e j ef o tons r ui p r e i o t c e l Vo nse s. l
ge etee i i Voge pr e Uzi n acht z a t i g d a vang ui edenm enont l h s. d i l art a j d r r o e p W ne5x zi a g a m
BOERENZWALUW Mathias Schaef/Nature in Stock
Bloemrijke, biodiverse bermen TEKST NADJA JANSMA
In Nederland liggen enkele honderdduizenden kilometers aan berm. Vaak groen, meestal eentonig. Dat kan anders: beter voor de biodiversiteit en vrolijker om te zien.
VOGE LS 03/20•37
foto: Hans Aarden
V
anuit mijn keukenraam heb ik zicht op de groenstrook die twee weghelften van elkaar scheidt. Ik zie vier of vijf madeliefjes en een verdwaalde paardenbloem, verder is de strook groen. Soms zie ik een paar kauwtjes over het gras wandelen, op zoek naar slakjes of wormen. Verder is het maar een dooie boel. Dat moet toch anders kunnen? “Jazeker”, zegt Anthonie Stip van De Vlinderstichting. “Door bermen en groenstroken ecologisch te beheren worden ze kleurrijker én biodiverser. Nederland heeft ruim 183.000 kilometer aan infrastructuur zoals wegen, spoorwegen en vaarwegen. De bermen of groenstroken langs deze wegen worden amper gebruikt en lenen zich vaak juist goed voor extensief, natuurvriendelijk beheer.” Bloeiende planten en struiken trekken in voorjaar en zomer insecten aan en produceren zaden. In herfst en winter levert de vegetatie zaden en bessen. Verschillende vogelsoorten profiteren daarvan: huismus, spreeuw, putter, groenling en een Rode Lijstsoort als kneu. Roofvogels als de torenvalk jagen
in of boven de groenstrook, en heel soms wil er nog wel eens een patrijs broeden in ruigere bermen. Dood gemaaid De meeste bermen in Nederland worden echter geklepeld: de vegetatie wordt met een klepelmaaier verhakseld, aan gort geslagen, en het haksel wordt niet afgevoerd. Met als gevolg dat vlinders en andere insecten dood worden gemaaid en anders wel hun leefgebied verliezen. Doordat de vegetatie blijft liggen wordt de grond te rijk: soorten als brandnetel en ridderzuring nemen de overhand. De berm verruigt en veel bloeiende planten verdwijnen. Jammer voor de bijen, andere insecten en vogels, maar ook jammer voor mensen die uit hun keukenraam best een kleurrijke berm met verrassende vogels willen zien. Maaien moet! De Vlinderstichting heeft onlangs Kleurkeur ontwikkeld, een nieuwe standaard voor ecologisch bermbeheer. Goed beheerde bermen
Spoor ook uw gemeente aan om Kleurkeur te gebruiken als standaard voor bermbeheer. Bloemen, insecten en vogels worden er beter van.
kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de biodiversiteit in Nederland; hard nodig na alle alarmerende berichten over de achteruitgang van de insectenstand. Maar wat is nou precies goed beheer? “Om bloemrijke bermen te krijgen en te houden is maaien en afvoeren noodzakelijk. Twee sleutelbegrippen zijn variatie en fasering. Maaien moet, maar niet alles in één keer; het is belangrijk dat 15 tot 30 procent van de vegetatie bij elke maaibeurt blijft staan. Zo blijft een deel van het leefgebied van insecten in stand. Veel insecten overleven de winter als ei, larve of pop en vaak vinden ze een veilige plek in planten.” Ook is het volgens Anthonie belangrijk dat de plantenresten een paar dagen blijven liggen zodat zaden en insecten op de grond kunnen vallen voordat de vegetatie wordt afgevoerd. Vraag het je gemeente Dat is allemaal mooi, maar slechts zo’n tien tot vijftien procent van alle bermen wordt op dit moment op de goede manier beheerd. En dat terwijl al die kilometers groenstroken uitstekende leefgebieden en verbindingszones zouden kunnen zijn voor veel planten en dieren! Kunnen we zelf nog wat doen om te helpen de bermen bloemrijker te maken? “Ga in ieder geval niet zelf maaien als je vindt dat het gras in de berm wat hoog staat”, benadrukt Anthonie. “Je kunt je gemeente vragen hoe het beheer momenteel is geregeld en of het natuurvriendelijk(er) kan. Een aantal gemeen-
KNEU Fabrice Cahez/Nature in Stock
ten en provincies vraagt zelf al om het Kleurkeur, en we gaan de komende maanden het keurmerk actief onder de aandacht brengen van zowel opdrachtgevers als aannemers. Er valt nog een wereld te winnen.” Meer op vlinderstichting.nl/kleurkeur.
