RADAR Plus 5-2023

N UM M E R 5 O K TO B E R /N OVE M B E R 2023

HERFSTWANDELEN 4 KEER EEN OMMETJE ROND DE STAD

DE NIEUWE PENSIOENWET IN JIP-EN-JANNEKE-TAAL

GEZOND

PARKINSON

DOKTER BAS BLOEM: 'IK BIED GEEN VALSE HOOP, MAAR WEL PERSPECTIEF'

+ NOOIT MEER EEN BRIL EN AL LE S OVER LA SEGRING EN LENSV ERVA N

DERS + MEDELZIACN H

AP

B LI J F G E ZO N D VAN LI J F & G E E ST

RADAR+ 5-2023, ADVIESPRIJS € 5,99

VOEL EN ZE ÉCH T W EL KOM?

RA05_01_COVER.indd 2

13-09-2023 09:52

Advertentie

ADV STRAMIEN.indd 4

19-09-2023 11:07

in

MEDEWERKERS

ONZE EXPERTS IN DIT NUMMER joyce donat over vaste en variabele energiecontracten Joyce Donat

werkt bij de Consumentenbond. Ze adviseert op pagina 34: ‘Als je voor een vast contract gaat, kun je vaak kiezen tussen één jaar of drie jaar vast.

Krijg je een bonus aangeboden, check dan of die wordt verwerkt in het maanbedrag of pas aan het eind van de contractperiode wordt uitbetaald. Dan betaal je per maand meer dan het bedrag dat je op de vergelijkingssite ziet.’

jan willem van der linden over oogbehandelingen

Jan Willem van der Linden is klinisch optometrist en directeur van Retina Eye Care. Op pagina 56 zegt hij in onze reportage over bril vervangende oogbehandelingen: ‘Voor 50-plussers die bril-onafhankelijk willen worden is een lensimplantatie de beste optie. De eigen ooglens wordt dan vervangen door een kunstlens. Na de ingreep kun je op alle afstanden goed zien.

Bovendien hoef je nooit meer bang te zijn dat je staar gaat ontwikkelen.’

willem glaudemans over vergeven Willem Glau-

demans schreef boeken en geeft workshops over vergeven. Op pagina 52 vertelt hij: ‘Vaak kunnen mensen iemand niet vergeven omdat ze op een spijtbetuiging of erkenning wachten: als die ander nu maar naar mij toekomt, dan kan ik hem vergeven.

Nou, veel succes, dat kan wel twintig jaar duren. Zo werkt het niet.’

michael visser over de nieuwe pensioenwet

Michael Visser is pensioenexpert bij het Nibud. Een van de veranderingen als gevolg van de nieuwe pensioenwet is dat er geen toegezegd bedrag meer zal zijn, wat er nu wel is. Visser legt uit: ‘Wat nu een uitkeringsregeling is, wordt een premieregeling. De premie is het uitgangspunt, hoe hoog het pensioen wordt, moet je afwachten. De bedoeling is dat je pensioen straks directer kan meebewegen met de beleggingsresultaten op de beurs.’ Lees alles over de nieuwe pensioenwet op pagina 12.

loethe olthuis over haar rubriek weet wat je eet

Loethe Olthuis is culinair onderzoeksjournalist. Ze schijft al jaren over gezond eten in ons blad en verzorgt de rubriek Weet wat je eet (op pagina 84). Dit keer gaat het over giftige bestrijdingsmiddelen in de landbouw.

Loethe: ‘Het grootste risico van bestrijdingsmiddelen zit ‘m niet zozeer in in de menselijke gezondheid, maar in het effect op onze leefomgeving, het milieu en de biodiversiteit.’

pim assendelft over gezondheidsthuistesten

Pim Assendelft is hoogleraar preventie in de zorg. Op pagina 34 legt hij uit dat het meten van je bloeddruk, cholesterol en suikerwaarden belangrijk is. Maar hij is geen voorstander van dure, commerciële health checks. ‘Arme mensen kunnen die niet betalen. Bovendien kun je wel gezond uit de bodyscan komen, maar wat zegt dat over de komende jaren of zelfs de volgende dag?

5 | 2023

RA05_03_EXPERTS.indd 3

3

11-09-2023 13:34

BLIJF GEZOND VAN LIJF & GEEST

OOK ONLINE WIL JE MEER LEZEN VAN RADAR+?

BEZOEK DAN OOK ONZE WEBSITE RADARPLUS.NL EN VOLG RADARPLUSMAGAZINE OP FACEBOOK EN INSTAGRAM.

Scan eenvoudig de QR-codes en lees alles van RADAR+.

RA05_04_MARKETING_ONLINE.indd 4

11-09-2023 13:33

VOORWOORD

kast vol blunders O

TEKST ANTOINE T TE HERTSENBERG FOTOGR AFIE MARK UYL ST YLING MA ARTJE BODT VISAGIE CL AY TON LESLIE

ok in mijn kledingkast, opgehoopt in de achterste hoeken, bevindt zich een bonte verzameling van stijlfouten, maatmissers en impulsieve aankopen.

Helemaal achterin hangt bijvoorbeeld de Sprankelende Feestjurk Met Glitters, die ik kocht om te schitteren op een televisiegala, maar die ik op het moment suprême toch te opzichtig vond. Ik was even vergeten dat ik op gala’s helemaal niet de aandacht op me wil vestigen. Op de onderste plank ligt weg gepropt de Sportlegging met Bijpassend Shirt, waarin ik minstens twee keer per week naar de sportschool zou gaan. De forse prijs die ik ervoor neerlegde, benadrukte mijn serieuze voornemens. Alsof dat me zou dwingen om echt te gaan. Al snel bleek dat ik veel liever een rondje hardloop in de buitenlucht in het bos in mijn oude joggingbroek, zelfs in de regen, in plaats van krachtoefeningen doen in een gesloten ruimte. Dan is daar de Bonte Trui waarvan ik dacht dat die me een heel

Ik zag eruit alsof ik zelf met pak en al uit een koffer was gekropen

Een glitterjurk terwijl je eigenlijk helemaal niet wil opvallen, een outfit voor de sportschool waar je vervolgens niet naartoe gaat, een strakke broek als je denkt dat je nog wel een paar kilo zal afvallen (niet dus) … Wie doet er ook weleens een foute aankoop?

andere uitstraling zou geven en die het begin zou zijn van een nieuwe stijl. Minder vaak uni, het moest wat origineler en gedurfder. Al na twee keer dragen was ik hem zat, en bij nader inzien vond ik dat-ie me flets maakte. De Strakke Broek, aangeschaft toen ik net een paar kilo kwijt was en zeker wist dat dit proces nog wel zou doorzetten.

Hetgeen natuurlijk letterlijk ijdele hoop bleek. Het Linnen Pak, zo gesoigneerd en casual in de winkel, tot ik er op een warme dag een uur mee in de file had gestaan en er daarna uitzag alsof ik zelf met pak en al uit een koffer was gekropen. De Smetteloos Witte Blouse, zo simpel en stijlvol.

Tenminste, voor iedereen die spaghetti kan eten zonder saus te morsen. Op de mijne zat binnen een mum van tijd een vlek die vaag, maar toch onmiskenbaar zichtbaar blijft.

Wie oh wie start een Museum van Foute Aankopen, om ons allen te waarschuwen voor dit soort missers? Dat zou ons veel geld kunnen besparen, en zou ons een spiegel kunnen voorhouden waardoor we kunnen lachen om onze blunders. En het zou ons eraan herinneren dat het leven net zo onbegrijpelijk en soms ook net zo lachwekkend is als je laatste Foute Aankoop.

5 | 2023

RA05_05_VOORWOORD.indd 5

5

11-09-2023 13:31

INHOUD

16

Medelanders over Nederlanders.

GEZOND VAN LIJF & GEEST

08 Hemelbestormer 16 44 52 56 60 66 70

Parkinsondeskundige Bas Bloem Medelanders Voelen ze zich thuis in Holland?

Beetje leuk ouder worden Betrouwbare gezondheidschecks Vergeven maakt je leven zoveel lichter Nooit meer een bril Ooglaseren en lenswissel Intersekse mensen Beetje jongen, beetje meisje Euthanasie Alle feiten op een rij De allerliefste op aarde?

Confabuleren over onze geliefden

GEZOND VERSTAND

12

De nieuwe pensioenwet duidelijk uitgelegd 26 Slappe was Financieel nieuws en cijfers 28 Duurzaam ondernemen Een tweede kans voor je kleding 30 Huishoudpot van Merel van der Waal 31 Onder één dak met je ex Hoe houd je het leefbaar?

34 Gas- en lichtrekening Variabel of vast contract?

6

RA05_06_Inhoud.indd 6

80

49 Ode aan de kamerplant.

Ons proefpanel testte vegasnacks.

5 | 2023

11-09-2023 13:30

COVERFOTOGR AFIE ANTOINE T TE MARK UYL

39

3 TIPS UIT DIT NUMMER

1 Vraag je energieleverancier wat je gaat betalen als je van een variabel naar een vast contract gaat. Vaak doen ze een aantrekkelijk aanbod (pagina 34).

2 Kies kamerplanten uit die de lucht zuiveren. Dat bevordert de kwaliteit van de luchtvochtigheid en de zuurstof in de kamer (pagina 49).

3 Vergeven is bevrijdend. Als je het niet doet, geef je jezelf levenslang. Dan blijf je in wrok hangen en dat kan een mens vergiftigen (pagina 52).

Wandelen rond de stad.

GEZOND DOEN

36 Boekenrubriek Vier aanraders

39 Wandelen 49 88

Rondje om de stad Ode aan de kamerplant Gelukmakend groen De gelukkige vrijwilliger Micha Meinderts

GEZOND ETEN

74

70 Kijken naar je geliefde door een roze bril.

Heel Holland Bakt Vegan Recepten en recensie 80 Getest Vegasnacks 84 Weet wat je eet Bestrijdingsmiddelen op voedsel 85 Antoinette maakt gadogado anders

DIVERS

03 04 05 86 90 91

Dit zijn onze experts Meer lezen van RADAR+ Voorwoord van Antoinette Puzzelen Colofon Klein geluk

5 | 2023

RA05_06_Inhoud.indd 7

7

11-09-2023 13:30

HEMELBESTORMER

‘Het is gek om te zeggen, maar in mijn ervaring zijn parkinsonpatiënten altijd leuke mensen’

RA05_08_DE HEMELBESTORMER.indd 8

11-09-2023 13:27

TEKST LIDDIE AUSTIN FOTOGR AFIE ANNEMARIJNE BA X

‘Parkinson moet de wereld uit’

Hij zal zich niet vastlijmen aan de A12, maar neuroloog en parkinsondeskundige Bas Bloem strijdt wel tegen het gebruik van pesticiden in de landbouw.

Omdat boeren vanwege die gifstoffen een onevenredig hoog risico lopen de ziekte van Parkinson te krijgen. ‘Als ik met Bayer in gesprek ga over hun onkruidbestrijder glyfosaat, denk ik: hoe kun jij rustig slapen?’

B BAS BLOEM (1967) is hoogleraar neurologische bewegingsstoornissen aan het Radboudumc, medeoprichter van ParkinsonNet en internationaal vermaard parkinsondeskundige.

Vorig jaar kreeg hij een Stevinpremie van 2,5 miljoen euro vanwege de grote wetenschappelijke en maatschappelijke impact van zijn werk.

Dat werk kan hij overigens ook goed loslaten, zegt hij: ‘Als ik met mijn gezin ben, ben ik echt met mijn gezin.’ Of bij zijn modelspoorbanen, een recente hobby.

as Bloem is immer optimistisch gestemd. Nonstop zoekt de hoogleraar neurologie naar manieren om de ziekte van Parkinson te voorkomen, te vertragen of te genezen. Bij deze ziekte sterven bepaalde hersencellen langzaam af en daardoor gaan patiënten anders bewegen; ze worden vaak stijver en gaan meer trillen. Ook gaan ze zich anders gedragen en voelen.

Bloem voert zijn strijd in zijn spreekkamer en als wetenschapper, ook in de (sociale) media houdt hij onvermoeibaar parkinson onder de aandacht. Op 11 april, Wereld Parkinson Dag, postte hij een vrolijk filmpje waarop hij in het kader van de actie Dance4Parkinson uitbundig danste op Let’s Stick Together. ‘Dat nummer was met zorg gekozen: we moeten immers samen het gevecht tegen parkinson aangaan! En dan zal het eens lukken om deze hersenaandoening de wereld uit te krijgen. Ik heb als hoogleraar 65 promovendi afgeleverd en in elk proefschrift word ik in het dankwoord als ‘enthousiast’ of ‘bevlogen’ omschreven’, zegt hij in zijn Radboudumc Expertisecentrum voor Parkinson en Bewegingsstoornissen in Nijmegen. ‘Dat klopt ook wel.

Ik probeer ook een beetje een wereldverbeteraar te zijn.’

WAAROM JUIST OP HET GEBIED VAN PARKINSON? ‘Dat is toeval. Mijn moeder kreeg op haar dertiende multiple sclerose; ze zat toen ze trouwde al in een rolstoel. Vanwege haar medicatie vond haar arts het geen goed idee als ze zwanger zou worden. Ik kwam er toch.

Mijn ouders zeiden altijd: ‘Je eerste woord was mama, je tweede papa en je derde woord was neuroloog.’ Dat

woord viel thuis kennelijk vaak. Veel medici hebben een muze; mijn moeder was de mijne. Ik ben geneeskunde gaan studeren om haar beter te maken.

In het derde jaar van mijn studie ging ik in Amerika onderzoek doen en kwam ik toevallig terecht bij een beroemd parkinsondeskundige. Op mijn eerste dag daar hadden ze net een grote ontdekking gedaan: een medicijn dat parkinson kon afremmen. Dat is later weer teruggetrokken, maar die dag was het groot nieuws. Wow, dit is een gave wereld, dacht ik. Later kwam ik in aanraking met parkinsonpatiënten en van hen was ik ook meteen diep onder de indruk. Dat zijn echt heel leuke mensen, met een indrukwekkende veerkracht.’

HUH? TREFT PARKINSON EEN SPECIFIEK SOORT MENSEN? ‘Het is gek om te zeggen, maar in mijn ervaring zitten er geen rotte appels tussen. Het zijn altijd leuke mensen.

Heel trouw en toegewijd ook: in studies is de uitval onder mensen met parkinson altijd heel laag. Het is fijn om met hen te werken. Dus toen heb ik een carrière­ switch gemaakt. Mijn doel werd: de ziekte van Parkinson oplossen.’

5 | 2023

RA05_08_DE HEMELBESTORMER.indd 9

9

11-09-2023 13:27

HEMELBESTORMER

‘We zien nu minder heupfracturen bij mensen met parkinson, lagere sterfte, betere kwaliteit van leven’ DAT IS EEN HEMELBESTORMENDE MISSIE. ‘Ik zeg altijd voor de grap: ik wil mezelf werkloos maken. Dat zal niet snel gebeuren, maar tijdens mijn carrière is er al zo veel veranderd dat ik toch hoopvol ben gestemd.

Van puur dokter-gedreven zorg zijn we verschoven naar een behandeling waarin mensen met parkinson ook zelf een actieve bijdrage leveren aan hun zorg. Het is goed om zelf iets aan je ziekte te kunnen doen.

Parkinsonpatiënten komen vaak ook met slimme oplossingen voor de problemen die ze hebben. Ik ben in mijn leven een week wereldberoemd geweest nadat ik had geschreven over een man met parkinson die niet meer kon lopen, maar wel kon fietsen. Maar dat had die man zelf uit­ gevogeld. Ik zag het en schreef het op, meer niet. Inmiddels hebben we honderden, zo niet duizenden varianten op dat thema gevonden. Die bevindingen zetten we in om anderen beter te kunnen behandelen.’

WAT HEB JE NOG MEER ZIEN VERANDEREN? ‘We zijn van monodisciplinaire zorg – alleen van de neuroloog –gegaan naar multidisciplinaire zorg, met ParkinsonNet voorop, ons landelijke netwerk van zorgverleners die gespecialiseerd zijn in parkinsonzorg. We hebben zorgverleners in negentien disciplines getraind: fysiotherapeuten, logopedisten, diëtisten, verpleegkundigen, noem maar op. Dat heeft aantoonbaar effect gehad. We zien nu minder heupfracturen bij mensen met parkinson, lagere sterftecijfers, betere kwaliteit van leven, terwijl we 30 miljoen per jaar besparen op zorgkosten. En tot slot is in de loop van mijn carrière veel meer de nadruk komen te liggen op leefstijl.’

WAT KAN EEN ANDERE LEEFSTIJL BETEKENEN? ‘Leefstijl heeft drie pijlers: bewegen, stress en voeding. We hebben al veel onderzoek 10

gedaan naar het effect van sport en bewegen op de symptomen van mensen met parkinson. Wat dat in ieder geval doet is symptomen onderdrukken, net als een medicijn.

Dat geldt voor zowel de motorische als de niet-motorische symptomen. Een grote misvatting is dat parkinson een ziekte is die alleen invloed heeft op bewegingen, zoals trillen, stijfheid, traagheid, een gebogen houding, moeilijker lopen, vallen. Maar dat is het puntje van de ijsberg.

Onder water zijn er nog veel meer parkinsonsymptomen: niet kunnen poepen en plassen, pijn, dementie, depressie, incontinentie, niet kunnen slapen, seksuele problemen.

Dat noemen we de non-motorische symptomen. Veel daarvan verminderen door sporten. Als je sport of veel beweegt slaap je beter, je bontontkalking neemt af, hart- en vaatziekten gaan beter, obstipatie neemt af. Als je met dat sporten stopt, komen die symptomen op al die gebieden weer terug. Wat we ook hebben gezien, is dat mensen die in hun leven veel hebben bewogen een lager risico lopen op het krijgen van de ziekte. Dat bewijst niet dat sporten

5 | 2023

RA05_08_DE HEMELBESTORMER.indd 10

11-09-2023 13:27

mensen beschermt, maar het is wel suggestief. Met het geld van de Stevinpremie die ik vorig jaar heb gewonnen, willen we nu mensen met een risico op parkinson langdurig gaan volgen om te kijken of sporten inderdaad tegen parkinson beschermt en de progressie van de ziekte afremt. Het is het allereerste onderzoek in zijn soort ter wereld.’

HOE WEET JE DAT JE EEN VERHOOGD RISICO HEBT OP PARKINSON? ‘Of je draagt een bepaald gen bij je, een soort tikkende tijdbom, of je vertoont de eerste symptomen. Een REM-slaapstoornis lijkt bijvoorbeeld een sterke indicatie voor het ontwikkelen van parkinson te zijn. Als je droomt beweegt normaal gesproken niks, behalve je ogen - de zogenaamde Rapid Eye Movements (REM). Mensen die als ze dromen dat ze vechten met een leeuw ook daadwerkelijk in bed liggen te knokken, hebben 60 à 70 procent kans op het krijgen van parkinson. Dit soort mensen gaan we in het onderzoek een beetje meer laten bewegen of heel veel meer laten bewegen. En dan kijken we of de beweeggroep pas later of minder vaak parkinson krijgt.’

WAT VALT ER NOG MEER OVER LEEFSTIJL EN PARKINSON TE ZEGGEN? ‘De tweede pijler is stress. Als je me tien jaar geleden had gevraagd naar mindfulness en yoga had ik waarschijnlijk gezegd: soft science. Inmiddels weten we dat parkinson een extreem stressgevoelige ziekte is: door stress verergeren de symptomen. Mindfulness en yoga blijken probate manieren om stress tegen te gaan. Daar doen we nu ook onderzoek naar. De derde en meest recente pijler is voeding. Daar weten we nog te weinig van. Duidelijk is wel dat mensen die hun hele leven het mediterrane dieet hebben gevolgd een lager risico op parkinson hebben. Een paar koppen koffie per dag gaat ook gepaard met een lager risico; heel veel zuivelproducten eten daarentegen verhoogt het risico.

Hoe kan dat? Dat willen we onderzoeken. Het probleem is alleen: dat moeten langdurige trials zijn en hoe controleer je wat mensen al die tijd eten? Daar denken we nu over na.’

PESTICIDEN BLIJKEN EEN BELANGRIJKE ROL TE SPELEN BIJ HET VOORKOMEN VAN PARKINSON. JIJ HEBT HET HIERBIJ OVER EEN DOOR MENSEN VEROORZAAKTE PARKINSON-PANDEMIE. ‘Ik ga me niet vastlijmen aan de A12, maar ik ben wel een activist geworden tegen het gebruik van pesticiden in de landbouw. Die pakkende, zelfbedachte term parkinsonpandemie trekt de aandacht, maar de term dekt de lading wel degelijk. Een pandemie is een ziekte die wereldwijd voorkomt: vink. Die snel groeit: vink. Parkinson is de snelst groeiende hersenziekte ter wereld. Die iedereen treft, mannen en vrouwen, jong en oud: vink. En die ernstig en invaliderend is: vink. Parkinson is alleen niet infectieus, maar verder voldoet de ziekte aan alle criteria van een pandemie. Boeren verwijt ik het gebruik van pesticiden niet. Zij houden zich aan de wet en lopen bovendien het

meeste risico door het gebruik van pesticiden: parkinson komt onevenredig vaak voor rond plekken waar landbouwgif wordt gebruikt. Boeren betalen de hoogste prijs, gevolgd door omwonenden, gevolgd door jij en ik, omdat het gif ook de voedselketen bereikt, en de lucht die wij ademen. De wet- en regelgeving voor het gebruik van pesticiden klopt niet en zou aangepast moeten worden. Daarvoor zet ik me in. De overheid heeft waarschijnlijk geen slechte bedoelingen, maar ik heb wel mijn vragen bij de industrie. Er zit een verdienmodel aan. Als ik met Bayer in gesprek ga over

‘Mensen die in hun leven veel hebben bewogen, lopen een kleiner risico op het krijgen van parkinson’ onkruidbestrijder glyfosaat, denk ik: hoe kun jij rustig slapen terwijl je weet wat jouw product mogelijk teweegbrengt?’

HOE KUN JE ZO OPTIMISTISCH BLIJVEN, OOG IN OOG MET DE VERWOESTENDE ASPECTEN VAN PARKINSON? ‘Het blijft een rotziekte, absoluut. Daarom wil ik hem de wereld uit hebben! Het contact met mensen met parkinson motiveert mij om door te gaan. De belangrijkste rol van een dokter is niet pillen voorschrijven, maar onzekerheid verminderen. De grond onder iemands voeten wordt weggeslagen als hij of zij die drie woorden hoort: ‘U hebt parkinson.’ Het is een doodsvonnis. Dat raakt me altijd heel erg. Ik probeer daarna meteen hoop te bieden. Geen valse hoop, maar wel perspectief. Natuurlijk schrijf ik ook medicatie voor die het dopaminetekort dat de ziekte veroorzaakt aanpakt, maar daarnaast moeten mensen zelf aan de slag.

Je kunt het beter maken, zeg ik. Wat mij enorm inspireert is de tekst die boven de ingang hangt van Hôpital de la Salpêtrière, het grootste neurologieziekenhuis ter wereld in Parijs: ‘Soms genezen, vaak verlichten, troosten altijd’. En afgezien daarvan: bij de pakken neerzitten zit gewoon niet in mijn DNA.’ 5 | 2023

RA05_08_DE HEMELBESTORMER.indd 11

11

11-09-2023 13:27

GELDZAKEN

WAT BETEKENT DE NIEUWE

PENSIOENWET VOOR JOU?

Nederland heeft een nieuwe pensioenwet. Heel kort door de bocht: iedereen gaat straks zijn eigen premie betalen die in zijn eigen pensioenpotje terechtkomt.

Waarom was die nieuwe wet nodig en wat verandert er precies?

En hoe (on)gunstig is dat?

RA05_12_PENSIOENWET.indd 12

11-09-2023 13:27

TEKST WILMA VAN HOEFL AKEN

E

en nieuwe pensioenwet. Daar hebben de politiek, de vakbonden en de werkgeversorganisaties zeker vijftien jaar over gepraat. In 2019 bereikten ze een doorbraak. Toen werd het Pensioenakkoord gesloten. In het Pensioenakkoord werden afspraken gemaakt over een vernieuwd pensioenstelsel. Veel van die afspraken staan nu in de Wet toekomst pensioenen (Wtp), die op 1 juli 2023 is ingegaan.

‘Het is de bedoeling dat je pensioen straks directer kan meebewegen met de beleggingsresultaten op de beurs.’

Overigens hebben volgens Visser nu ook al ruim een miljoen werknemers een premieregeling. Maar de meeste werknemers die via hun werk pensioen opbouwen, hebben een uitkeringsregeling. Dat wordt dus straks een premieregeling. De premie is het uitgangspunt, hoe hoog het pensioen wordt moet je afwachten.

EERDER OMHOOG ÉN OMLAAG

JE EIGEN PENSIOENPOTJE

Waarom is de nieuwe pensioenwet nodig? ‘Een van de doelstellingen is dat mensen eerder zicht krijgen op een koopkrachtig pensioen’, zegt Michael Visser, pensioen­ expert van het Nibud, eigenaar van Pensioen GeMi (een bureau dat pensioenuitvoerders, financieel adviseurs en werk­gevers adviseert over pensioenvraagstukken), verbonden aan Tilburg University.

De laatste jaren konden pensioenen meestal niet verhoogd worden, omdat de financiële positie van pensioenfondsen niet goed genoeg was. Dat had vooral te maken met de lage rente. Als de rente laag is, moeten pensioenfondsen meer geld reserveren voor later. ‘In het nieuwe pensioenstelsel hoeven pensioenfondsen niet meer zulke grote buffers aan te houden. Daardoor kunnen pensioenen eerder omhoog als het goed gaat met de economie’, zegt Visser. Pensioenen kunnen straks ook eerder omlaag in slechtere tijden. ‘In de wet zijn wel mechanismen ingebouwd om grote jaarlijkse schommelingen in het pensioen te voorkomen. Pensioen­ fondsen kunnen bijvoorbeeld een solidariteitsreserve gebruiken, een schokdemper om tegenvallers op te vangen.

En ze kunnen tegenvallers ook spreiden over een paar jaar.’

Pensioenen moeten transparanter en persoonlijker worden, ook dat is een doelstelling van de nieuwe wet. ‘Nu hebben pensioenfondsen allemaal een grote pot geld en het is onduidelijk welk deel van die pot van jou is’, zegt Visser. ‘Je hebt een pensioenaanspraak, een juridisch contract, maar voor de meeste mensen is dat een black box.’ Daarom is er zo vaak gedoe om pensioen. Ouderen vinden dat hun pensioen moet stijgen, het liefst ook nog met terugwerkende kracht. Jongeren zijn het daar niet mee eens, want die zijn bang dat er geen geld meer is tegen de tijd dat zij met pensioen

PREMIE WORDT UITGANGSPUNT Nu zijn de meeste pensioenregelingen uitkeringsregelingen.

Als werknemer krijg je te horen dat je later een bepaald bedrag krijgt aan pensioen. Die pensioenuitkering is het uitgangspunt. Vanuit die pensioenuitkering wordt berekend hoeveel premie er betaald moet worden. Als de premie te laag is om de toegezegde uitkering te betalen, moet de premie omhoog.

In het nieuwe stelsel zijn pensioenregelingen geen uit­ keringsregelingen meer, maar premieregelingen. Nu is de pensioenpremie het uitgangspunt. De werkgever en de werknemer betalen net als nu elke maand een pensioen­ premie. De hoogte van het uiteindelijke pensioen hangt af van de premiebetalingen én de beleggingsresultaten. Er is dus geen toegezegd bedrag meer, wat er nu wel is. ‘De uit­ kering staat straks dus niet op voorhand vast’, zegt Visser.

De premie is het uitgangspunt, hoe hoog het pensioen wordt moet je afwachten gaan. Om hier een einde aan te maken, krijgt iedereen straks een persoonlijk pensioenvermogen. Dat wordt ook persoonlijk pensioenpotje genoemd. Dat is een verwarrende term, want het is niet helemaal je eigen potje. Je kunt er niet mee doen wat je wilt; het geld wordt straks gebruikt om je pensioen van te betalen. En het is ook niet zo dat je erfgenamen het potje krijgen als je dood bent. Maar toch is het een persoonlijk pensioenpotje: als je straks inlogt bij je pensioenfonds zie je precies hoeveel premie jij en je werk­ gever hebben betaald en hoeveel rendement er is gemaakt.

Net als nu blijven pensioenfondsen al die persoonlijke pensioenpotjes gezamenlijk beleggen, want dat levert door schaalvoordelen meer geld op dan in je eentje beleggen. En als je 120 wordt en je eigen potje allang leeg zou zijn, krijg je toch pensioen. Het pensioen blijft levenslang.

ARBEIDSMARKT EN SAMENLEVING VERANDEREN Een ander doel van de wet is dat pensioenen beter aan­ sluiten bij de samenleving en de arbeidsmarkt. Nu krijgt 4 | 2023

RA05_12_PENSIOENWET.indd 13

13

11-09-2023 13:27

GELDZAKEN

Hoeveel pensioen krijg ik straks? Dat is natuurlijk de belangrijkste vraag. Helaas weet niemand dat precies iedereen voor elke ingelegde euro dezelfde pensioenopbouw.

Daardoor betalen jongeren te veel premie en ouderen te weinig. Dit heet de doorsneesystematiek. Die werkt goed zolang je je hele leven – liefst nog bij hetzelfde pensioenfonds – pensioen blijft opbouwen. In het begin betaal je te veel, aan het eind betaal je te weinig en per saldo betaal je precies genoeg. Tegenwoordig wisselen mensen veel vaker van baan dan vroeger. Ook zijn er heel wat mensen die eerst twintig jaar werknemer zijn en daarna twintig jaar zzp’er.

De doorsneesystematiek sluit daar niet op aan. Straks betaal je gewoon je eigen premie en dat geld komt terecht in je eigen pensioenpotje. Dat betekent dat de pensioenpremie van een jongere, die dus langer rendeert, méér geld oplevert dan de premie die een zestiger betaalt.

VAKBONDEN EN WERKGEVERS BESLISSEN In de nieuwe pensioenwet staan globaal twee soorten premieregelingen. De ene is de flexibele premieregeling.

‘Die regeling is dus iets flexibeler’, zegt Visser. Dan kunnen mensen meer keuzes maken, bijvoorbeeld tussen een vaste of een variabele pensioenuitkering. Vaak denken mensen dat een flexibele premieregeling ook meer keuzes biedt in de manier waarop de pensioenpremies worden belegd.

Maar in de praktijk zul je meestal alleen kunnen kiezen tussen neutraal, offensief en defensief beleggen of voor een duurzaam beleggingsprofiel.

De andere premieregeling in de wet is de solidaire premieregeling. In de solidaire premieregeling zijn die keuzes er niet, maar is meer ruimte voor solidariteit. Een solidariteitsreserve – een kleine buffer – zorgt ervoor dat tegenvallers op de beurs gezamenlijk worden opgevangen.

Het lijkt erop dat de meeste grote pensioenfondsen kiezen voor de solidaire premieregeling. Overigens zijn het niet de fondsen zelf die dit beslissen. Dat doen de sociale partners, dus de vakbonden en werkgeversorganisaties of de werkgever en de ondernemingsraad. Zelf heb je niets te kiezen.

