Culturelab Tentoonstelling

tentoonstelling

Voor de meetkundeliefhebber: de hecatonicosachoron is de convexe regelmatige 4-polytoop met Schläfli-symbool {5,3,3}.

AURÉLIEN ALVAREZ/ÉTIENNE GHYS/JOS LEYS

Wiskundig schoon in beeld

Achter ingewikkeld ogende wiskundige formules gaan soms prachtige plaatjes schuil. Bewonder ze bij de tentoonstelling Imaginary.

Misschien herinner je je van de middelbare school dat de formule y = x een rechte lijn beschrijft en dat x2+y2= 1 een cirkel voorstelt. In drie dimensies kun je dat uitbreiden naar x2+y2 + z2 = 1. Dat verbeeldt een bol. Achter abstracte wiskundige vergelijkingen blijken soms ook meer kunstzinnige vormen schuil te gaan. Omgekeerd is er voor bijna alles een wiskundige vergelijking. Zo heeft de Duitse Valentina Galata formules opgesteld voor alledaagse voorwerpen zoals een theepot, een schaakstuk en een wortel.

Dit deed ze met behulp van het toegankelijke computerprogramma Surfer dat abstracte formules prachtig visualiseert. De expositie Imaginary toont, onder andere met behulp van dit programma, de schoonheid en kunstzinnigheid van wiskunde. Bezoekers kunnen op touchscreens zelf formules invoeren of bestaande formules bewerken. Surfer toont vervolgens het bijbehorende beeld.

Verder kun je er puzzelen met Penrose-tegels. Daarmee kun je een regelmatig patroon proberen te vormen, maar helemaal lukken doet het nooit. Daarnaast hangen er posters van bekende wiskundige constructies zoals de Mandelbrot-set. Ook zijn er driedimensionale objecten tentoongesteld met bijzondere wiskundige eigenschappen, zoals een beeld met een recordaantal singulariteiten. Dat zijn plekken waar de formule niet is gedefinieerd, zoals bij y = 1/x. Daar heeft y geen duidelijke waarde als x gelijk is aan 0 (y ‘ontploft’ daar naar oneindig).

De rondreizende wiskundetentoonstelling is tot 7 juli te bezichtigen in diverse steden in Nederland. —DS

Imaginary 21 november t/m 9 december: Vox-Pop, Amsterdam 6 t/m 24 februari: Stadskantoor, Utrecht imaginarymaths.nl film

Vergeten vrouwen van Nasa

‘Er is geen protocol voor deelname van vrouwen.’ ‘Er is ook geen protocol voor mannen die rondjes om de aarde draaien.’

In de jaren zestig werkte een groep vrouwen van Afro-Amerikaanse afkomst bij Nasa. Ze kregen veel minder betaald dan blanke mannen die hetzelfde werk deden. Bovendien werkten ze in een apart kantoor, de West Area. Zelfs collega’s wisten soms niet van hun bestaan af.

Bijna niemand kent hun namen. Daar willen de makers van de film Hidden Figures verandering in brengen. Zij vertellen het waargebeurde, maar geromantiseerde verhaal van de wiskundigen Dorothy Vaughn, Mary Jackson en Katherine Johnson. Zij leverden een belangrijke bijdrage aan het rekenwerk dat nodig was om een Amerikaanse astronaut in een baan rond de aarde te brengen. De film is gebaseerd op het boek Hidden Figures van Margot Shetterly, dat afgelopen september verscheen.—DS

Hidden Figures Bioscopen in NL/BE Vanaf begin februari

boek

Natlab doorgelicht

De splitsing van Philips in Healthtech en Lighting dit jaar vormt de genadeklap voor het Natlab van Philips. In Waalre ontwikkelden met name fysici en ingenieurs vanaf 1914 technologie voor het concern dat begon als een gloeilampenfabriek en veranderde in een consumentenelektronicagigant.

