Deplo9

‫‪1‬‬

‫‪79‬‬

‫‪74‬‬

‫‪17‬‬

‫‪w w w. i d e a f o u n d at i o n . c o‬‬

‫ژمارە (‪)9‬‬ ‫تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫خاوەنی ئیمتیاز‪:‬‬ ‫دەزگای ئايديا‬ ‫سەرنوسەر‪:‬‬ ‫ئەنوەر حسێن‬ ‫‪a.bazgr@gmail.com‬‬ ‫‪07701535029‬‬ ‫جێگری سەرنوسەر‪:‬‬ ‫هاشم ئەمین‬ ‫‪hashimameen@yahoo.com‬‬ ‫‪07701568919‬‬ ‫دەستەی نوسەران‪:‬‬ ‫ئارام مەحمود‬ ‫فاتح ئەحمەد‬ ‫فاروق جەمیل‬ ‫تایپ و هەڵەچن‪:‬‬ ‫باوان عومەر‬

‫گۆڤارێكی سیاسییە‪ ،‬بایەخ بە شرۆڤە و لێكۆڵینەوەی سیاسەتی نێودەوڵەتی دەدات‬

‫چاپ‪ :‬چاپخانەی كارۆ‬

‫تیراژ‪ 1000 :‬دانە‬

‫نرخ‪ 4000 :‬دینار‬

‫بابەتی بەرگ‪:‬‬ ‫پەیوەندییەكانی ئۆباما و‬ ‫رۆحانی نیگەرانی‌ الی‌‬ ‫كۆنگرێسی‌ ئەمریكا و‬ ‫بەرهەڵستكارانی‌ ئێران‬ ‫دروستكردوە‬

‫‪www.ideafoundation.co info@ideafoundation.co‬‬ ‫‪idea@ideafoundation.co www.facebook.com/dezgai.idea‬‬ ‫‪0533302318 - 0533300391 - 07701955044‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬ ‫سلێمانی ‪ -‬گردی ئەندازیاران‪ -‬نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬

‫« دەزگ��ای��ەك��ە گرنگی ب��ە لێكۆڵینەوە و‬ ‫وەرگێرانی بابەتی فیكری و فەلسەفی دەدات‬ ‫و لەگەڵ هەر ژمارەیەكدا فایلێكی تایبەت‬ ‫لەسەر فەیلەسوف و بیرمەندێكی رۆژئ��اوای��ی‬ ‫باڵودەكاتەوە‪».‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم��ان��ەش��دا دوو گ��ۆڤ��اری سیاسی و‬ ‫پاشكۆیەك دەردەكات‪.‬‬ ‫‪-1‬ئ��ای��دی��ا دیبلۆماتیك گۆڤارێكی سیاسیە‬ ‫و گرنگی بە لێكۆڵینەوە و شرۆڤەكردنی‬ ‫سیاسەتی نێودەوڵەتی دەدات‪.‬‬ ‫‪-2‬كوردستان دیبلۆماتیك گۆڤارێكی سیاسیە‬ ‫گرنگی بە لێكۆڵینەوە و شرۆڤەكردنی ئەو‬ ‫روداوان ��ە دەدات كە تایبەتن ب��ەك��ورد لە هەر‬ ‫چوار پارچەی كوردستان‪ ،‬لەگەڵ وەرگێڕانی‬ ‫ئەو بابەتانەی دەربارەی دۆزی كورد دەنوسرێت‬ ‫بە زمانە جیاوازەكان‪.‬‬

‫‪www.ideafoundation.co‬‬ ‫‪info@ideafoundation.co‬‬ ‫‪idea@ideafoundation.co‬‬ ‫‪www.facebook.com/dezgai.idea‬‬ ‫‪0533302318 - 0533300391‬‬ ‫سلێمانی ‪ -‬گردی ئەندازیاران‪ -‬نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬

‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەر ژم��ارەی��ەك��دا پاشكۆیەكی‬ ‫فەلسەفی لەسەر بیر و فەلسەفەی فەیلەسوف و‬ ‫بیرمەندێكی جیهانی باڵودەكاتەوە‪.‬‬ ‫جگە لەوباڵوكراوانە دەزگ��ای ئایدیا لە‬ ‫بەرنامەیدایە پرۆژەیەكی (‪ )100‬نامیلكەیی‬ ‫ف� �ك ��ری و ف��ەل��س��ەف��ی ل� ��ەس� ��ەر ب��ی��رم��ەن��د و‬ ‫فەیلەسوفەكان و ئەو شەپۆل و میتۆدە نوێیانەی‬ ‫ئەمڕۆ جیهانی گرتوەتەوە باڵوبكاتەوە‪.‬‬

‫پێڕستی ئایدیا دیبلۆماتیك‬ ‫پالنە (‪ )20‬ساڵییەكەی قاعیدە‪...........................................................................................................‬لەعەرەبییەوە‪ :‬فاروق جەمیل كەریم ‪5....................................................‬‬ ‫باڵوكردنەوەی گروپەكانی مەرگ لە (عێراق‪ ،‬سوریا‪ ،‬هندۆراس‪ ،‬نیكاراگوای)‪.............‬لە عەرەبییەوە‪ :‬عەبدوڵاڵ مەحمود زەنگنە‪8...........................................‬‬ ‫ئەو جەنگەی لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست كۆتایی پێنایەت‪...........................................................‬لە عەرەبییەوە‪ :‬ئاوات بابان‪15.......................................................................‬‬ ‫بودجەی ئاژانسی هەواڵگری ئەمریكا (‪ )14,7‬ملیار دۆالرە‪........................................................‬لە عەرەبییەوە‪ :‬سابیر عەبدوڵاڵ كەریم‪17..............................................‬‬ ‫دیدارێك لەگەڵ ئەیاد عەالوی‪.............................................................................................................‬وەرگێڕانی‪ :‬سەاڵحەدین نائیب عومەر‪19.................................................‬‬ ‫وتووێژی ئۆریانا فاالچی لەگەڵ محەمەد رەزا شا پەهلەوی‪........................................................‬لە فارسییەوە‪ :‬مستەفا زاهیدی‪24...............................................................‬‬ ‫هەردوو حكومەت سیاسەتی ڕووبەڕووبوونەوە پەیڕەودەكەن‪........................................................‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ئیسماعیل ئیبراهیم ڕواندزی‪36................................‬‬ ‫بەرازیل خەونەكانی "سیمۆن بۆلیڤواری“كردوەتە ئامانجی خۆی‪...........................................‬لە فارسییەوە‪ :‬ئاراس حەسەن‪42...................................................................‬‬

‫فایلی تایبەت بە ســـــوریـــــــا‬ ‫پایزی پرۆژەی حزبوڵاڵ و تەوەری دوژمنكاری لە سوریا‪ ..............................................................‬ئا‪ :‬ئایدیا دیبلۆماتیك‪49...............................................................................‬‬ ‫كاتێك واڵتێك دەگۆڕێت بۆ گۆڕەپانی ملمالنێی هێزە نامۆكان‪..........................................‬لە عەرەبییەوە‪ :‬سەاڵح نەقشبەندی‪54........................................................‬‬ ‫قەیرانی سوریا ئەگەری تەقینەوەی جەنگی تائیفی‪...................................................................‬وەرگێڕانی‪ :‬سیروان محەمەد‪57..................................................................‬‬ ‫كورد لە نێو بەرداشەكانی جەنگ و ئەگەرەكانی لێدانی سوریا‪........................................‬وەرگێڕانی میران عەبدولكەریم‪61..........................................................‬‬

‫غەنوشی رێگرە لەبەردەم دیالۆگ لەنێوان ئیسالمی و عەلمانییەكاندا‪.............................‬لەعەرەبییەوە‪ :‬خاكی فاروق‪64...................................................................‬‬ ‫چیرۆكی تەواوی ڕەوتی ئیسالمی سیاسی لە تونس‪......................................................................‬لە عەرەبیەوە‪ :‬فەریق حەبیب‪67...................................................................‬‬ ‫خوێندن بۆ نەهێشتنی فكری تیرۆر‪..................................................................................................‬ئا‪ .‬لە ئینگلیزیەوە‪ :‬شاسوار كەمال مەحمود‪74.................................‬‬ ‫لەیال زانا یەكێك بوو لە كاندیدە بەهێزەكان‪............................................................................‬ئا‪ :‬ئایدیا دیبلۆماتیك‪77..............................................................................‬‬ ‫رێكخراوی ئۆپیك و رۆڵی لە راگرتنی هاوسەنگی بازاڕەكانی نەوت‪...................................‬سیروان محەمەد‪79........................................................................................‬‬ ‫شۆڕشی میسر و داهاتووەكەی‪.............................................................................................................‬لە فارسییەوە‪ :‬مەجید مارابی‪82.................................................................‬‬ ‫جیابوونەوەی سكۆتلەندا لە بەریتانیا‪.............................................................................................‬ئا‪ :‬ئایسا ئارام‪ ،‬سەاڵح نەقشبەندی‪89........................................................‬‬ ‫دیدارێك لەگەڵ ئەلێكس سالمۆند وەزیری یەكەمی سكۆتلەندا‪.......................................‬لەعەرەبیەوە‪ :‬فاروق جەمیل كەریم‪93.......................................................‬‬ ‫دەبێت سیستمی نوێی دارایی جیهان چۆن بێت؟!‪...........................................................................‬لە عەرەبییەوە‪ :‬سەهەند سابیر ‪96.............................................................‬‬ ‫بەهاری عەرەبی لە سودان‪ ،‬هۆكارو سەرئەنجام و پێشهاتەكان‪.................................................‬ئامادەكردنی‪ :‬ئایدیا دیبلۆماتیك‪100......................................................‬‬ ‫ێ دەبات؟‪....................................................................................‬ئامادەكردنی‪ :‬هاشم ئەمین‪103..................................................................‬‬ ‫رۆحانی داهاتووی ئێران بەرەو كو ‌‬

‫گۆڕانكارییە سیاسیەكان‬ ‫رووداوە سیاسییەكان لەجیهاندا زۆر بەخێرایی روودەدەن‬ ‫و میدیاكانی جیهان بۆالی خۆیان ڕادەكێشێ‌ و ڕۆژل��ەدوای ڕۆژ‬ ‫كێشەو كاریگەرییەكان لەبری ئەوەی چارەسەربن قۆڵتردەبنەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ئەو كێشانەی لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاست هەیە‪ ،‬ئەمڕۆ‬ ‫هەموو ئەو واڵتانەی كەخۆیان بەسەرداری جیهان دەزان��ن و‬ ‫ێ لە سیاسەتی دەرەوەیاندا هەیمەنەی خۆیان بخەنەڕوو‪،‬‬ ‫دەیانەو ‌‬ ‫گرنگیەكی زۆر بەناوچەكانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست دەدەن و‬ ‫زومی سیاسیشیان زیاتر لەو واڵتانەدا نزیكردۆتەوە‪ ،‬كە بەهاری‬ ‫عەرەبی تێیداڕوویداوە‪.‬‬ ‫ێ كێشەی‬ ‫ێ و قسەی زۆری لێدەكر ‌‬ ‫ئەوەی ئێستا بەدیدەكر ‌‬ ‫نێوخۆیی سوریایە و بووەتە كێشەیەكی نێودەوڵەتی و زۆربەی‬ ‫واڵتە زلهێزەكان پێوەی سەرقاڵ بوون و ملمالنێ‌ و كێبركێی‬ ‫خۆیان خستوەتە ئەو واڵتاوە‪ ،‬واڵتانی ئەمریكا و ئەوروپا لەالیەك‬ ‫و واڵتانی روسیا و چین و ئێران لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬كە هیچ‬ ‫كام لەوانە جگەلەوەی بەرژەوەندی خۆیان لەوەدا دەبیننەوە كە‬ ‫ێ و بیكەنە بیانوویەك بۆ‬ ‫واڵتانی دەوروبەریان كێشەیان هەب ‌‬ ‫ئەوەی هەیمەنەی خۆیان تاقیبكەنەوە‪.‬‬ ‫كۆی ئەو كێشانەی كە لە واڵتانی پاش بەهاری عەرەبی‬ ‫هەیە‪ ،‬مەسەلەی ئیسالمی سیاسییەو زۆرێ��ك لە واڵت��ان بە‬ ‫هەڕەشەو مەترسی دەزانن بۆ داهاتووی هەموو جیهان‪ ،‬ئەگەر‬ ‫چی تا ئێستاش ئسیالمی سیاسی نەیتوانیوە دەورانێك حوكمی‬ ‫واڵتێك بكات‪.‬‬ ‫یەكێكی دی ل��ەو كێشانەی ئ��ەم��ڕۆ لەجیهاندا هەیە و‬ ‫كێشمەكێش و گرفتی زۆری دروستكردوە‪ ،‬مەسەلەی نەوتە‪ ،‬كە‬ ‫بووەتە خۆرەی گیانی هاونیشتمانیانی‪ ،‬هەر لە عیراقەوە بیگرە‬ ‫تادەگاتە واڵتانی وەك (ئێران‪ ،‬توركیا‪ ،‬سعودیە‪ ،‬ئەمریكا و چین‬ ‫و چەند واڵتێكی دیكە) چونكە ئەمانە بوونەتە مایەی نیگەرانی‬ ‫و هەاڵئاوسانێكی ئابوری گەورە لە واڵتەكانیان‪ ،‬بەتایبەتی لە‬ ‫عیراق كە بەهۆی دواكەوتویی حكومەتەكەی‪ ،‬نەتوانراوە وەك‬ ‫پێویست ئەم نەوتە بفرۆشرێ و ببێت بەژێرخانێكی ئابوری‬ ‫ێ دروستكردنەوەی دەوڵەتی‬ ‫بەهێز بۆ هەستانەوە و سەرلەنو ‌‬ ‫عیراق‪.‬‬ ‫یان واڵتێكی وەكو توركیا و س��ەرەڕای ئەو هەموو بەرەو‬ ‫پێشچوونانەی ئێستای ب��ەاڵم سیاسەتێكی نادروست پەیڕەو‬ ‫ێ كێشە نێوخۆییەكانی خۆی لە بابەتی كورد‬ ‫دەكات كە ناتوان ‌‬ ‫ێ لە‬ ‫چارەسەربكات‪ ،‬بەڵكو دەست وەردەدات��ە كاروباری هەند ‌‬ ‫واڵتانی دیكەوە ‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە ئێران و حكومەتە نوێیەكەی حەسەن‬ ‫روحانی كە چاودێرانی سیاسی ئومێدێكی زۆریان پێیهەبوو بۆ‬

‫تێپەڕاندنی ئەو قەیرانە نێو خۆییە و ئابورییە الوازەی و كێشەی‬ ‫ئەتۆمی ئەو واڵتە‪ ،‬كە چی لەوەتەی بووەتە سەرۆك كۆمار تەنها‬ ‫یەك گۆڕانكاری بچوكیش لە سیاسەتی ناوخۆیدا ڕووینەداوە‪،‬‬ ‫ێ كە لە سەردانی بۆ ویالیەتە یەكگرتوەكان‬ ‫تەنها ئەوەنەب ‌‬ ‫ئومێدی ئ��ەوە دروستبوو كە پەیوەندی لەگەڵ ب��اراك ئۆباما‬ ‫ێ كێشەكانی چارەسەربێت‪.‬‬ ‫دروستكردوە و دەیەو ‌‬ ‫س��ەرەڕای ئ��ەوەش خەڵكی ئێران ئومێدی بە كۆبونەوەی‬ ‫لوتكەی (‪ )1+5‬هەبوو كە لەناوەڕاستی ئەم مانگەدا بەسترا‬ ‫تاكێشەی ئەتۆمی ئێرانی چارەسەرببێ‌‪ ،‬بەاڵم ئ��ەوەش وەك‬ ‫كۆبوونەوەكانی دی ئەو ئاكامە چاوەڕوانكراوەی نەبوو‪.‬‬ ‫هەروەها كێشە داراییەكانی ئەمریكاو دواكەوتنی بودجەی‬ ‫ئەو واڵتە یەكێكی ترە لەو كێشانەی ئەمریكا كە بە هۆیەوە‬ ‫دانەوەی قەرزە نێودەوڵەتیەكانی دواكەوت و سومعەی ئەمریكای‬ ‫ێ كێشەكانی واڵتانی دیكە‬ ‫ناشرین كرد‪ ،‬چونكە ئەو واڵتەی دەیەو ‌‬ ‫چارەسەر بكات خۆی بەدەست دەیان گرفتی داراییەوە دەناڵێنێ‌‪،‬‬ ‫تا كارگەیشتە ئەوەی كە بەهۆی كەمی بودجەوە سەرۆك چەند‬ ‫گەشتێكی بۆ واڵتانی ئاسیا هەڵبوەشێنێتەوە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫گۆڤاری (ئایدیا دبلۆماتیك) وەك ستراتیژی خۆی دەیەو ‌‬ ‫رووماڵی كۆی ئەو رووداوە سیاسی و جیهانی و هەنوكەییانە‬ ‫بكات لە ئێستادا لەجیهاندا روودەدەن‪ ،‬هەر لە كێشەكانی مسیر‬ ‫و سوریاو ئێران توركیا و حكومەت عێراقیەوە‪ ،‬تا دەگاتە واڵتانی‬ ‫ئەوروپا و ئەمریكای التین‪ ،‬كە دەیان كێشەی جۆراوجۆریان هەیە‪،‬‬ ‫هەندێكیان سەرەڕای كێشەی سیاسی ئێستا كێشەی ئابوریشی‬ ‫هاتوەتەسەر و شان بەشانی كێشە سیاسی دەڕوات و بگرە‬ ‫بوونەتە مایەی قوڵكردنەوەی زیاتری كێشە سیاسیەكان‪.‬‬ ‫لەئێستاشدا كێشەی زۆرێك لەو واڵتانە گەیشتوەتەئاستێك‬ ‫كە داهاتوویانی لێڵكردوە‪ ،‬ك��ە خۆشیان ن��ازان��ن ئاراستەی‬ ‫چارەسەركامەیە؟ بۆ نمونە واڵتێكی وەك سوریا لەنێوان بەرداشی‬ ‫روسیا‪ ،‬ئێران‪ ،‬چین‪ ،‬ئەمریكا‪ ،‬ئەوروپا‪ ،‬ئسرائیلدا ماوەتەوە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫نەخۆی و نەئەو واڵتانەش و نە كۆنگرەی جنێفی دوو ناتوان ‌‬ ‫كێشەكانی چارەسەر بكات‪ ،‬بۆیە هەموو كێشەكان بە نادیاری‬ ‫ماونەتەوە‪.‬‬ ‫وردەكاری زیاتری كۆی كێشە جیهانی و هەنوكەییەكان لە‬ ‫ژمارەیەی گۆڤاری ئایدیا دبلۆماتیك بخوێنەرەوە‪،‬كەهەوڵیداوە زۆر‬ ‫بەوردی و بابەتیانە و بابەتی كەسانی ئەكادیمی بخاتە دوو توێی‬ ‫الپەڕەكانیەوە‪ ،‬تا وەكو شیكارە سیاسی و لێكدانەوەكان بابەتیانە‬ ‫بخرێنەڕوو‪.‬‬ ‫جێگری سەرنوسەر‬

‫‪5‬‬

‫پالنە (‪ )20‬ساڵییەكەی قاعیدە بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی ئیسالمیی گشتگیر‬

‫قاعیدە لە (سوریا‪ ،‬عیراق‪ ،‬باشوری توركیا‬ ‫و باكوری سینا‪-‬ئیسرائیل) بەردەوامە‬

‫لەعەرەبییەوە‪ :‬فاروق جەمیل كەریم‬

‫لــ‬

‫لە دەستپێكردنی راپەڕینە عەرەبییەكان لە دوو ساڵ و نیوی رابردودا‪ ،‬بزوتنەوەی جیهادیی جیهانیی بەرفراوان بووەو لەكۆمەڵێك‬ ‫ناوچەی تازەی سەرانسەری جیهانی عەرەبیشدا باڵوەی كردوە‪ ،‬كە دواترینیان سوریاو لیبیاو سیناو تونسە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا ئەو پشێوییانە لەناوچەكەدا بۆ زۆر كەس پێشهاتی كتوپڕ بوون‪ ،‬كەچی رێكخراوی قاعیدە هەر لەوكاتەوە پێشبینی‬ ‫رودانیانی كردبوو‪ ،‬كە پالنێكی ستراتیژی ‪ 20‬ساڵەی داڕشتبوو (‪ .)2020-2000‬پالنەكەش ساڵی ‪ 2005‬ئاشكرابوو‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪6‬‬

‫ئەو پالنە تائێستا بەپێی هەنگاوەكانی‬ ‫پەرەیسەندوە‪ ،‬ئەویش بەهۆی هەبوونی‬ ‫هێزگەلێكی دەرەك��ی و هەیكەلی زیاتر‬ ‫لەكۆششی خ���ودی ج��ی��ه��ادی��ی��ەك��ان‪ .‬لە‬ ‫دەرەنجامی ئەوەشەوە بزوتنەوەكە كەوتە‬ ‫دۆخێكی باشەوە كە سود لە پەرەسەندنە‬ ‫تازەكان وەربگرێت‪.‬‬ ‫فوئاد حسێن لە كتێبەكەیدا "زەرقاوی‪،‬‬ ‫نەوەی دووەمی قاعیدە“ لەبارەی وردەكاریی‬ ‫پالنە بیست ساڵییەكەی قاعیدەوە نوسویەتی‪،‬‬ ‫پالنەكە حەوت قۆناغ دەگرێتەوە كە ساڵی‬ ‫‪ 2013‬سەرەتای قۆناغی پێنجەمیەتی‪.‬‬ ‫ئەمە وەسفێكی شێوازی وێناكردنەكەی‬ ‫قاعیدەیە بەپێی هەموو قۆناغەكان كە حسێن‬ ‫دەستیكەوتوە‪:‬‬ ‫قۆناغی یەكەم‪( :‬بێداربوونەوە‪-2000 ،‬‬ ‫‪ .)2003‬ئامانجی هێرشەكانی ‪11‬ی سێپتەمبەر‬ ‫ئیستفزازكردنی ویالیەتە یەكگرتووەكان بوو‬ ‫بۆ ئەوەی جەنگ لەدژی جیهانی ئیسالمی‬ ‫بەرپابكات‪ ،‬بەهۆی ئەوەشەوە مسوڵمانان‬ ‫بێدار ببنەوە‪.‬‬ ‫رێكخراوی قاعیدە خوازیار بوو ئەو‬ ‫هێرشانە یارمەتیدەر ب��ن ل��ە گەیاندنی‬ ‫پەیامەكەی بۆ هەموو جیهان‪ .‬كاتێكیش‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫نوسەری ئەم دێڕانە لەشوباتی راب��ردودا‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەك��ی م��ەی��دان��ی��ی لەتونس‬ ‫ئەنجامداوە‪ ،‬بیستویەتی كە چەند ئەندامێكی‬ ‫گ��روپ��ی جیهادیی ئەنسار شەریعە ئەو‬ ‫هەستەیان دوپ��ات��ك��ردوەت��ەوە‪ .‬یەكێكیان‬ ‫بەئاماژەكردن بۆ ئەو قۆناغە پێیوتوە "زۆر‬ ‫ك��ەس ل��ەم ب���وارەدا زیاتر تێگەیشتون“‪.‬‬ ‫ئەوەشی وتوە‪" :‬تەنانەت ئەگەر هەندێك‬ ‫لە هاوسۆزانمان لەدەستدابێت‪ ،‬پشتیوانی‬ ‫نوێمان پەیداكردوە“‪.‬‬ ‫قۆناغی دووەم‪( :‬چاوكردنەوە‪-2003 ،‬‬ ‫‪ .)2006‬لەم ماوەیەدا قاعیدە خوازیاربووە‬ ‫خ���ۆی ل��ەرێ��ك��خ��راوێ��ك��ەوە ب��گ��ۆڕێ��ت بۆ‬ ‫بزوتنەوەیەكی بەرفراوان‪ ،‬ئەمە سەرەڕای‬ ‫ب�ڵاوك��ردن��ەوەی بنكەی خ��ۆی لە واڵتانی‬ ‫دیكەی عەرەبیدا‪.‬‬ ‫بەپێی ئەم پالنە عیراق دەبێتە سەنتەری‬ ‫جیهاد بۆ پێگەیاندنی كادری مەیدانی لە‬ ‫دواڕۆژدا‪ .‬بەڵگە هەیە لەسەر ئەوەی كە‬ ‫ئەم قۆناغەش بەرهەمی خۆی هەبووە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 2004‬گروپی تەوحیدو جیهاد بووە‬ ‫لقی قاعیدە لەواڵتی رافیدەین (عیراق)‪.‬‬ ‫دوو ساڵ دوای ئەوە ژمارەیەك لە زیندانیە‬

‫هەاڵتووەكانی قاعیدە لە یەمەن "رێكخراوی‬ ‫قاعیدە لە یەمەن“یان دامەزراند‪ ،‬كە دواتر‬ ‫بووە "رێكخراوی قاعیدە لەنیمچەدورگەی‬ ‫عەرەبیدا“ ئەویش دوای ئەوەی ساڵی ‪2009‬‬ ‫لەگەڵ لقی سعودیەدا یەكیگرت‪.‬‬ ‫سەرەتای ساڵی ‪ 2007‬رێكخراوی جیهادیی‬ ‫"گروپی سەلەفی بۆ دەعوەو شەڕكردن“یش‬ ‫كە بنكەكەی لە جەزائیر بوو چ��ووە نێو‬ ‫جیهادییەكانەوەو بەیعەتی دابە ئوسامە بن‬ ‫الدن و ناوەكەشی گ��ۆڕی بۆ رێكخراوی‬ ‫قاعیدە لە مەغریبی ئیسالمی‪.‬‬ ‫قۆناغی سێیەم‪( :‬هەڵسانەوەو لەسەرپێ‌‬ ‫وەستان‪ .)2010-2007 ،‬ئەم قۆناغە كە‬ ‫تەركیزی زیاتری لەسەر واڵتانی خۆرهەاڵتی‬ ‫عەرەبی و بەتایبەت سوریا بوو‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئامانجی بوو چەند هێرشێك بكاتە سەر‬ ‫ئیسرائیل و توركیاو ئوردن‪ ،‬بەاڵم دووچاری‬ ‫شكستێكی گەورە بوو‪.‬‬ ‫هەرچەندە چەند موشەكێك ئاڕاستەی‬ ‫ئیسرائیل كران‪ ،‬بەاڵم زیانی گەورەیان نەبوو‪.‬‬ ‫لەئوردن زیانی بەجیهادییەكانی ئەو واڵتە‬ ‫گەیاندو ژمارەیەك ئەندامی بااڵی بزوتنەوەكە‬ ‫پاش تەقینەوەی نێو زەماوەندێكی بوك‬ ‫گواستنەوە لەشاری عەممان زیندانیكران‪.‬‬ ‫هەر لەو چوارچێوەیەدا ئەو هێرشە‬ ‫تیرۆریستیە الوازانەش كۆنترۆڵ كران كە دژی‬ ‫رژێمی ئەسەدو بۆ لەناوبردنی بەرنامەیان بۆ‬ ‫دارێژرابوو‪.‬‬ ‫قۆناغی چ��وارەم‪( :‬خۆرێكخستنەوەو‬ ‫بەدەستهێنانی هێزی پێویست بۆ گۆڕانكاری‪،‬‬ ‫‪ .)2013-2010‬قاعیدە پێشبینی كردبوو لەم‬ ‫ماوەیەدا رژێمە ستەمكارە عەرەبییەكان‬ ‫بڕوخێن و كردەوەی تیرۆری سیبرانی لەدژی‬ ‫ئابوری ئەمریكا ئەنجام بدرێت‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەی قاعیدە بەخت یاوەرێتی‬ ‫وەك پێشبینی دەكرێت‪ ،‬بەاڵم روانینەكانی‬ ‫تەواو نەبوون لەبارەی رادەی مانەوەی رژێمە‬ ‫عەرەبییەكانەوە‪ ،‬جیهادییەكان هیچ رۆڵێكیان‬ ‫نەبوو لەو راپەڕینانەی كە روخانی رژێمەكانی‬ ‫تونس و میسرو یەمەن و لیبیای لێكەوتەوەو‬ ‫لە سوریاش شەڕی ناوخۆیی بەدواداهات‪.‬‬ ‫هەرچەندە بزوتنەوەكە بەشێوەیەكی باش‬ ‫سودی لە پشێوییەكانی ئەو واڵتانە وەرگرت‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫لەڕێی بەرنامەی دەع��وەوە لەو واڵتانەی‬ ‫دەرگ��ای��ان ب��ەڕووی گروپە جیهادییەكاندا‬ ‫ك��رای��ەوە‪ ،‬ئەم بزوتنەوانە (لەنێویشیاندا‬ ‫گروپە تازەكانی ناسراو بە ئەنسار شەریعە)‬ ‫لەباكوری ئەفریقا توانای باڵوكردنەوەی پەیام‬ ‫و بەرفراوانكردنی بنكەی خۆیان هەبووەو‬ ‫بوونەتە پێشەنگی وەرچەرخانی گروپە‬ ‫جیهادییەكان بۆ بزوتنەوەی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫هەروەها بزوتنەوەی جیهادی دەریخستوە‬ ‫كە دەرس��ی لەشكستەكانی خۆی لەعیراق‬ ‫وەرگرتوە‪ .‬بۆ نمونە لە ناوچەكانی شەڕ‬ ‫لەسوریا هەوڵیداوە لەڕێی حزمەتگوزاریی‬ ‫كۆمەاڵیەتییەوە خەڵك ل���ەدەوری خۆی‬ ‫كۆبكاتەوە‪ ،‬هەوڵیشیداوە خۆی دوربگرێت‬ ‫لەتۆقاندنی خەڵك لەڕێی بەكارهێنانی‬ ‫توندوتیژییەوە‪ ،‬لەبری ئەوە هەوڵەكانی‬ ‫چڕكردوەتەوە بۆ دیاریكردنی ئامانجەكانی‬ ‫دژب��ە هێزە س��ەرب��ازی و ئەمنییەكان و‬ ‫مسوڵمانانی غەیرە سوننە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا ك��ە ب��زوت��ن��ەوەی جیهادی‬ ‫لەقۆناغێكدا شكستی خواردوەو دواكەوتوە‬ ‫ب��ەاڵم ساڵی ‪ 2013‬ب��ەرەی��ەك��ی لەسوریا‬ ‫كردوەتەوە‪ ،‬لەو رێگەیەشەوە قاعیدەیەكی‬ ‫لۆجستی بەدەستهێناوە كە كارئاسانی بۆ‬ ‫دەكات لەكردەوەكانی لەباشوری توركیا‪ .‬جگە‬ ‫لەوانەش لەباكوری سیناوە كاری خۆی دەكات‬ ‫بۆ ئەنجامدانی كاری تیرۆریستی لە ئیسرائیل‪.‬‬ ‫لە عیراقیش قاعیدە (ك��ە چاالكییەكانی‬ ‫دەستپێكردوەتەوە) هێشتا پەیوەندییەكی‬ ‫توندوتۆڵی هەیە لەگەڵ سەلەفییەكانی‬ ‫ئوردندا‪ .‬لەبەرئەوە بزوتنەوەكە بەگشتی‬ ‫بەباشی خۆی رێكخستووە بەرەو قۆناغەكانی‬ ‫داهاتووی نێو پالنە بەرفراوانەكەی‪.‬‬ ‫قۆناغی پێنجەم‪( :‬راگەیاندنی دەوڵەت‪،‬‬ ‫‪ .)2016-2013‬قاعیدە دەخوازێت لەماوەی‬ ‫سێ‌ ساڵی داهاتوودا دەوڵەتێكی ئیسالمی‬ ‫یان خەالفەت دابمەزرێنێت‪ ،‬ئەویش بەهۆی‬ ‫پاشەكشەی نفوزی خ��ۆرئ��اوا لە جیهانی‬ ‫ئیسالمی و الوازیی ئیسرائیلەوە‪.‬‬ ‫ئێستا تاڕادەیەك بوونی نفوزی ویالیەتە‬ ‫یەكگرتووەكان و خ��ۆرئ��اوا لەناوچەكە‬ ‫كەمیكردوە‪ ،‬وەك دیارە لەم ماوەیەی دواییدا‬ ‫واشنتن نەیتوانیوە فۆرمەلەی رووداوەكانی‬

‫قاعیدە دەخوازێت‬ ‫لەماوەی س ‌ێ‬ ‫ساڵی داهاتوودا‬ ‫دەوڵەتێكی‬ ‫ئیسالمی یان‬ ‫خەالفەت‬ ‫دابمەزرێنێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەهۆی پاشەكشەی‬ ‫نفوزی خۆرئاوا لە‬ ‫جیهانی ئیسالمی و‬ ‫الوازیی ئیسرائیلەوە‬ ‫میسرو سوریا بكات‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا ئەمریكا هێزێكی‬ ‫سەربازیی گ��ەورەی لەناوچەكەدا هەیەو‬ ‫پەیوەندییەكانیشی لەگەڵ واڵتانی عەرەبیدا‬ ‫پاراستوە‪.‬‬ ‫ب��ەل��ەب��ەرچ��اوگ��رت��ن��ی ناسەقامگیریی‬ ‫سەرانسەری ناوچەكەش ئیسرائیل باشتر‬ ‫لەجاران زامنی بااڵدەستییە سەربازییەكەی‬ ‫خۆی كردوە‪.‬‬ ‫قۆناغی شەشەم‪( :‬بەرەنگاربوونەوەی‬ ‫گشتگیر‪ .)2020-2016 ،‬لەگەڵ هاتنی‬ ‫ئەم قۆناغەدا قاعیدە پێشبینی هەاڵیسانی‬ ‫جەنگێكی گشتگیر دەك���ات ل��ەگ��ەڵ بێ‬ ‫باوەڕان‪ .‬ئەمەش وادەكات قۆناغی حەوتەم‬ ‫و كۆتایی بێتە پێشەوە "سەركەوتنی‬ ‫یەكجارەكی“ لەساڵی ‪ 2020‬كە بۆی هەیە‬ ‫شكست بەبێ باوەڕان بێنێت و خەالفەت‬ ‫سەركەوتن بەدەست بێنێت‪.‬‬

‫وادی���ارە ئ��ەو دوو قۆناغەی دوای��ی‬ ‫ت��اڕادەی��ەك خەیاڵین‪ ،‬ئ��ەوی��ش بەهۆی‬ ‫ئاستەنگە سەرەكییەكانی سەر رێگەی قاعیدە‬ ‫لەماوەی داهاتوودا‪ .‬یەكەم‪ ،‬لەئێستادا كە‬ ‫خۆرئاوا گیرۆدەی ئاستەنگە ئابورییەكانەو‬ ‫تاڕادەیەك نفوزی كەمیكردوە‪ ،‬كەچی هێشتا‬ ‫رووبەڕووی قەیرانێكی تەواو نەبووە وەك‬ ‫ئەوەی قاعیدە پێشبینی دەكات‪ ،‬ئیسرائیلیش‬ ‫دوایین واڵت دەبێت كە دووچاری قەیرانی‬ ‫لەم شێوەیە ببێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬ت���ۆم���اری ج��ی��ه��ادی��ی��ەك��ان‬ ‫لەحوكمڕانیدا پڕە لەخاڵی الواز‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ل����ەوەدا دەردەك���ەوێ���ت ك��ە تەفسیری‬ ‫تەسكیان هەیە بۆ چەسپاندنی شەریعەت‪،‬‬ ‫شكستەكانیان لەم ب��وارەدا بەشێوەیەكی‬ ‫بەرچاو لە ئەفغانستان و عیراق و سۆماڵ و‬ ‫مالی و یەمەن گەواهیدەری ئەو راستییەن‪،‬‬ ‫ئەویش بەهۆی دڕندەیی لەرادەبەدەریان لە‬ ‫چەسپاندنی ئەو نەریتە كۆمەاڵیەتیانەی لەنێو‬ ‫دانیشتوانی ئەو واڵتانەدا جێگیربوونی ئاسان‬ ‫نییە‪ .‬بۆیە پێدەچێت پەرچەكرداری توند‬ ‫رووبدات بەرامبەر هەر پرۆژەیەكی نوێی‬ ‫هاوشێوە لە سوریاو هەر شوێنێكی تردا‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوامی ناسەقامگیریی‬ ‫لەناوچەیەكی بەرفراوانتردا مانای بەردەوامی‬ ‫بزوتنەوەی جیهادییە كە سود لەئەزمونەكانی‬ ‫راب��ردوی وەردەگرێت و لێهاتوانە بەدوای‬ ‫هاوسۆزانیدا دەگەڕێت‪.‬‬ ‫لەئێستادا ل��ۆژی��ك��ی نییە بوترێت‬ ‫جیهادییەكان سەركەوتنی یەكجارەكی‬ ‫بەدەست بهێنن و خەالفەتێك دابمەزرێنن‬ ‫كە كۆنترۆڵی ت��ەواوی موسڵمانان بكات‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم قاعیدە لەداهاتوویەكی نزیكیشدا‬ ‫لەناوناچێت‪.‬‬ ‫س����ەرەڕای ئ���ەوەش ك��ە سەرگرتنی‬ ‫قۆناغەكانی كۆتایی پالنە ستراتیژییەكەی‬ ‫هێشتا دورە‪ ،‬كەچی قاعیدە دیفاكتۆیەكەو‬ ‫پێدەچێت درێژە بەمانەوەی خۆی بدات لە‬ ‫دەیەكانی داهاتوودا‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪www.alarabalaan.com‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪8‬‬

‫باڵوكردنەوەی گروپەكانی مەرگ لە (عێراق‪ ،‬سوریا‪ ،‬هندۆراس‪ ،‬نیكاراگوای)‬

‫تیرۆر لە دەمامكی مرۆڤدۆستانەدا‬

‫مێژووی گروپەكانی مەرگی ئەمریكا‬ ‫پرۆفیسۆر مایكل شۆسۆدۆفسكی لە عەرەبییەوە‪ :‬عەبدوڵاڵ مەحمود زەنگنە‬

‫بــ‬

‫بەكارهێنانی گروپەكانی مەرگ بە بەشێك لە نەخشە و پالنی تۆكمەی دەزگای هەواڵگری سەربازیی ئەمریكا دادەنرێت‪ ،‬كە لەو‬ ‫سەروبەندەدا ئەمریكا مێژوویەكی دیاری هەیە لە كۆمەكیكردنی نهێنی و ژێر بە ژێری گروپەكانی مەرگ كە سەرەتاكەی دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ جەنگی ئەمریكا لە ڤێتنامدا‪.‬‬ ‫لەسەروبەندی جەنگی ناوخۆی سوریا و بەرەنگاربوونەوەی حكومەتی سوریا بۆ "سوپای ئازاد“ پێویستە پەردە لەسەر جەنگی نهێنی و‬ ‫ژێربەژێری خۆرائاوا هەڵبدەینەوە لە دژی سوریا كە چەندین كاری ترسناك لەخۆدەگرێت‪.‬‬ ‫لەسەرەتای ساڵی "‪ “2011‬ئەمریكا و هاوپەیمانانی بە بایەخێكی زۆرەوە گروپەكانی مەرگیان پێكهێناوە و دزەیان كردوەتە نێو گروپە‬ ‫تیرۆرستییەكانەوە‪ .‬پرۆسەكانی پێكهێنان و راهێنانی كەتیبەكانی مەرگ لەسەر هەمان نەخشەوپالنی پێكهێنانی ئەو گروپانەیە كە لە شێوەی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪9‬‬

‫"نەخشەوپالنە سلفادۆری“یەكەدا داڕێژراوە‪،‬‬ ‫كە گروپی تایبەتی ئەمریكی ب��وون بە‬ ‫كۆمەڵكوژی لە ئەمریكای ن��اوەڕاس��ت و‬ ‫لە گ��ەرم��ەی ش��ەڕی ئ��ەو واڵت��ە لە دژی‬ ‫دیكتاتۆریەتدا جێبەجێ كراو بووە هۆی‬ ‫كوژرانی نزیكەی (‪ )75‬هەزار كەس‪.‬‬ ‫پێكهێنانی گروپەكانی مەرگ لە سوریادا‬ ‫بەردەوامیدانێكی مێژووییە بەو گروپانەی‬ ‫ئەمریكا لە عێراق دروستیكردن‪ ،‬هاوكات‬ ‫بە پێی ئەزمونی بەرنامەی "پنتاگۆن“‬ ‫لە سەرپەرشتیكردنی كەتیبەكانی تیرۆر‬ ‫لە واڵتاندا‪ ،‬بە تایبەتی بە دەستپێك لە‬ ‫عێراقەوە لە نێوان سااڵنی ‪2005 – 2004‬‬ ‫بە پێی پێشنیاری نیگرۆپۆنتی كە لە مانگی‬ ‫حوزەیرانی ساڵی ‪2004‬دا كرا بە باڵیۆزی‬ ‫ئەمریكا لە بەغدا‪.‬‬ ‫بێگومان نیگرۆپۆنتی پیاوی گونجاوی‬ ‫ئ��ەم ئ��ەرك��ە ب���وو‪ ،‬چونكە ن��اوب��راو لە‬ ‫س��ەروب��ەن��دی كاركردنیدا لە هندۆراس‬ ‫وەك باڵیۆزی ئەمریكا لە سااڵنی ‪1981‬‬ ‫– ‪ 1985‬ئ��ەم پیاوە رۆڵێكی سەرەكیی‬ ‫بینی لە پشتگیری و كۆمەكیكردنی گروپە‬ ‫چەكدارەكانی "كۆنتراس“ی نیكاراگوایی‬ ‫ك��ە بنكە و ب��ارەگ��ای��ان ل��ە هندۆراسدا‬ ‫ب��وو‪ ،‬هەروەها گروپەكانی مەرگیش لە‬ ‫هندۆرسدا كە لە كاتی حوكمی ژەن��راڵ‬ ‫گۆستاڤۆ ئەلفارێزمارتینز هاوپەیمانێكی‬ ‫نزیك لە ئیدارەی رۆناڵد ریگان بوو و‬ ‫لە بێسەروشوێنكردنی دەیان لە سەرانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆندا لە ڕێی گروپەكانی مەرگەوە‬ ‫تێوەگالبوو‪.‬‬ ‫ل��ە مانگی كانونی یەكەمی ساڵی‬ ‫‪2005‬دا پنتاگۆن رایگەیاند كە لەسەروبەندی‬ ‫تاوتوێكردنی هێزێكی زەبروەشێندایە لە‬ ‫ك��وردەك��ان و شیعە بۆ لێدانی سەرانی‬ ‫بەرگری لە عێراقدا (مەبەست لەو هێزانەیە‬ ‫لە دژی ئەمریكا و حكومەتی نوێی عێراق‬ ‫دوای رووخانی رژێمی بەعس چاالكییان‬