‘Het is een gemiste kans dat deelnemers niet meer zeggenschap krijgen bij de overgang naar een nieuw pensioen’, vindt Visser.

GEEN INSPRAAK De overgang naar het vernieuwde pensioenstelsel is een megaoperatie. Daarom is in de Tweede en de Eerste Kamer lang over de wet gesproken. Bijvoorbeeld over het om­zetten van de grote pensioenpot naar alle individuele pensioen­ 14

potjes. Die omzetting heet in jargon ‘invaren’. Veel Kamerleden hadden daar zorgen over. Gaat dat wel goed? Ook waren er veel vragen over de positie van werknemers en gepensioneerden. Zij hebben geen inspraak. ‘Pensioen is een belangrijke arbeidsvoorwaarde’, zegt Visser. ‘Jouw arbeidsvoorwaarde wordt nu veranderd, waarschijnlijk ook wat in het verleden is opgebouwd, maar je mag niet zeggen dat je dat niet wilt. Daar waren niet alle Kamerleden het mee eens.’ Maar uiteindelijk is een meerderheid van de Tweede en de Eerste Kamer akkoord gegaan met de nieuwe wet. De meeste mensen merken voorlopig nog niets van de nieuwe pensioenregels. Pensioenfondsen hebben tot 1 januari 2028 de tijd om over te stappen op het vernieuwde stelsel. Sommige fondsen willen al in 2025 overstappen, andere wachten tot 2027.

HOEVEEL PENSIOEN KRIJG JE? Hoeveel pensioen krijg ik straks? Dat is voor werknemers en gepensioneerden natuurlijk de belangrijkste vraag. Een antwoord daarop is er nog niet. Pensioenfondsen gaan straks die ene grote pensioenpot omzetten in allemaal individuele potjes. Duidelijk is dat mensen tussen pakweg 40 en 55 jaar erop achteruit kunnen gaan. Dat zijn degenen die als jongere te veel hebben betaald en die, nu ze ouder zijn, niet gaan profiteren van een nieuwe generatie jongeren die te veel betaalt. Iedereen gaat straks immers zijn eigen premie betalen die in zijn eigen pensioenpotje terechtkomt.

Volgens de wet wordt deze groep mensen gecompenseerd, maar hoe het echt voor iedereen uitpakt, weet je nog niet.

Dat hangt voor een groot deel af van de financiële situatie van een pensioenfonds op het moment van overstappen.

Dan wordt de grote pot verdeeld.

Straks zie je als je inlogt bij je fonds hoeveel er in je pensioenpotje zit en hoe je verwachte pensioen er in de toekomst zal uitzien. Je ziet je pensioen bij een verwacht scenario, bij een economisch gunstig scenario en bij een economisch slecht scenario.

GROTE VERSCHILLEN ZIJN ER AL ‘Nu zijn de verschillen in pensioen tussen mensen ook al groot’, zegt Visser. Wie bij ABP zit, het fonds voor ambtenaren en onderwijs, heeft zijn pensioen al zeker tien jaar niet meer zien groeien. Wie in de metaalsector werkt, heeft rond 2013 een flinke pensioenverlaging meegemaakt. En wie bij een groot bedrijf als Philips zit, kreeg er de afgelopen jaren bijna elk jaar een beetje pensioen bij.

‘Iedereen heeft een andere uitgangspositie’, aldus Visser.

‘Dus de vraag of je meer of minder krijgt door het nieuwe stelsel, is lastig te beantwoorden. Daarvoor moet je het moment afwachten waarop je pensioenfonds overstapt naar de nieuwe regeling.’

5 | 2023

RA05_12_PENSIOENWET.indd 14

11-09-2023 13:27

DE AOW BLIJFT BESTAAN Overigens verandert niet alles. Je pensioenpremie wordt persoonlijker, je krijgt een eigen pensioenpotje (waar je dus niks over te zeggen hebt) en je pensioen gaat meer meebewegen met de beleggingen. Maar net als nu kun je straks nog steeds eerder stoppen met werken. Of kiezen voor een hoog-laag pensioen: een beetje meer pensioen totdat je AOW krijgt en wat minder pensioen daarna. Ook is er straks nog steeds een nabestaandenpensioen voor je partner. Al gaan die regels ook veranderen. Daar moet de Tweede Kamer nog over beslissen, maar in hoofdlijnen komt het erop neer dat nabestaandenpensioenen meer op elkaar gaan lijken. Nu zijn ze vaak nog erg verschillend.

En wat ook niet verandert, is de AOW. Die blijf je gewoon krijgen.

STEL VRAGEN! Pensioenfondsen besteden veel aandacht aan communicatie met de deelnemers en gepensioneerden. Dat moeten ze, dat staat in de wet. ‘Lees de brieven van je pensioenfonds’,

adviseert Visser. ‘Volg wat er gebeurt. Veel fondsen organiseren bijvoorbeeld webinars. Ga kijken. Dat kost je een halfuur en dan ben je goed op de hoogte.’ Ook zegt hij: ‘Stel gerust vragen aan je pensioenfonds. Het is helemaal niet gek als je je zorgen maakt of dingen niet begrijpt.’

MEER PENSIOEN VOOR ZZP’ERS In de nieuwe wet is ook aandacht voor zzp’ers. Met terugwerkende kracht tot 1 januari 2023 kunnen zij belastingvriendelijk meer pensioen opbouwen. Tot nu toe konden zzp’ers jaarlijks maximaal ongeveer € 15.000 belastingvrij opzijzetten voor hun pensioen. Dat is gestegen naar zo’n € 34.000. Het exacte bedrag hangt af van je winst als ondernemer. Je mag dit bedrag aftrekken van de belasting en je zet het op een geblokkeerde pensioenrekening, bijvoorbeeld bij een onlinepensioenbank als BrandNewDay of Bright. Als je met pensioen gaat, gebruik je dit geld voor maandelijkse uitkeringen. Daarover moet je belasting betalen.

Als je in het verleden te weinig geld opzij hebt gezet voor je pensioen, kun je de fiscale ruimte van eerdere jaren benutten. Je mocht daarvoor zeven jaar terugkijken, maar sinds de nieuwe pensioenwet mag je tien jaar terug in de tijd. Als je je reserveringsruimte gebruikt, mag je maximaal € 38.000 inleggen.

‘Lees de brieven van je pensioenfonds. Volg wat er gebeurt’ ZZP’ERS KUNNEN LANGER SPAREN Nog een verandering is dat zzp’ers ook na hun AOWleeftijd belastingvrij geld opzij kunnen zetten voor hun pensioen. Vorig jaar kon dat nog niet, in 2023 wel. Dit mag je tot vijf jaar na je AOW-leeftijd doen. Voor zzp’ers kan dat een voordeel zijn. Zij werken vaak langer door en ze hebben niet altijd een hoog pensioen. Met AOW betaal je over de eerste € 37.000 inkomen minder belasting. Beneden dat inkomen levert het fiscaal niet veel op om geld opzij te zetten voor je pensioen. Maar als je een hoog inkomen hebt en in een hoge belastingschijf zit, kan het gunstig zijn. Daar staat tegenover dat je niet vrij over je geld kunt beschikken zodra je het op een geblokkeerde pensioen­ rekening hebt gezet. Ook heeft je geld niet veel tijd meer om te renderen naarmate je ouder bent. Na de AOWleeftijd wel of niet doorsparen voor meer pensioen blijft een persoonlijke afweging.

5 | 2023

RA05_12_PENSIOENWET.indd 15

15

11-09-2023 13:27

PORTRET TEN

mede landers SPREKEN ZICH UIT

Om zes uur warm eten, alle aanwezigen op een verjaardag feliciteren met de jarige en op de fiets door wind en regen. Daar moeten immigranten wel een beetje aan wennen. Maar over het algemeen hebben ze het naar hun zin in Nederland. Of ze nou voor de liefde of het werk hierheen kwamen, of moesten vluchten uit hun eigen land.

RA05_16_PORTRET MEDELANDERS.indd 16

11-09-2023 13:24

TEKST SUUS RUIS FOTOGR AFIE LINELLE DEUNK

FATIH

‘Ik kan maar één minpuntje verzinnen: het ingewikkelde belastingsysteem’

FATIH TURGUT (35) KWAM EIND 2021 UIT TURKIJE NAAR NEDERLAND VOOR EEN NIEUWE STAP IN ZIJN CARRIÈRE. ‘Ik werkte in Turkije bij Coca-Cola en wilde graag in het buitenland werken. Mijn vrouw Sema en ik twijfelden tussen Denemarken en Nederland, allebei landen waar de mensen warm en vriendelijk zijn.

Vlak voordat we hiernaartoe verhuisden, werd onze dochter Ela Eleanore geboren.

Ze is nog geen twee en praat nog niet echt, maar ik vermoed dat zij straks mijn grootste taaljuf zal zijn. Ze zit ook niet op een internationale kinderopvang, maar op een Nederlandse. Vanuit mijn werk kregen we wel een taalcursus, maar ik zat toen met allerlei opdrachten voor cliënten, dus kon de cursus niet al mijn aandacht geven.

Op dit moment leer ik vooral Nederlands met apps.

Nederlanders zijn over het algemeen meer van het plannen dan wij. Als ik nu zin heb om ergens een biertje te gaan drinken, doe ik dat. Ik ga dat niet plannen voor over drie dagen. Ik moet ook nog een beetje wennen aan het feit dat je hier moet reserveren als je uit eten gaat. Als je spontaan een restaurant binnenloopt, heb je kans dat er geen tafel is. Maar ik vind dat ík me moet aanpassen, ik moet dus wat georganiseerder worden.

Ik kan slechts één mini-minpuntje aan Nederland bedenken: het belastingsysteem is ingewikkelder dan ik gewend was. Dat is nog even puzzelen.

Natuurlijk hebben wij fietsen gekocht.

Het wennen aan de fiets ging verbazingwekkend makkelijk. In het begin vond ik het heel gek om te zien dat fietsers in Nederland zich niet door regen of kou laten tegenhouden.

Ik heb me altijd heel welkom gevoeld hier.

We weten nog niet hoe lang we in Nederland blijven wonen, maar zeker tien jaar.

We zijn nu op zoek naar een koophuis.’

5 | 2023

RA05_16_PORTRET MEDELANDERS.indd 17

17

11-09-2023 13:24

PORTRET TEN

ANNEKE ADOLPHS (47) WAS ELF TOEN ZE VOOR HET WERK VAN HAAR VADER VANUIT DUITSLAND NAAR NEDERLAND VERHUISDE. ZE HEEFT AAN DEN LIJVE ONDERVONDEN HOEVEEL VOOROORDELEN ER MET NAME VROEGER WAREN. ‘Ik vond het verschrikkelijk toen ik hoorde dat we naar Nederland zouden gaan.

In Duitsland ga je na groep zes naar de middelbare school. Daar zat ik een jaar en was net gewend. Op weg naar Nederland stopten we bij een wegrestaurant. Ik bestelde een kroket, in Duitsland zit daar aardappelvulling in. Ik nam een hap en moest bijna kokhalzen van die slijmerige binnenkant. Top op de dag van vandaag vind ik ze smerig.

Ondanks mijn weerstand vond ik het meteen fijn in Nederland. Wel heb ik in die eerste jaren anti-Duitse sentimenten ervaren. Toen ik met een vriendinnetje van de Duitse school bij de bushalte stond te wachten, sisten twee meisjes tegen ons dat we het recht niet hadden om in Nederland te wonen. Ze hebben ons geduwd en tot bloedens toe geslagen.

Voor mij was het schokkend om te ontdekken dat mensen mij de Tweede Wereldoorlog kwalijk namen. In mijn hoofd waren het niet ‘de Duitsers’ die fout waren geweest, maar de nazi’s. Ik had immers óók familie verloren in de oorlog. Ik ben in die jaren regelmatig uitgemaakt voor ‘mof’. In de jaren tachtig, wanneer het Nederlands elftal tegen Duitsland moest voetballen, was het helemaal erg. Mijn ouders hingen een doek over ons Duitse kenteken heen uit angst dat de auto beschadigd zou worden.

Ik voel me inmiddels helemaal thuis hier. De Nederlandse gezelligheid, de openheid, directheid en het pragmatisme van veel Nederlanders waardeer ik enorm. Alleen aan de Nederlandse zuinigheid kan ik maar niet wennen. Op een verjaardag gaat de koekjestrommel vaak na één rondje weer dicht. In Duitsland staan er vaak wel vier taarten op tafel en word je nog net niet gedwongen om ze allemaal te proeven.’

18

34 | 2023

RA05_16_PORTRET MEDELANDERS.indd 18

11-09-2023 13:24

ANNEKE

‘Als Nederland tegen Duitsland moest voetballen, hingen mijn ouders een doek over ons Duitse kenteken’

3 | 2023

RA05_16_PORTRET MEDELANDERS.indd 19

19

11-09-2023 13:25

PORTRET TEN

NOUR AMEES (22) VLUCHTTE VIJFTIEN MAANDEN GELEDEN VANUIT SYRIË NAAR NEDERLAND, WAAR ZE SAMEN MET HAAR MOEDER, BROER EN ZUS EEN NIEUW BESTAAN PROBEERT OP TE BOUWEN. ‘De eerste periode in een nieuw land ben je gewoon een hulpeloze baby. Ik heb de taal geleerd door zelfstudie, nu spreek ik goed Nederlands. Hierdoor kan ik andere mensen helpen in het azc waar ik zit; ik vertaal gesprekken tussen medewerkers en nieuwe bewoners en ga vaak met iemand mee naar de huisarts of tandarts.

Ik werk ook als vrijwilliger bij de voedselbank in Amersfoort, daar komen ook veel mensen die de Nederlandse taal niet spreken. Daarnaast ben ik nog vrijwilliger bij een buurthuis. Ik vind het fijn om mensen te helpen. Ik heb dat wel een beetje overgenomen van de Nederlanders, zij helpen ook graag anderen. Toen ik hier kwam, ben ik goed opgevangen.

Online heb ik veel negatieve commentaren gelezen over asielzoekers, daar werd ik heel verdrietig van. Toen ik nog geen Nederlanders had ontmoet, dacht ik dat iedereen problemen met ons had. Maar in de praktijk ben ik nog niemand tegengekomen die onaardig deed.

Het valt me op dat Nederlanders altijd op tijd zijn. Ik vind dat leuk en ben er helemaal aan gewend. Het enige wat ik een beetje raar vind, is dat iedereen hier om exact zes uur eet. Aan het eten zelf kan ik wel wennen. Ik heb pas met een vriendin aardappelen, vlees en bloemkool gegeten en het was heel lekker.

Ik doe nu een schakeljaar, waarbij je vakken krijgt als Engels en wiskunde, en ga daarna studeren aan de universiteit. In Syrië studeerde ik Computer Engineering, maar daar wil ik niet mee verder. Uit de beroepskeuzetest kwam naar voren dat ik iets met financiën zou moeten doen, zoals economie. Ik vind het hier heel fijn, maar ooit wil ik terug naar Syrië. Als het weer veilig is.’

20

NOUR

‘Online las ik negatieve dingen over asielzoekers, maar ik ben nog niemand tegengekomen die onaardig deed’

5 | 2023

RA05_16_PORTRET MEDELANDERS.indd 20

11-09-2023 13:25

EMMANUEL

‘Ik kan er niet bij dat mensen voor hun lol naar buiten gaan in de sneeuw’

LANGEAFSTANDSLOPER EMMANUEL BIWOTT (39) KWAM IN 2011 VANUIT KENIA NAAR NEDERLAND VOOR WERK EN DE LIEFDE. ‘Ik kwam in 2006 voor het eerst in Nederland voor de sport. Als topatleet liep ik verschillende afstanden, van vijf kilometer tot de marathon. Ik werd verliefd op de Nederlandse Hannah, met wie ik ben getrouwd. In 2011 ben ik naar Nederland geëmigreerd, samen met mijn toen zevenjarige zoon Shan, in goed overleg met zijn biologische moeder. Hannah en ik werden samen gezegend met dochter Indy, die nu negen is.

Vooral in het begin was het moeilijk om me aan te passen. Het achterlaten van mijn familie en vrienden en geliefde land viel me zwaar. Ik kan zeggen dat ik nu helemaal gewend ben, hoewel cultuur zo diep verankerd zit een samenleving en in de mensen zelf, dat ik denk dat je nooit bent uitgeleerd. Er is één ding waar ik nooit aan zal kunnen wennen, en dat is de kou. Ik kan er nog steeds niet bij dat mensen voor hun lol naar buiten gaan in de sneeuw.

Ik vind vooral de vriendelijkheid en humor van de mensen hier fijn. Natuurlijk zijn er ook dingen die ik minder leuk vind, zoals de manier waarop sociaal contact wordt georganiseerd. Het is ondenkbaar dat je spontaan bij iemand langsgaat. In Kenia hoef je je bezoek nooit aan te kondigen.

Soms blijft een gast dagenlang. Dat lekker relaxte mis ik wel.

Ik ben al een paar jaar als zelfstandig ondernemer werkzaam als sportmasseur.

Die carrière had ik in Kenia nooit kunnen opbouwen, al was het alleen maar omdat mensen daar nooit op tijd kunnen zijn en je hele schema in de war loopt. Dat ‘op tijd zijn’ heb ik me ook wel eigen gemaakt, hoewel ik er soms nog mee worstel. Maar ik doe mijn best!’

5 | 2023

RA05_16_PORTRET MEDELANDERS.indd 21

21

11-09-2023 13:25

PORTRET TEN

22

5 | 2023

RA05_16_PORTRET MEDELANDERS.indd 22

11-09-2023 13:25

KATE

‘Het wordt mijn eerste jaar in Nederland zonder Mark Rutte aan het roer’

KATE BOREN (32) KWAM ALS PRILLE TWINTIGER VOOR DE LIEFDE VANUIT DE VERENIGDE STATEN NAAR NEDERLAND. ‘Als tiener met anarchistische trekjes vanuit de punkscene wist ik al dat Amerika mijn land niet was. Ik kom uit Florida, een staat die een beetje bekend staat als ‘dumping ground’ voor mensen die geen zin hebben om belasting te betalen voor scholen en andere voorzieningen. Toen ik zeventien was, leerde ik een Nederlandse jongen kennen die, om zijn winterdepressie te bestrijden, elk jaar een paar maanden naar Florida kwam. Hij werd mijn vriend en voor hem verhuisde ik op mijn twintigste naar Nederland.

Na twee jaar ging de relatie uit. Inmiddels was ik verliefd geworden op Amsterdam en had hier goede vrienden. Ik was jong toen ik hier kwam, in Nederland ben ik volwassen geworden. Ik heb bepaalde gewoontes omarmd: klagen over het weer, over geld, over alles eigenlijk. Heerlijk.

Net als de meeste Nederlanders ben ik heel direct, maar dat was ik altijd al. Wat nog wel heel Amerikaans aan me is, is het feit dat ik veel en graag complimenten geef. Mijn dochter Junior van vier is in veel opzichten een Nederlands kind, maar dat complimenteuze zit er bij haar ook in.

‘Wat heb je een mooie witte broek aan’, zegt ze dan tegen me. In culinair opzicht was Nederland wel even schakelen. Ik ben kok, dus eet in principe alles, maar drop, stroopwafels en haring laat ik aan me voorbijgaan. En ik houd best van een stamppotje, maar in ons huishouden zitten we niet om zes uur aan de aardappelen, vlees en groenten. Ik heb alleen maar Nederlandse vrienden, maar in die groep is het absoluut niet zo dat je alleen maar langs kunt komen als je het van tevoren hebt afgesproken, zoals je hier vaak hoort.

Voor mij wordt dit het eerste jaar in Nederland zonder Mark Rutte aan het roer. In Amerika is het onmogelijk dat iemand twaalf jaar aan de macht is.

Interessant wat er gaat gebeuren. Het kan weer alle kanten op met Nederland.’

5 | 2023

RA05_16_PORTRET MEDELANDERS.indd 23

23

11-09-2023 13:25

PORTRET TEN

WIE IS DÉ NEDERLANDER? Nederland is door de eeuwen heen altijd aantrekkelijk geweest voor migranten vanwege onze sterke economie, hoge levenskwaliteit en onze al dan niet vermeende tolerantie. Inmiddels heeft bijna een kwart van alle inwoners een migratie­ achtergrond.

Volgens de laatste cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) telt ons land 4.438.900 inwoners met een migratieachtergrond – dat is dus bijna een kwart van de totale bevolking.

In grote steden zoals Amsterdam, Rotterdam en Den Haag is de diversiteit het meest zichtbaar. Die bieden een scala aan evenementen, restaurants, winkels en festivals die de unieke tradities vieren van onze medelanders.

Het hoge aantal mensen met een buitenlandse achter­ grond in Nederland is te danken aan verschillende factoren. Nederland heeft een sterke economie, een hoge levenskwaliteit, uitstekend onderwijs en staat nog steeds bekend als een open en tolerante samenleving.

Bovendien heeft Nederland als lid van de Europese 24

Unie relatief soepele immigratieregels voor EU-burgers. De meeste mensen zijn volgens het CBS afkomstig uit Turkije, Marokko, Indonesië en Duitsland.

Daarnaast zijn er ook veel expats uit Amerika, het Verenigd Koninkrijk en Aziatische landen zoals China en India.

BESTAAT DE NEDERLANDER WEL? Hoewel we dus een smeltkroes van culturen zijn, heeft driekwart van de inwoners van Nederland géén migratieachtergrond. Wie is dé Nederlander?

Bestaat die eigenlijk wel? Koningin Máxima, van Argentijnse afkomst, kreeg bakken met kritiek over zich heen toen ze probeerde ‘de Nederlandse identiteit’ te duiden. In 2007 zei ze in een toespraak: ‘De Nederlander bestaat niet’. Ze benadrukte het idee dat de Nederlandse identiteit gevormd is door de vele verschillende mensen die het land bevolken en een veelvoud van culturen, tradities, normen en waarden met zich meebrengen. Dat was op zich een krachtige boodschap van inclusivi­ teit en diversiteit, maar de opmerking

5 | 2023

RA05_16_PORTRET MEDELANDERS.indd 24

11-09-2023 13:25

werd niet door iedereen goed ontvangen. Een punt van kritiek was dat de opmerking het integratieproces zou kunnen ondermijnen door het idee te verspreiden dat er geen gedeelde normen en waarden zijn waaraan immigranten zich zouden moeten houden.

Vlak na haar toespraak benadrukte een geschrokken Máxima dat ze het juist allemaal heel positief had bedoeld en dat ze de ruimte aan verscheidenheid die Nederland biedt als iets heel positiefs zag. Het ‘ene koekje bij de thee’ dat je in Nederland zou krijgen als je hier op bezoek gaat, bedoelde ze als illustratie van onze gastvrijheid, niet als kritiek.

ALLES OP DE FIETS Natuurlijk kennen we wel degelijk typisch Nederlands eigenschappen. Voor veel mensen die hier komen wonen, bestaat er waarschijnlijk zeker zoiets als ‘de Nederlander’. Dat leidt soms tot grappige anekdotes.

Zo was er die Britse vrouw die beleefd ‘Nee, dank je’ zei toen haar een taartje werd aangeboden en stomverbaasd was dat ze dat taartje toen daadwerkelijk ook niet kreeg – waar zij vandaan kwam was het gebruikelijk om eerst iets af te slaan en pas na verder aandringen te accepteren. Of de Zuid-Amerikaanse bij

hardnekkige overtuiging dat Nederlanders gierig zijn: het bracht zelfs de wereldwijd bekende uitdrukking ‘going Dutch’ voort, wat betekent dat ieder voor zich betaalt. De uitdrukking zou ontstaan zijn in de zeventiende eeuw, toen Engeland en Nederlands continu ruzieden over handel en politieke kwesties. Nederlanders kregen toen de naam zo min mogelijk geld uit te willen

Politieke vluchtelingen zijn welkom, maar Nederlanders staan minder positief tegenover ‘gelukszoekers’ wie de buren aanbelden om te vertellen dat ze die avond een barbecuefeestje zouden geven. De ZuidAmerikaanse antwoordde: ‘Leuk! Wat kan ik mee­ nemen?’ om vervolgens te horen dat ze niet was uitgenodigd. Ze wilden haar slechts waarschuwen voor mogelijke geluidsoverlast.

Mensen uit veel andere culturen vinden de gemiddelde Nederlander direct, wat in veel gevallen klopt. Wij staan erom bekend onomwonden en direct te zijn in onze communicatie. En ja, we doen inderdaad bijna alles op de fiets en feliciteren op een verjaardag alle aanwezigen met de jarige Job.

GOING DUTCH Toch zijn er genoeg vooroordelen die in het geheel niet kloppen. De meesten van ons lopen niet op klompen, en wonen al helemaal niet in molens. Ook geldt er de

geven. In de praktijk blijkt echter dat Nederlanders over het algemeen vrijgevig zijn, zo stelde professor filantropie Theo Schuyt ooit In het tv-programma Jinek. Er is een ongekend aantal goede doelen-organisaties in Nederland, en bij een ramp in het buitenland geven wij gul aan gedupeerden.

Nederland is ook redelijk gastvrij.

Volgens het Sociaal en Cultureel Plan­ bureau (SCP) staat de meerderheid van de Nederlanders positief tegenover politieke vluchtelingen. Wel staat slechts 45 procent positief tegenover de instroom van economische vluchtelingen, in de volksmond ‘gelukszoekers’ genoemd.

5 | 2023

RA05_16_PORTRET MEDELANDERS.indd 25

25

11-09-2023 13:25

GELDRUBRIEK

slappe was

Journalist Wilma van Hoeflaken verzamelt het laatste nieuws op het gebied van geld en legt financiële rompslomp uit in klinkklare taal.

Energielabel

A of B

De helft van de huizen heeft inmiddels een groen energielabel: A of B. In Almere isoleren ze het best. Daar heeft 87 procent van de huizen een groen label.

In Leidschendam-Voorburg is nog geen 28 procent van de huizen goed geïsoleerd.

Dit blijkt uit onderzoek van Independer.

In een goed geïsoleerd huis woon je comfortabeler en is je energierekening lager.

Bovendien raak je je huis eerder kwijt als je het te koop zet. Op verbeterjehuis.nl kun je checken hoe je de isolatie van je huis het

TROUWE SPAARDERS Bij grote banken, zoals ING, RABO en ABN AMRO, krijg je nog steeds weinig rente op je spaargeld. Bij internetbanken

26

beste kunt aanpakken.

€ 274,90 NIEUWE ARMOEDEGRENS Dat is de basisbeurs in studie-

als Bigbank of NIBC Direct ben je beter af. Toch blijven de

jaar 2023-2024. Tijdelijk

Het Nibud, het Centraal Bureau voor de

meeste spaarders trouw aan hun eigen bank. Volgens Van

krijgen studenten er € 164,30

Statistiek (CBS) en het Sociaal en Cultureel

Bruggen Adviesgroep doen ze dat omdat ze vaak niet weten

per maand bij vanwege sterk

Planbureau (SCP) onderzoeken wat de

dat ze elders meer rente kunnen krijgen. Ook zijn ze bang

gestegen prijzen, dus dat

nieuwe armoedegrens in Nederland moet

om over te stappen: ze herinneren zich het faillissement van

maakt samen € 439,30. Voor

zijn. Hoeveel geld heb je minimaal nodig om

Icesave en DSB Bank nog goed. En ze vinden het gedoe om

thuiswonende studenten is

van te leven en mee te doen in de maat-

een internetspaarrekening te openen. Toch is het wel lonend:

de basisbeurs € 110,30 per

schappij? Volgend jaar presenteren zij hun

1% rente op € 25.000 is op jaarbasis € 250. Maar 2,5%

maand. Een beurs vraag je

eindrapport, maar een tussentijdse conclusie

rente levert € 625 op.

aan op duo.nl.

is er al: verhoog het sociaal minimum.

5 | 2023

RA05_26_SLAPPE WAS.indd 26

11-09-2023 13:18

TEKST WILMA VAN HOEFL AKEN

19 miljoen luchtvaartpassagiers

333.000 WERKENDE AOW’ERS

19 miljoen mensen van en naar Nederlandse

zijn er nog eens 200.000 mensen tussen de 65 en 80 die best

Steeds meer mensen blijven werken nadat ze de AOWleeftijd hebben bereikt. Van de 1,9 miljoen 65- tot 75-jarigen in Nederland werken er 333.000, blijkt uit cijfers van het CBS. Volgens onderzoekers van de Universiteit van Tilburg

In april, mei en juni van dit jaar vlogen

zouden willen werken; als het werk leuk is en als ze zelf hun

vliegvelden. Dat is bijna 10% meer dan in

werktijden kunnen bepalen. Zij hebben de tijd mee, want

dezelfde periode een jaar geleden. Wat de

er is veel vraag naar personeel. En voor werkgevers wordt

vliegschaamte niet bevordert, zijn de prijzen.

het steeds aantrekkelijker om AOW’ers aan te nemen. Als

Je vliegt nog steeds voor € 49 naar Praag of

iemand met AOW ziek wordt, hoeft de werkgever sinds

voor € 44 naar Barcelona.

1 juli 2023 maar zes weken loon door te betalen. Dat was voorheen dertien weken. Ter vergelijking: bij een jongere werknemer moet het loon twee jaar (deels) doorbetaald worden. Ook hoeven werkgevers aan mensen met AOW bij ontslag geen transitievergoeding te betalen. Het ontslag zelf gaat ook eenvoudiger, al hangt dat af van het soort

LEEN-TOP 3

arbeidscontract. Meestal krijgen mensen met AOW een tijdelijk contract. Voor de AOW’er zelf is werken financieel

Als we geld lenen, doen we

sowieso aantrekkelijk, want het levert extra inkomen op.

dat meestal voor

Bovendien betalen mensen met AOW over de eerste

1. Caravan

€ 37.000 inkomen veel minder belasting dan jongeren.

2. Verbouwing

Zodra je meer verdient, kan het zijn dat je over dat meer-

duurt 23,3 seconden

10

dere méér belasting betaalt dan jongere collega’s. Maar je

• Betalen door je pas in een apparaat te

theekrente vastzetten. Begin

schuiven duurt 25,7 seconden

2022 kozen de meeste

Dat blijkt uit een onderzoek van de

mensen nog voor 20 jaar

Deutsche Bundesbank.

vast (50 procent) of 30 jaar

BRON: FD

vast (19 procent).

3. Auto

SNEL BETALEN • Betalen met je smartphone of smartwatch duurt 14 seconden • Contactloos betalen zonder pincode duurt 15,2 seconden • Contant betalen duurt 18,7 seconden • Contactloos betalen met kaart en pincode

inkomen heeft geen gevolgen voor je AOW of je pensioen.

JAAR VAST

Die keuze maken de meeste mensen als ze hun hypo-

5 | 2023

RA05_26_SLAPPE WAS.indd 27

27

11-09-2023 13:18

DUURZAAM ONDERNEMEN

Zo goed als nieuw

Daan Maasson (31) richtte samen met zakenpartner Agnes Weber ruim een jaar geleden Mended op: een platform met een netwerk van kleermakers.

Je kapotte favoriete kledingstuk helemaal hersteld thuisbezorgd krijgen geeft dezelfde dopaminerush als de aankoop van iets nieuws, belooft Maasson.

