Wandelmagazine op lemen voeten 01 2016

wandel

OP LEMEN VOETEN / WWW.WANDELMAGAZINE.NU

magazine

Drechtsteden WANDELSPECIAL

Heemparken in Amstelveen Mokumse muurschilderingen Kies de juiste wandelapp

Thema Reisdoel Zwitserland: ontdek het zonnige zuiden

BP

NR 1 2016 â‚Ź 6,25

Inhoud Thema: Zwitserland

Foto: Marcia van Bijnen

15

10

10 15 20 24

24 Zwitserland Zigzaggen

naar een glaasje godendrank Zwitserland Koninginnenstrijd

langs het water Zwitserland Camminare

in

mediterraan Ticino Zwitserland Naar

de bronnen van Rijn en Rhône

2 Op lemen voeten 1-2016

Foto: swiss-image.ch/Renato Bagattini

20

27 38 41 49

Special

Drechtsteden Nederland

Heemparken Amstelveen Amsterdam Mooie

muur­ reclames in Mokum Salland De

Sallandse Zandloper

Coverfoto: Kinderdijk Foto: Frank Peters

Over wat is en wat wordt

Special: Drechtsteden

27 En verder 8 Wandelapps Spoorzoeken met je smartphone 45 Tsjechië Op zoek naar Gottwald

Rubrieken 3 Voorwoord 4 Onderweg. Nieuws voor wandelaars 7 Uitgeprobeerd & Uitgerust 36 Fotowedstrijd. Wandelen langs het water 52 Boeken 55 Natuurparken in Europa. De Dümmer-See 58 Wat zien ik? Noord-Holland, Haarlemmermeer 59 In het volgende nummer. Colofon

Het zal je ongetwijfeld opgevallen zijn dat de omslag van je favoriete wandeltijdschrift is veranderd. Schreef ik ‘wandeltijdschrift’? Wandelmagazine natuurlijk! Want dit blad gaat over wandelen en dat willen we van de daken schreeuwen.

36 jaar lang schreven we in Op lemen voeten over de boeiendste plekken om al wandelend te ontdekken. Al die tijd hebben we vastgehouden aan de overtuiging, dat de geschiedenis, geografie en cultuur van een landschap onze beleving ervan intenser maakt. Die overtuiging verandert niet, hij zit immers in het DNA van onze redactie, aan wie Jan Erik Burger 32 jaar lang de leiding heeft gegeven. Hij heeft de bakens voor de spannende reis die het maken van een tijdschrift telkens weer is, een rotsvast fundament meegegeven.

Voortaan zet ik Jan Eriks odyssee voort en heb ik, samen met de redactie, de eerste paaltjes uitgezet langs de route naar later. Zo is in deze tijd van razendsnelle veranderingen en digitalisering in de media een meer recht-voor-je-raap klinkende titel voor een eigenwijs, onafhankelijk tijdschrift als het onze gewoon van levensbelang.

Ook inhoudelijk kun je verrassende nieuwigheden verwachten. In dit nummer staat bijvoorbeeld een bijdrage over wandelapps, want wie heeft er in deze tijd nou geen smartphone? Geregeld kun je ook reviews van producten verwachten, zoals van kleding of wandelschoenen, omdat wij vinden dat je als kritische wandelaar ook daarover goed geïnformeerd hoort te worden. Dit geldt ook voor recent verschenen wandelkaarten en -gidsen, waarvan je in dit nummer een overzicht vindt.

Dit zijn onze eerste nieuwe ‘bakens’ en er zullen er nog volgen. Maar aan het fundament morrelen we niet: wandelreportages met beleving en diepgang, want Wandelmagazine Op lemen voeten is altijd een tijdschrift voor en door nieuwsgierige wandelaars!

In dit nummer brengen we jou mooie reportages die we in Zwitserland gemaakt hebben. Wie zegt dat je een klimgeit moet zijn om te voet van de mooie plekken in het Alpenland te kunnen genieten? Dichter bij huis, in Amstelveen, zoeken we de natuur in de stad op, en in Mokum en Praag gaan we het stadslandschap zelf te lijf.

En niet te vergeten: de wandelspecial over de Drecht­ steden die alleen al vanwege de schitterende foto’s van Frank Peters, die ook voor de coverfoto tekende, de moeite loont.

Ik wens je daarom veel lees- én kijkplezier in dit vernieuwde Wandelmagazine!

Jonathan Vandevoorde

1-2016 Op lemen voeten 3

Onderweg Nieuws voor wandelaars Pelgrimstocht in de vastentijd

2de lustrum Alkmaarse wandelvierdaagse Voor de tiende keer wordt er een vierdaagse in Alkmaar georganiseerd.

Maar liefst 387 wandelaars hebben aan alle negen voorgaande edities meegedaan en worden ook nu weer van harte uitgenodigd mee te lopen.

Zij zullen gedurende de vier dagen op bijzondere wijze in het zonnetje worden gezet. Ook de bewoners, buurtverenigingen, horeca en winkeliers worden bij de feestelijkheden betrokken. Dankzij hun enthousiasme genie-

ten de wandelaars elk jaar van de goede sfeer in de vele dorpen langs het parcours. Je kunt je aanmelden voor verschillende afstanden: 8,5, 15, 20, 25, of 40 kilometer. En net als vorig jaar staat ook de halve vierdaagse op het programma. Voor iedereen die maar twee dagen mee kan wandelen, maar toch de vierdaagse sfeer wilt proeven. www.pluswandel4daagsealkmaar.nl Foto: Wim Koops

Samen drie dagen wandelen, je bezinnend op wat soberheid en solidariteit betekenen rond het thema ‘water, bron van leven.’ Toepasselijk is de locatie van de wandelingen in de nabijheid van de Nieuwe Waterweg bij Vlaardingen, Maassluis en Schiedam. Maar het gaat niet alleen om bezinning. Deelnemers wordt gevraagd zich te laten sponsoren voor een goed doel in Afrika. Mensen die de hele tocht uitlopen kunnen kosteloos bij gastgezinnen verblijven. Als je liever in een hotel logeert, kunnen Vastenactie-pelgrims tegen gereduceerd tarief een kamer boeken.

De Pelgrimstocht vindt plaats van 17 tot en met 19 maart 2016. Deelname kost € 20,– per dag inclusief maaltijden. www.vastenactie.nl/pelgrimstocht

Rick Eggink

Foto: Vastenactie

Op stap met een pastor Problemen kan je hebben in soorten en maten. De oplossing daarvan moet je altijd zelf zien te vinden. Je kunt de hulp inroepen van een therapeut, een psycholoog of psychiater. Maar begin eerst eens met een stevige wandeling en dito gesprek met een vriend of vriendin. Als deze even niet aanwezig is, maak dan een afspraak met een ‘wandelpastor’.

Pastors zijn getraind om naar mensen te luisteren. Tijdens de wandeling kun je je verhaal kwijt en komt er wellicht een zinvol en hoopgevend antwoord. In principe is het contact eenmalig. De service is niet gratis, maar voor iedereen betaalbaar: de wandelaar betaalt naar draagkracht. www.wandelpastor.nl

4 Op lemen voeten 1-2016

Trekkershutten in de Benelux op vernieuwde overzichtskaart Een trekkershut is ideaal voor een fiets- of wandelvakantie of een weekendje weg. Zo’n hut is eenvoudig ingericht en per nacht te huur. De nieuwe Trekkershuttenkaart geeft een overzicht van 250 locaties in de Benelux. Het netwerk van Trekkershutten wordt beheerd door de stichting De Groene Koepel. In een sterk veranderende recreatiemarkt zet deze zich in voor groene verblijfsaccommodaties die moeten voldoen aan vier kernwaarden van het Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO): natuurbeleving, duurzaamheid, cultuurgeschiedenis en maatschappelijke verantwoordelijkheid.

Foto: De Groene Koepel www.trekkershutten.nl

Nacht van Gulpen viert jubileum Mag je van een klassieker spreken als iets voor de veertigste keer plaatsvindt? Het is in ieder geval een prestatie om een 70 kilometer lange tocht zolang op rij te organiseren. Vorig jaar wandelde men de eerste 59,5 kilometer met een gemiddelde van 5,5 kilometer per uur; een goede voorbereiding is daarom aan te raden. Door ervaring wijs geworden weten de organisatoren ondertussen dat niet

De achtertuin van Athene

iedereen zo’n afstand in de benen heeft. Voor minder fanatieke wandelaars is er daarom de Neubourg-tocht van 35 kilometer. En ze blijven innoveren. Nieuw is de ‘Mini-Nacht’: een avondwandeling van 7,5 kilometer voor kinderen vanaf 6 jaar.

De Nacht van Gulpen gebeurt in de nacht van 18 op 19 juni 2016. www.nachtvangulpen.nl

Foto: Andros-Route

Foto: Wim Koops

Op twee uur varen van Athene ligt het eiland Andros. Andros is een van de grootste Cycladeneilanden en is veruit het groenste met zelfs een aantal watervallen. Om het duurzame toerisme op het eiland te bevorderen heeft een ­vrijwilligersorganisatie 160 kilometer wandelpad hersteld, vrijgemaakt van overhangende takken en goed bewegwijzerd. Er kunnen twintig dagwandelingen gemaakt worden. Of er kan gekozen worden voor de Andros Route. Deze laat je in tien dagetappes het hele eiland zien. www.androsroutes.gr/nl

Buiten de binnenstad van Amsterdam Amsterdamse Bos en de heemparken in Amstelveen die elders in dit blad beschreven worden. Het wandelen buiten de negentiende-eeuwse ring geeft een andere indruk van Amsterdam. Niet die van de Gouden Eeuw met zijn grachten en popperige trapgeveltjes, maar die van stadsuitbreidingen in de twintigste eeuw. www.gegarandeerdonregelmatig.nl

Wandelen met artrose

Foto: Gemeente Amsterdam, DBI

Wat doe je als je een fervent reiziger en wandelaar bent en er wordt een chronische ziekte bij jou geconstateerd waardoor je eigenlijk niet meer kunt wandelen? Het overkwam Hetty Kock. Vijftien jaar geleden werd bij haar artrose vastgesteld. Ze vecht terug en gaat op zoek naar protheses. Er komen nieuwe heupen, knieën, rug- en nektussenwervelschijven en een schouderprothese.

Tussen de operaties door reist ze naar vele bestemmingen. Maar waar ze ook is, altijd is die ziekte er ook. Ze heeft er een boek over geschreven: Mijn tocht door Artroseland en 25 andere landen.

Het is via haar site te koop voor € 12,95 www.artroseland.nl

1-2016 Op lemen voeten 5

Foto: Hetty Kock

Het aangename van de reeks Wandelen buiten de binnenstad van … is dat je de mogelijkheid krijgt verschillende delen van een stad met elkaar in verbinding te zien. Het grondgebied van Amsterdam is groot maar om de 228 kilometer van de wandeling van dertien etappes te halen, moet een aantal diepe insnijdingen gemaakt worden. Gelukkig loopt de wandeling ook langs het

Neem nu een abonnement, profiteer van de introductieaanbieding!

1 JAAR WANDELMAGAZINE (4 NRS) VOOR SLECHTS € 28,50 € 21,50 + 4 CADEAUS!

Nu met 4 cadeau s zoa ls waard ebon van Taurus O utdoor

www.wandelmagazine.nu Wandelen langs de kust bij Bergen aan Zee Bergen aan Zee ligt midden in één van de mooiste natuurgebieden van Nederland. Daarom is het voor elke wandel- of fietsliefhebber een ‘must’ om er een keer te zijn geweest.

Grandcafé Maz, met verwarmd terras, is als tussen- of eindstation een ideale gelegenheid om te vertoeven.

En voor een langer verblijf biedt Hotel Meyer met 37 kamers en 8 appartementen een volledig vakantiegevoel.

Tijdens wandelevenementen hebben wij arrangementen mét pendeldienst (zie onze website).

Tot ziens in Bergen aan Zee..!

Hotel Meyer, Bergen aan Zee T. 072-5812488 - info@hotelmeyer.nl

www.hotelmeyer.nl

6 Op lemen voeten 1-2016

Uitgeprobeerd Rugzak voor de avontuurlijke vrouw Plannen om dit jaar een fikse trektocht te gaan maken? Dan is de Deuter Aircontact 60+10 SL de ideale reisgenoot. De lichte en veelzijdige damesrugzak is compact, comfortabel en ventilerend. En is bovendien speciaal afgestemd op de anatomie van de vrouw: een kortere ruglengte, smaller gesneden schouderbanden en conisch gevormde heupgordels, die optimaal aansluiten aan de vrouwelijke heup.

Zwaar bepakt, maar licht belast! De Aircontact is verkrijgbaar in de kleuren roze en blauw. Voor hem is er de Aircontact 65+10 in blauw.

Adviesprijs: € 239,95 (60+10 SL) www.deuter.nl

Viermaal de Gritstone van Hanwag Met de sportieve Gritstone GTX-serie heeft Hanwag zijn succesvolle model Arrow GTX verbeterd. Deze stabiele en toch zeer soepele wandelschoen is ideaal voor lange wandeltochten en stedentrips. De Gore-Texvoering garandeert droge voeten. De vernieuwde Vibram ultragrip II zool zorgt voor een optimale grip en afrolbeweging. De Gritstone is verkrijgbaar in vier modellen: een herenmodel, een damesmodel met een smallere leest, de Wide GTX met een bredere pasvorm op de voorvoet. En de Gritstone GL met een voering die het waterdichte GoreTex met soepel zacht leer combineert.

Adviesprijs: € 169,95 www.hanwag.nl

Keb Eco-Shell: Duurzaam, wind- en waterdicht Fjällräven presenteert de vernieuwde wind- en waterdichte EcoShell jacket. In deze jas is Eco-Shell gebruikt, een duurzaam materiaal voor outdoorkleding. Het is wind- en waterdicht, ademend en stretchend. Wat ook belangrijk is: je kunt het recyclen, het is fluorkoolstofvrij en klimaatneutraal geproduceerd: een hardshell die het milieu dus niet belast. Het Keb Eco-Shell jacket is een soepele jas die je het hele jaar kan dragen onder wisselende weersomstandigheden. De jas weegt niet veel, maar biedt desondanks ook bij slecht weer betrouwbare bescherming. Daardoor is dit jacket perfect voor wandel- en trektochten van elk niveau.

Prijs € 469,95 www.fjallraven.nl

Voor het stoerdere wandelwerk Volgens het Italiaanse merk Asolo is de Drifter GV een bergwandelschoen die bedoeld is voor ‘lichte trekking’.

‘Licht’ is natuurlijk een relatief begrip als het om schoeisel gaat van een echte klim- en bergschoenenfabrikant. Ik heb de Drifter in de meest uiteenlopende omstandigheden mogen uittesten.

Zelden heeft een paar bergschoenen aan mijn voeten zoveel weerstypen moeten doorstaan en zoveel verschillende soorten terrein. Hitte, stof, regen, moeras, overstroming (jawel), wind, vrieskou... Mijn Drifters hebben het allemaal meegemaakt.

Ik kan kort zijn: de Drifter is een uitstekende wandelschoen voor wie schoeisel met een hoge schacht prefereert. Ten eerste: hij is (desondanks) licht. Met een gewicht van rond de 610 gram weegt een schoen minder dan de helft van een klassieke leren Bergstiefel.

Nog een plus is het isolerend vermogen: tijdens een tweedaagse tocht bij 35 graden en meer heb ik in deze schoenen nauwelijks gezweet en bij –4 graden en windkracht 7 heb ik geen koude voeten gehad. Het Goretex-binnenwerk doet feilloos aan ‘climate control’. De pasvorm is bij de voorvoet eerder breed, waardoor ik met mijn smalle voet daar steun miste. Maar dat hoeft niet bij iedereen zo te zijn. Je hiel zit in elk geval rotsvast.

De Drifter kan tegen een stootje, zo merkte ik, zolang de omstandigheden niet te nat worden. Hij doorstaat fikse regenbuien, dat wel, en even door die bergbeek stappen is ook geen punt. Zodra de ondergrond nat werd, gaf de schoen zijn zwakheid prijs: de grip van de Asolo-Vibram Radiantzool leek plots helemaal weg en in het algemeen vond ik de demping eerder matig, wat de productbeschrijving er ook over moge zeggen.

Ik liep in het najaar twee dagen lang door de plenzende regen, waarbij zelfs de paadjes veranderden in stromende bergbeken. Toen hielden mijn schoenen het niet meer droog. Maar dit waren echt uitzonderlijk natte omstandigheden waarvoor deze lichte trekkingschoen niet bedoeld is.

Voor het reguliere wandelwerk, zoals een vakantie in de bergen of een lange wandeling in Spanje, kun je je leren stappers voortaan beter thuis laten.

Jonathan Vandevoorde mfortabel + Licht en co n hitte en koude ge te ie at bij + Isol orm (minder + Goede pasv) et smalle vo end + Waterafstot perkte grip en – Zool met be demping Adviesprijs: € 189,95.

De Drifter GV is er in 2 kleuren voor hem en 2 voor haar. www.asolo.com x-2012 Op lemen voeten 7

Tekst & foto’s Hans Farjon

Wandelapps

Spoorzoeken met je smartphone Help, ik zie niets!

Beeldschermpjes in de volle zon, het blijft behelpen als je met de smartphone een route wil zoeken. Toch zijn er steeds meer wandelapps die verschillen in functionaliteit en prijs. We zetten het Nederlandse aanbod op een rij en kijken ook een beetje over de grens.

O

m maar met de deur in huis te vallen: het valt niet mee met die apps. De waarschuwing bij sommige apps dat je een extra batterij mee moet nemen, is terecht.

Gps en beeldscherm vreten stroom als je bij elk zijpad de kaart moet raadplegen.

En om je weg te vinden bieden de meeste apps niet meer dan een kaart, waarop alleen de gps-locatieaanduiding houvast biedt. Geen probleem voor de geoefende kaartlezers, maar voor geobeten is het afzien. Je krijgt er heimwee van naar een klamme wandelgids.

8 Op lemen voeten 1-2016

Zo werkt het Wat kun je er dan wel mee? Allereerst zelf proberen, want er zijn heel wat uitstekende gratis apps beschikbaar, zoals die van Natuurmonumenten, Vitens en Klompenpaden. Dat zijn de beste apps die we zijn tegengekomen. Ze hebben gedetailleerde topografische kaarten, een goed zichtbare track (spoor) en locatiemarkering en veel multimediale achtergrondinformatie. De routes zijn bovendien in het veld gemarkeerd, dus ook zonder app is de weg te vinden. Wel is het aanbod van routes per app niet al te groot. Zo biedt de app van drinkwaterbedrijf Vitens slechts 15 routes; die

van Natuurmonumenten biedt veel meer: 210 routes.

Nadat je een van deze gratis apps geïnstalleerd hebt, krijg je een lijst met wandelingen voorgelegd, meestal gesorteerd op afstand van de plek waar je bent. Door op de gewenste wandeling te klikken, download je alle benodigde informatie. Gratis als er wifi is, daarbuiten belast dit dataverkeer je mobiele internetkosten. Het gebruik van het global positioning system (gps), die de positie van de wandelaar op de routekaart aangeeft, drukt niet op abonnement of prepaidkaart. Terugvallen op een geschreven routebeschrijving zit er met deze apps niet in, want die ontbreekt.

Betaalde apps Als deze kennismaking bevalt, kun je overwegen om een app met een veel groter Nederlands routeaanbod te installeren. De installatie is gratis en je krijgt de mogelijkheid om een of meer routes kosteloos uit te proberen. Voor meer routes betaal je wel. Je kunt ze kopen per stuk, per bundel of per abonnement. Wij hebben in dit segment drie Nederlandse apps aangetroffen: Wandelzapp met 800 routes, Abellife met 200 wandelroutes en Wandelen die 3500 routes zegt te leveren. Abellife lijkt in veel opzichten op de eerder genoemde gratis apps en heeft bovendien een pluspunt. Tijdens de wandeling maken geluidjes duidelijk dat er een afslag of kruising volgt en verschijnt er een geschreven routeaanwijzing. De twee andere hebben belangrijke minpunten ten opzichte van de gratis apps: een iele routemarkering op een zeer karige topografische ondergrond en geen inhoudelijke informatie tijdens de wandeling. Zo was het tijdens een testwandeling in Montferland niet duidelijk of het pad het bos induikt of door akkers loopt. In de Wandelen-app betekent het dat je gps-positie op de wandeltrack het enige houvast is. Bij Wandelzapp is er gelukkig nog de goede routebeschrijving.

Tot slot blijkt Wandelen tot onze verrassing eigenlijk een app in ontwikkeling. Bij heel veel routes ontbreekt de track die de wandelroute aangeeft en wordt alleen de startplek aangeduid met de mededeling dat je daar kunt wandelen. Je wordt hier letterlijk het bos ingestuurd. Ook loopt de zoekfunctie stroef. Je moet heel wat schermpjes door en de kans is groot dat je dan alleen een gebiedsbeschrijving voorgeschoteld krijgt. De ontwikkelaar geeft aan dat er nog hard gewerkt wordt om de app te verbeteren. Voor wie verder wil kennismaken met deze app: zie verderop.

Wandelrouteplanners Een nieuwe categorie wandelapps die ons nog niet zo kon charmeren, vormen de wandelrouteplanners, zoals die van Wandelnetwerk Noord-Holland. Deze app werkt alleen in combinatie met de gelijknamige website. Op de website kan je op basis van het gemarkeerde netwerk in NoordHolland een route samenstellen die je vervolgens kunt downloaden op de app. Het is maar zeer de vraag of het gedoe meerwaarde heeft ten opzichte van het systeem met reëel bestaande paaltjes en routenetwerkborden dat onder fietsers al zo’n grote vlucht heeft genomen.

Buitenland Tot slot is het goed om over de grens te kijken, ook als het om apps gaat. Een voor-

beeld is de Wikiloc-app, maar er zijn er meer zoals Viewranger. Pluspunten van Wikiloc zijn: de gratis offline beschikbare Open Street Map met veel details, duidelijk leesbare routetracks en een gigantisch gratis aanbod van routes zowel in Nederland als wereldwijd. Wel moet de gebruiker erop bedacht zijn dat iedereen een routetrack kan uploaden. Er is geen redactie die het kaf van het koren scheidt. Dat moet de gebruiker zelf doen. Ondanks dat routebeschrijvingen ontbreken, kom je er in geval van nood ver mee. Zo redde Wikiloc mij ooit toen ik in de Griekse Pilion vastliep waar het uitdijende kreupelhout mijn pad op mijn kaart had doen verdwijnen.