‫ئەزمونی‬ ‫گروپەكانی مەرگ‬ ‫لە ئەمریكای‬ ‫ناوەڕاستدا تا ئەمڕۆ‬ ‫بۆ زۆر كەس مایەی‬ ‫ئازارە و پەڵەیەكی‬ ‫رەشیشە بە مێژووی‬ ‫ئەمریكاوە لە‬ ‫ناوچەكەدا‬

‫دەكرد‪/‬وەرگێڕ)‪ ،‬كە ئەوە گواستنەوەیەكی‬ ‫جۆرێتی ئەزمونی پارتیزانە چەپەكانی‬ ‫ئەمریكای ناوەڕاست بوو‪ ،‬كە لە چوارچێوەی‬ ‫رێبژاردە "سلفادۆریەكەدا“‪ ،‬ئەركی رفاندن‬ ‫و كوشتنی سەرانی بەرگری بە هێزەكانی‬ ‫عێراق و ئەمریكا لە سوریادا دەسپێردرێت‪،‬‬ ‫كە زۆرینەی سەرانی بەرگری لە سوریا لە‬ ‫پەناهەندەییدا بوون‪ .‬لەبەرئەوەی كاری‬ ‫ئ��ەو گروپانەی م��ەرگ چەندین حاڵەتی‬ ‫هەستەوەریان لێدەكەوتەوە‪ ،‬دەب��وو بە‬ ‫نهێنی بمێننەوە‪ .‬ئەزمونی گروپەكانی مەرگ‬ ‫لە ئەمریكای ناوەڕاستدا تا ئەمڕۆ بۆ زۆر‬ ‫كەس مایەی ئازارە و پەڵەیەكی رەشیشە‬ ‫بە مێژووی ئەمریكاوە لە ناوچەكەدا‪ .‬بە‬ ‫تایبەتی كە لەو كاتەدا ئیدارەی رۆناڵد‬ ‫ریگان كۆمەكی و مەشق و راهێنانی بە‬ ‫گروپە ناسیۆنالیستیە توندڕەوەكان كردوە بۆ‬ ‫لەناوبردنی سەركردەكانی شۆڕشی سلفادۆری‬

‫و الیەنگرانیان‪ .‬جۆن نیگرۆپۆنتییش كە‬ ‫لە نیوەی یەكەمی سااڵنی هەشتاكاندا‬ ‫باڵیۆزی ئەمریكا بوو لە هندۆراس‪ ،‬رۆڵی‬ ‫سەركردایەتی ئەو گروپانەی بینیوە كە‬ ‫خەسڵەتێكی توندوتیژانەی ب��ارودۆخ��ی‬ ‫سیاسیی ئەو سەردەمەی ئەمریكای التین‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ل��ەس��ەرەت��ای هەشتاكاندا ئ��ی��دارەی‬ ‫ری��گ��ان ك��ۆم��ەك��ی��ك��ار و ی��ارم��ەت��ی��دەری‬ ‫چەكدارانی "كۆنتراس“ ی نیكاراگوایی‬ ‫بوو لە هیندۆراسدا بۆ رووخاندنی رژێمی‬ ‫"ساندینی“ لەو واڵت��ەدا‪ .‬چەكداركردنی‬ ‫هێزەكانی "كۆنتراس“ بەو داراییە دەكرا كە‬ ‫بە فرۆشتنی چەمكی ناشەرعی بە ئێران‬ ‫دەستی ئەمریكا دەكەوت و لەوەدابوو ببێتە‬ ‫هۆی رووخاندنی دەسەاڵتەكەی ریگان‪.‬‬ ‫گ��ەوه��ەری نەخشە و پالنی پنتاگۆن لە‬ ‫عێراقدا بە هەمان نەخشەوپالن بوو‪ ،‬كە لە‬ ‫هندۆراس بەڕێوەدەبرا‪ .‬گەرچی روون نەبوو‬ ‫كە ئامانجی سەرەكی كوشتنی یاخیبووان‬ ‫ب��وو ی��ان رفاندنیان بۆ لێپچینەوەكردن‬ ‫لەگەڵیان‪ ،‬بەاڵم ئەركی هاوشێوە لە سوریادا‬ ‫بە یارمەتی و هاوكاری هێزی تایبەتی‬ ‫ئەمریكاوە دەك��رێ��ت‪ .‬ه��ەروەك الیەنی‬ ‫كۆمەكیكاری نەخشەوپالنەكەش روون‬ ‫نەبوو‪ ،‬ئایا پنتاگۆن یان دەزگای هەواڵگری‬ ‫(‪)CIA‬ە؟ ‪ ،‬ب��ەاڵم ئەو كارانە زیاتر لە‬ ‫الیەن دەزگای هەواڵگریەوە بەڕێوەدەبران‬ ‫تا گ��ەورە سیاسەتوانان بتوانن نكۆڵیی‬ ‫لێبكەن‪(،‬باڵوكردنەوەی گروپەكانی مەرگی‬ ‫هاوشێوەی گروپەكانی سلفادۆر لە عێراقدا‬ ‫لە مانگی كانونی دووەم��ی ساڵی ‪2005‬‬ ‫لە باڵوكراوەی تایمز ئۆن الیندا تەئكیدی‬ ‫لێكراوەتەوە)‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا ئەركی ئاسایی گروپەكانی‬ ‫مەرگ لە عێراقدا بریتبوو لە كۆنترۆڵكردنو‬ ‫بنبڕكردنی یاخیبوون لە عێراقدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هاوكات ئەو گروپە چەكدارە توندڕەوانەی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪10‬‬

‫لەالیەن ئەمریكاوە كۆمەكی دەك��ران‪ ،‬بۆ‬ ‫ن��ان��ەوەی ئاشوبی تایەفەگەری خەڵكی‬ ‫مەدەنییان دەكوشت‪ .‬لەالیەن خۆیانەوە‬ ‫ه���ەردوو دەزگ���ای هەواڵگریی (‪)CIA‬‬ ‫ی ئەمركایی و (‪)M16‬ی بەریتانی لە‬ ‫چاودێریكردنی یەكەكانی "رێكخراوی قاعیدە‬ ‫دا بوون لە عێراق“ كە سەرگەرمی كوشتنی‬ ‫شیعەبوون‪ ،‬بێگومانە كە ئەوگروپانە بە‬ ‫شێوەیەكی نهێنی لەالیەن هێزە تایبەتەكانی‬ ‫ئەمریكاوە ئاڕاستە دەكران و تێكەڵی ئەو‬ ‫هێزانە بوون‪.‬‬ ‫رۆب��ەرت ستیڤن فۆرد كە دوات��ر كرا‬ ‫بە باڵیۆزی ئەمریكا لە سوریا‪ ،‬لە سااڵنی‬ ‫‪ 2005 – 2004‬یەكێك بوو لە تیمەكەی‬ ‫نیگرۆپۆنتی لە بەغدا‪ .‬ناوبراو لە ساڵی‬ ‫‪2004‬دا كرا بە نوێنەری ئەمریكا لە شاری‬ ‫نەجەف كە پێگەیەكی دیاری سوپای مەهدیە‬ ‫و ئەویش كەوتە بەستنی پەیوەندیی لەگەڵ‬ ‫سەرانی ئەو سوپایەدا‪.‬‬ ‫ل��ە مانگی كانونی دووەم���ی ساڵی‬ ‫‪ 2005‬دا رۆب��ەرت ستیڤن ف��ۆرد كرا بە‬ ‫وەزیری راوێژكاریی كاروباری سیاسی لە‬ ‫باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغدا بۆ ئیشكردن‬ ‫لەژێر دەسەاڵتی باڵیۆز جۆن نیگرۆپۆنتیدا‪.‬‬ ‫فۆرد ئەندامێكی ئاسایی تیمی باڵیۆزخانەكە‬ ‫نەبوو‪ ،‬بەڵكو هاوبەشی نیگرۆپۆنتی بوو لە‬ ‫دامەزراندنی گروپەكانی مەرگی هاوشێوەی‬ ‫گروپەكانی سلفادۆر‪ ،‬بەشێك لەو كارەش‬ ‫لە شاری نەجەف جێبەجێ كرا پێش ئەوەی‬ ‫فۆرد بگوێزرێتەوە بۆ بەغدا‪.‬‬ ‫ف��ۆرد و نیگرۆپۆنتی راسپێردران بۆ‬ ‫بەگەڕخستنی گروپەكانی مەرگ لە عێراقدا‪،‬‬ ‫لە كاتێكدا كە نیگرۆپۆنتی لە نوسینگەی‬ ‫خۆیەوە لە باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە عێراق‬ ‫سەرپەرشتیی ئ��ەو گ��روپ��ان��ەی دەك��رد‪،‬‬ ‫ئەركی بەستنی پەیوەندیی ستراتیژیی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ چ��ەك��داران��ی ك��ورد و شیعە لە‬ ‫دەرەوەی ناوچەی سەوز بە فۆرد سپارد‪،‬‬ ‫كە زمانی عەرەبی و توركیشی دەزانی‪.‬‬ ‫دوو كارمەندی تری باڵیۆزخانەی ئەمریكا‬ ‫لە بەغدا( هینری ئینشر) جێگری فۆرد و‬ ‫( جیفری بیلز) فەرمانبەرێكی پلە نزمتر‪،‬‬ ‫رۆڵی باشیان لە تیمەكەی نیگرۆپۆنتیدا بینی‬ ‫لە پەیوەندیكردن بە گروپە عێراقیەكانەوە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫فۆرد و نیگرۆپۆنتی‬ ‫راسپێردران بۆ‬ ‫بەگەڕخستنی‬ ‫گروپەكانی‬ ‫مەرگ لە عێراقدا‪،‬‬ ‫نیگرۆپۆنتی لە‬ ‫نوسینگەی خۆیەوە‬ ‫لە باڵیۆزخانەی‬ ‫ئەمریكا لە عێراق‬ ‫سەرپەرشتیی ئەو‬ ‫گروپانەی دەكرد‬ ‫بە گروپە توندڕەوەكانیشەوە‪ (.‬بڕوانە ‪:‬‬ ‫زەنیویوركر ژمارەی (‪)26‬ی ئازاری ‪.)2007‬‬ ‫ه��ەروەه��ا (جیمس فرانكلین جیفری)‬ ‫باڵیۆزی ئەمریكا لە ئەلبانیا لە ساڵی ‪2002‬‬ ‫– ‪ 2004‬كە دواتر لە سااڵنی ‪2012 – 2010‬‬ ‫بووە باڵیۆزی ئەمریكا لە عێراق‪ ،‬رۆڵی‬ ‫سەرەكی هەبوو لە تیمەكەی نیگرۆپۆنتیدا‪.‬‬ ‫نیگرۆپۆنتی هاوكات عەقیدی خانەنشین‬ ‫(جیمس ستیل)ی ی��اری��دەدەری پێشووی‬ ‫هێنایە تیمەكەیەوە كە لە سلفادۆر ئیشی‬ ‫لەگەڵدا كردوە‪.‬‬ ‫لە چوارچێوەی ئەزمونە سلفادۆریەكەدا‪،‬‬ ‫جیمس ستیل كە لە بەغدا بە راوێژكاری‬ ‫ه��ێ��زی ئاسایشی ع��ێ��راق��ی ن��اس��راب��وو‪،‬‬ ‫بووە سەرپەرشتیاری دەستنیشانكردن و‬ ‫مەشقكردن بە چەكدارانی سوپای بەدر‬ ‫و سوپای مەهدی كە بە گەورەترین دوو‬ ‫میلیشیای شیعە دادەن��رێ��ن لە عێراقدا‪،‬‬

‫ئەم كارە بۆ لێدانی هێز و سەركردەكانی‬ ‫ب��ەرگ��ری��ی ع��ێ��راق��ی ب���وون ك��ە ل��ەالی��ەن‬ ‫سوننەكانەوە بەڕێوەدەبران‪ .‬ئیتر بە پێی‬ ‫نەخشەوپالن بێت یان نا‪ ،‬دواتر گروپەكانی‬ ‫مەرگ گەشەیان سەندو بوونە گروپێگەلێك‬ ‫كۆنترۆڵ نەدەكران و بوونە سەرچاوەی‬ ‫س��ەرەك��ی م��ەرگ ب��ۆ خەڵكی ع��ێ��راق و‬ ‫رۆژانە دەیان كەس دوای ئەشكەنجەدانیان‬ ‫دەك��وژران و تەرمەكانیان فڕێ دەدران و‬ ‫ئێستایشی لەگەڵدا بێت عێراق لە گێژاوی‬ ‫شەڕی تائیفیدایە‪(.‬بڕوانە‪ :‬زاهر جەمیل‪:‬‬ ‫ئیدارەی كێشەنانەوە‪ ،‬تیمی نیگرۆپۆنتی و‬ ‫بوشی نوێ لە عێراق‪ Antiwar.com 7 ،‬ی‬ ‫كانونی دووەمی ساڵی ‪.)2007‬‬ ‫* كۆلۆنێل جیمس ستیل‪:‬‬ ‫ك��ۆل��ۆن��ێ��ل جیمس س��ت��ی��ل‪ ،‬ب��ە پێی‬ ‫گ��ێ��ڕان��ەوەی دینیس كۆسینیچ ئەندامی‬ ‫كۆنگرێسی ئەمریكا‪ ،‬بەرپرسی پالنێك‬ ‫بووە لە سلفادۆر كە لە ئاكامیدا هەزاران‬ ‫سلفادۆری بە ئەسقوف ئۆسكار و رۆمیر‬ ‫و چوار كچە راهیبی ئەگریكییشەوە بوونە‬ ‫قوربانی‪ .‬بە گەیشتنی كۆلۆنێل جیمس بۆ‬ ‫بەغدا‪ ،‬لە یەكەی بنبڕكردنی یاخیبوون‬ ‫دامەزرێنرا كە بە "هێزی مغاویری پۆلیسی‬ ‫تایبەت“ی س��ەر بە وەزارەت���ی ناوخۆی‬ ‫ع��ێ��راق��ە‪ (.‬ب��ڕوان��ە ‪ CAN‬هاڤانا ‪14‬ی‬ ‫حوزەیرانی ‪ .)2006‬راپۆرتەكان ئاماژە بەوە‬ ‫دەكەن كە سوپای ئەمریكا زۆربەی زۆری‬ ‫دەستگیراوەكانی زیندانەكانیان بردوە بۆ‬ ‫لیوای گورگ‪ ،‬كەتیبەی دووەمی تۆقێنەری‬ ‫ل��ە هێزی مغاویری س��ەر ب��ەوەزارەت��ی‬ ‫ناوخۆی عێراق كە كۆلۆنێل جیمس ستیل‬ ‫سەرپەرشتی دەكرد‪.‬‬ ‫راوێژكاران و سەربازە ئەمریكیەكان‬ ‫هیچیان نەدەكرد لە كاتێكدا سەربازەكانی‬ ‫لیوای گ��ورگ دەكەوتنە ئەشكەنجەدانی‬ ‫زیندانییان‪ ،‬بینای كتێبخانەی گشتی شاری‬ ‫سامەڕاشیان كردبووە گرتوخانە‪ .‬كەسێكی‬ ‫ت��ری ناوبانگ خ��راپ رۆڵ��ی ه��ەب��وو لە‬ ‫بەرنامەی قەاڵچۆكردنی یاخیبوون لە‬ ‫عێراقدا‪ ،‬كە ئەویش قۆمیسەری پۆلیسی‬ ‫پێشووی نیویۆرك بێرنی كیركە كە لە ساڵی‬ ‫‪2007‬دا لەالیەن دادگای فیدرالیەوە ‪16‬‬

‫‪11‬‬

‫تۆمەتی تاوانكاریی درابووە پاڵ‪ .‬كیرك لە‬ ‫ساڵی ‪2003‬دا لەالیەن ئیدارەی بوشەوە بۆ‬ ‫مەشقكردن بە هێزی پۆلسی عێراقی دانرا‪.‬‬ ‫لە میانەی ئەو كارەشیدا بێرنی كیرك – كە‬ ‫پۆستی وەزیری ناوخۆی كاتیی پێدرابوو –‬ ‫لە نێوهێزەكانی پۆلیسی عێراقیدا یەكەی‬ ‫تیرۆری پێكهێنا‪ .‬راوێژكارانی پۆلس لە بەغدا‬ ‫ئەویان بە خوێنڕێژەكەی بەغدا ناودەبرد (‬ ‫سالون ‪ 9‬ی كانونی دووەمی ‪.)2004‬‬ ‫لە سایەی سەركردایەتیی نیگرۆپۆنتی لە‬ ‫باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغدا‪ ،‬شەپۆلێك‬ ‫تیرۆر و كوشتنی خەڵكانی مەدەنی لە‬ ‫پزیشك و ئەندازیار ونوسەر و راگەیاندكاری‬ ‫گ���رت���ەوە‪ ،‬م��اك��س ف��ۆل��ەری ن��وس��ەر و‬ ‫شرۆڤەكاری جیۆسیاسی چەندین ستەمكاریی‬ ‫تۆماركردوە‪ ،‬كە لە سایەی بەرنامەكەی‬ ‫ئەمریكا بۆ قەاڵچۆكردنی یاخیبوون لە‬ ‫عێراقدا جێبەجێ كراوە‪ .‬بۆ یەكەمجاریش‬ ‫لە رۆژی ‪10‬ی مانگی ئایاری ساڵی ‪2005‬‬ ‫دا یەكەم دەركەوتنی چاالكیی گروپەكانی‬ ‫مەرگ تۆمار كرا‪ ،‬كاتێك دەیان تەرم لە‬ ‫ناوچە جیاجیاكانی بەغدا دۆزران��ەوە كە‬ ‫فڕێدرابوون‪ ،‬كە زۆربەیشیان دەستیان بەو‬ ‫كەلەپچانە بەسترابوەوە كە پۆلیس بەكاریان‬ ‫دەهێنێت و ئاسەواری ئەشكەنجەدانیان پێوە‬ ‫دیاربووە و فیشەكیش نراوە بە سەریانەوە‪.‬‬ ‫یەكێتیی زانایانی سوننە بەڵگەی روونیان‬ ‫البووە و لە بەیاننامەدا هێزەكانی پۆلیسی‬ ‫عێراقی و سوپای بەدریان بەو كوشتنانەیان‬ ‫تۆمەتباركرد‪.‬‬ ‫هێزی مغاویری پۆلیس و لیوای گورگ‬ ‫لەژێر بەرنامەی قەاڵچۆكردنی یاخیبوونی‬ ‫ئەمریكا لە وەزارەتی ناوخۆی عێراق و بە‬ ‫سەرپەرشتیی شارەزایانی ئەمریكی كاریان‬ ‫دەكرد‪ .‬جیمس ستیل یەكێك بوو لە كەسێتیە‬ ‫سەرەكیەكانی پەرەدان بە هێزی مغاویر و‬ ‫یەكێكیش بوو لە ئەفسەرە دێرینەكان كە لە‬ ‫ڤێتنامدا خزمەتی كردبوو‪ ،‬پێش ئەوەی لە‬ ‫گەرمەی شەڕی ناوخۆی سلفادۆردا بكرێتە‬ ‫سەرپەرشتیاری نێردەی عەسكەریی ئەمریكا‬ ‫لەو واڵتەدا‪.‬‬ ‫ستیڤن كاستیل یەكێكی ت��رە لە‬ ‫هاوكارانی بەرنامەی گروپەكانی مەرگ‪،‬‬ ‫ئەم پیاوە وەك راوێژكارێك لە وەزارەتی‬

‫ناوخۆی ئەمریكا و هەموو ئەوتۆمەتانەی‬ ‫دەدران���ە پ��اڵ ئەمریكا لە پێشێلكردنی‬ ‫مافی مرۆڤ بە " قاو‪ ،‬شائعە) ناودەبرد‬ ‫و مەترسی تۆمەتەكانی كەمدەكردەوە‪.‬‬ ‫ستیڤن كاستیلیش وەك ستیل لە ئەمریكای‬ ‫التین ئەزمونێكی باشی بەدەستهێنابوو‪،‬‬ ‫بە تایبەتی لە میانەی راوەدونانی بارونی‬ ‫كۆكایی پابلۆ ئیسكبارۆ لە جەنگی دژ‬ ‫بە مادە هۆشبەرەكان لە كۆڵۆمبیا‪ .‬ئەم‬ ‫باكگراواندە پیشەییەی كاستیل رۆڵێكی‬ ‫گەورەی هەبوو لە كۆكردنەوەی زانیاریی‬ ‫هەواڵگری‪ ،‬ئامادەكردنی لیستی مەرگیش‬

‫كێوماڵكردن و پەالماری لەناكاوی هێزەكانی‬ ‫پۆلیسی وەزارەت���ی ناوخۆی پێكهێنراوە‬ ‫(وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا)‪ .‬بۆهاوڕەوتی‬ ‫لەگەڵ ئەو رۆڵەیدا‪ ،‬بارەگای سەرەكیی‬ ‫مغاویری پۆلیس بووە بارەگای پرۆسەكانی‬ ‫فەرماندەیی و كۆنترۆڵ و كۆمپیوتەر‬ ‫و هەواڵگریی هەموو ع��ێ��راق( هەمان‬ ‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ماكس فۆلەر)‪ .‬كاری‬ ‫تەواوكردنی دامەزراندنی گروپەكانی مەرگ‬ ‫كە نیگرۆپۆنتی لە ‪ 2005‬دا دەستیپێكرد‪،‬‬ ‫بە زاڵمای خەلیل زادی باڵیۆزی ئەمریكا‬ ‫لە بەغدا سپێردرا‪ ،‬دەبوو رۆبەرت ستیڤن‬

‫نیشانەی دیاری ئەمریكا بووە لە جەنگدا‬ ‫لە دژی یاخیبووان‪ ،‬كە سەرەداوی نهێنیی‬ ‫پێكەوە گرێدانی ئەو رووداوانە كە دەكرا‬ ‫دواتر وەك كوشتنی بێسەرەوبەری لێرەو‬ ‫لەوێ دابنرێن‪.‬‬ ‫ئەم كۆمەڵكوژیە نەخشە بۆ دان��راوە‬ ‫لەگەڵ رووداوەكانی عێراقدا گونجاوە و‬ ‫هاوكات لەگەڵ ئەو زانیاریە كەمانەشدا‬ ‫گونجاوە كە لە ب��ارەی هێزی مغاویری‬ ‫پۆلیسی تایبەتەوە دەیزانین كە وەك هێزی‬

‫فۆردیش بەردەوامی بدات بەپرۆژەكە پێش‬ ‫ئەوەی لە ساڵی ‪ 2006‬دا بكرێتە باڵیۆزی‬ ‫ئەمریكا لە جەزائیر‪ ،‬هەروەها گەڕانەوەی‬ ‫بۆ بەغدا وەك جێگری سەرۆكی نێردەی‬ ‫ئەمریكا لە ساڵی ‪ 2008‬دا‪.‬‬ ‫سوریا ئەزمون لە عێراقەوە وەردەگرێت‪.‬‬ ‫مۆدێلە نامرۆڤانەكەی عێراق كە لە‬ ‫سلفادۆردا پەیڕەوكرابوو‪ ،‬بە سەرپەرشتیی‬ ‫ج��ۆن نیگرۆپۆنتی وەك پێشەنگێك بۆ‬ ‫پێكهێنانی "كۆنتراس“ی ( سوپای ئازاد لە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪12‬‬

‫دامەزرێنرا‪ ،‬پەیوەندیی دیبلۆماتییش لە‬ ‫پای تیرۆركردنی رەفیق حەریری پچڕابوو‪،‬‬ ‫چونكە واشنتۆن دیمەشقی بەو تیرۆركردنە‬ ‫تاوانباركرد‪ ،‬گەیشتنی فۆردیش بە دیمەشق‬ ‫پێش دوو مانگ ب��وو لە هەڵگیرسانی‬ ‫یاخیبوون لە حكومەتی ئەو واڵتە‪.‬‬

‫سوریا) بەكارهێنرا‪ .‬بێگومان رۆبەرت ستیڤن‬ ‫فۆردیش دوای گەڕانەوەی بۆ عێراق لە‬ ‫‪ 2008‬دا لە جێبەجێكردنی ئەو كۆنتراسەدا‬ ‫بەشداربوو‪.‬‬ ‫ئ��ام��ان��ج ل��ە س��وری��ادا ب��ەرپ��اك��ردن��ی‬ ‫دابەشكاری و ن��ان��ەوەی كێشەی تائیفی‬ ‫ب��وو لە نێوان سوننە و شیعە و كورد‬ ‫و مەسیحیەكاندا‪ .‬هەرچەند رەوتەكە‬ ‫لەسوریادا جیاوازیی هەیە لەگەڵ ئەوەی‬ ‫عێراق‪ ،‬بەاڵم هاوشێوەییەكی سەرسوڕهێن‬ ‫هەیە لە وەبەرگرتنی رێوشوێنەكانی كوشتن‬ ‫و ستەمكاریەكانی تر‪.‬‬ ‫راپۆرتێكی گۆڤاری "دیرشپیگل“ی ئەڵمانی‬ ‫ئەنجامدانی كوشتوبڕ و گوللەبارانكردنی‬ ‫بە كۆمەڵی بێ دادگاییكردنی سیستماتیك‬ ‫لەسەر تائیفەگەری لە شاری "حمص“دا‬ ‫پشتڕاست دەكاتەوە‪ ،‬هاوشێوەی ئەوەی لە‬ ‫عێراقدا دەكرا و ئێستایش دەكرێت‪.‬‬ ‫خەڵكی لە شاری "حمص“دا وەك دیلی‬ ‫(عەلەوی و شیعە)‪ ،‬یان وەك (خائین)‬ ‫پۆلێندەكران كە خەڵكی مەدەنی سوننەیان‬ ‫تێدا بووە لەو ناوچانەدا كە خەڵكی پشتگیری‬ ‫سوپای ئازادیان نەدەكرد‪ .‬گۆڤاری دیرشپیگل‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫لێدوانی (ئەبو رامی) باڵوكردوەتەوە كە‬ ‫تەئكید لەوە دەكاتەوە لە هاوینی ‪2011‬‬ ‫دا( ‪ ) 250 – 200‬كەس لەوانەی بەناوی‬ ‫خائینەوە دیلكراون گوللەباران كراون لە‬ ‫شاری حمصدا‪(.‬گۆڤاری دیرشپیگل‪30 ،‬ی‬ ‫ئازاری ‪.)2012‬‬ ‫نەخشەیەكی پێشكەوتو‬ ‫ئامادەكارییەكان بۆ پرۆسەكە لە سوریادا‬ ‫دوای بانگێشتكردنی فۆرد بوو لە جەزائیرەوە‬ ‫لە ناوەڕاستی ساڵی ‪ 2008‬و دامەزراندنی لە‬ ‫باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە عێراق‪ .‬پرۆژەكەش‬ ‫پێویستیی بە بەرنامەیەكی سەرەتایی هەبوو‬ ‫بۆ وەرگرتن و مەشقكردن بە ژمارەیەك‬ ‫كرێگرتە“ جاش“‪ ،‬كۆمەڵێك لە خەڵكانی‬ ‫سەلەفی لوبنانی و ئەردەنی لە سنوری‬ ‫باشوری ئەردەنەوە لەناوەڕاستی مانگی‬ ‫ئازاری ‪ 2011‬وە هێنرانە نێو گروپەكانی‬ ‫م��ەرگ��ەوە‪ ،‬زۆرێ���ك ل��ە هەنگاوەكانی‬ ‫دامەزراندنی ئەوگروپانە پێش هاتنی فۆرد‬ ‫بۆ دیمەشق لە مانگی دووەمی ‪ 2011‬دا‬ ‫تەواوكرابوون‪ .‬لە كاتێكی زووی ساڵی ‪2010‬‬ ‫دا فۆرد وەك باڵیۆزی ئەمریكا لە دیمەشق‬

‫سوپای ئازادی سوریا‬ ‫واشنتۆن خەسڵەتە سەرەكیەكانی‬ ‫مۆركە عێراقیەكەی بۆ سوریا كۆپی كرد‬ ‫كە ئەمیش كۆپیەكی پرۆسە سلفادۆریەكەی‬ ‫ئەمریكا بوو‪ ،‬كە دەرەنجام سوپای ئازاد‬ ‫و گروپەكانی تری لێكەوتەوە بە بەرەی‬ ‫ن��وس��رەش��ەوە ك��ە س��ەر ب��ە رێ��ك��خ��راوی‬ ‫قاعیدەیە‪ .‬كە لە مانگی حوزەیرانی ‪ 2011‬دا‬ ‫پێكهێنانی سوپای ئازاد لە سوریا راگەیەنرا‪،‬‬ ‫ماوەیەكی زۆر پێشتربوو چەكداركردن و‬ ‫مەشقكردن بە چەكدارانی بیانی لە سوریادا‬ ‫دەستیپێكردبوو‪ .‬بە زۆر ماناوە‪ ،‬سوپای‬ ‫ئازادی سوریا تەنها پەردەیەكی دوكەڵیی‬ ‫نییە كە لەالیەن راگەیاندنی خۆرئاواوە‬ ‫بە قەوارەیەكی پاكدانرابێت كە لە پای‬ ‫جیابوونەوەی كۆمەڵە چەكدارەكان لە‬ ‫حكومەتی س��وری��اوە هاتبێتەئارا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەوكاتەدا ئامادەكردنی جیابووەكان لە‬ ‫حكومەتی سوریا هێندە نەبوو بتوانرێت‬ ‫بونیادێكی سەربازیی تۆكمەی خاوەن توانای‬ ‫فەرماندەیی و كۆنترۆڵكاریی لێبەرهەم‬ ‫بێت‪ .‬چونكە سوپای ئ��ازاد قەوارەیەكی‬ ‫سەربازیی پیشەگەر نەبوو‪ ،‬بەڵكو تۆڕێكی‬ ‫بوو لە توندڕەوان و تیرۆریستان و شانە‬ ‫سەربازییەكان كە هەریەكە و بە جیا‬ ‫لە ناوچەكانی سوریادا كاریان دەك��رد‪،‬‬ ‫سوپای ئ��ازاد كۆنترۆڵی ئەوشانە نیمچە‬ ‫سەربازییانەی نەدەكرد‪ ،‬بەڵكو ئەم ئەركە‬ ‫لە الیەن هێزی تایبەت و كەسانی سەر بە‬ ‫دەزگای هەواڵگریی ئەمریكا و ناتۆوە دەكرا‬ ‫كە لە نێو ئەوشانە و گروپە تیرۆریستییانەدا‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫ئەو هێزە تایبەتانەی لە مەیدانەكاندا‬ ‫ب�ڵ�اوەی���ان ك���ردب���وو‪ ( ،‬ك��ە زۆری��ن��ەی‬ ‫ئەندامەكانی فەرمانبەری كۆمپانیا ئەمنیە‬ ‫تایبەتەكان بوون) بە شێوەیەكی سیستماتیك‬ ‫پەیوەندیی بەردەوامیان هەبوو بە یەكەكانی‬

‫‪13‬‬

‫فەرماندەیی سەر بە هەواڵگریی سەربازیی‬ ‫ئەمریكا و ناتۆوە‪ .‬بێگومان ئەم هێزانە‬ ‫بەشداربوون لە جێبیەجێكردنی نەخشە‬ ‫وردەكاریەكانی تەقاندنەوەی دام و دەزگا‬ ‫حكومی و سەربازییەكان‪..‬‬ ‫گ��روپ��ەك��ان��ی م���ەرگ ل��ەو چ��ەك��دارە‬ ‫كرێگرتانە پێكدێت كە لە الیەن ئەمریكا‬ ‫و ناتۆ وهاوپەیمانیان لە واڵتانی كەنداو‬ ‫چەكدار دەكران و مەشقیان پێدەكرا‪ .‬لە‬ ‫ژێر فەرماندەیی هێزی تایبەت و كۆمپانیا‬ ‫ئەمنیەكاندا كاریان دەكرد كە لەگەڵ پنتاگۆن‬ ‫و ناتۆدا گرێبەستیان هەبوو‪ .‬لەمبارەیەوە‬ ‫راپ��ۆرت��ەك��ان ئ��ام��اژە بە دەستگیركردنی‬ ‫‪ 300 – 200‬لە كارمەندانی ئەو كۆمپانیا‬ ‫ئەمنیانە كراوە كە لە ریزی سوپای ئازاد و‬ ‫هاوشێوەكانیدا بوون‪.‬‬ ‫بەرەی نوسرە‬ ‫ب��ەرەی نوسرە – كە دەڵێن سەر بە‬ ‫رێكخراوی قاعیدەیە – بە دیارترین گروپی‬ ‫خاوەن توانای سەربازیی دژ بە حكومەتی‬ ‫سوریا دان���راوە‪ ،‬كە زۆرینەی تەقینەوە‬ ‫تۆكمەكان بۆ ئەم گروپە دەگەڕێنرێتەوە‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە وا ب��ۆ ب���ەرەی نوسرە‬ ‫دەڕوان��رێ��ت كە دوژم��ن��ی ئەمریكا بێت‬ ‫(لەالیەن وەزارەت��ی دەرەوەی ئەمریكاوە‬ ‫خرایە نێو لیستی گروپە تیرۆریستیەكانەوە)‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەو ك��ردەوان��ەی ئەنجامیان داوە‬ ‫هەڵگری مۆركی میتۆدی ئەمریكین لە‬ ‫رووی مەشقی نیمچە سەربازی بۆ تەكتیكە‬ ‫تیرۆریستیەكان‪ ،‬چونكە هاوشێوەی ئەو‬ ‫كردەوانەن لە عێراقدا كراون كە لەالیەن‬ ‫ئەمریكاوە كۆمەكی كراوە‪.‬‬ ‫بە پێی لێدوانەكەی ئەبو عەدنان كە‬ ‫یەكێكە لەسەركردەكانی ب��ەرەی نوسرە‪،‬‬ ‫بەرەكەیان چەندین جەنگاوەری سوریایی‬ ‫دێرینی تێدایە لەوانەی لە عێراقدا جەنگاون‬ ‫و ئەزمونی باشیان هێناوەتە بەرەكەیانەوە‪،‬‬ ‫بە تایبەتی لە دروستكردنی بۆمبدا‪ .‬لە‬ ‫سوریاشدا وەك عێراق‪ ،‬بە جدی هەوڵ‬ ‫دەدرێت بۆ هەڵگیرساندنی ئاشوبی تائفی‬ ‫و پاكتاوی رەگەزی‪ ،‬لە سوریادا عەلەوی‬ ‫و شیعە و مەسیحیەكان ئامانجی تیرۆر و‬ ‫كوشتنەكانن‪ .‬مەسیحیەكانی شاری حەلەبیش‬

‫بەرەی نوسرەى سەر‬ ‫بە رێكخراوی‬ ‫قاعیدە‪ ،‬بە دیارترین‬ ‫گروپی خاوەن‬ ‫توانای سەربازیی دژ‬ ‫بە حكومەتی سوریا‬ ‫دانراوە‪ ،‬كە زۆرینەی‬ ‫تەقینەوەكان‬ ‫بۆ ئەم گروپە‬ ‫دەگەڕێنرێتەوە‬

‫موسا پێغەمبەر‪ ،‬هەروەها داوایان لێدەكەن‬ ‫ئەو نزایانە بخوێنن كە عەلەویەكان لە‬ ‫خواپەرستییاندا سڕیویانەتەوە‪ ،‬بێگومان‬ ‫عەلەویەكان لەو داوە رزگ��اری��ان نابێت‬ ‫(ئاژانسی فیدس ‪ .)2012/6/4‬راپۆرتەكان‬ ‫تەئكید لە هاتنی گروپەكانی مەرگی سەر‬ ‫بە سەلەفیەكان و قاعیدە و ئیخوانەكان‬ ‫دەكەنەوە بۆ سوریا لە سەرەتای یاخیبوونەوە‬ ‫لە دژی حكومەت‪ ،‬واتە لە سەرەتای مانگی‬ ‫ئازاری (‪ )2011‬وە‪.‬‬ ‫لەسەر هەمان شێوەی دامەزراندنی‬ ‫ب��زوت��ن��ەوەی موجاهیدین ب��ۆ جەنگی‬ ‫هەواڵگریی ئەمریكا لە ئەفغانستان‪ ،‬ناتۆ‬ ‫و سەركردایەتیی بااڵی توركیش هەڵمەتی‬ ‫چەكداركردنیان ئەنجامدا بۆ چەكداركردنی‬ ‫هەزاران مسوڵمان لە واڵتانی خۆرهەاڵت و‬ ‫جیهانی ئیسالمیەوە بۆ شەڕكردن شانبەشانی‬ ‫یاخیبووانی سوریا لە حكومەت‪ .‬سوپای‬ ‫توركیا مەشقی بەو چەكدارانە دەكرد و‬ ‫دەیپەڕاندنەوە بۆ نێو سوریا( دیبكا فایل‪،‬‬ ‫ناتۆ چەكی دژە زرێپۆش دەداتە چەكدارانی‬ ‫سوریا‪ 14 ،‬ی ئابی ‪.)2011‬‬ ‫تایبەتەكان‬

‫بە هەمان شێوە قوربانیی هێرش و پەالماری‬ ‫ئەو گروپانەن كە ل��ەدژی سوپای سوریا‬ ‫دەجەنگن و ئەوەش بووە هۆی هەاڵتنی‬ ‫ژمارەیەكی زۆری مەسیحیەكان‪ ،‬لە پێناوی‬ ‫ناچاركردنیان بە هەاڵتن و داگیركردنی‬ ‫ناوچەكانیشیان‪ ،‬هەندێ لە گروپەكان‬ ‫تۆپبارانی ناوچەكانیان دەك��ەن (ئاژانسی‬ ‫فیدس‪ .‬هەواڵەكانی قاتیكان‪ 19 ،‬ی تشرینی‬ ‫یەكەمی ‪.)2012‬‬ ‫یەكێك لە پیاوانی ئاینی مەسیحیەكان‬ ‫دەڵێت‪ “:‬چەكدارە سەلەفیەكان بەردەوامن‬ ‫لە تاوانكاری لە دژی خەڵكانی بێچەك‪،‬‬ ‫یان چەكداركردنیان بە زۆر‪ .‬توندڕەوانی‬ ‫سەلەفی زۆر بە شانازیەوە جەنگی خۆیان‬ ‫لەدژی خەڵكی و عەلەویەكان بە تایبەتی‬ ‫راگ��ەی��ان��دوە‪ .‬بۆ دیاریكردنی ناسنامەی‬ ‫ئاینیی ئەوانەی گومانیان لێدەكەن‪ ،‬داوای‬ ‫وتنی سەرجەلەی لێدەكەن تا دەگاتەوە بە‬

‫و‬

‫كۆمپانیا ئەمنیە‬ ‫چەكداركردنی كرێگرتەكان‬ ‫بەپێی راپۆرتە تایبەتەكان‪ ،‬كۆمپانیای‬ ‫ئەمنی تایبەت هەڵدەسن بە وەرگرتن و‬ ‫مەشقپێكردنی چەكداری كرێگرتە لە واڵتانی‬ ‫كەنداوەوە‪ .‬راپۆرتەكان ئاماژە دەدەن بە‬ ‫دامەزراندنی سەربازگەی مەشق و راهێنان‬ ‫لەقەتەر و ئیماراتی عەرەبی‪ .‬لە شاری زایدی‬ ‫سەربازی كۆمپانیای ( ئێكس ئەی سیرفیسز)‬ ‫كە پێشتر بە (بالكۆتەر) ناسرابوو‪ ،‬لە‬ ‫پێكهێنانی سوپایەكی نهێنیدان‪ ،‬مامەڵەكەش‬ ‫بۆ مەشق و راهێنانی چەكدارانی كرێگرتە‬ ‫لە ئیمارات لە مانگی تەموزی ‪ 2010‬ئیمزا‬ ‫كراوە‪ ،‬واتە ‪ 9‬مانگ پێش هەڵگیرسانی شەڕ‬ ‫لە لیبیا و سوریا‪ .‬دواین پەرەسەندنەكانیش‬ ‫لەمباریەوە‪ ،‬واتە لە بارەی كاری كۆمپانیا‬ ‫ئەمنیەكان كە گرێبەستیان لەگەڵ پنتاگۆن‬ ‫و ناتۆدا هەیە‪ ،‬مەشقپێكردنی گروپەكانی‬ ‫مەرگە‪ ،‬واتە ئەوانەی لە نێو ئۆپۆزسیۆندان‪،‬‬ ‫لەسەر بەكارهێنانی چەكی كیمیایی‪.‬‬ ‫بەرپرسێكی بااڵی ئەمریكی و ژمارەیەك‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪14‬‬