HOE BEN JE OP HET IDEE GEKOMEN? ‘Uit frustratie. Ik had zoals zo veel mensen in mijn kledingkast altijd een stapeltje kleren waarmee wat was: kapotte rits, scheur, of iets zat niet meer helemaal goed. Maar de drempel om daaraan wat te laten doen, was te hoog.

Terwijl je tegenwoordig met één klik op de muisknop wel een nieuw kledingstuk bestelt. Daarom hebben influencer Agnes Weber en ik Mended opgericht: een platform dat een brug slaat tussen klanten en lokale kleermakers. Dat zijn over het algemeen mannen van in de vijftig met veel technische kennis, maar ze weten vaak niet hoe ze zichzelf in de markt kunnen zetten. De meeste jonge mensen maken geen gebruik van hun diensten. Soms omdat er onduidelijkheid is over wat zo’n reparatie kost. En vrouwen vinden het soms niet prettig om zich door een man te laten opmeten. Maar de voornaamste reden is dat we veelal geen idee hebben van hoe mooi die vakmensen bijvoorbeeld een scheur kunnen maken.’

TOCH MELDDEN MEDIA DAT JE KLEDING FIXEN HARTSTIKKE HIP IS. ‘Onze ervaring is dat dat alleen geldt voor een kleine voorhoede. Maar er broeit zeker iets. Dat zie je ook aan het feit dat steeds meer merken een gratis reparatieservice aanbieden. Het outdoorlabel Patagonia doet dat al een jaar of twintig, maar inmiddels zijn bijvoorbeeld ook bekende merken als G-Star, Nudie Jeans en MUD Jeans overstag.

Dat heeft ook te maken met de nieuwe wetgeving: de Uitgebreide Producentenverantwoordelijkheid, ofwel UPV. Die schrijft voor dat alle kleding- en schoenenproducenten vanaf 2025 belasting gaan betalen voor de afvalverwerking van hun producten. Om minder afval te produceren en om kosten te besparen wordt de textielbranche aangemoedigd gebruikte kleding in te nemen 28

en die – eventueel gerepareerd of aangepast – weer te verkopen. Wij kunnen ze daarbij helpen. Zo is MUD Jeans inmiddels een klant van ons. Door voor zo’n partnerschap een honorarium te vragen en voor elke transactie met een individuele klant een tarief in rekening te brengen, maken we omzet. Mended heeft ook als voordeel dat we een eenvoudig verdienmodel hebben, zonder vaste werknemers en zonder machines.’

MAAR HOE WERKT HET VOOR DE GEWONE CONSUMENT? ‘Op onze website geef je aan wat je wilt dat er gebeurt met je kledingstuk en vervolgens ontvang je een verzendlabel waarmee je je items opstuurt. Daarna gaan wij ermee aan de slag. De tarieven voor een reparatie of

‘Kansen zie ik genoeg, ook dankzij de exploderende tweedehandsmarkt’ aanpassing lopen uiteen van € 15 tot circa € 50, inclusief transportkosten. Sommige mensen vinden dat duur. Maar je moet bedenken dat kleermaker een vak is en dat hij of zij al gauw een half uur bezig is met een kledingstuk.

Omgerekend naar een uurtarief is het dus helaas niet erg veel.

Tot slot krijg je je gerepareerde broek, jasje of rok keurig verpakt terug. Daarmee ervaar je dezelfde blij makende dopaminerush als wanneer je iets nieuws hebt gekocht.

Wat volgens ons gaat helpen om het repareren van kleding van niche naar norm te tillen.’

5 | 2023

RA05_28_DUURZAAM ONDERNEMEN.indd 28

11-09-2023 14:08

TEKST SARAH-MIE LUYCK X FOTOGR AFIE BONNITA POSTMA

HOE VERGAAT HET MENDED NU? ‘Vorig jaar zomer zijn we na een korte voorbereiding van start gegaan in de Utrecht, waarna we uitgebreid hebben naar negen plaatsen rondom de stad. We hebben in Utrecht eerst per fiets de pakketten zelf opgehaald en geretourneerd, voor persoonlijke feedback van onze klanten.

Nu zitten we in een belangrijke groeifase. Inmiddels hebben we ons netwerk van kleermakers enorm uitgebreid en zijn we actief in het hele land. Daarbij kunnen we dankzij een niet onaanzienlijke privé-investering ons platform verder professionaliseren. Kansen zie ik genoeg, ook door de exploderende tweedehandsmarkt. Kledingreparatie mag dan geen supersexy onderwerp zijn, maar deze circulaire kant ervan vind ik wél vet.’

EEN HOOP WERK AAN DE WINKEL. ‘Ja, toch ben ik op zuinig op mijn privétijd. Het gezin komt op nummer één, en ik ruim ook bewust tijd in om te sporten.

We moeten af van het idee dat je als ondernemer honderd uur per week moet werken. Als je thuissituatie niet lekker loopt, kan het met je bedrijf ook niet goed gaan.

Het leuke aan Mended vind ik vooral de omgang met mensen, veel leuker dan urenlang achter de pc zitten.

Ook met de kleermakers, die meestal vanaf een eilandje opereren. Ons bedrijf kan ze helpen om hun positie te verbeteren in de moderne samenleving, onder meer door certificeringen. Daarbij is er nog een belangrijke reden waarom we in ze investeren. Velen zijn 50-plussers, die nog een jaar of vijftien zullen werken. De beroepsgroep wordt dus straks met uitsterven bedreigd als we nu niks doen.’

mended.eu 5 | 2023

RA05_28_DUURZAAM ONDERNEMEN.indd 29

29

11-09-2023 14:08

HUISHOUDPOT

‘Ik kocht een tv, dus kan ik even geen nieuwe kleren kopen’ In elke RADAR+ vertelt iemand hoe zij of hij omgaat met geld, bezuinigingen, boodschappen en bankrekeningen. Merel van der Waal is blij dat ze alsnog een studie heeft gedaan, nu heeft ze een goede baan en spaart ze voor een spannende reis.

IS DIT JE EERSTE SERIEUZE BAAN? ‘Eigenlijk de tweede. Nadat ik was gestopt met mijn opleiding mbo interieuradviseur omdat ik die niet leuk vond, ben ik fulltime gaan werken bij een keukenbedrijf waar ik stage had gelopen. Dat heb ik ruim drie jaar gedaan. Mijn vriend, inmiddels ex-vriend, studeerde en hij stimuleerde mij om dat ook te gaan doen. Toen heb ik een 21+-toelating gehaald en ging ik fulltime hbo doen; facility management. Ik ben zo blij dat ik dat heb gedaan. Daardoor heb ik nu deze baan als business consultant en een goed salaris.’

HOE KWAM JE ROND TOEN JE WEER GING STUDEREN? ‘Ik woonde nog bij mijn ouders, maar ik was gewend aan een maandelijks inkomen. Dat inkomen viel opeens weg, terwijl mijn levensstijl hetzelfde bleef.

Ik wilde nog steeds leuke dingen doen, kleren kopen, op vakantie, een nieuwe telefoon. Op zaterdag bleef ik werken bij het keukenbedrijf en ik ging lenen bij DUO.’

TEKST WILMA VAN HOEFL AKEN

VEEL GELEEND?

30

‘Ja, daar heb ik wel spijt van. De ene keer zette ik het bedrag lager, de volgende maand weer hoger. Ik heb een halfjaar stage gelopen op Bali, zonder inkomen. Dan moet je wel lenen. Het is te gemakkelijk om veel te lenen. Als je zo jong bent, ben je je er niet van bewust dat je beter niet kunt lenen. Toen ik 25 was, ging ik met huisgenoten wonen en had ik nog meer geld nodig. Maar

inmiddels werkte ik veel vaker en zette ik de lening uit. Het was geen vetpot, maar ik kwam wel rond.’

KUN JE GOED MET GELD OMGAAN? ‘Nu wel. Als ik mijn salaris krijg, betaal ik mijn vaste lasten. Het geld dat overblijft, verdeel ik op mijn bankrekening over potjes. Ik weet nu waar mijn geld naartoe gaat en welke doelen ik heb. Al is het niet heel streng, want ik schuif ook weleens met die potjes.’

MEREL VAN DER WAAL (28) IS BUSINESS CONSULTANT BIJ EEN BEDRIJF DAT DETACHEERT EN OPLEIDINGSPROGRAMMA’S VERKOOPT AAN BANKEN EN VERZEKERAARS. SINDS EEN JAAR WOONT ZE ALLEEN IN EEN HUURAPPARTEMENT. DAARVOOR WOONDE ZE MET HUISGENOTEN.

WAT ZIJN DIE DOELEN? ‘Een buffer voor als mijn wasmachine kapotgaat en misschien wil ik ooit een appartement kopen. En eind van het jaar ga ik in mijn eentje zeven weken naar Azië. Ik neem een maand onbetaald verlof en drie weken vakantie. Daar spaar ik voor. Mijn huis mag ik in die tijd onderverhuren.’

WAAR GEEF JE GRAAG GELD AAN UIT? ‘De afgelopen maanden vooral aan mijn huis. Verder aan uiterlijke verzorging en sporten. En ik koop graag kleding, schoenen en tassen. De ene keer ga ik lekker shoppen, de andere keer ben ik streng voor mezelf. Ik moet keuzes maken. Laatst kocht ik een nieuwe tv.

Dan kan ik even geen kleding kopen.’

INKOMEN Afhankelijk van bonussen 1 x tot 1,5 keer modaal* MAANDELIJKSE UITGAVEN Huur incl. gas en elektra € 973 € 143 Zorgverzekering € 110 Internet en telefoon € 300 Boodschappen € 400 Vrije tijd € 65 Sporten € 150 Kleding € 35 Kapper € 40 Nagels € 12 Schoonheidsspecialist € 23 Massage € 300 Sparen voor reis € 200 Sparen algemeen

PRAAT JE MET VRIENDEN OVER GELD? ‘Vaak. Iedereen merkt dat alles duurder is geworden. Ik merk dat jongens meer bezig zijn met beleggen. Daar ben ik zelf ook net mee begonnen. Met vriendinnen praat ik meer over hoe we omgaan met geld en waar we het aan uitgeven.’

* 1 x modaal is bruto € 3076 per maand, zonder vakantietoeslag. Netto is dat € 2372. Vakantietoeslag is bruto € 267 per maand. Netto is dat € 208. Dus inclusief vakantietoeslag is 1 x modaal € 2580 netto per maand. 1 x modaal is iets meer dan € 40.000 bruto per jaar. BRON: NIBUD

5 | 2023

RA05_30_HUISHOUDPOT.indd 30

11-09-2023 14:07

EXEN ONDER ééN DAK

‘de logeerkamer voelt als mijn gevangeniscel’ Als je gaat scheiden wil je het liefst ook zo snel mogelijk fysiek uit elkaar. Maar door de overspannen huizenmarkt en de hoge huren en huizenprijzen blijven steeds meer exen noodgedwongen onder één dak wonen.

O

GRACIËLLA PONTE IS MEDIATOR. Mijn tip: maak een zorgverdeling als je wilt scheiden en kinderen hebt, ook al woon je nog samen in hetzelfde huis.’

f je nou met knallende ruzie uit elkaar gaat of dat het een relatief gemoedelijke gemeenschappelijke beslissing is, scheiden is altijd pijnlijk en verdrietig.

Dat wordt alleen maar erger als je min of meer gedwongen bent om samen te blijven wonen met je ex-partner. Toch lijkt dat steeds vaker te gebeuren. Niet onlogisch, met de huidige krapte op de woningmarkt en de woningprijzen die door het dak gaan. Als er al een mogelijkheid is om te verhuizen, is dat vaak niet een-twee-drie geregeld.

Noortje (39), moeder van twee jonge kinderen, besloot ruim een jaar geleden weg te gaan bij Karst (40), maar écht weg kan ze niet. Een onhoudbare situatie, die voorlopig zal voortduren. ‘Vorig jaar rond deze tijd liet ik Karst weten dat ik niet meer met hem verder wilde. Daar was geen directe aanleiding voor; het gevoel was er gewoon niet meer. In de maanden daarvoor heb ik wel signalen gegeven, maar die pikte hij niet op. Voor Karst kwam het als een donderslag bij heldere hemel.’

De scheiding tussen Noortje en Karst werd vorige maand officieel uitgesproken, maar ze wonen nog steeds in hetzelfde huis. Noortje werkt parttime en verdient stukken minder dan haar ex-man. Voor sociale huur zijn lange wachtlijsten en in de vrije sector kom je er niet zomaar tussen. Ze heeft op zo’n vijftien huurhuizen gereageerd, maar vist steeds naast het net. Kopen is geen optie.

‘Karst zal mij moeten uitkopen, maar met dat geld zou ik net een schuur kunnen kopen. Ik ben dus aangewezen op

huurhuizen, maar het is niet te doen. Een scheiding is tegenwoordig geen aanleiding meer voor urgentie. Ik voel me in de steek gelaten door de overheid, het lijkt wel of ze iedereen huizen gunnen, maar mensen die gescheiden zijn, laten ze in de kou staan. Ik woon nu op zolder in de echtelijke woning.

De eerste drie maanden sliep ik op de grond naast mijn zoon van acht, maar uiteindelijk heb ik Karst gevraagd om de zolder voor me vrij te maken. Het is een ontzettend moeilijke situatie. Ik ben veel afgevallen en ben altijd gestrest. Er is geen rust in huis.’

BLIJF COMMUNICEREN Tijdens het scheidingsproces werden Noortje en Karst begeleid door mediator Graciëlla Ponte. Zij stuurt Noortje af en toe nog een berichtje om te checken hoe het gaat. ‘Ik merk dat ze er echt doorheen zit’, zegt Ponte. ‘En dat begrijp ik goed.

Ik zie in de praktijk tegenwoordig vaker dat ex-partners door omstandigheden een tijdje bij elkaar moeten blijven wonen, maar het geval van Noortje is wel het meest schrijnende dat ik heb meegemaakt.

Bij hen ligt het scheidingsvonnis er immers 5 | 2023

RA05_31_GEVANGEN MET JE EX.indd 31

31

13-09-2023 14:06

EXEN ONDER ééN DAK

‘We ergeren ons steeds meer aan elkaar. Nu wisselen we dagelijks niet meer dan vijftig woorden’ al. Het is natuurlijk erg zuur als je de beslissing hebt genomen om uit elkaar te gaan en je kúnt niet uit elkaar. Om een situatie als deze niet volledig uit de hand te laten lopen, is communiceren een eerste vereiste, daar valt of staat het mee. Je moet duidelijke afspraken met elkaar maken, bijvoorbeeld over de kinderen. Ik raad altijd aan om een zorgverdeling te maken, ook al woon je nog bij elkaar.’

Noortje en Karst hebben die zorgverdeling wel gemaakt, maar in de praktijk loopt ook dat niet helemaal soepel. ‘Als er bijvoorbeeld een studiedag is en ik moet werken, moet ik hem soms smeken om vrij te nemen, en dat is dan onmogelijk. Onze meeste ruzies gaan over de kinderen of over geld.

Of hij roept dat ik te vaak weg ben – ik ontsnap ’s avonds vaak naar vrienden of familie, of ik ga een stuk op mijn motor rijden. We ruziën trouwens nooit waar de kinderen bij zijn, voor hen willen we zo min mogelijk spanning en stress. Als de kinderen slapen, gaan we volledig ons eigen gang, maar voor de rest doen we zo normaal mogelijk. We eten gewoon met z’n allen, en verjaardagen en kerst vieren we grotendeels met z’n vieren. Het is hartstikke moeilijk, maar ik zet maar steeds opnieuw dat masker op. Ik kan inmiddels heel goed doen alsof er niets aan de hand is.’

DE ROUWCURVE LOOPT MEESTAL NIET GELIJK Maxim van Oostrum is hoofd marketing bij Zorgeloosch Scheiden, waar ook mediator Graciëlla Ponte bij is aangesloten. Het is een bedrijf dat mediation en juridisch én financieel advies levert. Ook hij herkent de trend dat ex-partners tijdelijk bij elkaar in huis moeten blijven wonen. ‘Dat is wat ik terugkrijg van onze mediators’, zegt hij. ‘Het is in de regel een pijnlijk verhaal, vooral omdat je ziet dat de rouwcurve van partners meestal niet identiek verloopt. De ‘beslisser’ kan in zijn of haar hoofd gevoelsmatig al maanden eerder afscheid hebben genomen, terwijl de ander nog helemaal aan het begin van de verwerking zit.

Daarnaast maakt het natuurlijk gevoelsmatig uit wat de aanleiding is om elkaar te gaan: is de koek simpelweg op, of is een van de partners vreemdgegaan en de bom gebarsten?

Je ziet sowieso vaak dat huisvesting niet meteen geregeld kan worden. De vertrekkende partij moet een huis vinden 32

(en kunnen betalen). Maar – wat vaak wordt vergeten – de persoon die in het huis blijft, moet ook in staat zijn om de ander uit te kopen. Wat daarnaast steeds vaker voortkomt, is dat de woning een grotere inzet wordt bij de onderhandeling. Als partners het niet eens kunnen worden over wie er weg moet, kan dat de boel flink vertragen.’

DE SFEER WORDT STEEDS SLECHTER Bij Derk (48) is wél duidelijk wie er weggaat (hij), maar duurt het even voordat het is geregeld. De huidige situatie: een koude oorlog. ‘Een kleine drie maanden geleden ging de kogel door de kerk: er is geen toekomst meer voor ons. De beslissing komt grotendeels bij mijn vrouw Iris vandaan, maar ik kan niet anders dan toegeven dat de koek inderdaad op is. Iris heeft meer geld dan ik; ze heeft een goede baan en enkele jaren geleden een flinke erfenis gekregen. Ik heb een creatief beroep en ben zzp’er. Ik verdien veel minder dan zij.

In eerste instantie was er geen ruzie, dus we dachten beiden dat het te doen zou zijn om in ons gezamenlijk appartement te blijven terwijl ik een ander huis zou zoeken.

In het begin ging het eigenlijk ook nog wel, maar heel geleidelijk aan werd de sfeer slechter. Wanneer je het besluit hebt genomen om uit elkaar te gaan, wil je simpelweg niet meer 24/7 op elkaars lip zitten. We gingen ons steeds meer ergeren aan elkaar. Nu wisselen we dagelijks niet meer dan vijftig woorden. Ik ben zo veel mogelijk buiten de deur, en als ik thuis ben, sluit ik me op in de logeerkamer. Die voelt inmiddels als een gevangeniscel. Als ik Iris hoor thuiskomen van haar werk, voel ik elke keer die steen in mijn maag. Ik hoop dat ik heel snel een huis vind, maar dat is echt niet makkelijk. Ik zit er zelfs aan te denken om tijdelijk bij mijn ouders te gaan wonen, maar dat wíl je toch niet? Ik ben een vent van bijna vijftig. Het enige waar ik heel blij mee ben, is dat we geen kinderen hebben. Ik heb geen idee hoe we het dan hadden moeten doen.’

MAXIM VAN OOSTRUM IS HOOFD MARKETING BIJ ZORGELOOSCH SCHEIDEN, een bedrijf dat mediation en juridisch en financieel advies aanbiedt. ‘De woning wordt een steeds grotere inzet bij de onderhandelingen tussen ex-partners.’

5 | 2023

RA05_31_GEVANGEN MET JE EX.indd 32

13-09-2023 14:06

TEKST SUUS RUIS

JULLIE MOETEN VOORLOPIG ONDER ÉÉN DAK BLIJVEN WONEN, WAT NU? Als je noodgedwongen – al dan niet tijdelijk - met je ex in de gezamenlijke woning moet blijven wonen en het leefbaar wilt houden, zijn er paar dingen die sowieso belangrijk zijn om te doen of te laten.

HOUD DE KINDEREN OP DE HOOGTE Als er wél kinderen zijn, zijn er een paar extra basisregels.

Je wilt immers dat zij niet al te erg lijden onder de situatie.

‘Het is misschien een open deur, maar maak nóóit ruzie waar de kinderen bij zijn’, zegt Van Oostrum.

‘Ik adviseer wel om kinderen op de hoogte te stellen van wat er aan de hand is’, voegt mediator Ponte toe. ‘Tenzij ze echt heel jong zijn, natuurlijk. Maar kinderen pikken veel meer op dan je denkt. Ik acht het dus raadzaam om ze mee te nemen in het proces. Als je op een gegeven moment vanuit het niets zegt: ‘Volgende week gaan we verhuizen’, valt dat wel heel rauw op hun dak. Wat daten betreft is de gouden regel: niemand mee naar huis nemen als je nog samenwoont met je ex, en niemand aan je kinderen voorstellen.’

Van Oostrum adviseert met klem om wel de scheiding in gang te zetten, ook al is er nog geen duidelijkheid over de woonsituatie. ‘Ga hoe dan ook om de tafel zitten, want als je het laat sudderen omdat je nog niet weet waar je terecht­ komt of hoe de huisvesting geregeld gaat worden, is de kans groter dat er een conflictsituatie ontstaat. Daarnaast wil ik gezegd hebben dat er vaak veel meer mogelijk is dan je denkt. Bij een scheiding worden de regels soms flink op­­ gerekt. Ook zijn er andere constructies mogelijk, onder andere die waarbij je beiden eigenaar blijft van de woning, maar een van de ex-partners alsnog een ander huis kan kopen. Het loont dus zeker om hier advies over in te winnen.

Neem geen dates mee naar huis. Helemaal als er kinderen in het spel zijn, houd je je nieuwe liefdes buiten de deur.

Maak duidelijke afspraken. Over de zorg voor de kinderen, maar ook over praktische zaken als samen eten, financiën en huishoudelijke taken.

Respecteer elkaars privacy. Ook al wonen jullie nog samen, jullie zijn geen liefdeskoppel meer.

Dat betekent dat je afstand moet bewaren.

Slaap in aparte ruimtes. Ook op deze manier creëer je afstand en wordt het gevoelsmatig duidelijker dat je geen stel meer bent.

Ga vaker het huis uit. Bezoek vrienden en familie vaker en blijf af en toe een nachtje bij ze slapen.

Dat verlicht de stress van dag en nacht in de omgevingvan je ex zijn.

Praat niet de hele dag met elkaar.

Communiceer op gezette en afgesproken tijden.

Hoewel de huizenprijzen sinds kort aan het dalen zijn, is de rente wel gestegen. Voor veel mensen die gevangen zitten met hun ex is de situatie vooralsnog weinig rooskleurig.

Mediator Graciëlla Ponte heeft met ze te doen. ‘Ik heb bemiddeld bij de scheiding van een ouder stel, van wie de vrouw haar hele leven niet heeft gewerkt. Zij heeft geen andere keus dan voorlopig met haar (bijna) ex-man in één huis te blijven wonen. Heel pijnlijk. Af en toe app ik haar om te vragen hoe het gaat. Dan krijg ik een berichtje terug: ‘Ik zit er nog ...’ Je voelt gewoon haar wanhoop.’

Omwille van de privacy zijn sommige namen in dit artikel gefingeerd.

5 | 2023

RA05_31_GEVANGEN MET JE EX.indd 33

33

13-09-2023 14:06

LESJE ECONOMIE

Vast of variabel?

Vorige winter rezen de energieprijzen de pan uit.

Nu liggen de prijzen gelukkig lager, maar niemand weet of dat zo blijft.

Toch je contract maar vastzetten, of juist niet?

Met een vast contract zet je je energieprijs vast. Dan weet je precies hoeveel je de komende tijd kwijt bent aan een kilowatt uur (kWh) elektriciteit of een kubieke meter (m3) gas. Als je meer energie verbruikt, gaat je rekening natuurlijk wel omhoog, maar zolang je contract duurt, staat vast hoeveel je betaalt per kWh elektriciteit of m3 gas.

Met een variabel contract weet je niet hoeveel je gaat betalen. Als de energie duurder wordt, ga je met een variabel contract voor elke kWh elektriciteit of elke m3 gas meer betalen. Maar als de energieprijzen dalen, gaat jouw maandelijkse nota ook omlaag. Terwijl je bij een vast contract evenveel blijft betalen. Wat is beter?

‘Wij zeggen niet wat het beste is’, zegt Joyce Donat van de Consumentenbond. ‘We benoemen alleen de voor- en nadelen, zodat mensen zelf een afweging kunnen maken.’

Hecht je aan zekerheid, dan zet je je contract vast. Wil je profiteren van dalende prijzen en word je niet zenuwachtig als de prijzen stijgen, dan ben je goed af met een variabel contract. Een voordeel van een variabel contract is dat je elk moment kunt overstappen naar een aanbieder die nog goedkoper is. Je hebt een opzegtermijn van dertig dagen. Bovendien is de zekerheid van een vast contract niet eeuwig. Als je contract afloopt en de energieprijs is hoog, ga je voor je volgende contract veel meer betalen.

VERSCHILLEN VERGELIJKEN De energieprijzen zijn grillig. ‘Vroeger was een vast contract goedkoper dan een variabel contract’, zegt Donat.

Nieuwe klanten werden binnengehaald met aantrekkelijke, goedkope contracten. Die werden aan het einde van de looptijd stilzwijgend omgezet in een duurder variabel contract. Toen de energieprijzen vorig jaar enorm stegen, werden er bijna geen vaste contracten meer aangeboden.

Inmiddels weer wel. Volgens Donat is er nu weinig prijsverschil tussen vaste en variabele contracten.

Als je wilt weten bij welke aanbieder je het best af bent, kun je kijken op een vergelijkingssite, bijvoorbeeld op consumentenbond.nl of independer.nl. Daar vul je in hoeveel kWh elektricteit en m3 gas je verbruikt op jaarbasis. Die gegevens vind je op de eindafrekening van je energiebedrijf. Als je aangeeft of je een vast of variabel con34

tract wilt, komen de beste aanbieders met hun prijzen in beeld. Bij vaste contracten kun je vaak kiezen tussen één jaar vast en drie jaar vast. ‘Kijk kritisch’, adviseert Donat.

‘Veel energieleveranciers bieden een bonus aan. Die is vaak al verwerkt in het maandbedrag, maar meestal krijg je ’m pas aan het einde van de contract­periode. Dus dan betaal je per maand eerst meer dan je op de vergelijkingssite ziet.’ Ook is het een aanrader om te bellen met je eigen energieleverancier en te vragen wat je gaat betalen als je je variabele contract omzet in een vast contract. Vaak doen ze een aantrekkelijk aanbod om je als klant te houden.

DE MEESTE MENSEN KIEZEN NU VOOR VAST Wie van energieleverancier veranderde tijdens de looptijd van het contract, betaalde tot voor kort zo’n € 100 opzegboete. Sinds 1 juli 2023 kan de boete een stuk hoger uitvallen. De boete hangt af van de resterende contractperiode en de energieprijzen op het moment dat je opzegt.

Dat lijkt op de boeterente als je overstapt naar een andere hypotheekaanbieder. ‘Mensen snakten naar vaste contracten, maar de energieleveranciers boden een tijdlang geen vaste contracten meer aan’, aldus Donat. ‘Dan bieden ze klanten zekerheid, terwijl de energiemarkt onzeker is en klanten zomaar kunnen weglopen. Dan blijft de leverancier met de ingekochte energie zitten.’ Om te voorkomen dat het risico van tussentijds opzeggen alleen bij de leverancier ligt, hebben de Autoriteit Consument & Markt (ACM) en de energiebranche afspraken gemaakt over de opzegboete. Boete of niet, momenteel kiezen de meeste mensen volgens Donat voor een vast contract.

VARIABEL CONTRACT? JE KUNT ELK MOMENT OVERSTAPPEN NAAR EEN GOEDKOPERE AANBIEDER

+ Er is nu weinig prijs­ verschil tussen vaste en variabele contracten. + Vraag je energie­ leverancier wat je gaat betalen als je gaat van variabel naar vast.

5 | 2023

RA05_34_LESJE ECONOMIE.indd 34

11-09-2023 14:03

TEKST WILMA VAN HOEFL AKEN

JOURNALIST WILMA VAN HOEFL AKEN SCHRIJF T OVER GELDZ AKEN IN ONS BL AD. ZE HAD TIENTALLEN JAREN BIJ DEZELFDE LEVER ANCIER EEN VARIABEL ENERGIECONTR ACT. WA AROM ZET TE ZE HET VORIGE ZOMER OM IN EEN VAST CONTR ACT?

Wilma: Ik ken er genoeg, mensen die jaarlijks veranderen van energieleverancier. ‘Dat moet je ook doen, dat scheelt veel geld’, zeggen ze. Maar ik vind dat gedoe. Om dezelfde reden verander ik nooit van zorgverzekeraar. Misschien later, als ik met pensioen ben. Dan heb ik zeeën van tijd en is mijn inkomen een stuk lager.

Over de energierekening dacht ik zelden na. Mijn vriend en ik wonen in een groot, oud, matig tot redelijk geïsoleerd huis. Het etiket beschermd stadsgezicht klinkt leuk, maar het betekent ook dat dubbel glas aan de voorkant niet mag (daar hebben we voorzetramen) en hoewel ons dak perfect zou zijn voor zonnepanelen, zijn ze niet toegestaan. De laatste jaren betaalden we € 220 per maand aan Eneco.

Een enkele keer kwam de energienota op burenborrels ter sprake. Alle buren betaalden meer, dus ik vond dat we het goed deden. Sinds het voorjaar van 2022 betaalden we € 280. De buren gingen ook meer betalen. Het nieuwe normaal, dacht ik. Maar in de zomer had iedereen het opeens over de energierekening. Ik belde Eneco om te vragen of het verstandig was mijn maandbedrag aan te passen. Op hun advies zette ik dat op € 357. Toen werd het winter.

Mijn buren – net als wij twee mensen in een groot oud huis – gingen opeens € 1200 per maand betalen.

Nieuwsgierig logde ik ook eens in bij Eneco. Met ons gasverbruik bleken we op € 60 per dag te zitten. We waren niet de enigen. Opeens kwam ik elke dag mensen tegen die per maand meer kwijt waren aan hun energierekening dan aan hun hypotheek. Ik besloot de verwarming in mijn werkkamer uit te zetten. Elke dag trok ik een dikke joggingbroek aan, een wollen trui en een vest. Al snel bleek dat ik uitstekend kon werken bij een graad of 13. Zelfs typen ging prima – geen koude vingers. En als het echt te koud werd, zette ik een uurtje een speciaal daarvoor aangeschaft

elektrisch kacheltje aan. Voor de badkamer kocht ik een klein straalkacheltje voor tijdens het douchen, zodat ook daar de verwarming niet meer aan hoefde. In de woonkamer zetten we de verwarming één of twee graden lager en een uur voor het naar bed gaan zetten we hem uit. In maart kregen we de eindafrekening. We moesten € 625 bijbetalen en ons nieuwe termijnbedrag was € 397. Veel geld, maar het viel me alleszins mee. Ons gasverbruik hadden we teruggebracht van 2500 naar 2030 m3.

Ook het stroomverbruik was, ondanks de kacheltjes, lager.

