RADAR Plus 1-2024

TABOE

EEN MILJOEN MENSEN HEEFT INCONTINENTIEPROBLEMEN

ALS IK NEE ZEG VOEL IK ME SCHULDIG

ZO LEER JE GRENZEN STELLEN

HOUD JE HUID STEVIG & FRIS CRÈ MES EN

BEHANDELINGEN DIE WÉL WERKEN

ROUWEN OM JE GELIEFDE

EN OOK WEER ZIN IN HET LEVEN KRIJGEN

VAN KRAKEN TOT DRY NEEDLING PARAMEDICI ONDER DE LOEP GETEST

STEELSTOFZUIGERS & (VEGA) ROOKWORST

ZAAIEN VOOR DE ZOMER

HET NIEUWE TUINSEIZOEN BEGINT NÚ!

GEZOND

MEDEWERKERS

ONZE EXPERTS IN DIT NUMMER

BERT VRIJDERS over de paramedische wereld Bert Vrijders is fysiotherapeut en internationaal trainer in verschillende technieken zoals shockwave en elektrotherapie. In onze reportage over de paramedische wereld op pagina 66 zegt hij: ‘Iedere paramedicus heeft zijn eigen specialisme. Daardoor is de ene behandeling beter geschikt bij gewrichtsgerelateerde klachten en de andere bij bijvoorbeeld peesontstekingen. Er is geen goed of fout, het gaat erom wat het beste bij jou past.’

jetske ultee over de verouderende huid Jetske Ultee is onderzoeksarts in de cosmetische dermatologie. We vroegen haar: ‘Heeft het zin – als het om huidveroudering gaat – om een crème te smeren?’ Haar antwoord: ‘Ja, maar zet daarbij het gezond houden en beschermen van je huid op nummer één, en niet het tegengaan van rimpels of andere huidveroudering. Geld uitgeven aan zogeheten wonder-antirimpelcrèmes is zinloos.’ Nog veel meer tips over wat goed is voor de ouder wordende huid en wat je niet moet doen, lees je op pagina 34.

tim overdiek over rouwen om je geliefde Tim Overdiek begeleidt als therapeutisch coach mensen die met rouw en verlies te maken hebben. Bij de portretten van mensen die hun geliefde verloren, op pagina 16, adviseert hij: ’Rouw op je eigen manier en in je eigen tempo. Daarnaast is het belangrijk om aan herstel te werken. Hoe kun je met het verdriet en gemis ook weer een stap zetten?’

erica verdegaal over grip op je geld Erica Verdegaal is is econoom en publicist. Ze schreef het boek Geld speelt geen rol. In deze RADAR+ legt ze uit welke denkfouten wij maken waardoor bedrijven ons met slimme psychologische trucs dingen laten kopen. ’Kuddegedrag is zo’n denkfout. Als er veel vraag is naar een product gaat de prijs omhoog en betaal je (te) veel.’ Ze noemt ook van/voor-prijzen. ‘Als je ziet dat een overhemd eerst € 279 kostte en nu € 59, denk je dat je voor een koopje een duur hemd te pakken hebt.’ Meer tips over wat je zou moeten afwegen vóórdat je iets koopt, lees je op pagina 12.

erna beers over incontinentie Erna Beers is arts-seksuoloog NVVS i.o., wetenschapper en klinisch farmacoloog. Ze vertelt: ‘Al duizenden vrouwen zijn van hun stressincontinentie afgekomen door hun bekkenbodem te trainen. De bedoeling is dat de coördinatie van de bekkenbodemspieren herstelt en er spierkracht wordt opgebouwd. Een exibele bekkenbodem kan drukverhoging opvangen. Dan stopt ongewild urineverlies blijvend.’ Lees ons dossier over incontinentie op pagina 56.

iris posthouwer over grenzen stellen

Iris Posthouwer schreef het boek Iets met grenzen stellen. Ze vindt dat mensen zich niet schuldig moeten voelen als ze nee zeggen. Op pagina 62 vertelt ze: ‘Mijn missie met mijn boek is om mensen op een ontspannen manier hun grenzen te leren stellen. Houd de redenen waarom je iets niet wil globaal. Zeg: ‘Dat komt mij helaas niet uit.’ Of: ‘Mijn talenten liggen ergens anders.’

HESTER DOOVE

tweedehands

MAllemaal goedbedoelde rotzooi vond Antoinette Hertsenberg de spulletjes die haar schoonvader bij de kringloop kocht en aan haar kinderen gaf. Tot de vensterbanken van de kinderkamers zo vol stonden dat de gordijnen nauwelijks meer dicht konden.

ijn lieve schoonvader zaliger was dol op de kringloopwinkel in ons dorp. Heerlijk vond hij het om daar te struinen en iets leuks te kopen. Een beeldje van een dol jn. Een fotolijstje met allemaal kleurig fruit van gips eromheen. Een beker die ooit door iemand was gewonnen op een plaatselijk voetbaltoernooi. Een roze wekkertje met een Disney guurtje erop. Een kandelaar in de vorm van een beertje (‘Kijk, er is maar één oortje af.’) Misschien was zijn jnste moment wel als hij met een grote grijns vertelde wat hij ervoor had betaald: ‘Twintig cent!’ Opa gaf het graag aan zijn oogappels, mijn kinderen, en die vonden alles mooi natuurlijk. Het belandde allemaal op de vensterbanken in hun kamertjes. Heel eerlijk: ik ben ook dol op de kringloop, maar dit zag ik met lede ogen aan. Wat in zijn

Letterlijke kringloop: ik bracht de spulletjes van opa weg en opa kocht ze terug

ogen schatten waren, was in mijn ogen kitsch. Daar kun je ook van houden, en je kunt je er ook in vergissen. Als we hier thuis met zijn allen Tussen kunst en kitsch keken en een deelnemer kreeg te horen dat zijn zeldzame vaasje € 1200 waard was, zeiden mijn kinderen tegen me: ‘Dat had jij allang naar de kringloop gebracht.’ Klopt. Ik ben geen kenner.

Ik gunde opa en de kinderen de lol. Tot het moment dat de vensterbanken zo vol stonden dat er van alles op de grond viel als ik de gordijnen dichtdeed wanneer ik de kinderen naar bed bracht. Dus pakte ik een doos, deed de spullen erin, en bracht het terug naar de kringloop.  Echt gebeurd: een weekje later stond er weer een kandelaar in de vorm van een beertje. En even later weer een dol jntje. En een roze wekkertje met een Disneyguurtje. Opa kocht de spulletjes gewoon weer terug. Het begrip kringloop gold in mijn huishouden wel heel letterlijk. Rijk zijn ze er vast niet van geworden, maar de medewerkers van de kringloop hebben mijn gezinsleden veel plezier bezorgd. Hulde voor deze vrijwilligers die in een tijd waarin we omringd zijn met veel te veel spullen, ons behoeden voor het kopen van nieuw gemaakte zooi.

16

Rouwen om je geliefde en ook weer zin in het leven krijgen.

GEZOND VAN LIJF & GEEST

08 Hemelbestormer

Iris Sommer over de invloed van darm ora op het brein

16 Rouwen om je geliefde

En ook weer zin in het leven krijgen

34 Beetje leuk ouder worden

Houd je huid stevig en fris

56 Ongewild urineverlies

Tips en oefeningen

60 Incontinentiemateriaal getest

Inleggers en broekjes

62 Nee durven zeggen

Leer je grenzen stellen

66 Van kraken tot dry needling

Paramedici onder de loep

70 Denk niet voor je partner

Stop met interpreteren en begin met luisteren

GEZOND VERSTAND

12 Grip op je geld

Laat je niet verleiden door verkooptrucs

15 Consument

Hello Fresh, wat maak je me nou?

28 Slappe was Financieel nieuws en cijfers

30 Huishoudpot van Bente van Hintum

31 Pensioenbedrag ineens

Voordelen en nadelen

32 Duurzaam ondernemen

Joline Jolink maakt mode met liefde voor mens & natuur

38 Steelstofzuigers

Zeven merken getest

80

Getest: rookworsten (ook vega).

74

Verrukkelijke gerechten van Donna Hay.

41

3 TIPS UIT DIT NUMMER

1 Als je iets koopt, moet je ‘betaalpijn’ voelen. Gebruik je een creditcard, dan is er geen link tussen geld uitgeven en het moment dat je betaalt (pagina 12).

2 Zaaien in een pot? Mix twee derde potgrond met een derde vermiculiet. Dat voegt lucht toe en houdt vocht vast (pagina 59).

3 Wanneer je altijd meent te weten wat je partner vindt en denkt, mis je cruciale informatie. Luister beter naar elkaar! (pagina 70).

GEZOND DOEN

41 Wandelen en óók lunchen

46 Boekenrubriek

Vijf aanraders

48 Boekenwurm

Lezende pubers

70

53 Nu zaaien

voor de zomer

88 De gelukkige vrijwilligers Jörgen en Monique IJsendorn

GEZOND ETEN

74 Nieuwste kookboek van Donna Hay

Zalige recepten en recensie

80 Getest

Rookworsten (ook vega)

84 Weet wat je eet

Alles over rijst

85 Antoinette maakt schelpenpasta met beurre noisette

DIVERS

03 Dit zijn onze experts

04 Meer lezen van RADAR+

05 Voorwoord van Antoinette

86 Puzzelen

90 Colofon

91 Klein geluk

Wandelen en óók lunchen.

Luister beter naar elkaar!

bacteriën zijn je beste vrienden

Raar maar waar: ‘Hoe meer je weet van de bacteriën die in je darmen leven, hoe beter je voor je brein kunt zorgen’, zegt hoogleraar Iris Sommer. Ze ziet een verband tussen de verslechtering van onze darm ora en de toename van aandoeningen als ADHD, autisme, burn-out, depressie en angststoornissen.

Afgelopen zomer verzamelde Iris Sommer, hoogleraar psychiatrie aan het UMC Groningen, poepmonsters op Lowlands. Het was de bijdrage van de bezoekers van het festival aan het onderzoek van Sommer en haar team naar de relatie tussen darmbacteriën en veerkracht. Ze kijkt er met plezier op terug, meldt ze een paar maanden later opgewekt via Zoom. ‘We hadden het project prikkelend ‘Shitty Science’ genoemd en dat sloeg aan. Zo konden we de Lowlandsbezoekers iets vertellen over wat hun poep zoal laat zien en het belang van goede darmflora. Ik vind het fantastisch om als wetenschapper allemaal interessante nieuwe dingen te mogen onderzoeken, maar wetenschapscommunicatie, dus praten over mijn onderzoek, vind ik ook een leuk en belangrijk onderdeel van mijn vak. Ik besteed er graag een deel van mijn werktijd en mijn vrije tijd aan. De bacterie en het brein, mijn nieuwe boek is daarvan een goed voorbeeld, net als dat project op Lowlands. Voor het onderzoek waren die proeven niet per se nodig, maar we deden het om mensen te bereiken die er anders niet zo snel mee in aanraking komen. Dat vind ik een leuke uitdaging: hoe kun je een zo breed mogelijk publiek aanspreken? Ik wil vertellen hoe razend

interessant en belangrijk die microwereld in ons lichaam is en dat mensen met die kennis hun voordeel kunnen doen. Hoe meer je weet van je lichaam en de bacteriën die in je darmen leven, hoe beter je voor je brein kunt zorgen en hoe gezonder je oud kunt worden.’

Dat we via een gezond dieet iets kunnen doen aan welvaartsaandoeningen als diabetes en hart- en vaatziekten was al eerder bekend. Nu blijkt dat ook aandoeningen die altijd als psychisch of erfelijk worden gezien – denk: depressie, autisme, overgewicht, astma, parkinson – daar ook baat bij te kunnen hebben. Dat komt doordat we steeds meer te weten komen over de functie van de darmflora, de verzamelnaam van de miljarden bacteriën, schimmels en archaea (oerbacteriën) die in onze darmen leven. Bacteriën in de darm blijken aanzienlijk bij te dragen aan het voorkómen van psychiatrische en neurologische aandoeningen. En dat zou betekenen dat we via onze voeding ze ook kunnen voorkomen of genezen.’

HOE BEÏNVLOEDEN BACTERIËN ONS BREIN?

‘Dat gebeurt via een aantal routes. Eén van die routes gaat via de boodschapperstoffen in de hersenen. Boodschapperstoffen zijn stoffen zoals serotonine en dopamine, die de communicatie tussen zenuwcellen mogelijk maken. Ze worden gemaakt uit aminozuren uit de voeding en daarbij spelen darmbacteriën een rol. Als je bijvoorbeeld met een breedspectrum antibiotica in één keer de darmflora uitdunt, heeft dat zijn weerslag op de huishouding van die boodschapperstoffen in de hersenen: die werken dan minder goed. We weten dat serotonine een rol speelt bij

IRIS SOMMER (1970) is hoogleraar psychiatrie aan het UMC Groningen. Ze schreef de bestsellers Haperende hersenen (2014) en Het vrouwenbrein (2020). Eind 2023 verscheen haar boek De bacterie en het brein (Atlas Contact). Sommer eet ten bate van de diversiteit in haar darm ora (en omdat ze van dieren houdt) geen vlees, en bij voorkeur biologische groenten.

‘Een gezonde, diverse darmflora zorgt voor een rustig immuunsysteem, en daar varen onze hersenen wel bij’

HEMELBESTORMER

‘Als bijwerking van de vooruitgang hebben we de laatste decennia een veel slechtere darmflora gekregen’

depressie. Mensen met een depressie hebben gemiddeld lagere concentraties van bepaalde bacteriën in hun darmen, lager dan mensen die geen depressie hebben. In Australië wordt nu een grote studie gedaan waarin patiënten met een ernstige depressie worden behandeld met een poeptransplantatie. De bacteriën in hun darmen worden vervangen door die van iemand zonder depressieklachten. Lost dat de depressie op? Dat weten we nog niet, maar ik ben er heel benieuwd naar. Een andere manier waarop darmbacteriën inspelen op ons brein is via het immuunsysteem.’

HOE GAAT DAT?

‘Veel immuuncellen zitten op enig moment in de darm. Je zou de darm kunnen zien als hun opleidingscentrum: ze worden daar getraind voor hun taken, omdat ze daar via wat je eet en je darmflora veel contact hebben met de buitenwereld. Als dat immuunsysteem niet goed wordt getraind, geeft dat eerder kans op allergie en aanleg voor psychische aandoeningen. Hersenen varen wel bij een rustig immuunsysteem. Een gezonde, diverse darmflora zorgt daarvoor. Je moet de darmflora zien als een soort bos. Een puur sparrenbos of een puur eikenbos is kwetsbaar; hoe diverser het bos, hoe beter het tegen allerlei plagen bestand is. Dat geldt ook voor de darmflora: in het ideale geval is dat zo divers mogelijk. Die diversiteit wordt voor een groot deel door voedsel bepaald. Uit onderzoek op muizen weten we bijvoorbeeld dat de juiste darmbacteriën stressbestendiger maken.’

GELDT DAT OOK VOOR MENSEN?

‘Dat lijkt wel het geval te zijn. En veerkracht is een beschermende factor tegen het ontwikkelen van aandoeningen als depressie

en angst. Daar zouden we dus echt iets aan kunnen hebben. Onlangs bleek uit een rapport van het Trimbos-instituut dat het aantal Nederlanders met een psychische aandoening is toegenomen. Schokkend, vond ik. Preventie is echt de weg die we moeten gaan, want we kunnen niet aan die enorme vraag om psychiatrische hulp blijven voldoen. Er wordt op dat terrein nu veel ingezet op het voorkomen van eenzaamheid en op mindfulness. Op zich effectieve methoden om angst en depressie te verhelpen, maar ook mensen die niet eenzaam zijn kunnen een depressie krijgen en sommige mensen houden niet van mindfulness. Door ook te kijken naar voeding en het effect daarvan op de darmflora heb je op het gebied van preventie meer tools.’

HEEFT DE TOENAME VAN PSYCHISCHE KLACHTEN IETS TE MAKEN MET DE KWALITEIT VAN ONZE DARMFLORA?

‘Ik denk van wel. Als je kijkt naar de afgelopen pak ’m beet zeventig jaar, de periode na de Tweede Wereldoorlog, is een aantal dingen structureel veranderd. Om te beginnen de ontdekking van antibiotica. Die worden veel gebruikt, ook door heel jonge kinderen. Daar ben ik niet tegen, het is vaak levensreddend, maar het heeft wel als bijeffect dat de goede ontwikkeling van de darmflora wordt vertraagd. ook in de bio-industrie worden natuurlijk massaal antibiotica gebruikt. Dat komt niet alleen terecht in het vlees dat wij eten, maar ook in het grondwater, en dus bij ons. Ook de intrede van de koel-vriescombinatie heeft gevolgen gehad. Vroeger stond bij veel mensen ’s winters in de kelder een vat met zelf ingemaakte zuurkool. De bacterie die bij het inmaken een rol speelt, is een heel gunstige voor onze darmen. Tegenwoordig hebben we een pak spinazie in de diepvriezer liggen, waar geen bacterie aan te pas komt. Er worden dus minder voedingsbacteriën gebruikt voor het bereiden van voedsel, waardoor onze darmflora ook weer minder divers wordt. Ook de pesticiden die op grote schaal worden gebruikt, zorgen ervoor dat ons (plantaardige) voedsel minder gezonde bacteriën bevat. Tot slot: de opkomst van ultrabewerkt voedsel. Daaraan worden conserveermiddelen toegevoegd, en die zijn bacteriedodend om te voorkomen dat het voedsel al in de verpakking bederft. Al met al hebben we in de afgelopen decennia waarschijnlijk als bijwerking van de vooruitgang een veel slechtere darmflora gekregen.’

EN DAT HEEFT DUS EFFECT OP ONZE PSYCHISCHE TOESTAND? ‘Ik kan het nog niet bewijzen, maar ik heb wel het idee dat er een verband is tussen achteruitgang van de kwaliteit van onze darmflora en de toename van psychische aandoeningen als ADHD, autisme, burn-out, depressie en angststoornissen. Maar ik ben optimistisch: je kunt zelf via voeding veel doen om de kwaliteit van je darmflora te verbeteren!’

8 X KANS

Boek winnen?

Ga naar

radarplus.nl/ winbrein

Geldig t/m 20 maart 2024

‘Uit onderzoek bleek dat baby’s van vrouwen die een bepaald probioticum kregen, geen ADHD ontwikkelden’

flora nog prima te herstellen door over te gaan op gezonde voeding. Zeker als je ook gefermenteerde producten gaat eten, zoals yoghurt, zuurkool, kimchi – het pittige broertje van zuurkool. Het gaat trouwens niet alleen om wat je eet, maar ook om wat je niet eet. Kanten-klare maaltijden en ultrabewerkt voedsel zou je moeten schrappen. Alcohol is ook slecht: daarmee moord je je darmflora uit. We gebruiken het niet voor niks in het ziekenhuis als ontsmettingsmiddel. En let op je medicijngebruik. Maagzuurremmers bijvoorbeeld zijn niet best voor de darmflora. Als het ook zónder kan of in lagere doses, is dat winst.’

HET ONDERZOEK NAAR WAT ER ALLEMAAL KAN VIA BACTERIËN STAAT NOG IN DE KINDERSCHOENEN. WAAR BEN JE BENIEUWD NAAR?

HOE DOE JE DAT?

‘Door om te beginnen voldoende voedingsvezels te eten. Dat zijn de bestanddelen in voeding waarop je even moet kauwen. De dunne darm kan ze niet verteren, maar darmbacteriën zijn er dol op. Die vezels zijn een prachtige voedingsbodem voor je darmflora. Je vindt ze in groenten, zeker als je ze niet te lang kookt, in fruit en in volkorenproducten. Eet je appel met schil en al, kook je aardappels in de schil. Rodekool, boerenkool, allemaal goed, want die houden het immuunsysteem stabiel. Dat geldt ook voor het caroteen in gele, rode of anderszins gekleurde groenten.’

WAT IS MINDER GEZOND VOOR JE DARMFLORA?

‘Vlees en met name vlees van zoogdieren maakt het immuunsysteem actiever, wat dus niet wenselijk is voor je brein. Dat geldt ook voor suikerhoudende producten zoals frisdrank en milkshakes.’

STEL: IK EET AL JAREN VEEL VLEES EN SUIKER, MAAR IK WIL DAT VERANDEREN. IS MIJN DARMFLORA NOG TE REDDEN?

‘Ook als je jarenlang ongezond hebt gegeten, is de darm-

‘Naar zo veel! We weten bijvoorbeeld dat de ontwikkeling van een gezonde darmflora al tijdens de geboorte begint. Baby’s die vaginaal worden geboren hebben een voorsprong op baby’s die via een keizersnede ter wereld komen, omdat zij via de bacteriën in de vagina van de moeder al een hoop gezonde darmbacteriën opdoen. Daardoor hebben zij als volwassenen niet alleen minder kans op astma, allergie en overgewicht, maar ook op ontwikkelingsstoornissen zoals ADHD en autisme. Er is een studie gedaan waarin vrouwen in het laatste trimester van hun zwangerschap en in de eerste maanden na de geboorte van hun kind een probioticum kregen toegediend: bacteriën waarvan we denken dat ze een gunstig gezondheidseffect hebben. De kinderen van die vrouwen zijn lange tijd gevolgd. Uit dat onderzoek bleek dat de baby’s van vrouwen die het probioticum kregen geen ADHD ontwikkelden. In de met een placebo gecontroleerde groep waren er wél kinderen met ADHD. Als die studie herhaald zou worden en dezelfde uitkomst oplevert, dan zou dat natuurlijk een fantastische, eenvoudige manier van preventie zijn. Dat hoop ik heel erg.’

GRIP OP JE GELD

Econoom Erica Verdegaal legt uit hoe bedrijven ons met psychologische trucs dingen laten kopen. Neem het IKEA-e ect: de klant die zo’n meubel zelf in elkaar zet, denkt dat het ding daardoor meer waard wordt. Hoe werkt dat in ons brein?

GEEF EENS EEN VOORBEELD VAN BELANGRIJKE WETENSCHAPPELIJK BEWEZEN DENKFOUTEN DIE MENSEN MAKEN EN DIE FINANCIËLE

GEVOLGEN HEBBEN.

Erica Verdegaal: ‘Denkfouten zijn fouten in je hersenen, cognitieve fouten. Een heel bekende is kuddegedrag. De meeste mensen denken dat ze enigszins uniek zijn, maar in de praktijk blijkt dat we het fijn vinden om hetzelfde te doen als andere mensen. Kuddegedrag is heel schadelijk voor je portemonnee. Want als er veel vraag is naar een product, gaat de prijs omhoog en betaal je meer. Kijk naar zonnepanelen. Iedereen wilde zonnepanelen. Vorig jaar kostten tien zonnepanelen € 7500, omdat ze niet aan te slepen waren. Maar de overheid neemt maatregelen waardoor zonnepanelen minder aantrekkelijk worden. Mensen zijn geschrokken, de markt is ingezakt en er gaan veel bedrij es failliet. Nu kosten tien zonnepanelen nog maar € 5000.’

STEL DAT JE VORIG JAAR € 7500 OP DE BANK HAD EN JE KREEG GEEN

RENTE. DAN WAS HET TOCH JUIST FINANCIEEL GUNSTIG OM ZONNEPANELEN TE KOPEN?

‘Je moet ze nú kopen, want nu willen minder mensen ze hebben. Dan ben je minder geld kwijt en is de terugverdientijd korter. Het belangrijkste is dat je je ervan bewust bent dat we allemaal kuddedieren zijn. En als iedereen iets doet, bijvoorbeeld zonnepanelen kopen, moet je je afvragen of de prijs niet te hoog is. Het gaat erom dat je je realiseert dat je altijd meer betaalt als iedereen iets wil hebben.’

JE PLEIT ER IN JE BOEK GELD SPEELT GEEN ROL VOOR OM BIJ AANKOOPBESLISSINGEN TE KIJKEN NAAR NADELEN EN RISICO’S. DAN IS HET RISICO BIJ DE AANSCHAF VAN ZONNEPANELEN BIJVOORBEELD

DAT ZE STRAKS GOEDKOPER WORDEN.

‘Ja, en dan beslis je zelf of je dat risico wilt lopen. Ook een voorbeeld is een vakantiehuisje dat je wilt gebruiken voor jezelf en voor de verhuur. Zet eens op een rij wat er allemaal mis kan gaan en hoe je dat kunt oplossen. Het huisje blijkt bijvoorbeeld een bouwval te zijn. Dat los je nog wel op, want het moet zonder verborgen gebreken worden opgeleverd. Of stel dat je volgend jaar een grote

Je moet je realiseren dat je altijd meer betaalt voor iets dat iedereen wil hebben

lekkage krijgt. Dat los je ook op, dan bel je de loodgieter. Stel dat het huisje niet genoeg wordt verhuurd en te weinig opbrengt, wat doe je dan? Zo kun je tot de conclusie komen dat aan een bepaalde beslissing risico’s verbonden zijn die te groot zijn en die je op geen enkele manier kunt tegengaan. Als je op die manier denkt bij het nemen van beslissingen, krijg je meer grip op de risico’s.’

WELKE DENKFOUT MAKEN WE NOG MEER?

‘Heel veel. Ik vind zelf het Ikea-effect leuk. In Amerika was ooit een cakepoeder bedacht waar je alleen maar water bij hoefde te doen. Dat verkocht niet goed. Mensen willen wel dat iets makkelijk is, maar het mag niet te makkelijk zijn. Toen je door het cakepoeder ook een vers ei moest kloppen, verkocht het wel heel goed.

We willen zelf knutselen aan dingen. Daardoor worden ze voor ons gevoel meer waard. Marketeers weten dat en zij gebruiken het in ons nadeel. Dat je een horloge kunt bestellen en zelf het bandje mag kiezen, dat je er zelf aanzet. Of ze laten je meubels bestellen waar je zelf nog iets aan moet doen.’

DAN DENK IK: SHIT, NU MOET IK HET OOK NOG IN ELKAAR ZETTEN.

‘De meeste mensen vinden dat leuk, hoor. Net zoals dozen met maaltijdpakketten.’

DIE KOOP IK OOK.

‘Dat is het Ikea-effect. Marketeers gebruiken dat in jouw nadeel, maar je kunt het ook in je voordeel gebruiken. Maak dingen zelf, want dan worden ze voor je gevoel meer waard. Ga klussen in je huis, koop geen maaltijdpakket maar kook helemaal zelf, kweek kruiden op je balkon. Dat is goedkoper en je wordt er blij van.’

IN JE BOEK SCHRIJF JE OOK OVER DE GELDILLUSIE. ‘Dat betekent dat wij niet goed kunnen aanvoelen wat een euro waard is. We meten de waarde van een euro af aan andere dingen. Als je in een bedrijf werkt waar iedereen € 35.000 verdient en jij verdient € 30.000, dan vind je dat heel weinig. Maar als iedereen € 25.000 verdient, vind jij € 30.000 veel. Om diezelfde reden zijn we ook zo gevoelig voor van/ voor-prijzen. Als je ziet dat een hemd eerst € 279 kostte en nu € 59, denk je dat je voor een koopje een duur hemd hebt. Dat wil je hebben. Die van/voor-prijzen willen ze gaan verbieden. Dat is maar goed ook, want daarvan raken mensen de kluts kwijt. De geldillusie speelt ook een rol bij de herkomst van geld. De waarde die we aan een euro toekennen, hangt ook af waar die euro vandaan komt. Als we een

TEKST WILMA VAN HOEFLAKEN

bedrag winnen in het casino en we hebben nog een lening openstaan, gebruiken we dat bedrag vaak niet om die lening af te lossen. Want de winst in het casino is een extraatje, dat zetten we niet in voor een lening. Veel mensen hebben een lening of staan rood bij de bank, terwijl ze op een andere bankrekening genoeg geld hebben. Heel irrationeel, want die lening kost geld. Maar we houden dat soort potjes in ons hoofd gescheiden. Het is voor ons gevoel een ander soort geld.’

JE NOEMT HET OOK EEN DENKFOUT DAT MENSEN GELD WILLEN VERDIENEN MET HUN PASSIE.

‘Al die coaches die zeggen dat je je passie moet volgen ... Passie is zo’n holle kreet. Maar als je met je passie je geld moet verdienen, dan wordt het gewoon een taak. Passie is intrinsieke motivatie. Zodra je er geld voor krijgt, wordt dat de motivatie. Als fotograferen je hobby is en je gaat proberen daar je inkomen uit te halen, voelt het niet meer als hobby. En als je ermee stopt en toch weer ander werk gaat doen, vind je fotograferen niet meer zo leuk als vroeger. Geld doet echt iets.’

JE SCHRIJFT DAT WE EEN BELONING DIE WE NU KUNNEN KRIJGEN HOGER INSCHATTEN DAN EEN BELONING IN DE TOEKOMST.

‘Dat is delay discounting. Veel mensen hebben liever vandaag € 100 dan over drie maanden € 130. We maken liever nu geld op dan dat we sparen voor later. Om te voorkomen dat je al je geld erdoorheen jaagt, helpt het als je aan de toekomst denkt. Aan jezelf op je oude dag. Het gaat erom dat je je realiseert dat er na vandaag nog veel meer jaren volgen en dat je dan ook geld nodig hebt. Dat maakt het makkelijker om geld opzij te zetten. Stel dat je meer gaat verdienen. De meeste mensen maken dat geld meteen op aan hun huishouden of een groter huis of een verbouwing. Dan lijkt je leven op dat van een hamster in een rad. Je rent rond als een bezetene, maar blijft op dezelfde plek. Wees zuinig op die extra verdiensten. Zet de helft van die loonsverhoging meteen op een spaarrekening. Dat kun je van tevoren

Veel mensen hebben liever vandaag € 100 dan over drie maanden € 130

al vastleggen in je internetbankieren. Daar merk je niets van.’

NOG EEN TIP?

‘Doe je creditcard eruit en betaal niet achteraf via Klarna. Want dan is er helemaal geen link meer tussen je geld uitgeven en het moment dat je betaalt. Als je iets koopt, moet je iets van betaalpijn voelen. Dat voel je als je contant betaalt, maar je ziet het ook als je digitaal betaalt, want het is direct van je rekening af.’

KUN JE AL DIE DENKFOUTEN OOK AFLEREN?