‫دیبلۆماتكاری دیار بە بەرنامەی ( ‪CNN‬‬ ‫سەندەی هەواڵ)یان راگەیاندوە‪ ،‬كە ئەمریكا‬ ‫و هەندێ لە هاوپەیمانەكانی لە كۆمپانیا‬ ‫ئەمنیەكان لە سەروبەندی مەشقپێكردنی‬ ‫یاخیبووانی سوریان لەسەر چۆنێتیی پاراستنی‬ ‫كۆگاكانی چەكی كیمیایی لە سوریادا“‪.‬‬ ‫(‪ CNN‬ریپۆرت ‪9‬ی كانونی یەكەم ‪.)2012‬‬ ‫بەاڵم ناوی كۆمپانیا ئەمنیەكان نەهێنراوە‪.‬‬ ‫لەودیوی دەرگا داخراوەكانی وەزارەتی‬ ‫دەرەوە‬ ‫رۆب���ەرت ستیڤن ف��ۆرد یەكێك بوو‬ ‫لە ئەندامانی تیمێكی بچوكی وەزارەت��ی‬ ‫دەرەوەی ئەمریكا كە سەرپەرشتیی چەكدار و‬ ‫مەشقكردنی گروپە تیرۆریستیەكانی كردوە‪،‬‬ ‫شانبەشانی هەریەك لە (دیریك شولێ‪،‬‬ ‫فردریك سی هۆف هاوبەشی پێشتری ریچار‬ ‫ئارمیتاج كە رێكخەری كاروباری تایبەتی‬ ‫ئەمریكا بوو لە سوریا‪ .‬دیریك شولێ دواتر‬ ‫كرایە یاریدەدەری وەزیری بەرگریی ئەمریكا‬ ‫بۆ كاروباری ئەمنی نێودەوڵەتی "‪..“isa‬‬ ‫تیمەكەی فیلتمان لە نزیكەوە رێكخەری‬ ‫چەكداركردن و مەشق و راهێنانی چەكدارە‬ ‫كرێگرتەكان ب��وون لە توركیا و قەتەر‬ ‫وسعودیە( هەر بۆ موجامەلە‪ ،‬حكومەتەكەی‬ ‫دوای قەزافی ‪ 600‬چەكداری لە گروپەكانی‬ ‫لیبیا لە توركیاوە نارد بۆ سوریا لە مانگی‬ ‫ئەیلولی ‪ 2011‬دا)‪.‬‬ ‫فیلتمانی یاریدەدەری وەزیری دەرەوە‬ ‫لە پەیوەندیدا بووە بە سعود فەیسەلی‬ ‫وەزیری دەرەوەی سعودیە و شێخ حەمەد‬ ‫بن جاسم وەزیری دەرەوەی قەتەر‪ .‬هاوكات‬ ‫بەرپرسی نوسینگەی " هەماهەنگی ئەمنیی‬ ‫تایبەت“ بوو لە بارەی سوریاوە كە نوێنەری‬ ‫دەزگ��ای هەواڵگری خۆرئاوایی و واڵتانی‬ ‫كەنداو و لیبیاشی تێدا ئەندامبوون‪ .‬بەندەر‬ ‫بن سوڵتان كەسێتیەكی دیار بووە لە دەزگای‬ ‫هەواڵگریی سعودیە لەو نوسینگەیەدا (‬ ‫بڕوانە‪ :‬پرێس تی لە ئایاری ‪)2012‬دا‪.‬‬ ‫جیفری فیلتمان‬ ‫لە حوزەیرانی ‪ 2012‬دا جیفری فیلتمان‬ ‫ك��را بە ی��اری��دەدەری ئەمینداری گشتی‬ ‫نەتەوەیەكگرتوەكان بۆ كاروباری سیاسی‪،‬‬ ‫كە پۆستێكی ستراتیژی پەیوەندە بە داڕشتنی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫بەرنامەی كارەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان‬ ‫( بە نوێنەرایەتی واشنتۆن) تایبەت بە‬ ‫چ��ارەس��ەری "ك��ێ��ش��ەك��ان“ ل��ە زۆری��ن��ەی‬ ‫ن��اوچ��ە كێشەدارەكانی وەك( سۆماڵ‪،‬‬ ‫لوبنان‪ ،‬لیبیا‪ ،‬سوریا‪ ،‬یەمەن‪ ،‬مالی)‪.‬‬ ‫جا هەر بۆ سەیروسەمەرە‪ ،‬هەموو ئەو‬ ‫واڵتانەی ئامانجی نەتەوەیەكگرتووەكانن‬ ‫بۆ چارەسەری كێشەكانیان‪ ،‬هەمان ئەو‬ ‫واڵتانەن كە ئەمریكا پرۆسەی نهێنییان تێدا‬ ‫ئەنجام دەدات‪.‬‬ ‫بە هاوكاریی نێوان وەزارەتی دەرەوەی‬ ‫ئەمریكا و ناتۆ و بەڵێندەرەكانیان لە دەوحە‬ ‫و ریاز‪ ،‬فیلتمانی پیاوی ئەمریكا خاوەنی‬ ‫پێشنیارەكانی ئاشتیی نەتەوەیەكگرتووەكان‬ ‫بوو‪ ،‬كە ئەخزەر ئیبراهیمی بۆ سوریای‬ ‫هێنابوو‪ .‬شانبەشانی رووپاماییان لە بارەی‬ ‫پێشنیارەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ‬ ‫ئاشتی‪ ،‬ئەمریكا و ناتۆ زووتر و خێراتر‬ ‫كاریان دەكرد لە چەكداركردن و مەشق و‬ ‫راهێنان بە چەكدارانی كرێگرتە بە مەبەستی‬ ‫قەرەبووكردنەوەی ئەو زیانە زۆرانەی بە‬ ‫هێزی یاخیبووان دەگەیشت‪.‬‬ ‫دواین ئامانجی ئەمریكا لە سوریا گۆڕینی‬ ‫رژێمی سوریا نییە‪ ،‬بەڵكو تێكشكاندنی‬ ‫سوریایە وەك دەوڵەتێكی نیشتیمانی و‬ ‫پێكهێنان و چەكداركردنی گروپەكان بەشێكە‬ ‫لەو ئامانجە‪.‬‬ ‫كەواتە تیرۆر دەمامكی مرۆڤدۆستانەی‬ ‫پ����ێ����دراوە ل����ەالی����ەن ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی‬ ‫نەتەوەیەكگرتووەكانەوە بۆ مافەكانی مرۆڤ‬ ‫و ئەم ئەنجومەنە زمانحاڵی "دەستوەردانی‬ ‫مرۆڤدۆستانە“ی ناتۆیە بەپێی بیروباوەڕی‬ ‫بەرپرسیارێتی پاراستن“ (‪ .)R2P‬ئیتر‬ ‫سوك و ئاسانیش ستەم و تاوانەكانی ئەو‬ ‫گروپانە دەدرێتە پاڵ حكومەتی سوریا‪،‬‬ ‫ئەوەتا نافی بیالی كۆمسیاری ئەنجومەنی‬ ‫ناوبراو دەڵێت“ دەكرا خۆ لەو كوشت و‬ ‫بڕانە دور بگیرێت ئەگەر حكومەتی سوریا‬ ‫ئاڕاستەیەكی جیاوازی سەركوتكەرانەی‬ ‫وەحشیگەریی بگرتایەتەبەر لە ئاستی بزاڤی‬ ‫ئاشتیخوازانەی خەڵكانی مەدەنیی بێدیفاع(‬ ‫راپۆرتی مافەكانی مرۆڤ لە بارەی سوریاوە‪،‬‬ ‫چەواشەكردنی قەسابخانەكانی ناتۆ‪ ،‬گلۆباڵ‬ ‫ریسێرچ‪ 3 ،‬ی كانونی دووەم ‪.)2012‬‬

‫ئ��ەو ئامانجەشی ك��ە دەرن��اخ��رێ��ت‬ ‫و لێدوانی لە ب��ارەوە ن��ادرێ��ت‪ :‬بریتیە‬ ‫لە تێكشكاندنی سوریا لەسەر بنچینەی‬ ‫تائیفەگەری و ئیتنیكی و گۆڕینی بە چەند‬ ‫قەوارەیەكی سیاسیی سەربەخۆ“‪.‬‬ ‫تێبینی ‪ :‬نوسەر بۆ گروپەكانی سوریا‬ ‫كە بەشۆڕشگێر ن��اودەب��ران لە عێراق و‬ ‫سوریاش‪ ،‬یاخیبووانی بەكارهێناوە‪ ،‬جا‬ ‫نازانم نوسەر هەمان زاراوەی بەكارهێناوە‬ ‫یان وەرگێڕ بۆ عەرەبی زاراوەكەی داناوە‪/‬‬ ‫وەرگێڕ بۆ كوردی)‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر مایكل شۆسۆدۆفسكی ‪:‬‬ ‫مامۆستای ئابوریناس لە زانكۆی ئۆتاوای‬ ‫كەنەدا‪ .‬بەڕێوەبەری ناوەندی توێژینەوەكانی‬ ‫جیهانگەرایی‪ .‬لە دامەزراوە ئەكادیمیەكانی‬ ‫ئ��ەوروپ��ا و ئەمریكای التین و باشوری‬ ‫خۆرهەاڵتی ئاسیا وەك میوان مامۆستایەتی‬ ‫كردوە‪ .‬راوێژكاری ئابوریی بووە لە زۆرێك‬ ‫حكومەتەكانی واڵتانی تازەپەرەئەستێن‪،‬‬ ‫هاوكات راوێژكاری زۆرێك لە رێكخراوە‬ ‫نێودەوڵەتیەكان ب��ووە‪ ،‬وەك بەرنامەی‬ ‫نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ گەشەپێدان‪،‬‬ ‫بانكی ئەفریقی نێودەوڵەتی‪ ،‬سندوقی‬ ‫نەتەوەیەكگرتوەكان بۆ كۆمەكی دانیشتوان‪،‬‬ ‫رێكخراوی كاری نێودەوڵەتی‪ ،‬رێكخراوی‬ ‫ت��ەن��دروس��ت��ی جیهانی‪ ،‬كۆمسیارێتیی‬ ‫نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ ئەمریكای التین‬ ‫و واڵتانی كاریبی‪ ،‬دەزگ��ای نێودەوڵەتی‬ ‫بۆ توێژینەوەكانی ئاشتی و ئایندە و زۆر‬ ‫رێكخراوی نێودەوڵەتیی تر‪.‬‬ ‫نێوەندی توێژینەوەكانی جیهانگەرایی‬ ‫(‪.)GRC‬‬ ‫كۆمەڵەیەكی سەربەخۆی توێژینەوە‬ ‫و دەزگایەكی راگەیاندنە بارەگاكەی لە‬ ‫مۆنتریال و وەك دەزگایەكی قازانج نەویست‬ ‫لەناوچەی كیبك لەكەنەدا تۆماركراوە‪.‬‬ ‫‪www.globalresearch.ca‬‬

‫وەرگێڕانی بۆ عەرەبی‪:‬‬ ‫علی شكری لە سایتی (گلۆباڵ ریسێرچ)‬ ‫ەوە‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫ئەو جەنگەی‬ ‫لە خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست كۆتایی‬ ‫پێنایەت‬

‫ئیسرائیل‪ ،‬بەردەوامی بۆردومانەكان‬ ‫تا گەیشتن بە ئاگربەست‬ ‫ن‪ :‬دێڤید ئەگناتیۆس لە عەرەبییەوە‪ :‬ئاوات بابان‬

‫پـ‬

‫پێش ماوەیەك لەمەوبەر بەرپرسێكی ئیسرائیلی گوێی لە ڕەخنەیەكی باو گرتبوو گوایە ئیسرائیل هیچ‬ ‫پالنێكی ستراتیژی لە غەززە نییە و پەالمارەكانی تەنها دەستدرێژییەكی تەكتیكیە بۆسەر بزوتنەوەی حەماس‪ ،‬لە‬ ‫كۆتاییدا بەرپرسە ئیسرائیلیەكە توڕە بوو وتی‪" :‬ئەوە ستراتیژی ئێمەیە ئایا نازانیت‪ ،‬هیچ چارەیەكی دیكەمان‬ ‫نییە جگە لەوەی هەر چەند ساڵ جارێك ڕووبەڕووی ئێوە دەكەینەوە نەیارو ناحەزی خۆمانن؟“‪.‬‬ ‫ئەوەی زیاتر جێی نیگەرانیە سەبارەت بە دواین شەڕی غەززە‪ ،‬بەرجەستەكردنی ئەو ئاماژەیەیە كە دەڵێت‪ :‬هیچ‬ ‫دەرچونێك لە ملمالنێی ئیسرائیل – فەلەستین نییە‪ .‬هەر چوار یان پێنج ساڵ جارێك شەڕەكە دوبارە دەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەرگیز هیچ شتێك یەكالیی ناكاتەوە‪ .‬ئیسرائیل هەڵدەستێت بە بۆردومانكردنی فەلەستینییەكان تا ئەو كاتەی ڕازی دەبن‬ ‫بە ئاگربەست و ڕاگرتنی شەڕ‪ ،‬بەاڵم ئەوە كاتیە و پاشان ئەو حاڵەتە دەرونیەی شەڕ بەردەوامی دەبێت‪ .‬یەكەمجار لە‬ ‫ساڵی ‪1982‬دا ئەم فیلمەم بینی‪ ،‬كاتێك ئیسرائیل پەالماری لوبنانی دا بۆ ڕاگرتنی پرۆسەی هاویشتنی ئەو موشەكانەی كە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪16‬‬

‫لەو كاتەدا بەرەو باكوری ئیسرائیل ئاڕاستە دەكران‪.‬‬ ‫ل��ەو كاتەدا ن��اوی (پ��رۆس��ەی ئاشتی بۆ جەلیل)‬ ‫بەسەر ئەو پەالمارەدا بڕاو سوپای ئیسرائیل بەرەو‬ ‫بەیروت كشاو و ئیسرائیلییەكان وایان دەزانی كە‬ ‫هێزی زۆریان فەلەستینییەكان ناچار دەكات هەڵبێن‬ ‫هەروەكو چۆن سوپا عەرەبییەكان لە شەڕەكانی‬ ‫ڕابردودا كردیان‪ ،‬بەاڵم فەلەستینییەكان خۆڕاگرییان‬ ‫نیشاندا و لە جێی خۆمان مانەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەوە ڕوون ب��ووی��ەوە كە ئیسرائیلییەكان‬ ‫وەكو شەڕی ئێستایان‪ ،‬ستراتیژێكی باشیان نەبوو‬ ‫بۆ كۆتایی پێهێنانی ئەو شەڕە‪ ،‬ئەوەبوو لە ساڵی‬ ‫‪1982‬دا بە ناوبژیوانێتی ئەمریكا ڕازیبوون كە‬ ‫ڕێكخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستینی ناچار كرد‬ ‫بەیروت و باشوری لوبنان چۆڵ بكات‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫لە یەككاتدا نیقمەت و نەگبەتی بوو بۆیان‪ ،‬چونكە‬ ‫چەكدارانی ڕێكخراوی حزبوڵاڵ كە ل��ەوان زیاتر‬ ‫ڕێكخراوو بە دیسپلین بوون جێگەی چەكدارەكانی‬ ‫شەڕی پارتیزانی فەلەستینیان گرتەوە‪.‬‬ ‫ئێستا حزبوڵاڵ بووەتە سەرچاوەی هەڕەشەیەكی‬ ‫موشەكی كاریگەر لەسەر باكوری ئیسرائیل‪ ،‬جگە‬ ‫لەوەش تەقینەوە خۆكوژییەكانی حزبوڵاڵ ئیسرائیلی‬ ‫ناچار كرد جارێكی دیكە لە ساڵی ‪ 1996‬پەالماری‬ ‫لوبنان بداتەوە‪ ،‬كە بە (پرۆسەی بازنەكانی توڕەیی)‬ ‫ناسرا‪ ،‬پاشان ئیسرائیل ل��ەدوای شكستخواردنی‬ ‫بە ناچاری لە ساڵی ‪ 2000‬لە لوبنان كشایەوە‪،‬‬ ‫دواجاریش لە ساڵی ‪ 2006‬لە چوارچێوەی (پرۆسەی‬ ‫گۆڕینی ئاڕاستە)دا هێرشی كردەوە سەر بارەگاكانی‬ ‫حزبوڵاڵ‪ ،‬غ��ەززە ئەزمونێكی هاوشێوە ب��وو بۆ‬ ‫شكست لە كاتێكدا هەموو خولێكی توندوتیژی‬ ‫چەند ساڵێك ئارامی و سەقامگیری بەدوای خۆیدا‬ ‫دەهێنێت‪ ،‬پاشان بەرپابوونی شەڕو پێكدادانی زیاتر‬ ‫بەدوای خۆیدا دەهێنێ‌‪.‬‬ ‫لەدوای پاشەكشەكردنی ئیسرائیل لە كەرتی‬ ‫غەززە لە ساڵی ‪2005‬دا‪ ،‬حەماس ‪12‬هەزار موشەك‬ ‫و هاوەنی ئاڕاستەی دەوڵەتی ئیسرائیل كرد‪ ،‬ئەوەش‬ ‫هێزی بەرگری ئیسرائیلی پاڵنا بۆ پەالماردانەوەی‬ ‫كەرتی غ��ەززە لە ساڵی ‪ 2008‬لە چوارچێوەی‬ ‫پرۆسەی (گوللەی ئاڕاستەكراو)دا‪ ،‬بەدوای ئەوەشدا‬ ‫ئاگربەست ڕاگەیەنرا‪ .‬بەاڵم حەماس و میلیشیا‬ ‫فەلەستینیەكانی دیكە لە غەززە لە سااڵنی دوایدا‬ ‫سەرەڕای بوونی ئاگربەستی پچڕ پچڕ‪ ،‬زیاتر لە ‪3‬‬ ‫هەزار موشەك و هاوەنی ئاڕاستەی ئیسرائیل كرد‪.‬‬ ‫لە ‪14‬ی تشرینی دووەمی ‪2008‬دا ئیسرائیل بەو‬ ‫موشەكانە بێزار بوو كە ب��ەرەو ڕووی خاكەكەی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫پەیڕەوكردنی‬ ‫ئاگربەست لە غەززە‬ ‫ێ‬ ‫سەرەتایەكی نو ‌‬ ‫بۆ دانوستانێكی‬ ‫سەیرو ناسەقامگیر‬ ‫دەستەبەر دەكات‪،‬‬ ‫بەاڵم شایەنی‬ ‫تاقیكردنەوەی‬ ‫چەندین هەنگاوی‬ ‫دیكەیە‬ ‫ئاڕاستە دەك��ران‪ ،‬ئەوەبوو بە پرۆسەی (ستونی‬ ‫ه��ەور) وەاڵمیدایەوە كە بەهۆیەوە سەركردەی‬ ‫فەلەستینی (ئەحمەد ئەلجوعبری) تیرۆر كرا‪ ،‬ئەو‬ ‫پرۆسەیە ب��ووەه��ۆی هاویشتنی ‪ 1500‬موشەك‬ ‫لەالیەن بزوتنەوەی حەماسەوە‪ ،‬بەاڵم ئیسرائیل‬ ‫بە بۆردومانكردنی زیاتر لە ‪ 1400‬ئامانج وەاڵمی‬ ‫دایەوە‪.‬‬ ‫ئایا هیچ دەرفەتێك هەیە بۆ دەربازبوون لەم‬ ‫دۆزەخە ئیسرائیلی – فەلەستینیە؟‬ ‫هاوواڵتی واقیعبینی ئیسرائیلی لەو بڕوایەدایە‬ ‫كە بارودۆخەكە لەوەی ئێستا باشتر نابێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫لە كاتێكدایە كە ژمارەیەكی كەمی ئیسرائیلییەكان‬ ‫پێیانوایە ئاشتی ڕاستەقینە دەكرێت بەدی بێت‬ ‫لەگەڵ ئ��ەو نەیارانەیاندا كە بوونی ق��ەوارەی‬ ‫ئیسرائیل ڕەتدەكەنەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو كەسە میسالیەی‬ ‫كە بە ڕێكەوتننامەی ئۆسلۆی ساڵی ‪ 1993‬ڕازیە‪،‬‬ ‫مرد یان ئیسرائیلی جێهێشت یان وازی هێنا‪.‬‬ ‫لەوانەیە ئەوە بەهۆی جەژنی سوپاسگوزاریەوە‬ ‫بووبێت‪ ،‬بەاڵم كاتێك دەوترێت پێویستە ئەمریكا‬

‫بە سادەیی ڕازی ببێت بە بوونی ملمالنێیەكی‬ ‫هەمیشەیی لەسەر سنوری ئیسرائیل‪ ،‬پێدەچێت بە‬ ‫ناپاكیەك لە هەردوالوە لە قەڵەم بدرێت‪ .‬ئەم جۆرە‬ ‫لە شەڕ كەسێتی پیاوە گونجاوەكە لەناو دەبات‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە لەوانەیە فەلەستینییەكان شاگەشكە ببن‬ ‫كاتێك دەزانن كە موشەكەكانیان خێزانەكانی لە تەل‬ ‫ئەبیب كردوەتە ئامانج‪ ،‬یاخود پێدەچێت الیەنگرانی‬ ‫ئیسرائیل سەرزەنشتی ڕۆژنامەكان بكەن بەهۆی‬ ‫باڵوكردنەوەی وێنەكانی ڕۆژنامەنوسێكی فەلەستینی‬ ‫كە بۆ منداڵە كوژراوەكەی دەگری‪ ،‬یاخود ئیمەیلێك‬ ‫دەنێرێت بە ناونیشانی (تەڵقینی منداڵە كوژراوەكە)‪.‬‬ ‫ن��ێ��ردراوی ئاشتی ل��ەم ن��اوچ��ەی��ەدا چاكەی‬ ‫ئەمریكا ناڵێت‪ ،‬چونكە دژایەتیكردنی لە ئیسرائیل‬ ‫كە ناخوازێت نزیكترین هاوپەیمانەكانی لەمجۆرە‬ ‫ملمالنێیەی نێوان ژیان و مردندا هاوسەنگ بێت‪،‬‬ ‫جگە لەوەش ڕەخنەو گازەندەیی زیاتری ئاڕاستە‬ ‫كرا لە نێوان ئەو عەرەبانەدا كە زۆرییان لەو‬ ‫بەڵێنانەی ئەمریكا بیستوە كە بڕێكی كەمی نەبێت‬ ‫جێبەجێ‌ نەكراوە‪ ،‬هەر خۆشی وایكردوە زۆرێك‬ ‫لەوان پێیانوابێت مەسەلەكە جگە لە سیناریۆیەكی‬ ‫دروستكراو هیچی دیكە نییە‪.‬‬ ‫ب��اراك ئۆباما لە سەرەتای خولی دووەم��ی‬ ‫سەرۆكایەتیەكەیدا جارێكی دیكە پێویستی بە لە‬ ‫ئەستۆگرتنی ئەو بارگرانیە هەیە‪ ،‬هەروەكو لە‬ ‫كاتی گرتنەدەستی دەسەاڵتدا كردی‪ ،‬بە شێوەیەكی‬ ‫بەرچاویش كاری كرد بۆ پتەوكردنی پەیوەندییەكان‬ ‫لەگەڵ سێ‌ پشتیوانە سەرەكیەكەی بزوتنەوەی‬ ‫حەماس كە بریتین لە‪ :‬میسرو توركیا و قەتەر‪.‬‬ ‫تەنانەت ئیسرائیلیەكان لەو بڕوایەدان كە حكومەتی‬ ‫ئیخوان موسلیمین لە میسر بە جۆرێكی بونیاتنەرانە‬ ‫لەگەڵ ئەو قەیرانەدا ڕەفتاریان كرد‪ ،‬حەزیشیان‬ ‫دەكرد سەپاندنی زیاتری دەسەاڵتی میسر لە كەرتی‬ ‫غەززە بەرجەستە بكەن‪.‬‬ ‫پەیڕەوكردنی ئاگربەست لە غەززە سەرەتایەكی‬ ‫نوێ‌ بۆ دانوستانێكی سەیرو ناسەقامگیر دەستەبەر‬ ‫دەك��ات‪ ،‬ب��ەاڵم شایەنی تاقیكردنەوەی چەندین‬ ‫هەنگاوی دیكەیە‪.‬‬ ‫ئایا سەركێشیەكە لەچیدایە؟‪ ،‬ئایا بەرپابوونی‬ ‫شەڕێكی ترە‪ ،‬یاخود هەڕەشەكردنە بە ئەنجامدانی‬ ‫ژم��ارەی��ەك��ی زۆرت��ر لە هێرشی موشەكی؟ ئەم‬ ‫دیمەنە دژوار و ناخۆشە پێی دەوترێت "بارودۆخی‬ ‫هەنوكەیی“‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ڕۆژنامەی (الشرق االوسط)‬ ‫لە خزمەتگوزاری ڕۆژنامەی (واشنتۆن پۆست)وە وەرگیراوە‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫بودجەی ئاژانسی هەواڵگری ئەمریكا (‪ )14,7‬ملیار دۆالرە‬

‫گۆڕانكارییەكانی جیهان‬ ‫نهێنییە سیاسییەكان ئاشكرادەكەن‬ ‫ئەمریكا (‪ )4000‬فەرمانبەری خانەنشینی ‪ 2013‬دەخاتە لیستی گومانلێكراوانەوە‬ ‫ن‪ :‬دێڤید ئەگناتیۆس لە عەرەبییەوە‪ :‬سابیر عەبدوڵاڵ كەریم‬

‫يــ‬

‫یەكێك لەو دەرئەنجامە جێ بایەخانەی كە لە دووتوێی دۆكیۆمینتێكی باڵوكراوە لە ڕۆژنامەی (واشنتۆن پۆست) دەركەوت‪ ،‬بودجەی ڕەشی نهێنی تایبەت‬ ‫بە چاالكیە هەواڵگرییەكان بوو‪ ،‬ئاماژەیەكیشە بۆ ئەوەی كە ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لە ئێستاوە ئیتر خاوەنی نهێنیەكی زۆر نییە‪ ،‬چونكە ئەمە سەردەمی‬ ‫ویكیلیكس و ئەو هەواڵدەرانەیە كە لە هەموو جێگەیەك بوونیان هەیە‪ .‬بەهۆی خۆڕاگری هەواڵسازەكانی (واشنتۆن پۆست)ەوە سەرجەم الپەڕەكانی ئەو‬ ‫دۆكیۆمینتە كە ‪ 178‬الپەڕەی زۆر نهێنیە نەدران بەگوێی جیهاندا‪.‬‬ ‫الوازی ڕوونی حكومەتی ویالیەتە یەكگرتووەكان بووە هۆی نەپاراستنی نهێنیەكانی تایبەت بە كێشەو ئاریشە دیارەكانی ناو ئاژانسە هەواڵگرییەكان كە بە ئامانجی‬ ‫دزینی نهێنیەكانی گەالنی جیهان و پارێزگاریكردن لە بابەتەكانی تایبەت بە خۆیان دامەزرێنراون‪ ،‬بەاڵم هێشتا بە باشی ڕوون نەبوەتەوە كە ئەو بڕە زۆرە نهێنیە‬ ‫دزەپێكراوەكان هەڕەشەیە بۆسەر گەلی ئەمریكا‪ ،‬چونكە ماناو واتای نهێنی لە جیهانی كەناڵە شەفافەكانی میدیای كۆمەاڵیەتیدا دەگۆڕێت‪ ،‬چونكە پێویست دەكات هەموو‬ ‫كلیكێك كە لەسەر كیبۆردی كۆمپیوتەرەكە لەالیەن كەسێكی دیاریكراوەوە دەكرێت‪ ،‬هەڵبگیرێتەوە‪.‬‬ ‫من وەكو كەسێك دەخوازم كۆمەڵگەیەكی هەواڵگریی ئەمریكی بەهێز دروست ببێت تاكو بتوانێت واڵتەكەمان لە هەڕەشە دەرەكیە ڕاستەقینەكان بپارێزێت‪،‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪18‬‬

‫مەبەستمە ئەم بابەتە بنوسم‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بابەتێك‬ ‫هەبێت ئەو دۆكیۆمێنتە نیشانی دابێت ئەوەیە كە‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكان بڕێكی دارایی قەبە لەسەر‬ ‫دەزگا هەواڵگرییەكانی خەرج دەكات‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ئاژانسی هەواڵگری ناوەندی (‪ )CIA‬بێئەوەی لە‬ ‫بەرامبەردا هەموو ئەو ئامانجانە بەدەست بێت كە‬ ‫مەبەستن‪ .‬لەجیاتی پەیڕەوكردنی نهێنی زیاتر‪ ،‬ئێمە‬ ‫پێویستیمان بە بەڕێوەبردنێكی باشتر هەیە‪.‬‬ ‫جۆن ماگوایر كە ئەفسەرێكی پێشووی ئاژانسی‬ ‫هەواڵگریە و بەشداری لە ئۆپەراسیۆنەكانی ئاژانسی‬ ‫هەواڵگری ناوەندیدا ك��ردوەو پێش چەند ساڵێك‬ ‫خانەشین ك��راوە دەڵێت‪" :‬ئەمڕۆ زی��ادەڕۆی��ی لە‬ ‫پۆڵێنكردن و بەكارهێنانی نهێنیدا دەكرێت بۆ‬ ‫شاردنەوەی سەرپێچیەكان و گەندەڵی بەبەرنامە و‬ ‫نواندنی كەموكورتی لە كاری هەواڵگریدا“‪ .‬گوێبیستی‬ ‫چەند ڕەخنەو گازەندەیەكی هاوشێوە بووم لە دەمی‬ ‫هەندێك ئەفسەری پێشووی هەواڵگری كە پێیانوایە‬ ‫بوونی ئاژانسێكی هەواڵگری قەبارە بچوكترو خاوەن‬ ‫بەڕێوەبردنێكی باشتر بێگومان زۆر كاریگەرتر‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫دیارترینی ئەو كەلێنانەی كە بودجەی ڕەش‬ ‫ئاشكرای كردن بریتیە لە نیگەرانی سەبارەت بەو‬ ‫زیادە زۆرەی لە خەرجیەكانی ئاژانسی هەواڵگری‬ ‫ن��اوەن��دی ئەمریكادا دەرك��ەوت��وە ك��ە ل��ە ساڵی‬ ‫‪2013‬دا داوای بڕی ‪ 14.7‬ملیار دۆالری كردوە كە‬ ‫بەڕێژەی لەسەدا ‪ 50‬زیاترە لەو بڕەی كە ئاژانسی‬ ‫ئاسایشی نیشتمانی ئەمریكا داوای كردوە‪ ،‬بەبڕی ‪4‬‬ ‫ملیاریش زیاترە لەو ‪ 10.3‬ملیارەی كە نوسینگەی‬ ‫پشكنینی نیشتمانی داوای كردوە‪ .‬ئەم هەڵكشانەی‬ ‫خەرجییەكان بووە ڕەنگدانەوەیەك بۆ سەرلەنوێ‌‬ ‫گ��ێ��ڕان��ەوەی هاوسەنگیەكی ڕوون بۆ سەرجەم‬ ‫ئاژانسە هەواڵگریەكانی ئەمریكا‪ ،‬كە بە شێوەیەكی‬ ‫تەقلیدیانە دەڕوانێت بەرەو سیستمی تەكنیكی دور‬ ‫لە سەرچاوەی مرۆیی‪ .‬بۆ نمونە لە ساڵی ‪1994‬دا‪،‬‬ ‫بودجەی ئاژانسی هەواڵگری ناوەندی تەنها ‪4.8‬‬ ‫ملیار دۆالر بووە‪.‬‬ ‫ئایا جەماوەر لە بەرامبەر ئەم پارانەدا چی‬ ‫دەس��ت��ك��ەوت؟‪ .‬ڕێ���ژەی ل��ەس��ەدا ‪39‬ی بودجەی‬ ‫نهێنی كە دەكاتە ‪ 52‬ملیار دۆالر بۆ ئەو بوارە‬ ‫دەچێت كە پێی دەوترێت بودجەی هەواڵگری و‬ ‫لێئاگاداركرنەوەی ستراتیژی‪ ،‬كە ل��ەدوای شەڕی‬ ‫ساردەوە پارێزگاری لە پێگەو پابەی خۆی كردوە‪.‬‬ ‫بەاڵم دووەم گەورەترین پشك بە ڕێژەی لەسەدا ‪33‬‬ ‫بۆ بواری بەگژداچونەوەی توندڕەوی خەرجكراوە‪،‬‬ ‫ئەمەش یەكێكە لەو سودانەی كە بەدەستهاتووە و‬ ‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫لەسەدا ‪39‬ی‬ ‫بودجەی نهێنی كە‬ ‫دەكاتە ‪ 52‬ملیار‬ ‫دۆالر بۆ ئەو بوارە‬ ‫دەچێت كە پێی‬ ‫دەوترێت بودجەی‬ ‫هەواڵگری‬ ‫شایەنی ئەو پارانەیە كە بۆی خەرجكراوە‪.‬‬ ‫ش��ای��ەن��ی ب��اس��ك��ردن��ە ئ��اژان��س��ی ه��ەواڵ��گ��ری‬ ‫ناوەندی ئەمریكا بۆ بەگژداچونەوەی تیرۆریزم بە‬ ‫درێژایی دەیەی ڕابردوو‪ ،‬سەركەوتنێكی بەرچاوی‬ ‫بەدەستهێناوە‪ ،‬ئ��ەوەت��ا جەنگەكانی ع��ێ��راق و‬ ‫ئەفغانستان سنورەكانی هێزی سەربازی تەقلیدیان‬ ‫بەرجەستە كرد‪ .‬جیهان بە شێوەیەكی ڕوون نیگەران‬ ‫بوو لە بەرامبەر بەكارهێنانی فڕۆكەی جەنگی‬ ‫بێ ف��ڕۆك��ەوان لەالیەن ویالیەتە یەكگرتوەكانی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��اوە‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم��ەش��دا پێویستە‬ ‫حوكمەكان بەپێی سودەكانی لە گۆڕەپانەكانی‬ ‫جەنگدا بەسەردا بسەپێنرێت‪ ،‬چونكە هیچ جۆرە‬ ‫چەكێكی وا نەبوو كە جێگەی متمانەیەكی زۆر بێت‪.‬‬ ‫كاتێك كە كەسایەتی چاالكی ڕێكخراوی قاعیدە‬ ‫(ئەلیاس ئەلكشمیری) لە ساڵی ‪2010‬دا جۆرێك لە‬ ‫ترس و تۆقاندنی باڵوكردەوە بەهۆی هەڕەشەكردنی‬ ‫بە پەالماردانی چەند ئامانجێك لە ئەوروپا‪ ،‬پاشان‬ ‫بەهۆی بەكارهێنانی فڕۆكەی بێ‌ فڕۆكەوانەوە خۆی‬ ‫و تۆڕەكەی لەناوبران‪.‬‬ ‫ل��ە م���اوەی ڕاب��ردوش��دا كاتێك ڕێكخراوی‬ ‫قاعیدە لە یەمەن بووە هۆی دروستبوونی ترس و‬ ‫پشێوی‪ ،‬بەو هۆیەشەوە ‪ 22‬باڵیۆزخانەی ئەمەریكا‬ ‫لە دەوڵەتانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست داخ��ران و‬ ‫هەوڵەكانی هێرشكردن بە فڕۆكەی بێ‌ فڕۆكەوان‬ ‫شكستیان هێنا‪.‬‬ ‫گرفت و كێشەكانی كۆمەڵگەی كاری هەواڵگری‬ ‫لە سەردەمی نوێدا لە یەكێك لە پرۆسە دانسقەكانی‬

‫ئاشكراكردنی ب��ودج��ەی ڕەش���دا ڕەنگیدایەوە‪.‬‬ ‫بەگوێرەی زانیارییەكانی (واشنتۆن پۆست)‪ ،‬ئاژانسی‬ ‫ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا بەنیازە پشكنین و‬ ‫لێكۆڵینەوە لەسەر ‪ 4‬هەزار فەرمانبەر و كارمەندو‬ ‫خانەنشینكراوەكانی لە ساڵی ‪2013‬دا بكات‪ ،‬چاكەش‬ ‫لەمەدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پرۆگرامە نوێیەی كە لە‬ ‫توانایدایە ئەو ڕەفتارو هەڵسوكەوتە شازە ئاشكرا‬ ‫بكات‪ ،‬كە لەالیەن هێزە كارگەرەكانەوە پەیڕەو‬ ‫دەكرێت‪ .‬مەخابن ئەمەش بێ بەرهەم بوو‪ ،‬چونكە‬ ‫وا پێدەچێت هاوای كە ئیدوارد سنۆدن بە شێوەی‬ ‫گرێبەست ك��اری تێدا دەك��رد لەنێوان ئەو جێگە‬ ‫كەمانەدایە كە سەر بە ئاژانسی ئاسایشی نەتەوەیی‬ ‫ئەمریكایە كە دەستی ئاشكراكەری هەڵسوكەوتە‬ ‫شازەكان پێی نەگەیشتووە‪.‬‬ ‫چۆن هەڵدەستین بە بەڕێوەبردنی ڕێكخراوێك‬ ‫ك��ە ‪ 4000‬ف��ەرم��ان��ب��ەری خ��ۆی دەخ��ات��ە لیستی‬ ‫گومانلێكراوانەوە؟‪ ،‬دەترسم ئەگەر بێتو ئاژانسی‬ ‫ئاسایشی نەتەوەیی جیاواز لە ه��ەر قۆناغێكی‬ ‫پێشوو هەوڵی سەپاندنی پرەنسیپی توندتر بدات‪،‬‬ ‫لەوانەیە ئەوە ببێتە هۆی دەركەوتنی ژمارەیەكی‬ ‫زۆرتری كارمەندە توڕەكان و كۆمەڵێكی گەورەتری‬ ‫ب��ارە شازەكان‪ .‬ل��ەدوای ئەو ك��ارەی سنۆدن پێی‬ ‫هەڵسا‪ ،‬باری (ترسی سور) پەیدابوو كە وایكرد‬ ‫هەموو فەرمانبەرو كارمەندێكی هەواڵگری گومانی‬ ‫لێ بكرێت‪ ،‬بەاڵم چاوەڕوان دەكرێت دەرئەنجامی‬ ‫پێچەوانە بەرجەستە بكات‪.‬‬ ‫لە جیهانێكدا كە هیچ نهێنیەكی تێدا نەماوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ەو دەوڵ��ەت��ان��ەدا ك��ە خ��اوەن��ی جۆرێك‬ ‫تایبەتمەندین كە بەڕای هەندێك ئەوانە دەوڵەتی‬ ‫پۆلیسین وەكو ڕوسیا (پەناگەی ناشایستەی سنۆدن)‬ ‫ی��اخ��ود چین‪ ،‬دەت��وان��ن ك��ار ب��ۆ دەمكوتكردنی‬ ‫گەلەكانیان و پارێزگاریكردن لە نهێنییەكانیان بكەن‪،‬‬ ‫پێموایە پێچەوانەكەی ئەوەیە كە دەبێت هەنگاوەكان‬ ‫دروس��ت بن‪ ،‬بەاڵم سودمەندان لە جیهانێك كە‬ ‫نهێنیەكانی تێدا ناپارێزرێت بە شێوەیەكی ڕێژەیی‬ ‫كۆمەڵگە كراوەكانن‪ ،‬وەكو ویالیەتە یەكگرتوەكانی‬ ‫ئەمریكا كە بە هێواشی و ب��ەرە ب��ەرە كلتوری‬ ‫لێپێچینەوە و ئاشكراكردنی گرفت و ئاریشەكانی‬ ‫ئاژانسە تایبەتیەكانی هەواڵگری پەرە پێدەدات‪،‬‬ ‫سەرەڕای ئەو ئازارەی كە ئەمجۆرە ئۆپەراسیۆنانە‬ ‫دروستی دەكەن بەهۆی نەپاراستنی نهێنی و كەمی‬ ‫پارێزگاری كردنەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫ڕۆژنامەی (الشرق االوسط)‬ ‫لە خزمەتگوزاری ڕۆژنامەی (واشنتۆن پۆست)وە وەرگیراوە‬

‫‪19‬‬

‫ئەیاد عەالوی ‪:‬‬ ‫ێ لە شیعەی عیراق بگرن‬ ‫كاتی ئەوە هاتووە عەرەب گو ‌‬

‫مالیكی هیچ كات گوێی لە عەالوی نەگرتوەو‬ ‫پێشنیارەكانیشی رەتكردوەتەوە‬ ‫گفتوگۆ ‪ :‬سەرمەد تائی‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬سەاڵحەدین نائیب عومەر‬

‫و‬

‫وا دیار نییە ئەیاد عەالوی نائوێد بووبێت ‪ ،‬بێ‌ هیالكی‌و ماندوبوون هەر بەردەوامە‪ ،‬گفتوگۆ لەگەڵ هەمووان لە هەولێر ‪ ،‬وتی ‪ :‬جارێك هەستم بە‬ ‫نائومێدی كرد‪ ،‬وتم‪ :‬بۆ گیرۆدەی ئەم هەموو كێشانەبم‪ ،‬ئەو سەردەمە لە نەخۆشخانەدا بووم لە لەندەن پاش رزگار بوونم لە هەوڵێكی تیرۆریستی‪ ،‬پۆلیس پێیان‬ ‫راگەیاندم كە موخابەراتی سەدام حسین دزەیان كردوەتە ناو نەخۆشخانەكە‌و ژوری نەشتەرگەری نەخۆشخانەكەیان پشكنیوە ناو مردوخانەكە بۆ من گەڕاون‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوەی نەیاندەزانی رزگارم بووە یان نا‪ ،‬بەاڵم لە چركە ساتێكدا هەستمكرد تاوانەكانیان بەرامبەر هەموو عیراقیەكان هاندەرمان بوو بۆ كاری زیاتر ‪ ،‬لە جێگا هەستام‌و‬ ‫پەیوەندیم بە گروپەمەكەوە كرد‪ .‬یەكەم كۆبوونەوەی ئۆپۆزسیۆنمان لە نەخۆشخانە ئەنجامدا‪ .‬دان بەهەڵەكاندا دەنێ‌ ‪ ،‬دەڵێت ‪ :‬دڵنیام دەكرێت راستكرێتەوە ‪ ،‬پێیوایە‬ ‫هەڵبژاردنی داهاتوو هەلێكی گەورەیە بۆ هەمووان‪ ،‬گرەو لەسەر لێكگەیشتنی تەواوی نێوان كورد‌و شیعە دەكاتەوە‪ ،‬بۆ پیاچوونەوەیەكی پێویست بۆ " واڵتێكی ماندو“ ‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪20‬‬