Over de energierekening dacht ik niet meer na, totdat ik er voor RADAR+ een stuk over schreef. ‘Ik zit al jaren bij Eneco en ik verander nooit iets’, zei ik tegen Joyce Donat van de Consumentenbond. ‘Dat is zeker nogal sukkelig?’ Donat zei: ‘Mensen zoals jij worden slapers genoemd. Feitelijk betaal jij voor al die goedkope contracten van de mensen die elk jaar overstappen.’ Dat beviel me niet, dus vulde ik de vergelijkingssite van de Consumentenbond in, op zoek naar een aantrekkelijk vast contract. Voor iets minder dan € 300 per maand bleek ik her en der een vast contract voor een jaar te

‘WE GAVEN € 60 PER DAG AAN GAS UIT’ kunnen afsluiten en voor zo’n € 310 kon ik bij Vattenfall terecht voor een contract voor drie jaar. Vervolgens belde ik Eneco. Na achttien minuten wachten en luisteren naar een vervelend muziekje gaf ik het op.

De volgende dag had ik meer tijd. Na 24 minuten kreeg ik iemand aan de lijn.

‘Wat ga ik bij jullie voor een vast contract betalen?’ vroeg ik. Aan een contract voor een jaar zou ik € 308 per maand kwijt zijn en voor drie jaar € 311. Inmiddels heb ik mijn contract voor drie jaar vastgezet.

Wanneer de gasprijs in die tijd daalt loop ik meevallers mis, maar ach, die overstapmeevallers liep ik in het verleden ook al mis. De komende drie jaar een vaste prijs en geen gedoe is ook wat waard.

5 | 2023

RA05_34_LESJE ECONOMIE.indd 35

35

11-09-2023 14:03

BOEKENRUBRIEK

NU EVEN NIET, WAT ER NOG WÉL KAN

WARME, WIJZE OMMIE

LIDDIE AUSTIN is freelance journalist en columnist. Ze schrijft o.a. voor Flow, Zin, Happinez, Libelle en FD. Liddie is dol op lezen en ze selecteert voor elke RADAR+ vier boeken.

36

RA05_36_BOEKEN.indd 36

1

Omdat thuis alles door de ziekte van zijn vader ‘kapotviel’, wordt de negenjarige Adriaan – in wie we in grote lijnen de schrijver Adriaan van Dis herkennen – door zijn moeder vanuit Bergen aan Zee op de trein gezet naar een niet bij naam genoemde stad elders in het land. Daar kan hij in de zomer tot rust komen bij zijn grootvader en diens huishoudster.

Zo afstandelijk als de grootvader is, zo warm en wijs is Ommie, zoals het angstige jongetje de huishoudster gaat noemen. Zij geeft hem de liefde waarnaar hij hunkert en laat hem anders naar de wereld kijken.

En daar heeft hij als oudere man, die in het heden geregeld door een park wandelt en mensen ontmoet, nog steeds profijt van.

Met de roman Naar zachtheid en een warm omhelzen voegt Van Dis een mooi nieuw hoofdstuk toe aan een oeuvre waarin hij vaker over zijn jeugd en de nasleep daarvan schreef.

Naar zachtheid en een warm omhelzen, Adriaan van Dis (Atlas Contact), € 22,99

Maar liefst 1,2 miljoen Nederlanders heeft last van een of meer chronische ziekten. Dat heeft consequenties voor hun relaties, hun werk en vaak ook hun financiële situatie. Lenneke Vente heeft neurosarcoïdose, een chronische auto-immuunziekte. Als ze daar meer over wil weten, vindt ze veel medische informatie en verhalen van mensen die een ziekte hebben ‘overwonnen’, maar weinig over wat je moet doen met een aandoening die niet geneest, terwijl je er ook niet aan doodgaat. In die lacune probeert zij te voorzien met Lichter leven met een chronische ziekte. Jarenlang vocht Vente tegen haar ziekte, totdat ze die (geleidelijk) accepteerde en besefte dat ze moest kijken naar wat er nog wél kon. Dat bleek veel meer te zijn dan ze dacht. In haar boek verstrekt ze haar eigen tips en die van lotgenoten. In het nu leven blijkt bijvoorbeeld cruciaal te zijn: ‘Daar ligt ligt je geluk’.

Lichter leven met een chronische ziekte, Lenneke Vente (Balans), € 22,95

2

5 | 2023

11-09-2023 14:02

TEKST LIDDIE AUSTIN

, IK LEES ZO AFSTANDELIJK ALS DE GROOTVADER IS, ZO LIEF IS DE HUISHOUDSTER ( NAAR ZACHTHEID EN EEN WARM OMHELZEN, ADRIA AN VAN DIS)

DE PUINHOOP THUIS

In de aangrijpende autobiografische roman Soedah – laat maar van Mad­ dy Stolk moet Tara na de dood van haar moeder het overvolle en vervuil­ de ouderlijk huis leegruimen. Achter de door gordijnen hermetisch van de buitenwereld afgesloten ruimtes, tussen de stapels papier en bergen waarde­ volle en waardeloze objecten die haar moeder angstvallig bewaarde, dringen zich herinneringen aan haar op. Aan haar jeugd. Aan haar vader, haar veilige haven, die vanbinnen echter werd verteerd door woede en verdriet. En aan haar onverwoestbare, grillige en hardhandige moeder. Hun (oorlogs)ervaringen in Nederlands-Indië hebben niet alleen hen, maar ook Tara gevormd. In de puinhopen in haar ouderlijk huis blijkt zich tot haar verras­ sing ook de oplossing van een goed bewaard familiegeheim te bevinden.

Alleen door het verleden onder ogen te zien, met alles wat daarbij hoort, beseft Tara, is verandering mogelijk en hoeven de trauma’s van weleer niet te worden doorgegeven aan de volgende generatie: haar dochter.

Soedah – laat maar, Maddy Stolk (AmboAnthos), € 23,99

3

In een boek kun je je verliezen. Héérlijk.

Bijvoorbeeld in De onbedoelden van Cobi van Baars waarin de geadopteerde Aaf pas na haar 21ste wordt verteld dat ze een tweelingzus heeft.

GEHEIME TWEELINGZUSSEN

Dat Aaf is geadopteerd, weet ze.

Maar vlak na haar 21ste verjaardag vertellen haar adoptieouders iets wat ze tot die tijd geheim moesten houden: ze heeft een tweelingzus.

In het katholieke Limburg van de jaren zestig vond men het geen probleem om de meisjes apart van elkaar in een gezin te plaatsen. ‘Ik had het altijd willen weten of nooit meer’, schrijft Aaf geschokt in haar blocnote. Toch zoekt ze al snel contact met haar zus.

Annemariekes ouders blijken niet eens te hebben geweten dat er nog een tweelingzus in het spel was (en dat terwijl ze niks liever hadden gewild dan nog een kind). De zussen zijn blij, maar ook verward: in hoeverre zijn ze met de kennis van nu nog een individu? Samen gaan ze op zoek naar hun biologische ouders. Cobi van Baars baseerde haar spannende roman De onbedoelden op een waargebeurd verhaal. Ze vertelt het op een bijzondere, wervelend meerstemmige manier.

De onbedoelden, Cobi van Baars (Atlas Contact), € 22,99

4

5 | 2023

RA05_36_BOEKEN.indd 37

37

11-09-2023 14:02

Advertentie

ADV STRAMIEN.indd 5

19-09-2023 11:07

WANDELEN

RONDJE OM DE

STAD Prima om doorheen te slenteren, de binnensteden van Utrecht, Leiden, Groningen en Kampen. Maar het wordt pas echt interessant als je gaat wandelen aan de buitenkant van de binnenkant.

5 | 2023

RA05_39_WANDELEN.indd 39

39

11-09-2023 13:57

WANDELEN

‘Kasteel De Haar is een Eftelingachtig slot met een ophaalbrug, torentjes en luiken’

SARAH-MIE LUYCKX SCHRIJFT ONDER MEER VOOR RADAR+ OVER WANDELEN EN IS ENTHOUSIAST OVER HET RONDJE HAARZUILENS (6,6 KILOMETER).

‘Je zou het niet verwachten, zo direct onder de rook van Utrecht: een eeuwenoud landgoed, compleet met kasteel, plus een dot van een bijbehorend dorpje. En ook wat betreft natuurschoon is dit rondje dik in orde. Dat trapt af met een onverhard pad langs een ouderwetse hoogstamboomgaard en hoge heggen waarachter, zover het oog reikt, weilanden schuilgaan.

Een bijzondere brug kondigt vervolgens aan dat kasteel De Haar nadert. De overspanning lijkt opgetrokken uit boomstammen en takken, maar is gemaakt van beton, en een honderd jaar oud monument. Ook De Haar – met zijn ophaalbrug, torentjes en luiken – dateert van begin vorige eeuw. Je zou het daarom een hoog kitschgehalte kunnen toedichten, maar geheid dat piepjonge wandelaars wel onder de indruk zullen zijn van dit Eftelingachtige slot, dat verrees op de ruïnes van een middeleeuws kasteel.

Bovendien zijn het bijbehorende park en de tuinen beslist een bezoek waard. Nog een saillant detail: het slot was in de jaren zestig een populaire hub voor de Europese jetset, onder wie Brigitte Bardot, Coco Chanel en Roger Moore, die er logeerden op uitnodiging van de toenmalige baron.

40

Na het spraakmakende kasteel volgt Parkbos De Haar, dat nog geen decennium oud is. Nieuwe natuur dus, maar door de rust, weidsheid en royale waterpartijen toch lekker om doorheen te lopen. Vervolgens gaat het onder meer door Klein Limburg – het noordelijkste deel van het kasteelpark – en beland je uiteindelijk in poppendorp Haarzuilens, waar alle huizen net als het slot voorzien zijn van rood-witte luiken. Aan de lommerrijke brink kun je neerstrijken in de plaatselijke herberg. Aan de tuttige kant? Wandel dan nog even door richting het startpunt. Hoeve Wielrevelt is niet te missen: een moderne, lichte locatie, waar de kinderen ook uit de voeten kunnen.

routesinutrecht.nl

5 | 2023

RA05_39_WANDELEN.indd 40

11-09-2023 13:57

TEKST SARAH-MIE LUYCK X

‘Langs de buitenste singels van Leiden is van vijf parken één groot groengebied gemaakt’

WANDELBLOGGER VERA VAN DER HEIDE (VERAWANDELT.COM) TIPT DE ROUTE SINGELPARK LEIDEN (6,5 KILOMETER).

‘Omdat ik niet ver van Leiden woon, ken ik de stad goed. Toch was ik verrast door deze wandeling, die is ontstaan dankzij een unieke samenwerking tussen de gemeente en inwoners om langs de buitenste singels één groot samenhangend park te maken.

Dat is uitstekend gelukt. De route is groen, en elk jaargetijde weer anders. Na een paar kilometer loop je bijvoorbeeld door Het Plantsoen, een statig stadspark in Engelse landschapsstijl, waar de monumentale bomen in het najaar rood, geel en oranje kleuren.

In totaal ga je door vijf verschillende parken, waaronder het Blekerspark, met een tuin in Japanse stijl. En ook de twee begraafplaatsen bieden volop natuurschoon. Op Groenesteeg staat bijvoorbeeld een betoverende rode beuk met een stamomtrek van liefst acht meter, die niet voor niks in de Nationale Bomen-top 50 staat.

De culturele hotspots maken het ook de moeite waard.

Zoals de Meelfabriek en het Energiepark: industrieel erfgoed dat nieuw leven is ingeblazen. De Meelfabriek,

waar vroeger een derde van de Nederlandse meelproductie vandaan kwam, is tegenwoordig een belangrijk icoon van de stad. Interessant om te zien hoe van een oud complex iets hedendaags is gemaakt met appartementen, plekken voor startups en leuke horeca, zoals koffiebar Grutsk.

Over iconen gesproken: de wandeling gaat ook langs de Hortus Botanicus, de oudste botanische tuin van Nederland. Buiten is de tuin openbaar toegankelijk, maar een kaartje kopen om ook de kassen te bezoeken, loont zeer de moeite. Onder meer vanwege de reuzenwaterlelie, bekend van de foto’s in de media, waarop een kind op een van zijn enorme bladeren zit.’

De route is te vinden op singelpark.nl onder de tab Activiteiten.

5 | 2023

RA05_39_WANDELEN.indd 41

41

11-09-2023 13:57

WANDELEN

‘De binnentuinen van de Hortusbuurt zijn groen en rustig, echt een oase in de stad’

ROUTEMAKER MARYCKE NABER VINDT ‘HAAR’ PARKENPAD EEN AANRADER, LANGS DE RAND VAN DE GRONINGER BINNENSTAD (11 KILOMETER) .

‘Het Parkenpad is een afwisselende wandeling met groen, water en verschillende highlights, die laat zien dat er buiten het centrum van Groningen ook genoeg te eleven valt. Zo kom je bijna aan het einde van de route langs Forum Groningen: een nieuw multifunctioneel gebouw met veel cultuur, horeca en een groot dakterras met een geweldig uitzicht over de stad.

Ook voert het pad langs het Ebbingekwartier, een nieuwbouwwijk met interessante hedendaagse architectuur.

Maar onderweg valt er ook genoeg historisch erfgoed te bewonderen. Zoals de Hortusbuurt met zijn eeuwenoude hofjes, voorlopers van hedendaagse verzorgingshuizen. De gezamenlijke binnentuinen zijn opvallend groen en rustig, echt een oase in de stad.

Daarbij kom je diverse gebouwen tegen van de stadsarchitect Siebe Jan Bouma, die vóór de Tweede Wereldoorlog zijn stempel drukte op Groningen en onder meer de Amsterdamse School-stijl omarmde. Zo zie je van zijn hand een kantoor van de gemeente Groningen, even nadat je de synagoge uit 1906 bent gepasseerd, waarvan de Moorse gevel in het oog springt.

42

Het mooiste stuk vind ik het Noorderplantsoen, gelegen langs de oude stadsgracht, vanwege de grote vijvers, slingerende wandelpaden en hoogteverschillen. In het hartje van het park staat eetcafé Zondag, dat alle dagen van de week is geopend. Het prachtige paviljoen is overigens ook door Bouma ontworpen. Ook de Prinsentuin mag niet onvermeld blijven. Hét voorbeeld van een renaissancetuin, die stadhouder Willem Frederik in 1626 liet aanleggen.

Aan het einde van het Parkenpad, dat je weer naar het Centraal Station leidt, passeer je het onvolprezen Groninger Museum. Mocht je daarvoor nog puf hebben na deze elf kilometer, dan zou ik zeggen: doen!’

Het Parkenpad is te vinden op wandelzoekpagina.nl, en in de gids Wandelen buiten de binnenstad van Groningen van Marycke Naber, uitgeverij Gegarandeerd Onregelmatig (€ 17,95).

5 | 2023

RA05_39_WANDELEN.indd 42

11-09-2023 13:57

‘Misschien wel het mooiste stadsfront van Nederland, met torens en patriciërshuizen’

STADSGIDS COR ADEMA BEVEELT DE HANZESTADSWANDELING KAMPEN AAN (4,6 KILOMETER), MÉT EEN EXTRA ETAPPE OVER DE BUITENDIJK. ‘Deze wandeling begint bij het Centraal Station van Kampen, dat tegenover het oude centrum aan de andere kant van de IJssel ligt. Vanaf dit startpunt zie je het mooiste stadsfront van Nederland met zijn torens en patriciërshuizen. Maar voordat je begint aan de bijna vijf kilometer lange slinger rond de binnenstad, waarvoor je de Stadsbrug moet oversteken, kun je bij de rivier eerst in zuidwestelijke richting lopen. Je loopt dan richting het plaatsje Wilsum, waarvoor je de IJsseldijk volgt.

Na nog geen halve kilometer hebben wandelaars en fietsers daar het rijk alleen. De uitzichten over het water zijn prachtig, dankzij altijd weer veranderende luchten, stoere binnenvaartschepen en watervogels. Ook is er in de uiterwaarden natuurgebied Scherenwelle, waar het in de herfst wemelt van de trekvogels, de rietkragen

roestbruin kleuren en otters huizen. Vanaf de uitkijktoren zie je Wilsum liggen met het oudste kerkje van Overijssel, uit de elfde eeuw.

Keer hierna om en ga bij het beginpunt van deze wandeling alsnog de Stadsbrug over. De route voert vervolgens onder meer langs de drie stadspoorten die Kampen telt en ook het lommerrijke Stadspark. Let tijdens de wandeling voor de aardigheid ook op de oude muurreclames van vóór de Tweede Wereldoorlog, die op de verschillende plaatsen de stad sieren. Kampen heeft sinds de jaren tachtig tientallen van deze fraaie fresco’s vakkundig gerestaureerd, en was daarmee een voorbeeld voor andere steden.’

De route is te vinden op visitoost.nl, inclusief kaartje, waarop ook de IJsseldijk is aangegeven.

5 | 2023

RA05_39_WANDELEN.indd 43

43

11-09-2023 13:57

BEETJE LEUK OUDER WORDEN

HEEFT HET ZIN OM JE GEZONDHEID TE CHECKEN? Health checks, je polsslag en bloeddruk meten, bodyscans, bloedtesten.

Er zijn veel mogelijkheden om zelf uit te zoeken of je misschien iets onder de leden hebt. Hoe betrouwbaar zijn ze? En ben je bereid echt iets aan je leefstijl te gaan doen als uit een testje blijkt dat je niet zo goed scoort?

KIES DE JUISTE GEZONDHEIDSAPP

STEVIGE BOTTEN

WIES VERBEEK (58) is gezondheidsjournalist en oprichtster van BLOW.nl (’n Beetje Leuk Ouder Worden).

In haar vlogs en blogs neemt ze de volgers mee in haar zoektocht hoe we zo fit en gezond mogelijk ouder kunnen worden.

44

RA05_44_WIES.indd 44

Als je ouder wordt, worden je botten brozer.

Van osteoporose of botontkalking is pas sprake als je botten een stuk minder sterk zijn dan gemiddeld het geval is bij mensen van jouw leeftijd. Het stomme is dat je daar vaak pas achter komt als je iets breekt. Botontkalking voel of merk je nauwelijks. Meestal begint het in de wervels, omdat die vooral uit sponsachtig bot bestaan. Daarnaast is een polsbreuk een belangrijke aanwijzing.

Via een DEXA-scan (botdichtheidsmeting) is te zien hoe het er bij jou voor staat. De botdichtheid wordt aangegeven door middel van een T-score. Is die lager dan -2,5, dan heb je osteoporose. Een botdichtheidsmeting krijg je pas wanneer daar reden toe is, bijvoorbeeld wanneer je na je vijftigste iets breekt, wanneer er osteoporose in je familie voorkomt of wanneer je een ouder hebt die een heup heeft gebroken. Op de site van de Osteoporose Vereniging kun je een makkelijke risicotest doen, ook wel zwakkebottentest genoemd. Komt daar een verhoogd risico uit, dan is het verstandig om de huisarts te vragen je door te wijzen voor een DEXA-scan.

Er zijn ontelbaar veel gezondheidsapps. Hoe weet je of die betrouwbaar zijn? Ga naar ggdappstore.nl, waar apps worden geselecteerd die effectief en betrouwbaar zijn én die zorgvuldig met je privacy omgaan.

Je kunt zelf de naam van een bepaalde gezondheidsapp intypen om die te checken, maar ook zoeken op categorie.

Wat zeg je?

Slecht horen is niet alleen lastig, het vergroot ook de kans op cognitieve achteruitgang en dementie. Je kunt betrouwbare hoortesten doen bij gehoorwinkels, maar wil je alvast een indruk krijgen, doe dan een online hoortest: de Nationale Hoortest van Amsterdam UMC op hoortest.nl geeft een goede en betrouwbare indicatie. Ook de vragenlijst op hoorwijzer.nl geeft een goed beeld van je gehoor(verlies).

5 | 2023

11-09-2023 13:55

TEKST WIES VERBEEK

DIKKE BUIK Je BMI (Body Mass Index) bereken je door je gewicht in kilo’s te delen door het kwadraat van je lengte in meters. Je hoeft niet zelf ingewikkeld te gaan rekenen, op internet vind je talloze BMI-calculators. Is je BMI hoger dan 25, dan is er sprake van overwicht. Belangrijk is om daarnaast ook je buikomvang te meten met een meetlint.

Meet jezelf daarvoor op het smalste deel van je middel, tussen de bovenkant van je bekken en de onderkant van je ribben.

Houd je adem niet in.

Voor vrouwen is een buikomvang tussen de 68 en 80 cm goed. Een omtrek tussen 80 en 88 cm geeft verhoogd risico op gezondheidsproblemen en een buikomtrek van meer dan 88 cm zelfs ernstig verhoogd risico.

Voor mannen is 79 en 94 cm een gezonde buikomvang, geeft 94 tot 102 cm verhoogd risico, en een buikomvang van meer dan 102 cm ernstig verhoogd risico op gezondheidsproblemen.

HOE GEZOND IS JE HART? Een op de vier vrouwen in Nederland overlijdt aan de gevolgen van hart- en vaatziekten. Zorgondernemer en cardioloog Janneke Wittekoek strijdt al jaren voor meer bewustwording en raadt iedere vijftigplusvrouw aan om regelmatig de belangrijkste risicofactoren voor hart- en vaatziekten te (laten) meten. Dan hebben we het over: bloeddruk, gewicht, cholesterolgehalte en bloedsuikerwaarden. Janneke Wittekoek: ‘Ik ben enorm voorstander van thuis meten. Ik roep altijd: ‘Ken je getallen!’ Natuurlijk zijn de thuistesten niet zo betrouwbaar als die bij de arts, maar ze geven wel een indicatie. Het gaat ook om de bewustwording. Dus schaf een goede bloeddrukmeter aan. Op de site van de Hartstichting vind je een lijst met betrouwbare en betaalbare meters. Koop een cholesterolen bloedsuikerwaardentest bij de apotheek of drogist.

Bij die laatste twee prik je met een naaldje in je vinger.

Vervolgens wordt het druppeltje bloed opgevangen door een teststrip. Na een paar seconden krijg je de uitslag.

Ook een aanrader is om regelmatig je polsslag te meten.

Als die snel en onregelmatig is kun je te maken hebben met boezemfibrillering. Dat is een belangrijke oorzaak van beroertes. Maak de gezondheid van je hart tot een van de belangrijkste doelen in je leven.’

Meet regelmatig je polsslag.

Als die snel en onregelmatig is, kun je te maken hebben met boezem- GOEDE CIJFERS fibrillering.

Dat kan een beroerte veroorzaken

+ Cholesterol: hanteer de 5-3-1-regel. Je totale cholesterol moet onder de 5 blijven, je LDL onder de 3 en je HDL bóven de 1mmol/l + Bloedsuiker: niet hoger dan 5 mml/l + Bloeddruk: 120/80 mmhg, is een goede bloeddruk. Bij 140/90 is er sprake van een hoge bloeddruk. + Polsslag: tussen de 60 tot 100 slagen per minuut.

5 | 2023

RA05_44_WIES.indd 45

45

11-09-2023 13:55

BEETJE LEUK OUDER WORDEN

Onbetrouwbare DNA-testen

Op internet duizelt het van de commerciële bedrijven waar je een DNA-test kunt bestellen. Je krijgt een pakketje thuis gestuurd met een staafje waarmee je wat wangslijm afneemt. Je stuurt het DNA-monster naar een lab en je krijgt even later via een persoonlijke coach of via de post te horen hoe je er lichamelijk voorstaat en welke leefstijladviezen daarbij passen. Helaas zijn die DNA-onderzoeken niet betrouwbaar. Dat komt omdat soms tientallen of zelfs honderden genen bijdragen aan een bepaalde eigenschap. Zo spelen bij de aanleg om dik te worden heel veel genen en gen-varianten een rol. Bij die commerciële tests wordt er maar naar een paar kenmerkende genen gekeken waardoor je een onjuist beeld krijgt.

NIET VALLEN De spierkracht in je benen is van invloed op je algehele mobiliteit. Wil je checken hoe het met je spierkracht is? Pak een stevige stoel zonder armleuningen en kijk hoe goed jij het doet voor je leeftijd. Ga met een rechte rug voor de stoel staan met je voeten op schouderbreedte uit elkaar.

Vouw je armen gekruist voor je borst en buig door je knieen zodat je met je billen de stoel aanraakt. Ga daarna weer rechtop staan. Kijk recht vooruit. De bedoeling is dat je gedurende 30 seconden zo veel mogelijk ‘stoel-sits’ maakt. Laat iemand met een stopwatch je tijd opnemen.

Leeftijdsgroep

Vrouwen (minimaal)

Mannen (minimaal)

35 - 39

21

23

40 - 44

19

21

45 - 49

17

19

50 - 54

15

17

55 - 59

13

15

60 - 64

12

14

65 - 69

11

12

70 - 74

10

12

75 – 79

10

11

80 - 84

9

10

85 - 90

8

8

De aantallen in de tabel zijn de minimale scores. Scoor je lager, dan betekent het dat je een hoog risico loopt om te vallen vanwege afnemende beenkracht, uithoudingsvermogen of evenwicht. Je zult aan de bak moeten om die laatste drie te verbeteren.

46

RA05_44_WIES.indd 46

LET OP HET CE-KEURMERK

Soms is het lastig om onderscheid te maken tussen betrouwbare en onbetrouwbare testen. Een zelftest met CE-markering gevolgd door een viercijferige code voldoet aan de wettelijke eisen zoals die gesteld zijn in de Europese richtlijn. Dan weet je dat je goed zit. Fabrikanten buiten Europa die tests via internet aanbieden zijn niet verplicht om aan die Europese richtlijn te voldoen. Als je echt klachten hebt, is het natuurlijk beter om naar de huisarts te gaan.

5 | 2023

11-09-2023 13:55

WAT ZEGT DE EXPERT? ‘IK BEN GEEN VOORSTANDER VAN COMMERCIËLE HEALTH CHECKS’ We vragen aan hoogleraar preventie in de zorg Pim Assendelft hoe belangrijk het is om te checken hoe het met je gezondheid is gesteld.

ONLINE CHECK-UP

De persoonlijkegezondheidscheck.nl is een toegankelijke en wetenschappelijk onderbouwde online check-up.

Dezelfde die door veel werkgevers, gemeenten, arbodiensten en verzekeraars wordt gebruikt. Voor € 16,95 kun je deelnemen en krijg je goed inzicht in je gezondheid en kun je zelfstandig of begeleid aan de slag met eventuele gezondheidsrisico’s. Het basispakket bestaat uit een online vragenlijst over leefstijl en gezondheid, een thuischeckbox met vingerpriktest en urinetest, hartslagmeting en bloeddrukmeting en een rapport over je gezondheid. Als je wilt kun je extra modules kopen voor bijvoorbeeld een thuistest voor je nierfunctie of een module om je slaapkwaliteit te verbeteren. De check-up is samengesteld door onder andere de Hartstichting, GGD-GHOR, het Diabetesfonds en de Landelijke Huisartsen Vereniging, dus met de betrouwbaarheid zit het goed.

‘Health checks en vroege opsporing hebben alleen maar zin als er een duidelijk vervolgprogramma bij zit. Stel je blijkt ongunstige nierwaarden te hebben, wat doe je daar dan mee? Ga je echt je leefstijl veranderen? Ideaal zou zijn als je doorverwezen wordt en begeleid wordt in hoe je die waarden verbetert. Dat is nu niet goed geregeld. Het heeft allemaal met kosten en baten te maken. Het is nog niet aangetoond dat het aantal ziektegevallen door regelmatige health checks daalt en de ziektekosten omlaaggaan. We hebben al een tekort aan gezondheidszorg.

Wil je liever een verpleegkundige die haar tijd besteed aan check-ups van mensen of wil je die handen gebruiken aan het bed van een dementerende? Die keuzes moet je als overheid maken.’

Maar bevolkingsonderzoeken zoals die op borstkanker, darmkanker en baarmoederhalskanker werken toch goed?

‘Bij een bevolkingsonderzoek gaat het om het vaststellen van een ziekte. De bevolkingsonderzoeken die er nu zijn, zijn kostenbesparend. Dat is onderzocht, net zoals wat de tijdspanne moet zijn voor een herhaalonderzoek. We weten bijvoorbeeld hoe snel bepaalde tumorcellen kunnen groeien en hoeveel jaren tussen de onderzoeken in moeten zitten. Eerder is uitgebreid onderzocht of een bevolkingsonderzoek op diabetes en prostaatkanker zinvol zou zijn.

Maar mensen blijken er niet beter van af te komen: ofwel worden ze er ongelukkiger van, ofwel geven ze geen vervolg aan de uitslag, ofwel passen ze hun leefstijl niet aan.

Maar ook is gebleken dat door dergelijk onderzoek uiteindelijk niet minder mensen diabetes of prostaatkanker krijgen.

Bij een health check, waarbij je bijvoorbeeld je nierfunctie, bloeddruk en cholesterol meet, gaat het veelal om een risico op een ziekte, wat het ingewikkelder maakt. ’

Het is toch belangrijk om je bloeddruk, cholesterol en suikerwaarden in de gaten te houden?

‘Ja, die waarden zijn ook belangrijk. Een hoge bloeddruk kan bijvoorbeeld een hersenbloeding of hartinfarct tot gevolg hebben. Diep in mijn hart zou ik willen dat je terecht zou kunnen bij de huisarts voor een check waarbij gekeken wordt naar je bloeddruk, gewicht, buikomvang, nierfunctie, bloedsuiker en cholesterol. Aangevuld met een vragenlijst over je leefstijl: rook je, sport je, wat eet je, welke ziekten komen in de familie voor et cetera. Maar zoals gezegd dat is te complex en niet haalbaar. Ik raad iedereen boven de vijftig in ieder geval aan om een goede bloeddrukmeter te kopen.

Heb je overgewicht, rook je of komen er hart- en vaatziekten in je familie voor, vraag dan bij je huisarts om een controle.

Eventueel laboratoriumonderzoek gaat trouwens wel ten koste van het eigen risico.’

Je kunt ook commerciële check-ups, scans en screenings laten doen.

‘Daar ben ik geen voorstander van, allereerst omdat het scheefgroei veroorzaakt.

Arme mensen kunnen het niet betalen, rijke wel, maar die leven over het algemeen al gezonder. De mensen die het zich niet kunnen veroorloven, draaien wel voor de kosten op doordat de uitgaven voor vervolgonderzoek, mocht er iets gevonden worden, op het algemene zorgbudget drukken. Bovendien: je kunt wel gezond uit een bodyscan komen, maar wat zegt dat over de komende jaren of zelfs over de volgende dag? Daarnaast zijn niet alle screenings betrouwbaar. Dat betekent dat een uitslag goed kan zijn, terwijl er wel degelijk iets aan de hand is, of andersom. Vergeet niet: je goed en fit voelen betekent in het algemeen dat alles in orde is. Twijfel je, ga dan naar de huisarts.’

5 | 2023

RA05_44_WIES.indd 47

47

11-09-2023 13:55

Advertentie

Bijverdienen naast je AOW? Word postbezorger en kijk op postnl.nl/aow

POS_2023_werving AOW’ers 230x275.indd 1 ADV STRAMIEN.indd 3

08/09/2023 10:59 19-09-2023 11:07

GROEN IN HUIS

ODE AAN DE KAMERPLANT Kamerplanten zijn goed voor een mens. Ze geven sfeer aan je kamer en je wordt er zen en gefocust van.

Je hoeft er niet eens groene vingers voor te hebben, wel een beetje tijd, liefde en aandacht.

RA05_49_KAMERPLANTEN.indd 49

11-09-2023 13:47

GROEN IN HUIS

Radar+-hoofdredacteur José Rozenbroek is verliefd op haar planten.