René Raaijmakers en Paul van Gerven hebben tal van (oud-)medewerkers van Philips geïnterviewd om een zo betrouwbaar mogelijk beeld te schetsen van enkele technologische hoogte- en dieptepunten. Met name de eerste twee dossiers, De compact disc en Digitale dromen, analoge winsten, laten zich goed lezen. Het ontstaan van de waferstepper, wat leidde tot het bedrijf ASML, is eveneens een mooi verhaal, maar het vierde dossier, Uit beeld, over hoe Philips uiteindelijk de boot mist bij de opkomst van nieuwe beeldschermtechnologie, is wat te vlot en summier.

Niet iedereen zal gelukkig zijn met het boek. Zo wordt de vanwege de uitvinding van de cd met vele eerbewijzen overladen Kees Schouhamer Immink afgeschilderd als een degelijk ingenieur die pas in een laat stadium een beperkte bijdrage aan de cd-technologie heeft geleverd. In feite was Immink in 1998 ‘uitgekotst’ door Philips en had hij afscheid genomen met het gebruikelijke goede gesprek en een financiële regeling. Zijn zelfpromotie wekte de nodige wrevel bij oud-collega’s.

Het boek schetst vooral contrasten: tegenstellingen tussen mensen, botsingen tussen commercie en wetenschappelijke nieuwsgierigheid, een soms conservatieve opstelling in een wereld waarin technologische ontwikkelingen sneller kunnen gaan dan gedacht. Waar individuen in het Natlab belangrijke bijdragen aan de technologie van Philips hebben geleverd, verschaft het boek uiteindelijk vooral een beeld van de succesvolle maar niet altijd even soepele samenwerking tussen mensen, groepen en divisies. —EV

SILVER SPOON

Philips Natlab – Kraamkamer van ASML, NXP en de cd Paul van Gerven en René Raaijmakers Techwatch € 39,50

Op quantumuniverse.nl vind je verdiepende populairwetenschappelijke artikelen over fundamentele theoretische fysica, zoals snaartheorie, donkere materie en zwaartekracht. Theoretisch fysicus Erik Verlinde zette deze site in 2012 op met een deel van het prijzengeld van de NWO-Spinozapremie.

Top 5

De best verkochte populairwetenschappelijke boeken van boekhandel Van Stockum.

1In Ons creatieve brein toont Dick Swaab hoe de interactie van de hersenen met onze omgeving ons tot mensen maakt.

2De kolonisatie van de planeet Mars is niet langer een illusie. Mensen op Mars is een even komisch als onthutsend boek over deze duizelingwekkende doorbraak.

3Als mijn geheugen mij niet bedriegt toont hoe sommige ervaringen zo ingrijpend zijn dat ze niet alleen je toekomst, maar ook je verleden veranderen.

4In Het gen. Een intieme geschiedenis verweeft Siddhartha Mukherjee wetenschap en sociale historie over de menselijke erfelijkheid met een persoonlijk verhaal.

5De Wereld van De Wachter is een toegankelijke analyse van wereldproblemen door psychiater Dirk De Wachter.

app

Oneindige kunst

boek

In de wiskunde zijn er weinig geometrische figuren zo fascinerend als fractalen. Deze hallucinatie-opwekkende vormen zijn het gevolg van een continu opnieuw gemaakte berekening. Geef elke waarde een kleurtje en je krijgt bizarre taferelen. Je kunt hierop oneindig inzoomen, de vormen zullen zich oneindig herhalen.