De besproken apps zij alle gratis te downloaden voor Android en Apple-iOS.

Met een wandelapp op stap?

We zetten vijf tips op een rij: 1. Download de route en topografische ondergrond wanneer je wifi-bereik hebt, dus voordat je naar buiten gaat.

2. Gebruik geen Google-satellietbeelden onderweg. Dit belast je mobiele data-abonnement behoorlijk.

3. Ga met een volledig opgeladen batterij op pad.

4. Zorg dat je scherm uit staat als je de app niet raadpleegt (verlengt de batterijduur).

5. Als je batterij minder lang meegaat (oud, vorst) zorg dan voor een alternatief: een extra batterij en een kaart.

Screenshots van de routekaarten voor een deel van de Kooi­wandeling.

V.l.n.r.: Wandelen met Google satellieten standaard­ weergave, Wandelzapp, Wikiloc en Abellife.

Gratis Wandelen-app uitproberen voor Wandelmagazine-lezers Lezers kunnen de hier besproken Wandelen-app gratis uitproberen. De app is te downloaden door de qr-code te scannen of via de App Store of Play Store. Een bundel met wandelingen is tot 31 mei 2016 gratis te downloaden door de code Lemenvoeten in te voeren.

Nederlandse betaalde wandelapps naast elkaar Wandelzapp

Wandelen

Abellife

Plus­ punten

Redelijk veel routetracks over heel NL (800) Goede routebeschrijving en aanduiding startpunt

Veel routes over heel NL verspreid

Uitstekende kaartachtergrond (Top Dienst) Heldere routeaanwijzingen tijdens wandeling Veel interessante inhoudelijke achtergrondinformatie

Min­ punten

Matige kaartachtergrond Geen achtergrondinformatie tijdens wandeling

Heel veel tracks ontbreken Geen ondersteunende routebeschrijving Onhandige zoekfunctie Matige kaartachtergrond Geen achtergrondinformatie tijdens wandeling

Grote verschillen in dekking binnen NL Relatief weinig (200) wandelroutes

Kosten

Per route € 2,17 Jaarabonnement € 15,72

Provinciebundel v.a. € 0,99 Heel NL € 10,99

Route of routebundel variërend van € 0,99 tot € 7,99

website

www.wandelzoekpagina.nl /wandelzapp

www.wandelen-in-nederland.nl

www.abellife.nl

1-2016 Op lemen voeten 9

Zwitserland

Tekst & foto’s Jonathan Vandevoorde

Wallis

Zigzaggen naar een glaasje godendrank Langs de bisse boven Sion, de hoofdstad van Wallis.

Petite arvine, humagne, cornalin, amigne ... Nooit van gehoord? Het zijn enkele van de meer dan vijftig inheemse druivenrassen waar ze in het Zwitserse Wallis al eeuwen wijn van maken. Sinds enkele jaren zijn alle wijndorpen in het Rhônedal verbonden door de 66 kilometer lange Chemin du vignoble. Hoofdredacteur Jonathan Vandevoorde trok de wandelschoenen aan voor een bijzondere pelgrimstocht langs misschien wel het lekkerste culturele erfgoed van de Alpen.

H

et is een weekend midden oktober en in Fully, een dorp op een boogscheut van Martigny in het zonnige Rhônedal, kan ik over de hoofden lopen. Overal staan kraampjes waarin voor het merendeel kazen, worsten, lokale wijnen en ambachtelijke producten verkocht worden. Duizenden bezoekers verdringen zich in de straatjes tijdens dit twee dagen durende Fête de la Châtaigne, het kastanjefeest, dat door de Neue Zürcher 10 Op lemen voeten 1-2016

Zeitung tot een manifestatie van ‘nationale betekenis’ werd gebombardeerd.

Iedereen doet zich tegoed aan de warme najaarszon. En aan de vele lekkernijen natuurlijk, want in het Franssprekende Bas-Valais, lijken ze de definitie van Bourgondisch genieten herschreven te hebben.

Twee dagen lang draait alles om wijn en tamme kastanjes: niet minder dan negen ton werd vorig jaar geroosterd voor de brisolée, geroosterde kastanjes gegarneerd met gedroogd vlees, vers fruit en een

tomme-kaas. De fruitige witte wijn wordt hier gemaakt van de petite arvine, een inheemse druif die gedijt op de puinwaaiers van de zuidhellingen boven het dorp.

“Zonder de irrigatie zouden we hier in een woestijn leven”, zweert een licht aangeschoten tafelgenoot waarmee ik, wat onwennig mijn kastanjes ontledend, in gesprek ben geraakt. Hij meent het en overdrijft niet: verderop in Sion valt amper 550 millimeter neerslag en schijnt de zon driehonderd dagen per jaar, meer dan in Italië. Daarmee is dit deel van Wallis offi­ cieel een halfwoestijn. En er wordt al eeuwen lang wijn verbouwd. In 1052 wordt in een oorkonde gewag gemaakt van een wijngaard. Dat lang daarvoor Gallo-Romeinse boeren druiven teelden, staat ook vast.

Onderzoek op pollen die gevonden zijn in het slib van een meertje bij Sion, bewees dat hier zelfs rond 600 voor Christus waarschijnlijk al wijndruiven stonden. Gelijk­ aardige vondsten in Slovenië, Oostenrijk, Graubünden en het Italiaanse Zuid-Tirol duiden erop dat er meer dan duizend jaar geleden in veel beschutte bergdalen van de Alpen wijn werd verbouwd.

Niets is wat het lijkt in Branson, vlakbij Martigny, het dorp dat het begin vormt van de Chemin du vignoble.

In Château de Villa koop je wijnen rechtstreeks van de producent.

Droogsteenmuren zonder voegsel delen de wijnhellingen op in terrassen.

Levende wijngeschiedenis Om meer te weten over de wijncultuur van Wallis loop ik een dag langs de Chemin du vignoble samen met Patricia Pitteloud, een gediplomeerde wandelgids die zich gespecialiseerd heeft in de wijngeschiedenis van Wallis. We wandelen van Chamoson, het grootste wijnbouwdorp in de vallei, naar Sion. Chamosons wijngaarden strekken zich als een quiltdeken uit over een enorme puinwaaier van kalksteen. Van hieruit, dik honderd meter boven de valleibodem, is het indrukwekkend te zien hoe de mens het berglandschap getemd heeft. “Je moet je voorstellen dat de hellingen vroeger de enige plekken waren waarop gewassen konden verbouwd worden. De vlakte was eigenlijk één groot moeras dat tot de indamming van de Rhône in de negentiende eeuw geregeld overstroomde.” Dat is te zien. Alle dorpen hier liggen hoog: Chamoson en Saxon op een puinhelling, Saillon op een rots.

Volgens Patricia hebben heel veel families nu nog een stukje wijngaard in bezit. “Dit verklaart de enorme versnippering die je vandaag nog ziet. Zelfs ik heb 889 vier-

kante meter, geërfd van mijn ouders, en verkoop elk jaar mijn oogst.”

Vanaf de jaren vijftig nam de wijnproductie een hoge vlucht en ging het vooral om volume in plaats van kwaliteit. Zelfs de Wallisers gingen Franse wijn kopen, die was lekkerder. Totdat de Zwitserse staat in de jaren negentig een kentering inzette door productiebeperkingen op te leggen, gekoppeld aan strenge kwaliteitscriteria.

“Nu drink ik eigenlijk enkel nog Walliser wijnen. Maar nog steeds kunnen we aan onze binnenlandse behoefte niet voldoen en wordt er wijn geïmporteerd.”

Savoyards Dat het landschap ook de loop van de geschiedenis heeft bepaald, valt mij op als ik een dag later langs de wijnroute Saillon bezoek. Weids is het uitzicht vanaf de hoge rots waar de donjon op staat, de middeleeuwse toren die het versterkte stadje domineert. Vanaf dit arendsnest zie ik honderden hectaren fruitbomen – appels, peren, abrikozen – waar nog niet zo heel lang geleden moeras was. In de schaduw van de bergen zie ik stroomafwaarts de

donjon van het stadje Saxon liggen en nog eens 12 kilometer verder zelfs die van Martigny.

Vanaf het einde van de dertiende eeuw woedde er tweehonderd jaar lang oorlog tussen het graafschap Savoie, waartoe het huidige Bas-Valais behoorde, en Oberwallis, dat onder de macht van het (toentertijd) Duitstalige prinsbisdom van Sion viel.

De bewoners van Saillon beschermden zich tegen het leger van de bisschop door hun stad te versterken met muren. Saillon was in feite een voorpost. Bij het minste vermoeden van een aanval werd een vuur op de donjon ontstoken dat de burgers van Saxon moest alarmeren, en dan Martigny enzovoorts. In 1475, nadat ze eerst Sion in brand hadden gezet, dolven de Savoyards uiteindelijk het onderspit in de historische Slag op de Planta en kwam de streek onder prinsbisschoppelijk bewind.

Wijn in het bloed De volgende twee dagen dwaal ik door een schier oneindig labyrint van met Zwitserse precisie aangelegde wijngaarden waar de Chemin du vignoble zich als een slang 1-2016 Op lemen voeten 11

Zwitserland

Muscatdruiven worden later geoogst, voor een zoetere wijn.

Het Château de Villa in ‘wijnhoofdstad’ Sierre is een voormalig patriciërshuis.

Uitgangbord van een wijnhuis of caveau in Fully.

12 Op lemen voeten 1-2016

doorheen kronkelt. Sommige etappes, zoals die van Conthey naar Sion of van Sion naar Ayent, lopen langs ingenieus aangelegde bisses, eeuwenoude irrigatiekanalen die dienden om het water van de berg­ beken naar de (wijn)velden te brengen.

Even indrukwekkend zijn de lange stenen muren waar ik overal langs loop. Naar schatting staan er nog drieduizend kilometer van overeind. De muren zijn gemaakt van gestapelde stenen zonder voegsel met als doel terrassen te vormen en zo het watergebruik te optimaliseren en bodemerosie tegen te gaan.

Wijn maken zit de Valaisans in het bloed en het in stand houden van oude druivenrassen lijkt een onderdeel van het collectieve normbesef te zijn. De variëteit aan soorten die ik tegenkom is ongekend. Profiterend van het microklimaat en de samenstelling van hun grond hebben wijnboeren de laatste jaren zeer karakteristieke wijnen ontwikkeld.

Kwaliteit en kleinschaligheid zijn daarbij de sleutelwoorden. Hoewel de meest voorkomende soorten de witte chasselasdruif (waaruit de bekende fendantwijn wordt gemaakt), de rode gamay en de pinot noir zijn, leveren vooral de voor ons onbekende, meestal inheemse soorten de wonderbaar-

Wijndorp Salgesch.

lijkste wijnen op. Wat te denken van de zurige witte amignedruif, waarvan er minder dan veertig hectare verbouwd wordt?

Of de humagne blanc? Vroeger schreef de huisarts aan vrouwen die net bevallen waren twee dagelijkse liters van dit goddelijk medicijn met een hoog ijzergehalte voor, opgewarmd en met een scheut honing erin, zodat ze konden aansterken!

En er is natuurlijk ook de païen, in Oberwallis Heida genoemd, ooit het voorrecht van de wijnboeren in Visperterminen. Daar vind je op 650 tot 1150 meter de hoogste wijngaarden van Europa.

In Château de Villa, een wat pronkerig patriciërshuis in Sierre, de onofficiële wijnhoofdstad van de vallei, heb je de kans om de beste appellations uit de streek te drinken en te kopen. Wijnmakers verkopen hun wijnen voor dezelfde prijs als dat je ze bij hun caveau zou kopen. Niet dat Walliser wijnen democratisch geprijsd zijn: gewilde kleinschaligheid heeft zijn prijs en in Château de Villa vind ik maar enkele flessen van onder de twintig Zwitserse frank. Maar de liefde voor het vak proef ik in elke slok.

In het Château wacht mij een andersoortige culinaire ervaring als ik het restaurant binnenkom en een zware kaasgeur me bedwelmt. Hier wordt een wekelijks wisse-

‘ Het in stand houden van oude druivenrassen lijkt wel een onderdeel van het collectieve normbesef te zijn’

lend assortiment van vijf vers geschraapte raclettekazen geserveerd. Hoewel er menig verhaal wordt verteld over de oorsprong van raclette, gaat de meest populaire versie over enkele herders die een brok kaas te lang naast het kampvuur zouden hebben laten liggen. Toen ze zagen dat hun laatste kaas aan het wegsmelten was, hielden ze hun brood onder de druipende kaas. Dat was zo lekker dat ze het ‘recept’ in hun dorp hebben doorverteld. De rest is geschiedenis.

Typisch De wandeling over de wijnroute gaat verder en met een volle maag en een licht hoofd kom ik enkele kilometers voorbij Sierre bij een perceel waar je de belangrijkste inheemse druivensoorten mag proeven.

Aan het begin van elke rij wijnranken staat een bordje met uitleg over oorsprong, smaak en toepassing. Ik was hier in september ook al voorbij gewandeld: toen waren de druiven vol en rijp. Nooit gedacht dat ik zoveel verschillende smaken in de druiven zou ontdekken. Achter het perceel staan stevige picknicktafels in de schaduw van een bosschage netjes op een rij en vind ik de enige openbare toiletten ter wereld die zo proper zijn dat ik er zelfs gebruik van 1-2016 Op lemen voeten 13

Zwitserland

durfde te maken. Typisch Zwitsers. Alles in dit land is gewoon ‘af ’.

Mijn pelgrimage van meer dan zestig kilometer eindigt even voorbij de Frans-Duitse taalgrens in Salgesch, met veertig wijnhuizen hét wijndorp van Wallis en nog zes kilometer verwijderd van het officiële eindpunt van de officiële route. Precies daar waar de Chemin du vignoble ophoudt en als Weinweg verder gaat, sta ik op een bruggetje boven de Raspille, een bescheiden bergbeek die een in vlammende herfstkleuren getooide kloof doorklieft. De lucht is strak blauw. Regen- en winderosie hebben in de rotswanden aan de overkant grillige aardpiramides achtergelaten. Van dit tableau kan ik maar geen genoeg krijgen. Het was Simon Carmiggelt die schreef: “De bijbel zegt: ‘drink uw wijn van ganser harte’.

Maar het tempo staat er niet bij.” Is het daarom dat de wegwijzers langs de Chemin du vignoble geen wandeltijden aangeven?

Ik geloof het graag. En geef die Wallisers maar eens ongelijk.

Het dorp Saillon met zijn opmerkelijke donjon.

Een oude wijnpers als uithangbord voor een van de tientallen caveaux langs de wijnroute.

PRAKTISCHE INFORMATIE

Chemin du vignoble/Weinweg De 66 kilometer lange Chemin du vignoble is een afwisselend en gemakkelijk langeafstandspad dat de wijngaarden tussen Martigny en Leuk met elkaar verbindt (er is ook een geasfalteerde fietsvariant die 17 kilometer langer is). De route (nr. 36 van het routenetwerk ­Schweizmobil) volgt soms onnodig het asfalt: je kunt beter heerlijk zigzaggen tussen de rijen wijnstokken.

Verdwalen is onmogelijk: het volgende wijndorp ligt altijd in zicht.

Het uitstekende, tweetalige wandelgidsje Chemin du vignoble/Weinweg beschrijft de bezienswaardigheden onderweg, opgedeeld in 22 etappes. Online te bestellen op wwww.cheminduvignoble.ch (CHF 10,–).

Meer weten?

• www.valais.ch • www.sierre-anniviers.ch • www.myswitzerland.com

14 Op lemen voeten 1-2016

Zwitserland

Tekst & foto’s Jan Erik Burger

Wallis - Nendaz

Foto: ValaisWallis Promotion – Pascal Gertschen

Koninginnenstrijd langs het water De wandelpaden langs de bisses volgen grotendeels de hoogtelijnen.

Veel wandelaars kennen de lokroep van het paradijselijke lente-eiland Madeira. Claim to fame is het uitgebreide ­netwerk van levadas, irrigatiekanalen, die het bergachtige eiland bevloeien. Parallel daaraan lopen onderhouds­ paden, die ideaal te bewandelen zijn. Het bijna mediterrane klimaat van het Zwitserse kanton Wallis biedt een soortgelijke ervaring.

W

allis is zonnig en warm, ideaal voor de verbouw van boom- en andere vruchten, maar voor een rijke oogst moet er wel voldoende water zijn. Rond het dorp Nendaz worden vanouds veel aardbeien en abrikozen geteeld.

Om die in de zomers te kunnen bevloeien is er een netwerk van irrigatiekanalen aangelegd, de zogenaamde bisses (Duits: Suonen). Vanwege het droge klimaat hebben de boeren in Wallis in de loop der eeuwen het

water van hogerop moeten halen.

Langs deze bisses loopt bijna honderd kilometer aan goed onderhouden paden. Voordeel voor de wandelaar die ze wil volgen, is dat de bisses een lage hellingshoek hebben.

Ze stromen niet steil naar beneden, maar volgen min of meer de hoogtelijnen.

De terrassen van Nendaz liggen op 1300 tot 1400 meter hoogte. Een fraaie rondweg loopt in drieënhalf uur vanaf Haute-­ Nendaz langs de Bisse du Milieu naar de Auberge Les Bisses in Planchouet en vandaar terug langs de Bisse Vieux. Ook kan je

langs de bisses bijna vlak van Nendaz naar Veysonnaz lopen. Tijdens de wandeling wisselen bos en weids uitzicht elkaar af. Je geniet van een fantastisch bergpanorama met uitzicht op de Berner, Walliser en Waadtländer Alpen. Vanuit Nendaz gaat ook een gondellift omhoog naar de Mont Fort (3300 m), met een prachtig uitzicht op meer dan twintig vierduizenders, waaronder de Matterhorn en de Mont Blanc.

Edelweiss In 1958 was Nendaz een rustiek bergdorp met zegge en schrijven één hotel, het bescheiden Edelweiss, waar ik dit keer mocht logeren. Tegenwoordig is Nendaz een gewild wintersportoord, dat deel uitmaakt van een groot skinetwerk in Frankrijk en Zwitserland. Die groei van Nendaz verliep niet langs de lijnen van geleidelijkheid, laat staan van zorgvuldige planning.

De wegen in het dorp lopen kriskras en onoverzichtelijk door elkaar. De hotels zien er op het eerste oog uit als traditionele chalets, maar aan de maatvoering en de 1-2016 Op lemen voeten 15

Zwitserland

materiaalkeuze werden nauwelijks eisen gesteld. In plaats van hout is er beton gebruikt, dat hier en daar een houten schaamlap draagt. Iedereen die een bouwsel bezat, mocht dat vergroten en verbouwen tot hotel. Tegenwoordig zijn de eisen terecht strenger, maar met het oog op ‘verworven rechten’ mag er nog een tijdje doorgebouwd worden. Met monumentenbeleid heeft het allemaal niets te maken, maar sfeerloos is het rommelige allegaartje zeker niet. En er zijn meer dan genoeg restaurants waar wel degelijk traditioneel – en internationaal – gegeten kan worden.

Heel anders van aard is het bergdorp ­Veysonnaz dat er in geslaagd is zijn oorspronkelijke karakter te behouden. De aangename hotels voegen zich in de oorspronkelijke dorpsstructuur. Veysonnaz ligt op zo’n 1200 meter, hoog boven Sion, en biedt een mooi uitzicht over het Rhônedal in de diepte en op de Berner Alpen aan de andere kant. Ook de tradities zijn intact, zoals de inalpe, de tocht van de koeien naar de alpenweiden in juni en de (onbloedige) kamp van de strijdlustige Walliser hérenskoeien.

‘ Voordeel voor de wandelaar die de bisses wil volgen, is dat ze een lage hellingshoek hebben. Ze stromen niet steil naar beneden, maar volgen min of meer de hoogtelijnen’ Verweerde stutbalken Die bijna zwarte koeien komen we de volgende dag tegen op onze bergwandeling langs de Ancien Bisse de Chervé naar het meer en de stuwdam van Cleuson. Waar de eerder genoemde irrigatiekanalen vaak uit de middeleeuwen dateren, maar nog steeds volop gebruikt worden, is de negentiendeeeuwse Bisse de Chervé al tientallen jaren buiten gebruik. Af en toe zie je hoog in de rotswand langs het pad de verweerde stutbalken van de houten irrigatiegoot uit de rots steken.

Het pad klimt omhoog tot boven het Cleusonstuwmeer, dat wordt gevoed door de bergbeken Tortin en Printze. Je hebt een

prachtig uitzicht over de uitgestrekte alpenweide van Cleuson tussen de twee bergruggen. De gelijknamige hoge witte stuwdam is gebouwd tussen de jaren 1947 en 1951.

De naam Cleuson is mogelijk afgeleid van het Latijnse woord ‘clusa’: gesloten. Het meer bevat twintig miljoen liter water en maakt deel uit van het uitgestrekte hydroelektrische systeem rond het stuwmeer van de Grand Dixence. Onderaan de Cleusondam wordt het water afgetapt en weer omhoog gepompt om via onderaardse leidingen de Grand Dixence te bereiken. Vandaar stroomt het door pijpleidingen in snelle vaart omlaag om de turbines van diverse lokale elektriciteitscentrales aan te

Langs de vervallen Bisse de Chervé.

De stuwdam van Cleuson.

16 Op lemen voeten 1-2016

drijven, waaronder die van Nendaz.

Aan de andere kant van de dam staat een eenvoudige kapel. Daar begint het steile pad naar de voet van de dam, en daarna door bossen en weiden naar Siviez. Onderweg ontmoeten we enkele kuddes zwarte hérenskoeien. Het pad loopt dwars door hun omrasterde weiden. Mijn gids voelt zich duidelijk niet op haar gemak en verschuilt zich achter mijn brede rug. Door ervaring wijs geworden gedraag ik mij zo achteloos mogelijk, hoewel ik wel een tak van de grond heb opgeraapt. Je kunt maar nooit weten, toch? Maar is mijn dapperheid niet eerder gebrek aan kennis? Dit zijn geduchte vechtkoeien.

Combats des reines In zowel Val d’Hérens als in Val de Bagnes graast dit bijna zwarte koeienras. Het donkere rund heeft meer weg van een Spaanse stier dan van de vrolijk loeiende paarse Milkakoe die je hier zou verwachten. Het hérens- of eringerras stamt waarschijnlijk af van een rundveestapel die oorspronkelijk de lange Alpenboog tussen Oostenrijk en Savoie begraasde. Het ras zou mogelijk uit

het Neolithicum stammen. Archeologische vondsten wijzen uit dat de oerrunderen al rond 3000 voor de jaartelling hier in Wallis leefden. De bloedgroep van de hérens verschilt fors van die van de andere Zwitserse rassen. Een volwassen koe weegt met zijn wel zes- tot zevenhonderd kilo meer dan de gemiddelde paarswitte ...