ECOLOGISCH GAZON U kunt zelf ook actief iets doen voor vogels en insecten, door uw gazon ecologisch te gaan beheren. Dat kost niets en u hoeft er niks extra’s voor te doen, integendeel: minder maaien, niet meer bemesten en zeker niet met chemische onkruidbestrijding aan de slag. Laat mossen toe (lekker zacht aan je voeten) en geniet van de bloemen die opkomen; madeliefjes, paardenbloemen en klavers krijgt u al snel. Google maar eens op ‘ecologisch gazon’, of vraag een Tuinvogelconsulent om advies: vogelbescherming.nl/tuinvogelconsulent. PUTTER Henny Brandsma/Buiten-Beeld
VOGE LS 03/20•39
Zomerhitte: hoe houden vogels het koel? TEKST JEANET VAN ZOELEN
Vogels moeten in de zomerhitte hun lichaamstemperatuur constant zien te houden, net als mensen. Met schaduw en water zijn ze dan blij, maar ze blijven ook koel op heel andere manieren dan wij. Wij blijven in de zomerhitte op temperatuur door onder meer te zweten. Vogels zweten niet. Dat kunnen ze niet, want hun lijf is bedekt met veren. In plaats daarvan hijgen ze als ze het heet hebben; dat heeft dezelfde functie. Zie je een lusteloze vogel, die met de snavel open snel zit te ademen? Die koelt af door via de bek en tong vocht te verdampen. Help hem met een platte schaal water om uit te drinken zodat hij niet uitdroogt en waar hij lekker in kan badderen.
KAUW Harvey van Diek/Agami
Vogels zweten niet. Via de bek en tong wordt vocht verdampt.
O
nze temperatuur is constant en ligt rond de 37°C. Het verschilt per mens, maar niet veel en dat moet ook niet, want zodra je temperatuur veel stijgt of daalt, kom je in de problemen. Zelfs één graad warmer is al koorts en voelt meestal beroerd. Bij vogels is het niet anders. Hun temperatuur ligt weliswaar iets hoger dan die van ons, maar moet ook constant blijven.
Over de poten poepen De ooievaar poept over zijn poten ter verkoeling, naast het hijgen. De dunne ontlasting verdampt en onttrekt warmte aan de poten. Bovendien worden de poten wit van de poep, wat verkoelt omdat het zonlicht weerkaatst. Daarnaast zijn de ouder-ooievaars een soort levende parasols als hun jongen nog klein zijn. Want ook in de schaduw blijven is een goede vogelmanier om verkoeling te vinden. Schaduw maken Schaduw vinden is voor jonge vogels onmogelijk als de nestkast pal in de zon hangt. Is dit bij u onverhoopt het geval, probeer dan wat schaduw te ma-
Ooievaars poepen op hun poten; verdampende poep verkoelt en de witte kleur weerkaatst zonnestralen.
OOIEVAAR Neil Aldridge/Nature in Stock
ken met een parasol, paraplu of laken. Dit voorkomt dat de kuikens oververhit raken, uitdrogen en uiteindelijk sterven. Doe het snel en laat ze daarna met rust. Juist níet koel blijven Als je vogels snel met hun vleugels ziet wapperen óf met gespreide vleugels in de zon ziet liggen, dan heeft dat niets met afkoelen te maken. Het wapperen is bedelgedrag. Zo vragen jongen die net uit het nest zijn hun ouders om een lekker hapje. Ook een volwassen vogel kan zo aandacht vragen van de partner, om hun band te onderhouden. Het ‘zonnen’ met gespreide vleugels dient om parasieten kwijt te raken. Het wordt de luizen en mijten simpelweg te heet en ze vertrekken. Dat is de vogel wel wat hijgen en puffen waard!
MEREL Tony Hamblin/Nature in Stock
VOG E LS 03/20•49
Ode aan de hop TEKST GERT OTTENS
foto: Bence Máté/Nature in Stock
VOGE LS 03/20•29
Oogverblindend mooi is hij: de uitbundig gekleurde hop. Tegenwoordig nog maar zeer zelden in Nederland broedend. Een vogel die een ode waard is. Gert Ottens steekt hem een veer in het veelbesproken achterwerk.
V
eel mensen zullen hun eerste hop op vakantie hebben gezien, in zuidelijker regionen. Want het is een typische vogel van mediterrane streken, hoewel hij ook in Oost-Europa broedt. Zelfs op de camping in Frankrijk of op gazons in Spaanse of Griekse stadsparken kom je ze tegen. En ook al neemt de stand in Zuid-Europa af, het zijn daar geen zeldzame vogels van halfopen cultuurlandschappen. In Nederland is dat wel anders. Tot in de vooroorlogse jaren was de hop bij
foto: Alain Ghignone/Agami
ons een regelmatige broedvogel in met name het oosten en zuiden van het land. Maar toen trok de soort zich steeds verder terug in zuidoostelijke richting. Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw zijn er nog maar sporadisch broedgevallen. Deze eeuw zelfs maar eentje: in 2012 in Noord-Limburg. Tijdens de trekperiodes in voor- en najaar worden jaarlijks tot enkele tientallen hoppen in Nederland gezien. Ook komt het wel eens voor dat er een bij ons probeert te overwinteren. Bizar is bijvoorbeeld de vondst van een hop als prooi van een slechtvalk in Haarlem in februari 2013. Met name in april/mei kun je ze aantreffen, vooral in de duinen. Maar ook wel elders. Ze houden van open plekken met een korte vegetatie; ook braakliggende terreintjes in de bebouwde kom weten ze soms te vinden.