Fractalen zijn ook in de natuur te vinden. Zoek bijvoorbeeld een plaatje op van de romanesco, een bloemkoolachtige plant die (schijnbaar) oneindig terugkerende structuren heeft. Wiskundigen wisten al in de zeventiende eeuw van de vorm van fractalen af, maar pas in de jaren tachtig van de vorige eeuw kon men ze voor het eerst op een computer in beeld brengen. Nu heb je slechts een iPhone of iPad nodig met de app Fractals. In deze app kun je naar believen duizelingwekkende vormen simuleren. —ID

Fractals Pomegranate Apps Alleen voor iOS Gratis

Superkorte zwarte gaten

Heerlijk, een nieuw boek van opper-zwarte-gaten-goeroe Stephen Hawking. Die gedachte schoot door mijn hoofd toen ik de drukproef van dit boekje op mijn bureau ontving. Hawkings hele carrière draait immers, letterlijk en figuurlijk, om een zwart gat. Dit is de man die ze echt leerde doorgronden, die bedacht dat ze straling uitzenden en die later een oorlog uitvocht met mensen als Leonard Susskind en Gerard ’t Hooft over de vraag of informatie ooit in een zwart gat verloren kon gaan.

Nog altijd vormen zwarte gaten de katalysator voor allerlei radicale inzichten in de werkelijkheid. En met dat in het achterhoofd, is dit boekje een teleurstelling. Allereerst telt het slechts 62 pagina’s. En dan betreft dit ook nog eens geen nieuw werk van Hawking, maar een uitgetikte versie van twee lezingen die hij voor de BBC hield. Tussen die teksten door staan toevoegingen van BBC-wetenschapsjournalist David Shukham, die ook een voorwoord schreef. Het maakt de conceptueel stevige teksten wel duidelijker, maar haalt ook de vaart eruit.

Hawkings onderzoek naar zwarte gaten blijft een van de meest inspirerende onderwerpen uit de moderne fysica, maar dit boekje voegt daaraan weinig tot niets toe. –GvH

Zwarte gaten Stephen Hawking Prometheus € 12,50

Meer leren over ruimtereizen? Bezoek Space Expo Noordwijk, waar sinds september de Sojoez-capsule te bewonderen is waarin André Kuipers de reis naar en van het International Space Station maakte.

Voetbalmeisjes

Het culturele leven van… Wim van Saarloos

Wim van Saarloos is hoogleraar theoretische natuurkunde en vicepresident van de Koninklijke Nederlandse Akademie voor Wetenschappen.

KRANT ‘Door de week lezen we de papieren versie van NRC en digitaal de Volkskrant. Ik scan altijd de voorpagina en via het internationale nieuws lees ik wetenschap en economie om af te sluiten met opinie. Qua wetenschapsnieuws heb ik niet echt een voorkeur voor een van de kranten. De Volkskrant is zich meer gaan richten op kennis en mensen, terwijl NRC vasthoudt aan diepere inhoud.’

TIJDSCHRIFT ‘Met weemoed denk ik terug aan Vrij Nederland en Haagse Post uit de jaren zeventig. Dat soort tijdschriften met langere analytische stukken worden niet meer gemaakt. ‘Nu is 360 een favoriet. Dat tijdschrift maakt een goede selectie van internationale stukken met de blik van een buitenlander.’

KUNST ‘Ik ben Robbert Dijkgraaf opgevolgd als lid van de Raad van toezicht van Teylers Museum in Haarlem. Daar kom ik nu dus met regelmaat. Mijn vrouw is classica en samen gaan we vaak naar Zuid-Europa en zien dan Romeinse of Griekse kunst en bezoeken we de mooie historische steden.’

FILM ‘Een van mijn dochters is filmmaakster Alieke van Saarloos en ik kijk graag met haar mee. Ze was de regisseur van Wildflowers. Binnenkort komt haar serie Voetbalmeisjes op tv, waarin diversiteit op een natuurlijke manier verweven is. Allerlei culturen – Marokkaans, Surinaams, Nederlands – spelen een rol, zonder dat het er dik bovenop ligt.’

BOEK ‘Naast romans lees ik graag boeken over de sociaal-culturele geschiedenis. Van Thomas Piketty heb ik Kapitaal in de 21ste eeuw helemaal gelezen en dat vond ik opvallend goed geschreven en interessant. Een roman als An Officer and a Spy van de Britse journalist Robbert Harris, over de Dreyfusaffaire, heb ik in één adem uitgelezen.’