‘Dat is lastig, maar het helpt als je je bewust bent van de denkfouten die je maakt. Ik heb hier al heel veel over geschreven en ik merk dat ik het zelf inmiddels niet meer leuk vind om te shoppen voor de lol. Ook omdat ik weet dat kopen niet duurzaam gelukkiger maakt. Je hebt een basisgeluksgevoel. Dat is vooral bepaald door je karakter en niet eens door de omstandigheden. Als je iets koopt gaat je geluksgevoel even omhoog, maar het gaat daarna weer vrij snel naar beneden en komt altijd weer op die basis uit. Dat geldt ook voor trouwen en rouwen. Als je trouwt voel je je heel gelukkig en als je partner overlijdt voel je je heel ongelukkig, maar je gaat altijd weer terug naar je basisgevoel. Als je dat weet, kun je er gebruik van maken. Je hoeft geen overbodige dingen meer te kopen, want dat geluk duurt maar kort. En als je een fi nanciële meevaller hebt, bijvoorbeeld een erfenis of een bonus, is het handig om die niet in een keer uit te geven, maar op te knippen in stukjes. Dan gaat je geluksgevoel steeds even omhoog. En een tegenvaller kun je wel beter ineens betalen. Dat is heel even vervelend en dan ga je weer terug naar je basisgeluksgevoel.’

WIL JE DIT BOEK WINNEN?

GA NAAR

RADARPLUS.NL/ WINGELD

Deze actie is geldig t/m 20 maart 2024.

10 X KANS

hello fresh, Wat maak je me nou?

Journalist Wilma van Hoe aken gebruikte Hello Fresh voor de veggie recepten. Maar onlangs merkte ze dat het bedrijf zijn klanten juist pusht om vlees te bestellen.

ZODRA JE

EEN VEGETARISCH GERECHT KIEST, LEES JE: ‘SMAAKT NOG LEKKERDER MET DUITSE BIEFSTUK’

Al jaren wilde ik stoppen met vlees eten. Maar helemaal vegetarisch eten, daar kwam het niet van. Ik vond het ingewikkeld en had ook geen zin en tijd om elke dag uren in de keuken te staan. Maar toen kwam corona. Al mijn opdrachten werden ingetrokken en ik had van de ene op de andere dag zeeën van tijd. Op internet zocht ik naar goede vegetarische recepten en ik stond elke middag langdurig in de keuken. Maar zo bleef het niet. Na een paar weken druppelden de eerste opdrachten binnen en even later had ik het even druk als voorheen. In diezelfde periode was ik door omstandigheden thuis de enige kok van dienst geworden. Ik vond het een hele toer om elke dag weer iets te verzinnen om te eten dat ook nog vegetarisch en – na een lange werkdag –snel en makkelijk te maken was.

INEENS WAS ER EEN VLEESBALKJE

Zo kwam ik bij Hello Fresh terecht. Elke week selecteerde ik drie vegetarische maaltijden, die thuis werden bezorgd. Na een werkdag trok ik de ijskast open, snipperde ik een uitje, hakte ik amandelen fijn en deed ik stap voor stap wat de receptenschrijver mij opdroeg. Zo gingen de jaren voorbij en werd zelfs de carnivoor des huizes een tevreden flexitariër.

Tot afgelopen herfst. Op alle foto’s van de veggie maaltijden die je in een week kunt kiezen, staat een balkje met de tekst ‘Voeg gevogelte (vlees of vis) toe’. En zodra je het vegetarische gerecht van je keuze aanvinkt, verschijnt in beeld: ‘Smaakt nog lekkerder met Duitse biefstuk’. Of ‘Smaakt nog lekkerder met garnalen’. Die je dan ook meteen met een vinkje aan je bestelling kunt toevoegen. Je moet zelfs goed opletten. Want als je dat niet doet, is het extra vinkje bij de Duitse biefstuk en de garnalen snel gezet. En wat doet Hello Fresh met mensen

die uit zichzelf al een maaltijd kiezen met vlees of vis? Zij krijgen het aanbod een extra portie vlees of vis te bestellen.

EEN DOMME CHATBOT

Ik kon het niet geloven. Een maaltijdservice die mensen die vegetarisch willen eten aanmoedigt om vlees en vis te gaan eten! Bij de chatbot van Hello Fresh probeerde ik mijn beklag te doen. Het was een domme chatbot, die niets kon met mijn reactie. Het enige e-mailadres dat ik op de site kon vinden, was dat van de pr-afdeling. De pr-afdeling schreef terug dat Hello Fresh ‘constant in beweging is om het productaanbod en de applicatie-ervaring te verbeteren’. En mensen wil ‘inspireren op het gebied van duurzame voedingskeuzes’. Hello Fresh stelt dat vegetarische gerechten al drie jaar de meest gekozen receptcategorie vormen. Wedden dat dat snel verandert als je al die vegetariërs pusht om vlees te bestellen? Ook schrijven ze dat 40 procent van het weekmenu dat ze aanbieden vegetarisch is. Ik geloof dat direct, want ik zie die menu’s elke week. Maar daar blijft weinig van over als je op al die gerechten een labeltje zet met de tekst ‘Voeg vlees toe’.

DUWTJE IN DE GOEDE RICHTING

Ik las in de Volkskrant over een Wagenings eetcafé waar een experiment werd gedaan met gedragsbeïnvloeding. Een maand lang werd gevarieerd met een driegangenmenu. Twee weken werd het hoofdgerecht gemaakt met vlees en stond erbij dat er ook een vegetarische optie was. En twee weken was het hoofdgerecht vegetarisch en stond er in kleine letters bij dat een optie met vlees mogelijk was. Toen de vegetarische optie de standaard was, at meer dan twee derde van de gasten vegetarisch. Toen vlees de standaard was, koos maar 12 procent van de gasten voor een vegetarische maaltijd. Zo makkelijk kun je mensen dus beïnvloeden.

Een bedrijf als Hello Fresh heeft veel invloed. Op dierenwelzijn, op het klimaat, op gezondheid. Zij zouden hun klanten gemakkelijk een duwtje in de goede richting kunnen geven. In plaats daarvan duwen ze mensen die vegetarisch willen eten een karbonaadje door de strot.

PORTRETTEN

als de dood jullie scheıdt

Het overlijden van je geliefde is een van de meest ingrijpende gebeurtenissen in een mensenleven. Vijf mensen vertellen openhartig over hun rouw. Rouwcoach Tim Overdiek geeft heilzaam advies.

PHILIP ‘Ik schrik niet zo van verdriet, ik vind het ook wel een mooi gevoel’

SINGER-SONGWRITER EN PSYCHOTHERAPEUT PHILIP KROONENBERG (71) VERLOOR AFGELOPEN JUNI ZIJN VROUW, RADIOPRESENTATOR JELLIE BROUWER (59), NA EEN ZIEKBED VAN EEN HALFJAAR. ZE WAREN 27,5 JAAR SAMEN EN HEBBEN DRIE DOCHTERS, PATSY (25), DUNJA (23) EN LYNN (20).

‘Ik was echt ontzettend blij met Jellie. Elke dag als ik van mijn werk kwam, ging ik steeds harder etsen omdat ik me erop verheugde haar weer te zien. Jellie hield zo van het leven, ze was heel krachtig.

Dat vond ze verschrikkelijk toen ze ziek werd, dat ze dat niet meer was. Het dilemma om bij je kinderen te willen blijven en tegelijkertijd dat lichaam niet meer willen, dat was hartverscheurend.

Ik had er heel erg tegen opgezien – tegen haar overlijden en om zonder haar verder te moeten. De eerste drie maanden na haar dood voelde ik vooral opluchting dat Jellie niet meer ziek was. Bijna een soort euforie, ook omdat ik merkte dat ik sterk en stabiel bleef. Dat weet je van tevoren niet. Daarna kwam de genadeslag. Ik had een hoest die maar niet overging en weinig energie. Toen zat ik er opeens middenin, in de rouw, de somberheid. Jellie heeft me gezegd dat ik wel moest blijven leven, me niet moest terugtrekken. Die neiging heb ik wel een beetje. Inmiddels gaat het beter. Ik heb een plaat gemaakt met liedjes die ik tijdens Jellies laatste maanden schreef en ik heb weer wat therapiewerk aangenomen. En ik heb bepaalde routines. ‘s Ochtends doe ik oefeningen om niet stram te worden en ga ik een uur lopen, en vaak later op de dag nog een eind etsen. De natuur, mooie dingen, de zee, dat geeft troost. En ik heb besloten – misschien is dat wel het belangrijkste – dat ik de tijd moet nemen om dit door te maken. De kinderen staan op één. Die drie dochters, dat is zo’n cadeau. Om wie ze zijn en ook hoe ze met elkaar zijn. Twee wonen nog hier thuis. Ik heb altijd het huishouden gedaan, dus dat was geen moeilijke overgang. We hebben veel aan elkaar. Ze hoeven niet voor mij te zorgen. Dat vind ik heel belangrijk, dat een kind dat niet hoeft te doen. Natuurlijk kan ik Jellie heel erg missen. Haar aanwezigheid, haar vrolijkheid. Maar ik schrik niet zo van verdriet. Ik vind het ook wel een mooi gevoel. Ik denk dat Jellie wel tevreden zou zijn. Al dringt het onherroepelijke van de zaak maar langzaam door.’

HEDY

D’ANCONA (86) VERLOOR VIJF

JAAR GELEDEN HAAR GELIEFDE,

KUNSTENAAR AAT VELDHOEN (84), DOOR EEN HERSENINFARCT. ZE HADDEN RUIM 20 JAAR EEN LATRELATIE.

‘In de eerste periode na de dood van Aatje werd de rouw vooral getekend door een gevoel van bevrijding. Ik had hem steeds brozer zien worden en het was mijn toenemende zorg dat er iets naars zou gebeuren, een val of zo, waardoor hij naar een revalidatiecentrum zou moeten en het werken voor hem onmogelijk zou worden. Hij was zo’n gepassioneerd kunstenaar, niet iemand om langzaam naar de dood te tu en. Die angst beheerste niet mijn leven, maar het was wel zo dat ik hem een paar keer per dag belde om even te vragen of hij er nog was en of alles goed liep. Na zijn eerste herseninfarct, veertien jaar voor zijn tweede, dodelijke infarct, kon hij zijn rechterarm en -been niet meer gebruiken. Als een held heeft hij zijn beperkingen gedragen en is hij met zijn linkerhand onverwoestbaar blijven doorwerken. Hij wilde nog helemaal niet dood, maar hij had wel tegen me gezegd dat hij een infarct een mooie zachte dood zou vinden. Toen mijn angstscenario’s gelukkig niet bewaarheid waren geworden omdat hij zonder pijn is weggeleden en hij tot de avond ervoor nog heeft zitten tekenen, voelde ik me bevrijd. Wat ook hielp was dat ik altijd mijn eigen huis heb gehouden. Daar werkte ik overdag voordat ik eind van de middag naar Aatje toeging. Ik hoefde na zijn dood dus niet te leven in een huis waar ik aldoor zijn afwezigheid voelde. Weduwen krijgen het vaak moeilijk met alle rompslomp, maar dat had ik niet. Ik heb ook meteen tegen zijn acht kinderen gezegd dat ik niet betrokken wilde zijn bij welke vorm van verdeling ook.

Een eigen plek, eigen bezigheden, veel vrienden, dat helpt allemaal wel. En het alleen-zijn heeft voor mij ook wel iets prettigs. Ik vind het heerlijk als ik een dag geen mensen om me heen heb. Maar ik mis Aatje nog elke dag, hoor. Dat gemis is nu zelfs heviger dan de afgelopen vijf jaar. Het is geen diepe kuil van verdriet. Ik noem het een zoet gemis, want je herinnert je vooral de positieve kanten, de dingen die je zo leuk vond aan iemand. Zijn speciale observaties, zijn bijzondere uitspraken. Ik vond het altijd interessant wat hij te melden had, of ik het er nou mee eens was of niet. Hij heeft mij ook leren kijken, in alle opzichten. Hij riep voortdurend: ‘Kijk eens, kom eens kijken!’ Dat gemis zal ook nooit meer overgaan. Maar ja, hij komt niet meer terug en ik weet zeker dat er geen andere man komt. Dat heeft met mijn leeftijd te maken, maar vooral omdat ik denk: zo’n unieke man ga ik niet door een surrogaat vervangen. Het zit ook wel in mijn karakter om van de dood van een dierbare niet een heel tragische aangelegenheid te maken. Ik ben m’n hele leven een survivor geweest. Op de bank te gaan liggen huilen, dat heb ik niet zo in me.’

HEDY

‘Het is geen diepe kuil van verdriet. Ik noem het een zoet gemis’

PORTRETTEN

JUDITH

‘Ik had er last van dat ik me heb laten wegsturen. Dat ik er niet voor hem was in die bange uren’

JUDITH CLENEM (64) WAS 27 JAAR SAMEN MET ROY TOEN HIJ IN FEBRUARI 2020 OVERLEED AAN EEN ACUTE HARTAANVAL. ZE WAS JARENLANG LERARES OP HET MBO. ROY EN JUDITH HEBBEN GEEN KINDEREN.

‘De eerste keer dat ik Roy zag, leek het of ik hem al heel lang kende. Het voelde zo goed en dat was honderd procent wederzijds. Hoewel hij sinds een paar jaar hartproblemen had, spraken we eigenlijk nooit over de dood. We gingen ervan uit dat we nog een lang leven samen zouden hebben. Over het afscheid hadden we het ook nooit. Vlak voor Roys dood hadden we ons huis verkocht. Hij was al met pensioen en het plan was dat ik ook zou stoppen, zodat we een deel van het jaar in Suriname konden wonen. Op een avond voelde hij zich niet lekker en heb ik 112 gebeld. Samen zijn we in de ambulance naar het ziekenhuis gegaan. Omdat de pijn minder werd en ze verder toch niks gingen doen, werd ik ’s nachts naar huis gestuurd. De volgende morgen is hij na een spoedoperatie overleden.

Ik ben fantastisch opgevangen door vrienden en familie, gelijkgestemden met wie ik me verbonden voel in mijn geloof. God is voor mij de basis. Ik vaar in alles op Hem. Maar ik ben ook praktisch. Als ik een lichamelijk probleem heb, zoek ik een deskundige. Hetzelfde geldt als het psychisch niet zo goed gaat. Ik heb er heel lang last van gehad dat ik me die nacht heb laten wegsturen, dat ik er niet voor hem was in die bange uren. Ik dacht: ik heb begeleiding nodig om alles weer een beetje helder te krijgen. De mensen in mijn omgeving wilde ik niet blijven belasten met wat me dwarszat. Toen heb ik de huisarts een verwijzing gevraagd naar een rouwverwerkingscoach. Het verdriet, het gemis, het schuldgevoel, het was een brei van alles en nog wat in mijn hoofd. Zeker ook omdat ik niet lang voor Roys dood borstkanker had gehad. Die sessies hebben me geholpen om de kluwen te ontwarren en mezelf te herpakken. Toen we na covid weer konden reizen, ben ik met zijn as naar Suriname gegaan. Roy zou er de humor wel van hebben ingezien, hoe de urn door de scan ging en in de bagageruimte werd gestopt. In Suriname heb ik een ceremonie georganiseerd met een priester en een saxofonist. De urn is bijgezet in de urnenmuur op de rooms-katholieke begraafplaats in Paramaribo. Ik vind het jn dat hij daar een plek heeft, maar zo’n plek mis ik wel in Nederland. Ook omdat we geen kinderen hebben, mis ik iets tastbaars van ons beiden.

Ik heb mezelf de tijd gegund om de dingen in mijn tempo te doen. Inmiddels zit ik in een fase waarin ik bewust aan het loslaten ben, bijvoorbeeld door mijn meisjesnaam weer aan te nemen. Je kan niet blijven vasthouden aan iemand die er niet meer is. Als we meer tijd hadden gehad om afscheid te nemen, had hij zeker tegen me gezegd: meisje, ga je leven oppakken, we hebben samen een mooi leven gehad, jouw leven gaat door.’

FRANSIE

‘De kinderen maken mij sterk, instorten is gewoon geen optie’

FRANSIE GROENENDIJK (36) WERD IN FEBRUARI 2023 WEDUWE, TOEN HAAR JEUGDLIEFDE MARTIJN (38) OMKWAM BIJ EEN MOTORONGELUK IN SPANJE, WAAR ZE AL TIEN JAAR WOONDEN EN WAAR HUN ZOONTJES KENZO (7) EN OLIVIER (5) ZIJN GEBOREN. FRANSIE EN DE KINDEREN ZIJN INMIDDELS TERUG IN NEDERLAND. ZE WERKT ALS COÖRDINATOR VOOR GEZINNEN BIJ DE STICHTING LINDA.FOUNDATION. ‘Ik denk niet dat ik ooit kan geloven dat dit echt is gebeurd. Dat je je man belt om te vragen waar hij is en een politieman neemt op en stottert: ‘Er komt iemand naar uw huis, geef even uw adres.’ En dat je dan in totale paniek wacht en er komt niemand.

Martijn heb ik niet meer mogen zien. Ik heb afscheid genomen van een kist, zo voelt het. Dat hij er niet meer is, blijft onbegrijpelijk. De eerste dagen waren zo heftig. Ik was in duizend stukken gevallen. Een shocktoestand, paniekaanvallen. Vóór de uitvaart dacht ik: dit overleef ik alleen maar als ik doe alsof het een lm is waarin ik de rol van weduwe speel, anders kan het bijna niet. Daarna wist ik één ding zeker: we moeten zo snel mogelijk terug naar Nederland. Er is zo veel misgegaan rond de dood van Martijn; ik wilde geen dag te lang in Spanje blijven. Dus stortte ik me op het regelen, het huis inpakken, de verhuizing organiseren. Dat is ook een manier om je overeind te houden. Eerst zou ik in Nederland een maand bij mijn vader gaan wonen, maar dat werden er vijf. Nu kunnen we binnenkort in ons eigen huis. Daar kijk ik erg naar uit.

Ik heb al snel geleerd voor de kinderen een soort verhardinkje om me heen te leggen. Ik huilde een keer en toen kwam de oudste voor me staan met een briefje met ‘sorry mama’ erop. Toen dacht ik: wacht even, die kant moeten we niet op, dat hij denkt dat hij voor mij moet zorgen. Ik probeer nu een balans te vinden tussen het verdriet er te laten zijn en veel over Martijn te praten, maar niet in hun bijzijn te huilen. Ik heb m’n therapie weer opgepakt en praat daar veel over de kinderen. Ik neem het heel serieus dat ik degene ben die hen moet begeleiden in dit rouwproces.

Op het oog gaat het goed met ze. Ze hebben vriendjes, zitten op een jne school. Maar ik ben wel waakzaam, omdat kinderen niet alles kunnen zeggen wat ze voelen. Voor allebei heb ik een fotoboek over Martijn gemaakt. Dat hebben ze meegenomen naar school en de oudste heeft over zijn vader een spreekbeurt gegeven. Zo lief. Natuurlijk heb ik ook dagen dat het me zwaar valt dat ik er in mijn eentje voor sta. Martijn en ik deden het zo samen. Maar ik krijg veel hulp, zonder dat ik erom hoeft te vragen. Ik voel me gedragen door mijn netwerk, echt heel bijzonder. Ik heb op zich ook zin in het leven. Het is een mix van alles. Ik heb geleerd dat dingen naast elkaar kunnen bestaan. Aan de ene kant is het soms niet op te brengen om het allemaal te doen en aan de andere kant doe je het. De kinderen maken mij ook sterk. Instorten is gewoon geen optie.’

THEATERMAKER PATRICK NEUMANN (40) VERLOOR EEN JAAR GELEDEN

ZIJN VROUW ACTRICE GHISLAINE PIERIE (53; RECENT TE ZIEN IN DE SERIE DE DROOM VAN DE JEUGD ). OVER ZIJN ROUW MAAKTE HIJ EEN VOORSTELLING NIETS DAN GOEDS. ZE WAREN 16 JAAR SAMEN.

‘Als mensen vragen hoe het gaat en ik zeg ‘goed’, dan zie ik vaak ongeloof. Huh? Je bent toch een zielige eenzame weduwnaar? Het maakt wel uit dat het rouwen al begon toen we de diagnose hoorden, acht maanden voor Ghislaines dood. Op dat moment heb ik met mezelf afgesproken dat ik geen enkele traan zou onderdrukken, niets zou uitstellen. Die les had ik geleerd toen mijn lievelingsopa stierf zonder dat ik afscheid had kunnen nemen.

Toen Ghislaine ziek werd, wilde ik de tijd die we nog samen zouden hebben vol meemaken. Dat ziekteproces is natuurlijk heel verdrietig, maar ik heb die maanden als mantelzorger ook jn gevonden. Omdat je andere gesprekken krijgt. Misschien was het wel de mooiste tijd van ons leven samen. ‘Ondanks de ziekte’, moest ik er dan van Ghislaine bij zeggen. Dan zie je wat je met elkaar hebt opgebouwd.

Wat het wel gemakkelijker maakte is dat Ghislaine er vrede mee had en niet bang was voor de dood. Ze was een heel wijze, lieve vrouw. Vrienden zeggen: zij heeft ons een goed lesje sterven gegeven. Sinds haar dood ben ik nog voor weinig dingen bang, terwijl ik van nature bangig ben. Wat kan mij nog gebeuren, denk ik nu. Ik weet dat voor een heleboel mensen pas na de uitvaart het rouwen begon. Maar ik wilde aan een nieuw hoofdstuk beginnen. Dat lukt niet altijd want je bent ook in de rouw, maar ik word elke dag energieker wakker. Veel van wat ik voel kan ik kwijt in mijn voorstelling. Ghislaine had gezegd: als je een vorm vindt om ons verhaal te vertellen, moet je het doen. Ze wilde altijd al dat ik weer ging spelen. Maar vroeger genoot ik er helemaal niet van. Nu kwam het op mijn pad. Het schrijven vond ik heel jn, therapeutisch, en ik vind het jn om op toneel over Ghislaine te praten. Ik krijg heel veel reacties. Blijkbaar hebben mensen er iets aan. Je hoort ze in de zaal sni en en lachen. En er is ook weleens iemand geweest die vond dat ik er te makkelijk over sprak.

Ghislaine was soms meer bezig met het leven erna dan ik. Zij moedigde me aan om vooral ko e te gaan drinken, want ik ben wel een kluizenaar. Bij een van die ko edrinksessies heb ik een nieuwe vriendin leren kennen. Het is zeker niet altijd makkelijk, want je bent ook in de rouw, maar ik voel me zo gezegend dat mijn omgeving me dit gunt, al vinden ze het voor zichzelf lastig. Af en toe heb ik wel wankele momenten, dat je je afvraagt: heb ik het nou goed gedaan? Ik moet weer uitvinden wie ik was voordat zij ziek werd. Tegelijkertijd ben ik zo dankbaar dat ik dit allemaal heb meegemaakt, ik zou er zo weer voor tekenen.’ Speellijst: patrickneumann.nl

PATRICK ‘Ik moet weer uitvinden wie ik was voordat zij ziek werd’

PORTRETTEN

‘Als je de dood ontkent, ontken je het leven’

Tim Overdiek begeleidt als therapeutisch coach mensen (vooral mannen) die met rouw en verlies te maken hebben. Over de tijd na het verongelukken van zijn vrouw Jennifer in 2009 schreef hij het boek Tranen van liefde.

‘Er bestaat geen simpele handleiding voor hoe je moet rouwen. Maar er zijn wel een paar gulden regels. De voornaamste is: doe het op je eigen manier en in je eigen tempo. En zorg daarbij voor een gezonde balans tussen herstel en bewust stilstaan bij het verlies. Zeker zo’n eerste periode gaat dat vaak vanzelf. Het begint al bij het wakker worden als de plek naast je in bed leeg is. Of bij het gemis van de kleine rituelen die je samen had. Maar het is ook goed om de rouw bewust te doorvoelen. Bijvoorbeeld door de spullen van je geliefde regelmatig door je vingers te laten gaan en herinneringen op te roepen. Stel, je ziet zijn of haar mobieltje liggen, dan kun je terugdenken aan de vaste

momenten dat jullie elkaar belden. Wie weet wil je dan het nummer bellen en de voicemail beluisteren. Daarnaast is het belangrijk aan herstel te werken en een nieuw pad in te slaan. Hoe kun je met de pijn, het verdriet en gemis ook weer een stap gaan zetten? Hoe pak je weer een gezonde routine op? Het gaat om die balans. Je hebt mensen die alleen met het verlies bezig zijn en de bank niet meer afkomen. Anderen gaan juist in de overdrive over tot de orde van de dag. Ze storten zich op hun werk of verliezen zich in heel veel sporten, in drank of seks. Maar als je de dood ontkent, ontken je het leven. Daarmee heb je te dealen, of je nou wil of niet. Als je voorbijgaat aan dat verlies, dan haalt dat je op een dag in, dat is bijna onvermijdelijk. Sommigen hebben een overlevingsscript waarmee ze het jarenlang volhouden. Tot er ineens iets gebeurt waardoor het niet meer lukt.

De dood van je geliefde is een grote gebeurtenis in je leven. Het is ook een uitnodiging om niet alleen naar je overleden geliefde te kijken, maar ook naar jezelf. Wat kan ik hiermee? Je bent niet meer dezelfde, er is een periode van ervoor en erna. In de meeste gevallen wordt gaandeweg de rauwheid van rouw minder. De scherpe kantjes gaan eraf, zeker als je een liefdevolle bed-

Tim Overdiek was dertig jaar journalist. In 2017 gooide hij het roer om en werd hij therapeutisch coach. Naast hulpverlener is hij schrijver en geeft hij lezingen.

HESTER

DOOVE

ding van mensen om je heen hebt. Zoals de Vlaamse rouwspecialist professor Manu Keirse het mooi zegt: het gaat om het verweven van de rouw, niet het verwerken. Want rouw houdt nooit op. Ik rouw nog steeds om mijn vrouw. En daar ben ik blij om. Je betaalt er een hoge prijs voor, maar door opnieuw betekenis aan het bestaan te moeten geven, vind ik dat ik een betere man en een rijker mens ben geworden.’

‘De dood van je geliefde is óók een uitnodiging om naar jezelf te kijken: wat kan ik hiermee?’

MANNEN ROUWEN ANDERS

‘Een beetje generaliserend kun je zeggen dat mannen het ingewikkeld vinden om te doorvoelen wat er aan de hand is. Terwijl vrouwen meestal goed in staat zijn er woorden aan te geven en hulp te vragen. De meeste mannen willen het liever zelf oplossen. Die zien het als een project dat ze moeten xen. Na de dood van Jennifer, toen ik met twee jonge kinderen achterbleef, deed ik dat ook. Ik dacht: ik ga heel goed voor mijn jongens zorgen en twee keer zo hard werken. Daar ben ik wel van teruggekomen. Op een gegeven moment gaat de wereld weer gewoon door en sta je met lege handen. Vrouwen hebben dan een goed opvangsysteem voor zichzelf en voor de kinderen. Door die houding van mannen, dat ze het wel redden, is soms moeilijk te zien hoe het werkelijk gaat, hoe ontredderd ze vanbinnen zijn.’

HET LICHAAM LIEGT NIET

Rouwen kost enorm veel energie. In het begin leef je op de adrenaline, maar op een gegeven moment zegt je lichaam: stop. Dat kan zich uiten in een heel scala aan klachten. Slaapproblemen, hoofdpijn, maagklachten, verminderde eetlust, vergeetachtigheid. De neurologische lijnen zijn verbroken en het duurt wel even voordat die weer zijn hersteld. Dat betekent rustig aan doen, vertragen, niet versnellen. En proberen goed te voelen wat je wel en niet wil. Dag voor dag leven.

NIET ALLEEN

Bijna iedereen die rouwt om de dood van de geliefde heeft behoefte om zijn of haar verhaal te delen. Dat kan met vertrouwde mensen in de omgeving, maar het kan ook prettig zijn om er met onbekenden die iets soortgelijks hebben doorgemaakt over te praten. Er zijn diverse (Facebook) lotgenotengroepen waarbij je je kunt aansluiten. Als je vastloopt in de rouw kan een aantal sessies bij een rouwcoach verlichting geven. Het is een manier om ook negatieve gedachten van eenzaamheid, depressie en gevoelens van schaamte, boosheid, spijt te ventileren. Rouwtherapie wordt soms vergoed vanuit een aanvullende verzekering als de behandelaar is aangesloten bij een beroepsvereniging.

BOEKEN

Het overlijden overleven

Emilie van Karnebeek en Xandra Niehe

Vingerafdruk van verdriet

Manu Keirse

Je bent niet alleen

Isa Hoes en Merlijn Kamerling

Een zee van glas

Geerteke van Lierop

Je bent jong en je rouwt wat Lisanne van Sadelho

PODCASTS

Rouwdoula

Patty Duijn

Wat rouw je me nou?

Voor jongeren die hun ouder hebben verloren.

Dag voor dag

Liesbeth Rasker

slappe was

Journalist Wilma van Hoe aken verzamelt het laatste nieuws op het gebied van geld en legt nanciële rompslomp uit in klinkklare taal.

GEEN EXTRA ZORGKOSTEN

Als je naar een psycholoog, fysiotherapeut of ziekenhuis gaat waarmee jouw zorgverzekeraar geen contract heeft, loop je de kans dat je moet bijbetalen. Dat overkwam 40 procent van de mensen die vorig jaar aanklopten bij een zorgverlener die geen contract had met hun verzekeraar. Gemiddeld moesten zij € 200 bijbetalen, maar volgens vergelijkingssite geld.nl waren sommige mensen zelfs € 1000 kwijt. Uit onderzoek van geld.nl blijkt dat mensen vaak niet eens weten dat ze een zorgverlener bezoeken die geen contract heeft met hun verzekeraar. Dus check vooraf bij je verzekering hoe het zit met de vergoeding, wanneer je naar een fysiotherapeut gaat of als je huisarts je doorverwijst naar een specialist. En let op: als er vorig jaar een contract was met een bepaalde zorgverlener, is het niet zeker dat dit in 2024 ook zo is.

EEN BAAN EN TOCH ARM

Werkende armen zijn mensen met een baan die in armoede leven. Nederland telt 200.000 werkende armen. Zij zijn vaak tussen de 40 en 64 jaar. Van de werkende armen is 56 procent vrouw en woont 39 procent alleen.

BRON: I&O RESEARCH

€ 0,23

Sinds 1 januari 2024 mag je werkgever je een onbelaste kilometervergoeding geven van € 0,23. Vorig jaar was dat nog € 0,22. Zzp’ers die hun privéauto gebruiken voor zakelijke ritten mogen ook € 0,23 per kilometer aftrekken van hun winst.