‫پرسیارێك هەموو چاودێرانت‬ ‫• ‬ ‫سەرقاڵكردوە‪ ،‬لە چاوەڕوانی هەڵبژاردنی‬ ‫پەرلەمان لە ساڵی داهاتوودا‪ .‬چ گۆڕانكاریەك‬ ‫روودەدات لە كاتێكدا چاوەڕوانی پەرلەمانی‬ ‫چوارەمین ؟ تۆ ساڵی ‪ 2005‬سەرۆكی یەكەم‬ ‫حكومەت بووین‪ ،‬كە یەكەم هەڵبژاردنی تێدا‬ ‫ئەنجامدرا‪ ،‬چۆن پێوانەی ئەو كاتە سیاسیە‬ ‫دەكەیت ؟‬ ‫ ئێمە ئەمڕۆ ل��ەب��ەردەم گۆڕانێكی‬‫گ���ەورەدای���ن‪ ،‬ب��ەرەن��گ��اری��ی��ەك��ی هەرێمی‌و‬ ‫نێودەوڵەتی سەخت لەئارادایە‪ ،‬بەاڵم لەهەمان‬ ‫كاتدا هەلێكی مێژوویی دەدات��ە عیراقیەكان‬ ‫بۆ قۆستنەوەی روداوەك����ان‌و پیاچوونەوە‌و‬ ‫راستكردنەوە ‪ ،‬ئارەزووی ئەم گۆڕانەش بێگومان‬ ‫لە هەڵبژاردندا رەنگ دەداتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی گۆڕانكاری بەسەر هاتوە هەستكردنی‬ ‫بەرباڵوی شكستی جاڕنامەی سیاسیە ‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫تائفەگەری بەشەڕهاتوو شكستی هێناوە‪.‬‬ ‫تائفەچیەكان شكستیان هێنا بە شێوەیەكی قوڵ‌و‬ ‫لەهەر الیەك بن ‪ .‬ئەمەش وێنەی بەرپرسیارێتی‬ ‫پیاچوونەوە الی بژاردە سیاسیەكان‌و كۆمەاڵنی‬ ‫خەڵك دروس��ت��دەك��ات‪ ،‬هەندێك سەركردە‬ ‫بەرگری لە شێوازی شكستەكە دەكەن ‪ .‬بەاڵم‬ ‫پاش تێپەڕبوونی ‪ 11‬ساڵ ئەزمونێكی بێ‌ واتا‬ ‫نییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫*ئەو ئاماژانە چین كە بژاردە سیاسیەكان‬ ‫دەیانەوێ‌ پێداچونەوە بە بیروباوەڕە كۆنەكاندا‬ ‫بكەنەوە؟‬ ‫ گەورەترین نمونە ئەوەیە لەناو‬‫خودی هاوپەیمانی نیشتمانی روودەدات‪ ،‬لە‬ ‫رەتكردنەوەی روون��ی ئەو شێوازەی ئێستا‌و‬ ‫هەڵەكانی‪ ،‬ئەم پیاچوونەوەیە گرنگە و تەنانەت‬ ‫لەناو عیراقیشدا هەستی پێدەكرێت و هەندێك‬ ‫لەوانەی لەگەڵمانبوون ملكەچی فریوەكانی‬ ‫دەس���ەاڵت ب��وون و هەندێكی دیكە ب��ەالی‬ ‫تائفەگەریدا ڕۆیشتن‪.‬‬ ‫*ئەی لەسەر ئاستی ئاماژەكانی پیاچوونەوەی‬ ‫خەڵك چی ؟‬ ‫ لە ڕووی كۆمەاڵیەتیەوە رووبەڕووی‬‫دابەشبوون بووینەتەوە‪ ،‬چینێكی بێ هیوا‌و‬ ‫توڕە هەیە بایكۆتی هەڵبژارنەكانی ئەم دواییەی‬ ‫كردوە‪ ،‬چێنێكی دیكە هەیە تازەگەری سیاسی‬ ‫رەتدەكەنەوە‌و لە شوێن خیتابێكی ئەڵتەرناتیف‬ ‫دەگ��ەڕێ��ن‪ .‬بۆیە ئەمڕۆ هەلی گەشەپێدانی‬ ‫دەستكەوتەكانمان لە پێشە كە بەسنوردار‬ ‫دەستی پێكرد‪ ،‬ب��ەاڵم وات��ای قوڵی هەبوو‪،‬‬ ‫ئەوەش ئەودەنگانەیە رەوتی مەدەنی و لیستە‬ ‫نیشتمانیەكان سوربوون لەسەر رەتكردنەوەی‬ ‫دابەشبوونی تائیفی ‪.‬‬ ‫*ئایا ئەیاد ع��ەالوی پێیوایە سەرۆكی‬

‫ئەنجومەنی وەزی��ران سەركەوتوو نەبوو لە‬ ‫گۆڕانی بۆ پاڵەوانی نەتەوەیی یان تائیفی‪،‬‬ ‫لە میانەی رووبەڕووبونەوەی لەگەاڵ كورد‬ ‫یان خۆپیشاندانەكانی ناوچەی رۆژ ئاوا ‪ ،‬یان‬ ‫سەركەوتوبوو لە چەسپاندنی پلەكەی خۆی ؟‬ ‫ م��ن وەاڵم���ت ن��ادەم��ەوە ‪ ،‬ب��ەاڵم‬‫باشترین كەس وەاڵمی ئەم پرسیارە بدەنەوە‬ ‫ئەو كەسایەتیە شیعە گرنگ‌و زۆر بەڕێزانەن‬ ‫كە ئەمڕۆ بە ئاشكرا دەڵێن مالیكی نە بەرگری‬ ‫لە ع���ەرەب‌و نە لە شیعە دەك��ات ‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەرگری لە كورسیەكەی خۆی دەك��ات‪ .‬هەر‬ ‫لە چوارچێوەی ئەم پیاچوونەوە‌و بانگەوازی‬ ‫راستكردنەوەی هەڵە گەورەكان‪ ،‬ئامادەبوونێكی‬ ‫بەرچاوی مەدەنیمان بینی لە هەڵبژاردنی ئەم‬ ‫دواییەدا ‪ ،‬ئەمڕۆ هەست دەكەین بزاوتێكی‬ ‫مەدەنی هەیە پشتیوانی هاوسۆزی گەورەی‬ ‫هەیە لە هەموو پارێزگاكاندا ‪ .‬گرنگترین نامە‬ ‫كە دیارترین وانەبوو پێش هەڵبژاردنەكانی‬ ‫پەرلەمانی چوارەم‪ ،‬ئەوەیە مالیكی شكستی هێنا‬ ‫سەرەڕای بوونی پارە‌و هێز‌و دەسەاڵت‪ ،‬بگرە‬ ‫بومەلەرزەكە تەنانەت ناو دەوڵەتی یاساشی‬ ‫گرتەوە ‪ ،‬دەزانم هەندێك لە ئەندامەكانی دان‬ ‫دەنێن بە ئەستەمی بەرگریكردن لە پەیڕەوی‬ ‫دەسەاڵتدارەكەیان‪ .‬بومەلەرزە هەرێمیەكان‬ ‫زۆر كاریگەرن ‪ ،‬نمونەی ئیخوان كە روخا‬ ‫لەمیسر دەیسەلمێنێت ئەستەمە الیەنێك توانای‬ ‫كۆنترۆڵكردنی دادوەری‌و قوتدانی دەوڵەت‌و‬ ‫پشتگوێ‌ خستنی پەرلەمانی هەبێ‌ ‪ ،‬من لەم‬ ‫دواییانەدا ئەمەم بە توركەكان راگەیاند كاتێك‬ ‫سەردانی ئەنقەرەم كرد بۆ پشتیوانی ئەوەی لە‬ ‫میسر رویدا‪ ،‬لەگەڵ ئەوەش بێگومان پێویستە‬ ‫بزوتنەوەی ئیخوان بەشێك بێت لەكاری سیاسی‬ ‫لە میسر‪ ،‬دور نەخرێنەوە‪ ،‬تەنها جگە لەوانەی‬ ‫تاوانیان بەرامبەر میسریەكان ئەنجامدراوە‪.‬‬ ‫*ب��ەاڵم رەنگدانەوەی ئەم وانانە چۆن‬ ‫دەبێت لەسەر نەخشەی بزوتنەوەی ویفاق بە‬ ‫سەرۆكایەتی عەالوی بۆ دەنگدانی گشتی؟‬ ‫ ئ����ەوەی دەم��ان��ەوێ��ت لیستێكی‬‫ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و پ��رۆژەی��ەك��ی سیاسی تائیفی‬ ‫نەبێت‪ ،‬پرسیار دەك��ەی��ت ‪ :‬تاچەند ل��ەوە‬ ‫سەركەوتوبووین؟ ئەوە بۆ چاودێران بەجێدێڵم‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم چینێكی زۆری سوننە‌و شیعە زۆرج��ار‬ ‫دەنگیان بەم ئاواتە داوە ‪ ،‬من دەستبەرداری‬ ‫ئەوە نابم‌و بەردەوام لەهەوڵدام بۆ دۆزینەوەی‬

‫‪21‬‬

‫رێگایەك بۆ دەربازبوون لە تائیفەگەری سیاسی ‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ ب��زوت��ن��ەوەی ویفاق گ��ەم��ارۆ دراوە‌و‬ ‫سەركوت كراوە ‪ ،‬كراوەتە ئامانجی كوشتن‌و‬ ‫‪ 16‬لە كاندیدەكانمان تیرۆركران ‪ ،‬ئەمڕۆ‬ ‫كاردەكەین لە پێناو بەشدارییەكی بەرباڵو‪.‬‬ ‫خوازیارین ژمارەیەكی زیاتر كەسایەتیە نیشتمان‬ ‫پەروەرەكان رایكێشین‪ ،‬بەڵێ‌ زۆرێك بەشداری‬ ‫لەگەاڵ كردین لە پێكهێنانی لیژنەكانی ئامادەكاری‬ ‫هەڵبژاردن لە ناوەوە‌و دەرەوەی عیراق‪ ،‬وردتر‬ ‫كاندیدەكان دیاریدەكەین و پەیوەندی بەردەوامی‬ ‫لەگەاڵ كۆمەاڵنی خەڵك دەبێت بۆ زانینی‬ ‫راوبۆچونەكانیان‪ ،‬كۆنگرەیەكیش سازدەكەین‌و‬ ‫پێوەرەكانی دورخستنەوەی ئەوانە ئاشكرا‬ ‫دەكەین كە ملكەچی فریوەكانی دەسەاڵت بوون‬ ‫یان ئەوانەی لە تائیفەگەریەوە گالون ‪.‬‬ ‫*لە ئاهەنگی راگەیاندنی لیستی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫ئایا نوجەیفی لە تەنیشتەوە دەبێت لەسەر‬ ‫سەكۆی ئاهەنگەكە ؟‬ ‫ رافع عیساوی لەگەڵمە‪ ،‬ئومێدەوارم‬‫ئوسامە نوجەیفیش لەگەڵم بێت ‪.‬‬ ‫*بۆ ئومێدوارێت؟ ئایا دڵنیا نیت ؟‬ ‫ ئ��ەو پێی راگ��ەی��ان��دم لەگەڵمە‪،‬‬‫هاوپەیمانێكی گرنگە‪.‬‬ ‫*دیارترین دورخراوەكان كێن ؟‬ ‫ زۆرن‌و نامەوێت ناویان بێنم‪ ،‬بەاڵم‬‫هەڵە‌و ساتمەی ناپەسەندیان زۆرە ‪.‬‬ ‫*ئەی موتلەگ چی ؟‬ ‫ پێش چەند رۆژێ��ك بینینم‪ ،‬داوام‬‫لێكرد لە لیژنە پێنج قۆڵیەكەدا بمنێتەوە كە‬ ‫تاوتوێ‌ی داواكاری خۆپیشاندەران دەكات‪ ،‬ئەمە‬ ‫دوا هەلە بۆ تیمە حكومیەكە‪ ،‬وتی ‪ :‬ئامۆژگاری‬ ‫كەس ناكەم ئەو پۆستەی من وەرگرێت لەبەر‬ ‫ئەوەی پۆستێكە هیچ دەسەاڵتێكی نییە ‪ ،‬كەس‬ ‫گوێی لێناگرێت‪.‬‬ ‫وەزی��رەك��ان ئێستا نوێنەری ئێمە نین ‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەش رێزی هەندێكیان دەگرین‪ .‬رافع‬ ‫عیساوی‌و محەمەد ع��ەالوی وەزی��ری پێشوی‬ ‫پەیوەندییەكان‪ ،‬گ��ەڕان��ەوەی��ان بۆ حكومەت‬ ‫رەتكردەوە لەبەر ئەوەی پابەندی رێنماییەكانی‬ ‫عیراقیەن ‪.‬‬ ‫*ئەو هاوبەشیانە چین لە ئامادەكردنی‬ ‫لیستی هەڵبژاردن ‪ ،‬ی��ان گفتوگۆ لەسەر‬ ‫حكومەتی ‪ 2014‬دەكات؟‬ ‫‪ -‬هەلی هاوبەشی گ��ەورە دەبێت‪.‬‬

‫بزوتنەوەی ویفاق‬ ‫گەمارۆ دراوە‌و‬ ‫سەركوت كراوە ‪،‬‬ ‫كراوەتە ئامانجی‬ ‫كوشتن‌و ‪ 16‬لە‬ ‫كاندیدەكانمان‬ ‫تیرۆركران ‪،‬‬ ‫كاردەكەین لە‬ ‫پێناو بەشدارییەكی‬ ‫بەرباڵو‬ ‫هەندێك هێزی ئاینی هەیە بەراستی رەخنە‬ ‫لە پەیڕەوی تائیفی سیاسی دەگرن‪ ، ،‬كارەكە‬ ‫تەنها الی بنەماڵەی سەدر نییە كە مێژوویەكی‬ ‫نیشتمان پەروەری روونیان هەیە‌و هەڵویستی‬ ‫زۆر باشیان هەیە ‪ ،‬نەك هەر موقتەدا سەدر‪،‬‬ ‫بەڵكو زۆر رەوتی دیكەش دەگرێتەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وەرگۆڕانێكی راستەقینەیە‪ ،‬ئەوەش وەرگۆڕانی‬ ‫قەڵب و ئاشكرای دەكا كە هاوپەیمانیەكەی‬ ‫دەوڵەتی قانون پێش چەند ساڵێك بانگەشەی بۆ‬ ‫دەكرد ‪ .‬وای پیشاندەدا كە پشتیوانی مەدەنیەت‌و‬ ‫هاونیشتمانییە ‪ ،‬پاشان بەسەركوتكردنی هەموو‬ ‫خۆپیشاندانەكان‌و ك��ارك��ردن بە پێچەوانەی‬ ‫دەستور‌و پێوەرەكانی كاری سیاسی كۆتایی هات‬ ‫و ئەنجامەكەی داڕمانێكە هەموو باجەكەی‬ ‫دەدەین‪.‬‬ ‫*تۆ زۆر باسی كۆمەڵی مەدەنی دەكەیت‪،‬‬ ‫ئەم خەڵكەش خاڵی زۆری هەیە لەسەر ئەیاد‬ ‫عەالوی‪ ،‬وەك ئەوەی تۆ سەركەوتوو نەبوویت‬ ‫لە زیادكردنی ژمارەی كەسایەتیە بەتواناكان‬

‫لە تیمەكەتدا و ئاسانكاریت كرد لە كەسایەتی‬ ‫خراپ‪ ،‬ئایا پێتوایە بنیادنانەوەی باوەڕ لەگەڵ‬ ‫رەوتی مەدەنیدا كارێكی ئاسانە ؟‬ ‫ ئێمە ه��ەس��ت ب���ەوە دەك��ەی��ن‌و‬‫رێزی تێبینیەكانی كۆمەڵی مەدەنی دەگرین‬ ‫‪ ،‬بۆیە داوامانكرد لە لیژنەكانی ئامادەكاری‬ ‫هەڵبژاردن ئەمجارە پەیڕەوی پێوەری توندبكات‬ ‫لە دیاریكردنی كاندیدەكان‪ ،‬داوامانكرد لە‬ ‫لیژنەكان خەڵكی پارێزگا‌و ناوچەكان بن ‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی باشتر كاندیدەكان بناسن‪ ،‬دەتوانم‬ ‫بڵێم ئەمجارە شێوازێكی نوێمان پەیڕەكردوە ‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەیەكی دور‌و درێ��ژم��ان هەیە بۆ‬ ‫راستكردنەوەی رێگاكان‪ ،‬بۆ نمونە كارێكمان‬ ‫خستەڕوو ئیستا هێزەكانی دیكە پشتیوانی دەكەن‬ ‫‪ ،‬ئەمیش ئەوەیە یاسای هەڵبژاردن دەسەاڵت‬ ‫بداتە كوتلەكان ئەندامێتی وەرگرنەوە لەو ئەندام‬ ‫پەڕلەمانەی لە كوتلەكەی جیادەبێتەوە‪ .‬ئەوانە‬ ‫نەبێت بە دەنگی خۆیان دەرچ��وون‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لە زۆر واڵت پەیڕەو دەكرێت كە سیستمی‬ ‫نوێنەرایەتی رێژەیی پەیڕەودەكات‪ ،‬ئەوەی بە‬ ‫دەنگەكانی كوتلەكە سەركەوێت ئەوەیە پێویستە‬ ‫پابەندی ئ��ەو بەرنامە هەڵبژاردنە بێت كە‬ ‫خستیە پێش چاوی جەماوەر‪ ،‬یان لە پەرلەمان‬ ‫دەرچێت‪.‬‬ ‫*دك��ت��ۆر ت��ۆ رخ��ن��ەی زۆر دەگ���ری لە‬ ‫دەستوەردانی هەرێمی‌و بەتایبەت ئێران ‪،‬‬ ‫هەموو دەزانن گلەییەكانت لە تاران زۆرە‪،‬‬ ‫ئەی سەبارەت بە سیاسەتی عەرەبی چی ؟‬ ‫زۆرێك لە عیراقیەكان هەست بە هەڵویستی‬ ‫نەرینی عەرەب دەكەن لە ئەزمونەكەی عیراق‪،‬‬ ‫هەمیشە هەندێك تاوانبارت دەكەن بەوەی "‬ ‫سەربە عەربستانی سعودی“ ت ‪ .‬واڵتێكە خاوەن‬ ‫رێكخراوی توندڕە‌و پیاوانی ئاینی توندڕەو ‪.‬‬ ‫بەشداریان كردوە لە ئامادەكردنی خۆ كوژو‬ ‫جیهادی بۆ عیراق ‪ ،‬ئایا لەگەڵ سعودیە قسەت‬ ‫نەكردوە لەم بارەیەوە ؟‬ ‫ ئەم پرسیارە لەجێی خۆیەتی‪ ،‬من‬‫داوای گەشەكردنی پەیوەندیەكانمان دەكەم‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو دەوروب����ەری هەرێمایەتی‪،‬‬ ‫توركیا‌و ئێران‌و عەرەب‪ ،‬زۆر پەرۆش نەبووم‬ ‫بۆ پەیوەندیەكی توند‌و تۆڵ لەگەڵ سعودیە‪.‬‬ ‫بۆیە یەكەم كەس ب��ووم داوای كۆنگرەیەكم‬ ‫كرد بە بەشداری واڵتانی دراوسێ‌ بە چاودێری‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایش‪ ،‬كاتێك سەرۆكی حكومەت‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪22‬‬

‫بووم‪ ،‬لە (شەرم شێخ) ئەنجاممان دا ‪ .‬گوشاری‬ ‫زۆرم خستە سەر جۆرج بوش بۆ ئامادە بوونی‬ ‫ئێران ‪ ،‬بەڕێز عبدولعەزیز حەكیم شایەتی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬دەمویست كۆبوونەوەیەك بێت لەسەر‬ ‫ئاستی سەرۆكەكان بۆ گفتوگۆی پرسی عیراق‬ ‫سااڵنە‌و رووب��ەڕوو سازبكرێ‌‪ .‬لەگەڵ ئێران‌و‬ ‫سعودیە‌و ئەوانی دیكە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی دوای من‬ ‫ب��ەردەوام نەبوو لەسەر ئەم كارە و خستینیە‬ ‫قەیرانەوە لەگەڵ هەموو دەوروبەر‪ .‬هەوڵێكی‬ ‫زۆرمدا بۆ بەستنی پەیوەندی یەكسان لەگەڵ‬ ‫ئێران‌و سعودیە‪ ،‬شایەتی دی��ار هەیە لەسەر‬ ‫ئەمە‪ ،‬لەبەرئەوەی كارێكی گرنگە بۆ سەقامگیری‬ ‫عیراق ‪ .‬بەاڵم ئەمە سەركەوتو نەبوو ‪ ،‬ئێران‬ ‫بەباشی نەهاتە پێشەوە ؟‬ ‫*ئەی كارەكە لەگەڵ سعودیە سەركەوتو‬ ‫بوو ؟‬ ‫ ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی م��ن ب����اوەڕم بە‬‫ب��ەرژەوەن��دی عیراقە‪ ،‬لەهەمان كاتدا من‬ ‫نوینەری ئاڕاستەیەكی عەرەبیم‪ ،‬هەوڵمدا‬ ‫هەموو پەیوەندییە عەرەبیەكانم بخەمە خزمەتی‬ ‫عیراق ‪ ،‬تەنانەت بۆ خزمەتی مالیكی ش ‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەزۆركاردا هاوكاریمكرد‪ ،‬یەكەم دوو سەردانیم‬ ‫رێكخستن بۆ واڵتانی عەرەبی ‪ ،‬سعودیە‌و‬ ‫ئیمارات ‪.‬‬ ‫*ئەوە لەسەرداوای خۆی بوو ؟‬ ‫ نەخێر ‪ ،‬كاتی خۆی باڵوێزی ئەمریكا‬‫خەلیلزاد داوای لێكردم‪ .‬پاشان ئیتر رانەوەستام‬ ‫لە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریەكانم و(مالیكی)‬ ‫م ئاگاداركردەوە هەر كاتێك دەمویست سەردانی‬ ‫واڵتێكی دور یا نزیك بكەم ‪ ،‬برا من سەردانی‬ ‫ئەڵمانیا دەكەم ( بۆ نمونە ) پێتوایە پرسێكی‬ ‫گرنگ هەیە ل��ەب��ەرژەوەن��دی عیراق لەگەڵ‬ ‫شرۆیدەر بیوروژێنین ؟ بەم جۆرە لەهەموو‬ ‫جوڵەكانم ئاگادارم دەكرد‪ ،‬ئەنجامی پەیوەندیە‬ ‫نێودەوڵەتیەكانم خستەڕوو‪ ،‬مالیكی نە رەوتی‬ ‫كردەوە‌و نە پەسەندیی كرد‪ ،‬بگرە هەموو ئەو‬ ‫نامانەی مەیسون دەمەلوجی دەینارد پشتگوێی‬ ‫دەخست ‪ ،‬وەك ئەوەوابوو قسە لەگەڵ تارمایی‬ ‫بكەم ‪ .‬بارودۆخی هەرێمایەتیمان سەختە ‪،‬‬ ‫جەنگاوەری عیراقیمان هەیە لە سوریا لەگەڵ ئەم‬ ‫ال یان ئەو الیە‪ ،‬لەگەڵ ئەسەد یان رێكخراوی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫ئەگەر كەناڵێكی‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ‬ ‫عەرەب بكەمەوە‬ ‫دەربارەی عیراق ‪،‬‬ ‫مالیكی دەڵێت‬ ‫دەست لەكاروباری‬ ‫ناوخۆ وەردەدات‌و‬ ‫خەریكی‬ ‫پیالنگێڕیە‬ ‫قاعیدە ‪ ،‬ئەمەش پێویستی بە هەڵسوكەوتێكی‬ ‫زۆر وریا هەیە‪ ،‬بەاڵم كەس هەتا ئێستا ئەم‬ ‫بەرپرسیاریەتیە مەترسیدارەی لەئەستۆ نەگرتوە‪،‬‬ ‫كاتێك هەوڵی هەنگاوێكی دیاریكراو دەدەم‬ ‫‪ ،‬كارەكە رەنگدانەوەی روخاندنی سیاسیانەی‬ ‫لێدەكەوێتەوە‪ ،‬جارێك دەڵێت عەالوی پشتیوانی‬ ‫(جندالسما)دەكات " روداوەك��ەی زەركەیا“ ‪،‬‬ ‫جارێك دەڵێن فراس جبوری كە لە دجیل لەسێدارە‬ ‫درا هاوڕێی عەالوییە ‪ ،‬ئەمە شێوازێكی سوكە‬ ‫‪ ،‬بەهەمان شێوە تاوانباركردنەكانیان زیادیكرد‬ ‫بەرانبەر بەرزانی‌و سەدر‌و تاوانباركدنیان بە‬ ‫جێبەجێكردنی ئەجێندای دەرەك��ی‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫ئەم شێوازە بەسەر كەسدا تێناپەڕێت‪.‬‬ ‫*دكتۆر من لەسەر ئەم بابەتە دەڕۆم‬ ‫لەبەرئەوەی لەو ڕوەوە كە من دەمەوێ‌ باس‬ ‫ناكرێت‪ .‬با لەو روخاندنە سوكە دەرچین كە‬ ‫هەموو دەیزانین ‪ ،‬بەاڵم ئێوە وەك هێزێكی‬ ‫سیاسی گەورە‪ ،‬هیچ گفتوگۆتان لەگەڵ عەرەب‬ ‫لەم ڕووە مەترسیدارەوە نەكردوە‪ ،‬داوای‬

‫هەڵویستی روونتریان لێ بكەیت ؟‬ ‫ باوەڕبكە ‪ ،‬جاروبار بیردەكەمەوە‬‫ئ��ەگ��ەر كەناڵێكی گفتوگۆ ل��ەگ��ەڵ ع��ەرەب‬ ‫بكەمەوە دەرب��ارەی عیراق ‪ ،‬مالیكی دەڵێت‬ ‫دەست لەكاروباری ناوخۆ وەردەدات‌و خەریكی‬ ‫پیالنگێڕیە ‪ .‬بۆیە كاتێك سەردانی واڵتان دەكەم‬ ‫دووردەگ��رم لەباسی عیراق بە درێ��ژی‪ ،‬باسی‬ ‫كاروباری هەرێمایەتی‌و نێودەوڵەتی دەكەم‪،‬‬ ‫كاتێك مالیكی هاوكارمان نەبێت ئیتر باسی‬ ‫چی بكەین ؟ لەگەڵ ئ��ەوەش هانی زۆرێك‬ ‫لەسەركردەكانم داوە سەردانی عیراق بكەن‬ ‫‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی عیراق نە موڵكی مالیكییە‌و‬ ‫نەموڵكی عەالوی‪ ،‬عیراق موڵكی عیراقیەكانە ‪.‬‬ ‫*بۆ مالیكی هاوكاری تۆ‌وهاوبەشەكانی دیكە‬ ‫لە ئیدارەی دۆسێ‌ هەستیارەكاندا رەتدەكاتەوە‪،‬‬ ‫وەك پەیوەندی لەگەاڵ عەرەب ؟‬ ‫ ئەو پێیوایە ئەگەر هاوبەشەكانی‬‫رۆڵ���ی���ان ه��ەب��ێ��ت وات ئ���ەو ب��ێ‌ ت��وان��ا‌و‬ ‫سەرنەكەوتوە‪ .‬ئەمەش بەهێزیان دەكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێچەوانەكەی راستە ‪ ،‬ئەو خوازیاری روخانی‬ ‫هاوبەشەكانیەتی‪ ،‬لە ساڵی ‪ 2011‬لە گفتوگۆدا‬ ‫بووم لەگەڵ باڵیۆزی ئەمریكا لە ماڵی خۆمان‬ ‫لەسەر قەیرانەكەی هاشمی‪ ،‬وتی‪ :‬دەیانەوێت‬ ‫بتڕوخێنن ئەیاد عەالوی ! هەر بۆیە مالیكی‬ ‫تەنها یەك رێگای هێشتوەتەوە بۆ ماڵەكەم ‪،‬‬ ‫بەم كارەش كوشتنم ئاسانتر دەكات‪ ،‬بۆیە زۆر‬ ‫لەسەركردە‌و بەرپرسەكان خۆ ب��ەدوردەگ��رن‬ ‫لەسەردانم ‪.‬‬ ‫*بەردەوام دەبم لە پرسیار لەسەر سعودیە‪.‬‬ ‫من لەسەر كردە بااڵكانی شیعەم بیست كە‬ ‫هەست دەك��ەن سعودیە گومانی هەیە لە‬ ‫هەڵویستی شیعەكان ‪ ،‬س���ەرەڕای ئ��ەوەی‬ ‫حزبەكان بە توندی كەوتنە جوڵە بۆ باشكردنی‬ ‫بارودۆخەكە‌و رخنەگرتن لە مالیكی‪ ،‬ئەمەت لێ‬ ‫نەبیستن ؟‬ ‫ بە پێچەوانەوە ‪ ،‬من خۆم چەند‬‫ب��ەرژەوەن��دی عیراق پێویستكات ئاسانكاریم‬ ‫ئەنجامداوە بۆ سەركردە دیارەكانی شیعە ‪ ،‬بۆ‬ ‫چەندین واڵتی عەرەبی گرنگ‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫باوەڕم بەوەیە كە پێویستە سەركردە عەرەبەكان‬ ‫گوێ‌ لە بیروبۆچونەكانی شیعە ‪ ،‬كاتێك شیعە‬

‫‪23‬‬

‫رۆیشتنە ئەوێ‌ گونجاوی زۆر رویدا ‪ .‬هەلی‬ ‫لێكگەیشتن گەشەی كرد وهەلی گەشەكردنی‬ ‫زیاتر هەیە ‪ ،‬كێشەكە لە حكومەتی مالكیدایە‬ ‫هیچ هەنگاوێكی گونجاو نانێت ‪ ،‬جاروبار وا‬ ‫دەردەكەوێت وەك ئەوەی شیعە سەربە ئێران‬ ‫بن ‪ .‬ئەمە راست نییە‪ ،‬ئەوان پێشەنگی كاری‬ ‫نیشتمانین بە هەموو الیەنەكانیەوە ‪ ،‬راست‌و‬ ‫چەپ ‪ .‬پەیوەندیمان لەگەڵ عەرەب باش بوو‬ ‫تەنانەت پێش روخانی (سەدام حسین)یش ‪ ،‬میسر‬ ‫لە ئامادەكاریدابوو بۆ پێشوازی لە خوالێخۆشبوو‬ ‫محەمەد باقر حەكیم‪ .‬بزوتنەوەی ك��وردی‌و‬ ‫شیعەكان نوسینگەیان هەبوو لە چەندین لە‬ ‫واڵتی عەرەبیدا ‪ ،‬سەردانی ئەو واڵتانەیان دەكر‬ ‫پێشوازی دەك��ران ‪ ،‬من شارەزاییم نەبوو لە‬ ‫سەركردەكانی حزبی دەعوە‪ ،‬یەكەم چاوپێكەتنم‬ ‫لە كۆبوونەوەكانی ئۆپۆزسیۆن بوو لە سعودیە‪.‬‬ ‫بۆ ئەو هەالنە لەگەڵ سعودیە بزربوو پاش ئەوە‬ ‫؟ نازانم ئەمە پرسیارێكی گەورە‌و گرنگە ‪.‬‬ ‫*وەك ئەوەی ناتوانیت رەخنە لە عەرەب‬ ‫بگریت و بوونی الوازی��ان لە عیراق هەیە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ئێران‌و توركیا بوونی بەهێزیان هەیە‬ ‫؟‬ ‫ نەخێر‪ ،‬رخ��ن��ەی گ��رت��وە‪ ،‬نامەم‬‫ئاڵوگۆڕ كردوە لەگەڵ بەشار ئەسەد‌و ئەوانی‬ ‫دیكە‪ .‬بەتوندی رەخ��ن��ەم لە عومرو موسا‬ ‫گرت‌و زۆر بێزاریش بوو‪ ،‬كاتێك ئەو عیراق‬ ‫ل��ە كۆبوونەوەكانی كۆمكاری ع��ەرەب��ی لە‬ ‫عێراق بكرێ‌‪ .‬پاشان ئاشتبووینەوە ‌و دانی بە‬ ‫هەڵەكەیدا نا ‪ ،‬بەاڵم با لەسەر زاری سەركردە‬ ‫عەرەبەكانەوە باستان بۆبكەم‪ ،‬وتیان‪ :‬نامانەوێت‬ ‫زۆر دەس��ت لەكاروباری عیراق وەربدەین‪،‬‬ ‫ن��ەوەك بە هەڵە تێبگەن‪ ،‬ه��ەروەه��ا كوێ‌‬ ‫دەبیستین تاران قایلە یان نا بەم یان ئەو پاڵێوراو‬ ‫بۆ سەرۆكایەتی حكومەت‪ ،‬بەاڵم ئایا عەرەب‬ ‫مالیكیان رەتكردەوە ‪ ،‬نەخێر ‪ ،‬بەڵكو پشتیوانی‬ ‫من دڵنیام‬ ‫هاوبەشی نیشتمانی ب��وون ‪.‬‬ ‫هەڵبژاردن كەسانی میانڕەو دێنێتە پێشەوە لە‬ ‫هەموو الیەنەكان و گەیشتنی میانڕەوەكان بە‬ ‫دەسەاڵت زامنی پیاچوونەوەیە لەبەرژەوەندی‬ ‫سەقامگیری عیراق ‪ ،‬هاوبەشەكانمان لە‬ ‫هاوپەیمانی كوردستانی‌و هێزی گەورە‬

‫لە هاوپەیمانی نیشتمانی ‌و الیەنی عیراقی‪ ،‬لە‬ ‫كردنەوەی دەرگای گفتوگۆی راستەقینە لەگەڵ‬ ‫واڵتە عەرەبیەكان وااڵ دەك��ات‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫سەركردە گەورەكانی عەرەب باوەڕیان بەوەیە‬ ‫سەالمەتی عیراق بڕبڕەی پشتی سەالمەتی‬ ‫ناوچەكەیە‪ .‬تەنانەت لەگەڵ ئێرانیش هەلی‬ ‫پەیوەندی هاوتەریب هەیە ‌و پێویستە كاری‬ ‫لەسەربكەین لەگەڵ مافی ناڕەزاییمان لەسەر‬ ‫زۆرێك لە بڕیارەكانی و ناكۆكی سنوریمان‬ ‫هەیە وپێویست بەگفتوگۆ دەكات ‪.‬‬ ‫*ناكۆكی لەگەڵ كوەیت دەربارەی دەریا لە‬ ‫چ ئاستێكدایە ؟‬ ‫ ئێمە هەلێكی گەورەمان لەدەست‬‫دا لە ئاوە هەرێمایەتیەكان‪ ،‬دەكرا بەهێزترمان‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬چ��ارەس��ەری كێشە دەریاییەكانمان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ێ��ران‌و ك��وەی��ت ئاسانتر بكات‪،‬‬ ‫ئەویش لەنگەرەكانی مەزنی عیراقە لە فاو ‪.‬‬ ‫پرۆژەكە خرایە بەردەمم ساڵە ‪2004‬و هەموو‬ ‫خۆشحاڵبووین لەبەر ئ��ەوەی واڵت دەخینە‬ ‫سەنتەری جیهانی بازرگانیەوە‪.‬‬ ‫وئاسیا دەبەستێتەوە بە‬ ‫ئ���ەوروپ���اوە ‪ ،‬وت��م‪:‬‬ ‫ئەمە پرۆژەیەكی‬ ‫م��������ەزن��������ی‬ ‫سیاسیە نەك‬ ‫هەربازرگانی ‪،‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی‬ ‫ئەو كۆمپانیایە‬ ‫ش���ارەزای���ە و‬

‫پێشكەشیانكردوە و بنەماڵەیەكن پەیوەندیەكی‬ ‫كۆنم هەیە لەگەڵیان ئەویش بنەماڵەی (حنا‬ ‫الشێخ)ە داوامكرد بۆ ئەوەی تاونبارمان نەكەن بە‬ ‫گەندەڵی چەند الیەنێك بەشداربن ‌و كومپانیای‬ ‫جیهانی بەشداركەن‪ .‬پەیوەندی تەلەفۆنیم لەگەڵ‬ ‫تۆنی بلێر س��ەرۆك وەزیرانی بەریتانیا كرد‪،‬‬ ‫داوام كرد هاوكارمان بن بۆ ئەوەی بەریتانیا بە‬ ‫هەموو قورسایی سیاسی لەگەڵمان بن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هۆڵندا كەشارەزایی زیاترین لە زانستی دەریاكان‬ ‫هەیە‪ ،‬هەروەها ئیمارات وەك هاوبەشێكی‬ ‫دارای��ی گ��ەورەی كەنداو‪ ،‬لە ساتەوەختێكی‬ ‫هیوای گ��ەورەدا دەژیاین‪ ،‬هەموو بە پەرۆش‬ ‫بوین بۆ ئەوە‪ ،‬لەوانە د‪.‬بەرهەم ساڵح‌و عادل‬ ‫عبدولمەهدی‪ ،‬بەاڵم هەر بە دەرچوونم لە‬ ‫دەسەاڵت پرۆژەكە لەناو مێزەكاندا مایەوە‪.‬‬ ‫*بەاڵم بە پێگەی سیاسیت بەدواداچوونت‬ ‫نەبوو بۆ پرۆژەكە كە پەرۆشی بویت؟‬ ‫ هەمیشە پ��ر س��ی��اری دەك����ەم ‪،‬‬‫جارێك پارێزگاری پێشو‪ ،‬بەسرە خوالێخۆشبوو‬ ‫محەمەد مصبح وائ��ل هاتە الم‪ ،‬دادی‬ ‫لەدەست ب��ارودۆخ��ی بەسرە بوو‪،‬‬ ‫وتم‪" :‬ب��رادەرە ئیسالمیەكانت‬ ‫هەستیارن ب��ەرام��ب��ەر من“‬ ‫ب���ەاڵم ت��ۆ س���ەر بەحزبی‬ ‫فەزیلەی‪ ،‬بۆناڕۆیت پرسی‬ ‫لەنگەرگاكە بوروژێنیت‬ ‫‪ ،‬پ��ێ��دەچ��ی ئ��ەوی��ش‬ ‫سەركەوتو نەبووبێت‪،‬‬ ‫خەونێك بوو " ئاوەزی‬ ‫بنیادنانی دەوڵ���ەت“‬ ‫رەتكردەوە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪24‬‬

‫"ئەو واڵتەی نەوتی‬ ‫هەیە كێشەی زیاترە“‬ ‫وتووێژی ئۆریانا فاالچی لەگەڵ‬ ‫محەمەد رەزا شا پەهلەوی‪:‬‬

‫جیهان بەهۆی‬ ‫شەڕی نەوتەوە‬ ‫دەتەقێتەوە‬ ‫لە فارسییەوە‪ :‬مستەفا زاهیدی‬

‫خـ‬

‫خاوەن شكۆ نوسینگەی كارەكەی لە ناوەڕاستی‬ ‫ساڵۆنێكی گەورە بوو‪ ،‬راوەستابوو و چاوەڕێی دەكردم‪،‬‬ ‫ویستم بە كورتی سوپاسی بكەم كە ئیزنی داوە بیبینم‪،‬‬ ‫بەاڵم وەاڵم��ی نەدامەوەو بێ ئ��ەوەی قسەیەك بكات دەستی‬ ‫تەوقەی درێژ كرد‪ .‬تەوقەیەكی سارد و وشك و بەخێرهاتنێكی‬ ‫لەو وشكتر و فەرموی لێكردم دانیشتمم‪ .‬هەموو ئەمانە بێ یەك‬ ‫وشەو بێ زەردەخەنەیەك بوو‪ .‬لێوەكانی وەك دركەی داخراو‬ ‫واب��وون‪ ،‬نیگای وەك تۆفانی زستانی سارد‪ ،‬چما شا دەیەوێت‬ ‫لەبەر هۆیەك سەرزەنشتم بكات و من نازانم چییە‪ ،‬رەنگە هەر‬ ‫لەڕووی غوروریشەوە بووبێت بۆ ئەوەی سروشتى شاهانانەی خۆی‬ ‫بپارێزێت‪ ،‬كە دانیشتم شاش دانیشت‪ .‬ئەژنۆكانی پێكەوە لكاند‬ ‫و دەستەكانی وەك خاچ لەسەر سنگی بوو و بەو قیافەو پاڵتۆ‬ ‫و پشتێنەی هەر لە هەیال سالسی دەچ��وو‪ .‬بەو جۆرە ئەو بە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪25‬‬