THEATER ‘Onlangs heb ik De prooi gezien; een prima stuk. Borgen, gespeeld door het Noord Nederlands Toneel was echt fantastisch. In negen uur worden veertien afleveringen van de serie gespeeld. Steeds in stukken van zo’n veertig minuten. Mocht je even geen zin hebben, dan kan je na een gemiste aflevering de samenvatting op een beeldscherm kijken, zodat je de lijn toch nog kan volgen.’

MUZIEK ‘Met het schaamrood op de kaken moet ik bekennen dat ik vreselijk ben blijven hangen in de jaren zeventig. Via mijn kinderen heb ik dan nog Michael Jackson meegekregen, maar dat is het wel. Made in Japan van Deep Purple is een van mijn favoriete platen. Vlak voor mijn promotie heb ik die ook gedraaid, omdat het opzwepende en stimulerende nummers zijn.’

TV ‘We hebben een tijdje in Amerika gewoon en daarom vind ik Droomland Amerika, de documentaireserie van de VPRO erg de moeite waard. Ik leer graag over andere mij onbekende culturen, dus ik genoot ook van Langs de oevers van de Yangtze of Het achterland van Sotsji waarin Jelle Brandt Corstius de Kaukasus verkent. Daarnaast zie ik met regelmaat Nieuwsuur.’

KIJK UIT NAAR ‘Mijn jongste dochter Simone is schrijfster en haar debuutroman De vrouw die verschijnt eind november. Ik kijk ernaar uit, want ik heb hem nog niet mogen lezen!’ –JJ

Landmetingen vinden plaats over de hele wereld en in de meest extreme omstandigheden. Leer er meer over bij de tentoonstelling Pushing the Boundaries die tot 3 mei loopt in het Museum voor de Geschiedenis van de Wetenschappen in Gent.

buiten

Sterren staren

De dagen zijn kort en de nachten lang. Het ideale seizoen voor sterrenkijken. Als je de hemellichamen eens wat beter wil bekijken, kun je naar een van de publieksavonden die diverse sterrenwachten organiseren.

Door Dorine Schenk

Het is een koude maar wolkeloze avond. Hand in hand met je geliefde loop je buiten en wijs je naar de sterren die aan de donkere hemel prijken. Met een beetje geluk zien jullie zelfs een vallende ster.

Het is ontzettend romantisch om op een heldere avond te wandelen en naar de hemel kijken, maar je leert er niet veel van. Bovendien kun je vanuit de meeste plekken in Nederland en België maar een paar sterren zien. Gelukkig bieden diverse sterrenkoepels in de winter sterrenkijkavonden aan. Met een groep mensen in een sterrenkoepel staan koukleumen is misschien een stuk minder romantisch, maar wel veel interessanter.

Op een sterrenkijkavond krijg je niet alleen informatie over sterren en planeten, maar er is vaak ook een rondleiding in de koepel waarbij je meer leert over de werking van telescopen. En als je geluk hebt, tref je een wolkenvrije avond waarop je zelf door een professionele telescoop kan turen. Daarnaast hebben sommige sterrenwachten ook een zonnetelescoop die overdag op de zon gericht staat. Met behulp van filters zorgen ze ervoor dat je een indrukwekkend beeld krijgt van de dichtstbijzijnde ster. Er zijn door het hele land sterrenwachten te vinden. Wij hebben voor Nederland en België een top 3 gemaakt:

Sterrenwachten Nederland

1. Sonnenborgh, Utrecht www.sonnenborgh.nl 2. Planetron, Dwingeloo www.planetron.nl 3. Radboud Universiteit, Nijmegen www.astro.ru.nl