Koeien van dit ras hebben een sterk gevoel voor hiërarchie en gaan spontaan de strijd met elkaar aan om te bepalen wie het beste de kudde kan leiden. De alfakoe, van wie het overleven van de kudde afhangt, is een matriarch. In het voorjaar worden de schitterend uitgedoste koeien tijdens de inalpe naar boven gebracht. Wanneer de kuddes

Hier stroomt de Bisse de Vex door een houten goot.

Veysonnaz ligt hoog boven het Rhônedal en heeft zijn authentieke karakter grotendeels bewaard.

1-2016 Op lemen voeten 17

Zwitserland

Koeien van het Eringer ras zijn kloek gebouwd.

De pikorde tussen de eringerkoeien wordt in de arena bepaald, tijdens koeiengevechten die overal in de streek georganiseerd worden.

Foto: swiss-image.ch – Stephan Engler

bijeengedreven worden, gaan de matriachen met elkaar op de horens. Het kan er heftig aan toe gaan, maar het loopt zelden echt slecht af. De Walliser boeren zagen het territoriale gedrag van hun koeien als een spannende onderbreking van de dagelijkse sleur. Zo ontstonden de beroemde gevechten, waarbij de dames strijden om de titel ‘Koningin van het jaar’. Het gaat meer om de titel dan om het grote geld. Een afgepaald weiland dient als arena. Geselecteerde koeien krijgen een nummer op hun rug en worden met meerdere tegelijk de ring ingestuurd. Vervolgens zoeken de koeien zelf een tegenstandster waarmee ze de strijd aangaan. Er wordt gestoten en geduwd en zodra de tegenpartij de aftocht blaast, is het gevecht over. Daarna zoekt de winnares een andere koe op om opnieuw strijd te leveren. Dat gaat zo door totdat er één koe overblijft. Zij is de koningin van het dorp. Op haar beurt komt zij uit tegen de winnaressen uit de overige dorpen. Uiteindelijk wint ‘la reine’, de koningin van het jaar.

Snelle waterstroom in een van de bisses.

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen?

Vliegen naar Genève of Zürich (www. swiss.com), vandaar met de trein naar Sion (www.sbb.ch), alwaar overstappen op de postbus naar Nendaz of Veysonnaz (www.postbus.ch).

Accommodatie In Nendaz zijn hotels, herbergen en groepsaccommodaties in alle soorten en maten. Veysonnaz is wat kleiner en sfeervoller, maar ook daar veel keus.

Vervoer ter plekke Lokaal vervoer gaat per postbus en/of met diverse liften. De tarieven van liften en cabines zijn redelijk aan de prijs.

Kinderen en senioren krijgen korting.

Kaarten en gidsen 4 Vallées,Thyon/Les Collons – Veysonnaz – Nendaz - Isérables – Verbier – La Tzoumaz, Éditions MPA/Orell Füssli, ISBN 9782940381937, € 27,80 Veel goede en gratis informatie bij de VVV van Nendaz: www.nendaz.com.

Beste periode Mei tot medio oktober.

• Le Musée des Bisses in Botyre (www.

Wandelen langs de bisses Start- en eindpunt van de wandelingen: centrum Haute-Nendaz en centrum Veysonnaz. De gecumuleerde hoogteverschillen zijn met 250 meter omhoog en omlaag bescheiden. De tocht van Nendaz naar Veysonnaz is vrijwel vlak.

Wandeltijd: circa 4 uur.

De bergtocht langs de Ancien Bisse de Chervé is zwaarder, het hoogteverschil groter en de afdaling steil. De overige

18 Op lemen voeten 1-2016

wandelingen zijn zeer geschikt voor gezinnen met kinderen.

Onze tips musee-des-bisses.ch). Botyre ligt zeven kilometer van Sion en is gemakkelijk bereikbaar met de bus.

• Stuwdam van de Grand Dixence in het Val d’Hérémence (zie ook de kaart op blz. 14), met een hoogte van 285 meter de hoogste van Europa. ’s Zomers zijn er dagelijks rondleidingen.

Meer weten?

• www.myswitserland.com

Voetstapjes

Vanaf 17 euro per jaar kijk op: www.duinbehoud.nl

Vakantie binnenland • W eergaloos wandelen? Zie www.wandellustenleven.nl of bel Rudo, 0611782610 Gelderland • Luxe chalets op de Veluwe, vele wandel & fietsroutes, midden op de heide bij Vierhouten Bel 0577 - 45 96 81 of www.chaletsopdeheide.nl Drenthe • Meppen te huur 2 pers. vakantiehuis op erf. Geniet van stilte en natuur. Massage bijboeken kan! Ook 2 sfeervolle B&B kamers in de boerderij. Veel wandel/fiets mogelijkheden. www.bosrand-meppen.nl

Vakantie buitenland Frankrijk • Drôme Z. Fr. mei –sept. Ruime, zelfst. gîte. Stil en mooi zicht.

2 pers. www.detweeberen.nl • W andelen in Katharenland, Z-Frankrijk, tijdens Festirando Pinksterweekend. Gratis met gids; 3 dagen wandelen door bossen met beekjes en uitzicht op de Pyreneeën. info bij Bea 0033-4 68 24 45, f.v.d.w@wanadoo.fr • A an de voet van de Franse Pyreneeën: gewoon heel bijzonder www.loustal.eu Italië • Wandelen in Umbrië direct vanuit je comf. app. in een rustiek boerenhuis, schitterende omgeving www.polmone.org • B oerenhuis in wandelgebied Ligurie nabij zee, aan rivier, grote tuin, 45 min van Nice airport.

Www.ciantri.com Spanje • Wandelen in Spanje Wandeltrektochten met bagagevervoer en hotels in Spanje.

Langs de GR7 Lange-afstands wandelpad en de wandel strand 6-daagse.

Kijk op: www.wandeleninspanje.nl Ned. Contactpersoon.

Overig • Op zoek naar een journalistieke stageplaats bij

www.wandelmagazine.nu?

Kijk snel op www.virtumedia.nl/vacatures • U w regeladvertentie hier?

kijk voor meer informatie op www.wandelmagazine.nu/adverteren.

Reserveren via Kgrol@virtumedia.nl

Ontspannen aan de kust ?

Genieten van de duinen ?

Word donateur van Stichting Duinbehoud !

Het magazine DUIN staat boordevol foto’s en berichten over de unieke en fascinerende duinnatuur. Donateurs beschermen met hun bijdrage de duinen en ontvangen DUIN viermaal per jaar gratis. Blijvend genieten: voor u op vakantie gaat, tijdens uw vakantie en achteraf !

Wandelen in de natuur

12 - 15 juli 2016 De groenste 4daagse van Nederland Keuze uit:

12, 20, 30, 40 of 50 km ook 1, 2 of 3 dagen mogelijk

www.4daagseapeldoorn.nl

Wandelen in het Reestdal Het Reestdalpad rust, ruimte en variatie 3 daags wandelarrangement met: - bagageservice - royaal lunchpakket - uitgebreide routebeschijving - kleinschalige B&B’s www.reestdalpad.nl - 0528 - 391449

1-2016 Op lemen voeten 19

Zwitserland

Ticino

Tekst & foto’s Kees van den Berg

Camminare in Zwitserland

Uitzicht over het Meer van Lugano vanaf Serpiano. In de diepte ligt Morcote.

Vanaf de heuvel heb ik een mooi uitzicht over de huizen en gebouwen van Locarno met daarachter het blauw van het Lago Maggiore en de bergruggen aan de horizon.

Het Lago lonkt en ik wil beginnen met een wandeling langs het water.

N

aar beneden dus. Steile trappen af en door de schilderachtige Via Fiorin de stad in, voorbij de ruïne op de Piazza Castello en brede drukke avenues met veel dure auto’s en hoge gebouwen. Op een zijgevel een opvallende schildering in Picassostijl van de Belg Guy de Jong.

In de verte is al een doorkijk naar de promenade. De sfeer op de Giuseppe Motta

20 Op lemen voeten 1-2016

langs het meer is prettig mediterraan. Verkeersweg, fietspad en voetpad zijn gescheiden. Er is hier geen druk verkeer, de route naar Ascona gaat door een tunnel onder de stad door. Ik loop het rechte stuk van de Motta af richting Ascona. Er wordt bedaagd gewandeld, het is warm en vochtig maar het bladerdak van de lindebomen geeft een aangename beschutting.

Bij een groep indrukwekkend oude platanen kan ik de gelateria Debarcadera moei-

lijk voorbij lopen. Terecht, want ze serveren er de pittigste cappuccino en een onvergetelijke tiramisu. Ik volg de promenade nog een eind verder langs perkjes en plantsoenen met palmen en uitbundige bloemenaanplant.

Maar dan begint de lucht te betrekken, boven de bergen rommelt het onweer en de eerste druppels tikken op de bladeren.

Later barst het onweer los boven onze hoofden. Laat het morgen mooi weer zijn: er moet gewandeld worden.

Het Bavonadal Al vroeg komt gids Anna Bezolla me op­halen. Het weer is opgeklaard, we rijden richting Alpen, richting het Bavonadal.

Anna gaf de voorkeur aan dit dal boven het ­Verzascadal, dat ik zelf had uitgekozen: “Het is uniek en authentiek; dit is het

De waterval bij Foroglio.

Sonlerto is tegenwoordig alleen ’s zomers bewoond

‘ Het uitzicht op het Meer van Lugano is als een levensgrote atlaspagina die opengeslagen aan onze voeten ligt’ De promenade van Locarno.

mooiste dal in Ticino.” We rijden de bergen in door het dal van de Maggiarivier. Val Bavona ziet er inderdaad spectaculair uit, smal met steile, dichtbegroeide wanden.

De tijd lijkt hier stil te hebben gestaan. In dit dal leeft de eerbied voor de sfeer van vroeger, er is geen elektriciteit, geen nieuwbouw. Als men iets wil verbouwen moet het met oude materialen en in authentieke stijl gebeuren. Hier wandel je echt door het verleden. Anna zet een domper op mijn verwachtingen: “Het is jammer dat door de slagregens van vannacht de moeilijke delen van de paden langs de steile hellingen te nat en glibberig zijn; veel te gevaarlijk. Waar de paden rond en door de dorpen lopen is er geen probleem.”

Je kan merken dat in dit beperkte leefgebied kleinschalig geleefd werd: veel kleine dorpen, een paar huisjes, een kerkje. De

bewoners leefden veelal op de hellingen of op smalle stroken hoog boven de rivier vanwege de jaarlijkse overstromingen.

Kruip-door-sluip-door We gaan lopen bij Sabbione, een schilderachtige nederzetting waar je ziet hoe de mensen zich vroeger aanpasten aan de hardhandige kuren van de natuur. Sabbione ligt in een groene weelde van met rotsblokken bezaaide akkers en dichtbegroeide bospercelen. Kolossale rotsblokken, die ooit bij een rotslawine naar beneden zijn gekomen, bleken een veilige stut om een huis aan vast te bouwen. Tussen de rotspartijen werden grotten ingericht voor opslag van groente, wijn en kaas. In een open plek is een plankier met een podium waar voorstellingen worden gehouden. We lopen kruip-door-sluip-door langs stenen

gebouwtjes en met mos begroeide muurtjes. Een stenen wasplaats herinnert aan het ontbreken van elektra. Buiten het dorp ligt het pad netjes gemarkeerd tussen muurtjes van stenen.

Kruispunt van wandelpaden Na een paar kilometer rijden stoppen we bij de waterval van Foroglio, een indrukwekkend hoogtepunt. Vanaf het tachtig meter hoger gelegen Calneggiadal stort de blinkend witte watermassa zich in een waaierende waternevel op de rotsbodem.

Het onzalige plan om de waterval te temmen voor het opwekken van elektriciteit werd gelukkig afgeblazen. Het is hier een toeristische trekpleister; een ideale plek voor ristorante La Froda met een uitnodigend terras onder het gebladerte. Een rondgang door het dorpje tussen al die 1-2016 Op lemen voeten 21

Zwitserland

hoogbejaarde stenen huisjes, trapje op en trapje af met hier en daar een zitje onder de druivenbladeren, is een plezier. Het is hier een kruispunt van wandelpaden. Een ervan gaat naar de mond van de waterval maar Anna raadt ook die af. Heel hoog ga je naar het bekende Walserdorp Bosco Gurin, een wandeling van, volgens het bord, meer dan acht uur.

Op weg naar het eind van het Bavonadal ligt het grotere dorp Sonlerto. Het heeft een dorpspleintje waar vroeger de inwoners ’s avonds samenkwamen om de dingen van de dag te bespreken. Tegenwoordig wordt Sonlerto alleen ’s zomers bewoond. Wat opvalt bij de wandeling in en rond het dorp zijn de zonnepanelen die mondjesmaat elektriciteit leveren voor verlichting. Ik realiseer me nu dat er in het hele dal geen storende kabels en draden te zien zijn.

Steile hellingen Het Bavonadal eindigt bij het dorp San Carlo waar een groot rotsblok met een trapje symbool is voor het harde leven van vroegere tijden. Zelfs het gras dat op het blok groeide kon men goed gebruiken. In die tijden gingen de mannen met de zonen in de lente met het vee naar boven en ble-

ven de vrouwen met de dochters beneden om voor de wintervoorraad gras te maaien, overal langs de steile hellingen, ook op de meest onmogelijke plekken. In San Carlo, de enige plaats met stroom, begint een steil wandelpad: ruim tweeënhalf uur sjouwen naar Robiei op 1890 meter om dan een rondgang te maken langs de stuwmeren aan de voet van de machtige Basòdino­ gletsjer. Je kunt ook met de kabelbaan naar boven.

Prehistorie onder onze voeten Een ander interessant wandelgebied ligt rond het meer van Lugano. Aan de oostkust verheft zich prominent Monte San Giorgio, een 1097 meter hoge berg die op de werelderfgoedlijst van de UNESCO staat. Miljoenen jaren geleden lag het gebied op de bodem van de zee en werd een rijke vindplaats van fossielen. In het nabije dorp Meride zijn die tentoongesteld in het Museo dei Fossili di Meride, het fossielenmuseum.

We lopen het smalle slingerpad omhoog naar het dorp. Rondom glooit het groene landschap, bergen links, daarachter ligt Italië. Een roofvogel zwiert en zwenkt boven de hellingen. We passeren een wijngaard

Sabbione ligt temidden van een groene weelde.

22 Op lemen voeten 1-2016

Koel helder water.

met korte ranken die beschermd worden door houten latten. Het pad is van veelkleurige steentjes. Anna: “Ze zijn van verschillende kleuren marmer. De zwarte zijn van graniet, tussen die soorten liggen miljoenen jaren verschil. De hele prehistorie van deze streek ligt onder onze voeten.”

Onder de toegangspoort komen we het stadje binnen. In het mooie modern ingerichte museum worden we toegegrijnsd door een replica van een dinosaurus op de balie, een wijd opengesperde muil met een angstaanjagend gebit. Buiten is het stil in het dorp.

Monte San Giorgio Er zijn verschillende routes die vanuit Meride gelopen kunnen worden. De doorgaande straat van dit stadje is onderdeel van het wandelpad naar Monte San Giorgio en Serpiano en er gaat er nog een de andere kant op naar het zuiden. Beide hebben de wit-rode pijl; aantrekkelijke routes dus. Anna: “Je hebt er warme kleding nodig, regenjack, rugzak met water, goeie wandelschoenen, want het kan sneeuwen hier, ook in de zomer.” Je kan hiervandaan al of niet via Monte San Giorgio (steil en veel stenen) en Serpiano naar Brusino

beneden bij het meer en met de boot naar Lugano. Er gaat een bus terug van Lugano naar Meride, al met al een mooie dagloop.

Voor een overweldigend panorama over het Meer van Lugano moet je naar Serpiano.

Het uitzicht is als een levensgrote atlaspagina die opengeslagen aan onze voeten ligt.

Een meneer naast me verzucht: “Dit is de mooiste plek van de wereld, wil je dat in het artikel vermelden?” Vanaf hier hebben we een duidelijk overzicht van de wandel-

mogelijkheden rond dit meer. Rechts aan de overkant is de berg San Salvatore duidelijk te zien, daarachter gaat Lugano schuil.

Links in de bocht van het meer ligt het bekende Morcote.

Morcote Morcote heeft een boulevard direct langs het water met een arcadengalerij, terrassen en winkeltjes. We gaan even weg van de toe­ristische reuring en lopen door de

­ treccia di Ruggia, een straatje boven en S evenwijdig aan de boulevard en daarmee verbonden is door een aantal smalle streccie (steegjes). Hier is het dorp nog zichzelf. We lopen over de keitjes, trapjes omhoog, trapjes omlaag, bloembakken langs de huizen, een piepklein voorhofje, een terracotta engeltje tussen een groep stenen, een grasveldje als een postzegel en ook hier de Zwitserse vlag aan een trotse gevel. Rust heerst alom. Er is geen toerist te zien.

Foroglio is een kruispunt van wegen

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen?

Trein: Amsterdam-Basel-Bellinzona-Locarno-Lugano (www.sbb.ch).

Via www.ascona-locarno. com zijn allerhande prospetti te downloaden.

Vervoer ter plekke Postbus (www.fahrplan.sbb.ch).

Kabelbaan van Brusino aan de oever van het meer naar Serpiano voor de Monte San Giogio (www.funivia.ch).

Accommodatie Eco Hotel Cristallina in Coglio in het Maggiadal (treinverbinding met Locarno): www.hotel-cristallina.ch Hotel Garni Muralto in Locarno: www.hotelmuralto.ch Hotel dell’Angelo in Locarno: www.hotel-dell-angelo.ch Casa Besazio, Via Cava 2 in Besazio.

Kaarten • MPA Locarno-Ascona, 1:25 000, ISBN 9782940381524. Met ingetekende wandelroutes.

• Swisstopo 3308T Locarno, 1:33.333, ISBN 9783302333083. Scheur- en watervaste wandelkaart, geschikt voor gps. Met ingetekende wandelroutes.

• Folder Funivia Brusino-Serpiano met dienstregelingen van postbus, boot en kabelbaan.

Onze tip Breng een bezoekje aan het Walsermuseum in Bosco Gurin: www.walserhaus.ch

Meer weten?

• www.myswitzerland.com • www.lakelugano.ch • www.amsa.ch • www.autopostale.ch • www.vallemaggia.ch • www.montesangiorgio.org

1-2016 Op lemen voeten 23

Zwitserland

Tekst & foto’s Jan Erik Burger

Gotthard

Naar de bronnen van Rijn en Rhône De Rhônegletsjer.

So immerteigend kommt Ihr auf die Höhen Des Gotthards wo die ew'gen Seen sind, Die von des Himmels Strömen selbst sich füllen.

Dort nehmt Ihr Abschied von der deutschen Erde, Und muntern Laufs führt Euch ein andrer Strom Ins Land Italien hinab Friedrich Schiller, Wilhelm Tell

E

uropa heeft een hart! De Gotthardregio, van Luzern tot Lugano en van Chur tot Brig, vormt het centrum van Zwitserland, het midden van Europa en het hart van de wereld. Vroeger werd de Gotthard gezien als de hoogste berg van Europa, totdat de moderne meettechniek anders leerde Hier worden de wolken en het weer gescheiden in twee fronten en vanuit dit waterslot stromen rivieren in alle richtingen. Nu voert een

24 Op lemen voeten 1-2016

duidelijk gemarkeerde Vier-Quellen-Weg de wandelaar in vijf dagen langs de bronnen van de Rijn, de Reuss, de Ticino en de Rhônegletsjer boven Gletsch.

Bij het verkennen van de route zat het weer niet mee, om het eufemistisch uit te drukken. Op weg naar de Tomasee, de bron van de Vorderrhein, moesten we na een paar kilometer omkeren. We hebben dan maar het stadje Disentis en zijn beroemde abdij bezocht. De klimaatscheiding werkte daarna gelukkig volgens verwachting.

Op de Gotthardpas was het droog en klaarde het weer op.

Andermatt ligt niet direct aan de VierQuellen-Weg, maar is een bezoek meer dan waard. De weg naar de Gotthardpas voert van het lager gelegen Göschenen steil omhoog naar Andermatt door de indrukwekkende Schöllenenkloof waar het kolkende water van de Reuss zich door een nauwe rotskloof wringt. De Reuss ontspringt op 2640 meter boven de zeespiegel als Furkareuss in het Gotthardmassief. Na 19 kilometer vloeit de rivier bij Hospental in het Urserental samen met de Gotthardreuss. De bewoners van het Urserental bouwden lang geleden op eigen kracht trappen, plankieren en paden om de transitohandel tussen noord en zuid mogelijk te maken – alleen voor de bouw van de laatste cruciale brug konden ze niet zonder bovennatuurlijke hulp. Die hulp kregen ze van de duivel, vandaar de naam Teufelsbrücke. In 1799 was de brug het toneel van een zware veldslag. De Russische generaal Alexander

Suworow had deze strategische plek gekozen om de Franse opmars onder leiding van Napoleon tot staan te brengen. Zevenhonderd soldaten lieten het leven. Het honderd jaar later in de rotsen uitgehouwen Suworow-monument herinnert aan de gevallen Russische soldaten. De Russische president Dmitri Medvedev bracht tijdens zijn staatsbezoek in 2009 een bezoek aan deze plek.

Vroeger was dit gebied grotendeels militair terrein. Nu zijn delen van de oude vestingen opengesteld voor publiek.

Disentis Het stadje Disentis in Graubünden wordt gedomineerd door het barokke benedictijnenklooster, dat teruggaat tot de tijd van Karel de Grote. De plafondschilderingen in de kloosterkerk leren ons dat binnenvallende moslims de abdij rond 940 verwoestten. In 1048 kreeg de abdij en het land daaromheen ‘rijksvrijheid’ (onafhankelijkheid) van de Duitse keizer Hendrik III. De abt werd toen een onafhankelijke rijksvorst, die alleen nog maar verantwoording schuldig was aan de keizer van het Heilige Roomse Rijk (en aan de paus natuurlijk).