Meer hypotheek

Als je in 2024 een energiezuinig huis koopt, kun je extra hypotheek krijgen. Het energielabel telt mee, omdat je bij een goed energielabel minder geld aan energie kwijt bent. Dan houd je meer geld over om je hypotheek te betalen. Voor een huis met label C of D kun je € 5000 meer lenen. Dat loopt op tot € 50.000 extra voor een huis met A++++-label.

BRON: CONSUMENTENGIDS

Kleine uitgaven, veel geld

Jongvolwassenen (18 tot 35 jaar) geven maandelijks gemiddeld € 130 uit aan kleine dingen, zoals een broodje of een ko e to go. Eén op de vier mensen in deze leeftijdsgroep komt hierdoor aan het einde van de maand geld tekort. En 40 procent heeft achteraf spijt van de uitgave en wil meer grip op de nanciën. Dit blijkt uit een onderzoek van SNS. Kleine uitgaven worden vaak impulsief gedaan. Ook wat anderen kopen, speelt een grote rol. 41 procent van de jongvolwassenen laat zich bij het doen van kleine uitgaven leiden door wat anderen online delen.

1%

Ben je aangewezen als executeur om iemands nalatenschap af te handelen? Dan heb je wettelijk recht op 1 procent van de waarde van de nalatenschap, tenzij in het testament iets anders staat.

18 JAAR? PENSIOEN OPBOUWEN!

Als je werkt, ga je vanaf je achttiende jaar pensioen opbouwen. Deze regel is op 1 januari 2024 ingegaan. Voor die tijd bouwde je bij de meeste pensioenfondsen pensioen op vanaf je 21ste

298

miljoen producten kochten we in 2022 bij webwinkels.

BRON: THUISWINKEL

€ 5000

COMPENSATIE VOOR SURINAAMSE NEDERLANDERS

Een groot aantal Surinaamse Nederlanders dat vóór de onafhankelijkheid van Suriname (in 1975) naar Nederland kwam, krijgt eenmalig € 5000. Volgens het kabinet is dit ‘een gebaar van erkenning voor het leed en onrecht dat deze groep ervaart’. Deze Surinaamse Nederlanders dachten dat hun jaren in Suriname meetelden voor de AOW in Nederland. Suriname maakte voor 1975 immers deel uit van het koninkrijk der Nederlanden. Toch telden deze jaren niet mee voor de AOW. Hierdoor krijgen zij minder AOW. Voor elk jaar dat je tussen je vijftiende en je AOW-leeftijd niet in Nederland woont, krijg je 2 procent minder AOW. Daarom krijgen Surinaamse Nederlanders nu compensatie. Dat doet de Sociale Verzekeringsbank (SVB). Neem zelf contact op met de SVB als je vóór 1 juli 2024 geen brief hebt ontvangen.

TEKST WILMA VAN HOEFLAKEN

Bedrag ineens

Er is al jaren sprake van dat je een deel van je pensioen ineens kunt laten uitkeren als je je pensioendatum hebt bereikt. Maar behandeling van het wetsvoorstel wordt steeds uitgesteld. Trouwens, hoe voordelig is zo’n ‘bedrag ineens’ eigenlijk?

In 2019 spraken vakbonden, werkgeversorganisaties en de overheid af dat mensen voortaan maximaal 10 procent van hun pensioenopbouw ineens kunnen laten uitbetalen als ze met pensioen gaan. Dat kan om een flink bedrag gaan. Om een idee te geven: stel dat je per maand € 500 aan pensioen gaat krijgen, boven op de AOW. Dan kan het best zo zijn dat je ongeveer een ton aan pensioenkapitaal bij je pensioenfonds of verzekeraar hebt staan. Als je daar ineens 10 procent van mag opnemen, ontvang je zomaar € 10.000. De mogelijkheid om een deel van je pensioen ineens op te nemen, geldt niet alleen voor het pensioen bij je pensioenfonds, maar ook voor lijfrentekapitaal, wat veel zzp’ers hebben.

LEUK HOOR, ZO’N BEDRAG INEENS

Veel mensen verheugden zich hierop. Het is natuurlijk leuk om op het moment dat je met pensioen gaat een extraatje te ontvangen, al is het een sigaar uit eigen doos. Want het gaat natuurlijk wel van je levenslange pensioenuitkering af. Dan krijg je geen € 500 per maand meer aan pensioen, maar € 450. Want als je 10 procent van je pensioenkapitaal opneemt, gaat je ouderdomspensioen natuurlijk ook met 10 procent omlaag. Maar toch, dan heb je zomaar de beschikking over € 10.000. Daarmee kun je veel doen. Je huis isoleren bijvoorbeeld, zodat je energiekosten lager worden. Wat heel fijn is voor iemand die met pensioen is, want als je met pensioen bent, heb je doorgaans een lager inkomen dan wanneer je nog werkt. Of je doet een extra aflossing op je hypotheek. Ook dat is een goede manier om je maandlasten omlaag te krijgen. Of je koopt een bootje of een caravan, want eenmaal met pensioen heb je zeeën van tijd om daarvan te genieten.

MAAR DE WET KWAM ER NIET DOOR

Over de mogelijkheid om een pensioenbedrag ineens op te nemen, is veel geschreven. Dus veel mensen weten het. En houden er rekening mee. Zij verheugen zich op dat bootje of op die caravan. Het vervelende is dat het ‘bedrag ineens’ politiek nog steeds niet is geregeld. Er was een wet, maar die kwam begin 2021 niet door de Eerste Kamer, omdat er een aanpassing moest komen.

Die kwam er, maar het nieuwe wetsvoorstel is nog steeds niet behandeld door de Tweede Kamer. Het wordt keer op keer uitgesteld. En daarmee wordt de invoeringsdatum van het ‘bedrag ineens’ ook steeds opnieuw uitgesteld. Zoals het er nu uitziet, kun je in het beste geval pas vanaf 1 januari 2025 een ‘bedrag ineens’ opnemen. Het vervelende is dat je dit maar op één moment kunt doen: als je met pensioen gaat. Dus wie de afgelopen jaren met pensioen ging, of wie dat in 2024 gaat doen, vist definitief achter het net. En misschien wil je je pensioen (als dat kan) wel even uitstellen, maar toch niet jarenlang. Heel slordig dat politici hier zo mee omspringen.

NADELEN EN GEVOLGEN

Eén troost. Een deel van je pensioen ineens uitbetaald krijgen, heeft ook nadelen. Om te beginnen gaat je levenslange maandelijkse pensioenuitkering omlaag. Verder kan het gevolgen hebben voor je zorg- en huurtoeslag, want je hebt in één jaar opeens een veel hoger inkomen. Ook moet je er belasting over betalen, waardoor de kans bestaat dat je de helft van het geld niet eens in handen krijgt. Maar voorlopig hoef je over de nadelen nog niet na te denken, want het is onzeker óf en wanneer het ‘bedrag ineens’ wordt ingevoerd. Overigens kan niet iedereen kiezen voor een ‘bedrag ineens’. Als je pensioen hierdoor te laag zou worden (dat wil zeggen minder dan zo’n € 600 bruto per jaar) mag je er geen gebruik van maken.

WIE IN 2024 MET PENSIOEN GAAT, VIST ACHTER HET NET

+ 10% ineens opnemen, betekent levenslang minder pensioen per maand.

+ Met een ink bedrag ineens kun je bijvoorbeeld je huis isoleren.

+ Houd rekening met de gevolgen voor zorg- en huurtoeslag.

‘Van het geld op mijn spaarrekening blijf ik af’

In elke RADAR+ vertelt iemand hoe zij of hij omgaat met geld, bezuinigingen, boodschappen en bankrekeningen. Bente van Hintum is sinds kort weer single, dus is ze veel op pad en eet vaker buiten de deur. Maar ze is wel voorzichtig met geld.

WOON JE LEUK?

‘Ik woonde samen in Utrecht, maar mijn relatie is uitgegaan. Nu woon ik tijdelijk in een studio die ik onderhuur. Hopelijk vind ik binnenkort een eigen appartement in Rotterdam. Ik heb me ingeschreven bij websites, maar ik denk dat je het vooral van je netwerk moet hebben. Mijn nicht heeft een kindje gekregen en gaat verhuizen. Misschien kan ik straks in haar huis.’

IS DIT JE EERSTE ECHTE BAAN?

‘Tijdens mijn studie communicatie- en organisatiewetenschappen in Utrecht ging ik stage lopen bij Presenter en deed ik allerlei werk. Dit is mijn eerste echte o ciële grotemensenbaan. Ik ben blij met deze functie, vind het leuk om te doen. Ik houd me bezig met trainingsprogramma’s en kennisdeling voor collega’s.’

HOE IS HET OM ALLEEN TE WONEN?

‘Heel leuk eigenlijk. Het is jn om je eigen dingen te kunnen doen en met niemand rekening te hoeven houden. Mijn studio is niet groot in vergelijking met het huis waar ik hiervoor woonde, maar het is knus en ik heb veel vrienden om me heen.’

IS HET LASTIG OM FINANCIEEL OVERAL ALLEEN VOOR OP TE DRAAIEN?

‘Ik betaal € 750 huur. Toen ik samenwoonde betaalde ik € 850, dus dat is niet moeilijk. Ik woon nog te kort alleen om het goed te kunnen vergelijken, want alleen leven is wel duurder. Toen ik samenwoonde ging ik op zondag met de auto naar de Lidl voor de weekboodschappen. En ik

had een groot huis en gaf veel etentjes. Nu doe ik geen weekboodschappen meer, want elke week ziet er anders uit. Als je single bent ga je veel op pad en eet je vaker buiten de deur. Al merk ik in mijn vriendengroep wel dat we ons bewuster zijn van geld en minder uit eten gaan nu het leven veel duurder is.’

BEN JE VEEL BEZIG MET GELD?

‘Ik ben er niet echt mee bezig. Ik denk dat er mensen zijn die minder uitgeven aan kleding en horeca dan ik, maar ik heb wel bewust een spaarrekening bij de Bunq bank zodat ik meer rente heb. Van dat geld blijf ik af. En ik heb ook een rekening bij DeGiro met veilige aandelen uit de S&P 500 index. Daar heb je later pro jt van.’

WAT HEB JE THUIS GELEERD OVER GELD?

‘Mijn vader komt uit een gezin waar niet veel geld voorhanden was. Bij mijn moeder was dat anders. Mijn vader is niet erg van nieuwe dingen kopen en hecht geen waarde aan nieuwe auto’s. Maar we gingen wel vaak met vakantie. Ik denk dat ik het voorzichtige van mijn vader heb. Dus: als je iets koopt, koop dan iets goeds. Niet lenen voor je studie en geen grote risico’s nemen.’

WAAR GEEF JE HET LIEFST GELD AAN UIT?

‘Het meest aan kleding en horeca. Even lunchen of een ko etje to go. En ik ga ook graag naar festivals, zoals Lowlands Of naar concerten. Ik was naar Burna Boy en Adele. En naar kleinere concerten van Meau en S10.’

BENTE VAN HINTUM (27) IS TALENTMANAGER BIJ PRESENTER, EEN CONTENTORGANISATIE DIE BEDRIJVEN EN OVERHEDEN HELPT MET ONLINECOMMUNICATIE. ZE WOONT IN ROTTERDAM.

INKOMEN

net boven modaal*

MAANDELIJKSE UITGAVEN

Huur (inclusief gas/ elektra/water) € 750

Boodschappen € 250

Zorgverzekering € 128

Telefoon € 35

Sport € 65

Kleding € 200

Uitgaan € 150

Wenkbrauwen threaden € 30

Kapper € 40

Sparen € 100

Beleggen € 25

* 1 x modaal is bruto € 3373 per maand, zonder vakantietoeslag. Netto is dat € 2603. Vakantietoeslag is bruto € 293 per maand. Netto is dat € 215. Dus inclusief vakantietoeslag is 1 x modaal € 2818 netto per maand. Per jaar is 1 x modaal, inclusief vakantiegeld, bruto bijna € 44.000. BRON: NIBUD

TEKST WILMA VAN HOEFLAKEN

‘kleding moet langer meegaan’

Joline Jolink ontwerpt duurzame mode, gemaakt met ‘liefde voor mens, dier en moeder natuur’. In 2008 was ze de eerste in Nederland die haar kleding via een webshop verkocht. ‘De kleding betaalbaar houden betekent vooral dat mijn prioriteit niet ligt bij zo veel mogelijk geld verdienen.’

WANNEER KUN JE EEN KLEDINGSTUK DUURZAAM NOEMEN?

‘Idealiter als het volledig biologisch afbreekbaar is. Daar streef ik naar, maar het is tegelijkertijd moeilijk te realiseren, want er is toch vaak een synthetisch element nodig voor het maken van een kledingstuk – al is het maar een knoop of een rits. Neem een spijkerbroek. Die maken wij van gerecycled katoen en daarnaast van biologisch verbouwde katoen. Maar wil je dat die broek ook nog een beetje lekker zit rond de taille, dan moet je er iets van elastaan (een kunstvezel met grote elastische rekbaarheid) in verwerken, en dat is helaas een synthetische toevoeging. Dan is de afweging: doe ik dat niet, dan is de broek weliswaar 100 procent duurzaam, maar verdwijnt-ie achter in de kast. Doe ik het wél, dan is de kans groot dat deze broek een lang leven krijgt, veel gedragen wordt, misschien zelfs wel door verschillende mensen, en uiteindelijk hergebruikt kan worden als restmateriaal in een nieuw kledingstuk.’

MOET DUURZAME KLEDING ALTIJD DUURDER ZIJN?

‘Zolang er winkels als Primark zijn, waar je niet een eerlijke prijs betaalt, zal duurzame kleding duurder zijn. Ik zou mijn kleding natuurlijk ook graag voor een heel breed publiek maken, maar ik voel me verantwoordelijk om duurzaam te produceren. Ik vind ook dat mensen die genoeg kunnen besteden, de verantwoordelijkheid hebben niet bij de grote ketens te kopen. Aan de andere kant zoeken we wel voortdurend naar manieren om het betaalbaar te houden. Daarom hebben we sinds kort een eigen tweedehands collectie. Het is ook een van de redenen om mijn kleding online te verkopen. De kleding betaalbaar houden betekent vooral dat mijn prioriteit niet ligt bij ‘zo veel mogelijk geld verdienen’. Het gaat mij

veel meer om welzijn. Om plezier in je werk. Wat heb je nodig om gelukkig te zijn? Mijn bedrijf brengt inmiddels zo veel op dat ik een boerderij en een stuk land heb kunnen kopen waar ik alternatieven kan onderzoeken. Ik denk dan bijvoorbeeld aan vlasteelt, of aan het ontwikkelen van natuurlijke kleursto en. De plek wordt hopelijk ook voor andere ondernemers een inspiratiebron.’

‘We verkopen ook sneakers op basis van appelleer, gemaakt van klokhuizen en schillen’

JE WERKT MET EEN BEPERKTE OPLAGE. IS DAT OOK UIT HET OOGPUNT VAN DUURZAAMHEID?

‘Het was een lastige beslissing om niet meer dan 20.000 nieuwe kledingstukken per jaar te produceren. Want als mensen te vaak achter het net vissen, krijg je negatieve reacties. Uiteindelijk geeft de doorslag: wat wil ik zelf?

En als zo’n belangrijke beslissing uit je eigen bron komt, kun je het ook uitleggen aan mensen. Maar je moet niet bang zijn om voorop te lopen. Bedrijven die grote aantallen produceren omdat ze geen nee willen verkopen en zo veel mogelijk willen omzetten, blijven gegarandeerd zitten met een overschot. En daar moeten ze dan weer vanaf. Mijn visie is: geen uitverkoop meer, maar inzetten op duurzaam gebruik. Zorgen dat een kledingstuk lang meegaat en daarna doorgegeven en gerecycled kan worden.

Voor een kleine productie heb je gek genoeg minder keus uit productiepartners. Zoek maar eens een bedrijf dat minder dan honderd T-shirts wil produceren. Dat zijn er niet veel en dus komt het aan op een heel goed netwerk opbouwen, voortdurend je missie uitdragen, mensen mee zien te krijgen. Pure politiek. Maar dat is mijn ondernemersplezier.’

JE WERKT OOK MET DUURZAME PATRONEN, WAARDOOR EEN LAP STOF OPTIMAAL WORDT BENUT. HOE ZORG JE ERVOOR DAT ZO’N ONTWERP TOCH MODIEUS IS?

‘Tja, dat is nou precies de kracht van een ontwerper en de magie van mode. Ik kan een linnen jasje sexy maken en er zo voor zorgen dat we weer open gaan staan voor natuurlijke materialen. Linnen bijvoorbeeld wordt gemaakt van vlas, een gewas waarvan de teelt goed is voor een gezonde bodem.’

WAT IS JE VOLGENDE PROJECT?

‘Ik ga de schoenenlijn uitbreiden. We hebben nu vegan laarzen en sneakers, op basis van organische materialen, bijvoorbeeld appelleer (een leerachtig fabrikaat gemaakt van klokhuizen en schillen die onder andere gefermenteerd worden, red.). Dit voorjaar komt daar nog een ander soort schoen bij, en een riem.’

TEKST KARIN VAN MUNSTER FOTOGRAFIE BONNITA POSTMA

WIES VERBEEK (58) is gezondheidsjournalist en oprichtster van BLOW.nl (’n Beetje Leuk Ouder Worden). In haar vlogs en blogs neemt ze de volgers mee in haar zoektocht hoe we zo t en gezond mogelijk ouder kunnen worden.

BEETJE LEUK OUDER WORDEN

KOESTER JE HUID

Rimpels, een droge huid, pigmentvlekken, minder stevigheid: niemand ontkomt eraan. En er bestaan duizenden potjes met skincare-producten die van alles beloven, maar dat niet waarmaken. Dus hoe verzorg je een oudere huid wél goed?

WAT ZEGT DE EXPERT?

1

Vier vragen aan dr. Jetske Ultee, onderzoeksarts in de cosmetische dermatologie.

HEEFT HET – ALS HET OM HUIDVEROUDERING GAAT –ZIN OM TE SMEREN?

‘Ja, maar zet daarbij het gezond houden en beschermen van je huid op nummer één, en niet het tegengaan van rimpels of andere huidveroudering. Geld uitgeven aan zogenaamde wonder-antirimpelcrèmes is zinloos. Het enige wat je nodig hebt is een goede moisturizer. Een moisturizer – dat kan ook een olie zijn – zorgt ervoor dat je huid beter vocht (moisture) kan vasthouden. Wanneer de huid goed is gehydrateerd, voelt hij zacht aan. De toevoeging van werkzame stoffen als vitamine C, zoethoutwortel, groene thee en resveratrol (een antioxidant) voedt én beschermt de huid tegen invloeden van buitenaf. Méér crèmes, zoals hals- en oogcrèmes, heb je in principe niet nodig. En natuurlijk ga je nooit de deur uit zonder zonnebrandcrème, ook in de winter, met een minimale SPF van 30.’

MAAR ER ZIJN ZO ONTELBAAR VEEL CRÈMES, HOE SCHEID IK HET KAF VAN HET KOREN?

‘Dat is niet altijd makkelijk, maar een paar regels zijn goed om in gedachten te houden: kijk of er geen irriterende dingen in zitten zoals geurstoffen en alcohol. Op mijn site zijn de ingrediënten te vinden die goed en minder goed zijn (dr-jetskeultee-skincare.nl). Verder is het goed om te weten dat natuurlijk en vers over het algemeen beter zijn. Maar mensen denken vaak dat plantaardige ingrediënten per defi nitie goed zijn en chemische slecht. Dat is zeker niet altijd het geval. Neem bijvoorbeeld parabenen, iedereen schrikt daarvan. Maar parabenen zitten ook in planten. Fabrikanten weren para-

benen, maar kiezen dan voor schadelijker stoffen die niemand kent. Ten slotte: verse ingrediënten zoals vitamine C – dan heb ik het over bewerkte vitamine C, want pure vitamine C wordt niet in producten gebruikt, dat oxideert meteen - en verse oliën hebben een beperkte houdbaarheidsdatum. Let daar op.’

3 4 34 1 | 2024

KUN JE BESTAANDE RIMPELS VERMINDEREN?

‘Ja, het is wetenschappelijk aangetoond dat vitamine A, vitamine C, en vitamine B3 (niacinamide) huidveroudering tegen kunnen gaan. Denk aan een verbetering van de huidstructuur, het afnemen van het aantal rimpels en de diepte ervan, en het stimuleren van de productie van collageen en elastine. Maar, voordat je naar de winkel rent: het probleem met vitamines is dat ze instabiel zijn en dan vooral A en C. Voor onderzoek worden in het lab verse ingrediënten gebruikt, maar het is bijna onmogelijk om ze vers te houden in gezichtverzorgingsproducten. Dan komen er lucht, licht, water en andere ingrediënten bij, waardoor de werking van de actieve stof – de vitamine – meteen afneemt. Vergelijk het met etenswaar; die bederft ook als je het niet goed conserveert. Crèmes met vitaminen moeten dus sowieso altijd lucht- en lichtdicht zijn verpakt. Geen potjes met deksels, want daar komt elke keer te veel zuurstof bij. En nog iets: staat de vitamine ergens onder aan het ingrediëntenlijstje, dan is het percentage te laag en kun je ervan uitgaan dat het geen zin heeft.’

EN HOE ZIT HET MET PIGMENTVLEKKEN?

‘Mensen storen zich in het algemeen eerder aan rimpels dan aan pigmentvlekken, terwijl uit

onderzoek is gebleken dat pigmentvlekken je ouder doen lijken dan rimpels. Pigmentvlekken kun je lichter maken door producten met glycolzuur. Verwacht geen wonderen, maar je huid knapt ervan op. Wil je het echt goed aanpakken, ga dan voor een laserbehandeling. De beste resultaten krijg je dankzij een ervaren huidtherapeut of dermatoloog die goed weet om te gaan met de verschillende instellingen die een laser heeft. Aan een laserbehandeling hangt natuurlijk wel een prijskaartje en vaak heb je meerdere behandelingen nodig, maar het effect is echt goed. De huid wordt er ook strakker en gladder door. Ook andere oneffenheden, zoals fijne rode adertjes, verdwijnen erdoor.’

BESCHERMINGSFACTOR 30

Het beste antirimpelmiddel dat er bestaat: zonnebrandcrème. 80 tot 90 procent van je rimpels en pigmentvlekken wordt veroorzaakt door de zon. Smeren dus, elke dag, met minimaal beschermingsfactor 30. Ja, ook als je achter glas zit, want de uv A-stralen, die verantwoordelijk zijn voor rimpels en andere tekenen van huidveroudering, gaan gewoon door wolken en glas heen. De uv B-stralen, die voor verkleuring en huidkanker kunnen zorgen, worden wel door glas tegengehouden. Ezelsbruggetje: uv A staat voor Ageing, uv B voor Burning.

Het beste antirimpelmiddel dat er bestaat, is zonnebrandcrème

ZON GAAT DOOR GLAS

Even zien wat zonnestralen door glas heen kunnen aanrichten? Deze vrachtwagenchau eur zat jaren achtereen met de linkerkant van zijn gezicht (op de foto rechts) aan de raamkant van zijn truck.

gebruiken. Het optimale luut niet mee in de zon, TEKST WIES VERBEEK

WAKKER WORDEN ZONDER KREUKELS

Ken je die mooie verhalen over satijnen en zijden kussenslopen? Ze zouden je huid beschermen tegen vochtverlies en rimpels helpen voorkomen. Nou, mooi niet. Wat een zijden kussensloop wél voorkomt is dat je tot twee uur ’s middags met slaapkreukels in je gezicht rondloopt. Ideaal als je met je hele gezicht in je kussen gedrukt slaapt. Het scheelt ‘s morgens een heleboel vouwen. Koop een 100 procent zijden kussensloop en geen satijn. Satijn is helemaal geen stof, maar een weefseltechniek en kan dus synthetisch zijn, wat een stuk minder jn ligt.

DE KRACHT VAN VITAMINE A-ZUUR

BEETJE LEUK OUDER WORDEN

Hoe gezond leef je?

Dat je leefstijl van grote invloed is op veroudering van je huid, laat een Amerikaans onderzoek naar eeneiige tweelingen goed zien. Een panel van vier plastisch chirurgen van de Case Western Reserve University in Cleveland werd gevraagd foto’s te beoordelen van 186 eeneiige tweelingen. De artsen moesten aangeven hoe oud ze dachten dat de personen op de foto’s waren. Ze keken daarbij naar de verschillende tekenen van huidveroudering. Omdat de tweelingen identiek waren en dus over hetzelfde genetische materiaal beschikten, konden de geschatte leeftijdsverschillen alleen toegeschreven worden aan hun manier van leven en hun omgeving. De tweelingen zelf hadden vooraf een uitgebreide vragenlijst ingevuld over hun leefstijl, waardoor er achteraf goed gekeken kon worden wat de oorzaak moest zijn van het leeftijdsverschil.

TWEE VOORBEELDEN

Dit zijn Brenda en Barbara, beiden zijn 52. Wie van de twee lijkt ouder?

Brenda heeft meer rimpels en werd 6,25 jaar ouder geschat.

Reden: Brenda heeft twintig jaar langer gerookt dan haar zus.

Kanttekening: Barbara weegt meer, wat haar iets jonger doet lijken.

Tweelingen Elisabeth en Ruby zijn 71 jaar. Wie van hen lijkt het oudst?

Ruby gebruikte 22 jaar langer hormoonsuppletie dan Elisabeth, wat haar een stuk jonger doet lijken – ze werd 7,25 jaar jonger geschat!

ElisabethRuby

Jetske Ultee is van mening dat hormoonsuppletie bijdraagt aan het stevig en glad houden van de huid. In Nederland wordt hormoonsuppletie alleen maar voorgeschreven bij overgangsklachten, niet om osteoporose of huidveroudering tegen te gaan.

Zacht dankzij wolvet

Topspul, maar helaas niet voor iedereen weggelegd omdat het allergische reacties kan geven: wolvet, ook wel lanoline genoemd. Het is natuurlijk vet dat in schapenwol zit; het heeft dezelfde structuur als ons eigen huidvet (talg). Daardoor werkt het heel goed bij een droge huid. Door de jaren heen wordt de barrièrefunctie van de huid minder; dat is de buitenste laag die je huid beschermt tegen kou, warmte en schadelijke sto en maar er ook voor zorgt dat het vocht in de huid wordt vastgehouden. Wolvet herstelt de huidbarrière, voedt en kan heel veel vocht vasthouden. Je moet maar eens een schaapscheerder een hand geven. Superzacht. Let er bij aanschaf op dat het gaat om 100 procent wolvet, zuiver en pesticidevrij. Bijvoorbeeld de lekker smeerbare Lanolips Everywhere Cream, Biologisch wolvet puur van Noordkroon of Zuivere Lanoline van Texelana.

WANNEER EN WAAROM

GEBRUIK JE TONERS, CLEANSERS EN EXFOLIANTEN?

Je huid reinigen voor het slapengaan is belangrijk. Dat kun je doen met milde cleansers; handzeep is daarvoor vaak te agressief. Het beste is dat de cleanser ongeparfumeerd is en niet te veel schuimt. Ook mag je huid erna niet strak aanvoelen.

Daarna kun je een toner gebruiken, een vloeistof die je meestal met een watje aanbrengt op je gezicht. Een goede toner kalmeert de huid en zorgt ervoor dat de verzorgingsproducten die je daarna gebruikt beter worden opgenomen.

Een exfoliant moet je als een soort peeling zien: het verwijdert dode huidcellen. Meestal zit er salicylzuur of glycolzuur in. Je past het toe na het reinigen en na de toner.

Een serum kun je gebruiken als je huid iets extra’s nodig heeft. De concentratie werkzame sto en is wat hoger dan in een gewone moisturizer.

Daarna kun je de moisturizer aanbrengen. Goede zijn bijvoorbeeld: Sensitive Balance van Biodermal, Drunk Elephant moisturizer, Facial Moisturising Lotion van CeraVe of de moisturizer van Jetske Ultee.

’s Avonds is de moisturizer de laatste stap, ’s morgens eindig je met een goede zonbescherming.

BrendaBarbara

Dermatoloog binnen handbereik

Bij 247dermatologist.com kun je op elk moment van de dag zonder verwijzing van je huisarts terecht voor een online consult bij een dermatoloog – met een persoonlijk advies, diagnose en behandelplan. Een consult kost € 35.

Fijne site

Heb je last van huidklachten, pijn of jeuk?

Op huidhuis.nl vind je goede informatie over meer dan 300 huidaandoeningen.

Met gezond eten en goed slapen bereik je meer voor je huid dan met een beautypil

Is veel water drinken goed voor de huid?

Nee, dat is een fabeltje. We hebben voor ons lichaam zeker water nodig, zo’n anderhalve tot twee liter vocht per dag. Bij die anderhalve liter telt elk kopje of glaasje mee, dus ook je ko e en het glaasje fris. Mensen die compleet zijn uitgedroogd, hebben inderdaad een drogere huid en zien er ouder uit. Maar het is niet zo dat extra water drinken de huid soepel houdt of rimpels tegengaat. Water passeert het lichaam te snel om e ect te hebben op de huid. Een vochtarme huid kun je niet herstellen door veel water te drinken. Méér hoeft dus niet. Uit onderzoek blijkt wel dat het drinken van water vooral ’s morgens als je net wakker wordt belangrijk is voor je darmfunctie en metabolisme. En die twee zijn weer gerelateerd aan de huid.

NIET ZOMAAR KNEDEN

Hoewel van bindweefselmassage niet is aangetoond dat het huidveroudering tegengaat of rimpels kan laten verdwijnen, kan het wel helpen om de huid wat soepeler te maken, de doorbloeding te verbeteren en spieren te ontspannen. In de reguliere gezondheidszorg wordt het ingezet om wondgenezing te bevorderen en huidproblemen zoals oedeem te verhelpen. Bindweefselmassage is niet zomaar een beetje kleien met de huid, zoals je zo vaak ziet. Het is echt belangrijk om de anatomie te kennen. Zowel voor het gezicht als het lichaam is een ervaren masseur nodig. Bindweefsel is het cement dat je lichaam stevig houdt. In de huid bevindt zich het onderhuidse bindweefsel tussen de lederhuid en de spieren. Een bindweefselmassage kan een goede manier zijn om je huidconditie te verbeteren, maar zoals dat ook bij sporten het geval is: je moet het wel blijven doen.