Sterrenwachten België

1. Cozmix, Brugge www.cozmix.be 2. Volkssterrenwacht Armand Pien, Gent www.armandpien.be 3. Cosmodrome, Genk www.kattevennen.be/nl/cosmodrome Mocht je toch liever zelf op pad gaan, dan kan het de moeite waard zijn om de hemelverschijnselen van die maand online op te zoeken. Zo kun je tussen 7 en 17 december de meteorenzwerm Geminiden bewonderen. Het maximum van de zwerm valt op 13 december. In die nacht zijn er tot wel 120 meteoren per uur te zien. Verder kun je vlak voor kerst, in de

Koninklijk Eise Eisinga Planetarium Franeker www.planetarium-friesland.nl € 5,25 voor volwassenen € 4,50 voor kinderen

1

2

1 Met een goede telescoop kun je thuis je eigen sterrenwacht beginnen.

THINKSTOCK

2 Bij het planetarium van Artis worden de mooiste beelden uit het heelal afgebeeld.

MARK SPOELSTRA

3 Van 1774 tot 1781 bouwde Eisinga in zijn huiskamer een planetarium.

HOMMEMA.NL

3

nachten van 22 en 23 december een mooie samenstand zien van de ster Spica met de planeet Jupiter en de maan. Kijk ook op Oudjaarsavond omhoog. Rond 18:00 uur, voordat het vuurwerk begint, zie je in het zuidwesten de maansikkel. Op een vrij grote afstand, links boven de maan kun je Venus en Mars bewonderen. Alle hemelverschijnselen zijn te vinden op www.allesoversterrenkunde.nl.

Planetaria zijn bij regen een goed alternatief. Er worden vaak prachtige shows gegeven waarbij je met grote snelheid door het heelal vliegt en van bovenaf op de Melkweg neerkijkt. Eén van de grootste planetaria van Europa is de Koninklijke Sterrenwacht van België (www.planetarium.be). Verder kun je voor een avontuurlijke reis door het heelal terecht bij Cosmos in Lattrop (www.cosmossterrenwacht.nl) en Artis (www.artis.nl).

Het oudste werkende planetarium ter wereld bevindt zich in Franeker. Daar bouwde Eise Eisinga tussen 1774 en 1781 het zonnestelsel op schaal na in zijn eigen woonkamer. Eisinga was de hoogbegaafde zoon van een wolkammer, die niet naar het gymnasium mocht omdat hij geacht werd ook wolkammer te worden. Dit deed hij, maar daarnaast besteedde hij al zijn vrije tijd aan het bestuderen van wis- en sterrenkunde. Hij publiceerde hier zelfs enkele boeken over. Zijn planetarium is onlangs opgeknapt en weer te bezoeken. Het aantal planeten strookt niet met onze huidige kennis, maar een groot deel is zeer nauwkeurig en prachtig hersteld.

Voor de echte sterrenfanaat organiseert New Scientist van 23 februari t/m 6 maart een sterrenkunde- en eclipsreis naar Chili (zie pagina 92).

boek

De mensen achter Ligo

Einstein voorspelde ruim honderd jaar geleden het bestaan van zwaartekrachtsgolven. Hij dacht dat deze rimpelingen van de ruimtetijd onmeetbaar klein zijn tegen de tijd dat ze op aarde aankomen. Toch werden ze begin 2016 gemeten door Ligo in Amerika.

Het was dus onzeker of de golven überhaupt gemeten konden worden. Bovendien waren er grote en dure apparaten nodig. De weg naar de eerste meting was lang en vol obstakels. Astrofysicus Janna Levin volgde de onderzoekers die meewerkten aan Ligo en vertelt hun verhaal van binnenuit. Hoe kwam de meting tot stand? Welke tegenslagen moesten de onderzoekers verwerken? En wie hadden onderling ruzie? Zwarte gaten blues beschrijft de menselijke kant van het experiment. Het boek leest als een spannende roman. ‘Het is een eerbetoon aan een donquichotachtige experimentele onderneming,’ schrijft Levin zelf. —DS

Zwarte gaten blues Janna Levin Atlas Contact € 21,99