In 1581 mocht de abdij zich verheugen in een bezoek van Sint Carolus Borromeus uit Milaan, een van de boegbeelden van de katholieke Contra-Reformatie. Borromeus’ geschriften golden als voorbeeld voor de geestelijkheid, kloosters en gelovigen die de kerkhervormingen moesten doorvoeren die met het Concilie van Trente, het concilie van de Contra-Reformatie, in gang waren gezet. In 1799 werd de abdij weer eens geplunderd en vernield, nu door het leger van Napoleon. In de negentiende eeuw maakte de abdij een spirituele en materiële crisis door, maar wist te overleven. In 1880 opende Disentis er een middelbare jongensschool die nu nog bestaat. Hier wordt in het Duits en Reto-Romaans lesgegeven.

Gletsch Aan de andere zijde van de Nufenenpas ligt het piepkleine dorp Gletsch (gletsch betekent ‘ijs’ in het Reto-Romaans). Het is ontstaan rond het historische Hôtel ­Glacier du Rhône met zijn karakteristieke eetzaal en nostalgisch ingerichte kamers.

Tussen 1857 en 1914 bouwde de hotel­ familie Seiler aan het hotel. Rijke Engelsen waren tot aan de Eerste Wereldoorlog de belangrijkste gasten. In 1908 stichtten de Seilers een anglicaanse kapel op een heuvel vlak buiten het dorp. Het station van Gletsch dateert uit 1914 en was tot 1981 in bedrijf bij de Furka–OberalpBahn (FO), de spoorverbinding tussen Brig in Wallis en Disentis/Mustér in Graubünden.

In 1982 werd het oorspronkelijke, hoog­ gelegen tracé tussen Oberwald in Wallis

Andermatt is nog steeds in de greep van Das Militär.

Het klooster van Disentis

Foto: Sedrun Disentis Tourismus

Gotthardpas en -vesting De 2108 meter hoge Gotthardpas was voor de aanleg van de zeventien kilometer lange tunnel een van de belangrijkste noord-zuid verbindingen in de Alpen. De pas verbindt Andermatt in het kanton Uri met Airolo in het kanton Ticino. In de twintigste eeuw was de vesting Sasso da Pigna terzijde van de pas een van de geheimste plekken van Zwitserland: een zogenaamd reduit, een laatste verdediging waar het Zwitserse leger zich kon terugtrekken bij een buitenlandse aanval, om van hieruit de vijand te bestoken en terrein terug te winnen. Van de

potentiële vijanden was Duitsland de meest gevreesde. Tegenwoordig heet de omvangrijke bunker Sasso San Gottardo en herbergt een unieke kristalformatie. In de indrukwekkende gangen en rotszalen komt niet alleen de mythe van de onoverwinnelijke Gotthard aan de orde, maar ook eigentijdse thema’s als mobiliteit, water, energie, klimaat en veiligheid. In de schaars verlichte gangen lijken de afstanden mede door de lichte hellingshoek nog groter dan ze in werkelijkheid zijn.

De postbus brengt ons omlaag over de bochtige oude Gotthardpasweg door de Tremolakloof naar Airolo, en dan weer omhoog door het schitterende Bedrettodal naar de in 1964 voor het verkeer geopende Nufenenpas. Langs de weg ligt een moerasgebied, dat gezien kan worden als bron van de rivier Ticino.

1-2016 Op lemen voeten 25

Zwitserland

Aankomst in Gletsch

en Realp in Uri buiten gebruik gesteld en vervangen door de nieuwe vijftien kilometer lange Furka-basistunnel. Dankzij de aanleg van deze tunnel was de FO-Bahn eindelijk in staat twaalf maanden per jaar treinen in bedrijf te houden. Tot dan moest de lijn vanwege zware sneeuwval en lawinegevaar zeven maanden per jaar sluiten.

Spoorwegvrienden wisten de ontmanteling van de oorspronkelijke lijn te verhinderen.

Nu exploiteert hun vereniging de Dampfbahn Furka-Bergstrecke. In 1995 werd het bovengrondse deel van de FO-lijn in delen heropend als museumlijn. Tegenwoordig rijden er ’s zomers nostalgische stoom­

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen?

Per trein of vliegtuig naar Zürich (www.swiss.com). Vanaf Zürich Hauptbahnhof naar Göschenen en Andermatt (www.sbb.ch/fahrplan). Dan met de trein richting Disentis naar de Oberalppas.

Boven de Oberalppass ligt de bron van de Rijn. Na het voltooien van de VierQuellen-Weg vanaf Hôtel Glacier du Rhône met de Dampfbahn (reserveren aanbevolen: www.dfb.ch) of met de postbus (www.postbus.ch) over de Furkapas naar Realp, en vandaar met de gewone trein terug naar Andermatt. Kijk voor openbaar vervoer en kortingspassen ook op: www.swisstravelsystem.com

26 Op lemen voeten 1-2016

Gletsch

locomotieven met authentieke wagons.

Steil omhoog, over gedurfd aangelegde ­viaducten en door nauwe keertunnels gaat het sinds 2010 weer van Oberwald naar Gletsch. Tussen de stations Muttbach (Hotel Belvedère) en Furka rijdt de trein door de 1874 meter lange Furkatunnel, voordat hij over de ’s winters inklapbare Steffenbachbrug afdaalt naar het Unserental in de richting van Realp. Onze trein werd getrokken door de meer dan honderd jaar oude lok HG 3/4 9 Gletschhorn SLM 2419, die enkele jaren geleden uit Vietnam terugkwam, waaraan hij na de elektrificatie ooit verkocht was.

Van Gletsch lopen we omhoog naar de Rhônegletsjer. In een haarspeldbocht ligt het klassiek negentiende-eeuwse Hotel Belvedère, destijds het ideale uitgangspunt om de Rhônegletsjer te zoeken. Het hotel is dicht, maar schijnt soms toch gasten te herbergen. Tegenover het hotel is een horecagelegenheid annex souvenirwinkel. Bezoekers aan de ijsgrot in de gletsjer kopen hier een kaartje en lopen over een rotsig pad naar het – om het afsmelten te vertragen – deels met doeken bedekte ijs. In de diepte ligt een ijsmeer, dat beschouwd mag worden als de bron van de Rhône, die hier eigenlijk op zijn Duits nog Rotten heet.

Accommodatie In de grotere plaatsen in alle soorten en maten van eenvoudige hutten tot het zeer luxueuze Chedi-Andermatt. In kleinere plaatsen en in berghutten is reserveren aan te bevelen. Voor Hôtel Glacier du Rhône, zie: www.glacier-du-rhone.ch

deels pittig. De route is doorgaans sneeuwvrij van midden juni tot half/eind oktober.

De Vier-Quellen-Weg De duidelijk gemarkeerde Vier-QuellenWeg voert de wandelaar in vijf dagen langs de bronnen van de Vorderrhein, de Reuss, de Ticino en de Rhônegletsjer boven Gletsch.

Onderweg trek je over een groot aantal bergpassen.

Startpunt is de Oberalppas (2044 m).

Daarna volgen de Maighelspas (2421 m), Sellapas (2701 m), Gotthardpas (2091 m), Lucendropas (2522 m), Nufenenpas (2440 m) en Furkapas (2429 m).

De etappes zijn met hun netto looptijd van 5½ tot 7½ uur aan de lange kant en

Kaarten en gidsen • Vier-Quellen-weg im Gotthardmassiv, Josef Arnold-Luzzani, Gamma Druck + Verlag AG, ISBN 9783906200460 • Swisstopo blad 5001-T Gotthard, 1:50.000. Topografische kaart met ingetekende wandelroutes.

Meer weten?

• www.myswitserland.com • www.vier-quellen-weg.ch – voor een beschrijving van alle etappes en gedetailleerde kaartuitsnedes van Swisstopo. Downloads zijn te vinden onder de tab service/downloads/ • www.berghuttenzwitserland.nl – voor een overzicht van de Zwitserse berg­ hutten.

Special Drechtsteden

Wandelspecial

Drechtsteden

32

Wandelen langs de

mooiste plekjes

De Drechtsteden beschikken over de ideale combinatie van natuur, cultuur, geschiedenis en stedelijk gebied. Het wandelroutenetwerk Drechtsteden is 190 kilometer lang en verbindt alle beziens­ waardigheden met wandelingen die variëren van een half uur tot vier uur.

34

Kinderdijk en Alblasserdam

Liefde en Rijkdom

Met de Waterbus is de Molenkade van Kinderdijk makkelijk bereikbaar. In de museummolens Nederwaard en Blokweer komt het verhaal van vroegere molenaarsgeslachten weer tot leven.

Een prachtige wandeling over de dijk voert naar het gezellige Alblasserdam.

+ Fotowedstrijd:

‘ Wandelen aan het water’

37

Dordrecht

Parel tussen rivieren

Wie Dordrecht vanaf de rivier nadert, ziet de stad van haar elegantste kant. En wandelen doe je het beste ook langs het water, voorbij havens en historische plaatsen tot je in de Hollandse Biesbosch bent.

Deze wandelspecial over de Drechtsteden is een samenwerking tussen de Regio Drechtsteden en Wandelmagazine Op lemen voeten

Wandelen langs de mooiste plekjes in de Drechtsteden De Drechtsteden is een streek in Zuid Holland waar de drie rivieren Beneden-Merwede, Noord en Oude Maas samenkomen.

Zij verbinden de steden Dordrecht, Zwijndrecht, Papendrecht, Sliedrecht, Hendrik-Ido-Ambacht en Alblasserdam met elkaar.

Wandelroutenetwerk Het wandelroutenetwerk Drechtsteden geeft met zijn wandelingen een unieke kijk in dit gebied met zijn vele natuurschoon, industrieel erfgoed en monumenten. U kunt hier wandelen langs de windmolens van het UNESCO-werelderfgoed Kinderdijk en verrassende routes lopen langs strandjes langs de NieuweMerwede met woeste griendbossen en akkers met knotwilgen. Genieten van polderlandschappen en sfeervolle dorpskernen in de Alblasserwaard, misschien wel een zeearend zien in het zoetwatergetijdengebied de Tongplaat en onder de indruk raken van de vele oude pakhuizen in de historische binnenstad van Dordrecht, oudste stad van Holland.

28 Op lemen voeten 1-2016

Startpunten Begin de wandeling bij een van de 15 startpunten. Op het informatiepaneel ziet u een kaart met de routes in de directe omgeving. Een overzicht van de startpunten is te vinden op: wandelnet.nl/drechtsteden

Foto: Frank Peters

De oude binnenstad van Dordrecht.

Zo werkt het wandelroutenetwerk Drechtsteden Het wandelroutenetwerk bestaat uit wandelwegen, met zoveel mogelijk onverharde paden die bij elkaar komen op knooppunten. Van daaruit bepaalt u zelf welke route u wilt lopen. Op de wandelroutekaart, die bij de VVV te koop is, staan al enkele routes ingevuld. Er zijn in totaal 190 kilometers te bewandelen.

Kinderdijk

De rondwandelingen zijn gemarkeerd met routepalen met gekleurde pijlen.

Elke route kan in twee richtingen gelopen worden. Binnen het wandelnetwerk kunt u kiezen voor korte wandelingen van één of twee uur. Langer kan ook. U knoopt gewoon net zoveel routes aan elkaar als u wilt. Op een aantal plaatsen staan informatiepanelen met daarop de kaart van het hele wandelnetwerk. Hier kunt u overstappen op een andere route.

Special Drechtsteden

Wandelkaart De wandelroutekaart is voor € 2,95 te koop bij de VVV. Met deze kaart op zak begint u goed voorbereid aan uw wandeltocht. Op deze kaart vindt u het complete wandelnetwerk vanaf het meest zuidelijke punt van het eiland van Dordrecht tot aan de molens in Kinderdijk.

22 kant-en-klare wandelingen met in totaal 190 kilometers.

Biesbosch

nert nog aan die tijd. Net als de oude hefbrug. Waar nu de plezierhaven en de loodsen van jachtenbouwer Oceanco liggen, was vroeger de marinewerf van Van der Giessen-de Noord.

■ Startpunt wandelroute 80 en 81.

Papendrecht Westeind Papendrecht ontstond als lintdorp langs de rivierdijk. In de jaren ‘70 is een deel van de bebouwing langs de dijk gesloopt wegens dijkverzwaring. Aan het Westeind bleef de karakteristieke bebouwing bewaard. Wilt u uw wandeling afwisselen met een vaartochtje?

Neem dan vanaf hier de Waterbus naar bijvoorbeeld de molens in Kinderdijk.

■ Startpunt wandelroute 63.

Dordrecht Hooikade Aan de Hooikade vindt u de Catharijnepoort uit 1652. Ooit waren er 16 stadspoorten, die deel uitmaakten van de stadsmuur. Naast deze poort is alleen de Groothoofdspoort bewaard gebleven.

Vanaf de Hooikade vaart van oudsher de veerdienst naar Zwijndrecht. U ziet hier ook de markante spoorbrug over de Oude Maas. ■ Wandelknooppunt 54.

Foto: Frank Peters

Omgeven door water Het unieke aan het gebied zijn de grote rivieren. Overal langs de oevers zijn wandelingen te maken die u een prachtig uitzicht bieden op het water. U kunt uw wandelingen gemakkelijk combineren met vervoer met de Waterbus. Er zijn langs de route maar liefst 13 opstappunten. Op waterbus.nl vindt u de vertrektijden.

Sliedrecht waterbushalte Middeldiep De Waterbus brengt u in het centrum van Sliedrecht. Daar is, in het voormalige gemeentehuis, het Sliedrechts Museum gevestigd. Langs het water, de druk bevaren Beneden Merwede, en de haven komt u bij de Grote Kerk. Deze is in gebruik genomen in 1763, maar de fundatie zou al uit de middeleeuwen dateren. ■ Wandelknooppunt 24.

Zwijndrecht Veerplein Het eerste deel van deze wandeling volgt de oever van de rivier met prachtig uitzicht op het drukst bevaren punt in Nederland. De rivieren Noord, Oude Maas en Beneden-Merwede komen hier samen. De beeldentuin in het Noorderpark is een mooie bezienswaardigheid op deze route.

■ Startpunt wandelroute 31.

Het wandelroutenetwerk Drechtsteden blijft in ontwikkeling. Kijk voor de laatste stand van zaken op www.vvvzhz.nl of op www.wandelnet.nl/drechtsteden.

Wandelrouteplanner Met de wandelrouteplanner op wandelnet.nl/drechtsteden kunt u uw wandeltocht gemakkelijk plannen. De wandelroutes zijn voorzien van wegwijzers en terug te vinden op de digitale kaart.

Deze kunt u bekijken op uw computer, smartphone of tablet. U kunt de routes natuurlijk ook uitprinten voor onderweg.

Langs de route Alblasserdam TOP Hier was ooit uitsluitend maritieme industrie te vinden. De in oude glorie herstelde portiersloge, waar u terecht kunt voor informatie, fietsen en koffie, herin-

De Waterbus aan de Merwedekade.

1-2016 Op lemen voeten 29

Tekst & foto’s Frank Peters

Kinderdijk en Alblasserdam

Het draaien en aanslingeren van de Museummolen Blokweer door vrijwilliger Jan Willem.

Liefde en Rijkdom “Ik werd verliefd op de dochter van een molenaar”, zegt hij met een glimlach. Peter Paul Klapwijk woont nu een jaar in een van de negentien molens van Kinderdijk. Kinderdijk maakt onderdeel uit van het wandelroutenetwerk Drechtsteden, dat de mooiste plekken van de streek met elkaar verbindt.

P

eter Paul is communicatieadviseur van de Stichting Werelderfgoed Kinderdijk. “We hebben de molen overgenomen van mijn schoonouders.” Zo op het eerste gezicht lijkt het alsof Peter Paul, van origine een Rotterdammer, hier bij toeval terecht is gekomen. Liefde kan zo onvoorspelbaar zijn, maar hoe meer hij over Kinderdijk vertelt, des te meer ik 30 Op lemen voeten 1-2016

geloof dat hij het ‘toeval’ een handje heeft geholpen.

We lopen een van de vele routes uit het wandelroutenetwerk Drechtsteden. Het netwerk is aangegeven met paaltjes en goed te volgen met de wandelkaart, waarop nummers van knooppunten zijn aangegeven. We beginnen in Kinderdijk bij knooppunt 71: een mooie plek met uitzicht op de molens.

We lopen richting Museummolen Nederwaard, die wordt weerspiegeld in het water en in het lage warme licht van de ochtend als een silhouet afsteekt tegen de heiige lucht. Kinderdijk is het mooist bij zonsopgang, als er mist op het water hangt, als er een waterig zonnetje door dreigende wolken breekt of als het nagenoeg windstil is zoals deze morgen. “Eigenlijk is het altijd goed Kinderdijkweer”, vult Peter Paul aan.

“Zelfs als het regent, omdat de molens daar uiteindelijk voor zijn gemaakt: het wegpompen van overtollig water uit de polder”.

Familie Hoek In de molen wordt het verhaal verteld van de familie Hoek, die al elf generaties verschillende molens bewoont. Sinds de bouw van de molens in 1740 maakt de familie al

Special Drechtsteden

deel uit van de gemeenschap. “Ook de nieuwe generatie vindt het leven in de molen prachtig”, vertelt Peter Paul. “De zoons van de familie, allebei in de pubertijd, lopen met hun vader en oom mee. Ze leren van jongs af aan om te gaan met de molens en zijn er helemaal gek van.”

Dat het leven in een molen niet zonder gevaar is, leert de geschiedenis. Rond 1900 leefden Cees en Alie Hoek in de molen. Ze hadden dertien kinderen. Dagenlang had de wind uit het oosten gewaaid en nam het gezin de deur aan de westelijke kant van de molen. Toen de wind draaide vergat een van de kinderen de andere deur te nemen.

Alie zag het gebeuren en rende haar zoon achterna, maar een onheil kon ze niet voorkomen. Er klonk een harde klap.

Waar elke molenbewoner bang voor is gebeurde, maar in dit geval niet met het kind. Alie kreeg de klap van de molenwiek en overleed ter plekke. Kleine Wim kwam met de schrik vrij.

Op 42-jarige leeftijd werd Cees weduwnaar. Zijn kinderen werden deels ondergebracht bij andere molenaars en familieleden. Een portret van het gezin van Cees en Alie hangt naast de deur van de museummolen.

De juiste wind Ondanks de tragedie is de familie de molen trouw gebleven en zagen nieuwe generaties het licht. Molenaars werden verliefd, kregen zonen en dochters, die op hun beurt de molens draaiende hielden.

“Alles wat je hier ziet heeft historie”, vertelt Peter Paul. “Het authentieke vind ik mooi

en de geschiedenis fascinerend. De museummolen is nog steeds zo ingericht als in vroeger jaren.” Eind jaren vijftig werd de functie van de molens overgenomen door de gemalen, maar de molens worden nog steeds bewoond. En als ze draaien malen ze ouderwets water uit de polder.

Een stukje verderop, bij wandelknooppunt 72, ligt Museummolen Blokweer. Deze molen wordt onderhouden door beroepsmolenaars en vrijwilligers en je kunt er als bezoeker zien hoe het leven in de molen vroeger was. Aan de sobere keukentafel rookt Egbert een sigaartje en werkt Tessa aan een borduurwerkje. Buiten wordt de molen naar de wind gedraaid en aangeslingerd door Jan Willem.

Peter Paul geniet ervan. Toch vind ik het vreemd dat hij zich, als zoon van een Rotterdamse havenarbeider, hier zo thuis voelt.

Woei hij met alle winden mee en is hij bij toeval hier komen aanwaaien?

“Mijn oma is in Kinderdijk geboren”, vertelt hij onderweg. “En haar voorouders woonden en werkten in de molens.” Het kon niet anders. Hij zal de juiste wind hebben gekozen. Het molenaarsleven zit in zijn bloed.

Alblasserdam Vanuit Kinderdijk loop ik verder in de richting van routenummer 78 en knooppunt 66.

Onderweg ontmoet ik Ruud Boele van de Historische Vereniging West-Alblasserwaard.

“Tussen de huizen op de Oost-Kinderdijk richting Alblasserdam heb je prachtige uitzichten op de molens, maar ook de dijk zelf is interessant”, vertelt hij vol enthousiasme.

Het Huis te Kinderdijk dat eigendom was van Piet Lels.

Het centrum van Alblasserdam.

Langs de slingerende waterkering ontstonden in de achttiende eeuw grote scheepswerven, rederijen en fabrieken van onder meer de families Smit, Lels en Von Lindern.

Jan Jacques Smit legde de bakermat voor de scheepsbouwindustrie in de Drechtsteden. Ter hoogte van het Lammetjeswiel, ontstaan door een dijkdoorbraak, bouwde hij sloepen en andere kleine schepen.

“Rond 1750 werd het bedrijf groter en breidde de scheepsbouw langs de Noord en de Lek zich uit doordat de zonen Smit nieuwe scheepswerven stichtten. Sindsdien worden hier zeilschepen, baggermolens, vrachtschepen, sleepboten en baggerschepen gebouwd”, vertelt Ruud. De bedrijven waar zeilen gemaakt werden, waar pek en teer gewonnen werd en touwen gevlochten, schoten als paddenstoelen uit de grond. De families werden steenrijk en lieten langs de dijk huizen bouwen, waarvan er nu nog een

Museummolen Blokweer is ondergebracht in de enige wipwatermolen van Kinderdijk.

1-2016 Op lemen voeten 31

aantal staat. Ook verrezen er woningen voor gezinnen van kapiteins, die met de gebouwde schepen de wereldzeeën bevoeren. Ook die huisjes zijn nog intact en te bewonderen langs de wandelroute.

“Opvallend is dat de rijken zelden oud werden en kampten met een zwakke gezondheid”, vervolgt Ruud. “De reden is dat ze het geld binnen de rijke families wilden houden. Toen Jan Ulrich Smit in de jaren tachtig bij onze historische vereniging een lezing gaf over de Smitten naar aanleiding van een boek, noemde hij het zelf gekscherend het ‘inteeltboek’.”

Het bedrijf Smit is door fusies opgegaan in IHC-Merwede met werven in Kinderdijk en Krimpen aan den IJssel. Over de Noord varen nog steeds schepen die daar gebouwd zijn. Vanaf de dijk ter hoogte van het Lammetjeswiel kun je ze vanuit de verte zien aankomen.

Lammetjeswiel Ruud is een Alblasserdammer in hart en nieren en lijkt iedereen te kennen. Onderweg onderbreekt hij z’n verhaal om vrolijk zijn hand op te steken, bekenden te groeten en hier en daar een praatje te maken. Hij kent de historie van het dorp als geen ander en vertelt onder meer over de oorlog

Nieuwe maan boven de oude molen van de Hooge Boezem van de Nederwaard.

waarin Alblasserdam zwaar getroffen werd door een bombardement van de Duitsers en eigen vuur van Nederlands geschut.