Wat doen beautypillen?

lijk is er onvoldoende wetenschappe-

Van sommige nutraceuticals, een andere naam voor voedingssupplementen, wordt beweerd dat ze je huid mooier en strakker kunnen maken. Vaak gaat het om de ingrediënten collageen, hyaluronzuur, vitamine C, vitamine D en zink. Voor een gezonde huid zijn we afhankelijk van gezonde voeding met voldoende mineralen en vitaminen, maar het is onduidelijk of voedingssupplementen ook een rol kunnen spelen. Sommige kleine onderzoeken laten een gunstig e ect zien en andere weer niet. Uiteindelijk is er onvoldoende wetenschappelijk bewijs om te concluderen dat je er iets aan hebt. Dat geldt voor alle ‘beautypillen’. Met gezond eten, goed slapen en ontspanning bereik je altijd méér.

GETEST DOOR RADAR+

GEEN ZAK AAN

(EN OOK GEEN SNOER)

Hadden we in 2018 nog maar vier steelstofzuigers in de test, dit jaar konden we kiezen uit tientallen exemplaren. Ondertussen zijn ze een stuk lichter geworden, zuigen ze beter en zijn ze voorzien van verlichting.

Het idee van een kruimeldief als aanvulling op een gewone stofzuiger is achterhaald. De steelstofzuiger is een volwaardige stofzuiger die alles kan, soms kun je er zelfs mee dweilen. Hiervoor hebben de fabrikanten op allerlei manieren hun producten aangepast – water en elektriciteit in één product – dat gaat gepaard met strenge regels!

Was in de vorige test van RADAR+ Philips de enige met ledverlichting in de zuigmond, nu zien we deze functie bijna bij elk model. Bij Dyson werkt de functie met een laserlampje zelfs zo goed dat je het liefst in het donker zuigt, omdat je dan precies kunt zien waar je al bent geweest en waar je nog moet zuigen. Alle modellen werken met een draaiende borstel, die om een andere manier van zuigen vraagt. In plaats van heen en weer schuiven, zoals met een dweil, kun je het beste erachteraan lopen en in banen zuigen. Het is e ectiever, kost minder tijd en is minder belastend voor je lijf.

VERRASSENDE UITSLAG

De test pakken we net even anders aan dan bij de andere consumententesten, waar voornamelijk op zuigresultaat wordt gelet. Wij vinden wendbaarheid en grip net zo belangrijk. Ook het gewicht, maar dan niet van de hele stofzuiger, maar van het handstuk dat je moet dragen. De batterijduur is eveneens van belang: die moet toereikend zijn voor een inke zuigbeurt, maar een langere batterijduur betekent vaak zwaardere batterijen en een duurdere stofzuiger. Geluidsniveau meten we niet op 1,5 meter, zoals bij een gewone stofzuiger, maar precies op de afstand vanaf het apparaat naar je oor, wat vaak hogere waardes oplevert. Het levert een verrassende uitslag op.

DYSON V15S

DETECT SUBMARINE

Lawaai: 70 decibel

Gewicht: 2045 gram

Prijs: € 949

CIJFER 8,5

Een verbeterde versie van Dysons topmodel van vorig jaar, de V15. Het laserlampje in de zuigmond heeft een groter bereik en laat naast de haren en stofjes ook heel klein jnstof zien. Op het kleurendisplay lees je af wat er daadwerkelijk is opgezogen en in welke verhouding, van kleine pollen, huidschilfers, huismijt, stof, zand tot suiker en vlooien. De enige stofzuiger die misschien nog beter zuigt, is de nieuwe Dyson Gen5Detect, maar deze is een stuk zwaarder en vonden we minder handig in gebruik. De V15s heeft ook een speciale dweilborstel met een water- en vuilwaterreservoir ineen. Hierdoor zeul je niet rond met een groot watergevaarte, maar kun je compact en snel even dweilen. Het schoonmaken van de dweil zou wat handiger kunnen, maar dat is dan ook het enige minpuntje.

BOSCH UNLIMITED 7

Lawaai: 76 decibel

Gewicht: 1454 gram

Prijs: € 299

CIJFER: 8

Van deze stofzuiger krijg je gewoon zin in stofzuigen. Zo wendbaar als deze hebben we nog niet meegemaakt. Hij is de perfecte danspartner en volgt je soepel met elke polsbeweging. De zes ledlampjes in de zuigmond spreiden een breed en duidelijk lichtpad over de dansvloer. Gladde vloeren zuigt hij het makkelijkst, maar laag- en hoogpolig tapijt ook goed. De meegeleverde zuigmonden zijn prima voor wat stof in de moeilijke hoekjes of in de vensterbank en er is een zuigmond voor matrassen. Een kleine meubelborstel met draaiende borstel ontbreekt helaas, maar die is, met een hele rij andere accessoires, wel los verkrijgbaar. Net zoals de extra batterij, die uitwisselbaar is met andere Boschapparaten. De bouwkwaliteit is stijlvol en robuust. Dat merk je al aan het kniksysteem in de buis, waardoor je makkelijk even onder kasten en banken kunt zuigen. Alleen het lawaai is iets harder dan bij de andere steelstofzuigers.

PHILIPS AQUATRIO 9000

Lawaai: 66/70 decibel

Gewicht: 2000 gram

Prijs: € 799

CIJFER: 7,5

Je kunt het zien, hierboven bij de lawaaiscore: de Aquatrio is stil. Helemaal in de lage stand en desondanks zuigt hij alles prima op. Hij beweegt iets stroever en op tapijt loopt hij af en toe vast. De bouwkwaliteit is top, er zit een heel pakket aan accessoires bij en een speciaal opberg- en schoonmaakstation. De handgreep met motor kun je plaatsen op een stofzuigeronderstel, of een onderstel voor dweilen en stofzuigen ineen. Daarvoor is ink wat vermogen nodig en een zware batterij; het is dan ook niet echt een lichte oplossing. Het dweilen en zuigen samen gaat wel erg handig en het schoonmaken van de borstels kun je in het basisstation laten doen. Geen vieze of natte handen dus. Ook hier ledlicht, en in de steel zit een duidelijk display met stijlvolle animaties.

TEST STEELSTOFZUIGERS

ROWENTA FLEX 9.60

Lawaai: 75 decibel

Gewicht: 1130 gram

Prijs: € 199

CIJFER: 7,5

Dit is tijdens het testen een beetje onze lieveling geworden, ondanks zijn goedkope plastic uitstraling. Hij is de goedkoopste en lichtste van het stel, je grijpt hem gemakkelijk en dan heb je alles wat je nodig hebt. Als je de borstel of de buis verwijdert, blijft er een klein mondstuk met borstel over, hier heb je geen opzetstukje voor nodig. Snel onder de banken of een kast zuigen? Druk op de knop in het midden van de buis en dankzij een knik zuig je door, zonder diep te moeten buigen. De ledlichtjes zijn lekker fel en laten al het stof op de grond goed zien. Met wat grotere kruimels of blaadjes heeft hij wat moeite, maar het alledaagse kleine werk pakt hij prima op. Hij ligt prettig in de hand en beweegt heerlijk mee. De opvangbeker is niet groot (450 ml), maar heel makkelijk te legen. De batterij gaat een goede zuigbeurt mee en kan met een adapter worden opgeladen. Er wordt ook een speciale roterende meubelborstel meegeleverd.

EUFY MACH V1 ULTRA

Lawaai: 76 decibel

Gewicht: 5700 gram

Prijs: € 799

CIJFER: 7

Het buitenbeentje van deze test, aangezien het niet echt een stofzuiger is, maar meer een dweil die ook kan zuigen, voornamelijk water. Het stof gaat dan mee het vuilwaterbakje in. Het zwaartepunt is laag, niet bij het handvat dus. Hij trekt zichzelf vooruit, je hoeft alleen te sturen. Het dweilresultaat is fantastisch, schoon en droog. Echt vieze vlekken kun je met stoom wegwerken en door Ozone toe te voegen, worden alle bacteriën gedood. Het systeem kan zichzelf reinigen en drogen. Het prachtige design met ingebouwde verlichting, animaties op het display, gesproken meldingen en verbinding met een app, passen helemaal in de lijn van alle Eufy Smart Home-producten. Jammer dat hij zo’n hoog en hard lawaai maakt.

SAMSUNG BESPOKE JET

WOODY GREEN

Lawaai: 73 decibel

Gewicht: 1448 gram

Prijs: € 949

CIJFER: 6,5

Batterijverbruik en zuigprestaties zijn prima voor elkaar, hij ligt heerlijk licht in de hand en voor lange mensen is de uitschuifbare buis ideaal. Helaas is de grip niet zo jn: je wijsvinger moet door een apart oog en mijn wijsvinger ging pijn doen door alle randjes die je voelt. Het legen van de stofbak gaat sto oos en eenvoudig. Je vraagt je dan ook af waarom er een uitgebreid basisstation met een stofzak wordt meegeleverd, waarin het stof wordt overgezet als je hem gaat opladen. Het hele doel van zakloos stofzuigen wordt zo ontkracht én hij wordt hierdoor ink wat duurder. Er worden veel accessoires en borstels meegeleverd, maar een ledrand ontbreekt. Iets wat toch heel handig blijkt te zijn en wat je zeker op zo’n duur exemplaar mag verwachten.

AEG ULTIMATE

7000

Lawaai: 75 decibel

Gewicht: 1300 gram

Prijs: € 299

CIJFER: 6

Zuigen doet deze middenmoter prima. Zelfs op hoogpolig tapijt blijven de borstels in de zuigmond hun werk doen, en ze pakken ook huisdierharen mee. Maar hoewel dit een van de lichtere modellen is, ligt hij niet lekker in de hand. Jammer dat hij de bewegingen van je hand ook niet echt volgt: dat voel je in je pols. De batterij gaat niet erg lang mee; we konden er nét een benedenetage mee zuigen. Legen gaat gepaard met veel stofwolken. Opladen kan alleen via de muurhouder. Het ledlicht in de borstel is leuk als verlichting, maar helaas niet om stof te laten zien.

EN TUSSENDOOR EEN

HAPJE

Zomaar een heerlijke wandeling maken is jn. Doe je dat met als beloning aan het eind of tussendoor een lunch, dan wordt het een feestelijk uitstapje.

Vennen en vennetjes doemen poëtisch op tussen de bomen en struiken

WANDELEN

OISTERWIJKSE BOSSEN & VENNEN

Gaan we eerst langs Robèrt van Beckhoven, of pas na de wandeling? Afreizen naar het Brabantse Oisterwijk zonder de winkel van de meesterbakker aan te doen, is natuurlijk geen optie. Maar rst things rst: de pas erin met de knooppuntenroute Oisterwijkse Bossen & Vennen. Deze wandeling is te vinden via visitbrabant.com en daar krijg je alles wat een doelbewuste wandelaar maar kan wensen: een beschrijving, een kaart én de losse knooppunten achter elkaar. Wat kan er nog misgaan?

Meteen aan het begin van de tocht word je al beloond met het eerste spiegelende ven, omzoomd door riet, lage struikjes, berken en dennen. In de verte zien we dodaarzen kopje-onder duiken. Voor deze kleine soort fuut zijn de vennen een paradijs. Ze houden van ondiep, beschut water, van oeverbegroeiing en onderwatervegetatie. De wandeling van in totaal negen kilometer doet maar liefst tien vennen en vennetjes aan, en allemaal doemen ze even poëtisch op tussen de bomen en struiken.

Het volgen van de knooppunten lijkt appeltje-eitje, maar dit is geen wandeling om intensief met iemand bij te praten. Op papier is de route duidelijk aangegeven, maar eenmaal onderweg moet je als een padvinder alert blijven op pijlen en paaltjes. Halverwege de tocht bereiken we Boshuis Venkraai, een hans-en-grietjehuisje met een lange historie. Binnen is

het alsof we honderd jaar terug in de tijd stappen. Perzische tapijtjes, oude foto’s, perkamenten schemerlampjes en een knusse schemering. Het hele huisje is inmiddels tot monument verklaard. Voor wie dat al te oubollig vindt, is er rondom een enorm terras aangelegd, gelukkig wel met klassieke rieten stoelen om in stijl te blijven. Met dekentjes voor koude momenten. Je kunt kiezen van een uitgebreide kaart: van eenvoudige tosti’s tot een huisgemaakte gehaktbal uit de jus met brood. Van een pasteitje met kippenragout tot een salade met geitenkaas. Na de lunch zijn we de weg helemaal kwijt. Letterlijk, want het paaltje met de pijl en het nummer dat we moeten volgen, 63, staat voor onze neus. Maar waar is het pad? Even staan we in dubio om verder te zoeken, of om vanaf dit punt direct in twintig minuten door het bos terug te lopen naar het beginpunt. Wat missen we dan allemaal? Nog meer vennen, bos, prachtige paadjes? Ongetwijfeld, maar we hakken de knoop door: we moeten nog naar Robèrt!

Start De TOP Natuurwandelroute Oisterwijkse Bossen & Vennen begint bij het Natuurpoort Bezoekerscentrum, even buiten Oisterwijk.

Boshuis Venkraai.

Stippel je wandeling zo uit dat je halverwege kunt neerstrijken in Hotel Gaia

TUSSEN DIEPENVEEN EN DE IJSSEL

Het gebied tussen Diepenveen en de rivier de IJssel is aangenaam en afwisselend. Er zijn uiterwaarden waar bu els grazen, eeuwenoude bossen, kneuterige huisjes en met hagen omzoomde weilanden. Je kunt er een inke ronde van tegen de twintig kilometer maken, maar ook korte rondjes van twee tot vijf kilometer. Welke kant je ook opgaat, het is extra leuk om de wandeling zo uit te stippelen dat je halverwege kunt neerstrijken in Hotel Gaia. Een goed startpunt is het kerkplein in Diepenveen. Een kerk uit een kinderboek van W.G. van de Hulst, een veilige haven gebouwd in 1411 als onderdeel van een vrouwenklooster. Een kerk zonder toren, maar met een vriendelijk koepeltje voor de kerkklok. Achter de kerk loopt een pad dat rechtsaf voert langs jaloersmakende volkstuintjes. Wat een plek om hier je eigen bietjes te kunnen telen. We lopen via weggetjes met kreupelhout en bospaden langs weilanden richting landgoed Nieuw Rande. Spannend moment is het oversteken van een spoorweg waarbij je zelf het hek opent om de rails over te gaan. Niet dat hier direct gevaar voor eigen leven dreigt, maar je komt zo’n overgang niet vaak meer tegen. Aan de andere kant van het spoor volgen we het bospad terug, om bij knooppunt K46 linksaf de weg naar Hotel Gaia in te slaan.

Even later doemt het statige landhuis tussen de bomen op. Vanaf het ruime terras heb je een prachtig uitzicht over velden, lange lanen en hoge beuken. Binnen is het restaurant als een sprookje uit Duizend-en-een nacht, met muurschilderingen sfeervolle verlichting en een bric-à-brac aan meubilair. Ook de kaart laat een mix aan smaken zien: Libanese falafel, oerhollandse kroket of gerookte biet met vegan ricotta. Alles is even vers gemaakt en op tafel gezet door vriendelijk personeel dat waarachtig benieuwd is of je het lekker vindt. De terugweg naar de Diepenveense kerk is makkelijk te vinden via de knooppunten K64, K30 en K36.

Improviseren Bij de kerk in Diepenveen is een plattegrond met een overzicht van alle mogelijke wandelingen. Als je hier een foto van maakt, en je houdt van spoorzoeken, kun je heel goed een geïmproviseerde wandeling beginnen. Landgoed Ooit was Nieuw Rande een Engels landgoed, met een tuin ontworpen door landschapsarchitect J.D. Zocher (bekend van het Amsterdamse Vondelpark) . Hotelkamers Het hotel heeft zeven totaal verschillend ingerichte kamers. De portierswoning is ook te boeken als hotelkamer (zeven personen, minimaal twee nachten).

Er zijn plas-drasgebieden aangelegd, waar weidevogels rusten en broeden

DOMEIN DE HORSTEN

Meteen aan het begin van deze wandeling is duidelijk dat we vorstelijk terrein op lopen. Een monumentale hoekpaal uit 1863 laat zien dat de toenmalige prins (de broer van koning Willem II) zijn jachtgebied graag voor zichzelf hield. ‘Eigen jagt van Z.K.H. Prins Frederik’ lezen we. Hoe jn is het dat het huidige vorstenhuis een stuk royaler is. Het is vrij wandelen over De Horsten, een prachtig, gevarieerd gebied tussen Voorschoten en Wassenaar, met bossen en weides, bospaadjes en klinkerwegen en op zijn tijd een antonpieckachtig gebouw. Er zijn drie verschillende wandelingen uitgezet, herkenbaar aan gekleurde paaltjes. De rode route is de langste (7,5 kilometer) en komt het dichtst bij de beoogde lunchplek halverwege. Maar zover is het nog niet. Eerst komen we langs het charmante jachthuisje van prins Frederik, verscholen tussen de rododendrons, tegenwoordig Theepaviljoen de Horsten. Even verderop is nog zo’n beauty te vinden, een zeskantig uitkijktorentje boven op de twintig meter hoge ‘seringenberg’, vernoemd naar de inmiddels eeuwenoude paarsbloeiende struiken waarmee de heuvel is beplant. Nog even wat paden door het bos en dan is het afgelopen met de beschutting. Dwars door de weilanden, langs wilgen en sloten lopen we naar de andere kant van het domein. In het uitgestrekte landschap zijn plas-drasgebieden aangelegd, waar weidevogels kunnen rusten en broeden. Op het punt waar de rode route de bocht terug laat zien is het

Hof van Duivenvoorde.

even letten op een bordje dat de richting wijst naar Duivenvoorde. We verlaten het domein, lopen een stukje over een boerenlandweg, duiken te voet een etstunnel in en komen aan de andere kant al bijna uit waar we moeten zijn voor een bijzondere lunch: Hof van Duivenvoorde. Een modern, langgerekt houten gebouw met rondom moes- en kruidentuinen, omheind met beukenhagen. Het is koud, dus de glühwein is meer dan welkom. Misschien is onze bril door de wandeling gekleurd, maar het lijkt alsof de tafeltjes om ons heen louter bezet zijn door Haagse hofdames, een vorkje prikkend in een hartige wafel met gerookte zalm of een frittata met geitenkaas. De bediening is gelukkig niet deftig, maar hartelijk en ongedwongen. Een perfecte tussenstop.

Parkeren & plattegrond Op de parkeerplaats aan de Papeweg koop je voor € 3 een parkeerticket via de QR-code op de informatieborden. Voor € 2 download je op dezelfde manier een plattegrond en 3 wandelroutes met informatie over de bijzondere gebouwen die je tegenkomt. Van 1 oktober tot 1 april is het kroondomein op maandag gesloten.

Je kunt de wandeling tegen de klok in maken, dan kun je na een dik halfuur aan de lunch

HET HOENWAARDSE PAD

Het Hoenwaardsepad (11 kilometer) is een klompenpad dat vertrekt vanaf de uiterwaarden van het Hanzestadje Hattem en een ronde maakt over landgoed Molecaten, met prachtige bossen, hoogtes en laagtes, sprengen, Spaanse belegeringswallen uit de Tachtigjarige Oorlog en halverwege een prettige herberg met een watermolen waar het goed lunchen is. Je kunt deze tocht lopen met de handige klompenpaden-app. Dan weet je zeker dat je niet verkeerd loopt en je krijgt ook de nodige informatie op de juiste punten. Het nadeel is dat je de hele tijd met een telefoon in je hand loopt en daardoor niet helemaal opgaat in het landschap, laat staan oog hebt voor ongeplande details langs de paden. Maar gelukkig is verdwalen bijna onmogelijk. Ruimhartig zijn stickers met het oranje klompje dat je moet volgen, aangebracht op palen en paaltjes. Je kunt deze wandeling tegen de klok in lopen, dan kun je na een dik halfuur aan de lunch. Of je loopt hem met de klok mee en dan heb je het grootste deel van de tocht achter de rug als je bij herberg Molecaten neerstrijkt. Het eerste deel van de wandeling (10 kilometer) gaat over een voormalig jaagpad langs het Apeldoorns kanaal dat parallel aan de IJssel loopt. Mooie vergezichten over weides en water. Daarna (met de klok mee) gaat het even door een gebied met villa’s,

tennisbanen en een golfterrein om dan het schitterende landgoed Molecaten te bereiken. Dit is een historisch gebied. Er is een redelijk hoge heuvel die galgenberg heet, omdat hier vroeger misdadigers werden opgehangen. Nu kun je er met sneeuw geweldig sleetjerijden. Er zijn sprengen, watertjes die vroeger werden gegraven om een watermolen aan te drijven. En dan kom je op een goed moment bij herberg Molecaten. Dit is echt een trouwlocatie, en als je op het terras bij de watermolen staat, snap je waarom. Als je per se binnen wil zitten, is het verstandig om te reserveren. De kaart moet je met een app downloaden, maar de bestelling wordt dan wel weer door een aardig mens opgenomen. De soep is lekker, de tosti royaal en met een twaalfuurtje (salade met brood, een kroket én een uitsmijter) hoef je ’s avonds niet te dineren. De rest van de wandeling gaat weer door heerlijke bossen en langs een prettige buitenwijk van Hattem terug naar de jachthaven, waar je een boottochtje kunt maken.

Kinderen Over Landgoed Molecaten loopt ook het Assenradepad KIDS – een afwisselende route van 3 kilometer vol leuke opdrachten en wetenswaardigheden.

Tachtigjarige Oorlog Op Landgoed Molecaten kom je langs de Spaanse graven, een oude vluchtburcht die ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog werd gegraven door de Spanjaarden. Het is een rijksmonument.

Herberg Molecaten.

LIDDIE AUSTIN is freelance journalist en columnist. Ze schrijft o.a. voor Flow, Zin, Happinez, Libelle en FD. Liddie is dol op lezen en ze selecteert voor elke RADAR+ vijf boeken.

NU EVEN NIET,

HERMANS LEVEN

Begin 2020, vlak voordat corona losbarst, krijgt Herman Koch slecht nieuws: hij heeft agressieve, uitgezaaide prostaatkanker. Wat te doen? ‘Doorwerken’, besluit hij al snel. ‘Ik zou de kanker een beperkte plaats in mijn privéleven toestaan. Daarbuiten moest hij al helemaal niet op enige erkenning rekenen.’

In Ga je erover schrijven? vertelt Koch mondjesmaat over zijn ziekte (corona blijkt wél voordelen te hebben), maar vooral over samenvallen met de tijd, zijn schrijverschap (en de rol die alcohol daarbij speelt), de lezingen die hij in boekhandels en bibliotheken overal in het land heeft gehouden (‘Heb ik veel oneerbare voorstellen gekregen tijdens de jaren dat ik nog stad en land – en de afgelopen tien jaar zelfs de halve wereld – afreisde om met mijn lezerspubliek in gesprek te gaan? Ik moet toegeven dat het er best veel waren.’) en over zijn relatie met zijn ouders die hij al vroeg verloor. Over zijn leven dus.

Ga je erover schrijven?, Herman Koch (AmboAnthos), € 23,99

NIET ONOPGEMERKT GEBLEVEN

In het rijkelijk geïllustreerde Opmerkelijke vrouwen verdiept Josephine Rombouts – bekend van haar boeken over de jaren waarin ze als huishoudster op een kasteel in Schotland woonde – zich in de levens van vrouwen die zich niet door de beperkingen van hun tijd lieten tegenhouden. Neem bijvoorbeeld Wils Huisman (1914-1976), die menig Russische klassieker vertaalde. En o ja, geen armen had. ‘Ze schreef met haar voeten, gewoon met pen en papier’, herinnert haar neef zich. Of actrice Hedy Lamarr (1914-2000), model voor Walt Disneys Sneeuwwitje, die in haar vrije tijd uitvindingen deed die uiteindelijk tot het internet zouden leiden. Ze werd niet erg serieus genomen. En dan Beatrix Potter (1866-1943). Zij werd geacht een goed huwelijk te sluiten, maar ze deed liever onderzoek naar paddenstoelen. Voor vrouwen was een wetenschappelijke carrière destijds niet weggelegd, waarop zij wereldberoemd werd als kinderboekenschrijfster. ‘Ze is nooit getrouwd met een grootgrondbezitter’, schrijft Rombouts. ‘Ze werd er zelf een.’

Opmerkelijke vrouwen, Josephine Rombouts (Querido), € 24,99

IK LEES

In een boek kun je je verliezen. Héérlijk. Bijvoorbeeld in Opmerkelijke vrouwen van Josephine Rombouts, over vrouwen die zich niet lieten tegenhouden door de beperkingen van hun tijd. 5 4 3

BETERE RELATIES (OOK MET JEZELF)

‘Als je moet kiezen tussen schuldgevoel of wrok, kies dan voor schuldgevoel. Schuldgevoel is vervelend, maar wrok eet je vanbinnen op.’ Dit is een van de adviezen die de Britse psychotherapeut Philippa Perry verstrekt in Het boek dat iedereen van wie je houdt* zou moeten lezen *en misschien een enkeling die je niet zo mag. Het boek is in zekere zin de opvolger van haar bestseller Het boek waarvan je wilde dat je ouders het hadden gelezen. Met de voor haar kenmerkende mix van praktische wijsheid en humor geeft Perry tips voor hoe je je relaties, inclusief die met jezelf, zou kunnen verbeteren. Bekijk bijvoorbeeld je gedrag eens van een afstandje. Wat doe je bij stress, hoe reageer je als je boos bent? Zijn er bepaalde patronen te ontwaren? Als je gedrag niet (meer) productief blijkt te zijn, probeer het dan te veranderen. Perry laat zien dat dit op alle leeftijden goed mogelijk is. Het boek dat iedereen van wie je houdt* zou moeten lezen *en misschien een enkeling die je niet zo mag, Philippa Perry (Balans), € 22,99

OPGELET, THRILLERLIEFHEBBERS

Er is een nieuwe S.A. Cosby! En wat voor een: Barack Obama nam Alle zondaars zullen bloeden niet voor niks op in zijn lijstje van de beste boeken van 2023. In Charon County, een plaats met de nodige spanningen tussen de witte en zwarte inwoners, wordt de politie gebeld over een schietpartij op een school. Slachto er: de populaire (witte) aardrijkskundedocent Spearman. De dader wordt door de politie doodgeschoten. Op de telefoon van Spearman vindt de nieuwe (zwarte) sheri Titus Crown tot zijn verbijstering gruwelijke foto’s van vermoorde en gemartelde (zwarte) kinderen. Dader en slachto er van de schietpartij op school blijken deel uit te maken van een bende; het derde lid loopt nog vrij rond. Crown en zijn team moeten hem zien op te sporen voordat hij nog meer onheil kan aanrichten. Nagelbijtende spanning plus maatschappijkritiek: dit is een thriller die je niet weglegt voordat je hem uit hebt. Alle zondaars zullen bloeden, S.A. Cosby (The House of Books), € 23,99

KRIJGT SABINE HAAR ZIN?

In Op het allerlaatste moment, de nieuwe bundel van de Ierse schrijfster Claire Keegan, staat de relatie tussen mannen en vrouwen centraal. Het titelverhaal wordt verteld vanuit het perspectief van Cathal, een schraal levende ambtenaar uit Dublin. Het is 29 juli, een lome zomerdag die voor zijn gevoel eindeloos duurt. Een collega vraagt hem of hij niet eerder naar huis wil. Zijn telefoon houdt hij angstvallig uit. Intussen gaan zijn gedachten alle kanten op. Nog niet zo lang geleden vertelde iemand aan Sabine, zijn verloofde, ‘dat de meeste mannen van jouw leeftijd gewoon willen dat wij onze mond houden en jullie geven wat jullie willen, dat jullie verwend zijn en dat jullie niks van ons moeten hebben als jullie je zin niet krijgen.’ Cathal heeft het gevoel dat Sabine door hem heen kijkt. Het blijkt het begin van het einde. Claire Keegan beheerst de kunst om met weinig woorden veel te zeggen. Op het allerlaatste moment, Claire Keegan (Wereldbibliotheek), € 17,99

TEKST LIDDIE AUSTIN

BOEKEN WURM

Uit onderzoek naar het leesgedrag onder jongeren blijkt dat ‘de jeugd van tegenwoordig’ steeds minder boeken leest. Maar ze zijn nog te vinden: pubers die er dol op zijn. ‘Mijn moeder hoeft nooit te zeggen: ga toch eens lezen!’

IVY (17) uit Amsterdam leest veel thrillers en romantische boeken. Van non- ctie houdt ze minder: ‘Dat raakt te veel aan het echte leven. Tot mijn dertiende vond ik lezen eigenlijk heel stom. Maar toen kreeg ik een Engelstalig boek dat ik echt heel goed vond. Sinds die tijd lees ik veel en bijna alles in het Engels. Ik houd niet van Nederlandse vertalingen en Engels vind je overal: reclames, lms, liedjes en series zijn bijna allemaal Engelstalig. Ik vind lezen in het Engels op een of andere manier spannender dan lezen in het Nederlands. En ik heb er ook pro jt van op school. Ik ga nu mijn eindexamenjaar in, maar voor Engels heb ik vorig schooljaar al examen kunnen doen.’ Ivy leest vooral graag om ‘even te ontsnappen aan de realiteit’. Ivy: ‘Het klinkt misschien cliché, maar door te lezen kom je in een andere wereld terecht. En maak ik me veel minder druk om wat er in mijn eigen leven gebeurt. Ik ben dan eigenlijk alleen maar bezig met wat de personen in het boek meemaken. Ik lees vooral graag youngadultboeken omdat ik me dan goed in de karakters van de hoofdpersonen kan verplaatsen. Het mooiste boek dat ik ooit heb gelezen is Heaven van de Japanse schrijfster Mieko Kawakami. Dat gaat over een jongen en een meisje die beiden verschrikkelijk worden gepest en een ingewikkelde vriendschap ontwikkelen die op pijn en lijden is gebouwd. Ik heb nog nooit zó veel om karakters in een boek gegeven.’

Zelf een boek schrijven is een van haar toekomstdromen. Lachend: ‘Op de basisschool schreef ik ooit met een vriendin een boekje over hoe een kat tegen het leven aankeek. We hadden zelfs het plan om dat uit te laten geven, want haar vader was uitgever. Op de een of andere manier is dat idee verwaterd. Toch lijkt het me heel leuk om zelf nog eens een boek te schrijven.’