Als beginnend vogelaartje vond ik alle vogels al mooi en interessant. Maar in mijn jonge jaren vielen mijn vogelboeken toch als vanzelf open op de pagina met ‘de kleurrijke drie’: scharrelaar, bijeneter en natuurlijk de hop. Want wat wilde ik deze exotische verschijningen graag in het echt zien! Dat is inmiddels gelukt. En die eerste hop zag ik in volle vlucht. Zo zal het menigeen zijn vergaan, want vaak zijn hoppen op de grond aan het scharrelen en dan kun je ze makkelijk over het hoofd zien. Maar als ze de vleugels uitslaan zijn ze niet te missen. De hop transformeert dan in een grote, vlinderachtige vogel met een prachtig zebrapatroon op de vleugels. Als de vogel vervolgens landt laat hij – of zij; mannetjes en vrouwtjes zijn even mooi – vaak de prachtige kuif kort zien. Die maffe kuif speelt een belangrijke rol in de onderlinge communicatie. De vogels maken hun gemoedstoestand kenbaar door kuif en/of vleugels op verschillende manieren te openen en sluiten. In Nederland zul je het niet gauw horen, maar in de zuidelijke broedgebieden verraadt een hop zich vaak door het zeer kenmerkende en ver dragende geluid. De vogel zingt zijn eigen naam, maar dan drie keer snel herhaald. Het klinkt als een wat melancholisch maar helder hoep-hoep-hoep. Drekhaan? Sommige oude Nederlandse streeknamen voor de hop zijn weinig flatteus. Wat te denken van stronthaan, drekhop, strontlyster of drekhaan? Die bijnamen hebben de vogels te danken aan de eigenschap van de jongen en moeder om hun maag en stuitklier leeg te spuiten in de richting van een mogelijke indringer bij het nest. Daarbij sissen ze vervaarlijk, als een slang. Overigens houden de vogels het nest verder redelijk schoon, dus hun reputatie als nestbevuilers is niet helemaal verdiend.
foto: Michael Durham/Nature in Stock
Als hij zijn vleugels uitslaat transformeert de hop in een grote vlinderachtige vogel Dat nest bevindt zich meestal in een boomholte, een holte in een gebouw en ook wel in een nestkast. Het mannetje zorgt voor het leeuwendeel van het voedsel, dat voornamelijk bestaat uit grote insecten, met name larven en poppen. Deze worden lopend gevangen. De lange snavel wordt daarbij ook gebruikt om prooidieren uit hun ondergrondse gangen te trekken. Mythisch mooi De hop is enorm wijd verbreid: van Frankrijk tot in het oosten van China, en van de Oostzee tot Kaap de Goede Hoop. Geen wonder dus dat de soort – natuurlijk geholpen door zijn fraaie aanzien – een rol speelt in allerlei mythes en kunstwerken. Zo verhaalt een twaalfde-eeuws Perzisch gedicht, De samenspraak van de vogels, van vogels die samenkomen om de euvelen in de wereld te bespreken. De hoofdpersoon is een dichter die op een ochtend is veranderd in een hop en het voortouw
neemt in een zoektocht naar een koning die alle problemen kan oplossen. Hij spreekt alle vogels toe: “Vogels”, zegt hij: “Kijk naar alle problemen in de wereld! Anarchie, ontevredenheid, ontreddering! Wanhopig wordt er gevochten om land, water en voedsel! Vergiftigde lucht! Ongeluk! Ik ben bang dat we niet meer te redden zijn. We moeten iets doen!”. Hij zou het vandaag de dag ook gezegd kunnen hebben. De oudste verwijzing naar de hop moet wel die in het Oude Testament zijn. Deze vogel wordt er specifiek genoemd als zijnde niet-koosjer. Dat heeft ongetwijfeld te maken met het soms onsmakelijke gedrag van de jongen in het nest. Bijzonder daarom dat de vogel onlangs werd verkozen tot nationale vogel van Israël. Mijn vogelboeken vallen tegenwoordig niet meer open op de pagina met deze prachtige vogels, maar ze zullen voor altijd mijn vogeldagen kleuren! VOGE LS 03/20•31