Hij kent het karakter van de inwoners. “De kerk speelt hier een belangrijke rol.” Alblasserdam ligt in de ‘Biblebelt’. Er zijn 19 kerken op nog geen twintigduizend inwoners.

“Maar ze zitten ’s zondags allemaal vol.

Zelf ga ik niet naar de kerk, maar ik pas me wel een beetje aan. De auto wassen of gras maaien op zondag doe ik niet, maar ik kan hier goed leven hoor, we gaan prima met elkaar om.”

Voor Ruud heeft het Lammetjeswiel een speciale betekenis. Het is niet alleen de

bakermat voor de scheepsbouwindustrie, maar in zijn jeugd was er ook een openluchtzwembad. “Van 15 mei tot eind september was het open en die data houd ik in ere. Op 15 mei duik ik het water in, of het nu sneeuwt of niet”, lacht hij.

We lopen richting de knooppunten 66 en 84 en komen aan in het centrum van Alblasserdam. Na het bombardement in de Tweede Wereldoorlog is het centrum in oude stijl herbouwd. Bij de bakkerij op de hoek haal ik een heerlijk stuk speculaas en dan op weg naar Dordrecht! Je kunt er met de auto naartoe, maar over het water is het vele malen mooier.

Historische Vereniging West-Alblasserwaard: www.hv-wa.nl Kinderdijk: www.kinderdijk.nl

PRAKTISCHE INFORMATIE

Paaltjes met de knooppuntennummers van het wandelroutenetwerk Drechtsteden wijzen de weg in Alblasserdam.

32 Op lemen voeten 1-2016

De Drechtsteden beschikken samen over de ideale combinatie van natuur, cultuur, historie en stedelijk gebied.

Met de Waterbus kun je overal komen. Zo vaar je voor nog geen vier euro van de Molenkade in Kinderdijk naar de binnenstad van Dordrecht en kun je binnen driekwartier vanuit het Nationaal Park De Biesbosch een terrasje in Alblasserdam pakken.

Op die manier zijn verschillende wandelingen uit het routenetwerk met elkaar te combineren.

Special Drechtsteden

Tekst & foto’s Frank Peters

Dordrecht

De Vergulde Os op de gevel van de centrale bibliotheek in de historische binnenstad met in de achtergrond de toren van de Grote Kerk.

Parel tussen rivieren Dordrecht zou je eigenlijk altijd vanaf het water moeten bezoeken, zoals dat in vroeger tijden gebeurde. Wie de stad vanaf de rivier nadert ziet haar met Venetiaanse schoonheid oprijzen vanuit de schittering van het water.

T

alloze handelaren, Hollandse graven, kunstschilders en zelfs Napoleon hebben op deze wijze kennis gemaakt met de oudste en toen nog belangrijkste stad van Holland. Tijdens het bezoek van Koning Willem Alexander en Koningin Maxima tijdens Koningsdag 2015 werd Dordrecht, ook vanaf het water, prachtig in beeld gebracht. Niet alleen heeft deze dag veel mensen naar Dordrecht gebracht, ook evenementen als Big Rivers, Dordt in Stoom en de Kerstmarkt trekken honderdduizenden bezoekers. Toeristen en inwoners her-

ontdekken de rijke geschiedenis, de foto­ genieke binnenstad en het historische havengebied.

“De Groothoofdspoort is een van de weinige stadspoorten die bewaard is gebleven, maar het is wel de belangrijkste en mooiste”, zegt stadsgids Lisette van Gameren bij knooppunt 57 van het wandelroutenetwerk. Ze leidt wandelaar Klaartje en mij rond in de stad. De koepel boven de poort is een markant punt. Op de gevel uit 1618 is de Dordtse stedenmaagd afgebeeld. “In haar hand heeft ze het wapen van de stad en een palmtak als symbool van vrede.”

Volgens de overlevering wilde de bescherm-

vrouw altijd maagd blijven om haar onafhankelijkheid te behouden. In haar hoed droeg ze stinkende ruit, een kruid dat zo gruwelijk stinkt dat geen man ook nog maar iets van haar wilde. Maar goed, ze had natuurlijk ook gewoon haar blote borst kunnen bedekken, dat zou misschien ook al hebben gescheeld.

Het Hof De wandelroute loopt verder via de Wijnstraat in de richting van het Hof. “Hier vond in 1572 de Eerste Vrije Statenvergadering plaats”, vertelt Lisette. Een belangrijk moment in de Nederlandse geschiedenis. In de nog bestaande Statenzaal werd het verzet tegen de Spanjaarden gesmeed en het fundament voor het huidige Nederland gelegd. Koning Willem Alexander en koningin Maxima vestigden hier nog eens extra de aandacht op door het nieuwe museum Het Hof van Nederland tijdens Koningsdag 2015 officieel te openen.

1-2016 Op lemen voeten 33

De Hofstraat met gevels opgebouwd uit materiaal van huizen die in de jaren 60 zijn gesloopt.

De Hofstraat lijkt met z’n trapgevels eeuwenoud, maar is het niet. “In de sloopwoede van de jaren zestig zijn veel huizen afgebroken, omdat ze plaats moesten maken voor een brug naar Papendrecht”, vervolgt Lisette. “Na protesten is die buiten het stadscentrum terecht gekomen en werd de straat opgebouwd uit het gesloopte materiaal”.

Grote Kerk Het wandelroutenetwerk verbindt de highlights van de stad. We steken de Voorstraatshaven over, passeren het gezellige Scheffersplein en het oude stadhuis. We

lopen de Grotekerksbuurt in en komen uit bij de trots van Dordrecht; de Grote Kerk.

De kerk stamt uit de elfde eeuw, maar was toen niet meer dan een kleine kapel. In de eeuwen erna kreeg de kerk zijn huidige vorm. Rond 1500 was ie af, alhoewel…

“De toren is nooit afgebouwd”, vertelt Lisette. “Tijdens de bouw begon hij te verzakken. De toren zou meer dan 100 meter hoog worden, maar de spits is weggelaten.

Nu staat er een stompe toren van ‘slechts’ 68 meter.”

Het lijkt een verstandige beslissing geweest.

Het gevaarte staat inmiddels meer dan twee meter uit het lood. “Als de toren was

Gebouw Stockholm gezien door het Dok van Straatman in het historisch havengebied.

34 Op lemen voeten 1-2016

afgebouwd dan zou die in de loop van de tijd een keer zijn ingestort”, verzekert Herman van Duinen, dé deskundige op het gebied van de Grote Kerk in een documentaire over het monument.

De kerk is het belangrijkste icoon in de skyline van Dordrecht. “Van heinde en verre kun je hem zien liggen”, zegt Lisette.

Op schilderijen van kunstenaars als Aelbert Cuyp, William Turner en Jacob Maris is de toren prachtig afgebeeld. Het mooiste stadsgezicht met toren hangt in het Dordrechts Museum en is geschilderd door Jan van Goyen in 1651. Het doek werd in 2008 voor drieënhalf miljoen euro teruggekocht van de erven Goudstikker en heeft een prominente plek in het museum.

“Vóór 1572 was de kerk een katholiek bolwerk, maar sinds de Reformatie is zij protestants”, vervolgt Lisette. “Het mooie is dat er nog katholieke elementen bewaard zijn gebleven zoals de prachtige koorbanken in het hoogkoor.” Er is nooit een beeldenstorm geweest in Dordrecht, maar een rustige overgang van katholiek naar protestants. “Waarschijnlijk wilde men de kerk in het midden houden”, lacht Lisette. “Dordrecht was een handelsstad, met veel gedeelde belangen.”

Musea aan Huis Via de Nieuwe Haven, een jachthaven met een mooi gedecoreerde gietijzeren brug, passeren we Museum 1940-1945 en Huis van Gijn. In Huis van Gijn is de kunstverzameling van zakenman en jurist Simon van Gijn te zien. Hij woonde tot aan zijn dood in 1922 in het monumentale pand en liet het na aan de Vereniging Oud-Dordrecht op voorwaarde dat het interieur zo veel mogelijk intact zou blijven.

Even verderop hebben we een prachtig uitzicht op de Kuipers- en Wolwevershaven.

Onder het Dok van Straatman door is het monumentale gebouw Stockholm te zien.

Aan de Wolwevershaven ligt het Dordts Patriciërshuis, Museum aan de Maas. In dit rijksmonument is te zien hoe de gegoede burgerij leefde in de Franse tijd, tussen 1780 en 1815. De Maaskamer heeft een weids uitzicht over de Oude Maas. Het museum herbergt een schitterende collectie meubels en schilderkunst uit de achttiende en negentiende eeuw.

Wantij Via de Merwekade en de Noordendijk is bij wandelknooppunt 59 hotel/restaurant Villa Augustus te bereiken. Villa Augustus, gevestigd in de oude watertoren van Dor-

Special Drechtsteden

drecht, ligt aan rivier het Wantij en heeft een grote binnenmuurse tuin, waar onder andere biologische groenten worden gekweekt.

Langs het Wantij loopt de route verder in de richting van de Hollandse Biesbosch.

Het natuurgebied is ook per Waterbus bereikbaar, maar de wandeling langs de rivier is zeker de moeite waard.

Griendmuseumpad Bij het Biesboschcentrum Dordrecht worden we opgewacht door natuur- en cultuurhistorische gidsen Leen Fijnekam en Frans Bax. Ze beheren met nog enkele andere vrijwilligers de historische griendketen in de Sterlinggriend, een onderdeel van de Kikvorsch- of Otterpolder, waar het Griendmuseumpad loopt. Van april tot en met oktober is het eiland bereikbaar met de Zonnepont 7.

“In de griendketen hadden de griendwerkers een primitief onderdak”, vertelt Leen.

De meeste keten waren van wilgentakken en riet gemaakt en boden weinig bescherming. Deze zogeheten schrankketen werden begin vorige eeuw verboden nadat prins Hendrik ze bij een bezoek “onmenselijk” had genoemd. De ‘luxere’ keten waren van steen, hadden een vloer en een vuurplaats, en boden bescherming tegen wind en water. “Maar het was nog steeds een hard leven”, vertelt Leen in de Stenen Keet, die door de vrijwilligers beheerd wordt.

De griendwerkers hakten wilgentakken, die onder meer bestemd waren voor het maken van zinkstukken. Hiermee werden dijken

gebouwd en oevers verstevigd. Het griendhout kwam ook terug in bezemstelen, fuiken en hoepels voor vaten.

“Tot halverwege de vorige eeuw werkten duizenden mensen in de grienden”, vertelt Leen. “We laten wandelaars op het Griendmuseumpad zien hoe het leven eraan toeging.” Op 10 september is er een Historische Dag met allerlei demonstraties rondom het leven en werken in de griend.

“Ook wordt er spek gebakken. Aardappelen met ‘lawaaisaus’ en spek was een belangrijke en stevige kost voor de griendwerkers.

Dit werd vroeger zo genoemd omdat het spekvet werd gemengd met het water van de aardappelen en dat spettert als een gek”, lacht Leen. De vrijwilligers zijn ook vaak op zaterdagen en op aanvraag op het eiland te vinden.

Biesbosch Frans brengt de beverburchten in de Sliedrechtse Biesbosch in kaart (de Sliedrechtse Biesbosch ligt op Dordts grondgebied). “Het zijn er inmiddels 42.” De bever is het icoon van het Nationaal Park De Biesbosch en sinds halverwege de jaren negentig weer terug. “Het is een prachtig beest. Bij zonsopgang en zonsondergang komen ze uit hun burchten en kun je ze zien.”

Leen heeft de eerste bever in de Sliedrechtse Biesbosch gespot. Tussen 1988 en 1992 werden bevers uitgezet in de Brabantse Biesbosch, maar in de Sliedrechtse Biesbosch kwamen ze nog niet voor. “Totdat ik met collega Peter Nienkemper tijdens een kanovaart in de vroege ochtend

De Stenen Keet in de Sterlinggriend in het Dordtse gedeelte van de Biesbosch.

een plons hoorde. Er zwom duidelijk een bever aan onze kano’s voorbij. Dat was een onvergetelijk moment!”

Tijdens wandelingen langs het wandelroutenetwerk in de Biesbosch kun je ook andere dieren tegen komen. “In de Biesbosch leven reeën, ijsvogels, buizerden en zelfs zeearenden”, vertelt Frans. Ook is er voor floraliefhebbers veel te zien, zoals het groot heksenkruid, het harig wilgenroosje en de zeldzame spindotter.

Via de routenummers 92 en 93 is de Zuilespolder te bewandelen. Dit gedeelte is meer gecultiveerd, maar ook erg mooi. Je kunt er Huug de schaapsherder met zijn kudde tegenkomen. Vanaf de Helsluis is het nog een klein stukje lopen naar de Waterbus, die je weer terug kan brengen naar de molens van Kinderdijk, een terrasje in Alblasserdam, de binnenstad van Dordrecht of talloze andere mooie plekken in de Drechtsteden.

PRAKTISCHE INFORMATIE

Vervoer De Waterbus is het ideale vervoermiddel tussen de Drechtsteden. Het is snel en vanaf de Waterbus heb je een mooi zicht op de drechtoevers en de skyline van Dordrecht. Informatie: www. waterbus.nl Tip van de redactie Bezoek het Dordrechts Museum, een van de oudste musea van Nederland.

Het museum heeft een prachtige collectie met topstukken van de Gouden Eeuw tot hedendaagse schilderkunst. Er hangt werk van bekende meesters als Cuyp, Maes, Bol, Breitner, Israëls en meer. Meer informatie: www.dordrechtsmuseum.nl Websites VVV Dordrecht: www.intreedordrecht.nl Het Hof van Nederland: www.het-hof.nl Museum Huis van Gijn: www.huisvangijn.nl Dordts Patriciërshuis: www.dordtspatriciershuis.nl Villa Augustus: www.villa-augustus.nl Biesbosch: www.np-debiesbosch.nl en www.vvhbiesbosch.nl en www.biesboschcentrumdordrecht.nl

1-2016 Op lemen voeten 35

Fotowedstrijd

Instur www.waen voor 10 me i ndelma gazine.n2016 naar: u/winac ties

Doe mee aan de fotowedstrijd ‘wandelen aan het water’ en win een kano-excursie!

De kanotocht wordt aangeboden door het Biesboschcentrum Dordrecht. De winnaar kan zich aanmelden voor een kano-excursie naar keuze onder begeleiding van een natuurgids en mag een tweede persoon meenemen.

Het aanbod excursies is te vinden op www.biesboschcentrumdordrecht.nl (te vinden onder ‘Activiteiten’).

We leven nu eenmaal in een land van water, heel veel water. En langs, boven, op en onder (?) waterlopen, kanalen, plassen en kusten zijn de prachtigste wandelingen te maken.

Heb je een originele foto van een tocht die aan het predicaat ‘water’ voldoet? Stuur hem dan voor 10 mei naar ons op en misschien win jij een kanotocht in de Biesbosch.

De winnaar ontvangt tevens een bon ter waarde van € 100 te besteden bij Restaurant Villa Augustus aan de Oranje­laan te Dordrecht.

Zie: www.villa-augustus.nl

Winnaar fotowedstrijd ‘Winterwandelen’ Janna van Eekelen maakte deze sfeervolle foto op de Appeldijk bij Tricht. Hier wordt een echte winterwandeling gemaakt! Je voelt de winterkou bijna. De sneeuw ligt nog op de bomen die langs de dijk staan. Maar de twee wandelaars laten zich daardoor niet uit het veld slaan.

Janna wint een 3-daags arrangement in het land van Maas en Waal op basis van kamer met ontbijt aangeboden door Hotel-Restaurant De Twee Linden (www.detweelinden.nl).

De jury bestond uit: Dagmar Kroezen (Gelderse Routes) Klaartje Grol (Wandelmagazine) Daan Couwenbergh (webredacteur Wandelmagazine)

36 Op lemen voeten 1-2016

28 Dw4d e

Hemelvaartweekend 4 t/m 8 mei 2016

struinen in rivierenland vanuit hotel/restaurant de twee linden Hoe fijn is het als je ergens écht te gast bent.

Bij De Twee Linden in Beneden-Leeuwen snappen ze dat helemaal en wacht je gegarandeerd een gastvrij onthaal met heerlijk eten, een lekker drankje en – niet te vergeten – een prachtige omgeving.

Bent u klaar voor Odoorn?

5 mei t/m 8 mei

28e Drentse Wandelvierdaagse

4 op 5 mei

16e Kennedymars 5e Kennedymars-Plus

4 mei t/m 8 mei 5 mei t/m 8 mei

18e Jeugd Wandelvierdaagse

Inschrijven via de website: www.dw4d.nl

Wanneer citroenvlind er dagpauwoog

S

A

O

kleine vos gehakkelde aurelia boomblauw tje oranjetipje klein koolw itje bont zando ogje koninginne npage atalanta

Uitgebreid

e inform

M

A

vliegen de M

J

vlinders J

A

Kijk voor ons struinarrangement of een van de andere arrangementen op de website. Vermeld bij je reservering ‘Aanbieding Op Lemen Voeten’!

De Twee Linden – www.detweelinden.nl Zandstraat 100, Beneden-Leeuwen, T 0487 591 234

vooral?

S

O

Haal libellenHaal vlinders naar uw naar uw tuin tuin

atie Meer weten over vlinde rs op www.f acebook.com en libellen in uw tuin? /vlinderstic Kijk op www.v de tuin, boord hting en twitte lindersticht evol inform ing.nl en r @vlinderNL de aanleg atie over volg ons vlinders, en inrichting . Of lees het libellen en van uw tuin boekje Vlind € 12,- inclus andere kleine en uitgeb ers in ief verzen insecten, reide plante dkosten bij deze folder ideeën voor nlijsten. U De Vlinde . Nieuwe bestelt het rstichting donateurs door midde voor maar krijgen dit De Vlind l van het boek gratis erstichting strookje in ! Bestellen Een natuu kan ook via r vol vlinde de website. rs en libelle echter niet n, dat is wat vanzelf, want De Vlinderstich Daarom stimu deze een groot deel ting wil bereik leren wij van deze iedereen, en. Dat gaat ten tot tuinlie net.nl. dieren heeft van beleid www.libellen op of l fhebb het moeil smakers ers, om ons www.vlinderstichting.n Gelukkig ijk in ons tot natuu bij de realis in uw tuin? Kijk op vinden veel land. rbeheerders er weten over libellen atie van ons mensen het en van geme wordt De doel te helpen belangrijk Vlinderstich endat vlinde . ting geste door welke rs en libelle und door vlinders en n de ruimt meer dan libellen ze eche krijgen.

5.500 donat zien en helpen wil bereiken. Dat gaatbare diergr Zo eurs. 2.500 De Vlinderstichting oepen. Wilt ons zo bij stimulemensen geven en libellen, dat is wat het besch u ook uw in ons land. Daarom gift, door n natuur vol vlinders ermen van steentje bijdra hebben het moeilijk tot tuinliefheb- donateur te worde deze kwets veel van deze dieren gen? U kunt der- en libelle en van gemeenten n, uw waarn r niet vanzelf, want natuurbeheerders ons steun nvriendelijk emingen beleidsmakers tot en met een door te geven kunt u beste in te richte n wij iedereen, van n. De mees llen bij onze of uw tuin te nectarplan vlinsamenwerk © De Vlinder geveng ten in deze ingspartne mensenstichtin 2.500 april Chris donateurs.

2015. folder van Swaay r Vivara via Foto’s: Henk meer dan 5.000 deze , Kars van www.vivara Veling. Vormg Alards, Henk ting gesteund door zo bij het beschermen .nl. eving: Liesbet wordt De Vlinderstich Bosma, Ineke ze zien en helpen ons gift, h van Agt. Radstaat, vlinders en libellen ons steunen met een an ons door welke bijdragen? U kunt . Wilt u ook uw steentje kwetsbare diergroepen -

april 2015

Het Prins Bernhard Cultuurfonds De Vlindersticht steunen Deing en de Nation Vlindersticht ale Postco Postbus 506 ing. U ook? deloterij 6700 AM Wageningen

tel. 0317 467346 stichting.nl e-mail: info@vlinder stichting.nl internet: www.vlinder 05134425 U ook? IBAN NL70INGB00

De Vlinde rstichting Postbus 506 6700 AM Wageningen tel. 0317 46734 e-mail: info@ 6 vlindersticht intern ing.nl

et: www.v linderstichtin aan uw tuin?

IBAN NL70I g.nl libellen stellen NGB000513 eisen Wat voor 4425 u verwachten?

Welke soorten kunt

5/27/2015 3:34:24 PM

Wat voor planten zijn Welke vlin geschikt? ders kun t u verwach ten?

1-2016 Op lemen voeten 37

Nederland

Tekst Rick Eggink Foto's Gemeente Amstelveen

Amstelveense heemparken

De trots van de stad Koningsvarens in het Landwehrpark.

Heemparken zijn eigenlijk anomalieën. De trend in het onderhoud van het openbaar groen is tegenwoordig alles zo in te richten dat je er zo min mogelijk naar om hoeft te kijken. Dit terwijl heemparken permanente aandacht vragen, het hele jaar door. In Amstelveen vind je er drie, en het zijn pareltjes.

M

et levend materiaal, bloemen, planten en bomen wordt een plaatje geschilderd. Bij iedere wending van het pad wordt een ander decor van feeërieke schoonheid getoond.

Het boekje dat de gemeente Amstelveen hierover heeft uitgegeven draagt dan ook de toepasselijke titel Dwalen door betoverend heemgroen. De heemparken, De Braak, het Thijsse- en het Landwehrpark, trokken onder groenkenners al de aandacht. Ze werden beloond met de Entente Florale 38 Op lemen voeten 1-2016

Europe en in 2011 verheven tot rijksmonument.

Dit alles leidt naar de vraag: hoe zijn de parken daar ontstaan? En wat is eigenlijk een heempark?