IVY: ‘Het is leuk om even in het leven van een ander te stappen’

NORAH (13) woont in Rhenen en leest al vanaf haar vijfde. Heel verwonderlijk is dat niet, want haar moeder werkt in een bibliotheek. In tegenstelling tot haar klasgenoten leest Norah alles wat los en vast zit. Norah: ‘Omdat mijn moeder in de bieb werkt, lees ik altijd het nieuwste van het nieuwste. Fantasy-boeken vind ik het leukst. Het jne aan lezen is dat je je fantasie helemaal de vrije loop kunt laten.’

Bij het noemen van de Harry Potter-reeks van de Britse schrijfster J.K. Rowling begint ze te gni elen. Ze las ze alle zeven. ‘Harry Potter staat op nummer één van mijn lijstje van favoriete boeken. Wat ik zo goed vind aan haar boeken is dat ik het verhaal zo mooi beschreven vind. De boeken geven je het gevoel dat je het leven van Harry Potter zelf meemaakt.’

Lezen doet Norah elke dag. ‘Minimaal een uur en vrijwillig. Mijn moeder zegt nooit: ga toch eens lezen! Ik vind het gewoon leuk. Liefst relaxed op bed met onze twee katten. Als die daar zin in hebben, tenminste. Ze hebben allebei nogal een eigen willetje.’   Norah leest het liefst van papier. ‘Ik haal mijn boeken standaard uit de bieb. Of ik koop ze. De mensen om me heen weten dat ik graag lees, dus krijg ik op mijn verjaardag vaak een boekenbon cadeau.’   Ondanks het feit dat Norah de enige in haar klas is die veel boeken leest, voelt ze zich niet alleen. ‘Ik ben niet zo bezig met wat iemand van mij vindt. Op school ben je al snel een ‘nerd’ als je veel gamet of een ‘emo’ als je zwarte kleding draagt of fantasy leest, zoals ik. Ik trek me daar niet zo veel van aan. Niet dat ik nooit game, of zo. Maar social media boeien me niet. Ik lees gewoon graag. En daarin vind je elkaar, ook online. Je hebt bijvoorbeeld hebban.nl voor mensen die net als ik graag lezen. Daar heb ik denk ik al wel twintig van mijn favoriete boeken gedeeld. Hoe leuk is dat?’

NORAH: ‘Social media boeien me niet, doe mij maar een boek’

TIJN:

‘Ik denk dat ik de schoolbibliotheek helemaal heb uitgelezen’

TIJN (19) uit Zeist is een laatbloeier met lezen. Maar toen hij eenmaal op stoom kwam, was er geen houden meer aan. Tijn: ‘Als kind wilde ik eigenlijk alleen maar spelen. Lezen boeide me gewoon niet. Mijn zus las dan ook veel eerder dan ik. Ik weet nog dat mijn moeder dacht dat ik een traag kind was. Pas in groep zes van de basisschool maakte ik kennis met de schoolbibliotheek. Die heb ik vervolgens zo’n beetje helemaal uitgelezen. Vooral als ik een leuke serie ontdekte, las ik veel. Een voorbeeld is een reeks van zestien boeken van de Amerikaanse schrijfster Robin Hobb. Flinke pillen, van zo’n zeven- tot achthonderd pagina’s per deel. Die heb ik allemaal stukgelezen. Een van de redenen waarom ik haar boeken zo mooi vind, is dat de hoofdpersoon Fitz zo realistisch wordt weergegeven. De serie handelt met name over zijn interne con icten. Het liefst zou ik het hele verhaal vergeten, zodat ik het nog eens voor de eerste keer zou kunnen lezen.’

Momenteel schuwt Tijn bij het lezen ook het zwaardere werk niet. Zo leest hij momenteel een essay over sterven in de toekomst. Tijn: ‘Die tip kreeg ik van mijn vader. Ik ben vorig jaar met geneeskunde begonnen en ik vind het een fascinerend boek omdat het gaat over onze huidige omgang met veroudering en de dood. Tijdens het lezen ben ik het niet altijd met de auteur eens, maar daardoor kun je je eigen gedachten over zo’n onderwerp aanscherpen. Overigens heb ik van al dat lezen nu veel pro jt bij mijn studie. Mijn leestempo is hoog en daar pluk ik de vruchten van bij teksten die ik voor geneeskunde moet doorspitten.’

Zo’n 70 procent van de beginnende (zevenjarige) lezers leest in zijn of haar vrije tijd vrijwel dagelijks een boek. Aan het eind van de lagereschoolperiode, als ze een jaar of twaalf zijn, is daar nog maar de helft van over. En van de vijftienjarigen leest nog maar zo’n 20 procent dagelijks een boek. Nog eens zo’n 20 procent leest op die leeftijd nooit meer een boek. Een voortschrijdende trend die onder meer is af te lezen uit de uitleencijfers van bibliotheken en andere statistieken: jongeren stoppen steeds jonger met het lezen van boeken. Waarom lezen die kinderen niet?

Dat tieners steeds minder tijd nemen voor het lezen van boeken is deels verklaarbaar door de komst van social en online media. Het lezen van een boek concurreert met favoriete vrijetijdsbestedingen als scrollen op TikTok of Instagram, snapchatten of appen met vrienden en series kijken op Net ix of Prime Video. Een tweede reden, volgens onderzoekers, is dat de leesvaardigheid van de jeugd afneemt. Zo heeft tegenwoordig een kwart van de jongeren moeite met lezen. En wie niet goed kan lezen, beleeft er weinig plezier aan en leest daarom minder. Daarnaast speelt het karakter van tieners een rol: gretige, jonge lezers (‘boekenwurmen’) zijn over het algemeen introverter, fantasierijker en nieuwsgieriger dan leeftijdsgenoten die niet lezen (‘boekmijders’) of weinig lezen (‘boektwijfelaars’).

Wat wordt wél gelezen?

Als er al wordt gelezen, wát wordt er dan gelezen? Ook daar is onderzoek naar gedaan. Het meest populaire genre onder basisscholieren (acht tot en met twaalf jaar) is het stripboek. Daarna volgen romans en verhaalboeken en informatieve boeken. Bij middelbare scholieren is dat precies andersom. Zij lezen sowieso minder dan basisscholieren. Meer dan de helft van hen leest zelfs nooit een boek voor zijn plezier.

LEZENDE

Social media kunnen lezen stimuleren

Is het daarmee alleen maar kommer en kwel, qua leesgedrag onder de jeugd? Dat valt wel mee. Op social media als TikTok en Instagram zwerven ink wat youngadultboeken, bijna altijd in het Engels, die door tieners gretig worden verslonden en ook aan elkaar worden doorgegeven. Social media kunnen dus wel degelijk het leesgedrag van jongeren stimuleren. Zeker wanneer er online een boek opduikt dat door leeftijdsgenoten wordt gelezen en gedeeld.

Meer dan de helft van de middelbare scholieren leest nooit een boek voor zijn plezier

Lezen leer je van lezers

Veel boekhandels hebben tegenwoordig prachtige afdelingen youngadultboeken. Daarin komen onderwerpen aan de orde die goed aansluiten bij de leefwereld van tieners. Jongeren herkennen zich vooral in onderwerpen als vriendschap, puberteit, acceptatie, angst en liefde. Veel van de boeken die ze verplicht voor hun lijst voor school moeten lezen, doen dit niet. In het youngadultgenre staan vooral deze onderwerpen centraal. Daarmee slaan ze een brug tussen kinderboeken en boeken voor volwassenen.

Boekhandels en bibliotheken kunnen helpen om lezen bij de jeugd te stimuleren, maar uiteindelijk ligt de verantwoordelijkheid daarvoor thuis en op school. Ouders, grootouders, vrienden, docenten en klasgenoten: zij vormen de grootste invloed op het leesgedrag van de beginnende lezer. Juist daarom is het goed om te beginnen bij de vraag: hoe kan ik mijn kind stimuleren? Ziet hij mij weleens lezen? Lezen leer je immers van lezers.

5 TIPS OM JONGEREN AAN HET LEZEN TE KRIJGEN

+ LEES (JE) KINDEREN VOOR

Uit vele onderzoeken blijkt dat voorlezen door (groot)ouders aan kinderen een positief e ect heeft op hun taalontwikkeling, woordenschat en (latere) leesplezier. Je kunt er niet vroeg genoeg mee beginnen! En het mooie is dat voorlezen een positief e ect heeft op élk kind, ongeacht het opleidingsniveau van de ouders.

+ GEEF ZELF HET GOEDE VOORBEELD

Zien lezen, doet lezen. Geef dus zelf het goede voorbeeld. Veel ouders hebben een druk bestaan waarin de mobiele telefoon, tablet of computer al snel in beeld komt om de volgende tennisles te regelen of online een nieuwe broek te bestellen. Wees je hiervan bewust en pak eens wat vaker een boek. Wie weet doet je zoon of dochter dan hetzelfde.

+ NEEM KINDEREN MEE NAAR DE BIEB

Lezen als kind doe je niet alleen op school. Minstens zo belangrijk is dat er thuis wordt gelezen. Op school is er immers – door volle roosters en vele lesuren – vaak weinig tijd om te lezen of om lezen te stimuleren. Neem je (klein)kinderen mee naar de bieb. Veel bibliotheken in Nederland zijn tegenwoordig een bruisende ontmoetingsplaats waar voor jongeren van alles gebeurt: van voorleessessies tot striptekenworkshops.

+ GEEF EEN BOEK CADEAU

Wat was vroeger jouw favoriete (kinder)boek? Misschien raakt het ook een snaar bij je kind. Veel jeugdboeken zijn van alle tijden. Geef het cadeau! Daarna is het leuk en stimulerend om het er samen over te hebben.

+ SURF EENS NAAR DE JEUGDBIBLIOTHEEK

Op jeugdbibliotheek.nl vind je allerlei tips over boeken, e-boeken en luisterboeken die thuis of op school graag door jongeren worden gelezen. Ook als ze op zoek zijn naar informatie voor een werkstuk of spreekbeurt worden ze hier goed op weg geholpen.

HET SEIZOEN BEGINT NU

Het is allemaal nog reuze pril, maar de tuin trappelt van verlangen naar het voorjaar. Het eerste klusje van het nieuwe seizoen is binnen voorzaaien.

Het tweede? De boel buiten kan waarschijnlijk een goeie schoonmaakbeurt gebruiken.

TUINIEREN

RADAR+-groenredacteur Ilona Jongepier heeft voorjaarskriebels en dat betekent dat haar huis verandert in een tuincentrum.

‘Voorjaarskriebels gaan bij mij gepaard met het grote voorzaaien. En net als voorgaande seizoenen ben ik weer veel te fanatiek van start gegaan. De vensterbanken staan bomvol met bakjes, de tafel in de tuinkamer is bedekt met zaaitrays en in de voortuin staat een zelf in elkaar ge anste minikas die

UIT AL DIE BAKJES EN TRAYS GROEIT STRAKS COSMEA, KORENBLOEM, COURGETTE EN RUCOLA

ook weer niet zó mini is en eigenlijk te veel ruimte inneemt. Al die trays en bakjes zitten vol toekomstig moois, zoals korenbloem, duifkruid, zonnehoed en cosmea, maar ook courgette, boontjes, pompoen en rucola. Het huis is veranderd in een tuincentrum en niet iedereen is daar even blij mee. Manlief loopt mopperend rond en ergert zich aan de rommelige vensterbanken. Net als voorgaande jaren beloof ik plechtig dat ik het niet meer zover zal laten komen, maar we weten allebei dat het volgend voorjaar weer hetzelfde liedje zal zijn. En misschien nog wel een stukje erger.’

SAY CHEESE

Stenen vogelhuisje in de vorm van een fototoestel van ontwerpster Charlotte Landsheer, € 49,95 (cor-unum.com/ product/lach-eens-naarhet-vogeltje/).

EEN HUISJE OM IN TE BROEDEN

Als het voorjaar in de lucht hangt, gaan de vogels luidkeels zingen. Nog even en het broedseizoen breekt aan. Al is je tuin nog zo aantrekkelijk voor ze met vetbollen en pindaslingers, zonder geschikte nestgelegenheid komt geen vogel bij je broeden. In de natuur broeden vogels natuurlijk niet in een vogelhuisje, maar bijvoorbeeld in een holte of spleet in een oude boom. Maar ruimte voor zo’n grote boom is er niet in elke tuin. Een vogelhuisje biedt dan uitkomst. Die huisjes zijn er in alle soorten en maten. Sommige vogelsoorten willen een klein gaatje als ingang, andere vogels juist een grote. Weer andere kijken graag om zich heen en hebben liever een halfopen huisje. Kijk van tevoren welke vogels er in je tuin zitten om te bepalen welke huisjes je op wil hangen (vogelbeschermingshop.nl). Vind je het lastig om vogels te herkennen? Gebruik dan de tuinvogel-app van Vogelbescherming Nederland. Ook leuk: meld je aan voor de gratis cursus Tuinvogels in Nederland (vogelbescherming.nl).

FLOOR LEERT JE MOESTUINIEREN

Wil je een moestuin, maar heb je geen idee hoe te beginnen? Floor leert het je! Floor Korte is geen onbekende in moestuinland. Ze deelt ervaringen uit haar eigen tuin op haar blog en instagram. Haar Moestuincursus geeft Floor op verschillende locaties door het hele land. Hij bestaat uit drie delen en is geschikt voor beginners. Meer weten?

Check oorsmoestuin.nl.

NAAM EN DATUM

Bamboe plantenlabels, per 6 € 2,99 (demoestuinwinkel.nl).

HANKE ARKENBOUT

JUDITH ANNA PRONK

FLUITJE VAN EEN CENT

Het ventilatieschuifje van deze kweekbak zorgt ervoor dat de planten onder goede temperatuur en luchttoevoer kunnen groeien. Gemaakt van 100% gerecycled plastic en 100% recyclebaar, vanaf € 18,49 (elho.com).

SCHOON

Handveger van beukenhout en kokosvezels, ideaal om potten mee schoon te vegen, € 2,95 (dille-kamille.nl).

BINNEN OF BUITEN ZAAIEN

Een tuin vol bloemen en groente uit je eigen moestuin … Voor het zover is, is er werk aan de winkel. Natuurlijk kun je ervoor kiezen om kant-en-klare plantjes te kopen, maar het is veel leuker om zelf te zaaien. Je kunt zaden binnen of buiten zaaien. Binnen zaaien, ook wel voorzaaien genoemd, kun je al in het vroege voorjaar doen wanneer het buiten nog te koud is. Behalve een voorsprong heeft voorzaaien nog meer voordelen. Zo heb je meer controle over wat je zaait en hoe het groeit. De plantjes zijn ook groter wanneer je ze eenmaal buiten plant, daardoor heb je minder last van muizen die zaden of plantjes eten en van slakken die dol zijn op jong fris blad.

GOEIE GROND

Een gezonde bodem is belangrijk voor sterke en bloeiende planten, een groen gazon en een vruchtbare moestuin. Maar je kunt met het blote oog niet zien of de grond gezond en vruchtbaar is. Groeien je planten slecht of kleurt je gras geel? Met een grondtest kom je erachter waarom en weet je precies hoe het is gesteld met de bodemkwaliteit van je tuin. Bij Welkoop kun je gratis je grond laten testen. De tuinspecialist meet de voedingstoestand en zuurtegraad van jouw tuin en staat voor je klaar met tips en advies. Zo werkt de test:

1. Schep op drie plekken, op 10 centimeter diepte, een lepel aarde uit je tuin in een schoon bakje.

2. Is de grond op kamertemperatuur? Ga dan met het bakje naar de winkel.

3. De tuinspecialist checkt je grond en geeft je direct persoonlijk advies. welkoop.nl/grondtest

5x

DIT HEB JE NODIG ALS JE GAAT ZAAIEN

+ Een plek om te zaaien. De meeste zaden willen veel licht, en redelijk koel staan. Op de vensterbank voor een raam op het zuiden of westen in een onverwarmde kamer is dus het beste. Als ze te warm staan groeien ze te snel, krijg je slappe lange slungels en dat wil je niet. In een kas buiten is natuurlijk optimaal, dan groeien ze langzamer, maar wel stabieler.

+ Stevige zaaitrays. Kant-en-klare exemplaren met kap zijn handig. Maar een bonte verzameling van kweekpotjes of wc-rollen werkt ook. Handige tip: gebruik een dienblad of een grote onderzetter. Dan kun je onderaf water geven en loopt niet alles over je vensterbank.

+ Potgrond en vermiculiet. Dat laatste is een mineraalsoort die heel veel lucht toevoegt aan de potgrond én vocht vasthoudt. Zo heb je niet alleen minder kans op uitdroging, maar de toegevoegde lucht helpt ook goed bij het ontkiemen van de zaden. Je mixt twee derde deel potgrond met een derde deel vermiculiet.

+ Labels. Kant-en-klaar gekocht of zelf gefröbeld. Schrijf daarop de naam van wat je hebt gezaaid én de zaaidatum. Dan weet je tenminste wat er ook alweer in dat potje zit en of het plantje er te lang over doet.

+ Grotere potten. Jonge plantjes zul je meestal een keer moeten verhuizen naar een groter potje, zodat ze kunnen doorgroeien. Daarvoor kun je gerust oude kweekpotjes hergebruiken. Zijn de plantjes sterk genoeg om buiten te planten, dan moeten ze eerst nog een tijdje afharden. Dat doe je door ze steeds wat langer buiten te zetten. Zo wennen ze aan weersomstandigheden als temperatuur, wind, regen en zon. Wanneer de kans op nachtvorst voorbij is, kunnen de plantjes de grond in. Vaak is dat na IJsheiligen (half mei).

OPENHARTIG OVER INCONTINENTIE

RADAR+ DOSSIER

We gaan een taboe doorbreken, want we hebben het over ongewild urineverlies. Dat leidt vaak tot schaamte en angst voor nare geurtjes. Twee specialisten geven antwoord op de meest prangende vragen, twee ervaringsdeskundigen vertellen, en we testen incontinentiemateriaal.

In Nederland hebben ongeveer 1 miljoen mensen (zo’n 750.000 vrouwen en 250.000 mannen) een vorm van incontinentie. Boven de veertig jaar heeft zelfs één op de vier mensen moeite om zijn of haar plas op te houden.

IS ER EEN VERSCHIL TUSSEN INCONTINENTIE EN ONGEWILD URINEVERLIES?

Paul Kil, uroloog en medisch directeur van Andros Clinics: ‘Nee, incontinentie is de medische term voor ongewild urineverlies.’

WAT VOOR SOORTEN INCONTINENTIE ZIJN ER?

‘Bij vrouwen zijn er twee soorten incontinentie: stressincontinentie en urge incontinentie. Met stress bedoelen we niet dat je stress hebt, maar dat er verhoogde druk optreedt op de blaas, bijvoorbeeld als je hoest of niest. Dit komt vaak voor bij vrouwen die een verzakking hebben van de blaas of de baarmoeder, die dan weer op de blaas drukt, of na een bevalling. De bekkenbodem is dan enorm uitgerekt, die moet

EEN UITGEREKTE BEKKENBODEM NA EEN BEVALLING HERSTELT BIJ DE MEESTE VROUWEN VANZELF

weer terug naar de oorspronkelijke situatie. Gelukkig herstelt dat bij de meeste vrouwen na de bevalling vanzelf. Bij vrouwen met een verzakking herstelt dat meestal niet. Een verzakking moet vrijwel altijd worden behandeld, bijvoorbeeld door een pessarium (ring) te plaatsen of met een operatie. Soms kan ook een bandje rondom de plasbuis het probleem definitief oplossen. Bij urge continentie trekt de blaas spontaan samen, zonder dat dit bewust vanuit de hersenen wordt aangestuurd, waardoor je gaat plassen of ongewild urine verliest. Bij mannen is de vergrote prostaat vaak de oorzaak van het afwijkend blaasgedrag; bij vrouwen vinden we heel vaak geen onder-

liggende oorzaak. Bij mannen is er nog een derde vorm van incontinentie, namelijk de overloopincontinentie. Dan loopt de blaas vol en wíllen ze wel plassen, maar lukt dat niet. Uiteindelijk raakt de blaas zo vol dat deze overloopt.’

HOE ONTSTAAT DIE OVERLOOPINCONTINENTIE, EN WAAROM HEBBEN VROUWEN DAT NIET? ‘Overloopincontinentie ontstaat door een vergrote prostaat, en die hebben vrouwen nu eenmaal niet. Als de prostaat, een soort walnoot rondom de plasbuis onder de blaas, gaat groeien – en dat gebeurt wanneer je ouder wordt – drukt hij de plasbuis dicht. Je zou zeggen: dan kan er geen urine meer uit. Maar die prostaat groeit heel geleidelijk.

Tijdens dat groeien sluit hij de plasbuis soms even af, vervolgens gaat het weer even goed, dan sluit hij de plasbuis weer af, enzovoort. Die blaas gaat protesteren door zich periodiek samen te trekken. Door die vele samentrekkingen kun je op tijdstippen dat je het echt niet wilt urine verliezen. Heel vervelend, want dat betekent in de praktijk dat die mannen naar een wc moeten rennen en dat het vaak al begint te druppelen voordat ze bij de wc zijn. Bij deze mannen is het trouwens ook vaak zo dat ze er ’s nachts soms wel vijf keer uit moeten om te plassen.’

HOEVEEL MANNEN IN NEDERLAND HEBBEN LAST VAN INCONTINENTIE DOOR EEN VERGROTE PROSTAAT? EN ZIJN DIE PLASPROBLEMEN TE VOORKOMEN?

‘Ik schat dat zo’n 300.000 mannen er last van hebben. Je kunt helaas niet voorkomen dat de prostaat groeit en dat daar-

‘HET BLIJFT NATUURLIJK BESCHAMEND, EEN VOLWASSEN VENT MET EEN LUIER’

Hanno (64): ‘Toen ik behandeld werd voor mijn prostaatkanker, hebben ze wel voorzichtig gezegd dat ik daarna een vorm van incontinentie kon krijgen. De impact daarvan drong toen helemaal niet tot me door. Ik dacht: misschien verlies ik af en toe wat druppels vocht. Dat is wel iets anders dan dat je het gewoon in je broek doet als je met mensen in gesprek bent, wat mij regelmatig overkomt. Ik heb bekkenbodemtrainingen gehad: drie keer per week les en elke dag oefeningen. Dat heeft wel een beetje geholpen, je leert om je blaas goed leeg te plassen. Maar het helpt niet tegen die onstuitbare drang. Geen dag is hetzelfde, en dat maakt je zo onzeker. Je gaat een belangrijke bespreking in en je hoopt maar dat je lichaam meewerkt. Als ik wakker word weet ik binnen een uur: het wordt een goeie of een slechte dag. Op een slechte dag moet ik ontzettend vaak plassen en heb ik niet de controle over mijn blaas. Dan heb ik heel vaak aandrang, in dat geval moet ik meteen richting wc lopen, anders ben ik te laat. Vaak sta ik al te plassen als ik mijn broek nog naar beneden aan het trekken ben. Dus heb ik altijd een luier om. Maar dan nog, als ik naast iemand zit en ik plas in mijn luier, dan ben ik altijd bang dat die ander dat ruikt of ziet. Ik ben nooit rustig, ben altijd bang dat mensen het in de gaten hebben. Wat trouwens niet het geval is, het incontinentiemateriaal werkt gelukkig heel goed. Als ik voor mijn werk op pad ben, neem ik altijd twee of drie luiers mee, want na een paar keer plassen moet ik een schone aandoen. Voor de zekerheid doe ik ook nog een groot maandverband in mijn onderbroek. Ik koop mijn broeken altijd een maatje groter. En ik check of je het niet kunt zien. Bukken vermijd ik. Ik ben echt ontzettend jaloers op mannen die na een prostaatoperatie nergens last van hebben. Want het blijft natuurlijk een beschamend taboe, een volwassen vent met een luier.’

door die blaas gaat reageren met meer aandrang en samentrekkingen. Maar als arts kun je een patiënt leefstijladviezen geven, waardoor hij er zo min mogelijk last van heeft. Van koffie kun je veel aandrang krijgen en daardoor je plas niet kunnen ophouden. Daarnaast kun je beter wegblijven van kruidig en heet eten, dat zorgt ook voor aandrang. Ten slotte is het wijs om koolzuurhoudende dranken, zoals frisdranken en bruiswater te laten staan – die prikkelen ook de blaas.

Het is ook heel belangrijk om regelmatig te plassen. Als je twee uur bij iemand op bezoek bent geweest, moet je daar dus even plassen voordat je de auto instapt en het misschien onderweg niet kunt ophouden.’

KAN INCONTINENTIE BIJ MANNEN OOK OPERATIEF VERHOLPEN WORDEN?

‘Een logische vervolgstap na eerdergenoemde leefstijladviezen is medicatie, je gaat niet meteen opereren. Deze medicijnen zijn rustgevers voor de blaas. Als wel wordt overgegaan tot een operatie, wordt de prostaat door middel van meestal

ONGEWILD URINEVERLIES

ruikt. Overigens heb ik het hier de hele tijd over een goedaardige vergroting van de prostaat, niet te verwarren met prostaatkanker. Prostaatkanker en de behandeling daarvan kan ook voor incontinentie zorgen.’

ERNA BEERS IS ARTS-SEKSUOLOOG NVVS I.O., WETENSCHAPPER EN KLINISCH FARMACOLOOG. ZIJ IS VAN MENING DAT ER OOK ANDERE OPLOSSINGEN ZIJN VOOR INCONTINENTIE.

een lasertechniek kleiner gemaakt. Dat is een invasieve ingreep, die onder narcose plaatsvindt. Tegenwoordig kunnen we de prostaat ook verkleinen door stoominjecties in de prostaat. Dit is veel minder ingrijpend, en daarom wordt die behandeling steeds populairder. Dit gebeurt bij Andros Clinics zonder algehele narcose.’

WAAROM LIJKT INCONTINENTIE BIJ MANNEN EEN GROTER TABOE DAN BIJ VROUWEN?

‘Die vergrote prostaat is een typische ‘oudemannenkwaal’. De meeste mannen lopen niet graag te koop met ouderdom. Daarnaast zijn ze altijd bang dat je het ziet of

‘Ik combineer de moderne westerse geneeskunde met een beproefde methode die al 5000 jaar wordt gebruikt. Zo is de SUN training (Stop Urineverlies Nu) ontstaan. Al duizenden vrouwen zijn van hun stressincontinentie afgekomen door hun bekkenbodem te trainen. Deze aanpak is anders dan in de huidige richtlijnen. De training is een opeenvolging van stappen: allereerst snappen hoe je bekkenbodem werkt. Daarna overtollige spanning kwijtraken, anders kan de bekkenbodem überhaupt niet aanspannen. Zo kan de coördinatie van de spieren herstellen en vervolgens voldoende kracht opbouwen. Het doel is een flexibele bekkenbodem die drukverhoging kan opvangen. Dan stopt urineverlies blijvend. Daarnaast is ervoor zowel vrouwen als mannen de Rust in je blaas-training om een overactieve blaas en urge continentie aan te pakken. Een overactieve blaas en urge incontinentie ontstaan in je hersenen, díé geven je blaas onbewust het signaal dat je moet plassen. Als je dat aanpakt, kun je de aandrang weer normaliseren. Ook in deze training is de aanpak anders dan in de huidige richtlijnen. Je moet niet gaan uitstellen en vechten tegen de aandrang, want dat maakt de klachten alleen maar erger. Dankzij de Rust in je blaas-training leer je hoe je met afleiding en ontspanning je brein in kleine stapjes kunt leren dat je niet zo vaak hoeft te plassen. Het voert te ver om dat in een paar regels uit te leggen. Op de website stopurineverlies.nu staat het haarfijn uitgelegd.’

WAT ZIJN DE KEGEL-OEFENINGEN EN DE KEGEL-METHODE DIE OVERAL GENOEMD WORDEN ALS TOOL OM STRESSINCONTINENTIE TEGEN TE GAAN?

‘Dokter Kegel (1894-1972) was een Amerikaanse gynaecoloog en een bevlogen arts.

PROSTAATKANKER & INCONTINENTIE

Prostaatkanker of de behandeling ervan kan ook incontinentie veroorzaken. Na een operatie of bestraling van de prostaat kunnen mannen moeite hebben met plassen, last krijgen van ongewild urineverlies of een zwakkere straal. Soms zijn de plasklachten tijdelijk en gaan ze na verloop van tijd weer over, soms zijn ze permanent. Ook voor mannen kan bekkenbodemtherapie de klachten verlichten.

Hij zag vrouwen met ernstig urineverlies op zijn spreekuur die geopereerd wilden worden. Die operaties waren ingrijpend en hielpen vaker niet dan wel. Kegel wilde die operaties voorkomen. Hij hoorde over een techniek die inheemse Afrikaanse vrouwen gebruiken na de bevalling om hun bekkenbodemspieren te trainen. Dat doen ze met weerstand, zoals je je armspieren traint met een dumbbell.

Kegel ontwikkelde een apparatje, de perineometer, waarmee hij vrouwen ging behandelen: een soort dildo die je in je vagina brengt, en dan moet samenknijpen. Na Kegels pensioen raakte het knijpen tegen weerstand uit de mode – veel vrouwen én artsen vonden een rubberen staaf in de vagina ongehoord. Vrouwen moesten nu tegen de lucht inknijpen –

dus je bekkenbodem aanspannen alsof je je plas wilt ophouden. Maar dat is véél minder effectief. Als je je beenspieren wilt trainen, zet je toch de versnelling op de fiets hoger om weerstand te creëren? Deze spieren kun je trainen door kegelvormige gewichtjes of ‘yoni-eitjes’ in te brengen, dat is de Kegelmethode.

Tegenwoordig zie je daarnaast ook veel vrouwen met juist een gespannen bekkenbodem, wat ook tot stressincontinentie kan leiden. In mijn ervaring komt die te gespannen bekkenbodem vaak door onverwerkte emoties. De bekende psychiater Bessel van der Kolk heeft daar veel onderzoek naar gedaan. Uit onderzoek blijkt dat de kaak-, nek-, lage rug- en bekkenbodemspieren aangespannen kunnen blijven na indrukwekkende gebeurtenissen. Dat hoeft geen seksueel geweld te zijn. Het kan ook om een miskraam gaan, een nare bevalling of veel pijnklachten in dat gebied. In de trainingen besteed ik dus ook aandacht aan het loslaten van spanning en zo nodig het verwerken van indrukwekkende gebeurtenissen.’

