, in het oud Nederlands kornalijn, een chalcedonvariëteit dat tot de kwartsen behoort en door bewerking een rode kleur verkrijgt, zouden omwille van hun hoge afwerkingskwaliteiten geïmporteerd kunnen zijn. En dan verwijst Brunet naar producties en

Sfeerbeeld van Wierook Museum met een zaal over de geschiedenis van Dhofar.

import vanuit de Indische, Pakistaanse regio en voor de kralen uit lapis lazuli of lazuursteen met de intense blauwe kleur naar het Iraanse plateau. Het importeren van kralen intensifieerde zich met de opkomst van de Indusbeschaving, een beschaving uit de bronstijd in het zuiden van Azië, drieduizend driehonderd tot duizend achthonderd v.Chr. Hun kralen werden niet alleen geïmporteerd in Oman maar in het gehele Midden-Oosten. In het artikel ‘Man and Environment in the Arab World, in light of Archaeological discoveries’ lezen we dat handelsnetwerken waaronder ook die van de kralenhandel, hun hoogtepunt bereikten in de bronstijd. De val van de Indus-beschaving leidde tot een drastische vermindering van invoer van kralen. Tegelijkertijd in het tweede millennium v.Chr. was er een toename aan belangrijke technische fouten bij de productie. Toch bleef de vraag naar kralen in carneool of kornalijn groot, zoals blijkt uit Mesopotamische teksten. De inwoners van Oman zagen zich dan ook gedwongen om lokaal kralen te produceren, ook in de rode harde steen en intensiever dan in het derde millennium v.Chr. Het verwerven van een goede beheersing van de operationele keten, zat er echter niet in, stelt Olivier Brunet.

Handel Kralen en hun grondstoffen zijn altijd het onderwerp van

Sfeerbeeld van het Nationaal Museum in Muscat. (FOTO: NATIONAAL MUSEUM MUSCAT)

handel geweest. In het artikel ‘Beads of early Islamic period’ stelt Francis Peter Jr. dat de Indische Oceaan handelsroute meer betrokken was in de kralenhandel dan de Zijderoute. Maar wie voerde de handel in de kralen uit, vraagt de auteur zich af. Chinese en Westerse waarnemers in 414 n.Chr. spreken over de Sabanen die de handel controleerden. De Sabanen, inwoners van het koninkrijk Saba, die in het huidige Jemen woonden, waren ook betrokken bij de specerijenhandel. Historicus Procopies, die over de regeringsperiode van Keizer Justinianus I schrijft (527 tot 565 n.Chr.) en de reizende

monnik Cosmos Indicopleustes (ca 550 n.Chr.) stellen dat de Perzen de handel controleerden. De islamitische literatuur getuigt van de havens en de kralenhandel. Het meest opvallend is het commentaar van Masudi in de 9e eeuw als hij, als een mantra, de namen van Siraf in Iran en Muscat in Oman in drie passages herhaalt. Hij vertelt dat hij zeilde over de zeeën van China, India, Afrika, Arabië, de Rode Zee…. Ze gingen naar het oosten, naar Kedah, één van de dertien staten van Maleisië, naar Java in Indonesië en naar het westen zoals Sofala in Mozambique, en Zanzibar, Oost-Afrika.

GERAADPLEEGDE BRONNEN • Juris Zarins, ‘The Land of Incense’ Sultan Qaboos University Publications, Archaeology and Cultural Heritage Series, 2001, Al Nahda Printing Press, Oman • Olivier Brunet, ‘Les perles en pierre de la péninsule omanaise Néolithique et de l’âge du Bronze: approche synthétique’ in: Les Nouvelles de l’archéologie, 2015 •A .R. Al Ansary, Dr. Kh. Al Muaikel, A.M. Alsharekh , co-editor M. Suwanah, ‘Man and Environment in the Arab World in light of Archaeological discoveries’ 2013, Abdul Rahman Al-Sudairy Foundation • Francis Peter Jr., ‘Beads of early Islamic period’ in: BEADS Journal of the Society of Bead Researchers .(1981), 1, 21-40 • R.G. Bednarik, ‘The Technology and use of beads in the Pleistocene’, in: Archaeology of Gesture Conference, Cork 2005 • Ruth Maicas , Aixa Vidal, ‘More than food: beads and shell tools from Late Prehistory in the Spanish Southeast’ MUNIBE 2010 • ‘Dating of beads sets new timeline for early humans,’ 2013, University of Oxford.

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

NEDERLAND WIERINGEN

Tekst: Esdor van Elten

In situ en digitaal langs de Europese Culturele Route van de Vikingen

De Vikingwereld in beeld

‘De Vikingen waren meer dan rovers en plunderaars. Het waren ook ontdekkingsreizigers, handelaren en kolonisten. Hun geschiedenis en de rol die zij speelden in de ontwikkeling van Europa zijn gemeenschappelijk Europees erfgoed’

oor Jan Stobbe (61), directeur van de Stichting Weg van de Vikingen begon de fascinatie voor de bezoekers uit het noorden met de vondst van de eerste Vikingschat te Westerklief op Wieringen in 1996. Het vergrootte zijn interesse in een redelijk onbekende periode

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

De Noormannen voor Dorestad. Schoolplaat van J.H. Isings uit 1927.

in de geschiedenis van Nederland. ‘Wat deden de Vikingen hier? Iedereen kent de schoolplaat van de plundering van Dorestad. Maar kwamen de Vikingen echt alleen maar plunderen?’

Handeldrijven of plunderen? Op Wieringen ontplooiden ze zeker ook andere activiteiten. Roof was in de Vikingtijd een min of meer aanvaarde manier van

WIERINGEN NEDERLAND

bezitsverschaffing. Maar van verwoesting is geen archeologisch bewijs voorhanden. Wel een aantal muntschatten met daarin onder meer zilveren Karolingische denarii en Arabische dirhams.’De nederzetting op Wieringen lag aan een belangrijke handelsroute. Schepen vanuit het noorden konden via Denemarken over het Flevomeer doorsteken naar Dorestad.’ Op Wieringen konden ze handelen en bunkeren: Fries laken, schapen en vooral drinkwater, die ze ruilden tegen huiden en het kostbare barnsteen. ‘Het lijkt niet logisch dat je een dergelijke locatie verwoest.’ Maar als je die redenering doortrekt, waarom zouden de Vikingen dan Dorestad, de belangrijkste stapel- en handelsplaats in deze omgeving, wél brandschatten? ‘Dat is nog steeds een belangrijk onderwerp van discussie. Uit geschreven bron, de zogenaamde inventarislijst van de kerk van Sint Maarten, hebben we een indicatie van verloren gegane bezittingen van de bewoners in het westen en midden van Nederland. Dat verlies wordt toegeschreven aan de Vikingen. Maar er zijn ook plunderingen door Friezen, de oorspronkelijke bevolking in het Noordzeegebied, bekend.’ De Vikingen waren dus zeker niet de enige rovers in die tijd, maar toch worden bijna alle invallen en plunderingen tussen circa 790 en 1050 alleen aan hen toegeschreven. ‘Dat kwam door de kerkelijke schrijvers, die de activiteiten van de heidense Noormannen op schrift stelden. Schriftelijke bronnen met een wat objectievere benadering zijn er niet.’

Europees erfgoed Wieringen lijkt dus een voorbeeld te zijn van een plaats waar het contact tussen de bewoners van de lage landen en de Vikingen doorgaans vreedzaam verliep. De laatste drie decennia dringt steeds meer het besef door dat dat op meerdere plaatsen het geval was. ‘Op tal van plaatsen in Engeland en op het vasteland van Europa zien we dat de Vikingen daar handeldreven, woonden, werkten en zelfs volledig integreerden’, aldus Stobbe. ‘Op sommige plaatsen kun je van echte kolonisatie spreken. Denk aan Normandië, maar ook op Sicilië en in Turkije zien we duurzame aanwezigheid van de Vikingen’.

De in 1996 gevonden zilverschat te Westerklief op Wieringen. De schat bestaat uit zes zilveren armbanden, een halsketting van zes gevlochten zilverdraden, een armband van gevlochten zilverdraden, drie muntsieraden, 16 zilverbaren, een deel van een zilveren riembeslag, 78 zilveren munten en fragmenten van een fibulasluiting. Het grootste gedeelte van de zilverschat is afkomstig uit Scandinavië en met name uit Denemarken. De munten zijn overwegend in Nederland geslagen. (FOTO: ANNEKE DE KEMP, RIJKSMUSEUM VAN OUDHEDEN)

Een Arabische Dirham.