‫نیگایەكی قوڵ و دوربینەوە سەیری منی دەكرد و‬ ‫منیش ئەوەم بۆ دەگێڕایەوە‪ ،‬كە لەبەردەم كۆشكدا‬ ‫پاسەوانەكان پێشیان پێگرتبووم نەیاندەهێشت بێمە‬ ‫ژوورەوەو دەترسام لەكاتی دیاریكراودا نەگەمە‬ ‫دیدارەكە‪ .‬گوێی لێ گرتبووم‪ ،‬سەرەنجام گوێم‬ ‫لە دەنگی بوو كە وتی ‪ “:‬بەداخەوەم هەندێجار‬ ‫ل��ە خ��ۆش خزمەتكردنی زۆر دەب��ێ ب��ە هۆی‬ ‫ئەوەی توشی هەڵە بن‪ “.‬تۆنی دەنگیم بیست‪.‬‬ ‫دەنگێكی ئارام و گڕ‪ .‬دەنگێكی دەكرێت بڵێین‬ ‫بێدەنگ‪ .‬ماندویەتی پێوە دیاربوو‪ .‬لە ژێر مووە‬ ‫سپییەكانییەوە لوتی لە هەموو شوێنێكی زیاتر‬ ‫بەرچاو دەكەوت‪ ،‬جەستەی لە ناو قاتەكەدا زۆر‬ ‫باریكەلە و الواز دەهاتە بەرچاو بە شێوەیەك‬ ‫دەستبەجێ لە حاڵیم پرسی وتی زۆر باشم و قەت‬ ‫تەندروستیم ئەوەندە باش نەبووە‪ ،‬ئەو هەوااڵنەی‬ ‫كە باس لە ناجێگیربوونی تەندروستیم دەكەن درۆ‬ ‫و ناڕاستن‪ ،‬خۆم كێشی خۆم دابەزاندوە لەبەر‬ ‫ئەوەی هەستم كرد قەڵەو بووم‪.‬‬ ‫دوای ئەو قسانە‪ ،‬ماوەیەك پێویستبوو بۆ‬ ‫ئەوەی سەرەتای قسەكردن بە تەواوی بكرێتەوە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی زیاتر سەری قسە بكەمەوە پێمگوت‬ ‫‪“:‬دەتوانم جگەرەیەك بكێشم؟“نیو سەعات دەبوو‬ ‫حەزم لە جگەرە بوو‪ ،‬شا وتی‪ “:‬دەبوو زووتر‬ ‫قسەت بكردایە‪ ،‬من خۆم وازم لە جگەرە هێناوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆنی توتن و دووكەڵم پێ خۆشە‪ " .‬لەو‬ ‫كاتەدا بوو لە ناو فنجانێكی بچوكی زێڕیندا كە‬ ‫كەوچكی زێڕینی تێدابوو چایان هێنا‪ .‬دەكرێت‬ ‫بڵێین هەموو شت لە زێڕ بوو‪ ،‬تەپڵەكی زێڕین‬ ‫كە من سوتوی جگەرەم تێنەكرد‪ ،‬سندوقچەیەكی‬ ‫زێڕین كە بەردی زموڕدی لەسەر بوو‪ ،‬پەیكەرێكی‬ ‫بچوك كە لە زێڕ و یاقوتی شین دروسترابوو و‬ ‫هەروەها گۆشەی مێزی بچوك كەلە گۆشەكان‬ ‫دانرابوون‪ ،‬لە ناو ئەو هەموو زێڕ و زموڕد و‬ ‫یاقوتە شینەدا هەوڵمدا لەمەبەستی خاوەنشكۆ‬ ‫بگەم‪ ،‬دوای لەترسی ئ��ەوەی نەكا شتێكی لێ‬ ‫تێنەگەیشتبم‪ ،‬داوام لێكرد ئیزن بدات جارێكیتر‬ ‫بیبینم‪ .‬رازی بوو‪ .‬دووهەم دیدار چوار رۆژ دواتر‬ ‫بوو‪ ،‬جاری دووهەم خاوەنشكۆ میهرەبانتر بوو‪.‬‬ ‫پێموابێ هەر بۆ خۆشحاڵی من بۆینباخێكی ئیتالی‬ ‫بەستبوو‪ .‬زۆر ئاسان سەری قسەمان كردەوە‪ .‬لە‬ ‫حاڵێكدا ئەو دەیزانی ناوی من لە لیستی رەشی‬ ‫پۆلیسدایە‪ ،‬كەمێك نیگەران بووم‪ .‬ئەو نیگەرانییە‬ ‫كاتێك هاتە پێش كە من پرسیارێكم چەند جار‬ ‫دوبارە كردەوە‪ ،‬وتم كە كتێبكەم دەربارەی ڤێتنام‬

‫ئێمە بە هۆی‬ ‫ساویلكەیی‬ ‫خۆمانەوە‬ ‫كەسایەتییەكمان‬ ‫لە شا دروستكردبوو‬ ‫كە بوونی‬ ‫نییەو الپەڕە‬ ‫گرنگەكانی‬ ‫راگەیاندنی خۆمان‬ ‫تایبەت كردبوو بەو‬

‫(ژیان‪ ،‬جەنگ‪ ،‬ئیتر هیچ) بەاڵم كاتی سەردانی‬ ‫نیكسۆن لە كتێبخانەكانی تاران كۆكراونەتەوەو‬ ‫براونەتە دەرێ‌‪ .‬ئایا بەڕاستی كتێبەكەم ئەوەندە‬ ‫ترسناك بوو؟ بە نیگایەكی جدی و نیگەرانیەوە‬ ‫سەیری كردم‪ .‬چەند دەقەیەكی ویست تا توانی‬ ‫بەتەنها شێوەی مومكین بە سەر ئەم بەڵگە حاشا‬ ‫هەڵنەگرەدا زاڵ بێت‪ ،‬لەو حاڵەتەدا ساردی و بێ‬ ‫مباالتییەی بێتە دەرێ‌ و زەردەخەنە بنیشێتە سەر‬ ‫لێوی‪ .‬لەگەڵ ئەو زەردە خەنەیەدا لەسەر ئەو‬ ‫رژێمە بەهێزە كە بڕوای پێ بوو‪ ،‬لەسەر پەیوەندی‬ ‫لەگەڵ سۆڤییەت و ئەمریكا و سیاسەتی نەوت‬ ‫قسەمان كرد‪ .‬بەڵێ‪ ،‬بەڕاستی باسی هەموو شتمان‬ ‫كرد‪ .‬دوای ئەوەی لەو جیابوومەوە بیرم كەوتەوە‬ ‫كە ئەو زۆر لەو پڕوپاگەندەیەی ئەم دواییانە‬ ‫توڕەیە كە دەوترێ بە نهێنی ژنێكی تری هێناوە و‬ ‫بە توڕەییەوە وتی راست نییە‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا تێگەیشتن زۆر ك��ەم دەرب��ارەی‬ ‫شا دەزان��م‪ ،‬تەنانەت لە جارانیش كەمتر‪ ،‬هەر‬

‫چەند سێ سەعات لە پرسیار و وەاڵمەكە الی‬ ‫دابوو‪ ،‬شا هێشتا هەر پڕ رەمز و راز و پڕ نهێنی‬ ‫مابوویەوە لەالم‪ .‬ئاسان نییە وەسفی شا بكەم‪.‬‬ ‫شا وەك بۆتۆ كەسایەتییەكە كە پارادۆكسەكانی‬ ‫سەیرە ئەخالقییەكانی دەبێ بە هۆی ئەوەی وەك‬ ‫مەتەڵێك بمێنێتەوە‪ .‬ب��ڕوای بە عیرفان هەیە‬ ‫و لەهەمانكاتیشدا وەك كارناسێكی ش��ارەزای‬ ‫بواری نەوت قسە دەكات‪ ،‬شا وەك سوڵتانێكی‬ ‫دەسەاڵتدار و رەها و دیكتاتۆرێكی بێ بەزەیی‬ ‫فەرمانڕەوایی دەكات‪ ،‬دواتر بە شێوەیەك لەگەڵ‬ ‫گەلەكەی دەدوێت چما بڕوایان پێیەتی و خۆشیان‬ ‫دەوێ��ت جیالەوەش داڕێ��ژەری شۆڕشی سپیبوو‬ ‫كە تێیدا هەوڵی زۆر دەدرێ��ت بۆ نەهێشتی‬ ‫نە خوێندەواری و فیوداڵیزم‪ .‬بەالی شاوە ژنان‬ ‫یاریدەدەرانێكی ناسك و جوانن كە ناتوانن وەك‬ ‫پیاوان بیر بكەنەوە‪ ،‬بەاڵم دواتر كارێك دەكەن‬ ‫هەموو ژنان لەباری ماف و ئەركەوە لەگەڵ پیاوان‬ ‫یەكسان بن‪ .‬لە كۆمەڵێكدا كە ژنان هێشتا عەبایان‬ ‫لەسەرە‪ ،‬شا كوت و پڕ فەرمان بە كچان دەدات‬ ‫كە خزمەتی سەربازی بكەن‪ .‬سەرەنجام ئەم حەمە‬ ‫رەزا شای پەهلەوییە كە لە سی و دوو ساڵ لەوە‬ ‫پێشەوە لەسەر گەرمترین تەختی سەڵتەنەتی دونیا‬ ‫دانیشتووە كێیە؟ ئاخۆ سەر بە دونیای فەرشە‬ ‫بااڵدارەكانە یان لە فەرمانڕەواكانی كۆمپیوتەرە؟‬ ‫ئاخۆ لە پاشماوەكانی پێغەمبەری مسوڵمانەكانە یان‬ ‫سەر بە چاڵە نەوتییەكانی ئابادانە؟‬ ‫دەترسم خاوەنشكۆ پیاوێكی دەسەاڵتخواز و‬ ‫مەترسیدار بێت‪ ،‬لەبەرئەوەی خوو و خەدەی كۆن‬ ‫و ئەمڕۆیی لە دەرونیدا پێكەوە تێكەڵن‪ ،‬ئەمە‬ ‫نەك ئەوەی بە زەرەری نەتەوەكەیەتی بەڵكوو بە‬ ‫تایبەت بە زەرەری ئەوروپایە‪.‬‬ ‫خاوەنشكۆ بۆچوونی سەیر و سەمەرەی هەیە‪:‬‬ ‫لەسەر ئەو باوەڕەیە رۆحی داریوشی مەزن لە‬ ‫جەستەی ئەودایە و خوا ئەوی ناردوەتە سەر ئەم‬ ‫گۆی زەوییە بۆ ئەوەی سەڵتەنەتی لەدەستچووی‬ ‫كورش زیندو بكاتەوە‪( .‬پۆل ئۆردمەن) لە چیرۆكی‬ ‫سەیرو سەمەرەی سیاسی‪ -‬فەنتازیایی خۆیدا‬ ‫(رووخانی ‪)79‬یی شا وەك دەسەاڵتخوازێك وەسف‬ ‫دەكات‪ ،‬كە خەون بە بەرپاكردنی جەنگی سێهەمی‬ ‫جیهانی و سەركەوتن تێیدا دەبینێت‪ .‬ئەگەر ئەم‬ ‫دادوەری كردنە لە راستییەوە دور بێت‪ ،‬مێژوو ئەم‬ ‫شتەمان بۆ دەخاتەڕوو‪ .‬ئێمە لە ئێستادا‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هەموو ئەم قسانە گریمانەی ئۆردمەن شتێكی‬ ‫گونجاوەو رێی تێدەچێت‪ .‬مەگەر محەمەد رەزا‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪26‬‬

‫شای پەهلەوی گەورەترین چاڵە نەوتەكانی دونیای‬ ‫لەبەر دەستدا نییە؟ مەگەر سوپاكەی سوپایەك نیيە‬ ‫كە تەنها بۆمبی ئەتۆمی كەمە؟ بۆ ناتوانێت لە‬ ‫رێگای نەوت و سوپاكەیەوە بۆ وێنە عەرەبستان و‬ ‫كوێت داگیر بكات و بەسەر هەموو كەنداودا زاڵ‬ ‫بێت؟ ببێت بە مێمڵ بۆ ئاسایشی یەكێتی سۆڤییەت‬ ‫و ئەمریكا و هێزەكەیان پوچەڵ بكاتەوە؟ مەگەر‬ ‫ئەوە نییە هەوڵی داوە بە كڕینی پان ئەمریكان و‬ ‫فیات‪ ،‬لەگەڵ كڕینی زۆر شتیتر‪ ،‬هێرش بكاتە سەر‬ ‫رۆژئاوا‪ .‬ئێمەو ئەوروپاییەكان زۆر سادەو تەنانەت‬ ‫ساویلكەش بووین‪ ،‬كە بەو شێوەی كە دەبێت‬ ‫شامان نەناسیوە و بە كەممان زانیوە‪ . .‬ئێمە‬ ‫نەماندەتوانی لە پشتی ئەو رواڵەتەوە واقعی ئەو‬ ‫ببینین و نزیك بین بووین و هیچكات بیرمان لەوە‬ ‫نەكردەوە بۆ ناسینی شا چاویلكە لە چاو بكەین‪.‬‬ ‫ئێمە تەنانەت خۆمان نەخستوەتە ئەزیەتەوە كە‬ ‫ئەو چاڵە نەوتییانە بژمێرین كە بوون بە هۆی‬ ‫پەرەسەندنی هێزی ئەو لە ناوخۆ و دەرەوەی‬ ‫واڵت‪.‬‬ ‫*خاوەنشكۆ‪ ،‬بەر لە هەرشتێك دەمەوێت‬ ‫دەرب��ارەی خۆت و پلەی خۆت وەك شا قسە‬ ‫بكەین‪ ،‬لە دونیادا تەنها چەند شا ماونەتەوە‪،‬‬ ‫من خاڵێك كە لە یەكێك لە وتووێژەكانتدا‬ ‫باستكردوە هیچكات فەرامۆش ناكەم‪ “:‬ئەگەر‬ ‫دەمتوانی سەرلەنوێ دەستپێبكەم‪ ،‬كەمانچەژەن‬ ‫یان نەشتەرگەر‪ ،‬یان ئاركۆلۆژیست یان چەوگان‬ ‫باز دەبووم‪ ...‬هەر شتێك جگە لە شا‪“.‬‬ ‫ لەبیرم نییە وەه��ا شتێكم وتبێت و‬‫ئەگەر ئەم شتەم وتبێت مەبەستم ئەوەبووە ئاماژە‬ ‫بەو خاڵە بدەم ئەركى شایەك بەڕاستی قورسە‪.‬‬ ‫زۆر جار رووی��داوە شایەك لە پاشابوون وەڕەز‬ ‫بێت‪ .‬ئەم شتەش بۆ من روو دەدات‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫بەو مانایە نییە بمەوێت واز لە پلەكەی خۆم بێنم‪.‬‬ ‫من باوەڕم بەو شتە هەیە كە هەم و ئەنجامی‬ ‫دەدەم‪ .‬كاتێك دەڵێت ‪“:‬تەنها چەند شا ماونەتەوە‪:‬‬ ‫ئاماژە بە پرسیارێك دەكەیت كە من تەنها یەك‬ ‫وەاڵمم هەیە بۆی‪ .‬ئەگەر سەڵتەنەت‌و پاشایەتی‬ ‫نەبێت پشێوی یان حكومەتی ئەوانەی نفوزیان‬ ‫هەیە‪ ،‬یان دیكتاتۆری دادەمەزرێت‪ .‬بەهەرحاڵ‬ ‫سەڵتەنەت و پاشایەتی تەنها رێگای بەڕێوەبردنی‬ ‫ئێرانە‪ ،‬من پاشام بۆیە توانیومە زۆر شت ئەنجام‬ ‫بدەم‪ .‬بۆ ئەوەی بتوانیت كارێك ئەنجام بدەیت‬ ‫پێویستت بە دەسەاڵت و هێزە بۆ ئەوەی دەسەاڵتت‬ ‫هەبێت پێویست ناكات لەگەڵ كەس راوێژ بكەیت‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫هەستێك لە مندا‬ ‫هەیە كە بەر لە‬ ‫روودانی رووداوەكان‬ ‫هەست دەكەم ئەو‬ ‫رووداوە روودەدات و‬ ‫ئەمە هەستێكی‬ ‫قەلبییە و وەك‬ ‫هێزێكی غەریزی‬ ‫زۆر بەهێزە لە مندا‬

‫پێویست ناكات دەربارەی بڕیارەكان لەگەڵ كەس‬ ‫قسە بكرێت‪ ...‬ئەوە شتێكی سروشتییە رەنگە‬ ‫منیش هەڵە بكەم‪ .‬منیش ئینسانم‪ .‬بە هەموو‬ ‫ئەمانەشەوە لەسەر ئەو باوەڕەم ئەركێك كە لەسەر‬ ‫شانمە ئەنجامی بدەم و سورم لەسەر ئەوەی كە‬ ‫تەخت و تاج بەجێ نەهێڵم تا ئەو كاتەی ئەم‬ ‫ئەركانە ئەنجام نەدەم‪ .‬ئەوە شتێكی روونە ناكرێت‬ ‫پێشبینی بكرێت لەداهاتوودا چی روودەدات؟‬ ‫بەاڵم من دڵنیام پاشایەتی و سەڵتەنەت لە ئێران‬ ‫زۆر زیاتر لە رژێمە حكومەتییەكانی ئێوە دەوام‬ ‫دەهێنێت‪ .‬یان باشتروایە بڵێم رژێمەكانی ئێوە‬ ‫دەوام ناهێنن و رژێمی من دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫*خاوەنشكۆ چەندجار هەوڵیانداوە لە ناوت‬ ‫ببەن؟‬ ‫ بە رەسمی و ئاشكرا دووجار‪ ..‬تەنها‬‫خوا بۆ خۆی دەزانیت‪ ،‬بەاڵم چ گرنگییەكی هەیە؟‬ ‫ئ��ەوەی راستی بێت من بەو ترسەوە ناژیم كە‬ ‫دەك��وژرێ��م‪ .‬هیچكات بیر لەو شتە ناكەمەوە‪.‬‬

‫سەردەمێك بیرم لێ دەك��ردەوە‪ .‬بۆ وێنە پانزە‬ ‫بیست ساڵ لەوە پێش بە خۆم دەگوت‪ “:‬بۆچی‬ ‫بڕۆم بۆ فاڵنە شوێن؟ رەنگە پیالنێك هەبێت بۆ‬ ‫كوشتنم‪ .‬بۆ دەبێ سواری فڕۆكە بم؟ بەدڵنیاییەوە‬ ‫بۆمبێكیان تێدا داناوە‪ “.‬بەاڵم ئێستا ئیتر ناترسم‪.‬‬ ‫ئیتر لە مەرگ ناترسم‪ .‬ئەوە نییە ئەم شتە بەهۆی‬ ‫بوێری یان باوەڕبەخۆنەبوونەوە بێت‪ ،‬ئەم ئارامشە‬ ‫لە جەبرێكی عیرفانییەوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬لەو‬ ‫بیركردنەوەوە تا ئەو كاتەی ئەركەكەمم جێبەجێ‬ ‫نەكردبێت هیچم بەسەر نایەت و هیچ شتێك‬ ‫روونادات‪ .‬خوا ئەو رۆژەی دیاریكردوە نەك ئەو‬ ‫كەسانەی بە ئاواتەوەن بمرم‪.‬‬ ‫*ئەی بۆچی ئەوەندە خەمبار دیاریت؟ رەنگە‬ ‫لە هەڵەدابم‪ ،‬بەاڵم هەموو كات وا دیارە دڵتەنگ‬ ‫و خەمباریت؟‬ ‫ رەن��گ��ە راس��ت بكەیت‪ .‬رەن��گ��ە بە‬‫گشتی من پیاوێكی خەمبار بم‪ .‬بەاڵم الموایە ئەم‬ ‫خەمەی دەرونم خەمێكی عیرفانییە‪ .‬خەمێك كە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ الیەنی عیرفانی من‪ .‬من ناتوانم‬ ‫بە شێوەیەكیتر باس لەم بابەتە بكەم و پاساوی‬ ‫بۆ بێنمەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی هیچ هۆیەك نییە بۆ‬ ‫خەمباربوونی م��ن‪ .‬من ئ��ەوەی ویستومە پێی‬ ‫گەیشتووم‪ ،‬چ وەك مرۆڤێك و چ وەك شایەك‪.‬‬ ‫من هەموو شتم هەیە‪ .‬ژیانم وەك خەونێكی خۆش‬ ‫دەڕواتە پێش‪ ،‬كەس لەم دونیایەدا ناتوانیت لەم‬ ‫من شادتر بێ‪.‬‬ ‫*بەمەشەوە پێكەنینێكی شادی لە روخسارتدا‬ ‫زۆر دەگمەنتر لە نەیزەكێكی راكشاو‪ ،‬تۆ هیچكات‬ ‫پێدەكەنیت؟‬ ‫ تەنها كاتێك پێدەكەنم كە شتێك‬‫هەبێت بۆ پێكەنین‪ .‬هەڵبەت ئەو شتە بەڕاستی‬ ‫دەب��ێ��ت پێكەنیناوی بێت‪ ،‬زۆر پێكەنیناوی‬ ‫و خەندەدار‪ .‬ئەو شتەی كە هەموو كات روو‬ ‫نادات‪ .‬من لەو كەسانە نیم بە هەر هۆكارێكی‬ ‫گەمژانە پێدەكەنن‪ .‬هەروەها دەبێ بزانیت بە‬ ‫درێژایی تەمەنم ژیانم چەندە دژوار و سەخت‬ ‫و ماندوكەر بووە‪ .‬تەنها بیر لەو شتانە بكەمەوە‬ ‫كە لە ماوەی دوانزە ساڵی یەكەمی پاشایەتیمدا‬ ‫بەسەرمدا هاتووەو تەحەمولم كردوە‪ .‬سەفەر بۆ‬ ‫رۆما‪ ....‬موسەدقیشت لەبیرە؟ هەڵبەت باس لە‬ ‫ئازارە تاكەكەسییەكان ناكەم‪ .‬باس لە ئازارەكانی‬ ‫شا دەكەم‪ .‬بەاڵم من ناتوانم مرۆڤ لە شا جیا‬ ‫بكەمەوە‪ ،‬من بەر لەوەی مرۆڤێك بم شام‪ .‬شایەك‬ ‫كە لە چارەی نوسراوە ئەركێك ئەنجام بدات‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫ئەوانیتر گرینگ نییە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەمە پارادۆكسێكە‪ .‬ئەمە تەنهاییەكی‬ ‫قوڵە‪ .‬ئەو شایەی كە نابێ بەرامبەر بەو شتەی‬ ‫دەیڵێت ئەو شتەی ئەنجامی دەدات بەرامبەر‬ ‫بە كەس وەاڵم دەرەوە بێت‪ ،‬بەمەشەوە من بە‬ ‫گشتی تەنها نیم‪ ،‬لەبەر ئەوەی هێزێك كە ئەوانیتر‬ ‫نایبینن لەگەڵمدایە‪ .‬هێزێكی عیرفانی‪ .‬هەروەها‬ ‫من هەندێ پەیامم پێدەگات‪ .‬پەیامی ئاینی‪ .‬من‬ ‫زۆر باوەڕدارم‪ .‬باوەڕم بە خودا هەیە و هەموو‬ ‫دەم وتومە ئەگەر خوداش بوونی نەبێت دەبێت‬ ‫خودامان دروست كردبا‪ .‬بەڕاست زۆرم بەزەیی‬ ‫بەو مرۆڤ چارەڕەشانەدا دێتەوە كە خودایان نییە‪.‬‬ ‫ناكرێت بێ خوا بژیت‪ .‬من لە پێنج ساڵیەوە لەگەڵ‬ ‫خودا دەژیم‪ .‬لەو كاتەوەی كە ئیلهامم پێكرا‪.‬‬ ‫*ئیلهام خاوەن شكۆ؟!‬ ‫ بەڵێ‪ ،‬ئیلهام‪ ،‬پلە بەرزی‪.‬‬‫*لەكێەوە‪ ،‬لە چییەوە؟‬ ‫ لە پێغەمبەرەكانەوە‪ ،‬زۆرم پێ سەیرە‬‫نەتزانیوە‪ .‬ه��ەم��ووان دەزان��ن كە من ئیلهامم‬ ‫پێكراوە‪ ،‬من ئەمەم تەنانەت لە ژیاننامەكەشمدا‬ ‫نوسیوە‪ .‬لە منداڵیدا دووج��ار ئیلهامم پێكرا‪.‬‬ ‫جارێك ئەو كاتەی تەمەنم پێنج سااڵن بوو و جاری‬ ‫دووهەم لە تەمەنی شەش ساڵیمدا‪ .‬جاری یەكەم‬ ‫من حەزرەتی مەهدیم بینی كە بە پێی مەزهەبی‬ ‫ئێمە غایبە و رۆشتوەو رۆژێك دەگەڕێتەوەو دونیا‬ ‫رزگار دەكات‪ .‬ئەم رۆژە من توشی رووداوێك‬ ‫هاتم و كەوتمە سەر بەردێكی گ��ەورەو ئەوە‬ ‫ئیمامی مەهدی بوو منی رزگار كرد‪ .‬ئەو خۆی‬ ‫خستە نێوان من و بەردەكەوە‪ .‬من ئەمە نازانم‬ ‫لەبەرئەوەی من ئەوم بینیوە‪ .‬نەك لە خەودا‪ ،‬لە‬ ‫واقعدا بینیم‪ ،‬واقعی مادی‪ ،‬تێدەگەیت؟ من ئەوم‬ ‫بینی‪ .‬هەر ئەمە‪ .‬ئەو كەسەی لەگەڵم بوو نەیبینی‪.‬‬ ‫كەسیش جگە لە من نەدەبا ئەو ببینێت‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوەی‪ ....‬ئاخ دەترسم نەزانی چی دەڵێم‪.‬‬ ‫*نا‪ ،‬لێت تێناگەم كە چی دەڵێیت‪ .‬ئێمە زۆر‬ ‫باش قسەكانمان دەستپێكردبوو‪ ،‬بەاڵم ئێستا ئەم‬ ‫بابەتی ئیلهام و گەورەكردنەوەیە بۆ من زۆر‬ ‫روون و ئاشكرا نییە؟‬ ‫ لەبەر ئەوەی تۆ باوەڕ بە قسەكانم‬‫ناكەیت باوەڕت بە خودا نییە‪ ،‬باوەڕ بە منیش‬ ‫ناكەیت‪ .‬زۆرن ئ��ەو كەسانەی ب���اوەڕدار نین‪.‬‬ ‫تەنانەت باوكیشم باوەڕدار نەبوو‪ .‬ئەو هیچكات‬ ‫باوەڕی نەكرد و هەموو كات گاڵتەی دەهات بەم‬ ‫شتە‪ .‬بەمەشەوە سەرەڕای هەموو رێزێك كە لێم‬

‫دەگ��رن‪ ،‬لێم دەپرسن هیچكات گومانم نەبووە‬ ‫ئەمە وەه��م و خەیاڵ ب��ووە‪ ،‬وەه��م و خەیاڵی‬ ‫سەردەمی منداڵی؟ من هەموو دەم دەڵێم‪ ،‬نا‪ ،‬نا‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی من باوەڕم بە خودا هەیە و لەسەر‬ ‫ئەو باوەڕەم خودا منی هەڵبژاردوە بۆ ئەنجامدانی‬ ‫ئەمرێكی گرنگ‪ .‬ئیلهامەكانی من پەڕجوویەك‬ ‫بوو كە واڵتی رزگار كرد‪ .‬پاشایەتی من واڵتی‬ ‫رزگار كرد لەبەرئەوەی خودا لە منەوە نزیكبووە‪.‬‬ ‫دەمەوێت ئەوە بڵێم‪ :‬ئەمە دروست نییە هەموو‬ ‫ئەو كارە گەورانەی كە بۆ ئێرانم كردوە گرێی‬ ‫بدەمەوە بە خۆمەوە‪ .‬بابزانیت و دەتوانم ئەمكارە‬ ‫بكەم بەاڵم نامەوێت‪ ،‬لەبەرئەوەی دەزانم كەسێك‬ ‫پشتیوانم بووە‪ .‬خودا‪ .‬تێدەگەیت؟‬ ‫*نە‪ ،‬بەاڵم ئەم ئیلهامانە تەنها لە سەردەمی‬ ‫منداڵیدا بووە یان لە گەورەیشتدا؟‬ ‫ خۆ پێمگوتی لە سەردەمی منداڵیمدا‪.‬‬‫لە گەورەییدا هیچكات رووینەداوە‪ ،‬بەڵكو تەنها‬ ‫هەندێ خەون دەبینم بە ماوەی یەك یان دوو‬ ‫ساڵ‪ ،‬تەنانەت حەوت یان هەشت ساڵ‪ ،‬بۆ وێنە‬ ‫جارێك من لە ماوەی پانزە ساڵدا دوو خەونم‬ ‫بینیوە‪.‬‬ ‫*خەونی چۆن؟‬ ‫ خەونی ئاینی بەسەر بنەمای عیرافان‪،‬‬‫لە خەونەكانمدا دەمبینی دوو سێ مانگیتر چی‬ ‫روودەدات‪ ،‬دوو سێ مانگ دواتر بە راستی رووی‬ ‫دەدا‪ .‬بەاڵم ناتوانم بڵێم خەونم بە چییەوە دەبینی‪.‬‬ ‫تەنها پەیوەندییان بە تاكی خۆمەوە نەبوو‪ ،‬پرسی‬ ‫ناوخۆی واڵتیشیان تێدا بوو‪ ،‬بۆیە وەك نهێنی‬ ‫واڵت دەبێ چاویان لێبكرێت‪ .‬بەاڵم رەنگە ئاسانتر‬ ‫لێم تێبگەیت ئەگەر لە بری وشەی خەون وشەی‬ ‫هەست بەكار بێنم‪ .‬من باوەڕم بە هەستی قەڵبیش‬ ‫هەیە‪ .‬هەندێ كەس باوەڕیان بە دۆنادۆن هەیە‬ ‫و من باوەڕم بە هەستی قەلبی هەیە‪ .‬هەستێك‬ ‫لە مندا هەیە كە بەر لە روودان��ی رووداوەك��ان‬ ‫هەست دەكەم ئەو رووداوە روودەدات و ئەمە‬ ‫هەستێكی قەلبییە و وەك هێزێكی غەریزی‬ ‫زۆر بەهێزە لە مندا‪ .‬تەنانەت ئەو رۆژەش كە‬ ‫لە نزیكەوە تەقەم لێكرا بە یارمەتی غەریزەم‬ ‫رزگارم بوو‪ .‬لەبەرئەوەی ئەو شتەی لە بۆكسینگدا‬ ‫سێبەری سەماكەرێ‌ پێتدەڵێت‪ ،‬لە كەمتر لە یەك‬ ‫چركەدا‪ ،‬بەرلەوەی فیشەكەكە بدات لە دڵم‪ ،‬وەها‬ ‫جووڵەیەكم كرد كە فیشەكەكە لەبری ئەوەی بدات‬ ‫لە دڵم دای لە شانم‪ .‬ئەمە پەڕجوویەك بوو‪ ،‬من‬ ‫باوەڕم بە پەڕجووش هەیە‪ .‬بهێنە بەرچاوی خۆت‬

‫من پێنج فیشەكەم بەركەوت و بریندار بووم‪،‬‬ ‫یەكێك لە سەرم‪ ،‬دوو دانە لە جەستەم‪ ،‬یەكێك‬ ‫لە دەم و چاوم یەكێك شانم‪ ،‬فیشەكی حەوتم‬ ‫گیری كرد و دەرنەچوو‪ ...‬لێرەدا دەبێ باوەڕ بە‬ ‫پەڕجوو بێنیت‪ .‬من چەند جار ڕووداوی فڕۆكەم‬ ‫بووەو هەمیشە بە یارمەتی پەڕجوو و خواستی‬ ‫خواو پێغەمبەرەكان سالم دەرچووم‪ .‬دەبینم تۆ دێر‬ ‫باوەڕ بەم شتانە دەكەیت‪.‬‬ ‫*تەنانەت زیاتر لە دێڕباوەڕكرد من گێژ بووم‪.‬‬ ‫من بەڕاست توشی سەرسوڕمان بووم‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫بەرامبەر كەسێك دانیشتووم پێشتر پێش بینیم‬ ‫نەدەكرد وەها كەسێك بێت‪ .‬من هیچم دەربارەی‬ ‫ئەم پەڕجوو و ئیلهامانە نەدەزانی‪ .‬هیچ شتێكیش‬ ‫دەربارەی زەواج و تەاڵقەكانت نازانم‪ .‬هەڵبەت‬ ‫ئ��ەوە نییە بمهەوێت بابەتەكە بگۆڕم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تەاڵقەكان رەنگە جۆرێك دراما بووبێت؟‬ ‫ ق��س��ەك��ردن ل��ە ب��ارەی��ەوە دژوارە‪،‬‬‫لەبەرئەوەی ژیانی من بەپێی چارەنوسی رابردوم‬ ‫دیاری كراوەو ئەو كاتەی ناچار بووم بە پێچەوانەی‬ ‫هەستی خۆم بجووڵێمەوەو هەستی خۆم بنێمە‬ ‫ژێر پێ‪ ،‬هەموو دەم بەم بۆچوونە كە چارەنوس‬ ‫ئەمەی بۆ دیاریكردوم و وای دیاریكردوە ئەم‬ ‫تاڵیانە بێنە سەر رێم‪ ،‬خۆم راگرتوە‪ .‬كە ناچار بێت‬ ‫ئەركێك ئەنجام بدەیت ناتوانێت دژ بە چارەنوس‬ ‫بوەستیتەوەو هەستی تاكەكەسی الی شایەك‬ ‫جێگایەكی نییە‪ .‬شایەك هیچكات بۆ خۆی ناگری‪.‬‬ ‫ئەو مافەی نییە‪ .‬شا بەر لە هەرشت ئەركێكی‬ ‫لەسەر شانەو هەست بە بەرپرسایەتی الی من‬ ‫بەهێز دەكات‪ .‬هەر بۆیە ئەو كاتەی باوكم پێیوتم‬ ‫‪“:‬لەگەڵ پرەنسیس فەوزیەدا زەواج بكە‪ “.‬بۆ‬ ‫ساتێكیش بیرم لەوە نەكردەوە دژی بوەستمەوە یان‬ ‫بڵێم‪“:‬نایناسم‪ “.‬زۆر زوو رازی بووم لەبەرئەوەی‬ ‫ئەركی سەرشانم بوو زوو رازی بم‪ .‬ئینسان یان‬ ‫ئەوەیە شایە یان شا نییە‪ .‬ئەگەر پاشا بێت دەبێ‬ ‫بەرپرسایەتییەك وەربگریت لە ئاستی پاشا بووندا‬ ‫بێت‪ ،‬بێ ئەوەی بەرامبەر بە چاوەڕوانییەكان یان‬ ‫ئازارەكان یان كاریگەرییەكان چۆك دابدەیت‪.‬‬ ‫*خاوەن شكۆ! بەدەر لە پرەنسیس فەوزیە‪،‬‬ ‫من بیر لە پرەنسێس سورەیا دەكەمەوە‪ .‬تۆ خۆت‬ ‫وەك هاوژیان ئەوت هەڵبژارد‪ .‬واز لێهێنانی‬ ‫نیگەرانی نەكردیت؟‬ ‫ بۆچی نا‪ ،‬ماوەیەك ‪ ....‬تەنانەت‬‫دەتوانم بڵێم ئەم شتە تا ماوەیەكی زۆر خەمێكی‬ ‫گەورەی ژیانم بوو‪ ،‬بەاڵم زۆر زوو عەقڵ بەسەرمدا‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪28‬‬

‫زاڵ بوو ئەم پرسیارەم لە خۆم كرد دەتوانم چی‬ ‫بۆ واڵتەكەم بكەم ؟ وەاڵمەكەم ئەوەبوو دەبێ‬ ‫هاوژیانێكیتر بدۆزمەوەو لە چارەنوسی خۆمدا‬ ‫بەشداری بكەم و بتوانم جێگرەوەیەك بۆ تاج و‬ ‫تەخت دروستبكەم‪ .‬بە دەربڕینێكیتر هەستەكانم‬ ‫هیچكات بۆ پرسە تایبەتەكانی خۆم نەبووە بەڵكو‬ ‫زیاتر بۆ ئەركەكانی پاشایەتی بووە‪ ،‬من هەموو‬ ‫دەم هەوڵمداوە زۆر بیر لە خۆم نەكەمەوە‪ .‬بەڵكو‬ ‫بیر لە تاج و تەخت و واڵتەكەم بكەمەوەو لە بیری‬ ‫ئەوانەدا بم‪ .‬بەاڵم با باسی هەندێ شتی وەك‬ ‫تەاڵق نەكەین‪ .‬من زۆر لەم شتانە گەورەترم‪.‬‬ ‫*بەدڵنیاییەوە‪ ،‬بەاڵم شتێك هەیە ناتوانم باسی‬ ‫لێوەنەكەم‪ ،‬لەبەرئەوەی هەستدەكەم شایستەی‬ ‫ئەوەیە روون بێتەوە‪ .‬راستە تۆ ژنێكیترت هێناوە؟‬ ‫ ئەمە درۆ و دەل��ەس��ە و تۆمەتە‪،‬‬‫نەخێر‪ .‬دوای ئ��ەوەی ئ��ەم تۆمەتە لە الیەن‬ ‫رۆژنامەی فەلەستینی (المحرر)ەوە چاپ بوو بە‬ ‫هۆكاری ئاشكرای سیاسی‪ ،‬هەواڵنێری فەرەنسا‬ ‫ئەم هەواڵەی باڵوكردەوە‪ .‬تۆمەتێكی قیزەون و‬ ‫ناشیرین‪ .‬هەر ئەوەت پێ دەڵێم ئەو كەسەی وەك‬ ‫خێزانی چوارەمم باسی لێوە دەكرێت خوشكەزامە‪.‬‬ ‫كچی خوشكە لفە دوانەكەم‪ .‬ئەو خوشكەزایەی كە‬ ‫مێردی كردوەو منداڵێكیشی هەیە‪ .‬بەڵێ‪ ،‬هەندێ‬ ‫لە رۆژنامەكان كە لە الیەن كەسانی بێ ئەدەب‬ ‫و بێ تەربیەتەوە بەڕێوەدەبرێن بۆ سوكایەتیكردن‬ ‫بە من هەركارێك دەكەن‪ .‬بەاڵم چۆن دەكرێت‬ ‫بیر لەوە بكرێتەوە كە من‪ ،‬ئەو منەی كە یاسای‬ ‫قەدەغەكردنی فرەژنیم داڕشتووە‪ ،‬بەدزییەوە ژن‬ ‫بێنم؟ ئەمە شتێكی زۆر ناشیرینەو ناكرێت بیری لێ‬ ‫بكرێتەوە و ناكرێت لێشی بگوزەریت‪.‬‬ ‫*خاوەن شكۆ! تۆ مسوڵمانی‪ ،‬ئاینینەكەت‬ ‫رێگات پێدەدات بێ جیابوونەوەو تەاڵقدانی‬ ‫شابانوو فەرەح دیبا‪ ،‬ژنێكیتر بێنیت‪.‬‬ ‫ بەڵێ‪ ،‬راستە ئاین ئەم ئیزنەم پێدەدات‪،‬‬‫بەاڵم بەو مەرجەی شابانوو رازی بێت‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫راستگۆ بم لەگەڵت هەندێجار هەیە بۆ وێنە ژنێك‬ ‫نەخۆشە یان نایەوێت ئەركی ژنایەتی ئەنجام‬ ‫بدات‪ ...‬دەی مرۆڤ دەبێ زۆر گەمژە بێت الی‬ ‫وابێت پیاوەكە ئەم دۆخەی بۆ تەحەموڵ دەكرێت‪.‬‬ ‫لە كۆمەڵگەی ئێوەدا ئەگەر پیاوێك بكەوێتە وەها‬ ‫دۆخێكەوە یەك یان چەند ‪ Girl friend‬ناگرێت؟‬ ‫لە كۆمەاگەی ئێمە پیاوەكە دەتوانێت ژنێكی تر‬ ‫بێنێت هەڵبەت بەو مەرجەی ژنی یەكەم دادگای‬ ‫پ��ارێ��زەری بنەماڵە رازی بن‪ .‬بەبێ رازیبوونی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫ئەم دوان��ە كە من یاساكەی خۆم لە سەر ئەو‬ ‫بنەمایە داڕشتووە‪ ،‬زەواجی دووهەم نایاساییە و‬ ‫بە هیچ شێوەیەك رێگەی پێنادرێت‪ .‬ئەگەر وابێت‬ ‫منیش ئەگەر بە دزییەوە زەواج بكەم لە یاسا‬ ‫المداوە‪ .‬بەاڵم لەگەڵ كێ؟ لەگەڵ خوشكەزاكەم؟‬ ‫من تەنانەت نامەوێت دەربارەی شتێكی ئەوەندە‬ ‫گەمژانە قسە بكەم‪ .‬نامەوێت ئیتر لەمبارەوە قسە‬ ‫بكەم‪.‬‬ ‫*زۆر باشە ئیتر باسی نەكەین‪ .‬گریمان‬ ‫بەدرۆت خستەوە‪.‬‬ ‫ من هیچ شتێك بە درۆ ناخەمەوە‪ .‬من‬‫تەنانەت ئەزیەتی ئەوە نادەم بە خۆم بە درۆی‬ ‫بخەمەوە‪ .‬نامەوێت لە هیچ بەدرۆ خستنەوەیەكدا‬ ‫ناوم هەبێت‪.‬‬ ‫*ب���ەاڵم چ��ۆن دەب��ێ��ت؟ ئ��ەگ��ەر ب��ەدرۆی‬ ‫نەخەیتەوە هەمدیسان دەڵێن ئەم شتە بووەو ئەم‬ ‫زەواجە كراوە‪.‬‬ ‫ ئەم كارەم لە رێگای باڵیۆزخانەكانمەوە‬‫كردوە‪.‬‬ ‫*بەاڵم كەس ب��اوەڕی نەكردوە‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫خۆتان دەبێ بە درۆی بخەنەوە‪.‬‬ ‫ هەر ئەوەی خۆم بە درۆی بخەمەوە‬‫سوكم دەكات‪ ،‬سوكایەتییە‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەم شتە‬ ‫بەالی منەوە گرنگ نییە‪ .‬بەالی تۆوە ئاسایە شایەك‬