‘IK MOEST EENS KEIHARD LACHEN EN TOEN LIEP DE PLAS ZO LANGS

MIJN BENEN’

Josine (47): ‘Ik heb last van ongewild urineverlies sinds de bevalling van mijn dochter, vijftien jaar geleden. Ze woog ruim acht pond en was twee weken te laat; een groot kind dus. Ik ben op aanraden van mijn huisarts vrij snel na de geboorte wel naar de bekkenbodemfysio gegaan, die gaf me ook oefeningen mee voor thuis, zoals de Kegel-oefeningen. Maar als ik eerlijk ben, kwam daar na verloop van tijd de klad in. Dat het urineverlies niet meer wegging, werd duidelijk na ongeveer een halfjaar, toen ik voor de rest was hersteld. Ik wilde toen langzaam het hardlopen weer gaan oppakken. Ik schrok me rot toen ik merkte dat dat gewoon niet meer ging zonder dat ik lekte. Ik heb het nog een paar keer geprobeerd, maar het bleef hetzelfde. Eén keer deed ik een kapot geknipte luier van mijn baby in mijn onderbroek, maar dat idee vond ik zo idioot dat ik het maar gewoon heb opgegeven. Gelukkig lukken andere sporten wel, als ik maar geen jumping jacks hoef te doen. Iets anders wat niet meer gaat, is trampolinespringen, ontdekte ik toen we een trampoline kochten voor onze kleuterdochter. Blijkbaar zijn de bekkenbodemspieren te zwak geworden om de schokken op te vangen. Heel soms verlies ik wat plas als ik nies, maar dat is nog op te vangen met een inlegkruisje. Het urineverlies is pas echt erg als ik heel hard moet lachen. Het is vaak genoeg voorgekomen dat ik wegliep als ik keihard moest lachen. Een paar keer was ik gelukkig thuis toen het gebeurde – ik heb nogal veel lol met mijn dochter. Toen liep het gewoon langs mijn benen. Het allerergste vind ik dat ik er soms last van heb tijdens de seks; tijdens een orgasme verlies ik regelmatig urine. Door bepaalde spieren te spannen op dat moment, heb ik weliswaar geleerd hoe ik het grotendeels kan voorkomen, maar dat betekent in de praktijk wel dat orgasmes minder heftig voelen. Dat is niet jn.’

ONGEWILD URINEVERLIES

GETEST DOOR RADAR+ HULP BIJ URINEVERLIES

Gewoon maandverband of inlegkruisjes zijn geen jne oplossing als je als vrouw ongewild urine verliest. Gelukkig staan er schappen vol met allerlei alternatief materiaal waarmee je droog en zelfverzekerd de dag doorkomt. We testten twee incontinentiebroekjes en drie inleggers.

DE TEST

Onze test is gedaan door een vrouw die regelmatig last heeft van stressinspanningsincontinentie. Die vorm komt het meest bij vrouwen voor. Het gaat om urineverlies als er druk op de blaas ontstaat, bijvoorbeeld bij hoesten, lachen, tillen, traplopen, sporten, dansen of vrijen. Tijdens deze activiteiten wordt de druk op de blaas vergroot, maar is de sluitspier niet bestand tegen de druk en lekt er urine, soms enkele druppels, soms meer. Mogelijke oorzaken zijn veranderingen in de plasbuis door bijvoorbeeld een bevalling of de overgang.

Soms weten vrouwen niet dat er betere oplossingen zijn dan elke dag maandverband of een inlegkruisje gebruiken. Vaak zijn die gemaakt van synthetische materialen en bevatten ze parfum, plastic en chloor. Dat kan allergische reacties, vaginale jeuk en irritatie veroorzaken. Ook kan de pH-waarde van de vagina verstoord raken en kun je last krijgen van (extra) afscheiding. Kijk liever iets verderop in het schap bij het speciale incontinentiemateriaal.

TENA

Inlegkruisje Discreet Ultra mini plus, 24 stuks € 3,70

CIJFER: 8

De belofte? Geschikt voor licht urineverlies. Dankzij een speciale technologie houdt het direct vocht vast waardoor het niet doorlekt, heeft een unieke pasvorm en verschuift niet (plakstrip), voorkomt geurtjes.

Doet het wat het belooft, kom je droog de dag door? Ja, het inlegkruisje blijft droog en zacht.

Zit het lekker? Blijft goed zitten en verschuift niet.

Nare geurtjes? Later op de dag wordt het wat warm, maar blijft wel droog en fris. Sporten of dansen … Het voelt veilig aan. Bij licht urineverlies was er geen sprake van ongemak.

Lachbui of te laat bij de wc? Oftewel: kan het een half bekertje water hebben? Het inlegkruisje neemt vocht meteen op, blijft bescheiden van formaat en voelt keurig droog aan.

Mooi ding? Nee, het witte verband is best groot, je moet dus een inke slip aan om ’t in te laten ‘verdwijnen’. Bijkomend voordeel: de inlegkruisjes zijn niet apart in plastic verpakt. Minder afval dus!

SNUGGS SLIP

Lace all over recycled nylon, € 42

CIJFER: 7

De belofte? Absorbeert drie tampons urine, zweet of bloed, kan gewassen worden, is herbruikbaar, is dunner en lichter dan een gewone onderbroek (1,5 mm), biedt antibacteriële bescherming tegen geurtjes. Doet het wat het belooft, kom je droog de dag door? Ja, dankzij het toplaagje in de slip, wat als een soort ltertje werkt, voelt het droog en tegelijk ademend. Zit het lekker? Prima, voelt niet anders dan een gewoon onderbroekje.

Nare geurtjes? Geen.

Sporten of dansen … Een paar druppeltjes kan het broekje prima aan.

Lachbui of te laat bij de wc? Oftewel: kan het een half bekertje water hebben? Nee, dat is te veel voor de slip. Dat lekt er volledig doorheen.

Mooi ding? Heel mooi, het heeft een luxe kant-uitstraling. Je zou niet vermoeden dat het hier om incontinentie-ondergoed gaat.

GEWOON MAANDVERBAND OF INLEGKRUISJES KUNNEN JEUK EN IRRITATIE VEROORZAKEN

ALWAYS

Verband Discreet Boutique Normal, 10 stuks € 4,25

CIJFER: 7

De belofte? Zet vocht om in gel en houdt het vast in de kern van het verband, ideaal bij frequent urineverlies, exibel en discreet design voor een goede pasvorm, voelt zacht aan dankzij het materiaal dat op gewone stof lijkt. Doet het wat het belooft, kom je droog de dag door? Ja, alles blijft droog en fris. Zit het lekker? Het verband is wat dik (denk: luierassociaties), voelt een tikje broeierig, en de plakstrip werkt niet fantastisch.

Nare geurtjes? Lekker fris, zelfs iets wat je als bloemig zou kunnen omschrijven. Sporten of dansen … Gaat prima, zonder angst de dansvloer op! Lachbui of te laat bij de wc? Oftewel: kan het een half bekertje water hebben? De opstaande zijkantjes nemen het vocht heel goed op en houden het ook ín het verband. Het voelt door het toplaagje heel droog aan (is nu wel superdik opgezwollen).

Mooi ding? De buitenranden van de verbandjes zijn zwart, dus bij zwart ondergoed valt het niet op.

HEMA

Lekvrije, naadloze damesslip met hoge taille, € 12

CIJFER: 5,5

De belofte? Geschikt voor licht vochtverlies, biedt veel comfort door de drie lagen stof: een katoenen bovenlaag, absorberende middenlaag van badstof en een vochtafstotende, beschermende buitenlaag, te wassen tot 40 graden. Doet het wat het belooft, kom je droog de dag door? Nee, een tikkeltje vochtig, dus niet jn.

Zit het lekker? Zeker, het lekvrije deel voelt wat steviger aan, maar niet té. Nare geurtjes? Dit broekje blijft helaas niet fris en fruitig.

Sporten of dansen … Het vocht trekt niet goed in het textiel, blijft er een beetje bovenop liggen.

Lachbui of te laat bij de wc? Oftewel: kan het een half bekertje water hebben? Nee, het wordt nat, zowel aan de binnenkant als aan de buitenkant. Mooi ding? Het is een royale slip, maar hij zit werkelijk heerlijk.

SANATURE

100% Katoenen Incontinentieverband Mini, 12 stuks € 4,39

CIJFER: 5

De belofte? Ultiem comfort bij urineverlies, ultradun met een goed absorberend vermogen, de huid blijft droog aanvoelen, eventuele geurtjes worden geneutraliseerd, de hele dag een fris gevoel.

Doet het wat het belooft, kom je droog de dag door? Superdroog en toch ademend.

Zit het lekker? Fijn en schoon gevoel, voelt prettig aan, inderdaad als katoen. De plak-kwaliteit is minder, na twee uurtjes laat het verband al los. Nare geurtjes? Geen. Sporten of dansen … Tikje onhandig, als je ‘t een poosje draagt gaat het verband erg schuiven.

Lachbui of te laat bij de wc? Oftewel: kan het een half bekertje water hebben? Het vocht loopt weg naar de zijkanten voordat het wordt opgenomen. Daarna trekt het weliswaar in, maar voelt het semivochtig en klam aan. Hiermee blijven lopen is niet jn; gauw een nieuw verbandje pakken, dus. Mooi ding? Heel basic.

als ik nee voelzeg ık me schuldig

In vrijwel iedere relatie, werk en privé, moet je grenzen stellen. En dat is iets waar journalist Suus Ruis best moeite mee heeft.

Het afgelopen jaar ben ik ontzettend bewust bezig geweest met mijn persoonlijke ontwikkeling. Oude mentale shit opruimen, jeugdtrauma’s te lijf gaan, angsten onder ogen zien, dat soort dingen. Eén wezenlijk onderdeel van die geestelijke groei is het stellen van grenzen. Ook daar ‘werk’ ik aan, maar laat dat nou toch net het punt zijn waarop ik nog net iets te vaak tegen een muur aan loop. Want wat ís het moeilijk om nee te zeggen als iemand iets van je wil, of om je uit te spreken als iemand iets zegt of doet waar je een rotgevoel van krijgt. Dat is nog werk in uitvoering. Het lijkt dan ook een teken van boven dat ik op het boek Iets met grenzen stellen stuit. Alleen al door de aanbiedingstekst op de site van de (lokale!) boekwinkel vermoed ik dat dit me dat laatste duwtje gaat geven: Grenzen stellen kan een sociaal mijnenveld zijn. Dit boek staat boordevol praktische tips en onderbouwde technieken om je daar doorheen te loodsen. Je leert hoe je soepel ‘nee’ zegt, lastige dingen aankaart en ego sparende tikjes uitdeelt. Ook leer je hoe je ontspannen omgaat met weerwoord en met je eigen schuldgevoel. Grip op grenzen dus, zonder gedoe.

IK BLIJF AARDIG EN WELWILLEND

Op welk gebied kan ik nog wel wat leren qua grenzen stellen? Werk, bijvoorbeeld. Als freelancer schrijf ik voor verschillende opdrachtgevers, waaronder commerciële bureaus. Hoe aardig de mensen achter die opdrachten ook zijn, ze willen in de regel de teksten nú en verwachten vaak dat ik alles uit mijn handen laat vallen als er wijzigingen moeten worden doorgevoerd of iets extra’s moet gebeuren. Hoewel ik tegenwoordig heel soms voorzichtig zeg dat dat niet meteen gaat lukken, gebeurt het nog veel te vaak dat ik ’s avonds laat aan het werk ben, of de wekker om vijf uur ’s ochtends zet om het af te krijgen. Ik had ook tegen mijn ouders kunnen zeggen dat het me toch niet uitkomt om ze naar Schiphol te brengen omdat ik dan

Het is niet wijs om bij elke gevoeligheid met overslaande stem met je vuist op tafel te slaan

in de knel kom met werk – ze hebben samen nog een rits andere kinderen, ik ben echt geen bruut. Maar dat durf ik echt niet. Ik ben veel te bang dat ze me een bitch vinden. En bij die veeleisende opdrachtgevers weet ik zeker dat ze me nooit meer inhuren als ik niet door brandende hoepels spring. Wat is dat toch, dat we zo bang zijn om onaardig of onwelwillend gevonden te worden? Ik bel Iris Posthouwer, de auteur van Iets met grenzen stellen. Zij weet het vast.

IMMENSE ANGST VOOR AFWIJZING

‘Laat ik eerst uitleggen wat ik onder een grens versta’, zegt Iris. ‘Een grens is een denkbeeldig hek om datgene wat belangrijk is voor jou. Je energie, tijd, privacy, verlangens, je identiteit, je waardigheid - alles wat het waard is om je over uit te spreken. Een grens markeert de overgang van wat je oké vindt naar waar het niet meer oké is. Vanuit de oertijd zijn wij geprogrammeerd om in kleine groepen samen te moeten leven. Het zit in ons DNA om het anderen naar de zin te willen maken. We willen vooral niet dan anderen ons stom vinden. Omdat het duizenden jaren geleden letterlijk je dood kon betekenen als je uit de groep lag – in je eentje kon je nauwelijks overleven – is dat nog steeds een soort doodsangst. We zijn hypersociale wezens met een immense angst voor afwijzing. Tegelijkertijd hebben we allemaal onze behoeften, we willen dingen en we willen dingen níét. Dat staat op gespannen voet met elkaar. Als we ons uitspreken, grenzen stellen, zit daar vaak een ontzettende spanning op.’ Dat verklaart al best veel. Maar hoe komt het dan dat voor sommige mensen grenzen stellen toch makkelijk lijkt? Die zeggen gewoon ‘nee, geen tijd voor/zin in’ en hebben nog steeds vrienden. Ben ik dan een watje, of misschien gewoon heel onzeker?

Volgens Iris hoeft dat niet zo te zijn. ‘Ik denk ook niet dat grenzen stellen extra moeilijk is voor bijvoorbeeld

introverten’, zegt ze. ‘Ik denk wél dat het moeilijker of makkelijker kan zijn als je op een bepaalde manier bent opgevoed. Als jij vroeger als kind vaak te horen hebt gekregen: ‘Lach eens’, ‘Wel aardig doen, hoor’, of ‘Geef oom Hans eens een kusje’, kan dat doorwerken. En vrouwen hebben over het algemeen net iets meer de neiging om zich aan te passen. Kortom, er spelen veel dingen mee.’

O JEE, NU BEN IK EEN KAREN

Ikzelf ben me het laatste jaar dus heel bewust gaan uitspreken. Een goede zaak, zou je denken, maar het kan lastig zijn om niet door te slaan naar de andere kant. Onlangs was ik in de supermarkt en werd ik gecontroleerd bij de zelfscankassa. De bijzonder vriendelijke supermarktmedewerkster haalde de miljard door mij zorgvuldig ingepakte boodschappen uit mijn tas, legde ze ernaast, zei bemoedigend dat het allemaal klopte en liep weg. Met bonzend hart haalde ik haar terug en zei dat ik het niet zo netjes vond dat ze de boodschappen niet even terugdeed. Grens! Verbaasd stamelde ze dat inpakken niet bij haar taken hoorde (‘Nee, dat snap ik, maar het is een fijn gebaar omdat alles al ingepakt wás en ik dat nu zelf nog een keer moet gaan doen’). Toen ik een halfuur later thuis snuivend mijn beklag deed bij mijn tienerzoon, rolde hij met zijn ogen en noemde me een Karen. Ik voelde me pijnlijk betrapt, want in mijn drang om mijn grenzen te bewaken en voor mezelf op te komen, kan ik inderdaad een Karen zijn –je weet wel, zo’n vrouw die altijd overdreven haar gelijk wil halen en op haar strepen staat. Je wil mij niet in je restaurant hebben als je de dressing niet náást de sla serveert terwijl ik daar toch heel duidelijk om heb gevraagd.

GRENZEN MOET JE ONTSPANNEN STELLEN

Niemand wil een Karen zijn. Wanneer sta je té erg op je strepen? vraag ik Iris. ‘De missie die ik heb met mijn boek, is mensen leren om ontspannen grenzen te stellen. In het optreden van de Karens van deze

Laat je vooral niet verleiden tot meer uitleg of een verontschuldiging, als je eens nee zegt

wereld zit vaak een opgebouwde verontwaardiging, een beschuldiging. Dat kan ervoor zorgen dat de ander zich indekt of zelf ook prikkelig gaat reageren. Voor de relatie is het eigenlijk nooit goed als je op zo’n harde manier je grenzen neerlegt. Je wint misschien de veldslag, maar niet de oorlog. We moeten het met elkaar zien te rooien, dus is het niet wijs om bij elke gevoeligheid met overslaande stem met je vuist op tafel te slaan. Waar dat Karen-gedrag vandaan komt? Ik vermoed dat het vaak vrouwen zijn die voor hun gevoel te lang over zich heen hebben laten lopen. Als ze dan die lijn trekken, komt er een hele bak frustratie mee.’

GEEN VERWIJTEN OF ONDERHANDELING

Goed, we willen dus geen Karen zijn, maar hoe stel je dan op die ontspannen manier een grens? Volgens Iris zijn er een paar handvatten die het makkelijker maken. Allereerst is er de woordkeuze. ‘Woorden zoals ‘toch’ en ‘gewoon’ roepen al snel weerstand op bij de ander’, zegt Iris. ‘Ik heb het gewoon te druk’, ‘ik vind dat gewoon niet fijn’, ‘ik vind het toch jammer dat je zo laat afzegt’. In die woordjes klinkt verwijt. Verder raad ik aan om voorzichtig te zijn met het geven van redenen. Het is voor de ander fijn als er een reden komt, maar als je er meerdere geeft (‘Ik heb het heel druk, en mijn dochter heeft ook nog griep en mijn hond kan niet zo lang alleen blijven’) dwing je de ander min of meer om jouw ‘nee’ oké te vinden. Het is zo’n bak excuses, dat hij eigenlijk niet anders kan dan zeggen: ‘Ja, ik begrijp het wel.’ Iemand mag best balen, en je ontneemt hem zo die mogelijkheid. Als je een reden geeft, is het slim om die globaal te houden. Dus: ‘Dat komt mij helaas niet uit’ of ‘Mijn talenten liggen ergens anders’. Als je zegt dat je het heel druk hebt, of dat je hond niet alleen kan blijven, biedt dat trouwens ook ruimte voor onderhandeling. De ander kan dan bijvoorbeeld zeggen: ‘Dan doen we het toch online? Als ik het dan voorbereid, kost het je nauwelijks tijd’. Of ‘Dan neem je je hond toch mee?’ Volgens Iris kan het heel goed werken om je redenen simpelweg te benoemen. Dus: ‘Ik rijd niet met je mee, want ik wil mijn mail doen in de trein’, en ‘Ik heb enorme behoefte aan rust, dus ik sla dit festival even over.’

DE KRACHT VAN STILTE

Ik kan uit eigen ervaring zeggen dat dit goed werkt. Vrienden begrijpen het eigenlijk allemaal als ik eens ‘nee’ zeg. Toch is er vooral bij mijn ouders altijd dat knagende schuldgevoel. Wie weet hoelang ze er nog zijn, ik moet toch gewoon dingen voor ze doen?

‘Onthoud dat jij niet verantwoordelijk bent voor het gevoel van de ander’, aldus Iris. ‘Je kunt en hoeft hun teleurstelling niet weg te nemen, maar je kunt er wel invoelend mee omgaan. Zeg iets als: ‘Ik kan me voorstellen dat je op een ander antwoord had gehoopt.’ Laat je vooral niet verleiden tot meer uitleg of een verontschuldiging. Als iemand op jouw antwoord inhaakt en zegt: ‘Ja, het is écht heel rot, want Ria kan ook al niet’, zeg dan alleen

‘Wat ellendig zeg’ en houd dan je mond. De kracht van stilte is enorm.’

Ik geloof de auteur als ze zegt dat je relaties uiteindelijk beter worden als je je grenzen bewaakt en je uitspreekt. Het schept duidelijkheid, en je nodigt anderen daarmee uit om hetzelfde te doen. Met deze oersimpele tips en technieken durf ik in ieder geval dat laatste restje ‘over mijn grenzen gaan’ wel te lijf te gaan. Kom maar op.

ZO STEL JE ONTSPANNEN GRENZEN

+ Word vrienden met het woord ‘nee’. Realiseer je dat we vaak het negatieve e ect van ‘nee’ op de ander overschatten.

+ Koop tijd. Ben je iemand die snel ‘ja’ zegt? Vraag of je op het verzoek terug mag komen.

+ Antwoord zo nodig via WhatsApp of mail – iemand live afwimpelen is stukken moeilijker.

+ Leef mee met de ander. ‘Ik snap dat je baalt.’

+ Geef geen reden of houd het zo globaal mogelijk; zo kan er geen onderhandeling ontstaan.

+ Vermijd het woord ‘maar’. Dus niet: ‘Maar hoe zie je dat dan voor je?’ Dat biedt een opening voor de ander.

WELKOM IN DE PARAMEDISCHE WERELD

Pijntje hier, steekje daar. Wanneer ga je naar de fysiotherapeut, is misschien mensendieck jouw redding of heb je een triggerpointtherapie nodig? En is er wetenschappelijk bewijs dat zulke behandelingen werken?

Je maakt rustig een ommetje met de hond en voelt ineens pijn in je knie. Na de wandeling ebt het pijntje weg, maar een paar dagen later is het er weer. Nu verdwijnt het niet, maar voel je het ook als je ontspannen op de bank zit. Wat doe je dan? Bel je de fysiotherapeut? Maak je een afspraak voor een shockwavebehandeling?

Of ga je naar de osteopaat? De keuze uit professionals die zeggen dat zij dé oplossing hebben voor je probleem is reuze, dus: waar begin je? En bij wie moet je zijn?

‘Als je niet weet wat je moet doen, dan is de huisarts je eerste aanspreekpunt’, stelt Bert Vrijders, fysiotherapeut met meer dan veertig jaar praktijkervaring en internationaal trainer in verschillende technieken, zoals shockwave en elektrotherapie. ‘De huisarts kan een diagnose stellen en medicatie geven, bijvoorbeeld: het lijkt erop dat de knie is overbelast, ik geef je diclofenac tegen de ergste pijn. Daarnaast kan hij of zij je verwijzen naar de paramedische ondersteuning die je nodig hebt voor jouw specifieke aandoening of klacht.’

MEDISCHE OPLEIDING

Als je aanhoudende pijn aan je schouder of je knie hebt, is het voor een leek bijna onmogelijk om te zeggen wat er precies aan de hand is. ‘De huisarts zou je gezondheidsprobleem moeten kunnen beoordelen en je dan doorverwijzen naar de juiste paramedische behandelaar’, zegt

Wouter Post, oprichter en mede-eigenaar van Sportmedisch Centrum Fysiomed. Onder paramedische behandelaars vallen bijvoorbeeld de fysiotherapeut, osteopaat en ergotherapeut.

‘Anders dan bijvoorbeeld alternatieve genezers hebben paramedische behandelaars een medische opleiding gevolgd’, legt hij uit. ‘Ze werken vaak nauw samen met medische professionals en hanteren evidencebased benaderingen, ofwel: hun behandelingen zijn gebaseerd op wetenschappelijk bewezen methoden. Ze vullen de zorg van huisartsen aan door gespecialiseerde zorg te bieden.’

WAT PAST HET BESTE BIJ JOU?

‘Huisartsen bestrijden de symptomen vaak met medicatie’, zegt Vrijders. ‘Dat geeft verlichting en soms gaat de klacht na een tijdje vanzelf weg. Maar als je de oorzaak van het probleem niet aanpakt, is de kans op terugkeer van de kwaal groot. Een paramedicus gaat gericht op zoek naar de oplossing, zodat de klachten hopelijk voorgoed weggaan.’ Je moet het zo zien: een huisarts weet weinig van veel, een paramedicus weet veel van weinig. Vrijders: ‘Iedere paramedicus heeft z’n eigen specialisme, waardoor de ene behandeling beter geschikt is bij gewrichtsgerelateerde klachten en de andere behandeling bij bijvoorbeeld peesontstekingen. Er is geen goed of fout, het gaat erom wat het beste bij jou past.’

CHIROPRACTIE

Dit noemen we ook wel ‘kraken’, toch? In de volksmond wordt de chiropractor inderdaad vaak ‘de kraker’ genoemd. Dat komt omdat je nek en rug tijdens een behandeling manueel in een andere positie worden geduwd, wat kan zorgen voor een plo end of krakend geluid. Waarom zou je dat vrijwillig laten doen? Zoals een monteur de banden van je auto opnieuw uitlijnt, probeert een chiropractor weer een goede lijn te krijgen in je ruggengraat. Dit doet hij of zij om de botten in je wervelkolom beter te laten bewegen. Dit kan helpen bij nek- en rugklachten, zoals whiplash, hernia, lage rugpijn en scoliose.

Klinkt pijnlijk … Na a oop kun je een beetje stijfheid ervaren en de druk op je wervelkolom kan ongemakkelijk en soms een beetje pijnlijk zijn. De meeste mensen ervaren vooral het krakende geluid als onprettig.

Wetenschappelijk bewijs dat het werkt? De wetenschappelijke basis is wisselend en afhankelijk van het speci eke gezondheidsprobleem. Er is dus geen eenduidig antwoord. Nederlandse chiropractors moeten wel een erkende medische opleiding van vijf jaar afronden om hun beroep te mogen uitoefenen. Loop je na één behandeling uitend de deur uit? Als een wervel nét even op de verkeerde plaats zat en wordt teruggezet door de chiropractor, dan kan één behandeling genoeg zijn. Maar vaak zijn er meerdere sessies nodig voordat er merkbare verbeteringen optreden.

FYSIOTHERAPIE

Bekende term, maar wat is het eigenlijk? Een fysiotherapeut helpt mensen bij alle gezondheidsklachten die kunnen optreden rondom het bewegingsapparaat, ofwel de bewegende delen van je lichaam.

Wanneer is het iets voor jou? Bij blessures die je hebt opgelopen bij een val of tijdens het wandelen of sporten, maar ook bij overbelastingsklachten en pijntjes waar geen duidelijke oorzaak aan ten grondslag ligt: chronische rugklachten, pijn aan je schouder.

Waarom is het zo e ectief? Omdat klachten op een individuele manier worden aangepakt, waarbij ook rekening wordt gehouden met je algehele gezondheid, levensstijl en persoonlijke doelen. Je krijgt oefeningen gericht op het verbeteren van kracht, exibiliteit, coördinatie en stabiliteit. Ook geeft een fysiotherapeut advies over de verbetering van je houding, wat je zelf kunt doen om je herstel te bevorderen en hoe je veilig kunt bewegen.

Hoe lastig zijn die oefeningen? Soms ervaar je in het begin een beetje ongemak of lichte pijn, vooral als je lichaam niet is gewend aan bepaalde bewegingen of als er sprake is van een blessure.

Wetenschappelijk bewijs dat het werkt? Zeker, fysiotherapie is wetenschappelijk onderbouwd met behandelingen gebaseerd op klinisch onderzoek.

Dus het werkt altijd? Fysiotherapie is doorgaans e ectief, maar het is geen wondermiddel. Het succes hangt af van de aard van de klachten, hoe jouw lijf reageert op het behandelplan en of je braaf de oefeningen doet die je van de fysiotherapeut mee naar huis krijgt.

TRIGGERPOINTTHERAPIE

Wat is dat? Een massage- en drukpuntbehandeling gericht op het ophe en van verkrampingen in de spieren, zogenaamde triggerpoints. Vergelijk die met de witte zeentjes in een biefstuk die ervoor zorgen dat het vlees minder mals wordt. Op dezelfde manier worden je spieren door triggerpoints stijver en strammer.

Een massage, dat klinkt jn! Helaas, een triggerpointbehandeling is niet vergelijkbaar met een lekkere massage. Sterker: het kan vrij pijnlijk zijn, want de behandelaar gaat met z’n handen op zoek naar pijnlijke knopen in de spieren. Door gerichte druk op deze knopen uit te oefenen (au!), verdwijnt de spanning. Dat helpt de spier te ontspannen, de bloedcirculatie te verbeteren en eventuele pijn te verminderen. Na een triggerpointbehandeling kan de behandelde plek wat beurs en stijf aanvoelen. Dat trekt na een dag weer weg.

Wanneer heeft zo’n triggerpointbehandeling zin? Bij pijnlijke punten in de spieren, veroorzaakt door bijvoorbeeld overbelasting, stress of een slechte houding. Bij rugpijn, nekpijn, schouderklachten en pijn in de kuiten of bovenbenen kan triggerpointtherapie verlichting bieden. Wetenschappelijk bewijs dat het werkt? Ja, er is bewijs dat triggerpointtherapie e ectief is bij het verminderen van pijn en het verbeteren van de spierfunctie. Vaak voel je na één behandeling al dat je makkelijker kunt bewegen, maar de meeste triggerpoints zijn pas na een paar sessies helemaal weg.

PARAMEDISCHE BEHANDELAARS

HEBBEN EEN MEDISCHE OPLEIDING GEVOLGD, HET ZIJN GEEN ALTERNATIEVE GENEZERS

OEFENTHERAPIE CESAR/MENSENDIECK

Dat is een hele mond vol … Het zijn twee verschillende paramedische oefentherapieën die zich allebei richten op klachten door een verkeerd houdings- en bewegingspatroon. Bij allebei ligt de nadruk op het aanleren van gezonde alledaagse bewegingsgewoontes. Waar moet ik dan aan denken? Lopen, zitten, opstaan, bukken, iets optillen, springen. Het zijn bewegingen die we ongemerkt allemaal op onze eigen manier doen. Misschien til je al jarenlang verkeerd waardoor je nu pijn in je rug of je nek hebt. Wie weet zit je de hele dag verkeerd achter je computer.

Wat doet een oefentherapeut? Bij oefentherapie cesar/mensendieck wordt gekeken naar de oorsprong van de klachten. Het is niet gemakkelijk om gewoontes van jaren te veranderen, daarom helpt de oefentherapeut je daarbij met speci eke oefeningen en bewustwording van je houding en bewegingen. Hoe snel is er resultaat? Vaak zijn de klachten na een paar weken al minder. Is dat niet het geval, dan wordt meestal aangeraden om ook naar de fysiotherapeut te gaan. Wetenschappelijk bewijs dat het werkt? Het wetenschappelijke bewijs voor de e ectiviteit van cesartherapie en mensendiecktherapie varieert, maar de resultaten zijn overwegend positief.