Hoe het ook zij, door handel, kolonisatie en zélfs door de invallen en rooftochten heeft de Vikingtijd in Europa bijgedragen aan vernieuwingen op monetair, religieus en bestuurlijk gebied. ‘In de stadsplattegronden van steden als Den Burg, Domburg, Zutphen en Middelburg is nog te zien dat die uit vroegmiddeleeuwse ringwalburgen zijn ontstaan, die gebouwd werden voor het beschermen van de inheemse bewoners tegen de invallen van de Vikingen.’ Sporen van de Vikingen zijn in veel Europese landen en daarbuiten aanwezig.

Erfgoedroute en netwerk Redenen genoeg om het Vikingerfgoed toegankelijk te maken voor een breed publiek. Daarom werd na de presentatie van de eerste zilvervondst van Wieringen in 1996 de Stichting Weg van de Vikingen opgericht. Die houdt zich nog steeds bezig met het beschermen van het specifieke erfgoed uit de Vroege Middeleeuwen, het exploiteren van 01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

het Viking Informatiecentrum te Den Oever, het samenwerken met vergelijkbare organisaties in binnen- en buitenland en het aansluiten op de Europese Vikingroute. De stichting boekte onder andere resultaat met een detectorverbod op basis van een verordening van de gemeenteraad van Wieringen. De Stichting participeerde in enkele Europese projecten rond de thematiek van de Vikingen en vroege Middeleeuwen (North Sea Viking Legacy en Lancewad/LancewadPlan).

Het Informatiecentrum Vikingen op Wieringen te Den Oever. Interieur Vikingcentrum.

Uitbreiden van de route

Europese Culturele Route Jan Stobbe besefte al snel dat hij aansluiting moest vinden bij andere, internationale organisaties zoals de vereniging Destination Viking Association (DVA), een vereniging waar meer dan 30 organisaties uit verschillende landen hun kennis en middelen bundelen. Belangrijke buitenlandse leden zijn het British Museum, het Nationaal Museum van Denemarken en Yorvik Viking Center. Stichting Weg van de Vikingen was in 2015 het eerste Nederlandse lid. Museum Dorestad, Fries Museum, Huis van Hilde en Archeon zijn inmiddels ook toegetreden. DVA ontwikkelt en onderhoudt de Europese Culturele Route van de Vikingen, waarlangs historische plaatsen, musea met erfgoed van de Vikingen of uit die periode, wetenschappelijke instellingen, overheden en toeristische organisaties met elkaar zijn verbonden. ‘Wat we willen is dat alle routes en sites, en in feite de hele Vikingwereld, zichtbaar en herkenbaar wordt: in situ, of digitaal’, legt Stobbe uit. De archeologie en de historische geografie spelen een belangrijke rol bij het identificeren van die locaties en routes, omdat er immers maar weinig geschreven informatie bestaat.

Follow the Vikings De samenwerking binnen de vereniging wordt ook benut voor het beschrijven van

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

gezamenlijke projecten en het vinden van externe financiering. In 2015 ontvingen de leden een aanzienlijke bijdrage van de Europese Unie in het kader van het programma Creative Europe. Met dat geld worden educatieve en toeristische projecten langs de route verwezenlijkt en een Vikings Road Show georganiseerd. Die zijn ook interessant voor nieuwe leden.

LEES MEER INFO: Jan Stobbe, coördinator Europese Culturele Route van de Vikingen (West Europa) namens Destination Viking Association, www.vikingen.nl; www.destinationviking.org.

De uitbreiding van de ECR met in eerste instantie een Nederlands deel bevat in ieder geval een lijn door de Kop van Noord-Holland, een verbinding met Friesland en volgt het water langs Zutphen, Deventer en Utrecht, naar Dorestad, de belangrijkste havenplaats op het vasteland van West-Europa. Langs de Noordzeekust en verder via de Schelde sluit hij aan op de Belgische infrastructuur langs Antwerpen en Gent, tot in Noord-Frankrijk. Ze sluit tevens aan op de Engelse sites in East Anglia (de graafschappen Norfolk en Suffolk). Dit jaar zal Stobbe zich ook inzetten om het specifiek erfgoed uit de Vikingtijd in Duitsland te verbinden met de reeds bestaande initiatieven. ‘Iedere organisatie die iets met het erfgoed van de Vikingen heeft kan toetreden’, aldus Stobbe. ‘Streekmusea of culturele organisaties, initiatieven als ‘Het Pact van Asselt’ (in de omgeving van Roermond, dat reeds internationaal samenwerkt in Euregio-verband), maar ook marktpartijen, zoals toeristische ondernemingen’. De kosten van een lidmaatschap van DVA bedragen €70, – per jaar, inclusief deelname aan de route.

LUC AMKREUTZ COLUMN

Oudheden Onderzoekt!

Not all that glitters is gold Verleden jaar werd er in het RMO veel onderzoek verricht naar het Vorstengraf uit Oss. Een van de meest spraakmakende resultaten daarvan was de ontdekking van diverse soorten textiel die aan het zwaard en het mes gecorrodeerd waren, of zich bevonden in een bak met gruis afkomstig uit de grote bronzen emmer (situla). De Zwitserse onderzoekster Karina Grömer, expert op het gebied van Hallstatt-textiel, vertelde me dat een van de weefsels zo bijzonder was dat het zich wat betreft kostbaarheid en zeldzaamheid wellicht kon meten met het prachtige met goud ingelegde en opgerolde zwaard, dat toch wel iconisch is voor het Vorstengraf.

Schatten uit Varna Laatst had ik nog zo een ervaring. Samen met collega’s bezocht ik in het Dordrechts Museum de tentoonstelling ‘Het oudste goud van de wereld. Schatten uit Varna’. Het was geweldig om eindelijk oog in oog te staan met de fantastische vondsten van dit Bulgaarse grafveld uit de kopertijd, gelegen aan de kust van de Zwarte Zee. Varna dateert in het midden van het vijfde millennium voor Christus en met name ‘graf 43’ spreekt tot de verbeelding. Het is het graf dat velen kennen uit de boeken en waar je als student prehistorie niet aan ontkomt. Het betreft hier het graf van een man van zo’n 45 jaar die begraven werd met exceptioneel veel bijgiften. Daaronder een scepter, koperen bijlen en priemen, een stenen hamer en heel veel (héél véél) sieraden van goud, waaronder halskettingen, oorringen, haarringen, knopen, grote appliques of schijven en zelfs een gouden peniskoker. Het schijnt dat de hoeveelheid goud in graf 43 meer is dan er voor de rest van de wereld voor die periode gevonden is.

Kling Hoe je het ook wendt of keert, dit was zeer waarschijnlijk een belangrijk persoon. Toch, toen de sterke schittering van al dat edelmetaal eenmaal wat was gedoofd en we de aandacht konden verschuiven naar de andere objecten in het graf, viel me wat op. Naast het rechter dijbeen van de man uit graf 43 lag namelijk een vuurstenen kling. Het stuk was niet makkelijk te zien, omdat de bruine kleur niet erg afstak tegen de gereconstrueerde bodem van het graf. Ik keek nog eens, want ik kon amper geloven wat ik zag. De kling had namelijk zo ongeveer dezelfde afmeting als het dijbeen waarnaast deze was gelegen. Elke vuursteensmid kan je zeggen dat het maken van zo een rechte, gelijkmatige, lange kling geen sinecure is. Het toont een absolute beheersing van techniek en een grote kennis van de eigenschappen van het materiaal om een dergelijk stuk te vervaardigen. De overdaad aan goud in het graf van Varna is overweldigend, maar wat mij betreft is die kling dat net zo en misschien nog wel meer. De boodschap hier is denk ik dat we verder moeten kijken dan onze neus lang is. Onze huidige misschien wat directe benadering van objecten en van schoonheid hoeft geenszins te relateren aan hetgeen men in de prehistorie als bijzonder, kostbaar of waardevol achtte. Vaak zijn het de objecten in de context van hun gebruik of rol in de samenleving die bepalen hoe bijzonder ze zijn. Wat dat betreft leert zeker de prehistorie ons het verleden niet als een ekster te onderzoeken.