Zojuist heb ik mijn planten water gegeven. Dopje pokon in de gieter, hier en daar een verdord blad verwijderd, nieuwe scheuten bewonderd, aarzelende knoppen bemoedigend toegesproken, de ruige bos haar van mijn sierasparagus liefdevol gefatsoeneerd.

houvast zoeken, me verwonderend over die ontembare groeidrift.

Soms help ik ze een handje.

Dan krijgen ze een grotere pot, met verse aarde vol voedingsstoffen. In de zomer elke twee weken wat extra voeding. Maar als er een hittegolf heerst weer niet, zo heb ik geleerd. Dan hebben ze alle energie nodig om te overleven, staat hun hoofd niet naar groeien en moet je ze niet opjagen. Raken ze maar overspannen van.

Altijd als ik naar mijn planten kijk, denk ik ook even aan mijn moeder. Toen ik een kind was, waren kamerplanten ook erg hip.

Mijn moeder had ze in de vensterbanken staan en

KNAPPE JONGEN

De Haws Rowley Ripple is er eentje voor op je verlanglijst. De elegante metalen gieter maakt van water geven een feestje.

En geen geklungel meer dankzij de lange gebogen uitloop voor bewateren met precisie, en handige afneembare messing minibroes. € 109 studiomayandjune.nl

JAY WEET RAAD

Mocht je door de planten het bos niet meer zien, dan kun je een plantenstylist inschakelen. Jay Kusters, ook wel de Plant Dad genoemd, is een celebrity-stylist in ‘lush living and wild greenery’. Of je nu behoefte hebt aan harmonie of inspiratie, Jay gaat voor je op zoek naar de perfecte match om ook van jouw ruimte een groene oase te maken. Leuk: op instagram deelt hij naast tips & tricks ook zijn vondsten. jayandhisplants.com

MIJN MOEDER HING KAMERPLANTEN OP IN MACRAMÉACHTIGE STELLAGES Ik ben verliefd op ze – ik weet niet eens alle namen, maar in elk geval ben ik de trotse bezitter van de duivelsklimop, verschillende soorten monstera’s en aspergeplanten, en een kastanjedruif (tetrastigma).

Die laatste slaat op de meest onverwachte momenten – midden in de winter of zo – als een malle aan het groeien, soms wel dertig centimeter op een dag.

De ranken slingeren inmiddels langs de muur van de keuken, langs de draden die ik er speciaal voor heb gespannen. Ik kan er ademloos naar kijken, naar het tere groen van nog net niet ontvouwen blaadjes, naar de groene sprieten die 50

opgehangen in macraméachtige stellages, en ook zij was er maar druk mee.

Soms dwong ze me haar te vergezellen op haar dagelijkse rondje, in de hoop dat ik ze net zo erg zou bejubelen als zij deed. Maar dat deed ik natuurlijk niet, misschien soms een beetje, puur om haar te plezieren. Ik keek er met een half oog naar, en die ene plant op mijn kamer kwijnde stilletjes weg. Net zoals de planten van mijn dochters wegkwijnen – groene vingers krijgen wij in onze familie blijkbaar pas met de jaren, als we doorkrijgen dat het eigenlijk altijd om tijd, aandacht en liefde draait.

Dat is wat planten nodig hebben. Nét als mensen.

STEKKIES

HIJ DOET HET VOOR JE

Vul de decoratieve groene glazen bol van de waterdruppelaar met water en steek de steel in de aarde.

Het druppelsysteem zorgt dat het water geleidelijk wordt afgegeven, al naar gelang de behoefte van de plant. Zo wordt de zorg voor je planten wel heel eenvoudig. Verkrijgbaar in twee maten (22 & 27 cm) vanaf € 5,25 hema.nl

Planten stekken is de leukste en goedkoopste manier om meer planten in huis te halen.

Maar hoe doe je dat? Iris van Mama Botanica schreef er een blog over. Ze legt daarin drie verschillende stekmethodes uit. mamabotanica.nl

5 | 2023

RA05_49_KAMERPLANTEN.indd 50

11-09-2023 13:47

COLUMN JOSÉ ROZENBROEK PRODUCTIE ILONA JONGEPIER

5x

HOEVEEL EN WANNEER?

Vergeet je de planten weleens water te geven?

Of geef je wel water, maar doe je eigenlijk maar wat? Een plant de juiste hoeveelheid slokjes geven klinkt simpel, maar is het niet. Plantsome heeft daar een handige app voor ontwikkeld die je helpt bepalen hoeveel en hoe vaak je voor water en voeding moet zorgen.

Je kunt zelf kiezen op welk tijdstip van de dag je de melding wilt ontvangen, of je je planten tegelijk of apart van elkaar wil bewateren. plantsome.nl

DIT DOEN PLANTEN VOOR JE

+1 Minder stress Onderzoek heeft aangetoond dat planten in je huis stress verminderen. Uitzicht op de groene kleur van planten werkt rustgevend, waardoor mensen die zich omringd hebben met planten een lagere bloeddruk hebben, zich meer ontspannen en vrolijker voelen. Ook vermindert de kans op eenzaamheid en depressies als je zorg draagt voor een levend organisme.

GROEN BOEK Alles wat je wilt weten over kamerplanten verzorgen, verzamelen, stylen, stekken en zaaien staat in het boek Het Plantenlab van Judith Baehner.

De Eerste Hulp Voor Planten geeft antwoord op bijna alle vragen. En natuurlijk komt de styling – planten in je interieur – aan bod. € 19,99 hetgroenlab.nl

10 X K A NS

TRENDSETTER Net als in modeland is er in kamerplantenland ook sprake van trends, zoals dit jaar de ‘Nature Love’-trend, oftewel: één met de natuur. Die rustgevende kracht van de natuur creëer je bijvoorbeeld met Monstera Monkey Leaf, ook wel de gatenplant genoemd. Met extra grote gaten in de bladeren is dit een zeldzame en eye catching variant van de populaire Monstera-kamerplant. De plant blijft mooi groen als hij op een lichte plek staat, maar niet in de volle zon. Mocht hij toch een gele gloed gaan krijgen, dan is dat snel opgelost door hem wat verder van het raam af te zetten. Hij zal dan snel weer donkergroen worden. De Monkey Leaf heeft graag een licht vochtige grond. € 24,99 thegreencorner.shop

WIL JE DIT BOEK WINNEN? GA NAAR RADARPLUS.NL/ WINPLANTENLAB Deze actie is geldig t/m 29 november 2023.

+2 Productiviteit Een aantal onderzoeken toont aan dat planten je productiviteit verhogen. Je geheugen, focus én creativiteit krijgen ook een boost. Volgens onderzoek van de University of Michigan presteert het geheugen van mensen 20 procent beter. In het Royal College of Agriculture in Engeland hebben ze ontdekt dat studenten tot wel 70 procent beter hun aandacht bij de les houden als er planten in het klaslokaal staan. Ook zijn er aanwijzingen dat mensen minder fouten maken met groen om zich heen. +3 Geluiddempend Heb je weleens in een bos gelopen waar een bijna drukkende stilte in de lucht hing? Dan weet je hoe goed planten en bomen geluid kunnen dempen. Die heerlijke rust kun je dus thuis ook creëren. Planten hebben, net als gordijnen, een dempend effect.

Met een paar groene planten verbeter je de akoestiek en is een galmende kamer in no time verleden tijd. Hoe groter de plant en de bladeren, hoe beter het geluid kan worden geabsorbeerd. +4 Betere luchtkwaliteit Er zijn veel planten met een luchtzuiverende werking. Dit zorgt ervoor dat de lucht in huis een stuk schoner wordt. De planten zetten CO2 om in zuurstof en kunnen daarnaast waterdamp uitstoten.

Met een betere luchtvochtigheid en luchtkwaliteit als gevolg.

WEET JE NOG? Retro bloempot € 20,99 Serax bij fonq.nl

+5 Fijne sfeer Planten passen bij elke woonstijl. Of je nu gaat voor minimalistisch of een urban jungle. Zet ze niet alleen in de woonkamer, maar denk ook aan de keuken en de badkamer.

5 | 2023

RA05_49_KAMERPLANTEN.indd 51

51

11-09-2023 13:47

PSYCHE

VERGEVEN MAAKT JE LEVEN

LICHTER Verraad, misbruik, onrecht, leugens – hoe erg het ook is wat je is aangedaan, je kunt altijd iemand vergeven.

Dat is de stellige overtuiging van vergevingsexperts.

Sterker: je doet jezelf er een groot plezier mee.

52

1 | 2023

RA05_52_VERGEVEN.indd 52

11-09-2023 13:42

E

en kwetsend zinnetje, een vage roddel, niet komen opdagen bij een feestje. Wie weleens naar het tv-programma Het Familiediner kijkt, weet dat er weinig nodig is om jarenlang in wrok en wraak te blijven hangen. Soms weten de familieleden zelf niet eens meer wat de echte aanleiding was van de voortslepende vete. Voor de kijker lijken het geen onoverbrugbare problemen. Jongens, kom op, begraaf die strijdbijl, roep je vanaf de bank. Maar als je eerlijk bent, weet je hoe moeilijk dat kan zijn.

Aan wie denk je bij vergeven? Die vraag stelde ik de laatste tijd regelmatig aan mensen in mijn omgeving. Het leverde een veelvoud aan antwoorden op. De zus die iets vertrouwelijks doorvertelde, met verstrekkende gevolgen. De collega die er met een stiekeme actie voor zorgde dat jij werd gepasseerd. De vriend die op je ziel stond door iets lelijks over je kind te zeggen. De buren die zonder overleg een serre bouwden. De vader die zo met zichzelf bezig was dat hij er niet was voor zijn gezin.

We kennen waarschijnlijk allemaal wel een situatie waarin er dingen gebeuren die

je – voordat je dit artikel had gelezen - als ‘onvergeeflijk’ zou bestempelen.

Ik moest zelf denken aan de vriendin die leugens over me had verteld en me daardoor flink in de problemen had gebracht. Jarenlang volhardde ik in mijn boosheid. Toen we elkaar eindelijk weer zouden zien, had ik geen plan.

Ik wist niet of ik me met haar wilde verzoenen of de vriendschap definitief zou beëindigen. Of misschien wel allebei. Eigenlijk had ik verwacht dat ze haar excuses zou aanbieden, maar in plaats daarvan ging ze in de slachtofferrol en jammerde dat niemand haar begreep. Ik vroeg of ze het misschien één keer van mijn kant wilde bekijken. Dat kwam niet binnen en toen heb ik de deur dichtgegooid. Ook figuurlijk, want ik heb haar nooit meer gezien. Inmiddels is ze gestorven en heb ik haar allang vergeven. Maar ik heb er nog lang last van gehad dat ik dat niet ruimhartig heb gedaan toen ze nog leefde. Tenslotte had ik vooral mezelf met mijn starre houding. Sindsdien probeer ik ‘onvergeeflijke dingen’ met meer mededogen te bekijken.

STAP OVER JE EGO HEEN ‘Vergeven is bevrijdend. Als je het niet kunt, geef je jezelf levenslang, dan blijf je in die wrok en die haat hangen en dat kan een mens vergiftigen. Zodra je inziet hoe nietvergeven je belemmert in je geluk en hoe het je gezondheid kan ondermijnen weet je: ik moet er wat aan doen.’

DE KETEN DOORBREKEN Tot haar dood reisde ze onvermoeibaar de wereld rond met haar vergevingsboodschap, dr. Edith Stauffer, oprichter van The Institute for Forgiveness. Haar belangrijkste werkterrein was de gevangenis, waar ze cipiers en gevangenen met elkaar in gesprek liet gaan. Met succes, want waar zij werkte nam het aantal recidivisten met 70 procent af. Door in gesprek te gaan, doorbraken ze de keten die van slachtoffers daders maakt.

GOED VOOR JE IMMUUNSYSTEEM Wrokgevoelens koesteren kan ervoor zorgen dat je lichaam permanent in staat van stress verkeert en de cortisolproductie overuren maakt. Als je vergeeft, daalt dat stresshormoon, wat weer gunstig is voor je immuunsysteem.

VERGE EF OOK JEZEL F. JE KUNT VERTE ERD WORD EN DOOR SPIJT OF SCHUL DGEVO EL

5 | 2023

RA05_52_VERGEVEN.indd 53

53

11-09-2023 13:43

PSYCHE

WERELDMANNEN Gandhi, Mandela, Martin Luther King, de dalai lama.

Het is vast geen toeval dat de mensen die wereldwijd het meest bewonderd worden, in staat waren om hun vijanden te vergeven en zo aan de wieg te staan van vreedzame omwentelingen.

HO’O PONO PONO Ho’o pono pono is een Hawaïaans vergevingsritueel.

Het betekent dingen goed maken, problemen oplossen.

Belangrijk is dat je de ander onvoorwaardelijk vergeeft.

Dat doe je door – in willekeurige volgorde – vier zinnen uit te spreken: Het spijt me – Vergeef me – Ik hou van je – Dank je wel. Je krijgt er een mildere blik van op mensen, inclusief jezelf.

Dat zegt Willem Glaudemans, die zich al dertig jaar professioneel met dit thema bezighoudt. Hij schreef er boeken over, maakte online modules, geeft workshops en één-op-éénsessies. ‘We zeggen vaak dat mensen over hun schaduw moeten stappen, maar je kunt beter zeggen dat je over je ego moet heen stappen. Het ego kan niet vergeven, dat blijft rancuneus, zegt: het is zo verschrikkelijk wat er gebeurd is, dat vergeven gaan we niet doen. Maar je diepere zelf – of hoe je het ook noemt – wil dat juist wel. Dat proces heeft meestal wel aanlooptijd nodig. Ik kan iemand niet helpen vergeven als hij of zij niet wil. Als die stap eenmaal gezet is, dan sta je versteld hoe snel mensen van het verhaal af zijn. Een verhaal dat soms al twintig jaar in iemands systeem zit.’

Vanwaar de fascinatie met dit onderwerp?

‘Dat komt door mijn vader. Die heeft mij mijn hele jeugd gepest. Dag in, dag uit kleineerde hij me, verzon allemaal nare bijnamen. Ik heb hem zo gehaat dat ik hem zelfs dood wenste. Toen ik ging studeren en uit huis ging, wist ik dat ik iets

met die woede moest doen om verder te kunnen en ben ik me in vergeving gaan verdiepen. Niet veel later, ik was toen 23, kreeg hij een ernstig ongeluk. Hij heeft nog drie jaar geleefd, maar door de zware hersenbeschadiging was hij een kind van drie geworden. Die autoritaire man was helemaal verdwenen. Dat hielp wel als bevestiging, maar het was niet per se nodig, omdat ik hem al bijna had vergeven.’

JE HEBT DE ANDER NIET NODIG OM TE VERGEVEN ‘Het onderwerp is me altijd bezig blijven houden en in 1995 heb ik een opleiding gevolgd bij dr. Edith Stauffer, die in Amerika het Institute for Forgiveness oprichtte.

Uiteindelijk heb ik mijn eigen methodiek ontwikkeld, die ik voor de grap weleens ‘Vergeven voor dummies’ noem omdat het een laagdrempelige methode is. Wat cruciaal is, is dat je inziet dat jij de enige bent die het kan veranderen.

Dat je de ander niet nodig hebt om te vergeven. Vaak zitten mensen te wachten op erkenning of op een spijtbetuiging.

Als die ander nou maar naar me toekomt, als die ander nou maar toegeeft dat hij mij pijn gedaan heeft, dan kan ik vergeven. Nou, veel succes, dat kan twintig jaar duren.

Zo werkt het niet. Het zit in jou. Jij neemt het mee, die ander niet. Dat loslaten van het idee dat de ander toch eigenlijk wel schuldig is, is de belangrijkste stap. Het verandert niets aan wat er is gebeurd, aan de feiten, maar als

HOPEN OP EEN BETER VERLE DEN KUN JE EINDE LOOS VOLHO UDEN, MAAR HET GAAT NIET WERK EN

54

5 | 2023

RA05_52_VERGEVEN.indd 54

11-09-2023 13:43

TEKST MARIJE DE JONG

de schuld er eenmaal af is, sta je er heel anders tegenover. Ik heb dat zelf ervaren en zie ook vaak bij mensen die ik begeleid: dat een oud verhaal dat misschien al jaren meegaat, verdampt. Er gewoon niet meer is. Wat ik altijd een wonder vind hoor, maar dat is dus echt zo.’

Hoe gaat dat concreet?

‘Je neemt de ander voor ogen en gaat zeggen wat je liever had gehad dat er was gebeurd, maar zoals het niet is gegaan. Zo benoem je één voor één de pijnpunten en zeg je: ik had het graag zus of zo gehad, maar dat was niet zo. Op die manier laat je de verwachtingen los over die ander. Ik maak vaak de vergelijking met een appelboom: je kunt heel lang zitten wachten in de hoop dat er peren aan groeien, maar dat gaat niet gebeuren. Zo moet je op een gegeven moment gaan inzien dat het verleden is geweest wat het is geweest en dat je het moet loslaten. Anders blijf je hopen op een beter verleden. Dat kun je eindeloos volhouden, maar het gaat niet werken. Dan komt er ook mededogen en zie je dat die ander op dat moment niet bij

machte was om het anders te doen, om welke reden dan ook. Je hoort mensen weleens zeggen: ik kan ermee leven, zand erover. Maar dan zeg ik: zet die laatste stap ook. Niet voor die ander, maar puur voor jezelf.’

BEVRIJD JEZELF DOOR OOK JEZELF TE VERGEVEN Onvergeeflijk bestaat niet, zegt Glaudemans. ‘Want als je zegt: dit is zo verschrikkelijk, dit is niet te vergeven, dan geef je jezelf levenslang. In feite zijn er ook geen grote of kleine kwesties. Iemand kan bij wijze van spreken jaren wraakzuchtig zijn omdat de buurman een vuilniszak in zijn tuin heeft gezet. Terwijl iemand anders wiens kind is aangereden door een dronken automobilist hem allang heeft vergeven. Al is de een misschien van nature wat vergeeflijker dan de ander. Dat heeft ook met je opvoeding te maken, of je in liefde bent opgevoed of niet.’

Hoe zit het met jezelf vergeven?

‘Jezelf vergeven is net zo bevrijdend. Je kunt worden verteerd door spijt of schuldgevoel. Dat kan heel ver gaan.

Het ego is er altijd meteen bij om je te straffen. Onbewust ga je jezelf leuke dingen ontzeggen, omdat je dat jezelf niet gunt. Als je jezelf vergeeft, heb je echt een lichter leven.’

Website: willemglaudemans.nl Boeken: Het wonder van vergeving en Boek van Vergeving

SORRY IS IETS ANDERS Bij vergeving gaat het meestal om een gebeurtenis waardoor iemand ernstige geestelijke of materiële schade heeft geleden of nog steeds lijdt.

Sorry zeggen is dan niet afdoende.

COLLECTIEF VERGEVEN Bij een Waarheids- en Verzoeningscommissie gaat het om publieke vergeving.

De gedachte is dat door de begane misdaden te benoemen ze niet langer op een gemeenschap drukken en de daders weer als mensen worden gezien. Er zijn er diverse geweest, in Argentinië (in 1984 de eerste), de DDR, Chili, Marokko. De bekendste is die in Zuid-Afrika waarover Desmond Tutu en zijn dochter Mpho Het boek van vergeving schreven.

VERGE VEN IS BEVRI JDEND . ALS JE IN WROK EN HAAT BLIJFT HANG EN, KAN DAT EEN MENS VERGI FTIGE N

5 | 2023

RA05_52_VERGEVEN.indd 55

55

11-09-2023 13:43

OOGBEHANDELINGEN

Nooit meer een bril

56

5 | 2023

RA05_56_OOGLASEREN.indd 56

11-09-2023 13:40

TEKST ALIË T TE JONKERS

De optometrist van de oogkliniek kan het alleen maar beamen: ‘Iedereen die hier binnenkomt heeft een zekere angst.’ Ogen zijn nu eenmaal essentieel en het idee ze te laten opereren, schrikt veel mensen af.

Maar na een behandeling is er de opluchting: je kunt weer uitstekend zien zónder bril of contactlenzen.

Vrijwel niemand ontkomt aan het dragen van een bril of contactlenzen, volgens het laatste onderzoek van het CBS. Boven de veertig gebruikt een meerderheid een hulpmiddel voor lezen of zien. Bij 50-plussers komt het percentage al ruim boven de negentig. En van de 75-plussers draagt nagenoeg iedereen een bril.

Kan het ook anders? Jawel hoor: je kunt je ogen laten laseren. Ook kan een kunstlens worden geïmplanteerd.

Marieke de Jong* (52) ligt wakker maar bewegingsloos onder een groen operatie­ laken. De chirurg heeft zojuist haar linker­ oog verdoofd en de huid eromheen gedesinfecteerd. Hij pakt een mesje dat sprekend op een piepklein vulpennetje lijkt. Daarmee maakt hij een klein sneetje in het kapselzakje dat om de ooglens heen zit. Dan is de lens zelf aan de beurt. Terwijl zachte pianomuziek door de operatiekamer klinkt, trilt een ministofzuigertje de ooglens met bliepende geluiden aan gruzelementen. Onherroepelijk verdwijnen de losgetrilde deeltjes uit het oog. Het is precisiewerk, zal de arts later uitleggen: het is van cruciaal belang dat hij niet het achterste kapsel raakt. Dat is in het midden maar een honderdste van een millimeter dik. Toch is de behandeling uiterst veilig: de kans op complicaties – die mild zijn en meestal tijdelijk – is minder dan één procent.

De chirurg injecteert een opgerolde, plooibare kunstlens in het lege kapselzakje. Deze pentafocale implantlens zal ervoor zorgen dat de patiënt straks zonder hulpmiddelen scherp kan zien. De kunstlens ontvouwt zich en zet zich daarna vanzelf vast.

‘Hoe gaat het?’ vraagt de chirurg aan De Jong. ‘Prima’, antwoordt ze. Ze vertelt dat ze tijdens de lenswissel allerlei kleuren zag. De arts grinnikt. ‘Ja, het is een beetje psychedelisch’, grapt hij. De eerste lens is geplaatst.

Nu de andere nog. * Vanwege privacyredenen is de naam van de cliënt gefingeerd. Haar echte naam is bekend bij de redactie.

Investering voor de oude dag

Na afloop vertelt De Jong dat ze jarenlang

contactlenzen heeft gedragen. Die zorgden steeds meer voor droge ogen naarmate ze ouder werd. En bovendien: het gesleep met lenzenbakjes en vloeistoffen als ze van huis was werd te veel ‘gedoe’. En dagelijks een bril dragen?

Niets voor haar. Soms liep ze met een multifocale zonnebril een winkel binnen zonder dat ze haar gewone bril had meegenomen. Haar man glimlacht. ‘Ik heb nog goede ogen, maar als ik een bril nodig zou hebben, laat ik me hier ook direct opereren.’ Ze zien het ook als investering voor de oude dag, want met implantlenzen hoef je nooit meer bang te zijn dat je staar gaat ontwikkelen.

‘Hier’, dat is Retina Eye Care in Driebergen, een zelfstandig behandelcentrum (zbc) gespecialiseerd in bril vervangende chirurgie. In de hal hangt een fotocollage van BN’ers die zich publiekelijk lovend uitlaten over de kliniek en de behandeling. Van John van den Heuvel, Eddy Zoëy, Jan Smit en André van Duin tot Saskia Noort, Linda de Mol en Laura Figi.

Ooglaseren: tot een jaar of 50

Minder afhankelijk worden van een bril of contactlenzen kan door je ogen te laten laseren. De tarieven verschillen per aanbieder, maar goedkoop is het niet. Per oog kost het vaak al € 1000 tot € 2000 – met uitschieters naar boven.

De verschillen in kosten zijn mede afhankelijk van de gebruikte techniek.

In grote lijnen zijn er twee soorten technieken: een ooglaser­ behandeling mét hoornvliesflap (LASIK) en zónder hoornvliesflap (PRK, LASEK, epi-LASEK). Bij de behandeling zonder hoornvliesflap wordt het epitheel – de buitenste laag van het hoornvlies – deels verwijderd. Het verschil tussen de drie behandelingen zit in de manier waarop de arts het epitheel losmaakt en al dan niet terugplaatst.

Bij LASIK blijft het epitheel intact. De chirurg maakt een hoornvliesflapje, corrigeert vervolgens de bolling van het hoornvlies met de laser en plaatst het flapje weer terug.

Weer een andere techniek is ReLex, waarbij er een schijfje uit het hoornvlies wordt gelaserd zonder dat er een flapje wordt gemaakt. Wie een te dun hoornvlies heeft, kan geen laserbehandeling ondergaan, maar wel kiezen voor een voorzetlens die tussen de eigen lens en de iris wordt geplaatst.

Een nadeel: al deze behandelingen zijn alleen geschikt voor mensen tot een jaar of vijftig. Dat heeft te maken met de veroudering van het oog. Je kunt het oog zien als een soort fototoestel met twee lenzen: het hoornvlies of de cornea en de feitelijke lens, de ooglens. Bij jonge mensen is de ooglens in staat om te accommoderen: scherp te stellen op alle afstanden. Zo kun je beelden op elke afstand scherp zien, of ze nu dichtbij zijn of ver weg. Voorwerpen of beelden dichtbij zijn gemakkelijk te zien doordat de ooglens vanzelf boller wordt.

5 | 2023

RA05_56_OOGLASEREN.indd 57

57

11-09-2023 13:40

OOGBEHANDELINGEN

Kinderen kunnen het beste in- en uitzoomen: een kleuter van vijf jaar heeft een accommodatievermogen van veertien dioptrieën. Naarmate je ouder wordt, wordt ook de ooglens minder soepel en is niet meer in staat boller te worden bij instellen op dichtbij. Rond het vijftigste levensjaar zijn er nog maar twee dioptrieën over. Dat is het moment dat de leesbril definitief in beeld komt, of de gewone bril om ver te kunnen zien plaats moet maken voor de multi­ focale bril of voor multifocale contactlenzen. Maar daar zit niet iedereen op te wachten.

VOOR 50-PLUSSERS DIE GEEN BRIL MEER WILLEN, IS EEN LENSIMPLANTATIE MEESTAL DE BESTE OPTIE Kunstlens voor 50-plussers

Voor 50-plussers die bril-onafhankelijk willen worden, is een lensimplantatie meestal de beste optie, vertelt Jan Willem van der Linden, klinisch optometrist en directeur van Retina Eye Care: ‘De eigen ooglens wordt dan, net zoals bij Marieke de Jong, vervangen door een kunstlens.’ Op een velletje papier tekent hij de lens, die in ringen is opgebouwd. De ringen verdelen het licht op verschillende focuspunten.

De trifocale kunstlens, waar veel 50-plussers voor kiezen, verdeelt het licht over drie zones: veraf, dichtbij en op een tussenafstand. De nieuwste innovatie bij Retina Eye Care – en ook de duurste kunstlens – is de pentafocale kunstlens.

‘Die verdeelt het licht over nog meer ringen, waardoor de tussenafstand nog iets groter wordt dan bij de trifocale lens’, aldus Van der Linden. ‘Bij zowel de trifocale impantlens als de pentafocale kunstlens geldt dat je na de ingreep op alle afstanden goed kunt zien.’

Het betekent alleen niet dat je in alle situaties perfect zal kunnen zien, zegt Nic Reus, oogarts in het Amphia Ziekenhuis in Breda en bestuurslid van European Society of Cataract & Refractive Surgeons. ‘Begrijp me goed, ik ben enthousiast over lensimplantatie. Het zijn fantastische lenzen, maar het is niet zo dat je net zulke goede ogen terugkrijgt als in je kindertijd. En het is ook niet zo dat je met implantlenzen scherper ziet dan met een multifocale bril of contactlenzen.’

Technisch gezien geeft een visueel hulpmiddel als een bril of contactlenzen het mooiste en scherpste zicht, zegt Reus, ‘en dan vooral contactlenzen, die direct op het oog liggen.’

bril of contactlenzen. Wel hebben ze een paar nadelen: de kosten, hoewel eenmalig, zijn hoog. Bij de meeste klinieken begint het bij € 2900 per oog, tenzij iemand al staar heeft ontwikkeld. In dat geval vallen de kosten van een standaard staaroperatie – het plaatsen van een simpele monofocale lens, waarna nog wel een leesbril nodig is – onder de verzekerde zorg. De ziektekostenverzekeraar betaalt deze, of de operatie nu is uitgevoerd in een ziekenhuis of kliniek.

Een ander nadeel is dat na de operatie licht contrastverlies optreedt, waardoor iemand minder goed ziet in het donker.

Dat is dan ook de reden dat implant­lenzen afgeraden worden aan professionele vrachtwagenchauffeurs. Reus: ‘Mensen met implantlenzen kunnen bijvoorbeeld ook niet goed de menukaart lezen in een restaurant met sfeerlicht. Dat komt doordat die lenzen van zichzelf al wat contrastverlies geven. ’s Avonds wordt de pupil ook wat groter, waardoor het licht minder goed op de focuspunten kan vallen. Dan zie je dat ze vaak hun telefoon erbij pakken om de menukaart met een lampje bij te schijnen.’

Daarnaast kunnen dragers van implantlenzen halo’s – gekleurde ringen – gaan zien rondom lichtbronnen als autolampen en verlichte lantaarnpalen. Van der Linden noemt nog een andere ‘bijwerking’: glare, oftewel lichtschittering. Hij laat een plaatje

Nadelen van implantlenzen

Want hoe vernuftig implantlenzen ook zijn: ze zijn vooral bedoeld voor mensen die minder afhankelijk willen zijn van een bril of contactlenzen. Ze geven dus geen verbetering van de beste gezichtsscherpte die iemand ervaart met een 58

5 | 2023

RA05_56_OOGLASEREN.indd 58

11-09-2023 13:40

zien hoe iemand zonder en mét implantlenzen de koplampen van een auto ziet. Bij iemand met implantlenzen is het centrum van de lichtbundel iets wijder.

Extended Depth of Focus-lenzen

Wie elk risico op halo’s en glare wil uitsluiten en toch zo brilvrij mogelijk wil leven, kan eventueel kiezen voor zogenaamde multifocale EDOF-lenzen, Extended Depth of Focus.

Ook hiermee kun je scherp zien én heb je geen kans op nevenverschijnselen als halo’s en glare omdat de lens geen ringen kent.

Extra voordeel: het contrast bij schemerlicht vermindert nauwelijks. Maar ook hier geldt een beperking, zegt Van der Linden: ‘Deze lens is minder geschikt voor dichtbij: voor fijne details is vaak een leesbril met een lichte correctie nodig.’

De meeste mensen vinden die verschijnselen overigens niet erg, omdat ze het belangrijker vinden om brilvrij door het leven te gaan, zeggen Van der Linden en Reus.

Bovendien past het brein zich aan, een proces dat neuroadaptie heet: na een halfjaar zeggen veel mensen dat de halo’s en glare hen niet of nauwelijks meer opvallen.

TECHNISCH GEZIEN GEVEN CONTACTLENZEN EN BRIL HET MOOISTE EN SCHERPSTE ZICHT Toch een bril? Gebruik ’m!