SHOCKWAVETHERAPIE

Is dit iets met elektriciteit? Bijna goed. Deze fysiotechniek bestaat al meer dan dertig jaar en gebruikt geluidsgolven voor de behandeling van pijnlijke gebieden. Deze geluidsgolven stimuleren de bloedcirculatie en bevorderen het herstel van weefsels. Er is overtuigend bewijs dat shockwavetherapie e ectief is bij aandoeningen zoals een kalkschouder of plantaire fasciitis (ontstoken bindweefselband aan de onderkant van de voet). Shockwave wordt ook vaak toegepast bij chronische ontstekingen in de achillespees of schouder, bij hielspoor, shin splint en een runner’s knee

Kan iedereen shockwavetherapie aanbieden? Nee, alleen zorgverleners met de juiste bevoegdheid mogen in Nederland shockwavetherapie geven, meestal fysiotherapeuten, artsen of orthopedisch chirurgen.

Wat gebeurt er tijdens een behandeling? Met een handapparaat worden geluidsgolven je lichaam ingestuurd. Deze schokgolven helpen je lichaam zichzelf te genezen door een soort ‘microschade’ te veroorzaken. Hierdoor wordt het weefsel aangemoedigd om zichzelf te herstellen, worden eventuele verhardingen en verklevingen afgebroken en zullen pijnklachten verminderen.

Doet het pijn? Het voelt een beetje alsof iemand in hoog tempo met een rubberen band tegen je huid tikt.

Is resultaat gegarandeerd? Vaak merk je na de eerste behandeling al verbetering. Als er na drie behandelingen nog geen resultaat is, dan zal de therapeut samen met jou op zoek gaan naar een alternatief.

OSTEOPATHIE

Wat is dat? Spieren, gewrichten en bindweefsel worden op zo’n manier aangepakt dat ze weer met elkaar in balans komen. Osteopaten hebben niet automatisch dezelfde wettelijke erkenning als bijvoorbeeld fysiotherapeuten. Hoe weet je dan of je niet met een kwakzalver te maken hebt? Osteopaten in Nederland kunnen lid worden van beroepsverenigingen zoals het Nederlands Register voor Osteopathie (NRO) en de Nederlandse Vereniging voor Osteopathie (NVO). Deze organisaties hanteren strenge normen en registratie-eisen.

Bij welke klachten is een bezoek aan een osteopaat nuttig? Bij gewrichtsaandoeningen, maar ook bij hoofdpijn, onverklaarbare buikpijn, rugpijn en schedelpijn.

Wat gebeurt er tijdens een behandeling? Een osteopaat spoort met z’n handen de weefsels met verminderde beweeglijkheid op. Deze weefsels zal hij masseren en bewegen om pijn en spanning te verminderen en de beweeglijkheid te bevorderen, zodat er weer balans ontstaat in je lichaam.

Hoe snel heb je resultaat? Bij sommige mensen verdwijnen de klachten al na één sessie, soms zijn er meerdere sessies nodig. Het is altijd slim om advies in te winnen bij een huisarts voordat je een afspraak inplant bij een osteopaat. Wetenschappelijk bewijs dat het werkt? In een rapport van het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg staat dat osteopathie werkzaam zou kunnen zijn bij chronische en subacute nekpijn. Maar grootschalig, goed gecontroleerd onderzoek ontbreekt.

DRY NEEDLING

Wat is het? Dry needling doet hetzelfde als triggerpointtherapie, alleen worden er tijdens deze behandeling acupunctuurnaalden gebruikt om in de pijnpunten en verkrampingen van de spier te prikken. Dry needling is een wetenschappelijk en fysiologisch onderbouwde benadering, gebaseerd op de anatomische kennis van spierstructuren. De behandeling wordt alleen uitgevoerd door bevoegde gezondheidsprofessionals met een speci eke training, meestal een fysiotherapeut.

Wanneer heeft dry needling zin? Bij alle bewegingsbeperkingen die te maken hebben met pijnlijke knopen in de spieren, zoals bepaalde vormen van rugpijn, nekpijn, schouderklachten en kuitproblemen.

Hoe werkt het? Een dunne naald wordt direct in de pijnlijke spier geprikt, gericht op de triggerpoint. Je voelt een speldenprikje als de naald door je huid gaat. Als de naald in de spanningsknoop komt, kan er een acute spiersamentrekking ontstaan. Dit kan ink pijn doen. Na deze ‘twitch’ kan de spier weer ontspannen. Dan ebt de pijn snel weg, al kan de spier daarna nog wel wat stijf aanvoelen.

Ben je meteen van je klachten af? Dat hangt af van de hoeveelheid triggerpoints in de spier, hoe lang deze triggerpoints er al zitten en hoe groot de verkramping van de spier is. Triggerpoints verdwijnen meestal niet meteen, maar worden geleidelijk kleiner. Meestal zijn vier of vijf behandelingen nodig. Triggerpoints verdwijnen nooit vanzelf.

Astrid

‘DIE EERSTE SHOCKWAVE WAS INTENS, MAAR DE BEHANDELING SLOEG AAN’

Astrid Brandt (56): ‘Ik had al anderhalf jaar last van mijn rechterschouder. Naar de huisarts ging ik niet, want ik wist al wat hij ging zeggen: rust houden. Ik had helemaal geen tijd om rust te houden, dus ik modderde door. Totdat een van mijn honden aan de riem tijdens een wandeling een ruk aan mijn schouder gaf, wat zo’n pijnscheut gaf dat ik niets meer kon met mijn arm en hand. Toch maar naar de huisarts. Hij concludeerde na het maken van foto’s dat ik twee ontstekingen in mijn schouder had. Op naar de fysio, maar die behandelingen deden niets. Terug naar de huisarts. Ik kreeg een verwijsbrief voor shockwavetherapie. De eerste keer dat ik de behandeling kreeg, wist ik niet wat me overkwam. Het was heel intens. Maar de behandeling sloeg aan. Van tevoren had mijn huisarts gezegd dat de kans bestond dat mijn rechterschouder en -arm altijd een beetje stijf zouden blijven, maar na zes sessies en een heleboel oefeningen waren de klachten volledig verdwenen.’

Merel

‘NA VIER BEHANDELINGEN WAS IK VAN DE PIJN IN MIJN

KNIE AF’

Merel Brons (45): ‘Twee jaar geleden kreeg ik een zeurende pijn in mijn knie waar ik maar mee bleef doorlopen. Ik dacht: als ik naar de fysio ga, kom ik in zo’n eindeloos traject met oefeningen. Daar had ik geen zin in. Uiteindelijk ben ik toch gegaan en de fysiotherapeut zei: ik geef je oefeningen én ik ga dry needling doen in je bovenbeen. Ik vond de behandeling ongeloofl ijk pijnlijk: een soort doffe pijn, gevolgd door steken die zo naar aanvoelden dat ik bijna tegen het plafond vloog. Maar al na één behandeling voelde mijn hele been veel losser. Daarna ben ik nog drie keer geweest en toen was ik helemaal van de pijn af. Blijkbaar was er niks mis met mijn knie, maar was er sprake van verhoogde spierspanning in mijn bovenbeen. En dat voel je dan in je knie.’

WIE BETAALT DAT?

JE KUNT IN NEDERLAND ZONDER VERWIJZING EEN AFSPRAAK MAKEN BIJ EEN PARAMEDISCH BEHANDELAAR. OVER HET ALGEMEEN WORDEN DE KOSTEN VOOR DEZE BEHANDELINGEN NIET (VOLLEDIG) GEDEKT DOOR DE BASISVERZEKERING. RAADPLEEG DE POLISVOORWAARDEN VAN JE ZORGVERZEKERING OM TE CONTROLEREN

WELKE PARAMEDISCHE BEHANDELINGEN WORDEN GEDEKT, EN IN WELKE MATE.

begrijp je wel wat ik bedoel?

Jullie zijn zo close dat je je partner kent als je broekzak. Maar je kunt ook dénken dat je de ander heel goed kent. Relatietherapeut Jean-Pierre van de Ven maakt vaak mee dat stellen daardoor langs elkaar heen praten. Hij raadt aan: stop met interpreteren en luister écht naar de ander.

Duurzame relaties zijn jn omdat je in de loop der jaren naar elkaar toegroeit en elkaar leert kennen zoals je verder niemand in je leven kent. De intimiteit is vanzelfsprekend en daardoor moeiteloos. Je weet waar de ander behoefte aan heeft, wanneer je iets moet doen of zeggen tegen hem of haar, en vooral ook wanneer niet. Door de langdurige nabijheid van je partner voel je behalve liefde ook verbinding: het besef dat iemand op deze wereld je kent, je ziet voor wie je werkelijk bent.

Ideaal, toch? Nou, niet helemaal. Want ook van intimiteit en verbinding kan een mens te veel hebben. Uit seksuologisch onderzoek is bijvoorbeeld gebleken dat te grote verbondenheid met een partner maakt dat zin in seks met die partner aanzienlijk minder wordt. Ook is bekend dat ruzies bij stellen die lang samen zijn, juist ontstaan doordat de partners elkaar te goed kennen. Dit laatste verschijnsel noemt psycholoog Kenneth Savitsky de closeness-communication bias, ofwel miscommunicatie door te grote nabijheid. Wanneer ontstaat deze vorm van miscommunicatie en kun je er iets tegen doen?

Ze praten langs elkaar heen

Tineke zegt bijvoorbeeld tegen haar man Jan: ‘Wat staan er veel vuilniszakken op het balkon.’ Hij antwoordt: ‘Houd even op zeg. Ik word niet goed van je gezeur.’ Tineke wordt boos. ‘Wat is er, Jan? Heb je slecht geslapen?’ Waarop Jan zegt: ‘Je weet best wat er is. Doe maar niet alsof je gek bent.’ Jan interpreteert Tinekes opmerking over de vuilniszakken als een verwijt. Hij denkt dat Tineke bedoelt te zeggen dat hij lui is, omdat hij de zakken niet heeft opgeruimd. In het verleden heeft Tineke namelijk vaker gezegd dat hij een luiwammes is.

Jan reageert op het denkbeeldige verwijt met een commando: Tineke moet ophouden. Om dit commando kracht bij te zetten noemt Jan haar een zeur. En dan gebeurt het omgekeerde.

Tineke interpreteert Jans belediging aan haar adres als een uiting van vermoeidheid, omdat ze weet dat ergernissen bij Jan vaak voortkomen uit slaapproblemen. Daarna interpreteert Jan Tinekes opmerking over slapen weer anders dan Tineke hem bedoelde, namelijk als een poging om zich van de domme te houden.

In een gesprekje dat nog geen minuut duurt ontstaan zo al zeker drie momenten dat het stel langs elkaar heen praat. Dat komt doordat ze elkaars woorden interpreteren. Ze nemen aan dat de ander iets zegt wat hij of zij niet letterlijk zegt. Zulke interpretaties vormen de basis van de closeness-communication bias

Aan een half woord genoeg

We interpreteren de woorden van iemand die we goed kennen om tijd te besparen. De communicatie wordt e ciënter als we niet lang nadenken over wat een ander bedoelt, maar in plaats daarvan een snelle conclusie trekken op basis van ervaringen met die persoon uit het verleden. En meestal werkt dat ook prima.

ALS JE TOCH AL MEENT TE WETEN WAT DE ANDER VINDT EN DENKT EN VOELT, MIS JE CRUCIALE INFORMATIE

Twee koks die aan een half woord genoeg hebben kunnen sneller werken dan collega’s die elkaar elk gerecht van het menu telkens moeten uitleggen. Uit onderzoek is gebleken dat vrienden elkaar inderdaad beter begrijpen dan vreemdelingen en datzelfde geldt voor geliefden in een duurzame relatie. Maar door de closeness-communication bias kunnen er ook problemen ontstaan.

Het eerste probleem is een tekort aan informatie. Wanneer twee mensen al een poosje niet meer proberen om zich in elkaar te verplaatsen, omdat ze toch al menen te weten wat de ander vindt en denkt en voelt, missen ze cruciale informatie. Als ze vervolgens in een gesprek uitgaan van wat ze zelf hebben bedacht in plaats van wat de ander bedoelt, slaan ze de plank volledig mis. Dat geeft bij de ander een gevoel van verwijdering: mijn partner kent me niet, ziet me niet, weet niet wie ik ben. Op deze manier leiden misverstanden over iets kleins, zoals vuilniszakken op het balkon, tot grote problemen.

ZEG NIET: HET KLOPT NIET

WAT JE ZEGT, JE KENT ME

SLECHT. MAAR ZEG: HOE WEET JE DAT? HEB IK

DAT SOMS GEZEGD?

Eigenlijk is ze bang dat hij weggaat

Tineke is beducht voor Jans opvliegendheid. Ze is voorzichtig geworden. Om ruzies te voorkomen zegt ze bijvoorbeeld liever dat er veel vuilniszakken op het balkon staan, dan dat ze hem direct vraagt om ze weg te brengen. Grotere onderwerpen brengt ze al helemaal niet meer ter sprake. Zoals de angst dat Jan haar zal verlaten. Deze angst is ontstaan nadat Jan enige jaren geleden een a aire had. Na relatietherapie bleef het stel toen bij elkaar, maar na elke ruzie vlamt Tinekes angst weer op. Tineke spreekt nooit over haar angst, maar juist daardoor groeit het gevoel dat Jan haar niet begrijpt en dat hij zal weggaan.

Zo’n vicieuze cirkel kan er in het uiterste geval toe leiden dat een stel uit elkaar gaat. Tineke kan bijvoorbeeld beslissen om zelf weg te gaan, omdat ze niet langer in spanning wil zitten over Jans vermeende vertrekwens. Of Jan besluit om er een punt achter te zetten omdat Tinekes indirecte manier van praten voor hem aanvoelt als een constante onderstroom van verwijten.

Maar weet je wel alles van de ander?

Een tweede probleem dat wordt veroorzaakt door de closenesscommunication bias is dat mensen overschatten hoe goed ze elkaar begrijpen. Want dat je elkaar helemaal begrijpt aangaande een bepaald onderwerp, wil nog niet zeggen dat je alles begrijpt wat de ander zegt. De koks die aan één blik genoeg hebben om te communiceren over het menu van de dag kunnen elkaar totaal niet aanvoelen als het gaat over de aankleding van het restaurant. Een gesprek over de kleur van servetten kan ontaarden in een ruzie, omdat ze allebei menen dat ze voor de gek worden gehouden. Waarom doet mijn goede collega ineens alsof hij me niet begrijpt?

Geliefden die pas zijn getrouwd, denken dat ze alles van elkaar weten: wat

hun doelen in het leven zijn als het gaat om werk bijvoorbeeld, waar ze graag met vakantie gaan, of van welk eten ze houden. Maar als er kinderen komen kan blijken dat ze totaal verschillende ideeën hebben over opvoeden. Als de geliefden elkaars opvattingen over opvoeding verkeerd interpreteren – een vergissing die vaak wordt gemaakt – ontstaan de grootste ruzies. Dat gebeurt opnieuw als de kinderen het nest verlaten. Als de ouders aannemen dat ze weten hoe de ander de rest van hun leven wil doorbrengen en dus nergens naar informeren, ontstaan tal van misverstanden. Met als gevolg dat beiden denken dat ze uit elkaar zijn gegroeid – een van de meest genoemde redenen bij scheidingen.

Ook die zogenaamde levensfaseproblematiek komt dus maar al te vaak neer op een probleem in de communicatie. De closeness-communication bias verklaart veel van de problemen die stellen kunnen ondervinden op het pad van hun leven samen. Als ze de dingen die belangrijk zijn wel direct tegen elkaar zeggen, verdwijnen ogenschijnlijk diepgaande problemen als sneeuw voor de zon.

Interpreteren in plaats van luisteren

In een volgend gesprek moedig ik Jan en Tineke aan het trauma uit hun verleden te bespreken. Ik vraag hen met nadruk om te luisteren en door te vragen bij alles wat hen verbaast of boos maakt. Telkens als ze toch weer interpreteren in plaats van luisteren, kom ik tussenbeide. Op zulke momenten gaan Jan en Tineke ‘backtracken’: in gedachten gaan ze twee of drie zinnen terug. Vandaar pakken ze het gesprek weer op. Op deze manier slagen Jan en Tineke erin om uiteindelijk het treurigste moment uit hun relatie te bespreken.

Als stellen stoppen met interpreteren, winnen ze al een hoop duidelijkheid en vermijden ze onnodige ruzies. Maar hoe doe je dat? Zoals in het voorbeeld van Jan en Tineke helpt het al enorm om samen te letten op de vorm van een gesprek. Je hebt natuurlijk een gesprek vanwege de inhoud, maar je kunt je woorden en de manier waarop je die uitspreekt vaak beter kiezen. Als je het gevoel hebt dat een gesprek niet zo loopt zoals je zou willen, dus als de vorm niet zuiver is, onderbreek je het en ga je backtracken. Let daarbij vooral op aannames. Wanneer vul je in wat de ander denkt en voelt? Met andere woorden: wanneer doe je aan gedachtenlezen? Als je merkt dat je partner of jijzelf net doet alsof je helderziend bent, grijp je in. Zeg dan niet: het klopt niet wat je zegt, je kent me slecht. Maar: hoe weet je dat? Heb ik dat soms gezegd? Elk goed gesprek begint met luisteren. En dus niet met praten voor je beurt.

WAT IS DE CLOSENESSCOMMUNICATION BIAS EN HOE VOORKOM JE DAT JE IN DEZE VALKUIL TRAPT?

+ Stellen die elkaar lang kennen hebben de neiging om gedachten te lezen, dus om in te vullen wat de ander denkt en voelt. Dat is closenesscommunication bias.

+ Spreek af dat je daar samen op zult letten. Help elkaar en jezelf door gesprekken te onderbreken als je merkt dat je iets aanneemt over de ander wat niet klopt.

+ Ga dan twee stappen terug in het gesprek. Waar hadden we het over? En in plaats van te zeggen wat je zelf dacht, vraag je aan de ander wat zijn of haar mening, gedachte of gevoel is.

KARIN LUITEN (alias Koken met Karin) is culinair journalist en auteur van 20 kookboeken, waaronder de bestsellerreeks Zonder pakjes en zakjes. Ze schrijft wekelijks in dagblad Trouw, op kokenmetkarin.nl en recenseert kookboeken voor RADAR+

VAN BASIS TOT BRILJANT

Het beroemdste boek uit 2016, Basics to brilliance, van het culinaire fenomeen Donna Hay staat vol simpele basisrecepten met extra tips en variaties, die er onweerstaanbaar verrukkelijk uitzien. Het vervolg is nu uit en heet toepasselijk Even more basics to brilliance. Donna Hay was ter ere van het boek even in Amsterdam en onze Karin Luiten was erbij.

Ze is wereldberoemd, verkocht miljoenen kookboeken over de hele aardbol, en ik mocht met haar lunchen in Amsterdam. Nou ja, de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat er nog een tiental andere journalisten was uitgenodigd. Kookboekenschrijfster annex tv-kok Donna Hay is een fenomeen, met een stijl die je herkent uit duizenden. Niemand weet simpele, eenvoudige gerechten er zó onweerstaanbaar verrukkelijk uit te laten zien als zij. En nu was de Australische precies één dag in Nederland, ter ere van de verschijning van alweer haar 29ste boek. Een heus bliksembezoek, gisteren Londen, morgen Antwerpen, en dan snel weer terug naar Australië voor de verjaardag van haar zoon.

Ze is klein, veel kleiner dan ik dacht. Gekleed in een elegante, zwarte, leren jurk, heur haar in een paardenstaart. Met een stralende glimlach bekent ze dat ‘superlekker’ het enige Nederlandse woord is dat ze kent. Haar boeken worden steevast meteen vertaald, al geldt dat niet voor de titels. Even more basics to brilliance heet haar nieuwste uitgave, de opvolger van waarschijnlijk haar allerberoemdste, Basics to brilliance, uit 2016. Het principe is onveranderd: een kloek boek vol basisrecepten waar je keer op keer op kunt terugvallen, maar dan met steeds extra tips en variaties om het resultaat op te tillen naar iets indrukwekkends. Een even simpel als – inderdaad – briljant idee. Waarom dit vervolg? ‘Ik houd enorm van dit format,’ vertelt ze enthousiast, ‘want ik

wil mensen graag leren koken. We hebben steeds meer ingrediënten en kookspullen tot onze beschikking, maar we zijn er niet per se beter van gaan koken.’ Ondanks dat ze intussen een batterij medewerkers heeft, staat ze nog altijd graag zelf achter het fornuis. Ze houdt van het creatieve proces, van dingen uitproberen en openstaan voor mislukkingen. Want jazeker, lacht ze, ook bij haar mislukt heus nog weleens iets, vooral als ze probeert een methode te versimpelen en dat helaas niet blijkt te werken.

Ze maakte naam met haar van dichtbij gefotografeerde gerechten op sober wit servies. De cover van haar nieuwste boek is wederom fris en wit, maar binnenin is er intussen een nieuwe look met juist donkerblauwe ondergronden. Beeldschoon staat elk gerecht te stralen, of het nu een dampende ovenschaal is met troostrijke mac & cheese of zomaar wat citroenen in een kommetje. Citroen blijkt trouwens haar favoriete ingrediënt, vertelt ze desgevraagd. ‘Geschikt voor zoet én hartig, je kunt zowel de buiten- als de binnenkant gebruiken, en ze hebben zo’n lekker zomerse uitstraling.’ Na een heerlijke lunch, een sel e en een handtekening sta ik, nog een tikje starstruck, weer buiten in de regen. Eerst maar eens citroenen kopen, voor Donna’s briljante citroentulband.

WIL JE DIT BOEK

T.W.V. € 34,99

6 X KANS

WINNEN? GA NAAR RADARPLUS.NL/WINBASICS. Deze actie is geldig tot 20 maart 2024.

TIP

DE OVEN HOEFT NIET SPECIAAL AAN VOOR ALLEEN DE KNOFLOOKPUREE, JE KUNT DE FOLIEPAKKETJES

PRIMA IN EEN HOEKJE VAN DE OVEN LEGGEN TERWIJL ER EEN ANDER GERECHT IN STAAT.

BRUSCHETTA MET KNOFLOOKPUREE, BURRATA EN BASILICUM

NODIG VOOR 4 PERSONEN

8 dikke sneden zuurdesembrood • olijfolie extra vergine, om te bestrijken • 4 bollen burrata • plakjes tomaat, voor erbij

Voor de kno ookpuree

3 grote bollen kno ook • olijfolie extra vergine, voor eroverheen • zeezoutvlokken

Voor de gekneusde basilicum

80 ml olijfolie extra vergine • 20 g basilicumblaadjes • ¼ theelepel zeezoutvlokken

Verwarm de oven voor op 180 °C. Zet elke bol kno ook op een vel aluminiumfolie. Besprenkel met olie, bestrooi met wat zout en pak ze in. Zet ze op een bakplaat en pof ze 40 minuten, of tot ze zacht en goudkleurig zijn. Laat 10 minuten afkoelen en knijp dan de kno ookteentjes (het is nu een soort puree) uit hun velletjes.

Doe olie, basilicum en zout in een kom en stamp door elkaar, tot de basilicum gekneusd is.

Verhit een grillpan op hoog vuur. Bestrijk de sneden brood met olie en gril ze aan elke kant 1 minuut, of tot ze geroosterd zijn en grillstrepen hebben. Besmeer met de kno ookpuree en leg de burrata erop. Schep de basilicum erop en dien op met tomaat.

TOCH LIEVER OOK WAT GROENTE DOOR DE SAUS? DENK DAN AAN (VOORGEKOOKTE OF IN DE OVEN GEROOSTERDE) BLOKJES POMPOEN OF COURGETTE OF (KORT GEBLANCHEERDE) BOERENKOOL.

MAC & CHEESE

NODIG VOOR 4 PERSONEN

300 g macaroni uit een pak • 80 g boter, in blokjes • 50 g bloem • 1200 ml warme melk • 170 g Goudse kaas (of cheddar), grof geraspt • 80 g Parmezaanse kaas, jn geraspt • 2 tl dijonmosterd • zeezout en grof gemalen zwarte peper

Voor het broodkruim

200 g zuurdesembroodkruimels zonder korst • 60 g boter, gesmolten

Verwarm de oven voor op 200 °C. Kook de pasta in 8 minuten al dente in een grote pan gezouten, kokend water. Giet af en laat in een grote ovenschaal glijden. Smelt de boter in een pan op matig vuur. Voeg de bloem toe en bak al roerend 1 minuut. Klop er geleidelijk de melk door en breng aan de kook. Kook al roerend 5-6 minuten of tot de saus bindt. Haal de pan van het vuur en roer de Goudse kaas of cheddar, parmezaan, mosterd en zout en peper erdoor. Schenk de kaassaus over de pasta en roer door elkaar.

Maak de zuurdesemkruimels: roer de broodkruimels en gesmolten boter door elkaar. Strooi ze over de mac & cheese en zet de schaal 20-25 minuten in de oven, of tot de bovenkant goudkleurig en krokant is.

TIP

HET LIJKT VEEL KNOFLOOK, 3 BOLLEN, MAAR DAAR BLIJFT NA HET POFFEN EEN STUK MINDER VAN OVER. BOVENDIEN IS DE SMAAK NU ZOET-ROMIG, HEEL ANDERS DAN DE SCHERPE SMAAK VAN RAUWE KNOFLOOK.

ROMIGE GEPOFTE KNOFLOOKPASTA MET OREGANO-OLIE

NODIG VOOR 4 PERSONEN

400 g spaghetti • 2 el olijfolie extra vergine • chilivlokken • jn geraspte Parmezaanse kaas, voor erbij

Voor de gepofte kno ook

3 grote bollen kno ook • olijfolie extra vergine, voor eroverheen • zeezoutvlokken

Voor de oregano-olie

80 ml olijfolie extra vergine • 1½ el kappertjes, afgespoeld en uitgelekt • 5 g oreganoblaadjes

Verwarm de oven voor op 180 °C. Zet elke bol kno ook op een vel aluminiumfolie. Besprenkel met olie, bestrooi met wat zout en pak ze in. Zet ze op een bakplaat en pof ze 40 minuten, of tot ze zacht en goudkleurig zijn. Laat 10 minuten afkoelen en knijp dan de kno ookteentjes (het is nu een soort puree) uit hun velletjes.

Kook de pasta in een grote pan met kokend, gezouten water al dente. Giet af, bewaar daarbij 250 ml van het pastawater, en doe de pasta terug in de pan. Maak intussen de oregano-olie: verwarm een pannetje op laag vuur. Schenk de olie erin, voeg de kappertjes toe en verwarm 5 minuten, tot ze geuren. Doe de oreganoblaadjes erbij en warm 1 minuut mee. Klop in een kom het bewaarde pastawater, de kno ookpuree en olie door elkaar. Vouw dit mengsel door de pasta. Schep de pasta in diepe borden en verdeel de oregano-olie, chilivlokken en parmezaan erover.

CHOCOLADEMOUSSE

NODIG VOOR 4-6 PERSONEN

375 ml slagroom • 220 g pure (70% cacao) chocolade, jngehakt • 60 ml water • 1 tl vanille-extract • 3 grote eieren + 4 grote eidooiers • 75 g jne kristalsuiker

Klop de slagroom in een koude kom tot zachte pieken. Zet tot gebruik in de ijskast. Doe chocolade, water en vanille in een grote, hittebestendige kom en zet die op een pan met nét kokend water (de kom mag het water niet raken). Roer tot de chocolade is gesmolten. Laat iets afkoelen (het mengsel kan schiften). Doe de eieren, eidooiers en suiker in een tweede hittebestendige kom en zet die op dezelfde pan met nét kokend water (de kom mag het water niet raken). Mix 8 minuten met een elektrische handmixer op hoge stand of tot het mengsel warm, dik en luchtig is. Haal de kom van de pan. Vouw 125 ml van het eiermengsel met een metalen lepel door het chocolademengsel. Vouw dit chocolade-eimengsel voorzichtig door de rest van het eimengsel. Zet de kom in een ijsbad en blijf heel luchtig en voorzichtig vouwen tot het mengsel is afgekoeld. Haal de kom uit het ijsbad en vouw de opgeklopte room er luchtig door. Schep de mousse in kommen of glazen en zet deze 2 uur in de ijskast of tot het mengsel goed koud en stevig is.

TIP

VOOR EEN IJSBAD VUL JE EEN GROTE SCHAAL OF DE GOOTSTEEN MET EEN LAAG IJSBLOKJES EN SCHENK JE ER KOUD WATER BIJ TOT DE BLOKJES ZIJN BEDEKT.

GEZOND ETEN

TIP VERSGERASPTE CITROENSCHIL IS ENORM AROMATISCH. RASP HET LIEFST MET EEN FIJNE RASP DIRECT BOVEN DE KOM MET OVERIGE INGREDIËNTEN, DAN BLIJFT ZO VEEL MOGELIJK AROMA BEHOUDEN.

TULBANDCAKE MET CITROENGLAZUUR

NODIG VOOR 10-12 PERSONEN

180 ml plantaardige olie • 3 eieren • 1 el jngeraspte citroenschil • 60 ml citroensap • 250 g volle yoghurt • 375 g bloem • 3 tl bakpoeder • 330 g jne kristalsuiker

Voor het citroenglazuur

180 g kristalsuiker • 60 ml citroensap

Verwarm de oven voor op 160 °C. Vet een tulbandvorm met een inhoud van 2,5 liter in met wat boter en bepoeder met bloem. Klop in een kom de olie, eieren, citroenschil, citroensap en yoghurt door elkaar. Zeef boven een andere grote kom de bloem en het bakpoeder. Meng de suiker erdoor. Maak een kuiltje in het midden en schenk het eimengsel erin. Klop door elkaar. Schenk het beslag in de ingevette bakvorm en bak 45-50 minuten in de oven, of tot een cocktailprikker er schoon uitkomt. Laat 10 minuten rusten, zet op zijn kop op een rooster en laat nog 10 minuten rusten, dan komt hij eenvoudiger los uit de vorm. Trek de tulbandvorm er voorzichtig af.

Maak terwijl de tulband rust het citroenglazuur. Roer de suiker en het citroensap door elkaar. Zet de tulband als die nog heet is op een taartplateau of platte schaal en schep het citroenglazuur erover. Laat voor het opdienen 10 minuten uitharden.

GETEST DOOR RADAR+

ROOKWORST

MET EN ZONDER VLEES

Niks Hollandser dan rookworst! Er komen steeds meer vegetarische en vleesvarianten op de markt. Hoe lekker en duurzaam zijn ze? Ons panel testte vier vegetarische en vier vlees-rookworsten. Tipje van de sluier: de vegetarische rookworsten waren veel lekkerder dan de proevers hadden verwacht.

VEGA

HET PANEL

Karin van As, lekkerbek.

Ronald van Eijk, ervaren proever, regelt de logistiek.