In de jaren 30 van de vorige eeuw was er grote werkloosheid in Nederland. De gemeente Amsterdam liet toen het Amsterdamse Bos aanleggen als werkverschaffingsproject. In de gemeente Amstelveen was men ervoor beducht dat Amsterdam meer van haar grondgebied wilde annexeren, zoals zij al in 1896 en 1921 had gedaan. Daarop ontwikkelde Amstelveen

een plan om luxe villa’s in het groen te bouwen aan de rand van het nieuwe Amsterdamse Bos. Om dit groen te ontwikkelen werd in 1926 de tuinarchitect Dirk Frederik Tersteeg (1876-1942) aangetrokken. Hij realiseerde het eerste park. In 1927 kwam als tuinbaas Chris Broerse (1902-1995) in dienst in Amstelveen. Door de lessen van Tersteeg en door studie en aanleg vergrootte hij zijn kennis en werd in 1931 benoemd tot directeur van de plantsoenendienst. In 1938 nam hij de door Amstelveen onteigende bloemenkweker Koos Landwehr (19111996) in dienst vanwege diens formidabele kennis van planten. Geïnspireerd door hun grote voorbeeld Jac. P. Thijsse, natuurkenner en medeoprichter van Natuurmonumenten, creëerden zij de heemtuinen.

Toen Broerse in 1967 afscheid nam van de gemeente had hij voor een indrukwekkende nalatenschap gezorgd. En gelukkig heeft de gemeente Amstelveen altijd de middelen verschaft om deze nalatenschap in stand te houden.

Werkverschaffing In 1939 begon Broerse met de aanleg van het park De Braak. Deze veenplas, ontstaan bij een doorbraak van het Haarlemmermeer, werd uitgediept en complete rietlanden verplaatst om het gewenste effect te krijgen. Het betreft ook hier een werkverschaffingsproject.

De aanleg van het Westelijk Bovenpark, sinds 1953 het Dr. Jac. P. Thijssepark, begon in 1941 aanvankelijk ook als werkverschaffingsproject, dan tegen de tewerkstelling in Duitsland. Ook hier liet hij enkele plassen uitgraven om de rest van het park mee op te hogen. Een heuvel van vijf meter hoog werd aangelegd door 5400 m³

huisvuil te storten. Dit wordt ook wel ‘asland’ genoemd, daar het huisvuil nog veel as uit de kolenkachels bevatte. In 1942 kwam het werk stil te liggen omdat de bezetter verordonneerde dat werklozen geacht werden in Duitsland te gaan werken.

Op deze heuvel van huisvuil ontstond een welige brandnetelgroei. Plantenkenner Landwehr creëerde aan de achterkant van de heuvel een schuilplaats waar hij tijdens menig razzia verscholen heeft gezeten. Na de oorlog ving het werk aan het park weer aan.

Jac. P. Thijsse (1865-1945) ordende de lokale flora en plantte ze bij elkaar in een park voor educatieve doeleinden. Hij

noemde dit instructieve plantsoenen. In 1946 bedacht Broerse de term heemparken voor deze manier van parkaanleg. Landwehr definieert de term als: “Er moet een landschapje ontstaan dat er eigenlijk altijd al geweest had kunnen zijn.” Landwehr reist het hele land door om inheemse planten te verzamelen. Hij geeft later ook boeken over de inheemse flora uit die als klassiekers op dit gebied beschouwd worden.

Waarbij hij planten als inheems definieert als deze al meer dan honderd jaar hier voorkomen. Landwehr publiceerde enkele atlassen en illustreerde deze met eigen tekeningen zoals de Bladmossenatlas (1966) en de Grassenatlas (1974). In 1985 is

‘ Er moet een landschapje ontstaan dat er eigenlijk altijd al geweest had kunnen zijn’

Kruipwilg met lavendelheide kleuren De Braak.

Zomer en winter in het Thijssepark: zo anders van sfeer.

1-2016 Op lemen voeten 39

Nederland

hem door de Vrije Universiteit een eredoctoraat toegekend.

Romantisch Wellicht wordt de indruk gewekt dat een heemtuin iets is waar lokale planten de vrijheid hebben zich ongehinderd te ontwikkelen en voort te woekeren. Dat is echter niet aan de orde want dat zou tot een monocultuur leiden. In heemtuinen wordt een decor samengesteld zoals de natuur had kunnen zijn. Het is eigenlijk een superromantische gedachte. Na elke bocht een nieuwe kamer met een ander decor. Door het intensieve onderhoud wordt sommige plantensoorten de ruimte gegeven aan te slaan waar zij anders weggeconcurreerd

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen Thijssepark: Bus 170 Amsterdam CS-Uithoorn, de bus stopt ook bij de halte van metro 50 Amstelveenseweg, halte Graaf Florislaan in Amstelveen: dan is het nog 10 minuten lopen. Sla bij de bushalte rechtsaf. Volg de Amsterdamseweg. De weg die hier rechtdoor gaat heet Keizer Karelweg en moet je niet hebben. Volg de Amsterdamseweg tot hij linksaf buigt. Ga dan naar rechts de Prins Bernhardlaan in. Aan het einde van deze laan begint het Thijssepark.

Rondje Amsterdamse Bos– Thijssepark– Landwehrpark– De Braak (11 kilometer): Metrolijn 50, station Amstelveenseweg, uitgang Amstelveenseweg: Loop richting VU Medisch Centrum. Sla de tweede weg rechts in, d.i. na het kantoorgebouw ‘het strijkijzer’. Neem tweede links over fietspad naar Amsterdamse Bos langs de jachthaven. Een goede kilometer verder bij een grotere weg rechts, naar roeibaan de Bosbaan. Ga links voor de Bosbaan langs. U ziet schuin links voor u een houten gebouw. Blijf rechts hiervan. Neem het pad rechts van het Forest Fun klimpark. Loop op dit paadje

40 Op lemen voeten 1-2016

zouden worden door planten die het eigenlijk beter doen op de aanwezige grond.

Hierdoor ontstaat een grote soortenrijkdom op een relatief klein gebied die er zonder menselijke ingrepen niet geweest zou zijn. In De Braak is er het landschappelijke samenspel tussen water, riet, heide en bos.

In het Thijssepark hebben de besloten tuinkamers ieder een eigen sfeer waardoor je tijdens de wandeling steeds weer wordt verrast. Het Dr. Koos Landwehrpark doet nog het meest denken aan een open grasland waar de natuur zijn gang kan gaan. Maar ook hier is het niet wat het lijkt te zijn.

Gras wordt na elke maaibeurt opgeraapt om de bodem niet te verrijken met het maaisel.

verder tot u naar links kunt. Ga bij de eerst volgende kruising rechtsaf. Negeer een eind verder een bruggetje aan uw rechterhand. Steek even later de weg over en vervolg een tijdje rechtdoor. Pad komt uit op een autoweg. Steek deze over en u komt bij een recreatieweide. Ga linksom en de volgende weer links van de weide af.

Aan het eind naar rechts, volg fietspad. U komt dan aan de Hoornsloot. Even naar rechts en links de brug over. Aan overkant van de sloot naar rechts waar u zo het Dr. Jac. P. Thijssepark inloopt.

Gaat u hier rechtdoor dan komt u in het Landwehrpark. Houdt in dit kleine parkje

Een tapijt van bosanemonen bedekt het Thijssepark.

links aan tot u een grote weg oversteekt, dan bevindt u zich in De Braak. Van hieruit rechtsachter in het park ligt de banpaal. Hier komt u weer op de Amsterdamseweg volg deze even naar links en ga dan na het sportpark naar rechts het Thijssepark in. Volg de route en u komt weer bij de Prins Bernhardlaan uit. Steek deze over en even rechtdoor is de brug naar het Amsterdamse Bos. Voorzieningen Bij de heemparken zelf zijn geen horecavoorzieningen. 200 meter na de ingang van het Thijssepark op de Amsterdamseweg is een uitgaansstraatje met diverse eettentjes, een snackbar en twee cafés.

Kaarten Het Thijssepark ligt tegen het Amsterdamse Bos aan. Voor de wandeling naar het Thijssepark is het wellicht handig om een kaartje van het bos te down­ loaden. Ook een kaart van de heemparken in Amstelveen is te downloaden. www.thijssepark.nl, www.amsterdamsebos.nl/ routebeschrijving Leestip Dwalen door betoverend heemgroen, Ariën Slagt & Arlette Kouwenhoven, LM Publisher Arnhem, ISBN 9789460222726

Nederland

Tekst & foto’s Bert Stok & Hans Farjon

Naast de landelijke vereniging ‘Tekens aan de wand’ zijn er in het hele land groepen die zich ontfermen over historische gevelreclames.

In Amsterdam verscheen een fraai boekje met een wandelroute door OudWest. Een negentiendeeeuwse wijk die veel te bieden heeft voor de wandelaar.

Amsterdam

W Gevelreclame voor Ypma.

Langs muurreclames in Mokum

ij zien het niet, maar Edward Schenk ziet het wel. Marqt, de supermarkt voor duurzame dagelijkse boodschappen, heeft zijn grote witte letters voor die van de Gezusters Barber’s gehangen, een modemagazijn van voor de oorlog. Dat maakt Schenk razend: “Ze hadden nog zo beloofd de gerestaureerde gevelreclame te respecteren.” Maar het enthousiasme van onze gids lijdt niet lang onder de dubbele tong van Marqt. Onstuitbaar vertelt hij verder over zijn geliefde gevelreclames. Schenk vormt samen met drie andere enthousiaste mannen de Werkgroep Historische Gevelreclames Amsterdam.

Met de opkomst van neonreclame en billboards verdwenen de reclamemuurschilderingen uit het straatbeeld. Felgekleurde juweeltjes verbleekten of verdwenen achter nieuwe aanbouw. Soms komt een verloren gewaande schat weer te voorschijn. “Die op Café de Omval in Oost kwam helemaal gaaf achter een billboard vandaan, prachtig was dat.” De werkgroep heeft tien jaar geleden 650 gevelreclames in kaart gebracht, waarvan ze een klein deel wil terugbrengen in originele staat. Meer dan zes restauraties per jaar kunnen ze niet aan. Het uitzoeken van de oorspronkelijke kleuren kost veel tijd. Foto’s helpen niet veel, die waren toen nog zwartwit. Nauwkeurig doorspitten van oude telefoonboeken, advertenties en ­registers is nodig om het verhaal achter de reclame te vatten. “En dan moeten we de huiseigenaar nog zover krijgen om zijn gevel te laten beschilderen.” Allemaal ­liefdewerk oud papier. Voor het schilderwerk is wel geld nodig om de vijf restaurateurs, twee mannen en drie vrouwen, te 1-2016 Op lemen voeten 41

Nederland

betalen. “Daarvoor zijn we afhankelijk van vrijgevigheid, en die komt vooral van de overheid.”

Staat de restaurateur eindelijk op de steigers, dan is de buurt enthousiast. Alleen bij het oppoetsen van een reclame aan de Palmgracht kreeg de werkgroep het aan de stok met welgeteld één buurtbewoner. Die stoorde zich aan een oproep om dienst te nemen in het Indisch leger. In de reclame staat dat aanmelding kan geschieden “bij den Rijksagent J. Breemer Looijers gracht 14 Amsterdam. Reiskosten worden vergoed.” Naast deze ene boze buurman is er

niets dan lof. Zelfs de Erfgoedvereniging Heemschut is positief. Die protesteerde in de eerste helft van de vorige eeuw nog tegen dit soort promotie. Wie toen het Centraal Station verliet, werd geconfronteerd met een woud van gevelreclames.

Metamorfose We starten onze wandeling door de Kinkerbuurt op het Kwakersplein, waar ooit de demonstraties tegen ‘Johnson moordenaar’, sorry ‘molenaar’, vertrokken naar de Dam. De metamorfose van de Kinkerbuurt verrast ons. “Tja, alweer zo’n verandering in je

dagelijkse omgeving die je niet hebt opgemerkt.” Tot voor kort liep deze negentiende-eeuwse wijk wat achter bij de ­veryupte Pijp of het voormalige krakers­ bolwerk Staatsliedenbuurt. Ook de ver­ hipstering van BoLo (Bos en Lommer, red.) leek aan Oud-West voorbij te gaan.

De Ten Katemarkt is nog steeds met afstand de meest volkse markt binnen de Ring. Maar de recente verbouwing van de tramremise tot de culturele hotspot de Foodhallen heeft zijn uitwerking op de omgeving niet gemist. ’s Avonds staan de Amsterdammers in de rij om in de hallen

‘ Wie begin vorige eeuw het Centraal Station verliet, werd geconfronteerd met een woud van gevelreclames.’

Marqt en de Gezusters Barber’s.

Een Haagsche bierbrouwer aan de Da Costakade.

42 Op lemen voeten 1-2016

De Ten Katemarkt.

streetfood, tapas of een lokaal biertje te scoren. Ook de bioscoop met vele filmzalen breekt alle bezoekersrecords. Op de levendige Ten Katemarkt staat boven de winkelruit van de visboer in verbleekte letters: vispaleis. Waarom dan die letters niet wat opgeschilderd, vragen we onder het genot van een haring. “Als de gemeente de straat heeft opgeknapt ga ik aan de slag”, glimlacht de eigenaar. Op zijn smartphone laat hij de ambitieuze plannen van de gemeente zien.

Er zijn reclames van grote bedrijven als de schoenenreus Van Haren en de reeds ver-

dwenen verzekeringmaatschappij RVS. Iconisch is de RVS-gevel met die zwarte contouren van een echtpaar samen aan de wandel met hun hondje. Gaandeweg wordt duidelijk dat veel van het commercieel erfgoed niet van grote bedrijven afkomstig is, maar ‘fresco’s van de kleine middenstand’ zijn: De Weerdt’s Bedden en Matrassenmakerij, bioscoop Olympia, ook wel het Stinkertje genoemd, J.W. Hansmann Fabriekskoperslagerij. Een handje wijst naar de plek waar handkarren te huur waren. “Tussen de lommerrijke voortuinen van de Bellamystraat ligt de voormalige Smederij Meis-

ter, de laatste in Amsterdam. Tot een jaar geleden werd er nog op het aambeeld geslagen.” Schenk wil van de vrouw die uit het gebouw komt weten wat ze met de gevelreclame gaan doen. “Daar gaat de schoonheidscommissie over en daar is geen peil op te trekken”, zegt ze cryptisch. Veel meer wil ze er niet over kwijt.

Mysterieuze tekst “Oh, that’s a decoration!”, giechelt de ­Amerikaanse die onze cappuccino serveert.

We hebben gevraagd wat ze vindt van de prachtige reclame voor Porta Pio, Elixir

Gevelreclame voor Van Haren’s Schoenen.

Smederij Meister in de Bellamystraat.

RVS-reclame aan de Overtoom.

Oude gevelreclames aan de van Lennepkade.

1-2016 Op lemen voeten 43

Nederland

PRAKTISCHE INFORMATIE

Reclame van alle tijden.

d’Anvers, die de gevel van haar café siert.

Het voormalige Café de Toren is omgedoopt in Staring at Jacob, een stukje VS in Amsterdam. Amerikaans zijn de kaart, de gasten en de voertaal. De smartphone is hier de maat der dingen. Gids Edward vindt het maar zozo, dat handzame stukje elektronica. “Herstel van historische gevelreclames biedt de jeugd de kans om naast voortdurende prikkeling van de sociale media de rust van het lokale te waarderen.”

Trots vertelt hij over de gevelreclame van de textiel- en herenmodezaak Ypma. Daar op de hoek van de J.P. Heijestraat met de Borgerstraat stond een mysterieuze tekst: YPMA EEREN-MOD HOEDEN PETTEN. Met behulp van minutieus sporenonderzoek op de steiger en oude documenten die de familie Ypma nog bezat, kon de correcte tekst worden gereconstrueerd. De oude dames Ypma waren met rollator en stok present bij de onthulling.

“Zijn die historische reclames zo aantrekkelijk omdat ze geen commerciële waarde meer hebben en je puur kunt genieten van de grafische vormgeving?”, vragen we. Nee, lacht Edward, Van Haren verkoopt nog steeds schoenen. Hij wil niet terug naar het onbedorvene, ook sommige moderne reclame vindt onze gids prachtig. Dat wordt tijdens de tocht door Oud-West duidelijk; in zekere zin is de gevelreclame aan een revival bezig. Fraai zijn de handgeschreven letters op de glazen winkelpuien.

Met “Baby it’s cold outside!” prijst een damesmodezaak haar wintercollectie aan.

Op de lateibalk van een nagelnieuw woongebouw is De Liefde gepenseeld.

Aan het eind van de excursie zegt een ­deelnemer en oud-buurtbewoner: “Mooi om het bekende op een andere manier te zien.” We nemen ons voor niet alleen te ­kijken naar wat al in ons hoofd zit, maar gewoon omhoog. En soms met de ogen gericht op het verkeer, want het is druk in Oud-West.

44 Op lemen voeten 1-2016

We maakten een wandeltocht van ruim twee uur langs gerestaureerde gevel­ reclames door de Amsterdamse Kinkerbuurt. De route en de reclames staan beschreven in het boekje Muurreclames in Mokum: Historische reclames op Amsterdamse gevels, Oud-West van Werkgroep Historische Gevelreclames Amsterdam (2012), ISBN 9789076538006. Het is voor € 8,90, exclusief verzendkosten, te bestellen via info@beeldvormers.nl Hoe er te komen?

Het startpunt van de route is vanaf het Centraal Station bereikbaar met tramlijn 13, halte De Clerqstraat.

Horeca is ruim voor handen.

Vispaleis.

Meer weten?

• www.gevelreclames.nl

Tekst Bert Stok Foto’s Marjolein van Dijk & Bert Stok

Tsjechië

Praag

Op zoek naar Gottwald en Stalin Praag gezien vanaf het Stalinmonument.

Uit de tijd dat de communistische propaganda in Praag haar hoogtepunt bereikte, ging veel verloren, maar helemaal verdwenen is die griezelige grootspraak nog niet.

B

oven op een heuvel staat een grijs gebouw, gesloten als een bunker, met aan de voorzijde een kolossaal ruiterbeeld. “Wat is dat”, vraag ik aan een oude man naast me op een bankje aan de Moldau. “Een communistisch gebouw waar het land vol mee staat. Die schoft van een Gottwald heeft er gelegen”, wijst hij grimmig. Tijd om daarboven bij het voormalige mausoleum van de Communistische Partij een kijkje te nemen. Een lege spookachtige avenue voert onontkoombaar over de heuvelrug naar het imposante gebouw. Reliëfs op de enorme bronzen deuren verheerlijken het leven van de socialistische mens. Een man in uniform houdt een oogje in het zeil, maar kon niet voorkomen dat een Praagse Dr. Rat en

andere graffitischrijvers het uit marmer opgetrokken gebouw met viltstift en spuitbus bewerkten. “OK, a few minutes”, zegt de vriendelijke bewaker op mijn verzoek om binnen te mogen kijken. Aan het eind van een torenhoge zaal staat een tombe in rood marmer. Het besef dat daarin het gebalsemde lichaam van Klement Gottwald heeft gelegen, bezorgt me een kortstondige rilling. “Gottwald, bad man”, zegt de bewaker. De eerste communistische president van Tsjecho-Slowakije die na de coup van 1948 zijn land in een ijzeren greep hield, overleed negen dagen later dan Stalin. Terug in de frisse lucht ligt het oude stadscentrum beneden nog steeds te pronken in de zon, kopergroene torens steken boven alles uit.

Reliëf op de deur van het mausoleum.

Heilige plaats Zo was de situatie tien jaar geleden. Inmiddels zijn de muren schoon gezandstraald en is de ‘bunker’ weer, zoals voor de tijd van de communisten, een heilige plaats voor de Tsjechen. De plek waar in 1420 Jan Žižka, de eenogige generaal te paard, de protestantse Bohemers voorging in de strijd tegen de roomse Duitse Orde. De bronzen deuren met Sovjetster, hamer en sikkel zijn met rust gelaten. De tombe is verplaatst en staat nu heel bescheiden in een ruimte waar ooit een team van zeventig doktoren en technici in de weer is geweest om het gebalsemde lichaam van Gottwald in goede conditie te houden. In 1962 ging het niet langer. Alleen het hoofd was nog intact, de rest bestond uit metaal, was en plastic.

Gottwald werd gecremeerd. Zijn as 1-2016 Op lemen voeten 45

Thema

De restanten van het Stalinmonument.

keerde terug naar het mausoleum. In 1989, het jaar van de Fluwelen Revolutie, werd de urn weggehaald en bijgezet op de begraafplaats van Olšany.

Aan de voet van de heuvel bij het Centraal Station omhelzen twee in brons gegoten mannen elkaar hartstochtelijk. De langste van het stel heeft een bosje bloemen in zijn hand. Geen homo-erotisch kunstwerk, maar het heldenwelkom voor het Rode Leger. Een van de weinige sociaal-realistische standbeelden die mocht blijven staan.

Voor meer sociaal-realisme kun je naar het Museum voor Schone Kunsten, een gebouw met wanden glad als plaatstaal.

Daarbinnen zou een borstbeeld van Gott­ wald staan, had men op de heuvel gezegd.

Het Centraal Station van Praag.

46 Op lemen voeten 1-2016

De grafitikunst op de Vítkovheuvel mag blijven.

Een bejaarde suppoost wijst de weg naar een achterafkamertje. De buste met glimlach lijkt eerder een sympathieke oom dan een man van staal. Aan de wand hangt een schilderij met kersttafereel in huiselijke kring. Onder de feestelijk versierde kerstboom een dik boek met de verzamelde toespraken van Klement Gottwald. De Partij liet er twee miljoen van drukken. Kleur van de kaft, u raadt het al, zwart als de bijbel.

De schilder plaatste een rijkgevulde boodschappenmand onder de boom en gaf het kunstwerk als titel Wij produceren meer, wij leven beter.

Ook is er een miniatuur te zien van het dertig meter hoge Stalinmonument dat Gottwald aan de oever van de Moldau liet

bouwen, het grootste beeld dat ooit buiten de Sovjetunie van de ‘rode tsaar’ werd gemaakt. Hij staat er vastberaden bij als een Napoleon-met-hand-in-jas. Achter ­Stalin een rijtje boeren, arbeiders en ingenieurs, klaar om nog meer te produceren.

In de volksmond heette het beeld al gauw ‘de rij voor vlees’. Een verwijzing naar het tekort daarvan bij de slager. De ontwerper van het beeld, Otakar Švec, pleegde vlak voor de onthulling zelfmoord. Hij was een van de beeldhouwers die het regime had uitgenodigd om een ontwerp in te sturen.

Weigeren kon niet, maar hij bedacht een list. Švec ontwierp zo’n wanstaltig beeld dat het niet anders dan afgekeurd kon worden. Tot zijn ontsteltenis moest hij toezien

hoe zijn monsterlijke creatie toch beetje bij beetje verrees aan de Moldau. Vijf jaar duurde de bouw van het monument. In 1955, twee jaar na de dood van Stalin, werd het onthuld en een paar jaar later met een paar goed geplaatste explosieven al weer opgeblazen. Na de rede van Chroesj­ tsjov over de misdaden van Stalin was er geen plaats meer voor de Grote Leider.