‫لەو پلەو پێگەی مندا‪ ،‬شایەك بەو سەرقاڵیانەوە كە‬ ‫من هەمە‪ ،‬خۆی بەوە بچوك بكاتەوە كە لەگەڵ‬ ‫خوشكەزاكەی زەواجی كردوە؟ شتێكی قێزەونە‪.‬‬ ‫بەالی تۆوە ئاساییە شایەك‪ ،‬پاشای ئێران‪ ،‬كاتی‬ ‫خۆی بۆ ئەم شتانە تەرخان بكات؟ باسی ژن و‬ ‫هاوسەرەكانی بكات؟‬ ‫*سەیرە‪ ،‬ئەگەر پاشایەك هەبێت كە هەموو‬ ‫دەم باسی پەیوەندییەكانی كرابێت لەگەاڵ ژنان‬ ‫ئەو پاشایە تۆی‪ ،‬ئێستا دەڵێیت ژنان هیچ نەخش‬ ‫و دەورێكیان لە ژیانتدا نییە؟‬ ‫ الموانییە روان��گ��ەی��ەك��ی دروس��ت��ت‬‫لەمبارەوە هەبێت‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەو شتانەی كە لە‬ ‫ژیانی مندا گرنگ بوون‪ ،‬ئەو شتانەی كاریگەرییان‬ ‫بووە لە ژیانمدا‪ ،‬شتیتر بوون‪ .‬بەدڵنیاییەوە نەك‬ ‫زەواجەكانم و نە ژنان ئەو كاریگەرییەیان نەبووە‪.‬‬ ‫هەڵبەت من سوكایەتی بە ژنان ناكەم و ژنان زیاتر‬ ‫لە هەر نەتەوەیەكیتر لە شۆڕشی شا و خەڵك‬ ‫سودمەند بوون‪ .‬من تەنانەت ژنانم ناردە سوپاوە‬ ‫بۆ ئەوەی لەوێ بەرلەوەی بڕۆنە گوندەكان بۆ‬ ‫خەبات بۆ نەهێشتنی نەخوێندەواری‪ ،‬دەورەیەكی‬ ‫بارهێنانی شەش مانگە ببینن‪ .‬لەبیرت نەچێت من‬ ‫كوڕی كەسێكم لە ئێران حیجابی نەهێشت‪ .‬هەڵبەت‬ ‫ئەگەر بشڵێم یەكێك لەو ژنانە كاریگەری بووە لە‬ ‫ژیانمدا‪ ،‬زۆر نزیك نابمەوە لێی‪ .‬كە ناتوانێت من‬ ‫بخاتە ژێر كاریگەری خۆیەوە‪ .‬جا چ بگات بە ژنان‪.‬‬ ‫ژن لە ژیانی پیاوێكدا هیچ گرنگییەكی نییە مەگەر‬ ‫ئەوەی جوان و دڵڕفێن بێت و تایبەتمەندی ژنانەی‬ ‫خۆی بپارێزێت‪ .‬ئەم فێمێنیزمە چییە باسی لێوە‬ ‫دەكرێت؟ ئەم فێمێنیستانە بەڕاست چییان دەوێت؟‬ ‫ئێوە دەڵێن یەكسانی! زۆر باشە‪ ،‬ئێوە بە پێی یاسا‬ ‫یەكسانن بەاڵم نەك لە باری تواناوە؟‬ ‫*راستە‬ ‫ ئێوە ژنەكان هیچكات مایكل ئانجیلۆ‬‫یان "باخ“ێكتان نەبووە‪ ،‬تەنانەت چێشت لێنەری‬ ‫باشیشتان تێدا نەبووە‪ .‬ئەگەر باس لە دەرفەتەكان‬ ‫بكەیت‪ ،‬لە وەاڵمی تۆدا دەڵێم گاڵتەیە‪ ،‬هیچ شتێكی‬ ‫گەورەتان نەبووە‪ ،‬راستی تۆ لەو وتووێژانەدا كە‬ ‫دەیكەیت چەند ژنت دیوە كە توانای ئیدارەی‬ ‫واڵتی هەبێت؟‬ ‫*النیكەم دوو كەس‪ :‬گێلدا مایەر و ئیندیرا‬ ‫گاندی‪ .‬بەاڵم بەالی منەوە سەیرە تۆ شابانوو‬ ‫فەرەحت ك��ردوە بە جێگرەوەی پاشایەتی تا‬ ‫ئەو كاتەی وەلی عەهد(كوڕە جێگرەوەكەت) بە‬ ‫تەمەنی یاسایی دەگات‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫ راستە‪ ،‬ئەگەر كوڕەكەم بەر لە تەمەنی‬‫یاسایی ببێت بە شا‪ ،‬شابانوو دەبێت بە نایب‬ ‫سەڵتەنە (جێگرەوەی پاشایەتی)‪ .‬لەهەمانكاتدا‬ ‫شورایەك دەبێت كە شابانوو دەبێت راوێژیان‬ ‫لەگەڵ بكات‪ ،‬بەاڵم من ناچار نیم لەگەڵ كەس‬ ‫راوێژ بكەم‪ ،‬بەاڵم ئەمجارە ئێمە تەنها بۆ مشت و‬ ‫مڕ و قسەكردن لێرە نین‪.‬‬ ‫*بەڵێ وایە‪ ،‬بەاڵم من هێشتا شتێك هەیە‬ ‫دەبێ بیڵێم و مێشكی داگرتوم‪ ،‬بۆ وێنە كاتێك‬ ‫لێرە‪ ،‬لە ت��اران‪ ،‬دەمەوێت دەرب��ارەی تۆ قسە‬ ‫بكەم‪ ،‬خەڵك بە ترسەوە بێدەنگەیی هەڵدەبژێرن‪،‬‬ ‫تەنانەت ناشوێرن ناوت بڵێن‪ ،‬بۆچی وایە؟‬ ‫ الموایە لەبەرئەو رێزە زۆرەیە كە بۆ‬‫منیان هەیە‪ .‬ئەوان لەگەڵ خودی خۆم بەمجۆرە‬ ‫هەڵسوكەوت ناكەن‪ .‬ئەو كاتەی لە ئەمریكاوە‬ ‫گەڕامەوە لە سەیارەیەكی سەر كراوەدا بە شاردا‬ ‫گ��ەڕام‪ ،‬لە فڕۆكە خانەوە بۆ كۆشك‪ ،‬النیكەم‬ ‫جەماوەرێكی زیاتر لە پێنجسەد هەزار كەسی بەو‬ ‫پەڕی شادییەوە پێشوازییان لێكردم‪ .‬ئەوان بانگیان‬ ‫دەكردمو‪ ،‬دروشمی نەتەوەییان دەوتەوە‪ ،‬بە هیچ‬ ‫شێوەیەك وەك تۆ دەیڵێیت بێدەنگ نەبوون‪ .‬لەو‬ ‫رۆژەوەی كە بووم بە شا و خەڵك سەیارەكەمیان‬ ‫پێنج كیلۆمەتر لە سەر دەست گێڕا‪ ،‬هیچ شتێك‬ ‫ن��ەگ��ۆڕاوە‪ .‬بەڵێ لەو كۆشكەوەی تێیدا دەژیم‬ ‫تا پەڕلەمان‪ ،‬ئەو شوێنەی كە دەب��وو سوێندی‬ ‫وەفاداریم خواردبا پێنج كیلۆمەتر رێگابوو‪ ،‬من لەو‬ ‫سەیارەدا بووم و خەڵك لە چەند مەتری كۆشكەوە‬ ‫سەیارەكەمیان لەسەر دەست هەڵگرت و پێنج‬ ‫كیلۆمەتر هەڵیان گرت‪ .‬مەبەستی پرسیارەكەت چی‬ ‫بوو؟ دەتەوێت بڵێیت هەموویان دژی منن؟‬ ‫*مەبەستم ئەوەیە زۆرب��ەی خەڵك تۆ بە‬ ‫كەسێكی دیكتاتۆر دەزانن؟‬ ‫ ئەمە ئەو شتەیە كە لۆمۆند دەینوسێت‪،‬‬‫بەاڵم چ گرنگییەكی هەیە؟ من بۆ خەڵكەكەم كار‬ ‫دەكەم نەك بۆ لۆمۆند‪.‬‬ ‫*بەڵێ‪ ،‬ب��ەاڵم نكۆڵی ل��ەوە ناكەیت كە‬ ‫پاشایەكی بەهێزیت؟‬ ‫ ن��ا ن��ای��ش��ارم��ەوەو نكۆڵی ن��اك��ەم‪،‬‬‫لەبەرئەوەی لە رووی��ەك��ەوە دروستە‪ .‬ب��ەاڵم با‬ ‫بزانیت بۆ ریفۆرمكردن پێویستە بەهێز بیت‪.‬‬ ‫بەتایبەت ئەگەر ئەو ریفۆرمە لە واڵتێكی وەك‬ ‫ئێراندا بێت كە بیست و پێنج لەسەدی خەڵك‬ ‫خوێندەوارییان هەیە‪ ،‬نابێ ئەوە لەبیر بكەین‬ ‫نەخوێندەواری لێرە شتێكی زۆر ناخۆشە‪ ،‬النیكەم‬

‫لەو رۆژەوەی‬ ‫كە بووم بە‬ ‫شا و خەڵك‬ ‫سەیارەكەمیان‬ ‫پێنج كیلۆمەتر‬ ‫لە سەر دەست‬ ‫گێڕا‪ ،‬هیچ شتێك‬ ‫نەگۆڕاوە‪ .‬بەڵێ لەو‬ ‫كۆشكەوەی تێیدا‬ ‫دەژیم تا پەڕلەمان‬

‫دە ساڵ دەخایەنێت بۆ ئەوەی نەمێنێت‪ .‬مەبەستم‬ ‫ئەوە نییە كەس نەخوێندەوار نەمێنێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مەبەستی من ئ��ەو كەسانەیە ئێستا كەمتر لە‬ ‫پەنجا ساڵیان تەمەنە‪ .‬ب��اوەڕ بكە كاتێ سێ لە‬ ‫چواری نەتەوەیەك نەخوێندەوارن تەنها لە رێگای‬ ‫هێزەوەیە دەكرێت ریفۆرم بكەیت‪ .‬ئەگەر وا‬ ‫نەبێت هیچ ئەنجامێكی نابێت‪ .‬من ئەگەر بەهێز‬ ‫نەبام و هێزم بەكار نەهێنایە تەنانەت نەمدەتوانی‬ ‫ریفۆرمی زەوی و زار بكەم و هەموو پالنەكانی‬ ‫ریفۆرم تێك دەچوو‪ .‬هەركە ئەم پالن و بەرنامە‬ ‫تێكچووبا چەپی توندڕەو لە ماوەی چەند كاتژمێردا‬ ‫راستی توندڕەوی لەناو دەبرد و شۆڕشی سپی بێ‬ ‫ئەنجام دەمایەوە‪ .‬من ناچار بووم ئەوەی كردبووم‬ ‫ئەنجامی بدەم‪ ،‬ئێستا باسی ئەوە دەكەن لە ئێران‬ ‫دیموكراسی نییە‪.‬‬ ‫*مەگەر هەیە؟‬ ‫ هەڵبەت دڵنیات دەكەمەوە‪ ،‬دڵنیات‬‫دەكەمەوە ئێران لە زۆر رووەوە لە واڵتەكانی ئێوە لە‬

‫ئەوروپا دیموكراتترە‪ .‬بەبێ لەبەرچاو گرتنی ئەوەی‬ ‫وەرزێرەكان بوون بە مالك و خاوەنی زەوییەكان‬ ‫و كرێكاران لە بەڕێوەبردنی كارگە و خێریدا‬ ‫شەریكن‪ ،‬كۆمپانیا و كارگە گەورە پیشەسازییەكان‬ ‫موڵكی دەوڵەتن نەك موڵكی تایبەت‪ ،‬دەبێ ئەوە‬ ‫بزانیت هەڵبژارن لە گوندەكان دەستی پێكردوە‬ ‫بۆ دیاریكردنی شۆرای شار و گوندەكان‪ .‬راستە‬ ‫تەنها دوو حزب لە پەرلەماندا بەشدارن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمانە ئەو دوو حزبەن كە ‪ 12‬مادەی شۆڕشی‬ ‫منیان قبوڵە‪ .‬بەدەر لەوە مەگەر چەند حزب دەبێ‬ ‫دەربڕی ئایدۆلۆژیای شۆڕش بێت؟ هەروەها ئەم‬ ‫دوو حزبە تەنها حزبگەلێكن كە دەتوانن بەڕادەی‬ ‫پێویست دەن��گ بێنن‪ .‬كەمایەتییە سیاسیەكان‬ ‫ئەوەندە بێ بایەخ و گاڵتەجاڕن كە تەنانەت‬ ‫ناتوانن نوێنەرێكیشیان هەبێت‪ .‬من هەروەها‬ ‫نامەوێت حزبی كۆمۆنیست حزبێكی رێگە پێدراو‬ ‫بێـت‪ .‬لە ئێران كۆمۆنیستەكان نایاساین‪ .‬ئەوان‬ ‫هیچ ئامانجێكیان نییە جگە لە وێران كردن‪ ،‬ئەوان‬ ‫وەفادار نین بە واڵت و پاشاكەی خۆیان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫سوێندی وەفادارییان بۆ بێگانەكان خواردوە‪ .‬ئەوان‬ ‫خیانەتكارن و خائینن و ئیزن دان پێیان شێتییە‪.‬‬ ‫*رەن��گ��ە مەبەستی خ��ۆم ب��ە دروس��ت��ی‬ ‫دەرنەبڕیبێت‪ .‬من ئاماژەم دا بە دیموكراسی بەو‬ ‫شێوەیەی لە رۆژئاوادا هەیە‪ ،‬واتە ئەو رژێمانەی‬ ‫ئیزن دەدەن هەر كەس هەر جۆرە دەیەوێت‬ ‫بیر بكاتەوە و بنەماكەی لەسەر پەرلەمانێكە كە‬ ‫تەنانەت كەمایەتییەكانیش دەتوانن تێیدا بەشدار‬ ‫بن‪.‬‬ ‫_ بەڵێ‌ من ئەمجۆرە دیموكراسیەیەم ناوێت‪.‬‬ ‫نازانم چۆن لەگەڵی هەڵسوكەوت بكەم و چی‬ ‫لێبكەم‪ .‬ئەم دیموكراسییە بۆ خۆتان‪ .‬پیرۆزتان‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫*رەنگە تا ڕادەیەك تێكەڵ و پێكەڵ و بێ‬ ‫سەرەو بەرە دیار بێت‪ ،‬بەاڵم تەنها دەرفەتێكە‬ ‫كە ئیزن دەدەن مرۆڤ ئازادانە بیر بكاتەوەو رێز‬ ‫لە ئازادی تاك و ئازادی بیركردنەوە دەگیردرێت‬ ‫تێیدا‪.‬‬ ‫ ئازادی بیركردنەوە‪ ،‬ئەویش ئەو منداڵە‬‫پێنج سااڵنەی كە مان دەگرێت و لە شەقامەكاندا‬ ‫هەڵدێت‪ ،‬دیموكراسی ئەمەیە؟ یان ئازادی ئەمەیە؟‬ ‫*بەڵێ‪.‬‬ ‫ بەالی منەوە نا‪ ،‬لێت دەپرسم لەم‬‫چەند ساڵەی دواییدا چ شتێك لە زانكۆكانتان‬ ‫فێربوون؟ ئەگەر بەردەوام بن لەگەڵ ئەم دۆخەی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪30‬‬

‫كە هیچ شتێك لە شوێنی خ��ۆی نەبێت چۆن‬ ‫دەتوانن لەگەڵ تەكنەلۆژیا خۆتان رێك بخەن؟‬ ‫ئەگەر نەتوانن خۆتان ئامادە بكەن نابن بە‬ ‫كۆیلەی ئەمریكا؟ نابن بە واڵتانی پلە سێ و پلە‬ ‫چواری دونیا؟ دیموكراسی‪ ،‬ئازادی! ئەم وشانە چ‬ ‫مانایەكیان هەیە؟‬ ‫*داوای لێبوردن دەكەم خاوەن شكۆ! بەالی‬ ‫منەوە مانای ئەوەیە بۆ وێنە ئەو كاتەی نیكسۆن‬ ‫سەردانی تاران دەكات ژمارەیەك لە كتێبەكان كۆ‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬ئاگادارم ئەو كاتەی نیكسۆن سەردانی‬ ‫تارانی كرد كتێبەكەی من دەرب��ارەی ڤێتنام(‬ ‫ژیان‪ ،‬جەنگ و ئیتر هیچ) لە كتێب فرۆشییەكان‬ ‫كۆكرایەوەو ئیتر باڵونەكرایەوە‪ ،‬مەگەر ئەوەی‬ ‫دوای روشتنی نیكسۆن باڵو كرابێتەوە‪.‬‬ ‫ جا چۆن؟‬‫*بەڵێ وابووە‪.‬‬ ‫ بەاڵم ناوی تۆ لە لیستەكەی شادا نییە؟‬‫* لە تاران نازانم‪ .‬رەنگە‪ .‬ناوی من لە هەموو‬ ‫لیستە رەشەكاندا هەبێت‪.‬‬ ‫ سەیرە‪ ...‬بەاڵم من ئامادەی دیداربووم‬‫لەگەڵت و تۆ الی من دانیشتووی‪.‬‬ ‫*زۆر سوپاست دەكەم‪.‬‬ ‫ ئەمە ئ��ەوە دەخ��ات��ەڕوو ئ���ازادی و‬‫دیموكراسی هەیە‪.‬‬ ‫*بەدڵنیاییەوە‪ .‬لەهەمانكاتدا داوا دەكەم‬ ‫ئیزنم پێ بدەم پرسیارێك بپرسم‪ ،‬ئەگەر ئیتالیایی‬ ‫نەبوومایەو و خەڵكی ئێران بم و لێرە ژیابام و‬ ‫وەك چۆن ئێستا بیر دەكەمەوە بیرم كردبایەتەوە‪،‬‬ ‫وەك چۆن ئێستا دەنوسم بمنوسیبایە‪ ،‬واتە رەخنەم‬ ‫لێ گرتبای‪ ،‬ئاخۆ نەتدەخستمە زیندانەوە؟‬ ‫_ رەنگە زیندانیم ك��ردب��ای‪ .‬ئەگەر بەو‬ ‫شێوەیەی بیر دەكەیتەوەو دەنوسیت دژی یاسا بێت‬ ‫لە دادگا‪ ،‬دادگایی دەكرێیت‪.‬‬ ‫*زیندانی دەكرام‪.‬‬ ‫ الموایە‪ ،‬بەڵێ‪ .‬با بزانیت لە ئێران‬‫رەخنەگرتن لە من و هێرشكردنە سەرم ئاسان‬ ‫نییە‪ .‬بۆچی رەخنەت لێ دەگرتم و هێرشت‬ ‫دەكردەسەرم؟ لەبەر سیاسەتی دەرەكیم؟ لەبەر‬ ‫سیاسەتی نەوتیم؟ لەبەر ئەوەی زەوی و زارەكانم‬ ‫لە ناو گوندییەكاندا دابەشكردوە؟ لەبەرئەوەی ئەو‬ ‫دەرفەتەم بۆ كرێكارەكان خولقاندوە بەشداری بن‬ ‫لە خێر و سودی كارگەكاندا و بۆیان هەبێت تا ‪49‬‬ ‫لە سەدی پشكەكان بكڕن؟ بۆ خەباتم بۆ نەهێشتنی‬ ‫نەخوێندەواری و نەخۆشییەكان؟ بۆ پێشخستنی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫كۆمۆنیستەكان‬ ‫هەر ئەوەیە دەخرێنە‬ ‫زیندانەوەو بە چەند‬ ‫ساڵ زیندان سزا‬ ‫دەدرێن‪ ،‬چونكە‬ ‫بەپێی یاسا‬ ‫كۆمۆنیستی بوون‬ ‫لە ئێران قەدەغەیە‪.‬‬

‫واڵتێك كە هیچی نەبوو؟‬ ‫*نە‪ ،‬نە‪ ،‬نە‪،‬لەبەر ئەم شتانە نا‪ .‬گریمان‬ ‫لەبەرئەو گوشارانەی كەوتوەتە سەر خوێندكاران‬ ‫و رووناكبیران لە ئێران(رەخنەت لێبگرم)‪ .‬پێیانوتم‬ ‫زیندانەكان تەواو پڕبوون و زیندانییە تازەكان‬ ‫دەبەنە بنكە سەربازییەكان و لەوێ دەیانهێڵنەوە‪.‬‬ ‫ئەمە راستە؟ وەك بزانیت چەند زیندانی سیاسی‬ ‫لە ئێران هەیە؟‬ ‫ بە دروستی نازانم‪ ،‬بەوە ژمارەیە كە‬‫مەبەستی تۆ لە زیندانی سیاسی چی بێت‪ ،‬بۆ‬ ‫وێنە ئەگەر مەبەستت كۆمۆنیستەكانە من ئەوان‬ ‫بە زیندانی سیاسی نازانم‪ .‬لەبەرئەوەی بەپێی یاسا‬ ‫كۆمۆنیست بوون لە ئێران قەدەغەیە‪ .‬هەربۆیە‬ ‫من الموایە ئ��ەو كەسەی كۆمۆنیستە زیندانی‬ ‫سیاسی نییە‪ .‬بەڵكو تاوانبارە‪ .‬ئەگەر مەبەستت‬ ‫ئەو كەسانەیە كە ژنان و مندااڵنی بێتاوان دەكوژن‬ ‫و ت��اوان دەك��ەن‪ ،‬ئەوانیش بە زیندانی سیاسی‬ ‫نازانم‪ .‬هیچ بەزەییەكەم بۆ ئەم كەسانە نییە‪ .‬خۆ‬

‫دەزانیت من ئەو كەسانەم عەفوو كرد كە ویستیان‬ ‫بمكوژن هەمیشە لێیانبووراوم‪ ،‬بەاڵم هیچكات‬ ‫هیچ بەزەییەكەم نییە بۆ ئەو تاوانبارانەی تۆ بە‬ ‫چریك ناویان لێدەبەیت‪ ،‬یان ئەوانەی خیانەت لە‬ ‫واڵت دەكەن‪ .‬لەبەرئەوەی ئەمانە ئەو كەسانەن‬ ‫دەتوانن واڵتەكەم بكوژن و پیالنگێڕی بكەن دژ بە‬ ‫ئەمنییەتی واڵت‪ .‬ئەمانە ئەو كەسانەن كە دەبێ‬ ‫لەناو بچن‪.‬‬ ‫*گوللە بارانیش بكرێن و بدرێنە بەر دەستڕێژ؟‬ ‫ ئەو كەسانەی خەڵكیان كوشتوە بەڵێ‪،‬‬‫گوللەباران دەكرێن‪ .‬نەك لەبەر ئەوەی كۆمۆنیستن ‪،‬‬ ‫بەڵكو لەبەرئەوەی تیرۆریستن‪ .‬كۆمۆنیستەكان هەر‬ ‫ئەوەیە دەخرێنە زیندانەوەو بە چەند ساڵ زیندان‬ ‫سزا دەدرێن‪ ،‬چونكە بەپێی یاسا كۆمۆنیستی بوون‬ ‫لە ئێران قەدەغەیە‪ .‬هەڵبەت ئەزانم ئێوە چۆن‬ ‫دەربارەی ئیعدام بیر دەكەنەوە‪ ،‬بەاڵم با بزانیت‪،‬‬ ‫هەندێ لە بیركردنەوەو باوەڕەكان پەیوەندی هەیە‬ ‫بە جۆری پەروەردەو بارهێنانەوە‪ ،‬یان بە كلتور و‬ ‫كەش و هەواوە و نابێ بەو شێوەیە قەزاوەت و‬ ‫دادوەری بكەین كە ئەو شتەی بۆ واڵتیك باشە بۆ‬ ‫واڵتەكانی تریش بەكەڵك و شیاوە‪ .‬ناوكی سێوێك‬ ‫هەڵبگرە و لە تاران بیچێنە‪ .‬دواتر ناوكێكیتری هەر‬ ‫ئەو سێوە ببە و لە رۆم بیچێنە‪ .‬ئەو دارەی لە‬ ‫تاران گەورە دەبێت بە هیچ شێوەیەك لەو دارە‬ ‫ناچێت كە لە رۆما گەورە دەبێت‪ .‬لێرە پێویستە‬ ‫ژمارەیەك خەڵك ئیعدام بكرێن‪ .‬لێرە بەزەیی پێدا‬ ‫هاتنەوە شتێكی نەگونجاوە‪.‬‬ ‫*ئ��ەو ك��ات��ەی گوێم داب���ووە قسەكانت‪،‬‬ ‫پرسیارێكم لەال دروست بوو‪ ،‬تۆ دەربارەی مەرگی‬ ‫(ئالێندە) چۆن بیر دەكەیتەوە؟‬ ‫ من بەم شێوەیە بیر دەكەمەوە‪ .‬من‬‫الموایە مەرگی ئەو وانەیەكی فێركردین‪ :‬ئەویش‬ ‫ئەوەیە ئەگەر بمانەوێت كارێك ئەنجام بدەین‬ ‫و تێیدا سەركەوتوو بین یان دەبێ ئەمالیی بین‬ ‫یان ئەوالیی‪ .‬دەب��ێ خۆمان بخەین بەالیەكدا‪.‬‬ ‫میانەڕەویی و س��ازش شتێكی نەگونجاوە‪ .‬بە‬ ‫دەربڕینێكیتر یان ئەوەیە شۆڕشگێڕین یان ئەوەیە‬ ‫خوازیاری پرەنسیپ و یاسا‪ ،‬ناكرێت شۆڕشگێرێك‬ ‫بیت بە پرەنسیپ و یاساوە و بە ئەنقەست‬ ‫كەمكاری بكەیت‪ .‬ئەگەر ئالێندە دەیویست بەپێی‬ ‫باوەڕە ماركسیستییەكانی بۆچی بە شێوەیەكیتر‬ ‫واڵتی بەڕێوە نەبرد؟ ئەوكاتەی كاسترۆ بەدەسەاڵت‬ ‫گەیشت النیكەم دە هەزار كەسی كوشت‪ ،‬راست‬ ‫ئ��ەو كاتەی ئێوە ه��اوارت��ان دەك��رد‪ ،‬ئافەرین‪،‬‬

‫‪31‬‬

‫ئافەرین‪.‬‬ ‫بەاڵم لە روویەكەوە دەبێ بڵێن كاری چاكی‬ ‫كردوە‪ ،‬لەبەرئەوەی هێشتا دەسەاڵتی هەیە‪ .‬بەاڵم‬ ‫منیش هێشتا دەسەاڵتم بەدەستە‪ .‬دەشمەوێت‬ ‫لەدەسەاڵتدا بمێنمەوەو بیسەلمێنم ئەگەر هێزت‬ ‫هەبێت زۆر كارت لەدەست دێت‪ ،‬تەنانەت بیشی‬ ‫سەلمێنم تەمەنی سۆسیالیزمی ئێوە كۆتایی هاتووە‪.‬‬ ‫سەدساڵ لەوە پێش باسی سۆسیالیزمیان دەكرد‪،‬‬ ‫سەد ساڵە دەربارەی سۆسیالیزم دەنوسن‪ .‬ئەمڕۆكە‬ ‫ئیتر سۆسیالیزم لەگەڵ تەكنەلۆژیای هاوچەرخ‬ ‫ناگونجێت‪ .‬من زۆر شتی زیاترم لە سویدییەكان بە‬ ‫دەستهێناوە‪ ،‬مەگەر نابینی سۆسیالیستەكان تەنانەت‬ ‫لە سویدیش دەخرێنە پەراوێزەوە؟ سۆسیالیزمی‬ ‫سویدی! نە ئەوەیە ئاوی نەتەوەیی كردبێتەوەو نە‬ ‫دارستان‪ .‬من كردم‪.‬‬ ‫*من هێشتا تێناگەم‪ .‬مەبەستت ئەوەیە‬ ‫بە دەربڕینێك تۆ سۆسیالیستی و سۆسیالیزمی‬ ‫تۆ پێشكەوتووتر و مۆدێرنترە لە سۆسیالیزمی‬ ‫ئەسكەندەناڤی؟‬ ‫‪ -‬بەڵێ وایە‪ .‬لەبەرئەوەی سۆسیالیزمی‬

‫ئەسكەندەناڤی واتە سیستمێكی پارێزراو بۆ ئەو‬ ‫كەسانەی كە ك��ار ناكەن و لە كۆتایی مانگدا‬ ‫وەك ئەوانەی كار دەكەن موچە وەردەگ��رن‪ .‬بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ ،‬سۆسیالیزمی شۆڕشی سپی من مانای‬ ‫هاندان بۆ كاركردن دەگەیەنێت‪ .‬سۆسیالیزمێكی‬ ‫نوێ و مۆدێرنە‪ ...‬باوەڕكە ئێمە لە ئێران زۆر‬ ‫پێشكەوتووتر لە ئێوەین و هیچ شتێك نییە لە‬ ‫ئێوەوە فێر بین‪ .‬بەاڵم ئەمانە ئەو شتەن ئێوەو‬ ‫ئەوروپاییەكان هەرگیز ناینوسن‪ :‬رۆژن��ام��ە و‬ ‫راگەیەندنە گشتییە نێونەتەوەییەكان بەڕادەیەكی‬ ‫زۆر پڕبووە لە چەپەكان كە سنوری نییە‪ .‬بەاڵم‬ ‫كام چەپ! تا ئاستی قەشەو پیاوە قەدیسەكان‬ ‫گەندەڵن‪ .‬ماوەیەكە ئ��ەوان هیچ نین جگە لە‬ ‫هۆكارێكی وێرانكردن‪ .‬تەنانەت لە ئەمریكای التین‬ ‫و ئیسپانیا‪ .‬ئەمە شتێكی چاوەڕواننەكراوە‪ .‬ئەوان‬ ‫لە كەنیسەی خۆیان كەڵكی خراپ وەردەگ��رن‪،‬‬ ‫تەنانەت لە كەنیسەكەی خۆیان و جا باس لە‬ ‫ناعەدالەتی و نایەكسانی دەكەن و دەڵێن دەبێت‬ ‫یەكسانی بوونی هەبێت‪ ...‬دەبینیت ئەم چەپە‬ ‫دەتانبات بۆ كوێ!‬

‫*ب��ا دەرب���ارەی خ��ۆت قسە بكەین‪ .‬ئەم‬ ‫رووخسارە خەمبارەو ئەم هەموە بێ بەزەییە كە‬ ‫ناتەوێت ئاشتیخواز بیت؟ سەرەنجام ئەم هەموو‬ ‫وێكچوونەتان لەگەڵ باوكتان؟ دەپرسم تا چەند لە‬ ‫ژێركاریگەری ئەودا بووی؟‬ ‫ هیچكات‪ ،‬تەنانەت باوكیشم نەیدەتوانی‬‫كاریگەری لەسەرم ببێت‪ ،‬كەس ناتوانێت من بخاتە‬ ‫ژێركاریگەری خۆیەوە‪ .‬من لەبەرئەوەی خۆشم‬ ‫دەویست پەوەیوەندیم بە باوكمەوە هەبوو‪ ،‬بە‬ ‫هۆی پێداهەڵدان‪ ،‬نەك ئەوەی شتێكیتر بێت‪ .‬قەت‬ ‫نەمویستوە كۆپی ئەو بم و السایی ئەو بكەمەوە‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر بیشمویستبا ئەمكارە نەدەكرا‪ .‬ئێمە‬ ‫دوو كەسایەتی تەواو جیاوازین‪ .‬باوكی لە سفرەوە‬ ‫دەستیپێكرد‪ .‬كە بە دەسەاڵت گەیشت واڵت هیچی‬ ‫نەبوو‪ .‬تەنانەت ئەو كێشانەشی نەبوو كە ئەمڕۆكە‬ ‫ئێمە لە سنورەكان لەگەڵ رووسەكان هەمانە‪.‬‬ ‫باوكم دەیتوانی ئەو ئیزنە بە خۆی بدات بەوەی‬ ‫كە پەیوەندی باشی لەگەڵ دراوسێكانی هەبێت‪.‬‬ ‫لە راستییدا ئەوكاتەی بەریتانیاییەكان ساڵی ‪1907‬‬ ‫ئێرانیان لە نێوان خۆیان و رووسەكان دابەشكرد‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪32‬‬

‫و دەیانویست بە شێوەیەك واڵتێك دروستبكەن‬ ‫لە نێوان یەكێتی سۆڤییەت و ئێمپراتۆری هنددا‪،‬‬ ‫تەنها مەترسی ئەو سەردەم بوون‪ .‬بەاڵم دواتر‬ ‫بەریتانیاییەكان وازیان لەم گەاڵڵەیە هێناو كارەكانیان‬ ‫بۆ باوكم ئاسانتركردەوە‪ .‬بەاڵم من بە پێچەوانەوە‪،‬‬ ‫لە سفرەوە دەستم پێنەكردوە‪ .‬من تاج و تەختم‬ ‫پێدراو خاوەنی تاج و تەخت بووم‪ .‬لەهەمانكاتدا‬ ‫هێشتا لە سەر تەختی دەسەاڵت دانەنیشتبووم كە‬ ‫خۆم لە لوتكەی دەسەاڵتی واڵتێكدا دەبینی كە‬ ‫لەالیەن بێگانەكانەوە داگیركرابوو‪ .‬من ناچار بووم‬ ‫لەگەڵ چەپە توندڕەوەكان راستە توندڕەوەكان‬ ‫بجەنگم كارێكی ئاسان نەبوو‪ ...‬نە بە هیچ‬ ‫شێوەیەك ئاسان نەبوو‪ .‬رەنگە بۆ من دژوارتر‬ ‫بووبێت لەچاو باوكم‪ .‬هەڵبەت باس لە سەردەمی‬ ‫جەنگی سارد ناكەم كە لە دوو ساڵ لەوە پێشەوە‬ ‫كۆتایی پێهاتوە‪.‬‬ ‫*باست لەو كێشانە كرد كە لە سنورەكانتاندا‬ ‫هەتانە‪ ،‬خراپترین دراوسێكانت ئێستا كامانەن؟‬ ‫ هیچكات ناكرێت بڵێيت كێ خراپە‪،‬‬‫لەبەرئەوەی هیچكات ناتوانیت بزانیت كێ‬ ‫خراپترین دراوسێیە‪ .‬ب��ەاڵم دەتوانین بڵێین‬ ‫سەردەمێك عێراق بوو‪.‬‬ ‫*پێم سەیرە تۆ عێراق وەك خراپترین‬ ‫دراوسێ ناو دەبەیت‪ ،‬چاوەڕوان بووم باس لە‬ ‫یەكێك لە سۆڤییەت بكەیت‪.‬‬ ‫ یەكێتی سۆڤیەت ئێمە پەیوەندی زۆر‬‫باشی سیاسی و بازرگانیمان هەیە لەگەڵ یەكێتی‬ ‫سۆڤییەتدا‪ .‬ئێمە هێڵێكی ب��ۆری غازمان هەیە‬ ‫لەگەڵ یەكێتی سۆڤییەت‪ .‬لەڕاستییدا ئێمە غاز‬ ‫دەفرۆشین بە یەكێتی سۆڤییەت لەوێ ئەندازیار‬ ‫دێت بۆ الی ئێمە‪ .‬جەنگی ساردیش تەواو بووە‪.‬‬ ‫بەاڵم كێشەی ئێمە لەگەڵ یەكێتی سۆڤییەت هەر‬ ‫ئەو شتەیە كە پێشتر بووە‪ ،‬ئێران لە مامەڵەكردنیدا‬ ‫لەگەڵ یەكێتی سۆڤییەت دەبێ لەبیری بێت كە‬ ‫پرسی سەرەكی چییە‪ :‬ببێت بە كۆمۆنیست یان نا؟‬ ‫كەس ئەوەندە گێل یان ساویلكە نییە نكۆڵی لەوە‬ ‫بكات ئیمپریالیزمی روس بوونی هەیە‪ .‬هەرچەند‬ ‫هەموو كات سیاسەتی ئێمپریالیستی لە روسییا‬ ‫بوونی هەبووە‪ ،‬بەاڵم ئەمڕۆ زۆر مەترسیدارترە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی گرێ دراوەتەوە بە باوەڕە دۆگماكانی‬ ‫كۆمۆنیزمەوە‪ .‬دەمەوێت بڵێم وەستانەوە دژ بەو‬ ‫واڵتانەی كە تەنها ئیمپریالیستن زۆر ئاسانترە لەو‬ ‫واڵتانەی كە ئێمپریالیست و كۆمۆنیستن‪ .‬باس‬ ‫لە مانۆڕی مقەشی یەكێتی سۆڤییەت دەكرێت‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫خەونی دەست پێڕاگەیشتنی یەكێتی سۆڤییەت‬ ‫بە ئۆقیانوسی هند لە رێگای كەنداوی فارسەوە‪.‬‬ ‫ئێران دوا دژ و ق��ەاڵی ئێمەیە بۆ بەرگری لە‬ ‫شارستانیەتمان‪ ،‬واتە دوایین دژە قەاڵی بەنرخ‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەوان بیانەوێت هێرش بكەنە سەر ئەم‬ ‫قەاڵیە مانەوەمان تەنها بەوە گرێدراوە كە لەم‬ ‫قەاڵیە بەرگری بكەین‪ .‬هەربۆیە هەر لە ئێستاوە‬ ‫باس لەپرسی وەستانەوە دەكرێت و ئەم پرسە‬ ‫لەئارادایە‪.‬‬ ‫*ئێستا ئێران لەباری سەربازییەوە زۆر‬ ‫بەهێزە‪ .‬وا نییە؟‬ ‫ زۆر بەهێز‪ ،‬بەاڵم نە بەو رادەی��ەی‬‫كە ئەگەر هات و روسەكان هێرش بكەن بتوانێت‬ ‫بەرگری بكات و بووەستێتەوە‪ .‬ئەمە شتێكی روون‬ ‫و حاشاهەڵنەگرە‪ ،‬بۆ وێنە من بۆمبی ئەتۆمیم نییە‪.‬‬ ‫بەاڵم من خۆم ئەوەندە بەهێز دەبینم كەبەرامبەر‬ ‫بە جەنگی سێهەمی جیهانی خۆم رابگرم‪ .‬زۆر‬ ‫كەس الیانوایە جەنگی سێهەمی جیهانی بە هۆی‬ ‫دەریای ناوەڕاستەوە روو دەدات‪ ،‬بەاڵم من الموایە‬ ‫ئەم جەنگە بە هۆی ئێرانەوە ئەگەری زۆرترە‪.‬‬ ‫لەڕاستییدا ئەوە ئێمەین كۆنتڕۆلی سەرچاوەكانی‬ ‫وزە دەكەین لە دونیادا‪ .‬نەوت بۆ ئەوەی بگاتە‬ ‫شوێنەكانیتری دونیا لە دەریای ناوەڕاستەوە رەت‬ ‫نابێت و گوزەر ناكات‪ ،‬بەڵكو لە كەنداوی فارس‬ ‫و ئۆقیانوسی هندەوە گوزەر دەكات‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫ئەگەر یەكێتی سۆڤییەت هێرش بكاتە سەرمان‪،‬‬ ‫بەرامبەریان دەوەستینەوە‪ .‬رەنگە ئێمە بڕوخێین ‪،‬‬ ‫كە وابێت ئەو واڵتانەی كۆمۆنیست نین بێكار نابن‬ ‫و دێنە مەیدان و بەم شێوەیە جەنگی سێهەمی‬ ‫جیهانی روو دەدات‪ .‬ئەمە شتێكی حاشاهەڵنەگرە‪،‬‬ ‫جیهانی ناكۆمۆنیست ناتوانێت ببینێت ئێران‬ ‫دەڕووخێت و رووخان و لەناچوونی ئێران قبوڵ‬ ‫ناكات‪ ،‬لەبەرئەوەی زۆر باش دەزانیت لەدەستدانی‬ ‫ئێران مانای ئەوەیە زۆر شت لە دەستدەدەن‪.‬‬ ‫نازانم شتەكانم بە باشی روون كردەوە؟‬ ‫*بە تەواوی‪ .‬بەاڵم تۆ وەها باس لە جەنگی‬ ‫سێهەمی جیهانی دەكەیت كە بەمزوانە روودەدات‪.‬‬ ‫ من وەك ئەگەرێك باسی لێوە دەكەم‬‫و هیوادارم روو نەدات‪ .‬وەك ئەگەرێكی نزیك‪،‬‬ ‫من زیاتر ئەگەری ئەوە دەبینم جەنگێكی بچوك‬ ‫لەگەڵ واڵتێكی بچوك رووبدات‪ .‬لەراستییدا جگە‬ ‫لە دوژمن هیچ شتێك بە دەورمانەوە نییە‪ .‬تەنها‬ ‫عێراق نییە ئازارمان دەدات‪.‬‬ ‫*هاوڕێ‌ گەورەكانتان وەك ئەمریكا‪ ،‬لەباری‬

‫جوگرافییەوە زۆر دورن لێتان‪..‬‬ ‫ ئەگەر لە من دەپرسیت كێ بە باشترین‬‫دۆخسی خۆم دەزانم‪ ،‬ئەمریكاش وەك ئەوانیتر‬ ‫وای��ە‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەمریكا تەنها دۆستی ئێمە‬ ‫نییە‪ ،‬زۆرن ئەو واڵتانەی خۆیان بە دۆستی ئێمە‬ ‫دەزانن و باوەڕیان هەیە بەوەی كە ئێمە چەندە‬ ‫گرنگین‪ .‬بەرژوەندی ئابوری‪ ،‬واتە راستەوخۆ‪،‬‬ ‫بەرژوەندی سیاسی‪ ،‬واتە ناڕاستەوخۆ‪ ...‬پێموتی‬ ‫ئێران كلیلە یان یەكێكە لە كلیلەكانی دونیا‪.‬‬ ‫ئێستا دەبێ ئەوەش بڵێین ئەمریكا ناتوانێت خۆی‬ ‫لە سنورەكانیدا زیندانی بكات‪ ،‬ئیتر ناتوانیت‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ دێكترینی مۆنرۆ‪ .‬ناچارە ئەركەكانی‬ ‫بەرامبەر دونیا بەجێ بێنێت‪ ،‬واتە ئاگای لە ئێمە‬ ‫بێت‪ .‬ئەمە هیچ شتێك لە سەربەخۆیی ئێمە كەم‬ ‫ناكاتەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی هەمووان دەزانن دۆستی‬ ‫ئێمە لەگەڵ ئەمریكا ئێمە ناكات بە كۆیلەی‬ ‫ئەمریكا‪ .‬بڕیارەكان لێرە‪ ،‬لە تاران‪ ،‬دەدرێن‪ .‬نەك‬ ‫لە شوێنیكیتر‪ ،‬بۆ وێنە لە واشنتن‪ .‬من هاوڕام‬ ‫لەگەڵ نیكسۆن وەك چۆن ه��اوڕا بووم لەگەڵ‬ ‫سەرۆك كۆمارەكانیتری ئەمریكا‪ .‬من ناتوانم درێژە‬ ‫بەم هاوڕا و هاوپەیمانییە بدەم مەگەر ئەوەی‬ ‫وەك دۆستێك لەگەڵم هەڵسوكەوت بكەم و لەم‬ ‫شتە دڵنیا بم‪ .‬ئەو دۆستایەتییەی كە تا چەند ساڵیتر‬ ‫دەبێت بە هۆی سەرهەڵدانی هێزێكی گەورەی‬ ‫جیهانی‪.‬‬ ‫*ئەمریكا دۆستی ئیسرائیلیشە و تۆ لە ماوەی‬ ‫راب��ردودا زۆر توند بەرامبەر ئیسرائیل قسەت‬ ‫كردوە‪ .‬بەاڵم دەربارەی عەرەبەكان وا نەبوویت‪،‬‬ ‫وا دیارە دەتەوێت پەیوەندی باشترت هەبێت‬ ‫لەگەڵ عەرەبەكان‪.‬‬ ‫ ئێمە سیاسەتی خۆمان لەسەر كۆمەڵێك‬‫بنەما داڕشتووەو ناتوانین رازی بین و قبوڵی بكەین‬ ‫واڵتێكی وەك ئیسرائیل خاكی واڵتێكیتر بە زۆری‬ ‫چەك بكات بە بەشێك لە خاكی خ��ۆی‪ .‬ئێمە‬ ‫ناتوانین ئەمكارە بكەین لەبەرئەوەی ئەوەی ئەمڕۆ‬ ‫بەسەر ئیسرائیل هاتووە رەنگە بۆ ئێمە رووبدات‪.‬‬ ‫رەنگە لە وەاڵمی مندا بڵێی هەموو دەم سنورەكان‬ ‫بە زۆری چەك و جەنگ دەگۆڕدرێن‪ .‬بەاڵم ئەمە‬ ‫نابێ بەهۆی ئ��ەوەی وەك بنەمایەك بەهادار‬ ‫وەری بگرین‪ .‬جگە لەمە‪ ،‬هەمووان دەزانن ئێران‬ ‫بڕیارنامەی ‪1967‬ی نەتەوە یەكگرتووەكانی واژۆ‬ ‫كردوە‪ ،‬ئەگەر عەرەبەكان متمانەیان بەم رێكخراوە‬ ‫نەمێنێت چۆن دەتوانین رازی��ان بكەین بەوەی‬ ‫شكستیان خواردبوو؟ چۆن وایان لێبكەین تۆڵە‬