ANNEMARIEKE WILLEMSEN Conservator Middeleeuwen

& LUC AMKREUTZ Conservator Prehistorie beiden werkzaam bij het Rijksmuseum van Oudheden, gaan op zoek naar nieuwe verhalen over oude objecten

Grote vuurstenen kling naast linker dijbeen, graf 43 uit Varna (FOTO: LUC AMKREUTZ/RMO)

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

GRIEKENLAND THORIKOS

Tekst: Theo Toebosch | Foto’s: Thorikos archief Universiteit Gent

Naar een doorlopend verhaal van een Griekse mijnstad

Zilver winnen in

Thorikos

Al meer dan vijftig jaar doen archeologen van de Universiteit Gent onderzoek in Thorikos. De plek vertelt onder andere het verhaal van duizenden jaren mijnbouw.

e Griekse vindplaats Thorikos is bij het grote publiek niet erg bekend. Onder mediterrane archeologen des te meer. ‘In Attica vind je geen enkele andere site met zowel een akropolis, een necropolis en resten van heiligdommen en bewoning, en die ook nog eens vrijwel intact is, omdat hij in de moderne tijd niet is

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

Thorikos, uitzicht vanaf de akropolis.

overbouwd’, somt Roald Docter, hoogleraar Griekse archeologie aan de Universiteit Gent, de bijzonderheden op van de vindplaats aan de oostkust van Attica, een kleine vijftig kilometer ten zuidoosten van Athene. Docters voorganger in Gent, Herman Mussche, was de archeologische potentie van de vindplaats al in 1960 opgevallen. Mussche was in de buurt aan het werk bij een opgraving op het schiereiland Haghios Nicholaos, toen hij met name de

THORIKOS GRIEKENLAND

Velatouriheuvel meer dan eens bezocht en inspecteerde. Aan de voet ervan was men in 1886 begonnen het oudste stenen theater van de antieke wereld op te graven, maar voor de rest was er weinig onderzoek gedaan. Hij verbaasde zich erover, omdat Thorikos deel uitmaakte van de Laurion, het tweehonderd vierkante kilometer grote zilvermijngebied waaraan Athene zijn rijkdom en macht in de Klassieke Periode (vijfde en vierde eeuw voor Christus) te danken had. En mijnbouw in de Griekse Oudheid, zo stelde Mussche vast, was tot dan een onderwerp waarnaar nog maar weinig onderzoek was gedaan. Zelf even een onderzoek beginnen zat er echter niet in, omdat buitenlandse teams alleen mochten opgraven als ze een vergunning van de Griekse overheid hadden.

Beginperiode Belgische opgravingen Groot was Mussches verbazing toen kort erna – op 6 december 1961, Mussche wist het nog precies, toen hij in 1990 voor het tijdschrift Vlaanderen het artikel ‘In het voetspoor van Kefalos: Vlaamse archeologen in Griekenland’ schreef – de directeur van de Griekse archeologische dienst voorstelde om een eigen Belgische opgraving in Thorikos te beginnen. Het project was te groot om alleen te doen en dus werd er een Comité voor Belgische opgravingen in Griekenland opgericht, waarin de toen nog vier Belgische universiteiten (Gent, Leuven, Brussel en Luik) waren vertegenwoordigd. Op 7 oktober 1963 was het zover: in aanwezigheid van de Belgische ambassadeur in Griekenland, die toevallig Klassieke Filologie had gestudeerd, werd de eerste spade in de grond gestoken. Voor het zo ver was, hadden de Belgische archeologen, die van nul af aan begonnen, inkopen moeten doen in de Odos Hephaistaiou (Hefaistosstraat) in een van de oude stadswijken van Athene. Hier zaten toen de smeden bij elkaar, waar de archeologen terecht konden voor kleine en grote houwelen, schoppen, koevoeten, kruiwagens en ander opgravingsmateriaal. Drie kilometer van de opgraving, in het moderne stadje

Lavrion, konden de Belgen bij ‘patisserie’ Kokorè een ‘opgravingshuis’ inrichten. De patisserie, ingericht met zes tafeltjes, was ook de enige plek waar men terecht kon voor koffie – gezet van brak water. Eten deden ze in restaurant Kali Kardia (Het Goede Hart), waar achterin keuken en toilet een smerig geheel vormden. Het eten was navenant slecht, maar werd met veel retsina vol hars weggespoeld. Daarmee waren de ontberingen nog niet ten einde, want de Belgen waren laat in het jaar met opgraven begonnen en kregen te maken met gure novemberwinden en regen.

Het oude opgravingshuis.

Archeologen aan het werk aan de voet van de akropolis.

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

Later werd het iets beter en kreeg de groep via bemiddeling van hun Griekse betaalmeester de beschikking over een ‘depot’ met drie kamers, waar de vondsten, soms wel drieduizend scherven op een dag, werden gewassen, onderzocht, beschreven en gefotografeerd. Maar het was het er wel zo krap dat de onderzoekers er schouder aan schouder werkten. Pas in 1971 kregen de Belgische archeologen de beschikking over een opgravingshuis met moderne middelen. Toen hadden ze al hun eerste bijzondere ontdekkingen gedaan. Op de akropolis ontdekten ze bij hun eerste campagne Myceense graven, waarvan een zelfs met resten van een heroëncultus. Aan de westzijde stuitten ze op een necropool uit de Klassieke Periode, die zeker honderdtachtig graven bleek te tellen. Lager op de helling vonden ze hun eerste huis en een metaalwasserij. Het Gentse team van Mussche richtte zich daarna onder andere op de lokale mijnbouw en onderzocht verschillende mijnen in Thorikos. Met name een mijn ten westen van het theater, die heel prozaïsch mijn drie werd genoemd, leverde interessante resultaten op. De mijn bleek niet alleen in de bloeiperiode van Thorikos geëxploiteerd te zijn, nadat Athene in 492 voor Christus tijdens de Perzische Oorlogen de zilvermijnen in het Pangaion-gebergte had verloren, maar ook al veel eerder, in de vroege bronstijd (2900 voor Christus). ‘Dus eigenlijk hebben vorig jaar de internationale media vooral het oude nieuws opgepikt’, zegt Roald Docter, refererend aan koppen als ‘Ancient Greek silver mine unearthed’ en ‘Some 5000 years, silver mining on the shores of the Aegean Sea’.

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

Verder onderzoek Nadat Mussche in 1990 in Thorikos met opgraven was gestopt – ‘door onderlinge onenigheid was Gent als enige van de Belgische universiteiten overgebleven’ – is Docter in 2006 weer begonnen met veldwerk in Thorikos. ‘Zelf vond ik interessanter om vast te stellen dat de mijn ook nog in de Late Oudheid in gebruik is geweest. Tot nu toe ging men ervan uit dat het na Alexander de Grote met de mijnbouw was afgelopen. Door zijn veroveringen had Alexander toegang gekregen tot de goudvoorraden van het Perzische Rijk. Aangezien zilverwinning een kostbaarder en minder rendabel proces was, devalueerde de prijs van zilver ten opzichte van die van goud. Thorikos raakte grotendeels verlaten. Maar de vondst van grote aantallen Laat-Romeinse lampen in de gangen van de mijn, heeft nu duidelijk gemaakt dat er vanaf de vijfde en zesde eeuw tot aan de achtste eeuw opnieuw op grote schaal zilver en lood is gewonnen.’ Docter is niet zelf in een van de oude mijnen afgedaald. ‘Denis Morin van de Université Lorraine in Nancy vroeg me een paar jaar geleden of hij aan ons project mocht meewerken. Hij had als archeoloog/speleoloog al jaren in mijnen onderzoek gedaan, maar bij geologische projecten en dus zonder vergunning om archeologische vondsten te documenteren.’ Sinds 2013 daalt Morin met een klein team van vier andere experts af om de historische mijn in kaart te brengen. ‘Tot nu toe hebben ze bijna vier kilometer aan gangen onderzocht, om ons straks een perfecte plattegrond te leveren. Verder inventariseren ze de haksporen en de aardewerken olielampjes

Cistern tijdens de opgravingscampagne in 2012. Aan de westzijde van de akropolis ontdekten in de campagne van 2006 Myceense graven. Hier een van die graven. Myceens graf, opgegraven in 2013.