Goed om te weten: voor alle bril vervangende behandelingen is er altijd eerst een uitgebreid vooronderzoek en een medisch consult bij de oogarts. Na zo’n geschiktheidsonderzoek valt twintig procent van de mensen af, bijvoorbeeld omdat er netvliesafwijkingen zijn of een sterk verhoogde oogdruk. Laat de bril dan niet uit ijdelheid thuis liggen. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie WHO zijn er in Nederland ongeveer 62.000 mensen van veertig jaar en ouder die slecht zien doordat zij niet de goede bril of contactlenzen dragen. Veiligheid voorop!

‘DE OPTOMETRIST KRIJGT VAN MIJ EEN KLAMVOCHTIGE HAND, IK WIL HIER EIGENLIJK NIET ZIJN’ Marie-José (60) onderging een lenswissel. ‘Een vriend vertelt me dat hij implantlenzen heeft. Hetzelfde principe als bij een staaroperatie, ze halen je oude lens eruit, er wordt een nieuwe lens ingestopt, en je kan weer 100 procent scherp zien. Mijn maag draait om bij de gedachte aan zo’n oogoperatie. Doodeng lijkt mij. Fluitje van een cent, zegt de vriend opgewekt.

Iets voor jou? Hij weet dat ik een hekel heb aan mijn bril. Nee, nee, zeg ik haastig, ik houd gewoon mijn bril wel.

Toch sta ik een paar weken later op de stoep bij oogkliniek Retina in Driebergen, meegesleept door mijn vriend. Zodra ik over de drempel stap, breekt het zweet me uit. De aardige optometrist krijgt een klamvochtige hand. Ik vertel hem dat ik hier eigenlijk níét wil zijn.

‘Maar je bent er wél’, zegt optometrist vriendelijk. ‘Iedereen die hier binnenkomt heeft een zekere angst. Onze ogen zijn zo essentieel, alle informatie die je binnenkrijgt via je ogen heb je nodig om te overleven. Dat zit erin gebakken sinds de oertijd.’

Twee uur lang onderga ik het ene onderzoekje na het andere, ik krijg oogdruppeltjes en moet in apparaten turen. Daarna legt hij de procedure uit de operatie duurt zes tot acht minuten per oog. Je gaat niet onder narcose, maar het oog wordt verdoofd met een zalfje. En nee, er komt geen groot eng mes aan te pas en er hoeft ook niet te worden gehecht. Van der Linden vertelt over de hartchirurg met een oogfobie die dolgraag implantlenzen wilde, maar niet durfde. ‘Die man stond elke dag te opereren, het bloed spatte hem om zijn oren, en toch durfde hij deze ingreep niet aan. Maar hij had een bril en tijdens zijn werk ook nog een masker tegen het spatten - heel onhandig allemaal. Zijn vrouw nam hem hier naartoe voor het onderzoek. Nou, van een oogdruppeltje ging hij al knock-out. Die zien we hier nooit meer terug, dacht ik. Maar drie maanden later belde zijn vrouw: hij doet het toch! Op de dag van de operatie kwam hij binnen, groggy van de kalmeringspillen. Hij moest hier even wachten op de bank.

Op het moment dat hij naar boven moest, naar de operatiekamer, nam hij een sprintje naar de voordeur. Zijn vrouw pakte hem in zijn nekvel en zei: ‘Je bent al zover gekomen, nu maak je het af.’ Hij naar boven. Twintig minuten later kwam hij van de ok, drijfnat van het zweet. De man zei: ‘Ik schaam me zo verschrikkelijk, ik heb me zo aangesteld!’

Het is het verhaal van de doodsbange hartchirurg dat me over de streep trekt. Er volgt een gesprek met de oogchirurg. Ze onderzoekt me nog een keer, vertelt dat ik voor de ingreep in aanmerking kom en zegt: ‘Deze operatie is al miljoenen keren uitgevoerd, en zelf heb ik ’m al duizenden keren gedaan. Het is zo gepiept. Het risico dat het misgaat is nihil.’

Er wordt een afspraak gepland voor drie maanden later. Het lukt me om er niet te veel aan te denken, ergens zoemt in mijn achterhoofd de gedachte dat ik altijd nog kan afhaken. Maar ik haak niet af. Ik wil nieuwe ogen.

En, vragen de mensen nu het allemaal achter de rug is, viel het mee? Ja, zeg ik dan, de operatie is inderdaad niet eng, ik kon het doorstaan door me rustig op mijn ademhaling te concentreren. Iedereen loodst je op een geweldig lieve manier door die spannende minuten heen. Ik heb twee brandnieuwe lenzen waarmee ik weer haarscherp kan zien. Mijn bril heb ik aan de wilgen gehangen.’

5 | 2023

RA05_56_OOGLASEREN.indd 59

59

11-09-2023 13:40

INTERSEKSE

EEN BEETJE

MEISJE EEN BEETJE

JONGEN Terwijl we steeds meer gewend raken aan mensen die niet in hokjes passen, leeft een grote groep Nederlanders nog altijd met een geheim.

Ze zijn intersekse: geboren met een lichaam met deels mannelijke en deels vrouwelijke biologische kenmerken. ‘Ik weet niet wie ik ben.’

RA05_60_INTERSEKSE.indd 60

13-09-2023 10:02

ELLEN

‘Ik ben boos dat ik als baby ben geopereerd’

ELLEN (52) WERKT BIJ EEN HULPORGANISATIE. Na mijn geboorte zagen artsen niet of ik een jongen of een meisje was. Na medische onderzoeken bleek dat ik het Androgeen ongevoeligheidssyndroom (AOS) heb. Dat wil zeggen dat ik XY-chromosomen heb, ongevoelig ben voor testosteron en geen baarmoeder en eileiders heb.

Mijn ouders werd op het hart gedrukt hier met niemand over te praten. Maar binnen het gezin waren ze er open over en ze gaven op al mijn vragen antwoord. Rond mijn elfde werd mij duidelijk dat ik geen kinderen zou krijgen. Vanaf die leeftijd is het gevoel ontstaan dat er iets fout was aan mij. Ik moest vaak naar de dokter – blijkbaar was ik niet in orde.

Ik ben heel boos over wat mij als baby van negen maanden is overkomen. Ik ben toen geopereerd om geslachtsweefsel weg te halen dat niet duidelijk mannelijk of vrouwelijk was. Waarschijnlijk was die operatie niet nodig geweest, en ik moet hierdoor levenslang hormonen slikken. Mijn ouders vertelden dat ik na de operatie met mijn hoofd tegen de bedspijlen bonkte van de pijn, en de kans bestaat dat ik zonder narcose ben geopereerd – men dacht in die tijd soms nog dat baby’s geen pijn voelden. Die extreme pijn heeft een groot trauma ver­ oorzaakt waar ik nog veel last van heb.

Tot een jaar of 25 vond ik het moeilijk dat ik geen kinderen kon krijgen, maar toen ik dat had geaccepteerd, zag ik veel voordelen. Ik heb in tientallen landen over de hele wereld gewerkt en leid een heel avontuurlijk leven.

Iets wat niet had gekund – althans niet zo lang – als ik moeder was geworden. Ik had geen biologische klok die tikte en dat vond ik heerlijk. Ik kon gewoon doorgaan met mijn carrière en ik haal daar nog steeds heel veel plezier uit.’

5 | 2023

RA05_60_INTERSEKSE.indd 61

61

11-09-2023 14:36

INTERSEKSE

GEERT (62) IS OPERATIONEEL MANAGER. ‘Als kind was ik als de dood dat mijn micropenis zou worden ontdekt. Het omkleden tijdens gym of in het zwembad was een kwelling. In de puberteit kreeg ik borsten, daarna droeg ik alleen nog maar wijde truien en bloezen, ook als het hoogzomer was. De leugens, het gedraai en de angst dat men zou ontdekken dat ik geen ‘echte’ man was verwoestten mijn zelfbeeld. Dat heeft nog steeds gevolgen. Ik heet Geert en ik zit hier op een stoel, maar ik heb eigenlijk geen idee wie ik ben.

Ik ben opgegroeid op een boerderij en daar werden dieren geboren die niet mannelijk of vrouwelijk waren. Kweentjes, noemden we die. Ze konden zich niet voortplanten of melk geven, dus ze waren waardeloos. Als kind wist ik dat ik ook zo was. Na een operatie aan mijn geslachtsdeel vroegen vrienden op school: hoe is het met je been? Blijkbaar hadden mijn ouders een knieoperatie geveinsd tegen de leerkracht. Nou, dan weet je als kind dat je stil moet blijven.

Twee jaar geleden vroeg ik oude medische dossiers op en kwam ik erachter dat ik PAOS heb. Partieel androgeen ongevoeligheidssyndroom. Het betekent dat ik gedeeltelijk ongevoelig ben voor testosteron en mijn lichaam zich deels mannelijk en deels vrouwelijk heeft ontwikkeld. Mijn artsen wisten het al heel lang, maar ik ben nooit geïnformeerd. Online kwam ik Marleen Hendrickx tegen, die ook intersekse is. Zij zocht intersekse personen voor haar theaterstuk X Y WE. Ze kwam bij me langs, en voor het eerst voelde ik herkenning. Iemand die mij begreep! Ik ging met haar en andere intersekse personen op theatertournee. Zo kwam ik op mijn zestigste naar buiten met mijn verhaal. Het leven is moeilijk voor mensen die anders zijn dan je leert in de biologieboekjes. Ouders van intersekse kinderen moedig ik aan er niet geheimzinnig over te doen. Ik hoop dat kinderen van vandaag niet hoeven meemaken wat ik heb meegemaakt.’

62

GEERT

‘De leugens, het gedraai en de angst verwoestten mijn zelfbeeld’

5 | 2023

RA05_60_INTERSEKSE.indd 62

13-09-2023 10:02

TEKST L ARA AERTS FOTOGR AFIE ERNST COPPE JANS, ME T DANK A AN FONDS BIJZONDERE JOURNALISTIEKE PROJECTEN

D

e variatie tussen intersekse personen is groot. Soms is het meteen bij de geboorte te zien, het is dan niet duidelijk of er een jongen of meisje is geboren. Veel vaker zie je aan de buitenkant niks. De variatie zit dan vanbinnen en komt pas later aan het licht, bijvoorbeeld als een meisje niet ongesteld wordt of een jongen niet in de puberteit komt. Er zijn ook mensen die niet weten dat ze intersekse zijn, omdat het nooit is ontdekt of nooit aan ze is verteld.

MISVERSTANDEN OVER INTERSEKSE Intersekse wordt vaak verward met transgender, wanneer iemands gender­ identiteit niet overeenkomt met het bij de geboorte toegewezen geslacht, bijvoorbeeld een kind dat eruitziet als een jongen maar zich een meisje voelt.

Maar intersekse is niet hetzelfde als trans­ gender. Intersekse gaat over biologisch geslacht, (trans)gender gaat over gevoel en identiteit. Ook is er een verschil in medische behandeling van intersekse en transgender. Bij intersekse kinderen mogen geslachtsoperaties op jonge leeftijd plaatsvinden terwijl trans kinderen pas een geslachtsoperatie mogen ondergaan als ze 18 jaar zijn. Een ander misverstand is dat intersekse met seks te maken heeft, of met seksuele oriëntatie – dus op wie je valt. Ook dat klopt niet. De meeste (maar niet alle) intersekse personen voelen zich man of vrouw en zijn heteroseksueel.

HOE VAAK KOMT HET VOOR? Uit een grootschalig Deens bevolkingsonderzoek blijkt dat ongeveer 1 op de 90 personen (1,1 procent) intersekse is. Dat betekent dat er in Nederland 190.000 intersekse personen zijn. Amerikaans literatuuronderzoek noemt zelfs een percentage van 1,7, wat neerkomt op 1 op de 60. Lastig aan het bepalen van

het precieze aantal is dat er geen overeenstemming is over welke aangeboren variaties wél en níét tot de intersekse paraplu behoren, en het feit dat een gedeelte van de intersekse personen het niet ontdekt of het nooit te horen heeft gekregen. Bij slechts een klein gedeelte van de intersekse personen is het direct na de geboorte zichtbaar. Bij zo’n vijftig geboortes in Nederland per jaar weet men niet of er een jongen of meisje is geboren.

1 OP DE 90? WAAR ZIJN ZE DAN? Intersekse is een natuurlijk fenomeen, en intersekse personen hebben dus altijd bestaan. Ze zijn alleen nauwelijks zichtbaar. In onze maatschappij is een tweedeling in mannen en vrouwen de norm. Mensen die op het gebied van sekse niet binnen die hokjes passen, praten daar meestal niet over. Het officiële beleid rondom intersekse was jarenlang: geheimhouden en eventueel het lichaam via medische ingrepen meer mannelijk of vrouwelijk maken. Inmiddels komt er heel langzaam meer openheid in de maatschappij over intersekse. Artsen zeggen tegen-

De meeste intersekse personen voelen zich man of vrouw en zijn heteroseksueel woordig terughoudend te zijn als het gaat om medische ingrepen bij jonge intersekse kinderen. Toch wijst recent onderzoek uit dat ze nog steeds plaatsvinden. In de periode 2014-2020 zijn er tussen de 65 en ruim 8000 van dergelijke ingrepen uitgevoerd bij kinderen onder de twaalf jaar, afhankelijk van de gehanteerde definitie van intersekse.

Kijk je alleen naar wat artsen DSD – de medische term voor intersekse – noemen, dan kom je op het lage aantal uit. Maar tel je ook operaties mee aan bijvoorbeeld een verkeerd aangelegde plasbuis bij jongetjes of ‘overige afwijkingen aan de geslachtsdelen’ bij jongens en 5 | 2023

RA05_60_INTERSEKSE.indd 63

63

13-09-2023 10:02

meisjes, dan kom je op het hoge getal uit. De komende tijd zal duidelijk worden of deze ingrepen (net als in verschillende andere landen) verboden zullen worden of juist niet.

INTERSEKSE OF DSD? De term intersekse wordt gebruikt om de sociale aspecten aan te duiden: hoe is het om met een intersekse lichaam te leven in een maatschappij die denkt dat de mens alleen uit mannen en vrouwen bestaat?

DSD staat voor Differences/disorders of sex development en is een medische verzamelnaam voor een grote groep aandoeningen waarbij de geslachts­ ontwikkeling atypisch is verlopen. Mensen die het woord intersekse gebruiken zien het meestal als een natuurlijke variatie, mensen die DSD gebruiken spreken meestal van een aandoening, afwijking of syndroom.

MENSENRECHTEN EN MEDICI Internationale organisaties als de Ver­ enigde Naties (VN), de Raad van Europa en de Europese Commissie benaderen intersekse vanuit een mensenrechten­ perspectief. Intersekse kinderen onder­ gaan soms medische behandelingen (operaties, maar ook hormoonbehande­ lingen) die gericht zijn op het aanpassen van hun lichaam aan een maatschappe­ lijke norm. Dat wordt door onder meer de VN gezien als een schending van de (men­ sen)rechten van het kind. De VN, maar ook de Nederlandse organisatie voor seksediversiteit (NNID), willen een wettelijk

verbod op deze operaties en pleiten ervoor ze uit te stel­ len totdat een kind er zelf over kan beslissen.

In de medische wereld heersen andere opvattingen.

Doorgaans wordt na de diagnose in samenspraak met verschillende gezondheidswerkers en de ouders bepaald of er al dan niet wordt behandeld. Bij slechts een klein aantal van de intersekse kinderen is er twijfel over het geslacht, en artsen zeggen zeer terughoudend te zijn als het gaat om geslachtsbepalende operaties bij jonge kinderen. Ze vinden een verbod dus niet nodig en ook niet wenselijk omdat ze in individuele gevallen een belangen­ afweging willen kunnen maken. Volgens artsen zijn de patiënten achteraf tevreden met de gang van zaken en zou een verbod op deze behandelingen inhouden dat sommige kinderen (en hun ouders) niet meer geholpen kunnen worden.

KIJKEN, LEZEN EN LUISTEREN OVER INTERSEKSE De bekendste intersekse persoon in Nederland is Raven van Dorst. In 2017 maakte die de serie Geslacht! en kwam naar buiten als – zoals die het zelf noemt – hermafrodiet. Raven van Dorst is een voorbeeld geweest voor veel intersekse mensen die na hen de stilte hebben door­ broken. Zo toert Marleen Hendrickx door Nederland met haar theatervoorstelling X Y I, vertelt Wen Long over haar intersekse ervaringen in de korte documentaire Meisjesjongensmix en reist er nu een expositie door Nederland waarin 21 intersekse personen tussen de 2,5 en 81 jaar hun verhaal vertellen en geportretteerd zijn door Ernst Coppejans. Op www.stichtingopenmind.nl/intersekse kun je zien wanneer de expositie Intersekse – 1 op de 90 bij jou in de buurt is. De expositie is onderdeel van een groter, gelijknamig project dat bestaat uit een magazine, podcast en een online platform.

TABOE OP SEKSEDIVERSITEIT WAT IS WAT? + Gender(identiteit) zegt iets over hoe je je voelt + Sekse zegt iets over je biologische geslacht + Seksuele oriëntatie zegt iets over op wie je valt + Seksediversiteit betekent dat biologisch geslacht een spectrum is met veel variatie, veel meer dan alleen man en vrouw.

64

In onze samenleving rust nog altijd een taboe op het bestaan van seksediversiteit. Daar moet het project Intersekse – 1 op de 90 verandering in brengen. Als de expositie íéts aantoont, dan is het dat elke geportretteer­ de het verschillend ervaart. Toch zijn er ook parallellen.

Het leven met een geheim bijvoorbeeld, drukt zwaar.

Net als de medische ingrepen waar ze niet over konden mee­beslissen. Bijna iedereen noemt de pijnlijke ervaring tijdens biologieles, waarin intersekse – nog steeds! – niet aan de orde komt. Een gemene deler is ook de opluchting als het geheim eenmaal is geopenbaard en de omgeving doorgaans positief reageert.

5 | 2023

RA05_60_INTERSEKSE.indd 64

11-09-2023 14:36

WEN LONG

‘Ik wilde mijn spreekbeurt houden over intersekse, maar dat vond de juf niet goed’

WEN LONG (9) IS SCHOOLKIND. Al mijn hele leven weet ik dat ik intersekse ben. Voor mij betekent het: jongen en meisje tegelijkertijd. Ik vind het heel normaal, zo ben ik het gewend. Veel kinderen zoals ik worden als ze klein zijn geopereerd om voor jongen of meisje te kiezen. Bij mij is dat niet gebeurd, mijn ouders vinden dat ik het zelf mag bepalen. Misschien wil ik wel helemaal niet kiezen en blijf ik zoals ik ben.

Ik voel me iets meer meisje dan jongen, ongeveer 1 procent. Ik speel met meisjesspullen en met jongensspullen. Sommige mensen geloven me niet als ik zeg dat ik jongen en meisje tegelijk ben. Of ze wíllen me niet geloven. Op school wilde ik mijn spreekbeurt houden over intersekse, maar dat vond de juf niet goed. ‘Doe het maar over konijnen’, zei ze. Intersekse vond ze geen onderwerp voor kinderen. Terwijl een spreekbeurt juist is om dingen uit te leggen. Ik heb mijn spreekbeurt toen gehouden over China, het land waar ik ben geboren. Tijdens die spreekbeurt heb ik gewoon toch verteld over intersekse.

Ook heb ik meegedaan aan de documentaire Meisjesjongensmix. En ik was op het Jeugdjournaal. Ik wil namelijk heel graag dat de hele wereld weet wat intersekse is. Iedereen op aarde. Ik zou willen dat het net zo normaal wordt als bijvoorbeeld homo en lesbi. Zodat ik het nooit meer hoef uit te leggen.’

5 | 2023

RA05_60_INTERSEKSE.indd 65

65

11-09-2023 14:36

MEDISCH DOSSIER

Zelfverkozen sterven

Het aantal verzoeken tot euthanasie in Nederland stijgt jaarlijks. Wanneer is een lijden zo ondraaglijk en uitzichtloos dat iemand niet meer wil leven?

En hoe kan het dat euthanasie nog steeds strafbaar is, maar geen juridische consequenties hoeft te hebben? RADAR+ zet alle feiten op een rij.

66

5 | 2023

RA05_66_DOSSIER EUTHANASIE.indd 66

11-09-2023 14:34

TEKST SUUS RUIS

D

e zoon van Linda Pirson koos vier jaar geleden voor euthanasie. Marciano was 28 jaar oud toen hij stierf.

Zijn eigen huisarts wilde het niet doen.

‘Hij kende Marciano en zijn tweelingbroer Ricardo al vanaf hun geboorte’, vertelt Linda. ‘Ik vermoed dat hij het niet aankon, hij moest bijna huilen toen Marciano het hem vroeg, We begrepen het wel, maar het was een klap voor Marciano. Hij was zo teleurgesteld en verdrietig. Hij wist dat het traject nu nog veel langer ging duren.’

Marciano en zijn tweelingbroer werden veel te vroeg geboren. Marciano bleek een hersenbeschadiging te hebben, waardoor hij lichamelijk ernstig gehandicapt was. Hij was voor alles afhankelijk van anderen, van wc-bezoek tot tandenpoetsen tot iets te eten pakken. ‘Maar met zijn geest was helemaal niks mis’, aldus Linda. ‘Marciano was een bijzonder intelligente jongen. Juist daarom

STEEDS MEER ARTSEN VINDEN EEN ‘VOLTOOID LEVEN’ OOK EEN GRONDSLAG VOOR EUTHANASIE was hij zo bang voor de toekomst. Want als zijn vader en ik er niet meer zouden zijn, zou hij wegkwijnen in een verpleegtehuis. Hij wilde zijn broer, van wie hij zielsveel hield, niet opzadelen met die zorg. Hij vond dat hij geen enkel toekomstperspectief had. En hoe hartverscheurend het ook was, hij had gelijk. Toen hij 26 was, nam hij het besluit dat hij euthanasie wilde. Een zenuwslopende en loodzware tijd volgde. Je ziet je kind lijden en tegelijkertijd is er constant die onzekerheid: mag hij gaan? Sowieso is het vreselijk dubbel: ik gunde Marciano zijn einde, en begréép hem ook meteen toen hij mij als eerste in vertrouwen nam over zijn wens. Maar afscheid nemen van je kind is ongelooflijk verdrietig. Ik mis hem zo.

Marciano is uiteindelijk overleden in zijn eigen bed, omringd door zijn dierbaren.

Een van de artsen van het ambulante team van Expertisecentrum Euthanasie heeft de euthanasie verleend. Zij verdienen echt een grote pluim, de nazorg was heel goed. Ik promoot euthanasie niet, maar voor mensen

als Marciano, die gevangen zitten in hun eigen lichaam, is het de enige uitkomst. Hij is op een mooie, integere manier gegaan.’

8720 MELDINGEN Euthanasie lijkt een van de laatste taboes te zijn. Begrijpelijk, want een zelfverkozen dood is nou niet bepaald een gezellig onderwerp voor aan de koffietafel. Toch groeit jaarlijks het aantal mensen dat voor euthanasie kiest. In 2022 heeft de RTE (Regionale Toetsingscommisies Euthanasie) 8720 meldingen van euthanasie ontvangen. Dat was 5,1 procent van het totaal aantal mensen dat in dat jaar in Nederland overleed, en een stijging van 13,7 procent ten opzichte van het jaar ervoor. Die stijgende lijn was in de jaren daarvoor ook al te zien. Omdat er tot nu toe geen wetenschappelijk onderzoek is gedaan dat die stijging verklaart, is er ook weinig te voorspellen over de toekomst.

Toch lijkt het met de vergrijzing en de ‘mondigere’ babyboomer als patiënt, niet waarschijnlijk dat het aantal aanvragen zal stagneren of dalen.

Mensen praten niet makkelijk over euthanasie. Dat zorgt voor veel schimmigheid.

Ook juridisch gezien is het een complex onderwerp.

NOG STEEDS STRAFBAAR Hoe zit het ook alweer? Euthanasie in Nederland is geregeld in de wet ‘Toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding’ die in 2002 in werking trad.

De wet geldt uitsluitend voor gevallen van actieve euthanasie, dus levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding op uitdrukkelijk verzoek van de patiënt zelf. Wat het complex maakt, is dat euthanasie en hulp bij zelfdoding ook na het intreden van deze wet nog steeds strafbaar zijn, volgens het Wetboek van Strafrecht. Een arts die de zorgvuldigheidseisen heeft nageleefd en de euthanasie of hulp bij zelfdoding heeft gemeld, kan echter met succes een beroep doen op de bijzondere strafuitsluitingsgrond die in de wet staat beschreven.

Dus: het is strafbaar, maar als een arts kan aantonen dat hij of zij alle procedures heeft nageleefd, zijn er geen juridische consequenties, en kan hij dus niet vervolgd worden.

ZES ZORGVULDIGHEIDSEISEN Bij zo’n extreem gevoelige aangelegenheid is het niet meer dan logisch dat die procedures en de voorwaarden heel nauw luisteren. Een verzoek tot levensbeëindiging is immers niet niks, en het daadwerkelijk euthanasie uitvoeren kan ook voor een arts bijzonder ingrijpend zijn.

Artsen zijn niet verplicht om ‘ja’ te zeggen op een verzoek tot euthanasie, ook als aan alle voorwaarden is voldaan. Elke Swart van Expertisecentrum Euthanasie (voorheen de Levenseindekliniek) noemt dat een van de belangrijkste misvattingen. Veel mensen gaan ervan uit dat je ‘recht hebt’ op euthanasie als het verzoek heeft voldaan aan de zes zorgvuldigheidseisen.

In een notendop zijn dit die zes eisen: het verzoek om euthanasie moet vrijwillig zijn

HET VERSCHIL TUSSEN EUTHANASIE EN PALLIATIEVE SEDATIE Palliatieve sedatie wordt nog weleens gezien als een alternatieve vorm van euthanasie; ‘euthanasie light’. Maar dat klopt niet. Bij euthanasie is het doel van de medische handeling het overlijden van een patiënt. Het is een zogenaamde buitengewone medische handeling. Bij palliatieve sedatie wordt een terminale patiënt in slaap gebracht met een sedativum, een bewustzijn verlagend middel. Het is een ‘normale’ medische handeling.

Het doel van de behandeling is bestrijding van lijden en pijn en géén levensbeëindiging. Palliatieve sedatie kan alleen worden toegepast in de stervensfase, wanneer een patiënt niet langer dan twee weken te leven heeft.

Iedereen heeft recht op palliatieve sedatie, maar niet iedereen heeft recht op euthanasie. Als er een indicatie is voor palliatieve sedatie, mag een dokter niet weigeren.

5 | 2023

RA05_66_DOSSIER EUTHANASIE.indd 67

67

11-09-2023 14:34

MEDISCH DOSSIER en weloverwogen, en er moet sprake zijn van ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Ook moet de arts de patiënt informeren over zijn medische situatie en hoe die er volgens hem in de toekomst uit zal zien. Daarnaast moeten arts en patiënt samen besluiten dat er geen andere redelijke oplossing is voor de situatie, en moet de arts het advies van een SCEN-arts (Steun en Consultatie Euthanasie Nederland) inwinnen. De laatste eis gaat over de uitvoering, die moet gaan volgens strikt protocol.

REDENEN WAAROM HET NIET GEBEURT Marciano kreeg hulp van Expertisecentrum Euthanasie. Mensen die hun leven willen laten beëindigen, moeten zich hiervoor altijd eerst wenden tot hun eigen arts. Pas als die niet aan het verzoek kan voldoen, komt het expertisecentrum in beeld. In de afgelopen jaren is gebleken dat zij ongeveer

HIJ VOND DAT HIJ GEEN TOEKOMSTPERSPECTIEF HAD. HET WAS HARTVERSCHEUREND, MAAR HIJ HAD GELIJK een derde van alle verzoeken kunnen inwil­ ligen. Elke Swart: ‘Er zijn diverse redenen waardoor er in twee derde van de verzoeken uiteindelijk geen euthanasie wordt verleend.

Sommige patiënten sterven in de tussentijd een natuurlijke dood, of een behandelaar of patiënt neemt het verzoek terug. Het kan ook zijn dat er wordt gekozen voor pallia­ tieve sedatie, dat er niet voldaan wordt aan zorgvuldigheidscriteria of dat er om een andere reden geen euthanasie kan plaats­ vinden.’

ALS IEMAND DEMENT IS Bij mensen met dementie is een verzoek tot euthanasie extra complex. Voor een verzoek moet je immers wilsbekwaam zijn. Iemand met dementie raakt op een gegeven moment wilsonbekwaam: als hij of zij de gevolgen van keuzes niet meer kan overzien. Maar wanneer dit is, weet je natuurlijk nooit.

Iemand kan heel snel aftakelen, of langer in het beginstadium van dementie blijven.

68

Voor mensen met dementie is het essentieel om in een vroeg stadium een schriftelijke euthanasieverklaring te laten opnemen in het medisch dossier, en met de eigen arts te bespreken wat de wensen zijn en wat ze zelf zien als ‘ondraaglijk lijden.’

‘Ondraaglijk en uitzichtloos lijden’ is dus een voorwaarde voor euthanasie. Er is een medische grondslag – lichamelijk of psychisch – noodzakelijk. ‘Ook problemen die door ouderdom worden veroorzaakt en op zichzelf niet levensbedreigend zijn, kun­ nen gezamenlijk een medische grondslag vormen’, aldus Elke Swart van Expertise­ centrum Euthanasie. ‘We noemen dit de ‘stapeling van ouderdomsaandoeningen’.

We denken dan aan toenemend slecht zicht, gehoorklachten, motorische problemen en incontinentieklachten; medische aandoe­ ningen die de kwaliteit van leven ernstig verminderen en waarvoor er ook geen behandeling is.’

Het traject van euthanasie is bij psychisch lijden net als bij dementie een extra inge­ wikkeld proces. Psychiater Sisco van Veen promoveerde op dit specifieke onderwerp, en ontdekte dat psychiaters in sommige gevallen moeite hebben met de vereiste uitzichtloosheid. Theoretisch gezien is er immers altijd nog een behandeling die je kunt proberen. En wat als een patiënt een behandeling zoals elektroconvulsietherapie weigert, mag je het dan wel uitzichtloos noemen? Theoretisch gezien kan iemand daar namelijk nog van opknappen.

HULP BIJ ZELFDODING Volgens de wet zijn er twee mogelijke manieren voor euthanasie: ofwel de arts dient (via infuus of injectie) een dodelijk middel toe, of de arts verstrekt een dodelijk middel aan de patiënt, die dit zelf inneemt.

In het laatste geval wordt dit ‘hulp bij zelf­ doding’ genoemd. Als een arts euthanasie verleent, zal hij onder andere eerst een coma-inductor toedienen, een middel waarmee een coma wordt opgewekt.

Als er sprake is van hulp bij zelfdoding, zal de arts de patiënt een drankje overhandigen, dat de patiënt zelf inneemt. Hulp bij zelf­ doding heeft één groot nadeel ten opzichte van euthanasie: het verloop is minder voor­ spelbaar. Dit betekent dat artsen naast de

GEEN RECHT, GEEN PLICHT Artsen zijn niet verplicht euthanasie uit te voeren en patiënten hebben geen recht op euthanasie. Het besluit om euthanasie te verrichten, is een gezamenlijk besluit van arts en patiënt.