‫‪33‬‬

‫نەسێننەوە؟ بە بەكارهێنانی چەكی نەوت؟ نەوت‬ ‫دەتوانێت شتێك بێت بە دەستی ئەوانەوەو هەر‬ ‫ئێستاش ئەمەیان دەستپێكردووە‪.‬‬ ‫*تۆ الیەنگری لە عەرەبەكان دەكەیت و لە‬ ‫هەمانكاتدا نەوت دەفرۆشیت بە ئیسرائیل‪.‬‬ ‫ كۆمپانیا نەوتییەكان بە هەركەس كە‬‫پێیان باش بێت نەوت دەفرۆشن‪ .‬نەوتی ئێمە بۆ‬ ‫هەموو شوێن هەناردە دەكرێت‪ ،‬بۆچی هەناردە‬ ‫نەكرێت بۆ ئیسرائیل؟ بۆچی پێم ناخۆش بێت‬ ‫ن��ەوت دەفرۆشرێت بە ئیسرائیلییەكان؟ بەاڵم‬ ‫دەرب��ارەی پەیوەندی تایبەت لەگەڵ ئیسرائیل‪،‬‬ ‫هەمووان دەزانن ئێمە باڵیۆزخانەمان لە ئیسرائیل‬ ‫نییە‪ .‬بەاڵم چەند كارناسی ئیسرائیلی لە ئێران كار‬ ‫دەكەن‪ .‬ئێمە مسوڵمانین‪ ،‬بەاڵم عەرەب نین‪ .‬لە‬ ‫سیاسەتی دەرەوەماندا بە تەواوی سەربەخۆین‪.‬‬ ‫*لەم شێوەكارەدا پێشبینی ئەوە كراوە رۆژێك‬ ‫پەیوەندی دیپلۆماتیكی ئاسایی لە نێوان ئێران و‬ ‫ئیسرائیلدا دروست بێت؟‬ ‫ نە‪ ،‬لە راستییدا تا پرسی چوونەدەروەی‬‫هێزەكانی ئیسرائیل لە سەرزەمینە داگیركراوەكان‬ ‫چارەسەر نەكرێت بە هیچ شێوەیەك نە‪ .‬بەاڵم‬ ‫دەربارەی ئەگەرەكانی چارەسەركردنی ئەم كێشەیە‪،‬‬ ‫دەبێ ئەوە بڵێم ئەگەر ئیسرائیل دەیەوێت بە‬ ‫شێوەی ئاشتیانە لەگەڵ واڵتانی عەرەبی بژی هیچ‬ ‫رێگاچارەیەكی تری نییە‪ .‬ئەوە تەنها عەرەبەكان‬ ‫نین كە پارەیەكی زۆر بۆ چەك و چۆڵ سەرف‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئیسرائیلیش ئەمكارە دەكات‪ .‬من نازانم‬ ‫هەردوو ال چۆن دەتوانن درێژە بەم رەوتە بدەن‪.‬‬ ‫جگە لەمە دیاردەیەكی نوێ‪ ،‬وەك مانگرتنەكان‪ ،‬لە‬ ‫ئیسرائیل دەستی پێكردوە‪ .‬ئیسرائیل تاكەی درێژە‬ ‫دەدات بە یارمەتیدان بەم رۆحییە دەمارگرژییە‬ ‫ترسێنەرەی كە هەر لە سەرەتای دروستبوونییەوە‬ ‫پ��ەرەی پێدەدا؟ من وەك خۆم بیر لە بەرەی‬ ‫نوێی ئیسرائیل و ئەو ئیسرائیلیانە دەكەمەوە كە‬ ‫سەردانی ئەوروپای رۆژئ��اوا دەك��ەن ب��ەوەی بە‬ ‫شێوەیەكیتر هەڵسوكەوتیان لەگەڵ بكرێت‪.‬‬ ‫*تۆ هەر ئێستا رستەیەكت بەكارهێنا كە‬ ‫كاریگەری لەسەر دانام‪ ،‬تۆ وتت كە ئێران بەمزوانە‬ ‫دەبێت بە هێزێكی جیهانی‪ .‬مەبەستت پێشبینی‬ ‫ئەو ئابوری زانایانە كە دەڵێن ئێران تا سی و‬ ‫شەش ساڵی داهاتوو دەبێت بە دەوڵەمەندترین‬ ‫واڵتی دونیا؟‬ ‫ رەنگە زێدەڕۆیی بێت بڵێین ئێران‬‫دەبێت بە دەوڵەمەندترین واڵتی دونیا‪ ،‬بەاڵم‬

‫زێدەڕۆیی نییە‬ ‫ئەگەر بڵێین ئێران‬ ‫یەكێك دەبێت‬ ‫لە پێنج واڵتە‬ ‫دەوڵەمەندەكانی‬ ‫دونیا‪ .‬ئێران لە‬ ‫ئاستی ئەمریكا و‬ ‫یەكێتی سۆڤییەت‬ ‫وژاپۆن و فەرەنسادا‬ ‫دەبێت‪.‬‬

‫زێدەڕۆیی نییە ئەگەر بڵێین ئێران یەكێك دەبێت لە‬ ‫پێنج واڵتە دەوڵەمەندەكانی دونیا‪ .‬ئێران لە ئاستی‬ ‫ئەمریكا و یەكێتی سۆڤییەت وژاپۆن و فەرەنسادا‬ ‫دەبێت‪ .‬باسی چین ناكەم لەبەرئەوەی چین واڵتێكی‬ ‫دەوڵەمەند نییە و وەك چۆن پێشبینی كراوە ئەگەر‬ ‫تا بیست و پێنج ساڵیتر دانیشتوانی ئەم واڵتە‬ ‫بگات بە یەك میلیارد و چوارسەد میلیۆن كەس‪،‬‬ ‫ناتوانێت ببێت بە واڵتێكی دەوڵەمەند‪ .‬بەاڵم ئێمە‬ ‫تا بیست و پێنج ساڵیتر ئەوپەڕی دەبین بە شەست‬ ‫میلیۆن كەس‪ .‬سەرمایەیەكی گ��ەورەو هێزێكی‬ ‫گەورە چاوەڕوانمان دەكات‪ ،‬جا كۆمۆنیستەكان‬ ‫چییان پێ خۆشە با بیڵێن‪ .‬بە رێكەوت نییە من‬ ‫دەمەوێت سیستمی بنەماڵە لە ئێران رێك بخەم‪.‬‬ ‫ئەمە ئەو ئەنجامەیە كە دەمەوێت پێی بگەم‪.‬‬ ‫ناكرێت ئابوری لە شتەكانیتر جیابكرێتەوەو ئەو‬ ‫كاتەی واڵتێك لەباری ئابورییەوە دەوڵەمەندە‬ ‫لە هەموو روویەكەوە دەوڵەمەند دەبێت و لە‬ ‫ئاستی نێوەنەتەوەییدا بەهێز دەبێت‪ .‬لە قسە‬

‫و گفتوگۆ لەگەڵ ئابوریزانەكان من تەنها باسی‬ ‫نەوت ناكەم‪ ،‬باس لە ئابورییەك دەكەم كە هەموو‬ ‫جۆرە بەرهەمهێنانێكی تێدا بێت‪ :‬بەرهەمهێنانی‬ ‫پیشەسازی‪ ،‬كشتوكاڵ‪ ،‬دەستی و ئەلكترۆنی‪.‬‬ ‫ئێمە دەبێ لەفەرشەوە بە كۆمپیوتەر بگەین‪ .‬بەو‬ ‫شێوەیەی ئێمە فەرشمان ببێت و كۆمپیوتەریشی پێ‬ ‫زیاد بكەین‪ .‬ئێمە هێشتا فەرش بە دەستدەچنین‪.‬‬ ‫بەاڵم بە مەكینەش دەیچنین‪ .‬كۆمباریش دەچنین‪.‬‬ ‫ئێمە هەموو ساڵێك بەرهەمهێنانی نەتەوەیی‬ ‫خۆمان چەند قات دەكەینەوە‪ .‬بەاڵم ئەو هێمایانە‬ ‫زۆرن كە دەرخ��ەری ئەوەن كە ئێمە دەبین بە‬ ‫هێزێكی جیهانی‪ ،‬بۆ وێنە دە ساڵ لەوە پێش كە‬ ‫شۆڕشی سپیمان دەستپێكرد تەنها یەك ملیۆن‬ ‫منداڵ لە خوێندنگە بوون و ئێستا سەدملیۆنە و تا‬ ‫دە ساڵیتر دەبێت بە پێنج یان شەش ملیۆن كەس‪.‬‬ ‫*تۆ وتت تەنها باسی نەوت ناكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەزانین هەموو ئەم كۆمپیتەرانەت بەهۆی نەوتەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬هەموو ئەم مەكینە فەرش چنینانەتان بە‬ ‫هۆی نەوتەوە هەیە و سەرمایەی سبەی بەهۆی‬ ‫نەوتەوەیە‪ .‬ئیزنی ئەوەم هەیە باس لەو سیاسەتە‬ ‫بكەم لە بواری نەوتدا گرتوتە بەر لەگەڵ رۆژئاوا؟‬ ‫ زۆر سادەیە‪ ،‬ئەم نەوتەمان هەیە و‬‫ناتوانین بیخۆینەوە‪ .‬هەروەها دەزانم دەتوانین‬ ‫ئەوپەڕی كەڵكی لێوەربگرین بێ ئەوەی باج لە‬ ‫دونیا وەربگرین یان تەنانەت هەوڵبدەین وەك‬ ‫لەمپەرێك بۆ بەرگرتن لە باج گرتن بەكاری‬ ‫ببەین‪ .‬هەربۆیە بڕیارمداوە بێ ج��ی��اوازی بە‬ ‫هەمووانی بفرۆشم‪ .‬ئەمە هەڵبژاردنێكی دژوار و‬ ‫ئەستەم نەبوو‪ .‬هیچكات بیرم لەوە نەكردوەتەوە‬ ‫هاوسەنگەری عەرەبەكان بم كە هەڕەشە لە‬ ‫رۆژئاوا دەكەن بەوەی مامەڵەیان لەگەڵ ناكەن‪.‬‬ ‫من وتومە واڵتەكەم سەربەخۆیەو هەمووان دەزانن‬ ‫واڵتی من مسوڵمانە‪ ،‬بەاڵم عەرەب نییە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫هیچ كارێك ناكەم مەگەر ئەوەی لەبەرژوەندی‬ ‫ئێراندا بێت‪ .‬جگەلەمە ئێران پێویستی بەپارەیە‬ ‫و لە رێگای نەوتەوە دەتوانێت بەو پارەیە بگات‪.‬‬ ‫جیاوازی من و عەرەبەكان لە راستییدا لەمەدایە‪.‬‬ ‫ئەو واڵتانەی كە دەڵێن ‪“:‬ئێمە ئیتر نەوت بە‬ ‫رۆژئ��اوا نافرۆشین“ نازانن چی بە پارەكەیان‬ ‫بكەن‪ ،‬هەربۆیە نیگەرانی داهاتوو نین‪ ،‬زۆربەیان‬ ‫شەشسەد یان حەوت سەد هەزار كەس دانیشتویان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەوەندەیان پارە لە بانكەكاندا هەیە كە‬ ‫دەتوانن سێ چوار ساڵ بژین بێ ئ��ەوەی یەك‬ ‫دڵۆپ نەوت دەربێنن و یەك زەڕە نەوت بفرۆشن‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪34‬‬

‫بەاڵم من نە‪ .‬من ‪ 31.5‬میلیۆن كەس دانیشتوو و‬ ‫حەشیمەتم هەیە‪ ،‬لەگەڵ ئەو ئابورییەی كە دەبێ‬ ‫پێش بكەوێت و گەاڵڵەیەكی ریفۆرم كە دەبێ‬ ‫جێبەجێ بكرێت‪ .‬من ناتوانم ئەو ئیزنە بە خۆم‬ ‫بدەم كە نەوت دەرنەهێنم‪ .‬ناتوانم ئەو ئیزنە بە‬ ‫خۆم بدەم نەوت بە كڕیارەكان نەفرۆشم‪.‬‬ ‫*لەم ماوەیەدا و بەم بۆنەوە قەزافی خراپەت‬ ‫دەڵێت‪.‬‬ ‫ خراپەی من دەڵێت كە هەموو كارو‬‫باری نەوتی واڵتەكەم بە دەستە كە پێشتر لە‬ ‫دەستی كۆمپانیا دەركیەكاندابوو تۆ تەماشا! من‬ ‫ناتوانم قەزافی بە هەند وەربگرم‪ ،‬من هیچكارێكم‬ ‫لە دەست نایەت بۆی جگە لەوەی هیوادارم ئەو‬ ‫كارەی من بۆ واڵتەكەم كرد و ئەو خزمەتەی من بە‬ ‫واڵتەكەمم كرد ئەویش ئەو كارە بكات‪ .‬هیچم لە‬ ‫دەست نایەت جگە لەوەی پێی بڵێمەوەو ئاگاداری‬ ‫بكەمەوە زۆر دەنگە دەنگ نەكات‪ .‬لە لیبیا‪ ،‬كانە‬ ‫نەوتەكان تا دە ساڵیتر تەواو دەبن‪ ،‬لەحاڵێكدا لە‬ ‫ئێران النیكەم تا سی چل ساڵیتر هەر بەردەوامە‪،‬‬ ‫رەنگیشە پەنجا یان شەست ساڵ‪ .‬ئەمە بەوە بەندە‬ ‫كە كانی تر بدۆزرێتەوە یان نە‪ ،‬ئێمە توانیومانە‬ ‫لەسەر پێی خۆمان راوەستین‪ .‬رۆژ لەگەڵ رۆژ‬ ‫بەرهەمهێنانمان زیاتر دەكات و لە ساڵی ‪1976‬دا‬ ‫دەتوانین رۆژی ‪ 8‬ملیۆن بەرمیل نەوت دەربێنین‪.‬‬ ‫هەشت میلیۆن بەرمیل زۆر زۆرە‪.‬‬ ‫*هەرچی بیت دوژمنێكی نوێت بۆ پەیدا‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫ هێشتا ن��ازان��م‪ .‬لەراستییدا هێشتا‬‫"ئۆپێك“ بڕیاری نەداوە نەوت بە رۆژئاوا نەفرۆشێت‬ ‫رەنگە ئەو بڕیارەی من وابكات عەرەبەكانیش بە‬ ‫شوێنم بكەون‪ .‬ئەگەر هەموو واڵتە عەرەبەكانیش وا‬ ‫نەكەن‪ ،‬النیكەم بەشێكیان دوای ماوەیەك ئەمكارە‬ ‫بكەن‪ .‬هەندێ‌ لە واڵتان وەك ئێران سەربەخۆ‬ ‫نین‪ ،‬ئەوان متمانەیان بە خەڵكەكەی خۆیان نییە و‬ ‫خەڵكەكەیان پشتگیرییان ناكەن‪ ،‬بەاڵم من گەلەكەی‬ ‫خۆم لە پشتە‪ .‬من دەتوانم بۆچوونی خۆم جێبەجێ‬ ‫بكەم‪ .‬ئەوان ناتوانن ئەمكارە بكەن‪ .‬شتێكی ئاسان‬ ‫نییە كەسێك راستەوخۆ نەوتەكەی بفرۆشێت و‬ ‫خۆی لە شەڕی ئەوكۆمپانیایانە رزگار بكات‪ ،‬كە‬ ‫دەیان سااڵ دەستیان بەسەر نەوتی ئێراندا گرتبوو‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر واڵتانی عەرەبی بە شوێنم كەون و‬ ‫ئەوكارەی من بكەن‪ ،‬ئەوكات زۆر ئاسانتر دەبێت‬ ‫و بە دڵنیاییەكی زیاترەوە دەتوانین فرۆشیاری‬ ‫راستەوخۆ بین و رۆژئاواش كڕیار‪ .‬ئیتر ئەم رق‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫و بێزاری و دڵ ئێشان و باجگرتن و دوژمنیانە‬ ‫نامێنێت‪ ...‬ئەگەری ئەوە هەیە من نمونەیەكی‬ ‫باش پێشكەش بكەم‪ ،‬لەهەرحاڵدا من رێكارێك‬ ‫دەخەمە بەردەست‪ ،‬بەهەرحاڵ من درێ��ژە بە‬ ‫رێگاكەی خ��ۆم دەدەم‪ .‬درك���ەی ئێمە ب��ەرەو‬ ‫رووی هەركەس كە بیەوێت لەگەڵمان گرێبەست‬ ‫ببەستێت كراوەیە‪ ،‬تا ئێستاش پێشنیاری زۆرمان‬ ‫پێگەیشتووە‪ :‬بەریتانیایی‪ ،‬ئەمریكایی‪ ،‬ئەڵمانی‪،‬‬ ‫ژاپۆنی‪ ،‬هۆڵەندی‪ .‬ئەم پێشنیارانە لەسەرەتادا‬ ‫ترسنۆكانە بوون ‪ ،‬بەاڵم بەرە بەرە جدیتر دەبن‪.‬‬ ‫*ئەی ئیتالیاییەكان؟‬ ‫ لە ئێستادا نەوتێكی زۆر بە ئیتالیا‬‫نافرۆشین‪ ،‬ب��ەاڵم دەت��وان��ی��ن ل��ەگ��ەڵ كۆمپانیا‬ ‫ئیتالیاییەكان بە رێكەوتنی گرنگ بگەین‪ ،‬الموایە‬ ‫ئێستا ئاڕاستەیەكی دروستمان گرتوەتە بەر و‬ ‫هیوادارم بتوانین لەگەڵ كۆمپانیا ئیتالیاییەكان رێك‬ ‫بكەوین‪ .‬لە سەردەمی "ماتئی“ بەدواوە‪ .‬یەكەمجار‬ ‫كە توانیم سیستمی كۆنی دەرهێنانی نەوت لە‬ ‫الی��ەن كۆمپانیا دەركییەكانەوە تێك بشكێنم‪،‬‬ ‫راس��ت ئەوكاتەبوو كە لەگەڵ ماتئی(بەرپرسی‬ ‫پێشتر كۆمپانیای نەوتی ئیتالیا) لە ساڵی ‪1957‬‬ ‫گرێبەستم بەست‪ .‬هەڵبەت نازانم خەڵكیتر چۆن‬ ‫دەربارەی بیردەكەنەوە‪ ،‬بەاڵم دەزانم خودی خۆم‬ ‫هیچكات ناتوانم لەگەڵ ئەو ئۆبژەكتیڤ بم‪ .‬خۆشم‬ ‫لێی دەهات‪ .‬پیاوێكی گەورە بوو‪ ،‬كەسێك بوو‬ ‫دەیتوانی داهاتوو ببینێت‪ ،‬بەڕاستی كەسێكی سەیر‬ ‫بوو‪.‬‬

‫*بەاڵم كوشتیان؟‬ ‫ رەنگە وابێت‪ .‬بەاڵم ئەو نەدەبوو لە‬‫كەش و هەوای خراپدا سواری فڕۆكە بوایە‪ .‬لە‬ ‫میالن زستانەكان مژ زۆر قورسە و نەوت دەتوانێت‬ ‫لەعنەتێكی راستەقینە بێت‪ .‬بەاڵم رەنگە كەش و‬ ‫هەوای خراپ هۆكاری راستەقینەی مەرگی بێت‪،‬‬ ‫بە هەرحاڵ زۆر ناخۆش و جێگای داخ بوو‪ ،‬ئێمەش‬ ‫پێمان ناخۆش بوو‪ ،‬هەڵبەت ناتوانم بڵێم مەرگی‬ ‫ئەو بوو بە هۆی ساردی بكەوێتـە نێوان ئێمە و‬ ‫كۆمپانیای نەوتی ئیتالیا‪ .‬نا وا نییە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫هەر ئێستا دەمانەوێت گرێبەست ببەستین لەگەڵ‬ ‫كۆمپانیای نەوتی ئیتالیادا‪ .‬هاتی لەوە زیاتر هیچی‬ ‫لە دەس��ت نەدەهات‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەو شتەی‬ ‫دەمانەوێت بیكەین بەرزترین ئاستی پەیمان‬ ‫بەستنە‪ .‬بەمەشەوە ئەگەر ماتئی زیندو با‪ ،‬زۆر‬ ‫زوو بەو هاوپەیمانییە گەیشتبووین‪.‬‬ ‫*پێتوایە عەرەبەكان هەڕەشەكەی خۆیان‬ ‫جێبەجێ بكەن و فرۆشتنی نەوت بە رۆژئاوا‬ ‫رابگرن؟‬ ‫ زۆر قورسە وەاڵم��ی ئەم پرسیارە‬‫بدەمەوە‪ .‬لەبەرئەوەی دەكرێت بڵێین بەڵێ و‬ ‫دەكرێت بشڵێین نا‪ .‬لەحاڵێكدا هەردوو بڕیار وەك‬ ‫یەك بێ شەرمانە و هەڵەیە‪ .‬نەفرۆشتنی نەوت بە‬ ‫رۆژئاوا و واز هێنان لە مریشكی هێڵكە زێڕین‪،‬‬ ‫بڕیارێكی دژوارە بۆ ئەوان‪ .‬هەموو عەرەبەكان بە‬ ‫شوێن سیاسەتی قەزافی ناكەون و ئەگەر هەندێكیان‬ ‫پێویستیان بە پارە نەبێت ئەوانیتر پێویستییانە‪.‬‬

‫‪35‬‬

‫*كە وابێت نرخی نەوت دەچێتە سەرەوە؟‬ ‫ بەڵێ‪ ،‬بە دڵنیاییەوە زی��اد دەك��ات‪،‬‬‫دەتوانیت ئەم هەواڵە راگەیەنیت و بڵێیت كەسێك‬ ‫ئەم هەواڵەی پێوتوم‪ ،‬كە ئاگاداری شتەكەیە‪.‬‬ ‫هەموو شت دەرب��ارەی نەوت دەزانم‪ ،‬پسپۆڕیم‬ ‫هەیە لەم ب��وارەدا‪ ،‬وەك كارناسێك ئەم شتەت‬ ‫پێ دەڵێم‪ .‬دەبێ نرخی نەوت زیاد بكات‪ ،‬هیچ‬ ‫رێگاچارەیەكیتر نییە‪ .‬بەاڵم ئەمەش رێگا چارەیەكە‬ ‫كە خودی رۆژئاواییەكان ویستوتانە‪ .‬بە دەربڕینێك‬ ‫رێگا چارەیەكە كە كۆمەڵگەی پیشەسازی و‬ ‫پێشكەوتوی ئێوە ویستویەتی‪ .‬ئێوە نرخی گەنمتان‬ ‫بۆ ئێمە سێسەد لە سەد زیاد كردوە و گرانترتان‬ ‫ك��ردوە‪ .‬نرخی شەكر و چیمەنتۆش هەروەها‪.‬‬ ‫بەهای بەرهەمە پیترۆكیمیاییەكانتان بە شێوەیەكی‬ ‫سەیر بردوەتە سەر‪ .‬ئێوە نەوتی خاو دەكڕن و‬ ‫بەرهەمەكانی نەوتی خاو چەند سەد قات زیاتر‬ ‫بە ئێمەی دەفڕشنەوە‪ .‬ئێوە هەموو شتمان گران‬ ‫پێدەفرۆشن‪ ،‬بە شێوەیەكی بێشەرمانەو زۆر‬ ‫گران‪ .‬هەربۆیە شتێكی عاداڵنەیە پارەیەكی زۆرتر‬ ‫وەربگرین بۆ نەوت‪ .‬بۆ وێنە دە قات زیاتر‪.‬‬ ‫*دە قات؟‬ ‫ ئەوە ئێوەن ناچارمان دەكەن بە گرانتر‬‫بیفرۆشین‪ ،‬هەڵبەت ئێوە هۆكاری خۆتان هەیە‬ ‫بۆ ئەمكارە‪ .‬ئێمەش هۆكاری خۆمان هەیە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئێمە تا دونیا دونیایە هات و هاوار نانێینەوە‪.‬‬ ‫تا كەمتر لە سەد ساڵیتر چیرۆكی نەوت كۆتایی‬ ‫پێدێت‪ .‬پێویستی بە نەوت بە شێوەیەكی خێرا‬ ‫روو لە زیادبوونە‪ ،‬سەرچاوەكان و چاڵەكان خاڵی‬ ‫دەبنەوەو ئێوە زۆر زوو ناچار دەبن سەرچاوەی‬ ‫نوێی وزە پەیدا بكەن‪ .‬ئەتۆمی‪ ،‬هەتاوی وهتد‪.‬‬ ‫بەاڵم رێگاچارەكان دەبێ زۆر و فرەچەشن بن‪،‬‬ ‫یەك رێگاچارە بەس نییە‪ .‬بۆ وێنە دەبێ پشت‬ ‫ببەستین بەو تۆرباینانەی (‪ )Turbine‬كە بە شەپۆلی‬ ‫دەریا كار دەكەن‪ .‬من تەنانەت دەمەوێت كارگەی‬ ‫ئەتۆمی بۆ نەهێشتنی خوێی ئاوی دەریا دروست‬ ‫بكەم‪ .‬یان ئەوەی ئەوكات دەبێ چاڵی نەوتی قوڵتر‬ ‫لێبدەین و تا دەهەزار كیلۆمەتر بە ژێر زەویدا بچینە‬ ‫خوار‪ ،‬یان تەنانەت لە جەمسەری باكور بە شوێن‬ ‫نەوتدا بگەڕێین‪ ....‬نازانم‪ ،‬ئەوەی دەزانم ئەوەیە‬ ‫كە كاتی ئەوە هاتووە بە شوێن سەرچاوەیتری‬ ‫وزەدا بگەڕێین و واز لە بەكارهێنانی زێدەڕۆیانەی‬ ‫نەوت بێنین‪ .‬بەكارهێنانی نەوت بەو شێوەیەیی‬ ‫ئێستا تاوانە‪ .‬چ دەقەوما ئەگەر بەس بیرمان لەوە‬ ‫دایە ئەوە كە زۆر زوو نەوت تەواو دەبێت و ئیتر‬

‫كاتی ئەوە‬ ‫هاتووە بە شوێن‬ ‫سەرچاوەیتری وزەدا‬ ‫بگەڕێین و واز‬ ‫لە بەكارهێنانی‬ ‫زێدەڕۆیانەی‬ ‫نەوت بێنین‪.‬‬ ‫بەكارهێنانی نەوت‬ ‫بەو شێوەیەیی‬ ‫ئێستا تاوانە‬ ‫نەوت نامێنێت‪ ،‬ئەگەر بیرمان لەوە بكردایەتەوە‬ ‫دەكرا دەیان هەزار شت لە نەوت بەرهەم بێنین‪...‬‬ ‫ئەمە بەالی منەوە ناخۆشە كە ببینم نەوت بە‬ ‫شێوەی خاو دەكرێتە ناو ژێنراتۆرەكانی كارەباوە‪،‬‬ ‫بێ ئەوەی بیر لەو بەهایە بكرێتەوە كە لە دەست‬ ‫دەچێت‪ .‬كە باسی نەوت دەكەین گرنگترین شت نە‬ ‫نرخەكەیەتی و بایكۆتی(‪)Boycott‬قەزافی‪ .‬بەڵكو‬ ‫پرسی گرنگ ئەوەیە نەوت شتێكی هەمیشەیی نییە‬ ‫و دەبێ بەرلەوەی تەواو بێت سەرچاوەی نوێی‬ ‫وزە پەیدا بێت‪.‬‬ ‫*ئەمە ئەو لەعنەتەیە كە پێی دەوترێت‬ ‫نەوت‪...‬‬ ‫ هەندێ‌ جار لە خۆم دەپرسم بەڕاست‬‫وایە؟ زۆر شت دەربارەی لەعنەتێك بە ناوی نەوت‬ ‫نوسراوە‪ ،‬بڕوا بكە كاتێك كەسێك نەوتی هەیە‬ ‫تا ڕادەیەك شتی باشی هەیە‪ ،‬بەاڵم لەهەمانكاتدا‬ ‫تاڵی و ناخۆشی هەیە‪ ،‬لەبەرئەوەی مەترسییەكی‬ ‫گ��ەورەی��ە‪ .‬رەنگە دونیا بە ه��ۆی ئ��ەم نەوتە‬

‫لەعنەتییەوە بتەقێتەوە‪ ،‬ئەوەی گرنگە ئەوەیە وەك‬ ‫چۆن من دژ بەم مەترسییە وەستاومەتەوە پێویستە‬ ‫دژی بووەستینەوە‪.‬‬ ‫*كە باسی نەوت دەكەیت زۆر دەگۆڕدرێیت‪،‬‬ ‫دەنگت دەگۆڕێت و گەرم دەبێت‪ ،‬بە هەست و‬ ‫ورووژانەوە قسە دەكەیت‪ ،‬دەبێت بە كەسێكیتر‪،‬‬ ‫من لێرە دەڕۆم بێ ئەوەی تۆم ناسیبێت‪ .‬لە‬ ‫الیەكەوە نەریتی و لە الیەكیترەوە زۆر مۆدێرنیت‪.‬‬ ‫رەنگە ئەمە بە هۆی دوو توخمی رۆژئاوایی و‬ ‫رۆژهەاڵتییەوە بێت كە لە تۆدا هەیە‪...‬‬ ‫ ئێمەی ئێرانییەكان زۆر جیاوازیمان‬‫لەگەڵ ئێوە نییە‪ ،‬ئەگەر ژنانی ئێمە عەبا دەكەنە‬ ‫سەر‪ ،‬ئێوەش لەچكەی كەنیسەی كاتۆلیك دەكەنە‬ ‫سەر‪ .‬ئەگەر پیاوانی ئێمە چەند ژن دێنن ئێوەش‬ ‫ژنانێكتان هەیە كە پێی دەڵێن ‪. Girl friend‬‬ ‫ئەگەر ئێمە باوەڕمان بە ئیلهام هەبێت ئێوەش‬ ‫جۆرێك بە شتێكی دۆگم باوەڕتان هەیە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئێوە خۆتان بە سەرتر بزانن‪ ،‬ئێمە هیچ گرێیەكمان‬ ‫لەدڵدا نییە بەرامبەر ئەم بە زل زانینەی ئێوە‪ .‬ئێمە‬ ‫ئەوەمان لەبیر ناچێتەوە ئەوەی ئێستا ئێوە دەیزانن‬ ‫سێ هەزار ساڵ لەوە پێش ئێمە فێرمان كردون‪.‬‬ ‫*سێ هەزار ساڵ!!! دەبینم پێدەكەنیت‪ .‬ئیتر‬ ‫ئەو رووخسارە خەمناكەت نییە‪ .‬زۆر جێگەی داخە‬ ‫كە ناتوانین لەسەر بەسەرهاتی لیستی ڕەش رێك‬ ‫بكەوین‪.‬‬ ‫ بەڕاست ناوی تۆ لە لیستی رەشدایە؟‬‫*گریمان ت��ۆ‪ ،‬تۆ كە پاشای شاكانیت و‬ ‫ئاگاداری هەموو شتیت‪ ،‬لەم شتە بێ ئاگا بیت!‬ ‫ب��ەاڵم پێموتوی كە رەنگە ن��اوی من لە لیستە‬ ‫رەشەكاندا بێت‪.‬‬ ‫ ب��ەداخ��ەوەم‪ ،‬ب��ەاڵم گرنگ نییە‪...‬‬‫تەنانەت ئەگەر تۆ لە لیستی رەشی بەرپرسانی‬ ‫مندا بێت‪ ،‬بەاڵم تۆ لە لیستی سپی دڵی مندایت‪.‬‬ ‫*دەمترسێنیت خاوەن شكۆ‬ ‫تاران‪ .‬ئۆكتۆبەری ‪1973‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫گفتوگوهای اوریانا فاالچی‪ ،‬نشر افق‪ :‬چاپ‬ ‫هفتم ‪.1390‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪36‬‬

‫هەردوو حكومەت سیاسەتی ڕووبەڕووبوونەوە پەیڕەودەكەن‬

‫چیــن و پێشبڕكێــی ژاپــۆن‬ ‫* كینت ئی كاڵدەر لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ئیسماعیل ئیبراهیم ڕواندزی‬

‫د‬

‫دوو واڵتە گەورەكەی ئاسیا چین و ژاپۆن‪ ،‬نزیكەی سێ لەسەر چواری چاالكی ئابوری ناوچەكەو زیاتر لەنیوەی بودجەی سەربازی ناوچەكە پێكدەهێنن‪،‬‬ ‫ئەگەرچی پەیوەندییە ئابورییەكانیان پتەو و قوڵە بازرگانی دووقۆڵی نێوانیان لەپێنج ساڵی ڕابردودا دووبەرابەر بووە‪ ،‬بەاڵم گرژی پەیوەندییەكانیان كە ئاكامی‬ ‫زۆر ترسناكی بۆ واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو جیهان هەیە‪ ،‬ڕۆژ بەڕۆژ لەزیادبووندایە‪.‬‬ ‫لەڕووی مێژووییەوە‪ ،‬جۆری پەیوەندی نێوان چین و ژاپۆن شێوازێكی دیاریكراو و ڕۆشنی هەبووە‪ ،‬بەجۆرێك یەكێكیان هەمیشە لەوەی تر بەهێزتر یان سەركەوتوتر‬ ‫بووە‪ ،‬پێش سەدەی نۆزدەیەم چین بەشێوەیەكی گشتی بەهێزتربووە‪ ،‬لەڕیفۆرمی میجی(‪ ،“meiji restoration" )1‬واتە لەساڵی ‪ 1868‬بەوالوە ئیتر ژاپۆن بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی بااڵدەستتر بووە‪ ،‬ئیمكانی ئەوەی كە چین و ژاپۆن هەردووكیان لەیەك كاتدا پێكەوە بەهێزو دەوڵەمەندبن‪ ،‬تەنها لەم دواییانەدا دەركەوت‪ ،‬ئەمەش بەزۆری‬ ‫لەبەرئەوەی لەكاتێكدا ئابوری و كاریگەری چین لەناكاو گەشەیكرد‪ ،‬هی ژاپۆن بەسستی مایەوە‪ ،‬ئەمڕۆ چین خاوەنی چەكی ئەتۆمی و موشەكە بالیستییە دورهاوێژەكانە‪،‬‬ ‫هەروەها بودجە سەربازییەكەی لەحەڤدە ساڵی رابردودا بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر زیادبووە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی ژاپۆن بەشێوەیەكی ڕێژەیی پڕۆفایلێكی سەربازیی نزمی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەمەش بەهۆی دەستورەكەی و هاوپەیمانیەتی بەهێزی لەگەڵ واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪ ،‬بەاڵم سیستمە بەرگرییەكەی بەهرەمەندە لەتەكنەلۆژیایەكی‬ ‫پێشكەوتوو‪ ،‬هەروەها لەم دواییانەشدا باشترو پتەوتر بووە‪ ،‬ناوچەكەی خۆی ئامادە دەكات بۆ كێشمەكێشی نێوان هێزە كۆنەكەو هێزە تازە پەیدابووەكە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪37‬‬

‫هەندێك ك��ەس پەیوەندییەكانی ئێستای‬ ‫ن��ێ��وان چین و ژاپ���ۆن ب��ەڕك��اب��ەری پێش ش��ەڕی‬ ‫یەكەمی جیهانی نێوان ئینگلیزو ئەڵمانییەكان‬ ‫دەچووێنن‪ ،‬ئەمڕۆ پێشبڕكێی نێوان چین و ژاپۆن‬ ‫بۆ ڕابەرایەتی ناوچەیی بەهەمانشێوەی بەریتانیاو‬ ‫ئەڵمانیا سەدەیەك پێش ئێستا‪ ،‬كۆمەڵێك دلیمای‬ ‫نوێی ئەمنی دەخولقێنێت‪ ،‬كە پاڵدەنێت بەترسی‬ ‫تموحاتی چینییەكان بۆ ژاپۆن و نوێبوونەوەی ترسی‬ ‫میلیتارزمی ژاپۆنییەكان بەئاڕاستەی چین‪ ،‬هەردوو‬ ‫حكومەتەكە سیاسەتی ڕوبەڕوبوونەوە لەگەڵ یەكتر‬ ‫پەیڕەودەكەن‪ ،‬ئەمەش بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆژ‬ ‫بەڕۆژ زیاتر سیاسی بوونی جەماوەرو كۆمەڵگەی‬ ‫هەردوو واڵتەكە‪ ،‬هەروەها زیندوبوونەوەی هەستی‬ ‫ناسیۆنالیستی لەڕێگەی نوێبوونەوەی یادگاری و‬ ‫ئێشوئازارەكانی شەڕی دووەمی جیهان‪ ،‬پێناچێت‬ ‫ئەم گرژییە لەپەیوەندییەكانیان تەنها لەڕێگەی‬ ‫پەیوەندی ئابوری دووقۆڵییەوە كەمبكرێتەوە‪،‬‬ ‫وەك سۆسیدادیس (‪ )Thucydides)(2‬تێبینیكردوە‪،‬‬ ‫وێناكردنە الستیكییەكان بۆ هێزو ترس‪ ،‬هۆكاری‬ ‫كالسیكین بۆ هەڵگیرساندنی شەڕ‪ ،‬كە ئەمانەش‬ ‫ئەمڕۆ لەزیادبووندان لەناوچەی باكوری ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ئاسیا‪.‬‬ ‫دوو ڕكابەر‬ ‫زۆر مەسەلەی ئاڵۆز‪ ،‬ڕووب���ەڕووی چین و‬ ‫ژاپ��ۆن دەبنەوە‪ ،‬لەهەموویان گرنگتر تینوویەتی‬ ‫ه��ەردوو واڵتەكەیە بۆ وزە‪ ،‬ژاپ��ۆن ‪ 99%‬نەوت‬ ‫و گ���ازە سروشتییەكەی ل��ەه��اوردن��ەوە دێ��ت‪،‬‬ ‫كەنارەكانی چینیش بەهەمانشێوە بەدەست نەبوونی‬ ‫سەرچاوەكان دەناڵێنن‪ ،‬بەمشێوەیە كێڵگە گازو نەوتە‬ ‫دور لەكەنارەكان‪ ،‬لەژێر دەریای ڕۆژهەاڵتی چین‬ ‫سەرچاوەی باشی "خۆماڵی“ وزەن بۆ هەردوو پەكین‬ ‫و تۆكیۆو هەردووكیان ئیدعای مافی تێدادەكەن‪،‬‬ ‫چین ئیدعای ئەوە دەكات كە گشت ناوچەكانی ژێر‬ ‫دەریای ڕۆژهەاڵتی چین كە درێژدەبێتەوە بەئاڕاستەی‬ ‫ڕۆژهەاڵت تا دەگاتە ئۆكیناوە‪ ،‬درێژكراوەی سروشتی‬ ‫خاكی چینە‪ ،‬ژاپۆنیش ڕایگەیاند سنورەكەی لەگەڵ‬ ‫چین بریتییە لەخەتی ناوەڕاستی نێوان خاكی ژاپۆن و‬ ‫چین‪ ،‬كە ئەمەش دەكاتە نزیكەی ‪ 100‬میل ڕۆژئاوای‬ ‫ح��ەوزی ئۆكیناوە (كە تەنها خاكی ژێر دەری��ای‬ ‫ڕۆژئاوای ئۆكیناوا دەگرێتەوە)و مەزەندە دەكرێت‬ ‫دەوڵەمەندترین كێڵگەی ن��ەوت لەم ناوچەیەدا‬ ‫چڕبووبێتەوە‪.‬‬ ‫لەمانگی ئایاری ‪ 2005‬كێشەكە ئاڵۆزتر بوو‪،‬‬