GRIEKENLAND THORIKOS

die nog aan de oppervlakte liggen.’ Docter is alleen in de eerste dertig horizontale meters van mijn drie geweest. ‘Daarna is er een schacht van zestien meter diep. Het is er verder zo zompig dat Morin en zijn team met zuurstofmeters werken. Ook zijn sommige gangen maar dertig centimeter hoog.’ De inspanningen die de onderzoekers doen bij het kruipen door de gangen verschillen niet veel van wat de mijnwerkers, vooral slaven, vroeger hebben gedaan. ‘Fysisch antropoloog Francis Janot, ook uit Nancy, doet elke dag onderzoek naar de impact op het gestel, op de knieën en ellebogen, van de speleologen. Hij wil de gegevens die dat oplevert koppelen aan het skeletonderzoek van de begravenen in de necropolen.’ Zelf heeft Docter zijn twijfels of dat zin heeft. ‘De slaven die in de mijnen werkten vind je denk ik niet terug in de graven. Sommigen menen dat hun lijken zijn achtergelaten in mijngangen die na gebruik zijn afgesloten.’ Een zoektocht daarnaar ziet hij niet zitten. ‘Dat is teveel een loterij. Dan besteed ik mijn bescheiden budget liever aan ander onderzoek. Bovendien heb ik officieel alleen een vergunning voor een survey, een verkenning, en niet voor een echte opgraving.’

Uiteindelijk doel Ook zonder zelf echt opgraven levert het onderzoek nieuwe resultaten op. Zo heeft een promovenda van Docter, Kim van Liefferinge, duidelijk kunnen maken dat er achter de metaalwinning een gesofisticeerd systeem van watermanagement zat. ‘Voor het wassen was veel water nodig. Daarom werd er in Thorikos zeer efficiënt gebruik van gemaakt, door de aanleg van waterinstallaties en cisternes, waarin regenwater opgeslagen kon worden.’ Het uiteindelijke doel van zijn onderzoeksproject is alle versnipperde resultaten van de opgravingen sinds 1963 met elkaar te verbinden en een doorlopend verhaal te vertellen over Thorikos. Dat begint in het Neolithicum, getuige de eerste bewoningssporen in de vorm van aardewerk uit het vierde millennium. Rond drieduizend jaar voor Christus is er de eerste mijnbouw om zilver en lood te winnen. Vijftienhonderd jaar later begint de

zilverwinning. Uit die tijd dateren Myceense tholosgraven. Eind zesde, begin vijfde eeuw is Thorikos als mijnstad welvarend genoeg om een groot theater te bouwen. Ook verrijzen er tempels. Tegen het einde van de Peleponnesische Oorlog begint het verval en raakt Thorikos leeg. ‘Maar we weten nu dat de geschiedenis tot aan de Late Oudheid doorliep.’ Om dat hele verhaal precies te kunnen vertellen is Docter, samen met archeoloog en historicus Floris van den Eijnde van de Universiteit Utrecht, bezig het oude opgravingsmateriaal, dat maar deels is gepubliceerd, uit te werken. Maar hij hoopt ook een gedetailleerder beeld te krijgen door onderzoek te doen dat in Thorikos nog niet eerder is gedaan. ‘Met behulp van archeobotanisch en zoölogisch onderzoek proberen we meer te weten te komen over het dagelijks leven, onder andere over het dieet.’ En hij acht het ook zijn taak om al het nieuwe onderzoek, dat meteen digitaal wordt vastgelegd, zo snel mogelijk te publiceren. ‘Binnen vijf jaar moet er een publicatie zijn, anders maak ik de data voor iedereen toegankelijk.’ Ook de onderzoeksarchieven zijn kort geleden allemaal gedigitaliseerd. ‘Het zal nog even duren voor die gebruikersvriendelijk toegankelijk zijn. Twee vrijwilligers doen al het werk.’

Sinds 2013 daalt een klein team van experts in de mijn af om de historische gangen in kaart te brengen. De inspanningen die de onderzoekers doen bij het kruipen door de gangen verschillen niet veel van wat de mijnwerkers, vooral slaven, vroeger hebben gedaan.

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

ETEN BIJ… DE ITALIAANSE MEESTERS

Door Charlotte Kleyn

Hij at meer uit noodzaak dan uit plezier

Het boodschappenlijstje van Michelangelo Leonardo, Caravaggio, Michelangelo. Meesterwerken hebben ze op hun naam staan; toeristen staan lang in de rij om er een glimpje van op te vangen. Maar ook de groten der Italiaanse Renaissance vulden hun maag. Hoe deden ze dat? Welke aanwijzingen lieten ze daarvoor achter? Lees gauw verder, want we gaan in de komende drie nummers eten bij niemand minder dan de Italiaanse meesters uit de Renaissance. Schilder, beeldhouwer en architect Michelangelo Buonarroti bijt het spits af, met een van de beroemdste boodschappenlijstjes uit de geschiedenis.

Dagelijkse kost Wat at je in de Italiaanse Renaissance? Hoewel bij de hogere klassen de middeleeuwse voorkeur voor veel vlees en specerijen bleef, kwam er ook een nieuwe favoriet bij: suiker. Eerst als medicijn, maar als snel ging het voor de lekkerheid overal

door. Niet alleen in zoete hapjes, maar ook op pasta, vlees en gevogelte. In de loop van de zestiende eeuw werd de hoge keuken in Italië lichter – wellicht geïnspireerd op wat men dacht dat de oude Romeinen aten. Zo kwam de salade op: rauwe kruiden werden aangemaakt met olie, azijn en zout (sal). Overigens is het verhaal dat Catharina de’ Medici deze ‘moderne keuken’ naar Frankrijk bracht toen ze aan Hendrik II uitgehuwelijkt werd niets meer dan dat. Een verhaal. Een mythe. Maar Italianen zijn er dol op. At iedereen suiker, salades en vlees en specerijen? Nee, zeker niet. De lagere klassen aten vrijwel hetzelfde als in de eeuwen ervoor: brood, pap, knollen, peulvruchten, groenten en wat vis of vlees misschien.

Een beroemd lijstje

Het boodschappenlijstje van Michelangelo, 1518. Casa Buonarroti, Florence.

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

De Pietà, de David, Het Laatste Oordeel, het plafond van de Sixtijnse Kapel, u kent ze vast als de beroemdste werken van Michelangelo Buonarroti (1475-1564). Maar op culinair gebied is de schilder bekend met wel een heel simpel werkje: een

Detail uit schilderij van Telemaco Signorini, Mercato Vecchio a Firenze 1882-83.

geïllustreerd boodschappenlijstje uit 1518. Het is in bezit van museum Casa Buonarroti in Florence en volgens kunsthistorici zou Michelangelo helemáál niet blij zijn dat zijn snelle schetsjes na zijn dood zo bekend zouden worden; de man was een perfectionist en liet niemand ooit meer zien dan zijn perfecte, helemaal afgemaakte kunstwerken. Waarom illustreerde de kunstenaar überhaupt zijn boodschappenlijstje? Verveelde hij zich tijdens een saaie audiëntie bij Paus Leo X? Was hij inspiratieloos bij het beeldhouwen van de Cristo della Minerva? Nee, de plaatjes waren waarschijnlijk gemaakt als geheugensteuntje voor zijn analfabete bediende, die inkopen moest doen op de markt.

• quattro pani (vier broden) • u[n] bochal di to[n]do (zachte rode wijn) • un quartuccio di bruscho (stroeve rode wijn) • un piattello di spinaci (spinazie) • quattro alici (vier ansjovissen) • tortelli • sei pani (zes broden) • due minestre di finocchio (twee maal venkelsoep?) • un aringa • u[n] boccal di tondo

Ontcijferen maar!

Wat valt er op? De haring, die dus niet alleen in onze streken werd gegeten. De vis kwam helemaal uit de Noordzee of de Atlantische Oceaan en was zeker sterkgezouten (pekelharing). Hij was populair, want niet duur en lang houdbaar. Michelangelo liet ook ansjovis kopen. Zou het een vastendag of

Wat staat er dan op dat lijstje? Een aardig simpel dieet, zover we de woorden kunnen ontcijferen: • pani dua (twee broden) • un bochal d[i] vino (wijn) • una ariga (haring) • tortegli (soort tortellini) • una salama (worst) of una [in]salata (sla)?