Een arts heeft de ruimte om zich te beroepen op gewetensbezwaren. Wijst een arts euthanasie op principiële gronden af, dan mag van hem worden verwacht dat hij de patiënt informatie geeft over andere artsen of instellingen waar de patiënt terechtkan. Strikt genomen is er echter geen sprake van een verwijsplicht. Bron: expertisecentrumeuthanasie.nl

5 | 2023

RA05_66_DOSSIER EUTHANASIE.indd 68

11-09-2023 14:34

TESSA

‘IK MAG GÁÁN, IK HOEF NIET MEER’

zorgvuldigheidseisen ook patiëntenselectie zullen moeten toepassen. Als een patiënt bijvoorbeeld niet goed kan slikken, kunnen er complicaties optreden. Volgens Swart komt hulp bij zelfdoding in de praktijk niet vaak meer voor.

VOLTOOID LEVEN Het ondraaglijk en uitzichtloos lijden van iemand die een verzoek tot euthanasie doet, moet een medische grondslag hebben – dit kan zoals gezegd dus zowel lichamelijk als psychisch zijn. Volgens Elke Swart van Expertisecentrum Euthanasie is het een misverstand dat je ook een verzoek kunt indienen als je ‘klaar bent’ met het leven.

‘Voltooid leven’ is volgens de huidige wetgeving dus geen grondslag voor euthanasie.

Maar ook nu is er een nuance, vertelt Swart.

‘In de praktijk kunnen we patiënten die op hun aanmeldingsformulier ‘voltooid leven’ als reden voor hun euthanasiewens geven, vaak helpen binnen de kaders van de wet. Vaak is er sprake van een stapeling van ouderdomsaandoeningen, waardoor een patiënt ondraaglijk en uitzichtloos lijdt.

Niemand wil zomaar dood.’

Het is niet ondenkbaar dat in de toekomst mensen die hun leven voltooid achten, wél

in aanmerking zullen komen voor euthanasie. Volgens een evaluatie van de euthanasiewet die werd uitgevoerd door het Erasmus MC in samenwerking met andere universiteiten, is het aantal artsen dat daar achter staat, gestegen van 14 procent in 2016 naar 20 procent in 2022. Volgens hoogleraar en onderzoeksleider Agnes van der Heide komt deze stijging doordat artsen in de loop der jaren de beleving van patiënten steeds zwaarder mee zijn gaan wegen in hun oordeel. ‘Er komt steeds meer nadruk te liggen op hoe patiënten hun lijden ervaren’, zei Van der Heide in de Volkskrant.

Het maatschappelijk debat over dit soort zaken, en over euthanasie in het algemeen, zal voorlopig niet verstommen. Het is ingrijpend voor patiënten en hun omgeving én voor artsen.

Maar als je naar de stijgende cijfers kijkt, verdient het hoe dan ook alle openheid.

Tessa (42) is psychiatrisch patiënt en zit momenteel in een euthanasietraject. Er is een ‘ja’ van de behandelend psychiater, alles wat er nu nog komt, is volgens haar een formaliteit. ‘Door meervoudig trauma in mijn (vroege) kindertijd heb ik DIS, Dissociatieve Identiteits Stoornis, ontwikkeld’, vertelt ze. ‘Ik heb de afgelopen 27 jaar behandeling na behandeling gehad, maar niets hielp echt. Zeven maanden geleden belandde ik voor de zoveelste crisisopname in een psychiatrische kliniek. Na weer een intake voor een behandeling die specifiek op DIS was gericht, werd ik daarvoor afgewezen. Ze vonden mijn problematiek te complex. Sowieso is afwijzing door mijn heftige jeugd een trigger voor me, maar dit keer knapte er ook iets bij me; ik realiseerde me dat ik niet meer wilde vechten.

Het is genoeg geweest. Ik had het geluk dat de psychiatrische instelling waar ik officieel sta ingeschreven, haar eigen euthanasietraject heeft. Het expertisecentrum heeft voor mensen met psychische aandoeningen namelijk een lange wachttijd.

Als alles goed gaat, zal het naar verwachting over ongeveer een halfjaar gaan gebeuren.

Toen de psychiater haar akkoord gaf, schrok ik in eerste instantie vreselijk. Ook was ik heel verdrietig. Het werd nu ineens wel heel echt. Maar al snel werd ik overspoeld door een gevoel van opluchting. Ik mag gáán, ik hoef niet meer. Ik heb het gevoel dat ik eindelijk word gezien en gehoord. Dat wil niet zeggen dat ik niet bang ben; ik vind het eng. Ik wil op zich ook helemaal niet dood, ik wil simpelweg niet meer leven op deze manier. Ik kan niet nog veertig jaar vechten. Deze manier geeft me de mogelijkheid om op een mooie manier afscheid te nemen van het leven, en van mijn dierbaren. Mijn man en ik kunnen er heel goed over praten. Natuurlijk is het ontzettend verdrietig, ook voor hem, maar hij houdt zielsveel van me en begrijpt het. We werken er samen op onze manier naartoe.

Ik ben heel blij dat dit op deze manier gaat gebeuren. Ik heb in het verleden meerdere zelfmoordpogingen gedaan, maar ik wil iets goeds achterlaten, en dat doe je voor mijn gevoel niet als je voor suïcide kiest. Het is goed zo.’

5 | 2023

RA05_66_DOSSIER EUTHANASIE.indd 69

69

11-09-2023 14:34

RELATIETHERAPEUT

De allerliefste op aarde?

Kijk je naar je geliefde met een roze bril op, dan zie je onhebbelijkheden over het hoofd en is hij/zij jouw ideale partner. Wel zo prettig, want dat zorgt voor een goede relatie. Maar niet altijd is het gezond om de realiteit te verdoezelen. Relatiepsycholoog Jean-Pierre van de Ven legt uit waarom.

70

RA05_70_RELATIE.indd 70

5 | 2023

11-09-2023 14:31

TEKST JE AN-PIERRE VAN DE VEN ILLUSTR ATIE SARAH WILKINS

W

e kennen allemaal wel de roze bril die maakt dat we onze geliefden zien als de allerliefste op aarde. Kijkend door die bril overdrijven we hun positieve eigenschappen en we bagatelliseren de slechte. We verzinnen ook een knalroze verhaal waaruit blijkt dat we waren voorbestemd om elkaar te ontmoeten.

Zulke verzinsels of confabulaties bepalen in grote mate of we het samen uithouden of niet. Hoe mooier het verhaal, hoe duurzamer de relatie. Maar hoe verhoudt deze neiging om te confabuleren zich tot het gebod om open en eerlijk te zijn tegen elkaar? Is het niet beter om elkaar altijd de waarheid te zeggen?

Ans legt de schuld bij zichzelf

Als Ans weer eens met een blauw oog op de borrel verschijnt, worden haar vriendinnen boos. Waarom zegt ze dat ze tegen een deur is aangelopen?

Waarom zegt ze niet dat haar man Frits haar – alweer – heeft geslagen? Ans bekent uiteindelijk dat Frits haar ‘een tik’ heeft gegeven. Ze zegt dat het haar eigen schuld was, omdat ze zijn overhemden niet goed had gestreken.

Stomverbaasd over zoveel naïviteit wenden haar vriendinnen zich van haar af.

Wie verzint er nou zo’n slap verhaal?

Voor de duidelijkheid: huiselijk geweld is een groot probleem. Het is nooit te rechtvaardigen dat partners elkaar slaan, of zelfs maar verbaal geweld gebruiken, want ook schelden en beledigen kan pijn doen en schade veroorzaken. Het moet bovendien duidelijk zijn dat de schuld voor geweld en voor treiteren ligt bij de dader (m/v). Maar het vergoelijken, het al te snel vergeven en het tonen van ‘begrip’ kan het geweld in standhouden. Geweld gaat door zolang het slachtoffer doet alsof er niets aan de hand is.

We verzinnen fabels over geliefden

Het is niet alleen naïviteit en ook niet alleen maar angst die slachtoffers het

schelden en het slaan doet vergeven. Slachtoffers zitten ook gevangen in een verhaallijn van eigen makelij. De dader is bijvoorbeeld ‘zo’n goede vader’ of hij ‘was vroeger zo lief’. Bovendien heeft hij ‘nu écht’ beloofd dat hij het nooit meer zal doen.

In het verzinnen van zulke fabels zijn slachtoffers van huiselijk geweld niet uniek. Volgens biologisch antropoloog Helen Fisher verzinnen we allemaal al-te-mooie verhalen over onze geliefden. Voordat we namelijk intiem kunnen worden met iemand moeten we gaan geloven dat hij of zij een goed mens is. We stellen ons voor een ander pas open, fysiek en mentaal, als we geloven dat die persoon betrouwbaar is en een beetje op ons lijkt. En dit geloof blijkt, eenmaal geïnstalleerd, hardnekkig.

Samuel Murray en Peter Finocchiaro onderzoeken het snijvlak tussen filosofie en psychologie. In een paper over confabuleren in relaties stellen ze dat we niet alleen willen dat een toekomstige partner op ons lijkt, we willen geloven dat een partner een veel beter mens is dan wijzelf. Om dat te kunnen geloven doen we aan confabuleren, dat de auteurs uitleggen als het bewust negeren van negatieve signalen. Met andere woorden: we zetten een roze bril op, waardoor we onwelgevallige zaken over het hoofd zien. Je ziet niet dat je vrouw lui is, dat je man te veel drinkt, dat je geliefde vreemdgaat, of de kinderen verwaarloost. Murray en Finocchiaro zien confabuleren als een normaal verschijnsel, iets wat elke relatie nodig heeft om te kunnen voortbestaan.

Niet bewust van hun gedrag

Als ik een vraag stel aan Hans, geeft Wilma antwoord.

Tijdens de sessie gebeurt dit niet één of twee keer, maar voortdurend. Als ik dit verschijnsel benoem, zijn beide echtelieden stomverbaasd. ‘Dat is me nog nooit opgevallen’, zegt Hans. ‘O, wat erg’, zegt Wilma.

Vervolgens vraag ik aan Hans of hij het vervelend vindt dat hij weinig aan het woord komt. ‘Misschien is het goed om daar eens op te letten,’ zegt Wilma meteen, ‘want ik denk dat het knap lastig is.’

Gesprekjes zoals dit heb ik vaker in de praktijk. Mensen zijn zich weinig bewust van hun gedrag, ook niet als ik hen daar op wijs. Soms gaat het om ontkenning, zoals bij de man met de rode neus en de trillende handen die zegt dat hij zijn alcoholgebruik prima onder controle heeft. Soms gaat het om goedgelovigheid, zoals bij de vrouw die zegt dat haar man zo vaak afwezig is vanwege zijn belangrijke werk. Maar altijd vertellen mensen zichzelf een mooi verhaal dat niet strookt met de werkelijkheid die zonneklaar is voor de onbevooroordeelde toeschouwer.

5 | 2023

RA05_70_RELATIE.indd 71

71

11-09-2023 14:31

RELATIETHERAPEUT

VOORDAT WE INTIEM KUNNEN WORDEN MET IEMAND MOETEN WE GELOVEN DAT HIJ OF ZIJ EEN GOED MENS IS

RA05_70_RELATIE.indd 72

11-09-2023 14:31

Wat is confabuleren precies?

De term confabuleren komt oorspronkelijk uit onderzoek naar dementie.

Patiënten met dementie herinneren zich gebeurtenissen die niet hebben plaatsgevonden. Ook zwaar alcoholistische Korsakov-patiënten vullen de gaten in hun herinnering met valse herinneringen.

Tegenwoordig wordt aangenomen dat confabuleren ook voorkomt bij mensen zonder psychische aandoeningen. Het aanvullen van onze herinneringen met valse herinneringen dient vooral om ons gevoel te bevestigen dat we controle hebben over onszelf en onze omgeving.

Iedereen kent wel het verschijnsel dat je meent dat je op een feestje bent geweest waarvan je een foto hebt gezien.

Maar ben je er wel geweest? Je brein vult herinneringen aan omdat je het niet kunt verdragen dat je niet weet wat er precies op dat feestje gebeurde. Uit onderzoek naar valse herinneringen in een strafrechtelijke context blijkt dat confabulaties daadwerkelijk valse herinneringen creëren in het brein. Voor onze hersenen is het dus echt alsof we op dat feestje zijn geweest. We vullen de realiteit liever aan met een zelfverzonnen verhaal dan dat we merken dat we niet weten wat er is gebeurd.

Peter was niet eens bij dat etentje

Arthur is ziekelijk jaloers. Hij controleert dagelijks de telefoon van zijn vriend Peter en als Peter later thuiskomt van zijn werk dan normaal, moet hij eerst een kruisverhoor doorstaan voordat ze verder kunnen met hun avond.

Tijdens een sessie krijgen ze ruzie over een etentje, waarbij Peter zou hebben geflirt met een van de andere gasten.

Peter ontkent, maar dat maakt Arthur alleen maar kwader. Dan schiet Peter te binnen dat hij op het bewuste etentje helemaal niet aanwezig was. Hij toont zijn agenda, waarin staat dat hij op dat moment in het buitenland was. ‘Dat vind ik laag,’ zegt Arthur daarop, ‘dat je zelfs je agenda vervalst om je gelijk te

halen.’Confabuleren brengt ons in moeilijkheden, zoals dit voorbeeld aantoont. Maar confabuleren brengt ons ook veel goeds. We herinneren ons allerlei positieve zaken die niet zijn gebeurd, maar die onze partner wel in een positief daglicht stellen. We herinneren ons bijvoorbeeld dat onze geliefde heerlijk kan koken, terwijl anderen daar toch anders tegenaan kijken. We herinneren ons dat onze geliefde een harde werker is, ook al voert hij geen klap uit.

Liever een roze bril?

Heeft het dus zin om altijd de waarheid te spreken tegen elkaar? Ja en nee. Het is niet aan te raden om huiselijk geweld of ziekelijke jaloezie te verdoezelen met valse herinneringen. Het is wel verstandig om niet op elke slak zout te leggen in een relatie. Wie over elk vies koffiekopje naast de afwasmachine valt, heeft geen leven. Als geliefden elkaar voortdurend de maat nemen omdat ze niet steeds even attent en zorgzaam zijn, krijgt hun relatie het zwaar te verduren. Een roze bril houdt relaties langer bij elkaar dan een bril met de juiste scherpte.

Het favoriete verhaal van stellen op een feestje is het verhaal over hun ontmoeting. Het is een wonder dat ze elkaar op deze manier (‘in dat noodweer!’, ‘op dat verlaten bruggetje!’) hebben leren kennen, of het is een mirakel dat ze elkaar niet al veel eerder hebben leren kennen. Zijn zulke verhalen meestal nog gebaseerd op daadwerkelijke gebeurtenissen, later in de relatie verzinnen we allerlei moois waaruit moet blijken dat we met onze partner een lot uit de loterij hebben getroffen. En dat is maar goed ook. Juist door zulke verhalen maakt een relatie meer kans om de stormen te doorstaan die elke relatie nu eenmaal treffen.

Daarom heb ik tegen Hans en Wilma niet gezegd dat ze verkeerd communiceren, of dat Wilma een controlerende bemoeial is. Ik heb gezegd dat ze zo goed op elkaar zijn afgestemd dat ze elkaars zinnen kunnen afmaken – maar dat het wel verstandig is om gedachtelezen te voorkomen. Ze begrepen de hint.

In een volgend gesprek snoerde Wilma zichzelf meermaals de mond, omdat ze ‘niet moest gedachtelezen, maar luisteren’.

Voor Peter en Arthur had ik een andere boodschap.

Hen raadde ik aan om vooral geen gesprekken te hebben over de waarheid, omdat die toch altijd in het midden ligt. In plaats daarvan konden ze beter spreken over de gevoelens die ten grondslag lagen aan hun visie op de realiteit. Arthur ontdekte dat hij doodsbang was om te worden verlaten, omdat hem dit al vaker was overkomen. Nu zegt Peter hem, telkens als hij deze angst voelt, dat hij de allerliefste op aarde is.

LEVEN MET EEN ROZE BRIL OP + We zien onze geliefden door een roze bril, waardoor we ons zelfs positieve dingen herinneren die nooit zijn gebeurd. + We zien bovendien de slechte eigenschappen van geliefden over het hoofd. + Als geliefden ons goed behandelen, zijn ‘rozebril-herinneringen’ prima.

Maar als ze ons slecht behandelen, wordt het tijd voor de waarheid.

5 | 2023

RA05_70_RELATIE.indd 73

73

11-09-2023 14:31

LEKKER ETEN

BAKKEN ZONDER BOTER

Wacht even, lekker taarten bakken zónder boter, melk, eieren of slagroom? Enzo Pérès-Labourdette bewijst dat het kan in zijn slimme bakboek Heel Holland Bakt Vegan. Maar eerlijk is eerlijk: hij vindt boterkoek zonder boter niet kunnen. Karin Luiten vindt het fijn dat hij ons niet per se veganist wil maken, maar gewoon lekker inspireert.

KARIN LUITEN (alias Koken met Karin) is culinair journalist en auteur van 19 kookboeken, waaronder de bestsellerreeks Zonder pakjes en zakjes. Ze schrijft wekelijks in dagblad Trouw, op kokenmetkarin.nl en recenseert kookboeken voor RADAR+.

74

RA05_74_KARIN.indd 74

Noem het gerust beroepsverdwazing, maar jarenlang keek ik op tv alles, maar dan ook echt alles, wat met eten te maken had. En dan vooral op de BBC. Masterchef, The Hairy Bikers, Two Fat Ladies, Delia, Nigella, Mary Berry, plus alles met Michel Roux Jr. – de culinaire George Clooney – en last but not least natuurlijk The Great British Bake Off. Want de Britten, die weten hoe ze kooktelevisie moeten maken. In Nederlandse kookprogramma’s draaide het helaas vooral om gemuts en gekonkel met BN’ers en chef-koks die liefst zichzelf willen etaleren. Eten is bijzaak.

Maar toen kwam Heel Holland Bakt.

Een onverwacht groot succes, en dat is volgens mij juist omdát het een exacte kopie is van het briljante Engelse origineel. Inclusief tent, landgoed, ovens, pastelkleurige keukenmachines en kwinkslagen. De allereerste winnaar, Rutger, groeide uit tot een baklegende.

Daarna kwam, althans bij mij, de klad erin. Ik moet bekennen dat ik intussen zelden nog kijk, niet naar Heel Holland Bakt, maar naar geen enkel kookprogramma uit binnen- of buitenland.

Noem het gerust beroepsmoeheid.

Maar bij de tiende editie van HHB bleek ik toch echt iets memorabels te hebben

gemist. Die werd namelijk verrassend gewonnen door vegan bakker Enzo. Gelukkig is er nu ook een kookboek van zijn hand: Heel Holland Bakt Vegan. Wacht even, lekkere taarten bakken zónder boter, melk, eieren of slagroom? Laat dat maar aan Enzo Pérès-Labourdette over. Deze Franse Amsterdammer met een Britse moeder heeft grondig bakonderzoek gedaan en loodst de lezer vakkundig langs alle valkuilen. Het begint al met uitgebreide uitleg over goede alternatieven voor bekende bakingrediënten, van boter tot gelatine. Maar hij vertelt ook eerlijk wat niet goed werkt. Boterkoek zonder boter moet je volgens hem gewoon niet willen.

Net zomin als kant-en-klare vervangers van eieren, dat valt altijd tegen. Je kunt bakken beter op een andere manier benaderen. Hoe? Dat beschrijft hij in dit boek even nauwkeurig als toegankelijk. En nog charmant ook.

Bij cashewnoten die voor een romige crème eerst een nachtje in koud water moeten, voegt hij eraan toe: ‘Ik vergeet dat zelf altijd uiteraard, dus plan B is om ze een uur in heet water te weken.’

Chocolademousse met tofu? Klinkt hoogst onappetijtelijk, maar Enzo’s recept wil je meteen gaan maken. Net als de rest trouwens, inclusief enkele hartige uitstapjes (hallo bitterballen!). Het enige nadeel van het boek is dat er slechts 21 recepten van hem in staan, aangevuld met zes recepten van anderen. Enzo wil mensen niet bekeren tot veganist, alleen maar inspireren. Dat lukt hem uitstekend, en daarom smaakt dit boek naar meer.

Heel Holland Bakt Vegan, uitgeverij Kosmos, € 27,99

5 | 2023

11-09-2023 14:30

TEKST K ARIN LUITEN • RECEP T UUR UIT HEEL HOLL AND BAK T VEGAN VAN ENZO PÉRÈS-L ABOURDE T TE • FOTOGR AFIE MITCHELL VAN VOORBERGEN

CLAFOUTIS MET BLAUWE BESSEN NODIG VOOR 1 CLAFOUTIS 170 g blauwe bessen (vers of bevroren) • 300 g zijden tofu • 1 tl oranjebloesem (of 1 tl vanille-extract) • 50 g witte kristal­ suiker • 75 g plantaardige melk naar keuze • 150 g patentbloem • 1 el tapiocabloem • olie om de vorm in te vetten

VOORBEREIDING Verwarm de oven voor op 180 °C. Meng de blauwe bessen in een kom voorzichtig met 1 eetlepel van de patentbloem, zo zakken ze straks niet allemaal naar de bodem.

BESLAG

TIP

IT : (S P R E E K U C L A F O U T IS A FR NSE IE ) IS E E N K L A -F O E -T E F R U IT A N -A C H T IG L F E IG T H LUC BODEM. RTE DEEG A P A R E D N TA A R T Z O S IE IS DSTE VER DE BEKEN ERSEN. D IE M E T K

Doe de zijden tofu, oranjebloesem, kristal­ suiker en plantaardige melk in de blender en mix totdat alles goed is gemengd.

Voeg vervolgens de twee soorten bloem toe en mix nogmaals tot een beslag zonder klontjes.

BAKKEN Giet het beslag in een met wat olie ingevette quichevorm (30 cm). Strooi de blauwe bessen erover. Bak in circa 45 minuten goudbruin en gaar. Clafoutis is lauw het lekkerst, serveer hem daarom zo’n 30 minuten nadat hij uit de oven is gekomen.

5 | 2023

RA05_74_KARIN.indd 75

75

11-09-2023 14:30

LEKKER ETEN

TIP

SE M OL IN A IS EE

GR IE SM EE L W A

LE KK ER KN AP PE

MEDITERRANE CITROEN-AMANDELKOEKJES (GHRIBA)

N TA RW EAR DE KO EK JE S

RI G VA N W OR DE

N. RE N M E T PO LE NT A (M AI SG RI ES M EE L) .

NI E T TE VE RW AR

NODIG VOOR 20 KOEKJES 100 g amandelmeel • 135 g semolina • 1,5 tl bakpoeder • ¼ tl grof zeezout • 110 g ruwe rietsuiker • rasp van 2 biologische citroenen • 2 el zonnebloemolie • 60 g appelmoes • 40 g poedersuiker

VOORBEREIDING Verwarm de oven voor op 180 °C. Leg een vel bakpapier op een bakplaat.

DEEG Doe amandelmeel, semolina, bakpoeder, zeezout, rietsuiker en citroenrasp in een grote kom. Wrijf het mengsel goed tussen je vingers totdat je de citroen heel sterk ruikt. Dit zorgt ervoor dat de oliën uit de citroenschil goed in het deeg komen.

Maak een kuiltje in het midden, giet hier de zonnebloemolie en appelmoes in.

Kneed met de hand totdat het beslag als droge amandelspijs voelt en je er bolletjes van kunt rollen. Doe de poedersuiker in een kleine kom. Rol bolletjes ter grootte van walnoten van het deeg en rol deze vervolgens in de poedersuiker.

BAKKEN Leg de bolletjes op de bakplaat en druk ze voorzichtig met je duim in het midden wat platter. Bak ze in de oven in circa 14 minuten licht beige. Laat ze helemaal afkoelen voordat je ze van de bakplaat haalt.

76

RA05_74_KARIN.indd 76

5 | 2023

11-09-2023 14:30

FRISSE BITTERBALLEN MET ERWTEN EN DILLE

TIP

N IS E E N T E C IT R O E EIN G E M A A K A K E R . JE G E SMA AKM K IJ L R E E H ESNEDEN N D E F IJ N G E E L L A T ED B R U IK T L ANG GO P O T B L IJ F N E E .

IL H IN SC H E E R L IJ K A S T. O O K IN D E IJ S K OTELS. S TOOFSCH

NODIG VOOR 10 BITTERBALLEN RAGOUT: olijfolie • 3 knoflooktenen, fijn­ gehakt • 1 kleine ui, gesnipperd • 450 g diepvriesdoperwten • 1 bosje dille • 1 ingemaakte citroen, fijngesneden • rasp en sap van 1 biologische citroen • zwarte peper • nootmuskaat • 150 g bloem • 90 g havermelk PANEERLAAG: 25 g maïzena • 600 g paneer­ meel • zonnebloemolie (voor het frituren)

RAGOUT Verhit de olijfolie in een pan met de fijngehakte knoflook en gesnipperde ui. Voeg wanneer de ui glazig wordt de erwten, fijngesneden dille, fijngesneden ingemaakte citroen, citroenrasp en -sap, peper en nootmuskaat toe. Bak even kort tot je de ingrediënten goed ruikt. Zet het vuur laag en roer de bloem er grondig door. Zet het vuur weer hoog en voeg de havermelk toe. Blijf goed roeren totdat de ragout indikt. Bak nog even totdat er een dun laagje bloem op de bodem van de pan begint aan te bakken. Zet dan het vuur uit. Schep de ragout in een kommetje en dek af met plasticfolie. Laat helemaal afkoelen in de koelkast.

PANEREN Roer in een kom de maïzena met 200 ml water tot een glad papje. Dit is je ‘ei’.

Neem de ragout uit de koelkast en rol er balletjes van, van ongeveer 30 gram.

Doop ze in het papje en wentel ze vervol­ gens door het paneermeel. Bewaar ze in de koeling terwijl je de frituurpan of een diepe steelpan gevuld met olie opwarmt tot 180 °C. Frituur de balletjes ongeveer 5 minuten, tot ze mooi bruin zijn.

5 | 2023

RA05_74_KARIN.indd 77

77

11-09-2023 14:30

LEKKER ETEN

EARL GREY SINAASAPPEL-CHOCOLADECAKE NODIG VOOR 1 CAKE CAKEbeslag: 250 g volle haverdrink • de inhoud van 5 zakjes earlgreythee • 1½ tl appelazijn • 50 ml zonnebloemolie • 1 tl vanille-extract • 250 g bloem • 10 g bakpoeder • 1 mespunt zout • 90 g plantaardige boter, gesmolten • 170 g witte kristalsuiker • 100 g appelmoes • rasp van 2 biologische sinaasappels ICING: 200 g poedersuiker • sap van 2 sinaasappels • 100 g gekonfijte sinaasappelschil (optioneel)

TIP

APPE LMO ES IS IN DIT RECE PT EEN VERR ASSE NDE VERV ANGE R

VAN EI. HE T ZORG T VOOR BIND ING EN LUCH TIGH EID. WEL

LIEF ST ZOND ER SUIK ER, ANDE RS WOR DT HE T TE ZOE T.

VOORBEREIDING Vet een cakevorm in en bekleed met bakpapier. Verwarm de oven voor op 180 °C (hete lucht).

CAKEBESLAG Verwarm de haverdrink in een steelpan.

Voeg van het vuur af de earlgreythee toe. Laat 10 minuten trekken en voeg dan appelazijn, olie en vanille toe. Doe alle andere ingrediënten in een grote kom en meng met een garde tot een glad beslag.

Voeg rustig het haverdrinkmengsel toe terwijl je met de garde mengt. Doe dit rustig, als je te stevig mixt, wordt de cake minder smeuïg. Giet het beslag in de cakevorm, tik hem een aantal keer op het aanrecht om de grootste luchtbellen kwijt te raken.

BAKKEN Bak de cake 40 tot 45 minuten, tot een satéprikker er schoon en droog uit komt.

Laat 15 minuten in de vorm afkoelen voordat je hem eruit haalt en laat hem op een rooster helemaal afkoelen voordat je verdergaat met de decoratie.

ICING Doe terwijl de cake afkoelt de poedersuiker in een kom en voeg er steeds een lepeltje sinaasappelsap aan toe, tot het net zo dik is als honing.

DECOREREN Giet de icing met een lepel over de cake en garneer deze eventueel met snippers gekonfijte sinaasappelschil.

78

RA05_74_KARIN.indd 78

5 | 2023

11-09-2023 14:30

CHOCOLADEMOUSSE MET VIJGENJAM NODIG VOOR 6 PORTIES VIJGENJAM: 125 g fijne kristalsuiker • sap van ½ citroen • 125 g verse vijgen • 65 g pitloze groene druiven • ½ tl rozenwater (optioneel) • ¼ tl kardemom CHOCOLADEMOUSSE: 375 g pure chocolade (54,5 procent) • 600 g zijden tofu • 150 ml plantaardige slagroom • 30 g poeder­ suiker • rasp van 1½ limoen • snuf zout GARNERING: 3 (stevige) vijgen

VIJGENJAM

TIP

IL KE N TO FU ) IS ZI JD EN TO FU (S T E TO FU GE M A AK NE T AL S GE W ON M A AR DA N M E T VA N SO JA BO NE N, KT ER . ZE ER GE SC HI VE EL M EE R W AT EI ER EN .

IN PL A AT S VA N

Doe suiker, citroensap plus 100 ml water in een steelpan en breng aan de kook.

Laat zonder deksel zo’n 8 minuten koken tot de suiker is opgelost en het mengsel is ingedikt. Hak de vijgen grof, halveer de druiven in de lengte, voeg toe aan de pan, plus kardemom en rozenwater. Breng aan de kook, laat op laag vuur onafgedekt zo’n 30 minuten doorkoken of tot het de dikte van honing heeft. Kook niet te lang, want dan kan de jam taai worden. Schep in 6 dessertglazen en laat afkoelen.

CHOCOLADEMOUSSE Smelt de chocolade au bain-marie. Doe alle andere ingrediënten in de blender en mix tot een mooie, gladde mousse. Voeg de gesmolten chocolade toe en mix goed door elkaar. Doe de mousse in een spuit­ zak met kartelmondje en laat buiten de koelkast afkoelen tot kamertemperatuur.

GARNERING Spuit de opgesteven mousse in de glazen met vijgenjam. Garneer met partjes vijg.

5 | 2023

RA05_74_KARIN.indd 79

79

11-09-2023 14:30

PROEVERIJ

GETEST DOOR+ RADAR

VEGA SNACKS? GEWOON PROBEREN!

Van steeds meer snacks zijn er vegetarische of zelfs puur plantaardige varianten. Denk aan bitterballen, frikandellen, kipnuggets en vlammetjes. Hoe lekker zijn ze? En mis je het vlees?

Ons proefpanel ging aan de slag. ‘Het is een soort minibamischijf, maar veel lekkerder. Ik zou dit zo kopen.’

80

5 | 2023

RA05_80_TEST VEGA SNACKS.indd 80

11-09-2023 14:30

TEKST LOE THE OLTHUIS

‘IK ZIE ME DIE NUGGETS OOK WEL ETEN BIJ DE HOOFDMAALTIJD, ALS VLEESVERVANGER‘

HET PANEL

Ronald van Eijk, ervaren proever, regelt de logistiek.

Ruud Engelbrecht, taxichauffeur.

Mieke Jansen, medisch secretaresse.

Loethe Olthuis, culinair onderzoeksjournalist.