Letensképark Bij de uitgang van het museum vraagt de portier, een lange grijze man, welke afdeling het mooist is. “The first floor (Tsjechische kunst uit de twintigste eeuw)”, zeg ik enthousiast. Die heeft duidelijk niet zijn voorkeur. “The second floor (negentiende eeuw) very beautiful”, glimlacht hij teleurgesteld. Dan gaat het richting Letensképark, waar ooit het Stalinmonument heeft gestaan. Op straat staan blauwe waterbakken met naar lucht happende karpers. Een forse man met een iets te strak schort

schept een joekel van een vis uit de bak, legt hem op de plank, slaat met een hamer op zijn kop, snijdt de ingewanden eruit en laat hem in een plastic tas glijden. Een volgende klant wijst al een nieuwe aan. Voor de Tsjechen geen kalkoen met Kerst, maar karper en aardappelsalade.

Het pad slingert hoog langs de breed stromende rivier. Het oude stadscentrum met kerstverlichting ligt laag aan de overkant van de Moldau. Achter me het ritmische geluid van loopschoenen en in de verte geheimzinnig kabaal verborgen achter stuikgewas. Gekletter van skateboards, weet ik zodra de bosjes wijken. Hier op deze open plek, hoog in het park, moet Stalin hebben gestaan. Groot en streng kon hij neerkijken op de Tsjechen beneden in de stad. De trappen en de sokkel, uitgevoerd in marmer, liggen er nog. Met een tomeloze inzet rollen de skaters er overheen.

Een ideale baan, minstens zo glad als de wanden van een halfpipe. Sommige waag-

halzen slepen blokken marmer naar het midden van het plateau en zoeven er even later stijlvol overheen. Beneden glijdt een rondvaartboot langzaam onder een brug door. Op deze fantastische ‘uitkijktoren’ mocht graffiti wel van het marmer blijven knallen, die is voor de jeugd.

Even voor een uientoren gaat het steil omlaag naar de Karelsbrug, de mooiste van de 17 bruggen over de Moldau, versierd met uit zandsteen gebeitelde heiligen. Bij de volgende, de Legilbrug, ligt tegen een heuvel het monument voor de slachtoffers van het communisme: menselijke wezens met een holle blik in de ogen komen de heuvel af over een trap af die voor een gewoon mens niet is te belopen. Aan de voet van het monument staat een moeder met kind gebogen over een tekst. Ik kijk met haar mee. Ze helpt met vertalen: 205.486 veroordeelden, 248 ter dood gebracht, 4500 gestorven in de gevangenis en 327 doodgeschoten bij de grens.

PRAKTISCHE INFORMATIE

Bezoektips • Nationaal Monument, voormalig mausoleum van de Communistische Partij, op de Vítkovheuvel, www.nm.cz of www.nelso.nl/cz/place/143377/ Open: 1 november t/m 31 maart: donderdag t/m zondag.

1 april t/m 31 oktober: woensdag t/m zondag.

• Standbeeld heldenwelkom voor het Rode Leger in het plantsoen bij Praha hlavní nádraží.

• Museum voor Schone Kunsten (Veletržní Palác), Dukelských Hrdinů 530/47, www.ngprague.cz Open: 10 tot 18 uur, maandags gesloten.

Een van de pronkstukken is de ‘motorrijder’ uit 1924 van Otakar Švec • Monument voor de slachtoffers van het communisme, tegen de heuvel in het verlengde van de Legilbrug.

• Praag telt ook een Museum van het Communisme, Na Příkopě 10, www. muzeumkomunismu.cz

Drukte op de beroemde Karelsbrug.

Monument voor de slachtoffers van het communisme.

Meer weten?

• www.tsjechie.nl • www.czechtourism.com/a/prague/

1-2016 Op lemen voeten 47

(advertorial)

meer informatie over Utrecht, stad en regio, op bezoek-utrecht.nl

Landgoed Amelisweerd aan de Kromme Rijn in Bunnik

wandelen tussen de CULTURELE PARELTJES van UTRECHT De provincie Utrecht beschikt over een schat aan buitenplaatsen, musea, monumenten en bezoekerscentra.

De Vechtstreek en de Utrechtse Heuvelrug zijn rijk aan kastelen, forten en andere monumenten.

De Romeinse limes, de Nieuwe Hollandse Waterlinie, voormalig vliegbasis Soesterberg en de Grebbelinie herinneren aan een militair verleden.

Deze locaties zijn immer excellent gelegen, omringd door prachtige natuur. Mooie bijkomstigheid is dat de meeste buitenplaatsen zijn voorzien van fijne horeca; koetshuizen, paardenstallen, tuinhuizen en voormalige garages zijn omgetoverd tot theehuizen en paviljoens. Het groengebied van Utrecht is een geliefde plek voor fietsers en wandelaars.

Landgoed Amelisweerd Op een steenworp afstand van de Utrechtse binnenstad bevinden zich de landgoederen Rhijnauwen en Amelisweerd. Ze zijn tezamen ongeveer 300 hectare groot en bestaan uit landhuizen en parkbossen. Het gebied is ook uniek vanwege de bijzondere planten en dieren die in het gebied voorkomen. In het gerenoveerde

18e-eeuwse landhuis van de historische buitenplaats Oud-Amelisweerd, vlakbij de rivier de Kromme Rijn, ligt het Museum Oud Amelisweerd (MOA).

MOA is een huis van kunst in de natuur met drie collecties: de Armando Collectie, de historische buitenplaats en de collectie Chinees behang.

Deze collecties worden verbonden door het centrale thema: hoe verhouden mens en natuur zich tot elkaar?

Het bezoekerscentrum Amelisweerd is tegenwoordig gevestigd in het voormalige koetshuis. moa.nl De Grebbeberg De Grebbeberg in Rhenen is een 52 meter hoge heuvel die de zuidoostelijke punt vormt van de Utrechtse Heuvelrug. De heuvel is vooral bekend door de Slag om de Grebbeberg in mei 1940. Door het hoogteverschil biedt de berg een spectaculair uitzicht over de Blauwe Kamer, de Nederrijn

Wandelen op de Utrechtse Heuvelrug

en de Betuwe. Vanwege de ligging op het zuiden komt er plaatselijk een bijzondere flora voor. Wandel over de populaire wandelroutes op de Heuvelrug, zoals het Trekvogelpad, dwars door het prachtige agrarische gebied, over landgoederen en langs de vele boerenerven. Rust, kleinschaligheid en de combinatie van cultuur en natuur bepalen de sfeer en vertellen bewoners en wandelaars over de geschiedenis van hun omgeving. grebbeberg.nl

Nederland

Tekst & foto’s Hans Huijboom

Salland

De Sallandse Zandloper Het Numendal van de ‘witte wieven’.

Volg twee dagen lang de markeringen met het zandlopertje en de geschiedenis van het landschap van bossen, heide, weteringen en landgoederen wordt door de informatieve borden onderweg tot leven gewekt.

Een tweedaagse ontdekkingstocht dwars door Salland.

S

tation Holten. Op een klamme, mistige herfstochtend beginnen we aan onze wandeling door Salland. Het zicht is niet meer dan tweehonderd meter, maar de lucht is licht dus veelbelovend. Op weg naar de fraaie beukenlaan bergop valt er al een sprank zon op de villa links tegen de bosrand.

De informatie langs het pad belooft veel.

We kunnen kiezen uit tal van routes, het Pieterpad, het Marskramerpad en ook veel streekroutes. Ze zijn via de markeringsblokjes, bij richtingverandering uiteraard in de vorm van een pijl, aangebracht op paaltjes van het Wandelnetwerk Salland. Een letter-

cijfercode erbovenop, die ook voorkomt op de bijbehorende kaart. Onderaan zien we een groenroze markering met een zandlopericoontje erbij. Deze ‘Sallandse zandloper’ is twee dagen lang onze gids. Informatie over de streek, het ontstaan van het landschap, de flora en fauna en dergelijke vinden we op grote panelen van Staatsbosbeheer. Geheel andere informatie is te vinden op paaltjes die om de honderd meter zijn geplaatst. Ze bevatten een jaartal en kleine, draaibare blokjes die per jaar aangeven wat er in de streek, in Nederland en in de wereld gebeurde in dat jaar. Ze maken deel uit van het Wereldtijdpad, een vijftig kilometer lang traject tussen Holten en

Rijssen. Bij het station begint het met het jaar 2000 en dan loop je terug in de tijd naarmate je heuvelop gaat. Helaas zijn sommige blokjes verdwenen, andere gevandaliseerd. Bij de tijd blijven wordt zo wel erg moeilijk.

Bos en hei Al snel zien we ook de eerst paddenstoelen, rood met witte stippen, maar ook boleten en eekhoorntjesbrood. Het gaat bergop en hoewel het een zaterdag in de herfstvakantie is, zien we verassend weinig medewandelaars. Na hotel Hoog Holten komen we langs een restaurant en een natuurinfo­ centrum. Hier zijn wel wat mensen, 1-2016 Op lemen voeten 49

Nederland

maar als we er eenmaal voorbij zijn, keert de stilte terug. In het bos is vanaf het bochtige, bultige pad het Numendal te zien. Volgens de overlevering zouden hier Witte Wieven, heksen dus, jonge mannen hebben verleid met goud.

Het bos opent zich hier en daar, en kleine stukjes hei worden zichtbaar ondanks dat het nog steeds vrij mistig is. Het kruipdoor-sluip-door karakter van de paden maakt plaats voor een meer recht patroon.

Je kunt er soms van afwijken, bijvoorbeeld om even te gaan kijken naar de onderduikershut, diep in het bos. De hut is eerder een soort sleuf in een bosheuveltje, ‘stuifbelt’ geheten. Tussen 1943 en 1945 zaten hier onderduikers; ze werden dagelijks van voedsel voorzien (er is zelfs sprake van het ter plekke slachten van runderen). Ze zijn gelukkig nooit gepakt. Nog meer oorlogsverleden op dit stuk: bij de kruising met de verharde weg verderop is een monument voor een onderduiker van elders die daar is gefusilleerd.

Disneytorentje Het enorme glooiende heidegebied rechts, op de kaart aangeduid met Sprengenberg, wordt bekroond door de Palthetoren, een

witte toren met Disney-achtig zijtorentje.

Het is in 1903 gebouwd door de eigenaar van drukkerij en wasserij Gebroeders Palthe. Nu zijn er appartementen en een sterrenobservatorium in ondergebracht. Op deze halfverharde en kaarsrechte weg, een karrenspoor met fietspad erlangs, zijn er wel meer medewandelaars en vooral (race) fietsers. Men kan hier nog even rechtdoor, richting infoschuur De Pas en het dorp Haarle voor koffie.

Wij buigen echter met de route van de Zandloper mee linksaf het bos in. Hier loopt het lekker zacht, gewatteerd als de bosgrond is met dennennaalden en bladeren. Het valt ons op dat er maar weinig vogels zijn in dit jaargetijde. Paddenstoelen des te meer, en vooral ook bessen.

Weteringen en landgoederen Dit boswandelen duurt evenwel niet lang meer, we zijn vrij snel weer in een open landschap met rechte wegen, af en toe geasfalteerd, en af en toe paden langs een wetering. Het heet hier Witte Broek, een naam die wijst op een moeras. We lopen over gras en slib, want de weteringen zijn net uitgebaggerd; het zandlopen is hier eerder modderbaggeren.

Schotse hooglander in natuur­ gebied het Boetelerveld.

Bruggetje over afwaterings­ slootje.

50 Op lemen voeten 1-2016

De weteringen zijn gegraven als afwateringskanalen in het kader van ontginning.

Een vrij eentonig gedeelte. De zon doet af en toe wel pogingen, maar het blijft overwegend grijs. Afleiding vinden we in een vijftal nieuwsgierige rammen met zwarte snuit en poten. Als je te dichtbij komt stampt er een met zijn hoef.

Het moerasachtige van deze omgeving is nog heel goed te ervaren in het natuurgebied Boetelerveld, in 1953 tenauwernood ontsnapt aan ontginning, toen het gereserveerde geld werd doorgeschoven naar Zeeland voor de wederopbouw na de watersnoodramp. Uitgestrekte roodbruine, zompige velden met af en toe wilde grazers (waarschuwingsbord: ‘niet benaderen in de kalvertijd!’). Zo moet het hele gebied er hier honderd jaar geleden hebben uitgezien.

Na het Boetelerveld doemt in de verte een uitgestrekt bosgebied op. Het is het landgoed Schoonheten. Daarmee stuiten we op het tweede thema van deze tocht die inmiddels zijn tweede dag is ingegaan: landgoederen. Landgoed Schoonheten is al sinds de zeventiende eeuw in het bezit van de familie Bentinck. Al in de veertiende eeuw was er sprake van een havezate op deze plek.

Het bos waar we in rechte lijn in zuidelijke richting doorheen lopen is ooit aangelegd als jachtgebied.

Langs het kanaal Net als je denkt nu is het wel genoeg bos geweest, voert de route over landelijke weggetjes in een wijde bocht om het dorp Heeten heen richting van het Overijsselsch Kanaal.

Het kanaal maakt deel uit van het in de negentiende eeuw gegraven stelsel van kanalen voor aan- en afvoer van landbouwproducten en ijzererts. De ophaalbruggen en de vaak zandige paden zorgen ervoor dat de sfeer uit die tijd bewaard is gebleven. Het kost weinig moeite je de schuiten voor te stellen die gejaagd werden door kinderen. Op een van de infopanelen zien we er foto’s van.

Langs weteringen, af en toe omzoomd door bos, maar meestal door het land, en kaarsrecht, bereiken we het dorp Wesepe. Na het ook al kaarsrechte kanaal is het soms even doorzetten. Opnieuw zorgen dieren voor vertier. Een groep nieuwsgierige paarden komt aanlopen. In tegenstelling tot de rammen zijn deze goed benaderbaar. Ze hadden alleen gehoopt op iets eetbaars. Toen dat uitbleef, liet er een zijn tandvlees zien.

Groot Hoenlo De route doet vervolgens het bosgebied van de landgoederen Boxbergen en Lankhorst aan. De landhuizen zelf blijven onzichtbaar. De toevoegingen ‘berg’ en ‘horst’ verwijzen hier naar rivierduinen. In oeroude tijden liep de IJssel ongereguleerd door dit hele gebied tussen de Veluwse en Overijsselse hoogten en voerde zand en slib mee, dat bij een lagere waterstand bleef staan en bij droog weer verwaaide tot duinen dus. ‘Horst’ is een oud woord voor hoger gelegen grond.

Het bekendste landgoed hier is Groot Hoenlo, dat ooit in het bezit was van het Haags Letterkundig Museum. Harry Mulisch verbleef hier enige tijd. Bepaalde personages in zijn roman De Ontdekking van de Hemel zijn gemodelleerd naar zijn bewoners. Enkele scènes uit de filmversie van de roman zijn hier zelfs opgenomen.

En dan is het niet ver meer naar het rivierdorp Olst. Statige woningen van notabelen aan de buitenkant, kleine huisjes in het centrum en aan de oever. Uiteraard een veerhuis met fraai uitzicht op de uiterwaarden. De horeca is goed beklant.

Landgoed Schoonheten.

De gedenksteen van de in 1944 gefusilleerde onderduiker Marinus Stevens.

• Thee- en koffieschenkerij De Olsterhof PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen?

Treinstation in Holten (Sprinter vanuit Deventer). Vanuit Olst brengt de trein je in 10 minuten terug naar Deventer.

Kaarten & gidsen • Sallandse Zandloper – Wandel dwars door Salland, Bruno en Dominique Doedens, uitg. Salland Marketing.

• Wandelkaart Salland (van Wandel­ netwerk Salland), 1:25.000 De Sallandse Zandloper is 45 kilometer lang en maakt deel uit van het Wandel­ netwerk Salland. Het boekje en de kaart zijn te koop bij de VVV’s in de regio of in de webwinkel op www.sallandnatuurlijkgastvrij.nl

in Olst.

Meer weten?

• www.sallandnatuurlijkgastvrij.nl – website van Wandelnetwerk Salland.

• www.museumholterberg.nl – Natuur­ diorama Holterberg en museum.

• Meer achtergronden over de onder­ duikers is te vinden op: http://tinyurl.com/hbx2xtq

Voorzieningen • Café Biester in Holten.

• Luxe brood- en banketbakkerij Van Rijssen in Wesepe. Hier is ook nog horeca (gesloten op zondag).

• Café/restaurant ’t Veerhuys in Olst.

1-2016 Op lemen voeten 51

Boeken

Dromen van wildernis Auteur Theo Bosboom Uitgeverij Door de Bomen uitgeverij, Arnhem Bladzijden 144 blz.

ISBN 9789081947350 Prijs € 36,50

L

iefhebbers van de natuur in de Lage Landen moeten zeker het fotoboek Dromen van wildernis van natuur­ fotograaf Theo Bosboom aanschaffen. Theo Bosboom is gespecialiseerd in landschap­ pen en natuur. Zijn eerste fotoboek ging over IJsland met zijn woeste berglandschap­ pen en ongerepte wildernis. Dromen van wildernis gaat over het dichtbevolkte Nederland en België. Een groot contrast tus­ sen beide boeken. Theo Bosboom laat op een verrassende wijze de natuur in de Lage Landen zien. Van een strenge winter op de Veluwe en de Hoge Venen, hevige stormen op Schiermonnikoog, de miniatuurwereld van waterjuffers en libellen tot de eigen dynamiek van het leven onder water in de herfst.

Het fotoboek is rijk geïllustreerd: het telt maar liefst 117 foto’s. Foto’s die onze landen van een heel andere kant laten zien.

Iconische en spectaculaire landschappen zoals wij die in de Alpenlanden kennen,

52 Op lemen voeten 1-2016

hebben Nederland en België niet. Maar het is juist het gebrek aan dit soort landschap­ pen dat de fotograaf met een heel ander oog laat kijken naar wat er dan wel is. Het is juist de gevarieerdheid wat de landen de moeite waard maken. Ons kleine kikker­ landje en zijn nog kleinere buurlandje ken­ nen uiterwaarden, veenlandschappen, oer­ oude bossen, zandverstuivingen, duinen, heuvels, kabbelende riviertjes. Met daarin opgenomen een rijk dierenleven, zowel boven als onder de waterspiegel. Dit alles laat Theo Bosboom in een ongekende schoonheid door zijn lens aan de lezer zien.

Astrid van Amerongen

Filosofische wandelingen Denken over binnen en buiten door de eeuwen heen

Auteur Eric Brinckmann Uitgeverij KNNV Uitgeverij, Zeist 2015 Bladzijden 318 blz.

ISBN 9789050114844 Prijs € 19,90

F

ilosofische wandelingen zet aan tot anders kijken en denken, niet over zwaarwichtige filosofische vraagstuk­ ken maar over verbanden in het landschap waar je normaal niet over nadenkt. Op tien

wandelingen beschrijft filosoof Eric Brinckmann de steeds veranderende relatie tussen de binnen- en buitenwereld, vanaf de Germaanse tijd tot nu. Persoonlijk en associ­ atief, waarbij wandeling, historische achter­ gronden en filosofische beschouwingen elkaar steeds afwisselen, waardoor ook de moeilijkere teksten redelijk behapbaar blij­ ven. Wandelen als middel tot filosofische beschouwing is overigens niet zomaar geko­ zen. Tot ver in de negentiende eeuw was het dé manier van voortbewegen op het niveau van waarneming waarop we evolutio­ nair zijn ingesteld.

Elk hoofdstuk voert door een ander Nederlands landschap en verduidelijkt andere filosofische thema’s. De lengte van de wandelingen varieert tussen 6 tot 27 kilo­ meter. De tochten zijn voorzien van duide­ lijke kaartjes en openbaar vervoerinformatie.

Bij elk hoofdstuk is er een korte literatuur­ lijst. Een index maakt het mogelijk de gedachten van de filosofen nogmaals na te lezen. De uitvoering als normaal leesboek vraagt wel om goed weer bij het wandelen, want regen of gure wind maken afwisselend wandelen en lezen dan lastig.

Hoofdstuk 7 is een tocht van 23 kilometer langs de Oude Hollandse Waterlinie. Terwijl we door dit technische, uitgestrekte en nau­ welijks zichtbare landschap lopen, leren we over de overgang van cyclische naar lineaire tijdbeleving in de zesde eeuw. Technische uitvindingen die daarop voortbouwen als het uurwerk en de driehoeksmeting, evenals de

Boeken

uitvinding van het perspectief, maakten de bouw van de linie pas elf eeuwen later mogelijk. Halverwege de wandeling leren we en passant meer over de filosofie van de bouwer: Simon Stevin. Het ging hem niet om het waarom van de dingen, een zinloze vraag, maar om het hoe, de know-how.

Al met al een boek met een andere kijk op het landschap dat bovendien veel interes­ sante historische informatie geeft en zijn motto ‘’wandelen en onderwijl je kijk op het landschap verdiepen’’ meer dan waar maakt.

Pim Jungerius en Hanneke van den Ancker

Gedetailleerde Kaarten van Amsterdam Auteur Bladzijden Uitgeverij ISBN Prijs

Marc Hameleers 288 blz.Uitgeverij Thoth, Bussum 2015 9789068686869 € 59,50

Als voorbeeld golden de oude overzichts­ kaarten kaarten van Cornelis Anthonis (1544), Pieter Bast (1597) en Balthasar Floris (1625). De stad wordt recht van boven getoond, zodat de afstanden onderling met elkaar vergelijkbaar zijn. De huizen zijn ech­ ter wel in ‘opstand’ getekend, waardoor toch de indruk van een vogelvlucht ontstaat.

Daarnaast zijn er de zeventiende-eeuwse uitgiftekaarten die samen het oudste beeld van de grachtengordel tonen, de prachtig gedecoreerde achttiende-eeuwse buurtat­ lassen en de zeer gedetailleerde kaarten van de diensten Bouw- & Woningtoezicht en Publieke Werken uit de twintigste eeuw.

In het slothoofdstuk komt de uniciteit van de Amsterdamse kaartreeksen aan de orde.

Met Rome en Venetië is Amsterdam één van de meest in beeld gebrachte steden van Europa. De atlas sluit af met registers op personen, firma’s en plaatsnamen.