Sommige ingrediënten komen meerdere keren voor en twee strepen onderbreken het boodschappenlijstje. Maakte Michelangelo dus een lijstje voor drie dagen? Drie maaltijden? We weten het niet.

Haring, tortelli en groenten

DE ITALIAANSE MEESTERS ETEN BIJ…

-periode zijn geweest? Bijna eenderde van alle dagen at men in de katholieke streken geen vlees en zuivel, weet u nog? Woensdagen, vrijdagen, de veertig dagen voor Pasen, et cetera. In dat geval zou het vijfde product een salade moeten zijn, en geen salami. En zouden de tortelli niet gevuld moeten zijn met vlees, maar met spinazie of monniksbaard (barba di frate, een veelgegeten bladgroente in Italië) en niet met vlees. Mogelijk, mogelijk. Verder zien we spinazie. En venkelsoep! Al was minestra in die tijd niet perse soep, maar kon het ook een droger gerecht zijn. Kocht de bediende dat kant en klaar? Of was het slechts een geheugensteuntje om alle ingrediënten voor venkelsoep in te slaan? En wat zat daar dan in?

RECEPTEN Eten à la Michelangelo? Maar dan wel uit plezier en niet uit noodzaak. Laten we venkelsoep proberen! Ter inspiratie pakken we het bekendste kookboek uit de Renaissance erbij: Opera dell’arte del cucinare uit 1570 van Bartalomeo Scappi (ca. 1505-1577). Ach kom, laten we ook meteen spinazie op renaissancewijze maken, dat liet Michelangelo immers óók kopen op de markt. De recepten komen uit de Nederlandse versie Koken voor kardinalen. Het kookboek van de Renaissance (vertaald door Ike Cialona, met medewerking van Jonah Freud, 2015).

§ 243. OVER HET BEREIDEN VAN SOEP VAN WILDE VENKEL Men neemt de venkelscheuten in hun seizoen (…). Ik bedoel die witte scheuten die aan de voet van een wilde venkelplant ontspruiten. Daarvan neemt men de zachtste delen, wast ze, bindt ze losjes bijeen zoals men dat met raapscheuten doet, legt ze in een pan met water, olie en zout en laat ze goed koken. Daarna bindt men hun bouillon met in dezelfde bouillon geweekt en door een zeef gewreven broodkruim, gekruid

met peper, kaneel en saffraan. Als de venkelscheuten gaar zijn, dient men ze warm op in hun bouillon. En als het geen vastendag is, kan men stukken korst van Parmezaanse kaas meekoken en boter gebruiken in plaats van olie. Men kan ook soep maken van venkelwortels met in piepkleine stukjes gesneden uien.

§ 244. OVER HET FRUITEN VAN SPINAZIE EN HET BEREIDEN ERVAN OP ANDERE MANIEREN Men neemt jonge spinazieblaadjes, wast ze, laat ze uitlekken, legt ze met heel weinig zout in een bakpan met goed hete olie, roert ze om met een pollepel en plet ze. Als ze geplet en gefruit zijn, voegt men rozijnen, peper, kaneel, pomeransensap [sap van bittere sinaasappels] of sap van zure druiven en een beetje ingekookte most toe en laat dit alles nog even aan de kook komen. Men dient de groente warm op. Volgende maand gaan we verder eten in de Italiaanse Renaissance, en wel aan de hand van een mysterie over Leonardo da Vinci!

Dorstig Drie liter wijn. Dat is best een hoop, voor één dag. Maar ja, misschien was het wel voor drie dagen en misschien dronken er meer mensen mee. Hoe weten we dat dit trouwens? Daarvoor kijken we naar de Toscaanse

Markt in Florence, 1860. Giuseppe Moricci (Firenze 1806-1879), Il Mercato Vecchio di Firenze.

inhoudsmaten in die tijd: een bochal was een karaf van 1,310 liter, een quartuccio was daar een kwart van (0,28 liter). Wijn bevatte toen overigens minder alcohol dan nu. Vergeet daarbij niet dat wijn in die streken de gebruikelijke dorstlesser was, zoals bij ons bier. Er werd heus wel water gedronken, in tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, maar echt gezond vond men het niet (het was nou eenmaal ook vaak vervuild). Zo raadt hofgeneesheer Savonarola in De Regime Pregnantium zwangere vrouwen af om koud water te drinken. ‘Het is niet goed voor de foetus en

het veroorzaakt de maak van meisjes. Blijf wijn drinken.’

Simpele man, dus! In feite zegt het lijstje natuurlijk heel weinig, want het is maar één moment uit ‘s mans leven. Wie weet had hij de bediende de dag ervoor al uitgebreid naar de markt gestuurd, of lag zijn huis vol met voorraden specerijen, suiker en vlees. Maar dat is niet waarschijnlijk. Geld had hij genoeg (in het boek The Wealth of Michelangelo werd zelfs onthuld dat de Florentijn vele malen rijker was dan altijd werd gedacht), maar hij gunde zichzelf nauwelijks comfort. Volgens zijn leerling

en biograaf Ascanio Condivi was Michelangelo onverschillig over zijn eten. Hij at meer uit noodzaak dan uit plezier en vergat vaak te eten als hij aan het werk was. Het simpele lijstje met brood, wijn, wat groenten en goedkope vis past dus goed in dat plaatje.

Titelpagina Opera dell’arte del cucinare uit 1570 van Bartalomeo Scappi.

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

BOEKEN NIEUWE PUBLICATIES

De drie laatste dagen van Pompeii

ls het gaat over de uitbarsting die in 79 n.Chr. Pompeii, Herculaneum, Oplontis, Boscoreale, Terzigno en Stabiae verwoestte, heeft iedereen het altijd over de slachtoffers, omdat men probeert te begrijpen hoe zij aan hun eindezijn gekomen. De Italiaanse bestsellerauteur Alberto Angela doet in zijn boek het tegenovergestelde: het vertelt de tragedie namens de overlevenden. Langdurig onderzoek bracht de teller van het aantal mensen die aan de ramp ontkomen zijn op tenminste zeven. Wat zouden zij ons kunnen vertellen als ze hier bij ons waren? Slechts een van hen, Plinius de Jongere, heeft het drama dat hij heeft meegemaakt beschreven, in zijn beroemde brief aan Tacitus. Maar van die zeven overlevenden bevond hij zich op de grootste afstand van de ramp, en wel op ongeveer dertig kilometer. De anderen waren veel dichter bij de vulkaan, maar hebben geen getuigenis nagelaten. Hun namen en leeftijden zijn bekend, soms weten we zelfs waar ze woonden. Om zijn verhaal meer body te geven ging Angela ook zoeken naar met name genoemde anderen die er eveneens bij geweest waren of konden zijn en de ramp misschien overleefd hadden. En aldus ontstond dit boek waarin het verhaal van de ramp zich afspeelt rond echte, niet gefingeerde personen. Dit in

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

LEES

tegenstelling tot hoofdpersonen in films en boeken die vaak pure verzinsels zijn, net als de verhalen waarin ze een rol spelen. Angela gaat dus uit van waarschijnlijke reconstructies van wat zijn echte personen deden en beleefden. En het speelt zich af op nauwkeurig omschreven plaatsen van de steegjes tot de villa’s en boerderijen, geïnspireerd door wat er uit de opgravingen tevoorschijn is gekomen en conclusies van archeologen over hoe er in die tijden daar werd geleefd. Het boek ademt daardoor een aannemelijke sfeer, maar tevens met behoud van een ongekende spanning die deze ramp ook kenmerkte. Auteur: Alberto Angela Titel: De drie laatste dagen van Pompeii. 23-25 oktober 79, van uur tot uur (Nederlandse vertaling door Hsans van de Berg) Uitgeverij: Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 2016