Lise van Straten, student, vegetariër, snackmonster.

Ingrid Wijnbergen, zorgmedewerker.

André Wijnbergen, administrateur.

Maa enke vlee duur soor diep Het z feite voed niet bere veel sam verp verv

DE OPZET

Alle snacks zijn bereid in de airfryer.

We hebben acht verschillende snackverpakkingen en -merken uit de supermarkt geproefd, waarbij merken zoals Mora en Duca een assortiment van verschillende snacks in één verpakking aanbieden. Soms zijn deze snacks ook afzonderlijk te koop. Als ‘sausjes’ stonden er mayonaise en zoete chilisaus op tafel, maar alle snacks zijn eerst puur geproefd. Sommige snacks waren helemaal plantaardig, andere bevatten bijvoorbeeld kaas of ei. Dat stond er niet altijd even duidelijk op, zeker niet bij de combinatiesnacks.

De snacks zijn gekocht bij Albert Heijn, Jumbo en Spar.

HOE DUURZAAM ZIJN DE SNACKS?

Vlees blijft een behoorlijk klimaat- en milieubelastend product, hoewel in snacks meestal vlees wordt gebruikt dat anders over zou blijven, zoals separatorvlees: de laatste vleesrestjes die onder hoge druk van de botten worden gehaald. Dat maakt vleessnacks duurzamer dan veel andere vleesproducten. Plantaardige snacks bevatten groenten, bonen en granen en zijn meestal, maar niet altijd, nog duurzamer dan zulk ‘restvlees’. Uit dierenwelzijnsoogpunt zijn ze altijd beter.

THE DUTCH WEEDBURGER, SEA NUGGETS, VEGAN

MORA JAPANESE TERIYAKI BITES, VEGAN

CIJFER: 8,5

CIJFER: 8

Loethe: ‘Dit is lekker! En echt anders. Proef ik nou spinazie? Nee, zeewier!’

Ronald: ‘Verrassend lekker, het probeert ook niks na te doen, is gewoon zichzelf.’ Mieke: ‘Lekker, zo anders dan anders.

Krokant en ruikt en smaakt een beetje naar spinazie.’ Lise: ‘Yummie!

Zou dit echt vegetarisch zijn? Waarschijnlijk wel boven mijn studentenbudget …’ Ruud: ‘Prima, maar wat proef ik nou?’

Ingrid: ‘Zeewier, kennelijk.

Lekker.’

Loethe: ‘Dit is ook verrassend: gespikkelde balletjes met een zoet-pittige vulling van mie en groenten.

Echt lekker.’ Lise: ‘Dit is echt een snack voor mij, lekker zoet, veel smaak.’

Mieke: ‘Wat een leuke variatie op de standaard ‘gewone’ snacks, vega én vlees!’ Ingrid: ‘Een soort minibamischijf, maar veel lekkerder. Ik zou dit zo kopen.’ Ruud: ‘Dat zoete is verrassend lekker en er zit veel groente in. Heerlijk!’

Ronald: ‘Wel een beetje zoet.’

186 g, € 3,59 AH.

12 stuks (240 g), € 4,89 AH.

AH OVEN VEGETARISCHE NUGGETS 12 stuks, € 2,30.

CIJFER: 7,5 Loethe: ‘Ze zien er wat bleek uit, maar als ik niet beter wist, zou ik zeggen: kip!’ Ingrid: ‘Ja, kip, lekker gekruid en de smaak heeft echt geen sausje nodig.’

Mieke: ‘Lekker krokant, niet te zout, ik zie me dit ook wel eten bij de hoofdmaaltijd als vleesvervanger.’

André: ’Als alle nepkip zo zou smaken, hoef ik geen kip meer.’ Lise: ‘Erg kippig, ben ik niet meer gewend.’

5 | 2023

RA05_80_TEST VEGA SNACKS.indd 81

81

11-09-2023 14:30

PROEVERIJ ZIJN VEGETARISCHE SNACKS GEZONDER?

Je eet snacks niet voor je gezondheid.

Je eet ze als ‘extraatje’ en dan zorgen ze alleen maar voor meer calorieën, of het nu vleessnacks of vegetarische zijn. Er is ook niet veel verschil in voedingswaarde. Ze bevatten ongeveer evenveel calorieën. Soms zit in de vega versies wat minder verzadigd vet. De meeste snacks bevatten per 100 gram rond de 2 gram zout. Ook het eiwitgehalte verschilt niet veel. In de vega snacks zitten meestal iets meer vezels, omdat er meer groenten en vezels uit granen en peulvruchten zoals soja in zijn verwerkt. Maar voor meer vezels kun je beter een volkorenboterham eten.

DUCA STREET FOOD, 10 VEGAN MEXICAN MINI BITES

IS DIT KNUTSELVOER?

Ja en nee. Er komen wel wat trucjes bij kijken om sojabonen, peulvruchten, granen, lupine of andere plantaardige ingrediënten de structuur en smaak van vlees te geven. Dat lukt met wisselend succes. Er zijn bijvoorbeeld stabilisatoren, bindmiddelen, extra vezels en smaakstoffen voor nodig, overigens allemaal met een E-nummer, dat garandeert dat ze niet slecht voor je gezondheid zijn. Maar vergis je niet.

Ook vleessnacks zijn knutselproducten.

Zo bevatten Mora‘s ‘echte’ kipnuggets: 56 procent kippenvlees, tarwebloem, water, plantaardige oliën (palm, raapzaad), zout, gemodificeerd zetmeel, dextrine, dextrose, suiker, gist, citroensap, stabilisator: xanthaangom, natuurlijk aroma, specerij, zuurteregelaar: E450, rijsmiddel: E500, extract van paprika.

En de vega kipnuggets: sojastructuur, 12 procent cornflakes, paneermeel, palmolie, zonnebloemolie, water, tarwebloem, raapzaadolie, erwteneiwit, tarwe-eiwit, tarwevezel, rijsteiwit, verdikkingsmiddel: methylcellulose, zout, natuurlijk aroma, glucosestroop, ui, knoflook, suiker, gehydrolyseerd plantaardig eiwit specerijen, dextrose, stabilisator: E466, (invert)suikerstroop, kleurstof: E150c.

82

(248 g), mini-empanadas, minitaco’s, minitortillahoorntjes € 3,15 AH, Jumbo.

CIJFER: 4,5

VFC CRISPY POPCORN CHICK*N, VEGAN 200 g, € 3,99 AH. CIJFER: 7 Loethe: ‘Ik eet hier moeiteloos het hele schaaltje van leeg omdat ze zo klein, hartig en knapperig zijn.

Het smaakt licht naar kip, maar dat is eigenlijk niet zo belangrijk.’ Ronald: ‘Kip? Gewoon goeie smaak, maar wel erg zout.’ Mieke: ‘Te zout.’ André: ‘De verhouding korst en vulling klopt.’ Ingrid: ‘Nog lekkerder met een sausje.’ Lise: ‘Mag ik ze allemaal?’

TOPKING VEGGIE VLAMMETJES, VEGAN

10 stuks, € 5,19 AH, Jumbo.

CIJFER: 6,5 Loethe: ‘Heerlijk! Krokant, lekker pittig, precies wat een vlammetje moet zijn.’

Ronald: ‘Structuur is lekker, goed knapperig, er lijkt wel vlees in te zitten.’

Ingrid: ‘Oh, veel te heet! Ik proef helemaal niks meer.’

André: ‘Zo heet, het schiet meteen in mijn luchtpijp.’

Ruud: ‘Goed vlammetje!’

Lise: ‘Hoe heter, hoe beter!’

Loethe: ‘Dat ziet er veelbelovend uit, al die verschillende vormpjes. Veel herkenbare groente in de vulling, maar niet veel smaak. Wel heet.’ Ingrid: ‘Dit is weer veel te pittig voor mij. En de deegkorstjes verschillen ook erg, de één is te hard, de ander wat melig.’ Ruud: ‘Lekkere vulling, pittig, feestelijk om te zien: kom maar door met dat bier!’ Ronald: ‘Jammer dat de vulling van alle drie hetzelfde is.

Doordat ze zo verschillend lijken, verwacht je dat niet.’ André: ‘Echt te pittig.

Volgens mij zou een vleesvariant niet beter zijn.’ Lise: ‘Dit is een borrelhap voor na het stappen, dan proef je toch niks meer. Al is dat wel zonde van de leuke vormpjes.’

5 | 2023

RA05_80_TEST VEGA SNACKS.indd 82

11-09-2023 14:30

‘DIE TOPKING VLAMMETJES ZIJN KROKANT EN PITTIG, PRECIES WAT EEN VLAMMETJE MOET ZIJN’

conclusie Het maakte het panel eigenlijk niet uit dat er geen vlees in de snacks zit. Zoals André droog opmerkte: ‘Chips zijn ook vega’. Maar als de snacks vlees willen nabootsen, dan moet het ook wel kloppen. Zo slaagden AH kipnuggets er prima in om naar kip te smaken, maar sloeg Iglo de smaak volkomen mis met zijn vegetarische nuggets. De Sea Nuggets van de Dutch Weed Company waren wel ziltig, maar probeerden geen vis na te doen. Iedereen vond ze heerlijk én verrassend, iets wat ook gold voor Mora’s Japanese Teriyaki Bites.

IGLO GREEN CUISINE VEGETARISCHE NUGGETS, VEGAN 12 stuks, € 4,30 AH. CIJFER: 4Loethe: ‘Wat een vreemde geur. Ze zijn ook erg droog, met een plasticachtig smaakje. Je snackt dit niet voor je lol.’ Mieke: ‘Droog en taai. Bevestigt alle vooroordelen over vegetarische vleesvervangers. Heel nep.’ Ingrid: ‘Een sausje maakt het niet beter. Smakeloos en zompig, zoals geweekt en uitgeknepen brood.’ Ronald: ‘Als je dooreet, hapt-ie wel aardig weg.’ Lise: ‘Ik wil straks wel weten wat het is, dan koop ik het nooit.’

HEURA 100% PLANTAARDIGE NUGGETS MET EXTRA VIERGE OLIJFOLIE

180 g, € 3,99 Jumbo.

CIJFER: 1 Loethe: ‘Geen geur, geen smaak! Gortdroog. Niet bepaald reclame voor vegetarische snacks.’

Mieke: ‘Op de rotonde van smaken hebben ze hier toch de verkeerde afslag genomen.’ Ruud: ‘De enige snack die ik niet opeet.’

Lise: ‘Ik zou hierdoor bijna weer vlees gaan eten!’

André: ‘Droge zoute kauwgom!’ Ronald: ‘Dit is echt een dieptepunt. Ben benieuwd wat het kost.’

Het puur plantaardige merk Heura, o.a. bij Jumbo, laat zich voorstaan op zijn ‘mediterrane smaken’, maar in vergelijking met de andere geteste producten valt de smaak ervan enorm tegen. Ze zijn ook niet opvallend gezonder van samenstelling en behoorlijk duur: dan ben je beter af met bijvoorbeeld de vegan nuggets van Jumbo’s huismerk.

Het is niet zozeer vlees of geen vlees dat bepaalt of de snacks lekker werden gevonden, maar heet of niet heet. De helft van ons panel hield helemaal niet van een hete pepersmaak, de andere helft – zeker de jongste proever – vond het juist heerlijk. Fabrikanten zouden de scherpte van de snacks preciezer kunnen aangeven, al is de naam ‘vlammetjes’ natuurlijk vrij duidelijk …

Vreemd genoeg zijn de vegetarische snacks (veel) duurder dan vleessnacks, misschien doordat ze minder worden verkocht. Het varieert wel per merk: de huismerken zijn aanmerkelijk voordeliger dan ‘echte’ merken.

5 | 2023

RA05_80_TEST VEGA SNACKS.indd 83

83

11-09-2023 14:30

WEET WAT JE EET

GIF IN DE GROENTE

Culinair onderzoeksjournalist Loethe Olthuis weet alles van gezond eten en diëten.

In deze rubriek bespreekt ze voeding en alles wat daar bij komt kijken. Dit keer gaat het over bestrijdingsmiddelen: hoe slecht zijn die voor mens en milieu?

Nederland is lid van de Europese Unie en de EU-wetgeving voor bestrijdingsmiddelen is behoorlijk streng. Er zijn zowel strikte regels voor het gebruik van bestrijdingsmiddelen tijdens de teelt, als strenge normen voor de hoeveelheid ‘residuen’ die mogen achterblijven op groente een fruit.

TEKST LOE THE OLTHUIS

DAT KLINKT GOED, MAAR HOE ONGEZOND IS HET NU EIGENLIJK? Er is voor ieder bestrijdingsmiddel een maximale hoeveelheid vastgesteld die nog op groente en fruit mag zitten. Die veiligheidsmarges zijn soms wel honderd keer groter dan het feitelijke gehalte aan achtergebleven stoffen. Er is bijvoorbeeld ook rekening gehouden met kinderen, ouderen en zieken. Zelfs als er nog resten van bestrijdingsmiddelen worden gevonden, is het gezondheidsrisico verwaarloosbaar klein. Volgens het Voedingscentrum is het niet of weinig eten van groenten en fruit vele malen ongezonder dan het eventueel binnenkrijgen van residuen.

MAAR WORDT DAT WEL GOED GECONTROLEERD? De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) 84

controleert continu op de aanwezigheid van resten bestrijdingsmiddelen. Jaarlijks worden duizenden monsters van groenten en fruit uit Nederland, Europa en daar buiten geanalyseerd en zorgvuldig bekeken op aanwezigheid van resten. Uiteindelijk voldoet 98 procent van de producten, Europees of niet, aan die strenge EU-eisen.

ZIJN KASGROENTEN EN -FRUIT MEER BESPOTEN DAN GROENTEN VAN DE VOLLE GROND? Het is net omgekeerd. De meeste Nederlandse kasgroenten worden niet of nauwelijks meer behandeld met bestrijdingsmiddelen, omdat telers de omstandigheden in de kassen precies kunnen afstellen voor optimale plantgezondheid. Als er wel iets mis is, worden steeds vaker natuurlijke bestrijders ingezet, zoals lieveheersbeestjes tegen luis of roofmijten tegen spint. Groenten en fruit van de volle grond moeten vaak nog wel worden bespoten, denk aan aardbeien, appels, kropsla en worteltjes. Buiten zijn de omstandigheden namelijk lastiger in de hand te houden en lopen de planten meer risico om opgegeten of ziek te worden.

MOET JE APPELS EN PEREN SCHILLEN VOORDAT JE ZE EET? Groente en fruit schillen is eigenlijk alleen nodig om vuil eraf te wassen.

WAAROM ZOUDEN WE ONS DAN NOG DRUK MAKEN OVER BESTRIJDINGSMIDDELEN? Het grootste risico van bestrijdingsmiddelen zit hem vooral in het effect op onze leefomgeving, het milieu en de biodiversiteit. Veel bestrijdingsmiddelen komen terecht in de grond of het water en zijn ook giftig voor bodemleven, vissen, vogels, andere dieren en mensen. Zoals het anti-onkruidmiddel glyfosaat. Dat mag nu niet meer gebruikt worden door consumenten (in de tuin), maar nog wel in de landbouw.

ZIJN ER NOG ANDERE SCHADELIJKE MIDDELEN OP DE MARKT? Helaas wel. De landbouwsector en de fabrikanten van bestrijdingsmiddelen zijn niet altijd blij met de strenge regelgeving en oefenen veel druk uit. Zo is het nog steeds niet gelukt om de zogenaamde neonicotinoïden te verbieden, dat zijn effectieve anti-insectenmiddelen. Neonicotinoïden zijn namelijk ook enorm giftig voor vogels die insecten eten en voor bestuivende insecten zoals bijen, hommels en vlinders. Het middel komt ook terecht in nectar en stuifmeel.

WAT VOOR MIDDELEN ZIJN ER EIGENLIJK? Er zijn verschillende middelen: het ene beschermt bijvoorbeeld tegen schimmels, het andere tegen insectenvraat. De toelating van bestrijdingsmiddelen is geregeld in Europese en Nederlandse wetgeving en kan alleen nadat de gezondheids- en milieurisico’s zijn beoordeeld, en is aangetoond dat het middel goed werkt.

De in de EU toegestane middelen kun je vinden op de site van het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb). Op de site van de Rijksoverheid, het RIVM en de NVWA vind je informatie over in Nederland gebruikte bestrijdingsmiddelen.

KUN JE TOCH HET BESTE BIOLOGISCHE PRODUCTEN ETEN? Voor je gezondheid maakt het niet veel uit, maar voor het milieu wel. Bij biologische groente en fruit worden zo veel mogelijk natuurlijke bestrijdingsmethoden gebruikt, zoals wieden, het gezond houden van de bodem, vruchtwisseling en natuurlijke bestrijders. Alleen voor bestrijding van ziekten is een klein aantal natuurlijke middelen toegestaan. Dat maakt biologische teelt intensiever en kostbaarder. Daardoor zijn biologische groenten en fruit duurder.

TEKST LOE THE OLTHUIS

HOE ZIT HET MET BESTRIJDINGSMIDDELEN OP NEDERLANDSE GROENTEN EN FRUIT?

5 | 2023

RA05_84_WEET WAT JE EET.indd 84

11-09-2023 14:29

TEKST ANTOINE T TE HERTSENBERG FOTOGR AFIE MARK UYL ST YLING MA ARTJE BODT VISAGIE CL AY TON LESLIE

ANTOINET TE KOOKT

GADOGADO ANDERS

TIP

Restjes in je ijskast? Ver­ vang de ro dekool doo r een andere kool, de tuinbonen d oor sperzie ­ bonen: leef je uit.

Veel verse rauwe groente eten, en toch een voldaan gevoel krijgen.

Dat lukt zeker met dit recept. Het is een soort gadogado, maar dan anders.

Zorg er wel voor dat je de groenten fijnsnijdt, dat maakt het eten een stuk aangenamer. Het is even snijden en hakken, maar de rest is een fluitje van een cent. En wie wordt er niet vrolijk van al die kleuren op je bord?

NODIG VOOR 4 BROODJES + 300 g noedels + 1 kop fijngesneden rodekool + 1 kom in linten gesneden wortel + 1 kom spinazie + 1 kom fijngesneden gele of rode paprika + 1 kom tuinbonen + klein bosje koriander

VOOR DE SAUS + ½ kop pindakaas + 2 tl sriracha + 4 el sojasaus + 3 el rijstazijn + 1 el agavesiroop + 1 el sesamolie + 1 teentje knoflook, fijngehakt + 1 cm gember, geraspt + 1 kopje water

Kook de tuinbonen met een beetje zout ongeveer 5 minuten. Hak de koriander fijn.

Doe alle ingrediënten voor de saus in een kleine pan.

Zet op een zacht vuur, roer goed door elkaar en verwarm tot het kookt. Haal van het vuur.

Kook de noedels volgens de aanwijzingen op de verpak­ king. Verdeel de groentes over je bord, schep de noedels erop en strooi de koriander erover. Giet tot slot de pinda­ saus eroverheen. Roer goed door elkaar voordat je het opeet.

5 | 2023

RA05_85_ANTOINETTE KOOKT.indd 85

85

11-09-2023 15:17

daag je brein uit PUZZELEN

zweedse puzzel

VROUWENJAGER ___________

OEVER ___________

SCHAAPKAMEEL

AANDRIJFMACHINE

GEDETINEERDE ___________ ROMEINSE KEIZER

NIKKEL (AFK.)

PRIKKEN ___________ BOOG

TRAAG ___________ TREKDIER JUBELKREET ___________

ALLEENSPEL ___________ TENGEL

TEST VONK ___________ INHALEN VAN ZEILEN

BAJES ___________

OMMEGANG ___________

STIERENVECHTER

RELATIEF RISICO (AFK.) STERKE DRANK ___________ WOUDOS

JAPANSE DRANK

SCHRANSEN ___________

BEGINNEN

TEIL GENEESKRACHTIGE MODDER ___________ REGEL

VOLKENONTVLEKBOND KINGS___________ MIDDEL SCHILDER

PER EXPRESSE (AFK.) ___________ IDEM

MINDERE

KOORZANG ___________

METERTON (AFK.) ___________ SNIJWERKTUIG

LAND IN AZIË OPPERHUID ___________ DYNE (AFK.) KIPPENHOK ___________

LOOT ___________

HONINGDRANK

EEUW

GROOTMOEDER ___________

JAVAANS DORP ___________

SMERIS

DECIGRAM

TANTAAL

MUZIEKNOOT

86

RA05_86_PUZZELS.indd 86

DELVEN

5 | 2023

11-09-2023 14:20

Kijk voor de oplossingen van de puzzels op onze website radarplus.nl/ puzzels

Paardensprong

Vind met behulp van de paardensprong (twee hokjes horizontaal en één verticaal of twee hokjes verticaal en één horizontaal) het juiste woord.

cijfersudoku

Een cijfersudoku is een puzzel van negen bij negen vakjes. Een aantal vakjes is reeds ingevuld met cijfers. Het is de bedoeling om de overige vakjes in te vullen op zo’n manier dat in elke rij én in elke kolom de cijfers maar één keer voorkomen. Bovendien is de puzzel onderverdeeld in 9 blokjes van drie bij drie, die elk ook weer eenmaal de cijfers moeten krijgen.

8 8 5 2 9 8 1 4 2 1 3 3 6 5 4 7 6 4 3 7 9 1 4 6 5

ABC’tje

De tien verschillende letters hebben een verschillende waarde van 1 t/m 10. Achter elk woord staat de optelsom van de waarde van de verschillende letters. Door de woorden en de bijbehorende waarde van de letters met elkaar ABC te combineren kun je erachter komen wat Oplossing : FORMIDABEL de waarde van de verschillende letters is. Op volgorde van 1 t/m 10 vormen de letters nog een woord.

A B D E F I

L

M O R

7 8 6 9 1 5 10 4 2 3 ADEL = BLAD = BOF = DAL = DROM = EL =

32 31 11 23 15 19

FABEL FILM LAM LED MAIL MILD

= = = = = =

35 20 21 25 26 25 5 | 2023

RA05_86_PUZZELS.indd 87

87

11-09-2023 14:20

DE GELUKKIGE VRIJWILLIGER

MICHA

‘Het is fijn om andere transmannen te laten geloven in de toekomst’

RA05_88_DE VRIJWILLIGER.indd 88

11-09-2023 14:12

TEKST SUUS RUIS FOTOGR AFIE MARK UYL

‘Een transitie is heftig, het helpt hen als ik mijn ervaring deel’

Vrijwilligerswerk doen is fijn voor wie je het doet. Maar het is óók een manier om je eigen tevredenheid over het leven te vergroten. In elke RADAR+ hebben we een gesprek met een vrijwilliger. Dit keer is dat Micha Meinderts (42), die een contactgroep voor transmannen leidt.

‘Toen ik in 2009 zelf in transitie ging, waren transmannen nóg minder zichtbaar dan nu. Ik had veel vragen over hoe mijn leven eruit zou komen te zien. Er waren wel jongens die op YouTube vlogden over hun proces, maar die waren zelf allemaal net begonnen. Zij konden me ook niet ver­ tellen hoe het tien jaar later zou zijn.

Bij Transvisie, een patiëntenorganisatie die zich inzet voor mensen en hun omgeving met vragen rond gender­ identiteit, werden bijeenkomsten geleid door mensen die hun transitie soms al twintig, dertig jaar achter de rug hadden. Ik woonde in die tijd nog in Amerika, dus kon maar één of twee keer per jaar naar een groep, maar dat was al zo waardevol. Toen ik terugverhuisde naar Nederland ging ik vaker, en ik merkte dat ik gaandeweg anderen al advies en tips kon geven, omdat ik inmiddels verder was. Dat voelde fijn, een beetje als een mentor. In 2016 kwam mijn autobiografische roman uit, waarin ik mijn eigen proces en vooral de tijd erna gedetailleerd heb beschreven. Het was voor het eerst dat ik open was over alles; voordien was ik one of the guys en wist bijna nie­ mand iets van mijn achtergrond.

Toen er bij Transvisie een paar vrijwilligers weggingen, vroegen ze of ik op vaste basis wilde komen helpen. Ik zei ja, omdat ik wist dat ik met mijn aanwezigheid iets kon betekenen. Een transitie is heftig. Je weet wat er met je aan de hand is en dat je ongelukkig bent, maar je hebt geen idee wat je ervoor terugkrijgt als je er iets aan doet.

Natuurlijk is iedere persoon en transitie anders, en hoeft wat ik heb meegemaakt niet voor jou te gelden, maar het wordt wel concreter als ik mijn ervaringen deel. Je stapt

gevoelsmatig minder in een zwart gat.

Transvisie heeft dertien contactgroepen.

Ik leid maandelijks de contactgroep voor mensen op het trans-masculiene spec­ trum, per keer zijn er tussen de twintig en vijftig aanwezigen. Er staan in totaal zo’n 150 namen op de lijst. De groep is bedoeld voor mensen in elke fase van de transitie; er komen ook personen die nog zoekende zijn. We doen het om en om. De ene maand praten we over een specifiek onderwerp, de andere maand nodigen we een gastspreker uit, zoals een barbier of stemcoach.

Het is heel fijn om een positieve input te kunnen leveren aan mensen die hetzelfde meemaken als jij. Dat je anderen ver­ trouwen kunt geven met jouw verhaal en ze kunt laten geloven in de toekomst. Ik vind het ook fijn om een inspiratiebron te zijn. Mensen in de contactgroep zeggen ook weleens dat ze het cool vinden hoe ik eruitzie, met mijn baard en alles. ‘Dat wil ik later ook’, hoor ik vaak.

Ik ben trots om deel uit te maken van Transvisie. Voor mij is het ook een manier om iets terug te geven aan de stichting en ze te bedanken voor alles wat ze voor mij hebben betekend toen ik in het begin van mijn transitie zat.’

5 | 2023

RA05_88_DE VRIJWILLIGER.indd 89

89

11-09-2023 14:12

HOOFDREDACTIE

Antoinette Hertsenberg José Rozenbroek ARTDIRECTIE EN VORMGEVING

Studio Room, Naarden CONCEPT

Maarten van den Biggelaar EI N D REDACT I E

Judith Postema WEBREDACT I E

Margot Bacsa, Audrey Bol

M ED EWERK ERS

ANP, Lara Aerts, Liddie Austin, Annemarijne Bax, Maartje Bodt, Ernst Coppejans, Linelle Deunk, Getty Images, Wilma van Hoeflaken, Marije de Jong, Ilona Jongepier, Aliëtte Jonkers, Kosmos Uitgevers, Clayton Leslie, Karin Luiten, Sarah-Mie Luyckx, Loethe Olthuis, Bonnita Postma, Niki Rap, Suus Ruis, Mark Uyl, Jean-Pierre van de Ven, Wies Verbeek, Louki Verschuren, Sarah Wilkins

UITGE V E R /D IR E C TE U R

REDACT I E- A D RES

MAR KET ING

Bert Rendering

info@radarplus.nl Postbus 28600, 1202 LR Hilversum

Marit Brok Niki Metelerkamp

L E Z E R SSE RV IC E

P RI J Z EN & VO O RWA A RD EN

SAL ES

Opgeven abonnement via radarplus.nl.

Voor alle vragen over bezorging, betaling, adreswijziging e.d. kun je bellen op werkdagen van 9.00 tot 17.00 uur naar 035-6726862 (tegen je gebruikelijke beltarief) of mailen naar lezersservice@radarplus.nl of schrijven naar Lezersservice RADAR+, Postbus 20.000, 1202 AA Hilversum.

Jaarabonnement RADAR+ (6 nummers): € 28,75 bij automatische incasso, € 31,25 bij factuur.

Het abonnementsgeld zal bij betaling per automatische incasso binnen 14 dagen voor aanvang van elke termijn worden afgeschreven. Jaarabonnement RADAR+ compleet (6 nummers inclusief online toegang): € 3,50 per maand bij automatische incasso. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt voor onbepaalde tijd verlengd tenzij het uiterlijk één maand voor het einde van de abonnements­periode is opgezegd. Een abonnement voor onbepaalde tijd kan worden opgezegd met één maand.

Informatie over adverteren via bindinc.nl/adverteren of adverteren@bindinc.nl. Of bel 035-6726726.

De uitgever en de hoofdredactie zijn niet verantwoordelijk of aansprakelijk voor de inhoud van advertenties en behouden zich het recht voor advertenties zonder opgaaf van redenen te weigeren.

TR A F F IC & P R E P R E SS

D RUK

D I S T RI B U T IE LOSSE VER KOOP

VS&P, Amsterdam

Habo DaCosta, Vianen

Aldipress, Utrecht

R A DA R + IS E E N U ITGAV E VA N H I LV ERS UM S E M ED I A COM PAG N I E C. V . , O N D ERD EEL VA N AVROT ROS

Je gegevens nemen wij op in een bestand om uitvoering te geven aan de abonnementsovereenkomst. Op deze overeenkomst is het privacy- en cookiebeleid van Hilversumse Media Compagnie C.V. van toepassing. Kijk voor alle voorwaarden op radarplus.nl/privacy. Hoewel aan de inhoud van RADAR+ de grootst mogelijke zorg wordt besteed, zijn fouten nooit helemaal uit te sluiten. De uitgever aanvaardt echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van foutieve informatie.

HET RA DA R T ES T PA N EL

Tienduizenden consumenten vullen geregeld online vragenlijsten over consumentenzaken in.

Zo kan de redactie bepaalde issues aankaarten en staven met harde cijfers in de tv-uitzendingen en in artikelen op de website en in het magazine.

90

RA DA R + N I EUWS BRI EF

Blijf je graag op de hoogte van consumentenzaken?

Wil je graag als eerste de slimste (bespaar)tips van RADAR+ ontvangen?

Abonneer je dan op onze nieuwsbrief.

Aanmelden via: radarplus.nl/nieuwsbrief

5 | 2023

RA05_90_COLOFON.indd 90

11-09-2023 14:11

#KLEINGELUK

Fietsen met mijn Wim door het Hollandse Waterland met een milde wind in de rug. DIET

De broek die ik heb laten vermaken, zit nu precies goed.

LIDDIE

Spontane, woeste omhelzing van mijn 14-jarige puberzoon nadat ik vier dagen ben weggeweest. NIKI FANTASTISCH FIJN MOOI SNEL SPORTFIETSJE OP MARKTPLAATS GESCOORD. JOSÉ Dochter (13) blijkt zelf de wc-rol te kunnen verwisselen.

CORRY

Mijn sleutelbos valt nét niet in het water als ik mijn fiets aan de brug vastzet. CATO Tijdens het kijken van een saaie film lekker langzaam in slaap vallen op de bank.

Lange treinreis voor de boeg met als enige dilemma: ga ik een boek lezen of luisteren?

ANTOINETTE

MARIJE

De hele nacht doorgeslapen.

Verheug me op een tripje naar Engeland dat pas over maanden gaat plaatsvinden.

MARGRIET

JET

Voor het eerst met manlief naar mijn favoriete festival en ontdekken dat we dit samen ook heel goed kunnen.

NIKI

Ook een klein gelukje? Mail het naar kleingeluk@radarplus.nl of scan de QR-code 5 | 2023

RA05_91_KLEIN GELUK.indd 91

91

11-09-2023 14:11

Advertentie

ADV STRAMIEN.indd 2

19-09-2023 11:07