Henriëtte Moorrees, zelfstandig ondernemer.

Loethe Olthuis, culinair onderzoeksjournalist.

Patrick Verkuil, ICT’er.

Karel van Vlerken, vegetariër, levensgenieter.

Adrie van der Werf, voorheen scheepskok.

Wiebke Wilting, fotograaf.

DE OPZET

We proeven blind vier vegetarische en vier vlees-rookworsten. Hoe verhouden die zich? Zijn ze echt lekker, lijken de vegetarische worsten op ‘echte’ rookworst of hoeft dat niet? En wat zijn de verschillen tussen de vleesrookworsten onderling?

We hebben de vegetarische en vleesworsten na elkaar geproefd, om de vergelijking eerlijker te houden. Karel proefde als vegetariër alleen de vegetarische varianten.

WAT IS ROOKWORST?

Echte rookworst bestaat uit gemalen, rauw varkensvlees met pekelnitrietzout (conserveermiddel) en specerijen in een velletje van varkensdarm, hoe jzervormig dichtgebonden. De worsten worden een aantal uren in een rookkast boven smeulende eikenof beukenhoutsnippers gehangen: hoe langer, hoe intensiever de rooksmaak. Sommige slagers maken en roken nog steeds zelf verse rookworsten en er is nog één ambachtelijk werkende fabriek, De Roller in Barneveld. Daar worden onder andere de verse rookworsten voor Bio+ gemaakt en voor supermarkten als Albert Heijn, Spar, Plus en Jumbo.

VALESS

Vegetarische rookworst, 2 stuks, totaal 160 gram. Vegetarische rookworst uit smeltkaas en kippeneieiwit. Weidemelk-logo en vegetarisch EU-logo. Eiwit: 8,9%, vet: 22,2%, waarvan 2,4% verzadigd, zout 2%, met toegevoegd ijzer. PRIJS € 2,95.

CIJFER: 6,5

Loethe: ‘Goede geur en pittige smaak, dat valt niet tegen! Ik ben niet dol op de wat zompige structuur, maar best lekker in bijvoorbeeld erwtensoep.’ Henriëtte: ‘Dit ruikt echt naar rookworst! De smaak is ook oké, maar het voelt verder nogal klef. Wel prima op een knapperig broodje denk ik.’ Ronald: ‘Best oké, maar het lijkt meer op een Frankfurter dan op rookworst.’ Karel: ‘Beetje week, maar verder echt lekker. Hij wordt met elke hap beter.’

UNOX

Vegetarische rookworst, 250 gram. Op basis van water, plantaardige olie, verdikkingsmiddelen, erwteneiwit, kippenei-eiwit (2 Beter Leven-sterren). Eiwit: 7,5%, vet: 20%, waarvan 4,2% verzadigd, zout: 1,7%, met toegevoegde vitamine B12 en ijzer.

PRIJS: € 4.

CIJFER: 6

Loethe: ‘Droog, en hij doet érg zijn best om een rookworst te zijn, maar rook proef ik niet. Ik vind de nasmaak niet erg prettig.’ Karel: ‘Kauwt wel lekker weg, stevige bite. Lijkt wat mij betreft juist het meest op rookworst, maar het is wel lang geleden dat ik echte rookworst heb gegeten. Hij had wel wat pittiger gemogen.’ Karin: ‘Lekker stevig, beetje bleek, de smaak vind ik wel acceptabel. Maar waar is de rook?’ Henriëtte: ‘Ik zou hem nooit kopen.’

WEL GEROOKT OF NIET GEROOKT?

Echte rookworsten herken je aan het touwtje waarmee ze zijn dichtgebonden om ze te kunnen ophangen in de rookkast, en aan het donkere stipje op de bolling. Dat is het laatste druppeltje vocht dat tijdens het roken is opgedroogd. Maar van de vacuüm verpakte supermarktworsten, zoals Unox en zijn klonen, wordt er niet één gerookt. Aan het vlees worden naast pekelnitrietzout ink wat extra conserveermiddelen toegevoegd zoals zuurteregelaars en antioxidanten. Die geven de worst zijn zurige smaak én zorgen dat hij maandenlang goed blijft. Dit ‘worstdeeg’ wordt op een lopende band in een lange sliert gespoten, en er wordt een ‘velletje’ omheen gesponnen van rundercollageen, een soort plakkerig eiwit. Dan wordt de worstsliert door een pekelbad geleid, in stukken geknipt en kort gedroogd. Vervolgens worden de worsten besprenkeld met, of gedompeld in, ‘vloeibaar rookaroma’, iets wat fabrikanten kant-en-klaar kopen en dat een sterke rooksmaak afgeeft. Ten slotte worden de worsten in plastic geseald en gegaard.

HOE GEZOND IS DIE WORST?

Niet echt. Er zit erg veel verzadigd vet en zout in. Rook of rookaroma maken rookworst niet extra ongezond. Kiprookworst, runderrookworst en magere rookworst lijken ietsje gezonder, omdat er minder vet in zit. Maar dat scheelt vaak minder dan je denkt: in gewone rookworst zit ongeveer 25% vet, in magere rookworst, kiprookworst en runderrookworst circa 20%, in extra magere 13 tot 15%.

In de biologische rookworst van AH zit 20% vet; op de slagersrookworst stond het vetgehalte niet vermeld. De vegetarische worsten bevatten iets minder vet en daarvan is ook wat meer gezond, onverzadigd vet, maar het verschil is niet zo groot. Alle rookworsten, ook de vegetarische, bevatten per 100 gram rond de 2% zout, een derde van de aanbevolen 6 gram per dag.

Vlees en dus ook rookworst bevat ink wat eiwit, rond de 15%. De vegetarische rookworsten een stuk minder: de Hemaworst zelfs maar 4%.

Voor vegetariërs en vegans is het dus belangrijk om het eiwitgehalte te checken van vleesvervangers. In vlees zit van nature vitamine B12 en ijzer. Op de Unox Gelderse worst staat triomfantelijk ‘Met vitamine B12’ maar dat is dus een loze healthwashing claim. Aan vleesvervangers wordt soms ook vitamine B12 toegevoegd, maar dat was alleen het geval bij de Unox vegetarische rookworst.

VLEES VEGA

HEMA

Vegetarische rookworst (ook worst), 250 gram. Op basis van zonnebloemolie, diverse groenten, erwtenvezel, erwteneiwit en vrije uitloop-kippenei-eiwit (2 Beter Leven-sterren). Eiwit: 4%, vet: 14,1%, waarvan 4,5% verzadigd, zout: 1,37%. PRIJS: € 4.

CIJFER: 6-

Loethe: ‘Er zit paprika in! Absoluut geen rookworst, maar zeker niet vies.’ Adrie: ‘Best lekker, maar ze moeten het geen rookworst noemen! Gerookt is-ie zeker niet. Liever een nieuwe naam, groenteworst bijvoorbeeld.’ Wiebke: ‘Ik vind het best een leuk borrelhapje of op brood. Maar het is geen rookworst.’ Karel: ‘De kleur en structuur zijn mooi. De smaak vind ik wat laf, bloemkolig.’

DE VEGETARISCHE SLAGER

Vegan Roockworst, 100% plantaardig, 2 stuks,, totaal 150 gram. Op basis van soja, tuinbonen, tarwegluten. Met toegevoegd ijzer en vitamine B12. Eiwit: 9,2%, vet: 21%, waarvan 7,3% verzadigd, zout: 1,4%.

PRIJS: € 4,10.

CIJFER: 3

Loethe: ‘Wat vies bleek! En de smaak is ook echt beroerd. Deze worst gaat het zelfs met de pittigste mosterd niet redden.’ Karel: ‘Het eerste mondgevoel is oké, maar als je er dan op kauwt … Het smaakt zurig, alsof het al eens gegeten is.’ Wiebke: ‘Ruikt als nat karton! En smaakt naar luxe kattenvoer, een soort Sheba.’ Karin: ‘Wat is dit ongeloo ijk goor.’ Henriëtte: ‘Ik krijg het bijna niet doorgeslikt.’

AH

Bio-rookworst, 250 gram.

3 Beter Leven-sterren. Op basis van 94% biologisch varkensvlees, met varkensdarm. Eiwit: 15%, vet: 20%, waarvan 8% verzadigd, zout: 2,1%.

PRIJS: € 3,70.

CIJFER: 9

Loethe: ‘Oh, deze ruikt echt goed! En de smaak is ook jn, pittig en wat peperig. Bovendien zit er een echt velletje omheen en is hij smeuïg, maar niet te vet. Topper.’ Patrick: ‘Deze worst kan ik ook prima zo eten, zonder brood, stamppot of mosterd.’

Adrie: ‘Alles aan deze worst is lekker: de smaak, de structuur, het knapperige velletje, en hij is precies sappig genoeg. De smaak blijft ook lang hangen.’

Henriëtte: ‘Ik vind hem ook erg lekker, maar het velletje is wat te hard.’

SLAGERSROOKWORST

Slagerij Gelderblom, Houten, gewicht niet vermeld, circa 260 gram. Geen Beter Leven-ster. Op basis van varkensvlees, water, zout, specerijen, met varkensdarm. Eiwit-, vet- en zoutgehalte worden niet vermeld. Vacuüm verpakt.

PRIJS: € 5,25.

CIJFER: 8,5

Loethe: ‘Lekker, maar ruikt erg naar varken en ik vind hem veel te vet.’ Wiebke: ‘Dit zijn verpakte hart- en vaatziekten! Veel te vet, legt een laagje op je tong. Goeie bodem voor een avond stappen, dat wel.’ Karin: ‘Rookworst hoort vet te zijn. Ik vind hem heerlijk.’ Ronald: ‘Erg lekker, maar veel te vet. Het druipt eruit.’ Patrick: ‘Een goede allrounder, rokerig en vet.’

UNOX

Gelderse rookworst, 285 gram. 1 Beter Leven-ster. Op basis van 87% varkensvlees. Eiwit: 13%, vet: 26%, waarvan 10% verzadigd, zout: 1,8%. PRIJS: € 3,20.

CIJFER: 6,5

Loethe: ‘Ik ben bang dat dit een Unox-worst is. Ik herken hem aan die enorme hoeveelheid zuur, het kunstmatige smaakje en het ontbreken van een velletje. Ik vind dit echt geen rookworst.’ Wiebke: ‘Ik vind hem vet, te zuur, te zout. Lastig, want dit is de smaak van rookworst van vroeger. Dat maakt het moeilijk om hem objectief te beoordelen.’ Adrie: ‘Lekker kruidig en smaakvol. De traditionele rookworst’. Patrick: ‘Inderdaad gewoon een vertrouwd worstje.’

UNOX

Kiprookworst, 275 gam. 1 Beter Leven-ster. Op basis van kippenseparatorvlees (40%) en kippenvlees (24%). Eiwit 13%, vet: 20%, waarvan 5,8% verzadigd, zout: 1,95%. PRIJS: € 4,25.

CIJFER: 4,5

Loethe: ‘Hè? We hadden de vegetarische worsten toch gehad? Dit ruikt en smaakt totaal niet naar rookworst. Misschien halalworst?’ Henriëtte: ‘Deze lijkt wel sterk op vegaworst en heeft nauwelijks een rooksmaak.’ Karin: ‘Heel zuur en droog, smakeloos bovendien. Dit is echt geen rookworst.’ Wiebke: ‘Weet je waar dit naar smaakt? Naar goedkope boterhamworst. En dan is-ie best oké.’ Patrick: ‘Meer melige knakworst.’ Karel: ‘Hij ziet er wel perfect uit, mooi om neer te leggen voor een foto.’

CONCLUSIE

De vegetarische rookworsten waren veel lekkerder dan de proevers hadden verwacht, op de worst van de Vegetarische Slager na, die trouwens verreweg de duurste is. De Valessworst had de beste smaak, maar een kle e structuur, terwijl de smaak van de vegetarische Hema- en Unoxworst minder werd gevonden, maar de structuur steviger en smakelijker. De Hemaworst werd eigenlijk gezien als ‘niet-rookworst’. Het oordeel van de vegetariër sloot aan bij de andere proevers, maar hij waardeerde de smaak van de Valessworst en de Unoxworst wel hoger dan de anderen. Wat de vleesworsten betreft werd de kiprookworst van Unox aangezien voor een vegetarische worst, en hij kreeg bovendien een lager cijfer dan de eerste drie vegetarische worsten. Het verschil tussen de Unoxworst en de ‘echte’ rookworsten was duidelijk te proeven. De smaak van de Unoxworst was voor veel proevers weliswaar vertrouwd, maar de twee ‘echte’ rookworsten werden wel veel lekkerder gevonden. De biologische rookworst van Albert Heijn had precies het goede evenwicht tussen smaak en vettigheid, terwijl de veel duurdere en keurmerkloze slagersrookworst te vet werd gevonden.

WEET WAT JE EET

AF EN TOE RIJST

Culinair onderzoeksjournalist Loethe Olthuis weet alles van gezond eten en diëten. In deze rubriek bespreekt ze voedingsproducten. Dit keer gaat het over rijst. Niet zo duurzaam en gezond als je misschien denkt.

WAAR KOMT RIJST VANDAAN?

Vooral uit India en Zuidoost-Azië. Maar er komt ook rijst uit de VS, Suriname en Italië (risottorijst).

WAT IS HET VERSCHIL TUSSEN ZILVERVLIESRIJST EN WITTE RIJST?

Zilvervliesrijst is eigenlijk volkorenrijst. Alleen het buitenste oneetbare hulsje, het kaf, is van de korrels gehaald. Het dunne zilvervliesje om de korrel en de kiem zijn blijven zitten. Daar zitten veel vezels, B-vitamines, mineralen, eiwitten en gezonde, onverzadigde olie (in de kiem) in. Daardoor is zilvervliesrijst een gezond voedingsmiddel, net als andere volkorenproducten. Witte rijst is rijst waar het zilvervlies en de kiem vanaf zijn geslepen. Dat maakt witte rijst wel lekker luchtig en licht verteerbaar, maar veel voedingswaarde heeft het niet meer.

ZILVERVLIESRIJST MOET JE TOCH VEEL LANGER KOKEN DAN WITTE RIJST?

Het vliesje heeft inderdaad meer tijd nodig om zacht te worden. Maar tegenwoordig vind je in de supermarkt vooral voorgestoomde zilvervliesrijst, die je hoogstens een kwartiertje hoeft te koken.

MOET JE RIJST WASSEN VOORDAT JE HET KOOKT?

Zo’n tien, twintig jaar geleden kwam je in rijst regelmatig nog steentjes en andere verontreinigingen tegen. Bovendien zat er veel slijpsel – los zetmeel – om de korrels. Zetmeel maakt de rijst plakkerig en wassen helpt daartegen. Maar tegenwoordig is wassen meestal niet meer nodig. Je checkt het zo: laat wat droge rijst tussen je vingers lopen. Als er poeder achterblijft, moet je de rijst wassen.

KAN RIJST BEDERVEN?

Witte rijst eigenlijk niet. Maar zilvervliesrijst

kan ranzig worden als je het te lang, te warm en te licht (glazen pot!) bewaart. Echt ongezond is dat niet, maar het is niet lekker.

WAT ZIJN DE VERSCHILLEN TUSSEN DE RIJSTSOORTEN IN DE SUPERMARKT?

Basmati-, pandan- en jasmijnrijst zijn geurige rijstsoorten uit Zuidoost-Azië en India. Risotto-, sushi- en dessertrijst hebben een rondere korrel met meer zetmeel, waardoor de korrels plakkerig blijven. Zulke ‘plakrijst’ is altijd witte rijst. Paellarijst is ook rondkorrelig, maar plakt niet. Wilde rijst is eigenlijk geen rijst, maar zaad van een bepaald rietgras uit de VS. De kleine korrels worden met de hand geoogst. Dat maakt pure wilde rijst erg duur, vandaar het vaak met gewone rijst wordt gemengd.

IS RIJST DUURZAAM?

Rijst is een moerasplant. De meeste rijst wordt daarom onder een laagje water geteeld. Door die voortdurende nattigheid vormen bacteriën in de bodem methaan: een sterk broeikasgas. Rijstteelt is daardoor verantwoordelijk voor ruim een kwart van de wereldwijde methaanuitstoot, zegt voorlichtingsorganisatie Milieu Centraal. De akkers worden geïrrigeerd met rivier- en grondwater, wat behoorlijk drukt op de drinkwatervoorziening. Bovendien worden voor de rijstteelt steeds meer kunstmest en bestrijdingsmiddelen gebruikt. Daarnaast leven veel Aziatische rijstboeren in armoede.

MAAKT DAT DE RIJST MINDER GEZOND?

IS ER GEEN BETERE RIJST?

Voor de teelt van biologische rijst mogen maar een paar bestrijdingsmiddelen worden gebruikt, en helemaal geen kunstmest. Aan de teelt van rijst met het Fairtrade keurmerk worden vooral sociale eisen gesteld met ook wat milieueisen. Er is veel rijst verkrijgbaar dat beide keurmerken combineert, dan zit je dus altijd goed. Sinds kort is er ook rijst met het keurmerk van het Sustainable Rice Platform, dat naast milieu-eisen ook wat eisen stelt aan watergebruik en arbeidsomstandigheden. Maar het methaan- en arseenprobleem worden nergens meegenomen.

WAT IS MINDER MILIEUBELASTEND DAN RIJST?

Aardappels en pasta (tarwe) belasten het milieu minder; bovendien spelen daar minder of geen sociale problemen zoals slechte arbeidsomstandigheden. Maar af en toe zilvervliesrijst met het bio- en fairtradekeurmerk eten is prima, ook voor de werkgelegenheid in tropische landen.

Een beetje wel. Omdat rijst in een laag water groeit en continu water opneemt, bevat het behoorlijk wat arseen, een giftige stof die overal in het grondwater zit. Voor volwassenen is dat geen probleem, maar de Voedsel- en Warenautoriteit adviseert om kinderen niet elke dag rijst of rijstproducten zoals rijstwafels te geven.

TIP

Fruit een jngehakt kno ookteentje mee met de salie, superlekker.

SCHELPENPASTA MET BEURRE NOISETTE

De letterlijke vertaling van beurre noisette is hazelnootboter. Je verwarmt roomboter tot de eiwitten in de boter bruin kleuren.

Dat resulteert in een hazelnootachtige smaak.

Beurre noisette is niet te versmaden boter die je met wat geduld eenvoudig zelf kunt maken. Heerlijk bij een feestelijk ontbijt of brunch. Snijd een pakje roomboter in kleine blokjes en smelt deze in een steelpan op een zacht tot middelhoog vuur. Blijf roeren, ook als de boter helemaal is gesmolten. Eerst ontstaat wit schuim, en na een paar minuten zie je witte vlokjes in de gesmolten boter. Blijf nog steeds roeren, tot de witte vlokjes lichtbruin kleuren. Neem dan direct de pan van het vuur (de vlokjes niet te donker laten worden) en laat de pan even afkoelen. Zet hem eventueel na een tijdje in een bak koud water. Blijf, terwijl de boter afkoelt, af en toe roeren zodat de bruine spikkels gelijkmatig verdeeld raken. Voeg tot slot een klein snufje

zout toe (pas op, je voegt snel te veel toe). Deze boter smaakt verrukkelijk nootachtig, en is heerlijk op versgebakken brood.

Maar ook verrukkelijk als basis voor een pasta, zie hierbij. Supersimpel als je de boter al hebt gemaakt.

NODIG VOOR 3 TOT 4 PERSONEN

300 gram schelpenpasta • 10-15 blaadjes salie

• 100 gram beurre noisette • 2 handjes walnoten, grof gehakt • olijfolie • zout

Maak de schelpenpasta volgens de aanwijzing op de verpakking. Vang het afgietwater op. Verwarm een paar lepels olijfolie in een steelpan en doe daarin de salie tot de blaadjes gaan krullen. Voeg dan de beurre noisette toe, laat even smelten en doe de pasta erbij. Als het te droog is, voeg dan lepeltje voor lepeltje een beetje pastawater toe. Schep de pasta op en strooi er wat walnoten over.

TEKST ANTOINETTE HERTSENBERG FOTOGRAFIE MARK UYL

STYLING MAARTJE BODT VISAGIE CLAYTON LESLIE

daag je brein uit

zweedse puzzel

POST

SPAANSE

ENZOVOORT (AFK.)

FRANS

1 bewaker

2 zeshoekig

3 frummelen

4 aanvaardbaar

5 verdrietig

6 Chinees voorgerecht

woordzoeker

7 spannend boek

8 brommer

9 zwempak

De woorden uit de lijst zijn kriskras verborgen in het letterveld. Sommige woorden overlappen elkaar met één of meerdere letters. De overgebleven letters vormen – in de leesrichting – een zin.

Filippine

Vul de gevraagde woorden horizontaal in. Gelijke cijfers in het diagram zijn gelijke letters. Puzzel opgelost? Dan vormen de letters in de witte kolom, van boven naar beneden, nog een woord.

kruiswoordpuzzel

Horizontaal

7 Schotse drank (6)

8 land in Afrika (6)

9 regelmaat (4)

10 Germaanse onderwereld (8)

11 pronknaald (7)

13 hemelgeest (5)

15 voertuig (5)

17 noodlijdend (7)

20 dieet (8)

21 kinderen (4)

23 gevangenis (6)

24 pil (6)

JRPRNBEKNGRUUDE

Beurs

Kijk voor de oplossingen van de puzzels op onze website radarplus.nl/ puzzels

Verticaal

1 Germaanse god (4)

2 gebruikelijk (6)

3 trance (7)

4 orakelplaats (5)

5 wurgslang (6)

6 aanstootgevend (8)

12 haarkloven (8)

14 begin (7)

16 langdradig (6)

18 verkeren (6)

19 Griekse markt (5)

22 melkklier (4)

MONIQUE ‘Als je je dier niet kunt betalen, doe je hem toch weg? Nee, zo werkt het niet’

‘Mensen sturen foto’s van hun dieren: ‘kijk hem eens smullen’

Vrijwilligerswerk doen is jn voor de ontvangende partij. Maar het is óók een manier om je eigen tevredenheid over het leven te vergroten.

In deze a evering van de gelukkige vrijwilliger: Jörgen (38) en Monique IJsendorn (38), die Stichting Dierenvoedselbank Amersfoort runnen.

Jörgen: ‘Mijn vrouw Monique gaf regelmatig dierenvoer aan mensen in de buurt die moeite hadden om de eindjes aan elkaar te knopen. Na verloop van tijd kreeg zij steeds vaker de vraag of ze daar niet iets meer mee moest doen. Lang verhaal kort: sinds 2015 hebben we een stichting. In datzelfde jaar werd ik vrijwilliger en in de loop van de jaren is onze dierenvoedselbank uitgegroeid tot een bedrij e met ongeveer 25 vrijwilligers en helpen we elke maand ruim honderd gezinnen aan pakketten met droogvoer, natvoer, snackjes en – indien voorradig – kattengrit. Dan kunnen ze er weer een groot deel van de maand tegenaan. Het geld dat ze hiermee besparen, kunnen ze gebruiken om financieel op stoom te komen.

We krijgen de producten die we weggeven uit verschillende hoeken, onder andere van dierenwinkels. Zij weten ons te vinden als er een product uit het assortiment gaat of geven ons spullen die bijna of nét over de datum zijn. Daar zijn bepaalde richtlijnen voor: het mag dan misschien niet meer worden verkocht, maar vaak blijft het nog maanden goed. Uiteraard checken wij dat. Zaken als speciaal voer – bijvoorbeeld voor katten met nierproblemen – krijgen wij van dierenartsen. Dat is heel erg welkom, want die zakken zijn niet goedkoop. Dat we dit zijn gaan doen, is deels uit dierenliefde, deels uit medemenselijkheid. Soms krijgen we na de uitgifte een berichtje met een foto van een huisdier. ‘Kijk hem eens smullen.’ We hadden een keer meerdere hondenmanden gedoneerd gekregen en uitgedeeld. Toen kregen we de ene foto na de andere. ‘Onze hond ligt

heerlijk in zijn nieuwe mand!’ Die appjes raken ons. Ik ben heel dankbaar dat we dit mogen doen, en dat Monique zich realiseerde dat hier vraag naar is.’

Monique: ‘Dat ik een enorme hekel heb aan verspilling is ook een belangrijke reden geweest dat ik de dierenvoedselbank heb opgezet. Je wilt niet weten hoeveel er dagelijks wordt weggegooid, óók dierenvoeding. Het is heel mooi om dit voor mens en dier te kunnen doen. Het is regelmatig gebeurd dat mensen zich uitschrijven omdat ze hun eigen boontjes weer kunnen doppen en met tranen in hun ogen bij ons staan om te zeggen hoe dankbaar ze zijn dat dit bestaat. Mensen zonder dieren willen nog weleens zeggen: als je je dier niet kunt betalen, doe je hem toch weg? Maar zo werkt het natuurlijk niet. Huisdieren zijn ontzettend belangrijk voor hun baasjes. Er zijn mensen die buiten hun kat eigenlijk niemand hebben om tegen te kletsen, of voor wie het rondje met de hond zo ongeveer het enige uitje is. Bovendien is een dier naar het asiel brengen absoluut niet gratis. Het geeft een heel goed en warm gevoel dat mensen mede dankzij ons niet gescheiden hoeven te worden van hun dier.’

HOOFDREDACTIE

Antoinette Hertsenberg

José Rozenbroek

ARTDIRECTIE EN VORMGEVING Studio Room, Hilversum

CONCEPT

Maarten van den Biggelaar

EINDREDACTIE

Judith Postema

WEBREDACTIE

Margot Bacsa, Audrey Bol

MEDEWERKERS

ANP, Liddie Austin, Fleur Baxmeier, Maartje Bodt, Linelle Deunk, Getty Images, Sander van der Heide, Wilma van Hoe aken, Marije de Jong, Ilona Jongepier, Clayton Leslie, Karin Luiten, Karin van Munster, Loethe Olthuis, Kees Post, Bonnita Postma, Ed van Rijswijk, Suus Ruis, Uitgeverij Spectrum, Mark Uyl, Jean-Pierre van de Ven, Wies Verbeek, Roy Vermeij, Louki Verschuren, Sarah Wilkins

UITGEVER/DIRECTEUR

Bert Rendering

LEZERSSERVICE

Opgeven abonnement via radarplus.nl.

Voor alle vragen over bezorging, betaling, adreswijziging e.d. kun je bellen op werkdagen van 9.00 tot 17.00 uur naar 035-6726862 (tegen je gebruikelijke beltarief) of mailen naar lezersservice@radarplus.nl of schrijven naar Lezersservice RADAR+, Postbus 20.000, 1202 AA Hilversum.

TRAFFIC & PREPRESS

VS&P, Amsterdam

REDACTIE-ADRES

info@radarplus.nl Postbus 28600, 1202 LR Hilversum

PRIJZEN & VOORWAARDEN

Jaarabonnement RADAR+ (6 nummers): € 31,50 bij automatische incasso, € 34,25 bij factuur. Het abonnementsgeld zal bij betaling per automatische incasso binnen 14 dagen voor aanvang van elke termijn worden afgeschreven. Jaarabonnement RADAR+ compleet (6 nummers inclusief online toegang): € 3,50 per maand bij automatische incasso. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt voor onbepaalde tijd verlengd tenzij het uiterlijk één maand voor het einde van de abonnementsperiode is opgezegd. Een abonnement voor onbepaalde tijd kan worden opgezegd met één maand.

DRUK

Roularta Printing, Roeselare (B)

MARKETING

Marit Brok

Niki Metelerkamp

SALES

Informatie over adverteren via bindinc.nl/adverteren of adverteren@bindinc.nl. Of bel 035-6726726. De uitgever en de hoofdredactie zijn niet verantwoordelijk of aansprakelijk voor de inhoud van advertenties en behouden zich het recht voor advertenties zonder opgaaf van redenen te weigeren

DISTRIBUTIE LOSSE VERKOOP

Aldipress, Utrecht

RADAR+ IS EEN UITGAVE VAN HILVERSUMSE MEDIA COMPAGNIE C.V., ONDERDEEL VAN AVROTROS

Je gegevens nemen wij op in een bestand om uitvoering te geven aan de abonnementsovereenkomst. Op deze overeenkomst is het privacy- en cookiebeleid van Hilversumse Media Compagnie C.V. van toepassing. Kijk voor alle voorwaarden op radarplus.nl/privacy. Hoewel aan de inhoud van RADAR+ de grootst mogelijke zorg wordt besteed, zijn fouten nooit helemaal uit te sluiten. De uitgever aanvaardt echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van foutieve informatie.

HET RADAR TESTPANEL

Tienduizenden consumenten vullen geregeld online vragenlijsten over consumentenzaken in. Zo kan de redactie bepaalde issues aankaarten en staven met harde cijfers in de tv-uitzendingen en in artikelen op de website en in het magazine.

RADAR + NIEUWSBRIEF

Blijf je graag op de hoogte van consumentenzaken?

Wil je graag als eerste de slimste (bespaar)tips van RADAR+ ontvangen?

Abonneer je dan op onze nieuwsbrief. Aanmelden via: radarplus.nl/nieuwsbrief

Op

Mijn ov- ets met het keiharde zadel na drie verregende vakantiedagen weer inleveren op station Zutphen. DIANA

YouTube naar oude opnames kijken van Geer & Goor. HANS

De vragen: ‘heb je al gegeten?’ en: ‘Zal ik je komen ophalen?’ ROSANNE Mijn man die me na 27 jaar nog steeds complimenten geeft. NIKITA

Onze zoon is nu officieel echt langer dan ik en raakt daar niet over uitgepraat. NIKI

Ik denk altijd lang na over een nieuwe aankoop. Maar in de lampenwinkel werd ik zo hebberig dat ik een driedubbele impulsaankoop deed. Favoriet: een houten bureaulampje, snoerloos (want oplaadbaar). MARIJE

Vanuit de jacuzzi van het volkshotel uitkijken over Amsterdam bij nacht. CORRY

Mijn lieve rode Fiatje 500 blinkt weer als nieuw na een ritje door de wasstraat. JOSÉ

Een kopje koffie in de eerste lentezon.

ANTOINETTE

VOOR HET EERST IN DE SCHILDERLES MET PALETMES AAN DE SLAG. HEERLIJK OM TE DOEN EN te ZIEN DAT HET MOOI WORDT. MARGRIET

Met

de hele familie naar Willie Wonka. SAID

Ook een klein gelukje? Mail het naar kleingeluk@radarplus.nl of scan de QR-code