Karel de Grote

arel de Grote (742814) bracht het van Frankisch koning tot ‘keizer der Romeinen’, heerser over een groot deel van Europa. Zijn erenaam ‘vader van Europa’ verbergt ook schaduwzijden. Karel, doorgaans een joviaal man, kende weinig scrupules bij het uitbreiden van zijn rijk, waarvan het christendom de grote bindende factor was. Bekend voorbeeld van meedogenloosheid is zijn deportatie en terechtstelling van duizenden Saksen. Niettemin was Karel de belangrijkste vorst van de vroege Middeleeuwen. Zijn regering kende weinig vrede; Karel bevocht in ongeveer vijftig oorlogen Logobarden, de ‘Moren’ in Spanje, Saksen, Avaren, West-Slavische volken en Denen. Hoogtepunt van zijn regime was zijn keizerskroning in Rome (800). Zoals de Duitsers en Fransen de figuur van Karel de Grote in hun eigen

historische pantheon hebben bijgezet, moest de grote Frank uiteraard ook opduiken als ‘venster’ in de historische Canon van Nederland. Maar de Frankische band met de Nederlanden gaat verder terug. Historicus Pieter Geyl meende zelfs dat de vestiging van de Franken in het gebied van Vlaanderen tot Gelre de basis vormde voor de gezamenlijke, Nederlandse geschiedenis van Noord en Zuid. Hoewel Karel voortleefde in ontelbare geschriften, overleveringen, een eigen literair genre (de Karelepiek) en hij het zelfs tot heilige bracht, is zijn persoonlijkheid moeilijk te omlijnen. Die werd snel overwoekerd door de visies van zijn beschouwers: een overvloedige traditie die voortleeft tot vandaag. Karel de Grote, stamvader van Europa besteedt aan deze traditie de nodige aandacht. De auteur (en medewerker van dit magazine) Jan Kuipers volgt in dit boeiende en rijk geïllustreerde boek Karels bewogen leven, maar ook zijn grote voorvaderen, de woelige Merovingische periode waaruit ze voortkwamen, het snelle uiteenvallen van zijn rijk. Natuurlijk komen ook de ‘hofacademie’ onder leiding van Alcuinus aan bod, de paltsen (zoals Aken en Nijmegen), de bestuursinrichting, de befaamde ‘Karolingische renaissance’, Karels vrouwen en kinderen. Zelfs zijn fysiologie: de man die uitstak boven iedereen, deed dat ook in lichaamslengte. Auteur: Jan J.B. Kuipers Titel: Karel de Grote. Stamvader van Europa. Uitgeverij: Uitgeversmaatschappij Walburg Pers, Zutphen ISBN: 9789462491427 Prijs: € 29,95

Sporen van Belgen

TIP

lamencos, Flamminghi. Zo heetten in voorgaande eeuwen Belgen van ten noorden en ten zuiden de taalgrens die in heel Europa sporen nalieten als kunstschilders, tapijtwevers, beeldhouwers, architecten, avonturiers of zakenlui. In zijn boek ‘Tussen reis en roots’ gaat VRT-redacteur en reisjournalist Erik Brusten in vele Europese steden en ook Istanbul en New York op zoek naar dat vergeten erfgoed. Zijn jarenlange speurwerk levert honderden bijzondere sporen en verhalen op. In stadswandelingen komen uitvoerig de vooraanstaande rollen die Brusselaars, Vlamingen en Walen in steden als Florence en Madrid in vorige eeuwen speelden. Brusten vergeet daarbij niet de tijd te beschrijven waarin zij leefden; mede

daardoor is zijn boek eveneens voor Nederlandse lezers een geslaagde alternatieve reisgids geworden. Neem Amsterdam. Daar gaven de meester-architecten van de familie Vingboons uit Mechelen nadrukkelijk vorm aan de architectuur aan de Amsterdamse grachten. En in de Spuistraat stond de winkel van het uitgeversgeslacht Elsevier waarvan de stamvader Lodewijk of Loys Helsevire afkomstig is uit Leuven. De lezer valt in de dertig bladzijden over onze hoofdstad van de ene verbazing in de andere. In de andere stadsbeschrijvingen van Praag tot Londen en Napels tot Istanbul is die invloed minder maar nog altijd een stadswandeling waard. Zoals in München waar vader en zoon Cuvilliés afkomstig uit Henegouwen met hun talrijke rococogevels een

Oossink, 800 jaar oud Scholtengoed

gebeurtenissen die zich tussen 1200 en 2000 afspeelden in het grensgebied tussen Nederland en Duitsland. Meijer is nagegaan wie de vroegere eigenaren waren en wie er ooit hebben gewoond. Ook bijzonder is de rol van Oossink in de buurtschap Kotten en in het kerspel Winterswijk. In de tijd van Heren en Horigen maakten vooral in Westfalen de Heren vaak gebruik van de diensten van een super-horige, de Scholte, als hun lokale vertegenwoordiger. In de 17e en 18e eeuw functioneerde Oossink eerst als gildemeester, en daarna werd ze één van de twee rotmeesters die de buurtschap Kotten vertegenwoordigden naar de overheid. De rotmeester functie was toegewezen aan de boerderij, onafhankelijk van wie de bewoner daarvan was. Gedurende de hele 18e eeuw kende Oossink maar twee bewoners, Jan Oossink Sr en Jan Oossink jr, allebei getrouwd, maar allebei ook kinderloos gebleven. Oossink bezat in het midden van de 19e eeuw mede door toewijzing van

n de buurtschap Kotten bij Winterswijk ligt al circa 800 jaar het Scholtengoed Oossink, aangesteld door het nabij gelegen Duitse klooster Groot Burlo als haar Scholte, een soort rentmeester. Het bijzondere aan het oude Scholtengoed is, dat het er na al die eeuwen als enige in de verre omtrek nog altijd bijna net zo uitziet als toen het omstreeks 1220 werd gesticht: een lang gerekt ‘los hoes’ met een enorm dak, dat schuin afloopt tot zo’n 170 cm van het erf. Hoe is het acht eeuwen lang gelukt het zo in stand te houden? De huidige bewoner Jan Meijer deed onderzoek hiernaar en het resultaat daarvan is neergelegd in een kloek boek over het oude Scholtengoed Oossink te midden van historische

Auteur: Erik Brusten Titel: Tussen reis en roots - Belgische sporen op citytrips in Europa en New York. Uitgeverij: Beefcake Publishing ISBN: 978 949 1144 455 - Nur 500 Prijs: € 24,99.

stempel drukten op de stad. Handig na ieder hoofdstuk is de lijst met Belgische sporen in de desbetreffende stad, net als de index aan het eind van het boek. (Ad van Schaik) markegronden ongeveer 80 ha land, en werd bezit van Gerrit Tenkink, die mede daardoor zijn bezit aan landerijen uitbreidde tot ruim 530 ha. Na diens dood in 1861 werd dit bezit verdeeld over 7 kinderen, en een eeuw later was van de ooit 80 ha van Oossinks bezit nog slechts 0,67 ha over. Hoe het daarna weer enigszins opbloeide wordt ook uitvoerig in dit fraaie boek verhaald. Zeer gedocumenteerd, en voorzien van tal van noten, genealogieën, foto’s en illustraties.

Auteur: J.H. Meijer Titel: Oossink. 800 jaar scholtengoed. Uitgeverij: Oossink Uitgeverij, Winterswijk Kotten ISBN: 98-8-90-9029639-5 Prijs: € 29,95

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

TENTOONSTELLINGEN INTERNATIONAAL

NEDERLAND T/M 14 MEI 2017 ’S HERTOGENBOSCH Opgegraven strijd. Archeologie van de oorlog Het Noordbrabants Museum, Verwersstraat 41

NEDERLAND T/M 12 MAART 2017 DEVENTER Palmyra. Stad van Duizend Zuilen in Deventer Museum De Waag, Brink 56

Thermenmuseum Heerlen, Coriovallumstraat 9 T/M 17 SEPTEMBER 2017 AMSTERDAM 1917. Romanovs & Revolutie Hermitage Amsterdam, Amstel 51

TOT 30 JUNI 2017 TONGEREN Timeless Beauty Gallo-Romeins Museum, Kielenstraat 15

TOT 17 APRIL 2017 LEIDEN Koninginnen van de Nijl Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg 28 TOT 28 APRIL 2017 DORDRECHT Het oudste GOUD van de wereld – Schatten uit Varna Dordrechts Museum, Museumstraat 40 TOT EN MET JUNI 2017 HEERLEN Bouwen om te baden