Jan Erik Burger

Lopen loont

De voetganger in beleid, ontwerp en beheer Auteur Uitgeverij Bladzijden ISBN Prijs

L S

amensteller is geograaf en cartograaf Marc Hameleers die eerder Kaarten van Amsterdam 1538-1865 en Kaarten van Amsterdam 1866-2012 publi­ ceerde.

In dit derde deel, Gedetailleerde Kaarten van Amsterdam, ligt het accent anders.

Centraal staan de kaarten die onderzoekers naar de geschiedenis van de hoofdstad het meest gebruiken. Het gaat om kaarten die zo gedetailleerd zijn dat er, zeker bij de hedendaagse stadsgrenzen, honderden bla­ den nodig zijn om Amsterdam af te beelden.

Die kaartbladen tonen stukjes van de stad waarop alle percelen, huizen, en tramrails staan. Ze zijn niet alleen van belang voor het onderzoek naar de geschiedenis van de stad als geheel, maar ook door genealo­ gisch geïnteresseerden.

CROW CROW, Ede 2014 184 blz.

9789066286399 € 71,02

open loont is een studie van CROW, het nationale kennisplatform voor infrastructuur, verkeer, vervoer en openbare ruimte. Het rapport vraagt aan­ dacht voor de onderbelichte positie van de voetganger in beleidsplannen. Het rapport bestrijdt de mythes dat lopen geen volwaar­ dige transport alternatief is en dat er voor voetgangers niets gedaan hoeft te worden.

Allereerst wordt in de studie een onder­ scheid gemaakt tussen voetgangers en wandelaars. Mensen die lopen met een nut­ tig doel, bijvoorbeeld naar werk, school of winkel worden voetgangers genoemd.

Mensen die lopen als vrijetijdsbesteding, in een park, naar de speeltuin, de hond uitla­ ten, een stevige boswandeling e.d., worden wandelaars genoemd.

De eerste mythe is dat lopen geen volwaar­ dige manier van transport is. Hiertegen kan worden ingebracht dat voor afstanden tot en met één kilometer de benenwagen het meest gebruikt wordt. Bovendien heeft lopen ook invloed op andere gebieden. Bij

het investeren in voetgangersfaciliteiten moet daarom niet alleen gekeken worden wat de opbrengst is voor het verkeer en ver­ voer in openbare ruimte. Het heeft ook invloed op de lokale economie. Mensen die lopend naar een winkel komen, geven er meer uit. Het is goed voor het toerisme. De kwaliteit van de leefomgeving gaat erdoor omhoog. De volksgezondheid is er bij gebaat, mensen die een half uur lopen per dag leven langer. Ouderen kunnen langer thuis blijven wonen, lopen stimuleert het brein. Voor het milieu lijken de voordelen evident als het leidt tot minder gebruik van de auto. Overheden zouden daarom een integraal voetgangersbeleid moeten heb­ ben.

De tweede mythe is dat voetgangers zich­ zelf wel redden. Maar voetgangers zijn de kwetsbaarste verkeersdeelnemers. De hier­ boven aangeleverde argumenten pleiten ervoor meer aandacht aan hen te geven.

Maar beleidmakers vragen zich af waaruit dat blijkt. Welnu als wij in de statistiek onder verkeersslachtoffers alle slachtoffers in de openbare ruimte zouden meerekenen, dan zou het aantal voetgangers hieronder veel groter zijn. Want van het aantal letselslacht­ offers onder voetgangers dat door vallen is veroorzaakt wordt 80 procent niet meegere­ kend in de statistiek als verkeersslachtoffer omdat er geen andere weggebruiker bij betrokken is. Valincidenten heten daarom de stille vijand. Een uitstekend onderzoek dat veel cijfers geeft om een betoog voor de wandelaar te ondersteunen.

Rick Eggink

1-2016 Op lemen voeten 53

Boeken

Walking and Trekking in Iceland

Hans Farjon

Wandelen in Skåne

De sterkste wandelkaart Hof van Delfland en omstreken

110 days of walking and multi-day treks

Herziene uitgave van Walking and Trekking in Iceland van auteur Paddy Dillon, een wandelveelvraat met 50 titels op zijn naam. Het is duidelijk te merken dat Dillon alle 49 dagwandelingen en 51 trekkingdagen daadwerkelijk zelf heeft gelopen. Volledige info, reële wandeltijden en aantrekkelijke foto’s.

In de bekende Cicerone-vormgeving met dat kleine, slecht leesbare lettertje. Ook zou een moeilijkheidswaardering niet misstaan, maar los daarvan een topper onder de IJslandgidsen. (Marcia van Bijnen)

Paddy Dillon, Cicerone, ISBN 9781852848057, € 25,95

De uitgeverij Onedaywalks bouwt aan een serie Nederlandse wandelgidsen met dagwandelingen in Zweden. Het vijfde deel voert de wandelaar door het zuidelijkste puntje langs vogelaarsparadijs Falsterbo en Wallanders speurtochten in IJstad. Goede routebeschrijvingen, duidelijke kaartjes, gpstracks worden meegeleverd, zeer summiere achtergrondinformatie.

Het wandelnetwerk Hof van Delfland biedt ruim 900 kilometer wandelplezier! In dat netwerk zijn opgenomen Hoek van Holland, Scheveningen, Zoetermeer en Capelle aan den IJssel, en alles ertussenin. Dit degelijk uitgevoerde product brengt niet alleen het wandelnetwerk in kaart, maar ook terrasjes, musea, cultuurhistorie, metro en trein, en zelfs campings en bed & breakfastlocaties.

Paul van Bodengraven & Marco Barten, Onedaywalks, ISBN 9789078194262, € 15,95

Buijten en Schipperheijn B.V. Drukkerij, ISBN 9789058818744, € 10,–

Wandelen buiten de binnenstad van Rotterdam

Historische route – de Ardennen Langs de sporen van het Ardennenoffensief

Wandelen in de Ardèche Het gevarieerde landschap van Zuidoost-Frankrijk

Gids met 24 dagwandelingen, variërend in lengte van 8,5 tot 22 kilometer, van gezinsvriendelijk tot uitdagend. De voorgestelde routes brengen wandelaars naar de mooiste plekjes in de Ardèche.

Na Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Eindhoven, is nu ook een wandelgids beschikbaar die het centrum mijdt en de wandelaar langs veel onbekende, maar interessante plekken in het Maasmetropool leidt.

De algemene opinie was dat de oorlog vóór kerst 1944 wel voorbij zou zijn. Het front in de Ardennen werd gezien als een rustige sector, waar de Amerikaanse divisies zich konden herstellen. In werkelijkheid werd het een hel, zoals ook te lezen viel in de vorige editie van dit tijdschrift. De auteur neemt je mee naar de belangrijkste plekken van de Battle of the Bulge.

Karin Out, Onedaywalks, ISBN 9789078194279, € 15,95

Kees Volkers, Gegarandeerd Onregelmatig, ISBN 9789078641, € 14,95

Aad Spanjaard, Elmar, ISBN 9789038925356, prijs n.t.b.

54 Op lemen voeten 1-2016

Tekst & foto’s Wouter van der Vegt

Natuurparken om de hoek

Het Ochsen Moor

Kraanvogels, meren en moerassen

De Dümmer-See De uitgestrekte Dümmer-See in Duitsland is ongetwijfeld de parel van het natuurgebied. In een eens moerassige kom tussen beboste heuvelruggen wisselen kleinschalige velden met graan en mais en uitgestrekte hoogvenen elkaar af. En dan zijn er nog de kraanvogels.

O

Op een uurtje rijden van de Nederlandse grens ligt het Duitse landschapspark Die Dümmer. In het zuiden grenst het park aan de uitlopers van het Teutoburgerwoud. De omvang van het meer fluctueerde, afhankelijk van de hoeveelheid neerslag. Tot 1953. Toen werd er een gras-

dijk omheen aangelegd en was het meer getemd.

Eind oktober en begin november struinen grote groepen kraanvogels overdag de stoppelvelden rondom de dorpen af. Die ze tegen zonsondergang verlaten om massaal in de omliggende hoogvenen te overnachten, onbereikbaar voor belagers als mens en vos.

Moorschnucken Een enorm lawaai ontstaat als duizenden, beschut achter rietkragen en wilgenbosjes dobberende, eenden plotseling opvliegen.

Moeizaam komt een zeearend aanvliegen tegen de felle wind; het lukt hem niet om een eend te verschalken. Hij strijkt in een hoge wilg aan de rand van het meer neer.

Een grote kudde Moorschnucken, een lokaal soort heideschaap, heeft spekgladde paadjes op de kruin van de grasdijk rondom de Dümmer See getrokken. In struiken in de luwte van de dijk scharrelen noordse staartmezen en barmsijsjes.

Het Ochsenmoor aan de zuidkant van het grote meer lijkt op een abstract schilderij.

Dreigende luchten, waar de zon af en toe doorheen priemt, en ondergelopen 3-2015 Op lemen voeten 55

Een zeearend jaagt eenden de stuipen op het lijf

­ eiden, waar riet en gras in vele tinten w groen, grijs, bruin en geel boven het water uit steken. Eenzame knotwilgen zijn als met een Japanse pen getekend. Zilverreigers gaan traag over de vlakte. Het verre en mysterieuze Teutoburgerwoud licht soms even op, om vervolgens uitgevlakt te worden door een felle bui.

Massamoord Aan de zuidrand van dit moeras speelde zich precies tweeduizend jaar geleden een slachtpartij af, die heden ten dage nog steeds tot de verbeelding spreekt. De Romeinse keizer Augustus heerste toen over een uitdijend rijk. Om de veiligheid daarvan te verzekeren, moest er een effectieve grensbewaking komen. Aan de noordwestgrens verzetten Germaanse stammen zich tegen de Romeinse overheersing, die met veel bloedvergieten gepaard ging. Dat kunnen we lezen in Caesars boek De Gallische Oorlog, maar valt ook af te leiden uit het recente krantenbericht dat bij het Brabantse dorp Kessel de resten gevonden zijn van twee door de Romeinen uitgeroeide Germaanse stammen.

Augustus stuurde in de nazomer van 9 na C. drie legioenen onder aanvoering van de gevierde generaal Varus naar het gebied ten oosten van de Rijn. Het moet een imposant gezicht geweest zijn. Een onafzienbare stoet zwaar bewapende krijgers, kooplieden en bagagekarren – Romeinse geschiedschrij56 Op lemen voeten 3-2015

vers hebben het over een rij van 10 à 15 kilometer – trok door het steeds ontoegankelijker wordende land. Onder hen de Germaan Arminius (Hermann), een voormalige gijzelaar, die het in Rome tot ridder had geschopt en in het Romeinse leger als zeer betrouwbaar gold. Arminius, die zijn geboortestreek als zijn broekzak kende, informeerde echter in het geheim zijn Germaanse stamgenoten. Hij wist dat Romeinse soldaten met hun zware uitrusting kwetsbaar waren in natte gebieden.

Waar het duistere woud van de Kalkriese Berge overging in de zuigende moerassen van de Dümmer sloegen de Germanen toe.

In enkele dagen was er van het 20.000 man Moorschnucken op de ringdijk van het meer

tellende Romeinse leger niets meer over.

“Varus, geef me mijn legioenen terug”, schijnt de bejaarde Augustus vertwijfeld uitgeroepen te hebben, toen het bericht van de nederlaag hem bereikte. Het ontmoedigde hem zo, dat hij van verdere pogingen Germanië te onderwerpen afzag.

De Slag in het Teutoburgerwoud is lange tijd in nevelen gehuld gebleven. Hermann leefde voort in de overlevering. De Duitsers eerden hem tijdens de nationalistische romantiek van de negentiende eeuw met een gigantisch standbeeld bij Detmold.

Maar waar had de slachtpartij plaatsgevonden? Er was immers nooit iets van een bewijs gevonden. Tot dertig jaar geleden

Kraanvogels

een Engelse amateurarcheoloog bij Kalk­ riese, waar al eerder Romeinse munten gevonden waren, met een metaaldetector aan de slag ging. Al snel volgden vondsten.

Toen hij metalen beenbeschermers en loden werpstenen opgroef was het duidelijk.

De plaats van een van de grootste slachtpartijen uit de Oudheid was gevonden.

Kraanvogels Nu de toeristen in november allang vertrokken zijn, verkeren de dorpjes rondom de Dümmer-See in winterslaap. De verlaten caravans op de ondergelopen camping van Hüde glimmen van de regen. In het lege haventje, waar het touw van een ­vlaggenmast het geluid van een alarmklok maakt, schuilen een paar grote zaagbekken en smienten. De eigenaar van Das Storchennest – het enige etablissement dat niet gesloten is – legt uit dat we voor kraan­ vogels aan de late kant zijn. Zij hebben het rustige najaarsweer van begin november aangegrepen om massaal naar het zuiden te vertrekken. Maar ze zijn nog niet allemaal weg. Langs de grote weg bij Wagenfeld heeft hij nog een groep in een stoppelveld gezien. En tegen donker wordt aan de rand van het uitgestrekte Rehdener Moor ons wachten beloond. Enkele honderden vogels komen van alle kanten luid trompetterend aanvliegen en dalen sierlijk in het ­ontoegankelijke veen. Een onvergetelijk aanblik.

Grote Zaagbek

PRAKTISCHE INFORMATIE

Het Naturpark Dümmer ligt op een uur rijden van Hengelo, ten noordoosten van Osnabrück. Naast kraanvogels kijken, kun je er ook heerlijk wandelen. Er is een prachtige rondwandeling om de ­Dümmer-See van 18 kilometer.

Voor meer informatie zie: www.duemmer.de/wandern Hoe er te komen De Dümmer is per trein goed vanuit Nederland te bereiken. In Osnabrück overstappen op de trein naar Bremen.

Uitstappen in Lemförde. Vanaf het perron kijk je uit over de moerassige weiden van het natuurpark.

Horeca en overnachten Hotels, restaurants en cafés zijn er in de meeste stadjes en dorpen. Camping in Hüde.

Kaart Wij wandelden op de regenbestendige Kompass Fahrradkarte nrs. 3012 en 3035, 1:70.000 Kraanvogels Tussen half oktober en half november herbergt het Dümmer-landschapspark enorme aantallen kraanvogels. In de eerste week van november 2015 meer dan 100.000. De slaaptrek van de kraanvogels is te zien aan de randen van het Rehdener Moor, het Grosses Moor bij Uchte en het Neustädte Moor. Een goede plek om overdag kraanvogels te zien is het landbouwgebied direct ten zuiden van het Grosses Moor bij Vechta langs het riviertje de Dadau.

Meer weten?

• www.duemmer.de • www.kalkriese-varusschlacht.de – alles over de Slag bij het Teutoburgerwoud

3-2015 Op lemen voeten 57

Wat zien ik?

Noord

West

Zuid

Noord-Holland, Haarlemmermeer

I

ngeklemd tussen Amsterdam en de uitdijende nationale luchthaven ligt nog een klein stukje oorspronkelijke Haarlemmermeerpolder. Die polder, in 1852 drooggelegd, was tot zo’n veertig jaar geleden vooral een boerenparadijs. De vruchtbare grond stond garant voor veel “graan voor visch”. Door een speling van het lot is juist het onland aan de oever van het meer gespaard uit de muil van Schiphol. Achter de bomenrij in het zuiden en oosten ligt nu het hermetisch afgegrendelde golfterrein The International.

De harde balletjes vliegen rond op de plaats waar het ophoogzand voor de luchthaven vandaan kwam. Twintig jaar geleden is de plas, die na de zandwinning achterbleef, volgestort met het bouwpuin

Paardenbak van familie de Jong

58 Op lemen voeten 1-2016

Tekst & foto’s Hans Farjon

van Amsterdam. Geboerd wordt er allang niet meer op het gras dat op de foto’s te zien is. In het oosten scharrelen wat schapen, in het zuiden zijn twee paarden te zien. Ook zijn er in de weilanden een paar plassen uitgegraven om vogels een rustplek te bieden. In 1982 trok de familie de Jong in het huisje met paardenbak dat ten ­zuiden van het fotostandpunt te zien is.

Het is een van de ruim 80.000 plekken in Nederland waar alles bij elkaar zo’n 450.000 paarden gehouden worden. In twee van de drie gevallen gaat het om burgers die louter voor hun plezier enkele paarden hebben. Ook de paardenbak van de familie de Jong hoort daarbij. Hier strekken de ruinen Tobias (16) en Zimmore (11) dagelijks hun benen. Moeder Ans laat trots

Oost

haar beide fjordenpaarden zien, een Noors ras dat dicht bij het wilde przewalskipaard staat. Ze hebben mooie pony’s en een fraaie donkere streep op hun rug. Nu het zo nat is buiten staan de ruinen op stal.

Dat is niks voor hen. Binnen is het veel te heet, zeker met dit zachte weer. “Vorige week hebben we hun dichte wintervacht moeten wegscheren. Ze stonden te zweten als otters”, verzucht dochter Masha. Ze kan niet wachten tot het droog genoeg wordt voor haar grote passie: de marathon enkelspanmennen. Om in goede conditie aan de start te komen, moeten er nog heel wat kilometers gemaakt worden met Tobias voor haar karretje. “Diegene die het snelst twee trajecten vol met natuurlijke hindernissen aflegt, wint.” Dat ­kunnen diepe plassen zijn of een smal kronkel­pad tussen de bomen. “Als je niet oppast, kantelt je wagen mét paard! Ik heb wel eens met paard en al ondersteboven in de sloot gelegen.”

Zie ook: www.freenatureimages.eu/ Noord-Holland/Noord-Holland/115/ 115-482,%20Haarlemmermeer/index.html

Fordenruin Zimmore op stal

In het volgende nummer

Britain is there to stay

Druk Veldhuis Media b.v., Raalte Jaargang 37, nummer 1, februari 2016 Wandelmagazine Op lemen voeten is een uitgave van Virtùmedia en verschijnt driemaandelijks Hoofdredactie Jonathan Vandevoorde Eindredactie Marcia van Bijnen Redactie Jan Erik Burger, Rick Eggink, Hans Farjon, Bert Stok Vaste medewerkers Hanneke van den Ancker, Willem van der Bilt, Monique van Gaal, Pim Jungerius, Jan Koeman, Kyra Kuitert, Roelant Meijer, Paul Hesp, Roel Sluis, Nicolette Hartong, Klaas van der Veen Verder werkten mee aan dit nummer Astrid van Amerongen, Kees van den Berg, Hans Huijboom, Frank Peters, Wouter van de Vegt Medewerkers Special Frank Peters, Marianne van Rijsbergen Vormgeving Twin Media bv, Culemborg Cartografie UvA-kaartenmakers Bladmanagement/advertenties Klaartje Grol, kgrol@virtumedia.nl, Telefoon +31(0)30-3031295

Distributie Betapress, Gilze Uitgever Virtùmedia, Pepijn Dobbelaer, Postbus 595, 3700 AN Zeist info@virtumedia.nl Telefoon +31(0)30-6920677

Brexit hangt in de lucht. In 2016 verdedigt de blonde held Boris Johnson zijn land tegen de Europese indringers. Niets nieuws onder de zon. Ruim 1100 jaar geleden deed koning Alfred the Great het al voor.

Kerst 878 viert hij met zijn mannen in het versterkte Chippenham, niet ver van Uffington. Plots vallen de Vikingen aan. Even hangt het lot van Angelsaksisch Engeland aan een zijden draad. Het beroemde Witte Paard van Uffington is het bewijs van de eindoverwinning op de indringers. Maar wij zijn juist grote liefhebbers van Engeland. Wandelmagazine trad ook nog in de voetsporen van culturele heldinnen Emily Brontë en Jane Austin.

Dichter bij de natuur kun je niet komen

Abonnementen De prijs voor een abonnement in NL en B bedraagt € 28,50 per jaar (alleen bij automatische incasso, verschijnt 4 x per jaar). Tarieven voor EU of daarbuiten zie: www.wandelmagazine.nu.

Abonnementen kunnen bij ieder nummer ingaan en worden elk jaar vernieuwd. Aanmelding kan via onze website of via de klantenservice +31 (0) 85-0407400 of klantenservice@virtumedia.nl (ook voor vragen over bezorging).

Adreswijzigingen dienen schriftelijk te worden doorgegeven met vermelding van de oude en nieuwe adressering en het nieuwe telefoonnummer.

Opzeggingen dienen schriftelijk met een termijn van minimaal 1 maand te worden doorgegeven. © Wandelmagazine. Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden verveelvoudigd en/of open­baar gemaakt zonder vooraf­gaande schriftelijke toestemming van de uitgever en de redactie.

Kom kamperen midden in de natuur! Er zijn 132 Natuurkampeerterreinen in Nederland, waar u geniet van rust, ruimte en vrijheid.

Wandelaars zijn bijzonder welkom! Met de Natuurkampeerkaart (in Het Groene Boekje) kunt u op alle terreinen terecht. Kijk voor meer informatie op www.natuurkampeerterreinen.nl, of download de gratis Kamperen app.

ISSN 0168-9126

1-2016 Op lemen voeten 59

Kom naar het

ANWB Vechtdal Wandelweekend Een weekend vol wandelplezier voor jong en oud

VR

24 JUNI

ZA

25 JUNI

ZO

26 JUNI

Op vrijdag 24, zaterdag 25 en zondag 26 juni wordt er in het Overijsselse Vechtdal het Vechtdal Wandelweekend georganiseerd. Een weekend vol met wandelingen, voor elk wat wils! Met wandelingen voor de fanatieke wandelaar, voor gezinnen, kinderen én voor groepen.

Voor natuurliefhebbers, avonturiers én Boergondiërs.

Op vrijdag staat Dalfsen centraal, op zaterdag Hardenberg en het weekend wordt op zondag in Ommen afgesloten!

U vertrekt vanuit het centrum van deze plaatsen, waar ook van alles te doen is!

Combineer uw bezoek met een verblijf!

Voor het Vechtdal Wandelweekend hebben de diverse campings, bungalowparken, hotels en B&B’s mooie arrangementen gemaakt. Deze vindt u op onze website!

Meer weten? www.vechtdalwandelweekend.nl

Dalfsen Ommen Hardenberg

SMAAK

15, 25 OF 40 KM WANDELING

NATUUR

Historische wandeling in Dalfsen Avontuurlijk wandelen in Hardenberg Ontbijtwandeling in Ommen

ACTIEF

HISTORISCH

KIDS

ANDERS WANDELEN

WANDELEN VOOR DE KIDS

Iedere dag een speciale wandeling

SMAAKROUTES

Wandelend van het ene restaurant naar het andere met onderweg diverse culinaire verrassingen

6 t/m 9 september: ANWB Vechtdal Fietsvierdaagse