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

TOT 28 MEI 2017 MARSEILLE Mémoire à la mer. Plongée au coeur de l’archéologie sous-marine Musée d’Histoire de Marseille, Rue Henri Barbusse 2 TOT 29 AUGUSTUS 2017 BAVAY Donnant donnant. Vœux et dons en Gaule romaine Forum antique de Bavay, Allée Chanoine Biévelet

T/M 24 SEPTEMBER 2017 LEIDEN Pracht en precisie Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg 28

TOT 31 MAART 2017 CASTRICUM Romeinse kust Huis van Hilde, Westerplein 6

TOT 21 MEI 2017 LOUVRES La dolce Villa. Vivre à la romaine dans les campagnes du nord de la Gaule Musée Archéa, 56 Rue de Paris

DUITSLAND

BELGIË

FRANKRIJK

TOT 26 MAART 2017 BONN Eine kurze Geschichte der Menschheit. 100.000 Jahre Kulturgeschichte Kunst- und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland, Friedrich-Ebert-Allee 4

TOT 23 APRIL 2017 LUIK L’Armée Terracotta, l’héritage de l’Empereur Chinois Éternel Gare de Liège-Guillemins, Place des Guillemins, 2

TOT 26 MAART 2017 PÉRIGUEUX Ils sont food ces romains. Un thermopolium à Vesunna il y a 2000 ans Site-musée gallo-romain, 20 Rue du 26e RI

TOT 26 MAART 2017 KEULEN Zerbrechlicher Luxus. Köln - ein Zentrum antiker Glaskunst Römisch-Germanisches Museum, Roncalliplatz 4

T/M 7 JANUARI 2018 LEIDEN Fibula’s Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg 28

TOT 31 MAART 2017 JUBLAINS Les premières villes de l’ouest. À la rencontre des Gaulois Musée archéologique départemental de Jublains, 13 Rue de la Libération

INTERNATIONAAL TENTOONSTELLINGEN

TOT 23 APRIL 2017 SPEYER Maya – Das Rätsel der Königsstädte Historisches Museum der Pfalz Speyer, Domplatz

TOT 18 JUNI 2017 MANCHING Licht! – Lampen und Leuchter der Antike kelten römer museum, Im Erlet 2

WENEN Als Römer auf Kelten trafen. Die Ausgrabungen am Rochusmarkt Römermuseum, Hoher Markt 3

TOT 16 JULI ZÜRICH Osiris, das versunkene Geheimnis Ägyptens Museum Rietberg Zürich, Gablerstraße 15

TOT 30 JULI 2017 MANNHEIM Versunkene Geschichte. Archäologie an Rhein und Neckar Reiss-Engelhorn-Museen, Museum Weltkulturen, D5 TOT 30 JULI 2017 MANNHEIM Ägypten – Land der Unserblichkeit Reiss-Engelhorm-Museen, D5 TOT 1 MEI 2017 KEULEN Drunter und drüber: der Heumarkt Römisch-Germanisches Museum, Roncalliplatz 4

TOT 3 SEPTEMBER 2017 ESSEN Ausgegraben. Archäologie im Ruhr Museum Galerieausstellung Ruhr Museum, Gelsenkirchener Strasse 181

Reich der Königin von Saba Antikenmuseum Basel und Sammlung Ludwig, St. Albangraben 5

GROOT-BRITTANNIË

VAN 7 MAART TOT 25 JUNI 2017 WENEN Das erste Gold, Ada Tepe: Das älteste Goldbergwerk Europas Kunst Historische Museum Wien, Maria-Theresien-Platz

TOT 23 APRIL 2017 OXFORD The Legacy of Alexander the Great The Ashmolean Museum, Beaumont Street TOT 7 MEI 2017 LONDEN Defacing the past – damnation and desecration in imperial Rome British Museum, Great Russell Street

ZWITSERLAND

TOT 14 MEI 2017 HAMBURG Eiszeiten Archäologisches Museum Hamburg, Museumsplatz 2; en Museum für Völkerkunde Hamburg, Rothenbaumchaussee 64

TOT 30 APRIL 2017 BASEL Mumien – Rätsel der Zeit Naturhistorisches Museum, Augustinergasse 2 TOT 2 JULI 2017 BASEL Glückliches Arabien? Mythos und Realität im

TOT 18 JUNI 2017 BERLIJN Gefährliche Perfektion – Antike Grabvasen aus Apulien Altes Museum, Am Lustgarten

TOT OKTOBER 2017 SPEYER Archäologische Schätze der Pfalz Archäologisches Schaufenster, Gilgenstraße 13

OOSTENRIJK

DUITSLAND TOT 18 JUNI 2017 KARLSRUHE Ramses. Göttlicher Herrscher am Nil Badisches Landesmuseum, Schloss Karlsruhe

TOT 17 APRIL 2017

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

AGENDATIPS

18 EN 19 MAART 2017 LEIDEN Romeinenweekend: Romeinen aan het Rapenburg. De Romeinse legionairs van Legio Secunda Augusta hebben hun tenten opgeslagen in het Rijksmuseum van Oudheden. U ziet van dichtbij hoe ze woonden, marcheerden, aten en vochten. In de museumzalen vertellen Romeinse burgers over hun beroep, waarbij het thema ‘Religie in de oudheid’ volop aan bod komt. Plaats: Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg 28 Aanvang: 10 uur (tot 17 uur) Meer info: www.rmo.nl

1 T/M 5 MAART 2017 VUGHT Publiek toegankelijke opgraving. Archeologen Ivar Schute en Jobbe Wijnen onderzoeken een strook grond op het terrein van Nationaal Monument Kamp Vught. Het archeologisch onderzoek concentreert zich op het terrein waar een spoorlijn heeft gelopen. Te zien is hoe een archeologische opgraving nou eigenlijk in z’n werk gaat. Wat komt er allemaal bij kijken en wat zijn de verschillende stappen in het proces? Ook eventuele vondsten worden meteen met het publiek gedeeld. Plaats: Nationaal Monument Kamp Vught, Lunettenlaan 600 Meer info: www.hnbm.nl 6 MAART 2017 LEIDEN Symposium ‘Koninginnen van de Nijl’. Egyptologen en specialisten op het gebied van Egyptische geschiedenis geven lezingen over de vrouw in het oude Egypte, ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling in het RMO Plaats: Rijksmuseum van

Oudheden, Rapenburg 28 Aanvang: 12.30 uur (tot 17 uur) Aanmelden: uitsluitend online (www.rmo.nl), via iDEAL- betaling (niet aan de kassa) Meer info: www.rmo.nl 9 T/M 13 MAART 2017 NEDERLAND (Tiende) Week van de Klassieken. Met als thema ‘Alle goden! Religie in de oudheid’. Rond dit thema organiseren diverse partners volop activiteiten, zoals de Grote Ken-Je-Klassiekenquiz, lezingen, kinderactiviteiten en een Pubquiz. Meer info: www.weekvandeklassieken.nl

16 MAART 2017 LEIDEN Roma Aeterna: een avond over de Eeuwige Stad. Een avondvullend programma rondom het thema ‘Moedergodinnen’. Georganiseerd door Roma Aeterna (het Nederlandse tijdschrift over de Eeuwige Stad) en het Rijksmuseum van Oudheden Plaats: Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg 28 Aanvang: 19.30 uur (tot 22.30 uur) Meer info en aanmelden: www.rmo.nl 19 MAART 2017 AMSTERDAM Museumcafé-lezing ‘Monsters en fabeldieren’ door prof. dr. Erik Moormann, hoogleraar Klassieke archeologie Radboud Universiteit Nijmegen. Plaats: Allard Pierson Museum, Oude Turfmarkt 127 Aanvang: 15 uur (tot 16 uur)

Meer info: www.allardpiersonmuseum.nl 8 APRIL 2017 VENLO Limburgse Archeologie Dag 2017. De hele dag is gevuld met lezingen over archeologie van de Vroegste Prehistorie tot en met de Nieuwe Tijd. In de ochtend is er een speciaal thema: “Ondergronds”. Verder vindt op deze dag de verkiezing plaats van de archeologische top-5, de uitreiking van de Guillonpenning aan een persoon, instelling of bedrijf die zich bijzonder heeft ingezet voor de Limburgse archeologie en de archeologiequiz. Ook zal er een archeologische markt zijn in de foyer van het museum en zal er een speciale tentoonstelling geopend worden. Plaats: Limburgs Museum, Keulsepoort 5 Meer info: www.limburgs museum.nl

9 MAART 2017 LEIDEN Alle Goden! Of geen? Religieuze kritiek in de Oudheid. Lezing door Hugo Koning, classicus en als docent verbonden aan de Universiteit Leiden en het Stanislascollege in Delft. Plaats: Rijksmuseum van Oudheden, Leemanszaal, Rapenburg 28 Aanvang: 15 uur (tot 16 uur) Meer info: www.rmo.nl

01 2017 ARCHEOLOGIE MAGAZINE

Colofon VOORUITBLIK NAAR NUMMER 2 VAN 2017

Verschijning 6 maal per jaar ISSN 15667553 UITGAVE Virtùmedia Postbus 595 3700 AN Zeist Tel: 030 692 06 77 Fax: 030 691 33 12 www.archeologieonline.nl Uitgever: Pepijn Dobbelaer Bladmanagement: David Veldman dveldman@virtumedia.nl REDACTIEADRES Koraaldijk 133 4706 KG Roosendaal Tel: 0165 541 010; 06 275 904 11 loulichtenberg@gmail.com redactie@archeologieonline.nl Hoofdredacteur: Lou Lichtenberg Adjunct-hoofdredacteur, eindredactie: Ineke Geraerdts

Special: Florence

lorence, hoofdstad van de regio Toscane, gaat door voor de bakermat van de Renaissance en is daarmee een van de bekendste cultuursteden van Europa. Het was de geboorte- of verblijfplaats van bekende historische figuren zoals Donatello, Leonardo Da Vinci, Nicolo Machiavelli, Michelangelo, Galileo Galilei, Catharina de Medici en Dante Alighieri. Florence groeide uit tot een van de belangrijkste handels- en bankierscentra en kreeg daarbij ook ruimte en middelen om zich te ontwikkelen tot de meest uitgesproken renaissancestad van Italië: nergens anders in Italië bevinden zich zoveel gebouwen en kunstwerken uit deze periode. In deze special laten we die prachtige sporen uit de late Middeleeuwen en daarna goed op ons inwerken, maar gaan we tevens op zoek naar oudere sporen uit de historie. Daaruit valt af te leiden dat Florence in het jaar 59 v.Chr. gesticht werd door Julius Caesar als nederzetting voor afgezwaaide Romeinse soldaten onder de naam ‘Florentia’ (Latijn voor ‘bloei’). Maar onze zoektocht leverde nog meer verrassingen op…

Op het spoor van de partizanen in Slovenië.

n Nederland zijn herinneringen aan de oorlog nooit ver weg. Ook elders in Europa is de kans groot om resten uit de oorlogsjaren tegen te komen. Zo overkwam archeoloog en expert oorlogsarcheologie Ruurd Kok ook weer op zijn vakantie, dit keer in Slovenië, de meest westelijke en ook meest westerse van de voormalige Joegoslavische republieken. Overal duiken daar herinneringen op aan de strijd van de

ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2017

partizanen in de Tweede Wereldoorlog, zowel in de bergen als in de hoofdstad Ljubljana. Het bergachtige, bosrijke land was bij uitstek geschikt voor de partizanenstrijd. Onverwacht kwamen er ook Russische krijgsgevangenen uit de Eerste Wereld oorlog op zijn pad.

Fort 1881 ‘Fort aan den Hoek van Holland’

ort 1881, het best bewaarde kustverdedigingsfort van Nederland, kreeg historische betekenis toen op 13 mei 1940 het Kabinet De Geer hier de belangrijke beslissing nam de zetel van de regering te verplaatsen naar Engeland. Koningin Wilhelmina was eerder die ochtend vanaf de kade bij het fort richting Londen vertrokken. Na de Tweede Wereldoorlog deed het fort dienst als kazerne en opslagplaats voor de Koninklijke Marine. Tot 1978 bezat het nog een militaire functie, daarna verpauperde het snel toen het niet meer in gebruik was. Inwoners van Hoek van Holland trokken zich het lot aan en redden het fort dat eigendom was van de gemeente Rotterdam die fors in het fort investeerde. In het fort, thans een Rijksmonument, is een museum gevestigd, dat herinneringen aan de verschillende spannende fasen uit de historie van het fort op eigentijdse wijze presenteert.

MEDEWERKERS Luc Amkreuz, René Asselbergs, Corien Bakker, René van Beek, Dave Boots, Arnold Carmiggelt, Guido Creemers, Mia Dekeersmaeker, Esdor van Elten, Astrid Engels, Evert van Ginkel, Ruurd Halbertsma, Charlotte Kleyn, Riemer Knoop, Ruurd Kok, Jessica de Korte, Lizet Kruyff, Jan Kuipers, Evelyne Lammerding, Han Mulder, Olivier Nieuwenhuyse, Sander Out, Lucas Petit, Rénie van der Putte, Mark Rammers, Maarten Raven, Ad van Schaik, Els Seymour, Theo Toebosch, André Veldmeijer, Leo Verhart, Joost Vermeulen, Vincent van Vilsteren, Benno Vranken, Lara Weiss, Mariska Wildschut-Doesburg, Annemarieke Willemsen, Anna de Wit, Hans Zijlstra FOTOGRAFIE Tenzij anders vermeld: Coral Press BASISONTWERP EN VORMGEVING Twin Media bv, Rimke Bartels, Simon van Kessel DRUK Veldhuis Media B.V., Raalte ADVERTENTIES Albert van Kuijk, Tel: 030 693 38 22 avankuijk@virtumedia.nl UITGEVER BELGIË Virtumedia, Pepijn Dobbelaer Georges Ottenbourgsstraat 4/2.01 3500 Hasselt DISTRIBUTEUR Aldipress, www.aldipress.nl ABONNEMENTEN Voor vragen over abonnementen: Uitgeverij Virtùmedia, t.a.v. Archeologie Magazine, Postbus 595, 3700 AN Zeist, Nederland. Tel: +31(0)85-0407400 E-mail: klantenservice@virtumedia.nl Archeologie Magazine is een vakblad over archeologie, geschiedenis en cultuur en verschijnt 6x per jaar. Opzegging dient schriftelijk te geschieden, uiterlijk twee maanden voor afloop van de abonnementsperiode. Abonnementsprijzen: Nederland & België jaarabonnement (6 nrs) € 45,40 (bij machtiging € 41,95) | Studenten € 27,50 | Europa / Wereld € 63,40 (bij machtiging € 59,95) © Copyright 2016 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Door het opnemen van advertenties doet de redactie van Archeologie Magazine c.q. de uitgever geen aanbeveling van de daarin vermelde diensten of producten.

HET OUDSTE GOUD VAN DE WERELD Schatten uit Varna

Archeologie van de oorlog

Koop online tickets hnbm.nl

Opgegraven strijd t/m 14 mei 2017 Bezoek de eerste tentoonstelling over oorlogsarcheologie in Nederland! Ruim 700 voorwerpen van de Steentijd tot en met de Tweede Wereldoorlog.

2 8 O K T O B E R 2 0 1 6 T/ M 2 8 A P R I L 2 0 1 7

HET BOODSCHAPPENLIJSTJE VAN MICHELANGELO > p. 58-59

nr 1 • 2017 • € 6,95

Ontdek de Visigotische kronen van Guarrazar (Spanje) nr 1 • 2017

VIKINGEN IN NEDERLAND

Meer dan plunderen

THORIKOS (GRIEKENLAND) Welvarende mijnstad uit de Oudheid

VERSTOPT OP DE VELUWE

Een immens ritueel landschap uit de prehistorie

8 PAGINA’S

SPECIAL SPECIAL

NEANDERTHALERS in Lanaken INLEIDING

Oudste sporen Neanderthalers nader geduid

SITE LANAKEN

Veldwezelt-Hezerwater vertelt het verhaal van mens, dier en milieu

NEANDERTHALERS in de lage landen

NEDERLANDSE INGENIEUR HERONTDEKT CARTHAGO • LEO VERHART OVER VEENLIJKEN & VIKINGEN