‫چین خاوەنی‬ ‫چەكی ئەتۆمی و‬ ‫موشەكە بالیستییە‬ ‫دورهاوێژەكانە‪،‬‬ ‫بودجە‬ ‫سەربازییەكەی‬ ‫لەحەڤدە‬ ‫ساڵی رابردودا‬ ‫بەشێوەیەكی‬ ‫سەرسوڕهێنەر‬ ‫زیادبووە‬ ‫كاتێك چین بەجدی دەستیكرد بەچاالكییەكانی‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی لەكێڵگەكانی گ��ازی چینكسێیۆ‪ ،‬كە‬ ‫تەنها ‪ 4‬ك��م لەهێڵی ن��اوەڕاس��ت دورە‪ ،‬ئیتر‬ ‫لەوكاتەوە هەڵسوكەوتی هەردووالیەن‪ ،‬گرژییەكانی‬ ‫پەرەپێداوە‪ ،‬نۆڤەمبەری ‪ 2004‬كەشتییە ژێرئاوییەكانی‬ ‫چین لەجۆری هەڵگری چەكی ئەتۆمی‪ ،‬لەنزیك‬ ‫ئۆكیناوە بۆ ماوەی چوار كاتژمێر هاتنەناو كەنارە‬ ‫ئاوییەكانی ژاپ���ۆن‪ ،‬ئەمەش بەبیانووی ئ��ەوەی‬ ‫ڕێگایان بزركردوە‪ ،‬لەبەهاری ‪2004‬ەوە ژمارەی‬ ‫فڕینی فڕۆكە سەربازییەكانی چین لەسەر ئاسمانی‬ ‫ناوچەی یەكالنەكراوە بەرزبوویەوە بۆ ژمارەیەكی‬ ‫قیاسی‪ ،‬مانگی م��ەی ‪ 2005‬وەزی���ری ئ��اب��وری و‬ ‫بازرگانی و پیشەسازی ژاپۆنی (میتی) دەسەاڵت و‬ ‫مافی گەڕان و پشكنینی بۆ دۆزینەوەی گاز لەناوچە‬ ‫یەكالنەكەرەوەكان دای��ە كۆمپانیا ژاپۆنییەكان‪،‬‬ ‫لەسەروبەندی هەڵبژاردنی ژاپ��ۆن لەسێپتەمبەری‬ ‫‪ 2005‬كەشتییە جەنگییەكانی چین مانۆرێكیان لەنزیك‬ ‫كێڵگە ئیشپێكراوەكانی چینكسێیۆ كرد‪ ،‬لەوەاڵمی‬

‫ئەمەدا‪ ،‬هەردوو هاوپەیمانی دەسەاڵتدار لەژاپۆن‬ ‫لەژێر ڕابەرایەتی پارتی دیموكراتی لیبراڵی (‪)LDP‬‬ ‫و پارتی ئۆپۆزسیۆنی دیموكراتی ژاپۆنی (‪)DPJ‬‬ ‫دەستیانكرد بەپێشكەشكردنی چەند پێشنیارێك بۆ‬ ‫بەكارهێنانی هێز‪ ،‬ئەگەر پێویست بوو‪ ،‬لە ڕاستای‬ ‫بەرگریكردن لە بیرهەڵكەرو (‪ )drillers‬ماسیگرە‬ ‫ژاپۆنییەكان لەو ئاوانەی كە كێشمەكێشیان لەسەرە‪.‬‬ ‫دورگەی كۆریاو موزیقی تایوان دوو مەسەلەن‬ ‫كە كاریگەرییان لەسەر پەیوەندی چین و ژاپۆنییەكان‬ ‫و ئارامی لەناوچەكەدا هەیە‪ ،‬لەلوتكەی پیونگ یانگی‬ ‫یۆنیۆی ‪2000‬وە بازرگانی لەنێوان كۆریای باكورو‬ ‫كۆریای باشور ‪ 150%‬زیادیكردوە‪ ،‬توریسمی سەرسنور‬ ‫پەرەیسەندوە‪ ،‬لەناوچە چەك داماڵراوەكان هێڵەكانی‬ ‫شەمەندەفەر پێكەوە بەستراونەتەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫ناوچەیەكی ئابوری تایبەت لە كایسونگ پایتەختی‬ ‫دورگەی كۆریای كۆن كە ئێستا دەكەوێتە كۆریای‬ ‫باكور‪ ،‬بەیارمەتی كۆریای باشور لەگەشەسەندندایە‪،‬‬ ‫پێدەچێت گ��رژی كێشمەكێشی نێوان ه��ەردوو‬ ‫كۆریاكەیە دەب��ەزێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم ڕەنگە پێشبڕكێی‬ ‫درێ��ژم��اوەی نێوان چین و ژاپ��ۆن بۆ سەپاندنی‬ ‫هەژمونیان بەسەر دورگەی كۆریا هەڵگیرسێتەوە‪،‬‬ ‫وەك چۆن پێشبڕكێیان لەسەر داسەپاندنی هێزی‬ ‫خۆیان بەسەر كۆریا‪ ،‬شەڕی یەكەمی چین–ژاپۆنی‬ ‫لەساڵی ‪ 1895-1894‬بەرپاكرد‪ ،‬یەكگرتنەوە یان‬ ‫پێكهاتنەوە لەنێوان ه��ەردوو كۆریاكەش دیسان‬ ‫ئەو هەستە الی ژاپۆنییەكان قوڵدەكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫جێگەو ڕێگەیان لەباكوری ئاسیا لەژێر ئابڵوقەدایە‪،‬‬ ‫بەجۆرێك یەكگرتنەوەی هێزە سەربازییەكانی‬ ‫كۆریای باكورو باشور وادەكات ژمارەی سوپاكەیان‬ ‫لە دەقاتی هێزە خۆبەرگرییەكانی ژاپۆن (‪)SDF‬‬ ‫نزیكببێتەوە‪ ،‬بەهەمانشێوەی كۆرییەكان‪ ،‬تایوان و‬ ‫چینیش پەیوەندییە ئابورییەكانیان گەشەیكردوە‪،‬‬ ‫زۆرب��ەی چاوەڕوانییەكان وادەردەخ��ەن كە ئێستا‬ ‫وەبەرهێنان لەناوچەی تەنگاوی (مضیق)ی تایوانی‬ ‫لەكۆی خۆیدا زیاتر لە ‪ 100‬بلیۆنە‪ ،‬ساڵی ‪2004‬‬ ‫زیاتر ‪ 70%‬وەبەرهێنانی دەرەكی تایوان چووەتە‬ ‫چین‪ 10% ،‬هێزی كاری تایوان لە چین كاردەكات‪،‬‬ ‫چوار كۆمپانیای تایوانی لەنێو كۆمپانیا ئێكسپۆرتە‬ ‫گەورەكانی چینە‪( ،‬ئێستا تایوان زیاتر بازرگانی لەگەڵ‬ ‫چینە وەك ل��ەوەی لەگەڵ واڵتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكا بێت)‪ ،‬لەم بەینەشدا چەندین ئاماژە هەن‬ ‫گوزارشت لەسەرهەڵدانی ئاشتییەكی سیاسی لەنێوان‬ ‫پەكین و پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی تایوان دەكەن‪،‬‬ ‫لین چان سەرۆكی پارتی كوامنتێنگ (‪)KMT‬ی كە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪38‬‬

‫سەرۆكی پێشووە ئەم پارتە‪ ،‬چیانگ كای شێك‬ ‫لەكۆتایی ساڵی ‪ 1949‬بەناچاری پاشەكشەیكرد بۆ‬ ‫تایوان‪ ،‬لەئەپرلی ‪ 2005‬چووە چین (‪،)mainland‬‬ ‫لەوێ سەردانی گۆڕی پێشینەكانی خۆی و نانجینگی‬ ‫پایتەختی پێشووی كوامنتێنگ (‪ )KMT‬كرد‪،‬‬ ‫هەروەها چاویكەوت بەسەرۆكی چین هو جینتیۆ‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتدا سەربازی هەردوو واڵتەكەش زیادبووە‪،‬‬ ‫چین دەرزەنێك غەواسەو كەشتی سەربازی‪800 ،‬‬ ‫موشەكی كورت هاوێژ‪ ،‬زیاتر لە ‪ 1200‬فڕۆكەی‬ ‫جەنگی و دەیان هەزار سەربازی بەدرێژایی مەزیقی‬ ‫تایوان باڵوەپێكردوە‪ ،‬تایوانیش بەباڵوەپێكردنی‬ ‫موشەكەكانی خۆی و نزیكەی ‪ 300‬لەباشترین فڕۆكە‬ ‫جەنگییەكانی بەتایبەتی لەجۆری ‪ f-16‬ئەمریكی‪،‬‬ ‫وەاڵمی دایەوە‪.‬‬ ‫كۆكردنەوەی هێزی سەربازی لەالیەن پەكینەوە‬ ‫ئاكامی خراپی بۆ تۆكیۆ هەیە‪ ،‬ئەو موشەكانەی كە‬ ‫چین بەئاڕاستەی تایوان دایناون دەتوانن بەئاسانی‬ ‫بگەنە دورگەكانی ژاپ���ۆن‪ ،‬ل��ەوان��ەش ئۆكیناوا‪،‬‬ ‫كە تیایدا زیاتر ‪ 70%‬ئامڕازەكانی بەرگری واڵتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەژاپۆن‪ ،‬لەنێویاندا بنكەی‬ ‫هێزە ئاسمانییەكانی واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‬ ‫لە كادینا‪ ،‬لەخۆگرتوە‪ ،‬پسپۆڕەكانی بواری بەرگری‬ ‫لەئەمریكاو ژاپۆن پێیانوایە كە بێالیەن پێكردنی ئەم‬ ‫تەهدیدە چاوەڕوانكراوەی چین ئامانجێكی گرنگە‪،‬‬ ‫ق��ەرارە واڵت��ە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو ژاپ��ۆن‬ ‫لەبەهاری ‪ 2006‬هەوڵی تاقیكردنەوەی موشەكی بۆ‬ ‫بنیاتنانی بەرگرییەكی موشەكی بالیستی باشتر‪ ،‬لە‬ ‫هاوای بدەن‪ ،‬ئەگەر سیستمی بەرگری موشەكیش‬ ‫باڵوەی پێكرا‪ ،‬ئەوا قابلیاتی هاوپەیمانی ئەمریكاو‬ ‫ژاپۆن باشتر دەبێت و پەكینیش هەست بەبێهێزبوونی‬ ‫جێگەو ڕێگەی ڕێژەیی خۆی دەكات‪ ،‬بەمەش جارێكی‬ ‫تر دەورەیەكی نوێ لەگرژی پەیوەندی نێوان چین و‬ ‫ژاپۆنییەكان سەرهەڵدەدات‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا گ��رژی لەپەیوەندییەكانی چین و‬ ‫ژاپۆن لەزیادبووندایە‪ ،‬واپێدەچێت ژاپۆن ناچاربێت‬ ‫هەوڵی گۆڕینی دەستورەكەی بەشێوەیەك بدات كە‬ ‫‪ SDF‬ئازادانەتر بتوانێت چاالكی بكات‪( ،‬دەستور‪،‬‬ ‫كە لە ‪ 1947‬نوسراوە‪ ،‬ڕۆڵی بەرگریكردنی ‪SDF‬‬ ‫لەسنورێكی دیاریكراو دەستنیشانكردوە)‪ ،‬لەپشت‬ ‫خودی قەیرانەكانی ناوچەكەش‪ ،‬ئاڵوگۆڕی بنچینەیی‬ ‫و گرنگ لەسیاسەتی ژاپۆندا بەڕێوەن‪ ،‬لە دە ساڵی‬ ‫ڕابردودا نوێنەرایەتی سۆسیالیست و كۆمۆنیستەكان‬ ‫لە ئەنجومەنی یاسادانانی ژاپۆن (‪ )Dief‬لە ‪ 14‬بۆ ‪3‬‬ ‫لەسەدا دابەزیوە‪ ،‬بەمەش بواریان ڕەخساند تا پارتی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫ئاڵوگۆڕانە گرژی نێوان چین و ژاپۆنییەكان زیاتر‬ ‫بكات‪ ،‬بەتایبەتی نامتمانەیی لەڕاستی داهاتووی‬ ‫خۆپڕچەككردنەوەی ژاپۆن‪.‬‬

‫كۆكردنەوەی‬ ‫هێزی سەربازی‬ ‫لەالیەن پەكینەوە‬ ‫ئاكامی خراپی بۆ‬ ‫تۆكیۆ هەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫موشەكانەی كە‬ ‫چین بەئاڕاستەی‬ ‫تایوان دایناون‬ ‫دەتوانن بەئاسانی‬ ‫بگەنە دورگەكانی‬ ‫ژاپۆن‬ ‫‪ LDP‬كۆنسێرڤالتیڤ و هاوپەیمانەكانی زۆرینەی دوو‬ ‫لە سێی پێویست بۆ گۆڕینی دەستور بەدەستبهێنن‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا چ��ەپ تەنها ‪ 16‬ل��ە ‪ 480‬كورسی‬ ‫لەئەنجومەنی یاسادانانی ژاپۆن بەدەستبهێنن‪ ،‬دواین‬ ‫سەركەوتنی توندڕەوەكانیش لەناو پارتی دیموكراتی‬ ‫ژاپۆن ‪ DPJ‬شكستی چەپەكانی گەورەتر كرد‪.‬‬ ‫یەكەمین پ��ڕۆژەی ‪ LDP‬بۆ گۆڕینی دەستور‬ ‫كە لەئۆكتۆبەری ‪ 2005‬باڵوكرایەوە‪ ،‬لەگەڵ یەوهی‬ ‫دەست دەگرێت بە بەندی ‪ 9‬كە دەڵێت "گەلی‬ ‫ژاپ��ۆن بۆ هەتاهەتایێ شەڕ ڕەتدەكاتەوە وەك‬ ‫مافێكی سەروەرییانەی نەتەوە“‪ ،‬بەاڵم پێشنیارەكە‬ ‫شەرعیەت دەدات بە ‪( SDF‬دەزگایەك كە زۆر كەس‬ ‫ل��ەڕووی دەستورییەوە گومانی دەخاتەسەر)‪ ،‬وە‬ ‫ڕۆشنیدەكاتەوە كە ژاپۆن ئیمتیازی مافی بەرگری‬ ‫لەخۆكردن و ك��اری ه��ەرەوەزی��ی��ان��ەی ئاسایشی‬ ‫نێوان ژاپ��ۆن و واڵت��ە یەكگرتووەكانی ئەمریكای‬ ‫هەیە‪ ،‬ه��ەروەه��ا پێشنیارەكە پڕۆسەی گۆڕینی‬ ‫دەستور لەداهاتوو ئاسانتر دەك��ات‪ ،‬ڕەنگە ئەم‬

‫ترس و گومانەكانی مێژووی بەسیاسیكراوی‬ ‫ناوچەكە‬ ‫ه��ەل��ی بەمیلیتاریزم ب���وون���ەوەی ژاپ���ۆن‪،‬‬ ‫هەرچەندە ئاسان نییە‪ ،‬بەاڵم ڕەگێكی مێژوویی‬ ‫هەیەو زۆرێك لەواڵتانی ناوچەكەش پێی دڵگرانن‪،‬‬ ‫هەرچەندە نیو سەدە بەسەر شەڕی دووەمی جیهان‬ ‫و سەدەیەكیش بەسەر فراوانخوازی ژاپۆنییەكانیش‬ ‫لەئاسیاوە تێپەڕیوە‪ ،‬كەچی ئەم مێژووە وەكو سێبەر‬ ‫بە ب��ەردەوام��ی ب��ەدوای پەیوەندی نێوان ژاپۆن‬ ‫و چینەوەیە‪ ،‬شەڕی بەرگری لەدژی ژاپۆن‪the( ،‬‬ ‫‪ )war of resistance against japan‬كە چینییەكان‬ ‫ڤێرژنی شەڕی دووەمی جیهانی خۆیان لەدژی ژاپۆن‬ ‫ناودەنێن‪ ،‬دووبەرابەر زیاتر لەكێشمەكێشی نێوان‬ ‫ئەمریكاو ژاپۆن درێژەی كێشا‪ ،‬ئەم شەڕە زیاتر لەچوار‬ ‫ساڵ‪ ،‬بەهەڵگیرساوی مایەوە‪ ،‬كاتێك ژاپۆنییەكان‬ ‫هێرشیان كردەسەر پێرل هاربۆر‪ ،‬كاتێكیش شەڕ‬ ‫كۆتایی هات‪ ،‬قوربانی و كارە دڕندەكانی ئەم شەڕە‬ ‫زۆر زیاتربوو لەو ملمالنێ توندەی نێوان ژاپۆن و‬ ‫واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪.‬‬ ‫قسەكردن دەبارەی میراتی شەڕ جێگەی ناكۆكی‬ ‫و تێكهەڵچوونە‪ ،‬ڕێگرە لەبەردەم هەوڵەكانی كاری‬ ‫هەرەوەزی‪ ،‬لەوماوەیەدا زۆر نیشانەی دڵخۆشكەر‬ ‫هەبوون‪ ،‬بۆ نمونە‪ ،‬ئیمپراتۆری ژاپۆن (ئەكیهیتۆ)‬ ‫كە باوكی ئەو لەسەردەمی شەڕدا لەدەسەاڵتدا بوو‪،‬‬ ‫لە ‪ 1992‬سەردانی پەكینی كرد‪ ،‬بەداخەوە لەم‬ ‫دواییانەدا بارودۆخەكە خراپ بوویەوە‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫پێشبینی دەك��را ن��ەوەی نوێ فرسەتێكی مەزنتر‬ ‫لەگەڵ خۆی بهێنێت بۆ پێكهاتنەوەو پێكەوە ژیان‪،‬‬ ‫لە چین‪ ،‬شەرعیەتی پارتی كۆمۆنیستی چین ‪CCP‬‬ ‫بەستراوەتەوە ب��ەو ڕۆڵ��ە هەستیارەی كە وەك‬ ‫بەرگرییەكی دڵسۆز لەبەرژەوەندییە نیشتمانییەكان‬ ‫لەسەردەمی شەڕ لەگەڵ ژاپۆندا گێڕاویەتی‪ ،‬ئەو‬ ‫ڕێزەی كە پارتی كۆمۆنیست لەمیراتەوە هەڵیدێنجێت‬ ‫زیاتر گرنگی دەوێ��ت‪ ،‬لەكاتێكدا ناعەدالەتی و‬ ‫زوڵمی كۆمەاڵیەتی وەك دەرئەنجامی گەشەسەندنی‬ ‫ئابوری لەزیادبووندایە‪ ،‬بۆ پاڵپشتیكردنی دەسەاڵتی‬ ‫خۆی‪ ،‬سیاسەتی حكومەت كە ڕەنگدانەوەی ترس‬ ‫و مەبەستەكانی پارتی كۆمۆنیستە (‪ ،)CCP‬بریتییە‬ ‫لەهاندانی پرۆگرامی ناسیۆنالیستانە لەقوتابخانەكان‬ ‫و‪ ،‬باڵوكردنەوەی چیرۆك و مەسەلە پەیوەندیدارەكان‬

‫‪39‬‬

‫بەشەڕی دووەمی جیهان‪ ،‬ئینتەرنێتیش لەم ڕاستایەدا‬ ‫دەرب��ڕی��ن��ی هەستی ن��ەت��ەوای��ەت��ی ئاسانكردوە‪،‬‬ ‫لەبەهاری ‪ 44 ،2005‬ملیۆن چینی ئیمزای خۆیان دا‬ ‫لەكەمپینێكی ئەلیكترۆنی دژ بەهەوڵی ژاپۆنییەكان بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی كورسییەكی هەمیشەیی لە ئەنجومەنی‬ ‫ئاسایش‪.‬‬ ‫هەستی پۆزەتیڤانە بەرامبەر بە چین لەنێو‬ ‫ژاپۆنییەكانیشدا بەشێوەیەكی دراماتیكی دابەزیوە‪،‬‬ ‫بەگوێرەی ئەو ڕاپرسییانەی كە لەالیەن سكرتاریەتی‬ ‫كابینەی ژاپۆن كراوە‪ ،‬لەئۆكتۆبەری ‪ 2005‬تەنها ‪23%‬‬ ‫ی دەنگدەران هەستێكی پۆزیتیڤانەیان بەرامبەر بە‬ ‫چین هەیە‪ ،‬لەكاتێكدا ڕێژەكە ‪ 38%‬بوو لە ‪ 2004‬و‬ ‫‪ 48%‬بوو لەئۆكتۆبەری ‪( 2001‬واتە ڕاستەوخۆ دوای‬ ‫تاكە سەردانی كۆیزومی‪ ،‬وەك سەرۆك وەزیران بۆ‬ ‫چین)‪ ،‬لە سااڵنی هەشتاكان‪ ،‬پێشئەوەی كوشت و بڕی‬ ‫مەیدانی تیانمین بقەومێت‪ ،‬لەڕاپرسییەكی هاوشێوە‬ ‫دەرك��ەوت كە زیاتر لە ‪ 75%‬ی بەشداربووەكان‬ ‫هەستێكی پۆزەتیڤیان بەرامبەر بە چین هەبووە‪،‬‬ ‫ڕۆشنە‪ ،‬كە ئاڵوگۆڕی دراماتیكی لەهەستی ژاپۆنییەكان‬ ‫بەرامبەر بە چین كاردانەوەیەكە بۆ ئەو ڕێپێوانەی‬ ‫كە لە چین دژی ژاپۆنییەكان كرا‪ ،‬لەگەڵ كردەوە‬ ‫سەربازییەكانی چین‪ ،‬لەنێوانیاندا هاتنە ژوورەوەی‬ ‫كەشتییە ئەتۆمییەكانییەتی بۆ ناو ئاوەكانی ژاپۆن‬ ‫لەنۆڤەمبەری ‪.2004‬‬ ‫كۆیزومی لەچوار ساڵدا‪ ،‬پێنج جار سەردانی‬ ‫مەزاری یاسوكونین كە مۆنۆمێنتێكە ناوی هەموو‬ ‫كوژراوەكانی ش��ەڕی ژاپۆنی تێدا پ��ارێ��زراوە‪ ،‬لە‬ ‫نێویاندا ن��اوی چ��واردە تاوانباری جەنگی شەڕی‬ ‫دووەمی جیهان لەجۆری كالس‪ A‬لە تۆكیۆدا كردوە‪،‬‬ ‫لەبیست ساڵی ڕابردودا تەنها دوو سەرۆك وەزیرانی‬ ‫تر سەردانی ئەم مەزارەیان كردوە‪ ،‬ئەوانیش تەنها‬ ‫بۆ یەكجار چوونە‪ ،‬ڕای گشتی ژاپ��ۆن سەبارەت‬ ‫بەسەردانەكانی كۆیزومی بۆ یاسوكونی‪ ،‬نزیكەی‬ ‫بەیەكسانی دابەشبووە‪ ،‬لەگەڵ بوونی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫شەش لەسەرۆك وەزی��رە پێشووەكان و پێنج لە‬ ‫شەش ڕۆژنامە بەناوبانگەكان بۆ ئەم سەردانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫فراكسیۆنی مۆری لە ‪ LDP‬كە هەردوو "كۆیرۆمی“‬ ‫و سكرتێری كابینە "شینزۆ ئابی“ لەخۆدەگرێت‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكی توندوتۆڵی لەگەڵ ڕابەرە سیاسییە‬ ‫ژاپۆنییەكانی سااڵنی سییەكان و چلەكانی سەدەی‬ ‫ڕابردو هەیە‪( ،‬بۆ نمونە‪ ،‬ئابی‪ ،‬نەوەی "نۆبوسوكی‬ ‫كیشی“ـە كە ئەندامێكی كابینەی سەردەمی شەڕ‪،‬‬ ‫واتە كابینەی سەرۆك وەزیران "هیدیكی تۆجۆ“ـە‪،‬‬ ‫میراتی "كیشی“ بەردەوام تائێستا جێگەی جەدەلە‪،‬‬

‫ئەگەرچی "كیشی“ خۆشی دوای��ی وەك سەرۆك‬ ‫وەزیران سیاسەتێكی پەیڕەوكرد كە تەعویزی زۆربەی‬ ‫واڵتانی باشوری ڕۆژه��ەاڵت��ی ئاسیای ك��ردەوە)‪،‬‬ ‫ئەمجۆرە پەیوەندییانە وا دەك���ات حكومەتی‬ ‫"كۆیزومی“ زیاتر ئاڕاستەیەكی كۆنسێرڤاتیڤانە لە‬ ‫پەیوەند بە بەرژەوەندییە نیشتمانییەكان وەربگرێت‬ ‫و وایلێدەكات لەچاوی بەشێكی زۆر لەخەڵكی ئاسیا‪،‬‬ ‫لەوانەش چینییەكان‪ ،‬لە سەرۆك وەزیرە پێشووەكانی‬ ‫تر گومانی زیاتر بخرێتەسەر‪.‬‬ ‫"كۆیزومی“ بەتوندی تەئكیدی لەسەر سروشتی‬ ‫نافەرمیبوون و شەخسیبوونی سەردانەكانی بۆ‬ ‫م��ەزاری یاسوكونی“ كرد‪ ،‬لەگەڵ ئ��ەوەش پەكین‬ ‫بەتوندی ڕەخنەی لەم سەردانانە گرت‪ ،‬دبلۆماسە‬ ‫ئەمریكییەكان پێیانوایە كە كێشەی یاسوكونی‬ ‫لەبارودۆخی ئێستادا زۆر زەرەر بەنفوزی ناوچەیی‬ ‫ژاپ��ۆن دەگەیەنێت‪ ،‬وەك لە دوو یان سێ ساڵی‬ ‫ڕابردو‪ ،‬ئەمەش لەبەرئەوەی چین ئەمڕۆ یاریكەرێكی‬ ‫دیبلۆماسی ك��ارای��ە لەناوچەكە‪ ،‬كە دەتوانێت‬ ‫كارتی مێژوویی بەهۆی گەشەی نفوزە سیاسی و‬ ‫ئابورییەكەی‪ ،‬زۆر باشتر لەجاران بەكاربهێنێت بۆ‬ ‫پەراوێزكردنی ژاپۆن‪ ،‬دوو مانگ دوای كۆبوونەوەی‬ ‫فێبریوەری (‪ )2005‬ی كۆمیتەی ڕاوێژكاری ئاسایشی‬ ‫ئەمریكا‪-‬ژاپۆن كە تیایدا واشنتۆن و تۆكیۆ بڕیاریاندا‬ ‫ئەولەویەت ب��دەن بەچارەسەركردنی ئاشتیانەی‬ ‫كێشەی دورگەی تایوان‪ ،‬ڕێپێوانی گەورە لە پەكین‬ ‫و شەنگای بەرپاكران لەدژی سەردانەكانی كۆیزمی‬ ‫بۆ یاسوكونی و سادەكردنەوەو ئاسایی نیشاندانی‬ ‫شەڕ لەپەڕتوكەكانی مەنهەجی خوێندنی ژاپۆنی (كە‬ ‫چینییەكان پێیانوایە ئەمە بەكەم وەرگرتنی خەتاباری‬ ‫ژاپۆنییەكانە لەشەڕەكەدا)‪ ،‬زۆر لەچاودێران پێیانوایە‬ ‫چین خ��اوەن��ی زۆر كارتی بەهێزە بۆ ڕێگرتن‬ ‫لەبەهێزبوونی هاوپەیمانی ئەمریكا‪-‬ژاپۆنییەكان‬ ‫سەبارەت بە تایوان و مەسەلە پەیوەندیدارەكانی‪،‬‬ ‫هەروەها چین ئیدعا دەكات كە ژاپۆن ڕاستگۆنییە‬ ‫لەمەحكومردنی شەڕە دوژمنكارییەكەی پێشووی‪ ،‬ئەم‬ ‫مەسەلەشی بەكارهێنا لەپێناوی ڕێگرتن لەداواكاری‬ ‫ژاپۆنییەكان بۆ بەدەستهێنانی كورسییەكی هەمیشەیی‬ ‫لەئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان‪ ،‬كە‬ ‫ئێستا زۆر كەس هەستدەكەن مافی بێ ئەمالو‬ ‫ئەوالی ژاپۆنییەكان (ڕۆشنە كە تۆكیۆ‪ ،‬تەمویلی ‪20‬‬ ‫لە سەدای بودجەی نەتەوە یەكگرتووەكان دەكات‪،‬‬ ‫بە بەراورد لەگەڵ ‪ 3%‬ی چینییەكان)‪.‬‬ ‫سەردانەكانی "كۆیزومی“ لەژێر هەر بیانویەكی‬ ‫تاكەكەسی و سیاسییەوە بێت‪" ،‬یاسوكونی“ خاڵێكی‬

‫ئ��اگ��راوی قابیلی ب�ڵاوب��وون��ەوەی زی��ات��رە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بێئاگایی هەبێت سەبارەت بەگومانە نێودەوڵەتییەكان‬ ‫لەبەرامبەر سیاسەتە دەرەكییەكانی ژاپ��ۆن‪ ،‬ئەو‬ ‫گومانانەی كە كاریگەری دیبلۆماسیەتی ناوچەیی و‬ ‫جیهانی ژاپۆن بێهێز دەكات‪ ،‬سەردانەكان‪ ،‬ڕێكخستن‬ ‫و گەشەپێدانی پەیوەندییە دووقۆڵییەكان لەبواری‬ ‫ئاسایشی و ئابوری لەنێوان ڕاب��ەران��ی ه��ەردوو‬ ‫واڵتەكە‪ ،‬چین و ژاپۆن‪ ،‬سەخت دەكات و زەرەر‬ ‫بەتوانای ژاپۆن لەهەڵگرتنی هەنگاوی چاالكانەی‬ ‫دبلۆماسی دەگەیەنێت ‪ ،‬بۆ نمونە‪ ،‬بەڕێگرتن‬ ‫لە تۆكیۆ لەگێڕانی ڕۆڵ��ی ڕابەرایەتی كە ژاپۆن‬ ‫قابیلیەتی هەیە بەهۆی تواناكانی‪ ،‬لەبواری وزەی‬ ‫هەرێمی و كاری هاوبەشی ژینگەیی)و‪ ،‬كاریگەری‬ ‫ژاپ��ۆن بێهێز دەك��ات لەسەر واڵتی سێیەم‪ ،‬وەك‬ ‫روسیا كە ڕەنگە كەمێك سەردانەكانی بۆ گرنگ‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم ئەو زیاتر گرنگیدەدات بە كێشەكانی‬ ‫نێوان چین و ژاپۆن‪ ،‬ئەو كێشانەی كە ئەو كاری‬ ‫پێیەتی‪ ،‬هەروەها ئەو گرژییانەی كە سەرنجی ڕای‬ ‫گشتی ژاپۆن بەالڕێدا دەبات سەبارەت بەمەسەلە‬ ‫ئەمنییەتە بنچینەیی و گرنگەكانی كە بەسەر سەری‬ ‫باكوری ڕۆژهەاڵتی ئاسیا دەسوڕێنەوە‪ ،‬لێرەدا ترسی‬ ‫ئەوە هەیە كە ژاپۆن خۆی لەڕووی دبلۆماسییەوە‬ ‫لەگەڵ واڵتانی ناوچەكە بەتاك كەوتو ببینێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەش گرێدراوە لەگەڵ ئەو كێشە ئەمنییەتانەی‬ ‫ژاپۆن ڕووبەڕووی بووەتەوە‪ ،‬بارودۆخێكی وا ژاپۆن‬ ‫بەرەو سیاسەتێكی دەرەكی یەكالیەنی زەرەرمەند‬ ‫یان هاوپەیمانیەتییەكی سەربازی توندوتۆڵ لەگەڵ‬ ‫ئەمریكا دەبات‪ ،‬كە دەرئەنجامی هەریەكێك لەمانە‬ ‫كێشەكانی ناوچەكە زیاتر دەكات‪.‬‬ ‫دروستكردنی متمانە‬ ‫ئەمریكا ڕۆڵێكی چارەنوسسازی هەیە كە‬ ‫دەتوانێت بیگێڕێت لەكەمكردنەوەی گرژییەكانی‬ ‫نێوان چین و ژاپۆن‪ ،‬ئەمەش بە لەجیاتی دیاریكردنی‬ ‫چارەسەرە تایبەتییەكان بۆ هەركێشەیەك بەتەنیا‪،‬‬ ‫پێویستە هەڵوێستی ئەمریكا بەردەوامبوون بێت‬ ‫لەسەر ئەو هەڵوێستەی كە لەسااڵنی هەشتاكانەوە‬ ‫تائێستا پەیڕەوی لێدەكات‪ ،‬تەئكیدكردنەوە لەسەر‬ ‫گرنگی هاوپەیمانییەتی ئەمریكاو ژاپۆن‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫گرێدانی ژاپۆن و چین بۆ بەرەوپێشبردنی دیالۆگ‬ ‫لەنێوان خۆیاندا‪.‬‬ ‫هاوپەیمانیەتی درێ��ژم��اوەی ئەمریكا لەگەڵ‬ ‫ژاپ���ۆن زی��ات��ر ل��ە نیو س��ەدەی��ە ب��ڕب��ڕەی پشتی‬ ‫سیاسەتی ئەمریكایە لەناوچەی ئۆقیانوسی ئارام‪،‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪40‬‬

‫ئەم هاوپەیمانەتییە لە دە ساڵی ڕابردودا لەڕووی‬ ‫سەربازییەوە زۆر دەستكەوتی باشی بووە‪ ،‬كە تیایدا‬ ‫بەردەوام لەكۆتایی ساڵی نەوەدەكان پیالنی سەربازی‬ ‫بۆ فریاكەوتنی خێرا لە "ناوچەكانی دەوروب��ەری‬ ‫ژاپۆن“ ئامادەبووە‪ ،‬لەهێرشەكانی ‪ 11‬ی سێپتێمبەر‬ ‫‪ 2001‬بەوالوە ‪ SDF‬ناوچەی كاری سەربازی خۆی‬ ‫بەرفراوانكرد تا دەریای عەرەب‪ ،‬وە لە جێنوەری‬ ‫‪ 2004‬ژاپۆن هێزی بۆ عێراق نارد‪ ،‬لە دیسەمبەری‬ ‫‪ 2005‬سەرۆكی سكرتاریەتی پەرلەمان بڕیاری ژاپۆنی‬ ‫بەدەستپێكردن بۆ گەشەپێدان و پێشخستنی نەوەی‬ ‫نوێ لەموشەكە ڕێگرەكان (‪)missile interceptor‬‬ ‫لەگەڵ ئەمریكا ڕاگەیاند‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ پەیوەندی س��ەرب��ازی دووقۆڵی‬ ‫توندوتۆڵ و نزیك‪ ،‬نەیتوانیوە لەهەمانكاتدا‬ ‫هاوپشتییەكی خاوەن ڕەگ و ڕیشەش لەهەردوو‬ ‫الیەن وەك یەك بەرهەمبهێنێت‪ ،‬زۆر لەژاپۆنییەكان‬ ‫دڵخۆش نین بەسیاسەتەكانی ئەمریكا لەعێراق‪،‬‬ ‫بەئاڵوگۆڕی سەربازیی (‪،)military transformation‬‬ ‫تەنانەت خەریكە نائومێد دەبن بەهۆی دڵساردی‬ ‫ئەمریكا بۆ پشتگیریكردنی خوزگەی ژاپۆن بەبوون‬ ‫بەئەندامێكی هەمیشەیی لەئەنجومەنی ئاسایش‪،‬‬ ‫ئەم دژە شەپۆلە سەرسوڕهێنەرانەیە لەڕاپرسییەكی‬ ‫"یۆموری گالۆپ“ لەدێسەمبەری ‪ 2005‬دەركەوت‪،‬‬ ‫ئەگەرچی(‪ )76%‬ی بەشداربووە ئەمریكییەكان وتویانە‬ ‫ئەوان متمانە بە ژاپۆنییەكان دەكەن‪ ،‬ئەوا (‪ )53%‬ی‬ ‫ژاپۆنییەكان وتویانە متمانە بەئەمریكا ناكەین‪)43%( ،‬‬ ‫وتویانە پێویستە بوونی سەربازی ئەمریكییەكان لە‬ ‫ژاپۆن كەمبكرێتەوە‪ )27%( ،‬یش پەیوەندی ئەمریكاو‬ ‫ژاپۆنیان بەخراپ هەڵسەنگاندوە‪.‬‬ ‫بەڕۆشنی‪ ،‬دەبێت هەوڵی زۆر زیاتر بدرێت‬ ‫لەپێناوی قوڵكردنەوەی هاوپەیمانیەتی دووقۆڵی‬ ‫ئەمریكا‪-‬ژاپۆن‪ ،‬بە لەپێشچاوگرتنی سەرهەڵدانی‬ ‫مەسەلە ئاسایشی و ئابورییە ئاڵۆزەكان بەهۆی‬ ‫هاتنە مەیدانی چین‪ ،‬لیژنەیەكی كاری هاوبەشی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ی–ژاپ��ۆن��ی ك��ە پێكهاتبێت لەباشترین‬ ‫پسپۆڕەكانی هەردوو واڵتەكە لەبواری پەیوەندییە‬ ‫سێقۆڵییەكانی پێویستە‪ ،‬مۆدێلەكە دەكرێت وەك‬ ‫"گروپی پەیوەندییە ئابورییەكانی ئەمریكا–ژاپۆنی‬ ‫(كە كەسانی ئەكادیمی و بازرگانە گەورەكانی‬ ‫هەردوو واڵت لەگەڵ یەك كۆكردبوویەوە لەپێناوی‬ ‫لێكۆڵینەوەو سەرپەرشتیكردنی مەسەلە ئابوری و‬ ‫ئاسایشییە درێژماوەكان) كۆتایی ساڵی حەفتاكان‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬هەنگاوێكی وا ی��ارم��ەت��ی گەشەپێدانی‬ ‫هاوپەیمانیەتییەك دەدات‪ ،‬كە زیاتر بەدەنگ هەستە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫نیشتمانییە بەرفراوانەكان بێت و كەمتر بەستراو بێت‬ ‫بە بەرژەوەندییە بەرتەسكەكان‪.‬‬ ‫هەركاتێك هاوپەیمانیەتی نێوان تۆكیۆو‬ ‫واشنتۆن پتەوبێت‪ ،‬باشترین ڕێگا بۆ كەمكردنەوەی‬ ‫كێشمەكێش لەنێوان چین و ژاپ��ۆن زیادكردنی‬ ‫بەیەكگەیشتنە چەند الیەنییەكانە‪ ،‬لەڕێگای هەردوو‬ ‫میكانیزمە فەرمییەكان و پەیوەندییە نافەرمییەكان‬ ‫لەنێوان نوێنەرە ناحكومییەكان (ڕێگەی دووەم)‪،‬‬ ‫پێویستە ئەولەویەت بدرێت بەباشكردنی كاری‬ ‫هاوبەشی سێقۆڵی چین‪ ،‬ژاپۆن و ئەمریكا بەتایبەتی‬ ‫لەپەیوەند بە سیاسەتی وزە‪ ،‬هەرسێ واڵت پێكەوە‬ ‫زیاتر لە (‪ )40%‬ی وزەی جیهانی بەكاردەهێنن‪،‬‬ ‫و هەرسێكیان گەورەترین هاوردەی نەوتن‪ ،‬بۆیە‬ ‫كاری هاوبەش و هەرەوەزی نێوانیان زۆر پێویستە‪،‬‬ ‫ژاپ��ۆن دەتوانێت هەنگاوێكی سودبەخش بنێت‬ ‫بەهێنانەكایەی "ئیستسنائكردنی وزەو ژینگە“‬ ‫لەبڕیارەكەی (‪ )2008‬ی پەیوەست بە كۆتاییهێنان‬ ‫بەپرۆگرامی گەشەپێدان لەگەڵ چین‪ ،‬دەكرێت‬ ‫بەندێكیش زیادبكرێت بۆ كاری هەرەوەزی نێوان‬ ‫ئەمریكا–ژاپۆن–چین‪ ،‬پێویستە واڵتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬ژاپ��ۆن و چین هاوپەیمانییەتی وزەی‬ ‫هەرێمی باكوری ئۆقیانوسی ئارامی نوێ پێكبهێنن‪،‬‬ ‫بۆ چڕكردنەوەی هەوڵەكانیان لەپێناوی باشكردنی‬ ‫كەفائەی وزە‪ ،‬بەتایبەتی لە چین (كە ئێستا لەئاستی‬ ‫‪ 40‬ی كەفائەی واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو ‪11%‬‬ ‫ی ژاپۆنە)‪ ،‬پێوانەو حساباتی لەم بابەتە دەكرێت‬ ‫فاكتەرێكی هێوركردنەوە بۆ گەورەترین كێشەو‬ ‫سەرئێشەكانی ناوچەكە بێت‪ ،‬ئەویش زیادبوونی‬ ‫پێشبڕكێیەكانە بەدرێژایی دەریای ڕۆژهەاڵتی چین‪،‬‬ ‫زیادبوونی ترسە ستراتیژییەكان و سەرلێشێواوی‬ ‫سیاسیانەیە‪" ،‬دیالۆگی ستراتیژانەی باكوری ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ئاسیا (‪ “)northeast asia strategic dialogue‬بە‬ ‫بەشداریپێكردنی چین‪ ،‬ژاپۆن‪ ،‬واڵتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكاو ئەوانی تریش زۆر پێویستە‪ ،‬چوارچێوەیەكی‬ ‫وا دەكرێت هەڵهێنجراوی ئەو یانە شەش الیەنە بێت‬ ‫كە گفتوگۆ دەربارەی بەرنامە ئەتۆمییەكەی كۆریای‬ ‫باكور دەكەن‪( ،‬كە پێكهاتوە لە چین‪ ،‬ژاپۆن‪ ،‬كۆریای‬ ‫باكور‪ ،‬ڕوسیا‪ ،‬كۆریای باشورو واڵتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكا)‪ ،‬ئەگەر پێویستبوو با ك��ۆری��ای باكور‬ ‫پەراوێز بخرێت‪ ،‬هێنانەكایەی كۆمەڵەكە دەكرێت‬ ‫تەواو بكرێت بەئیجرائاتی بیناكردنی متمانە‪ ،‬وەك‬ ‫دیالۆگی سەربازی و پالنی چەندالیەنە بۆ حاڵەتەكانی‬ ‫فریاكەوتن لەنێوان چین و ژاپۆن لەپێناوی یارمەتیدان‬ ‫لە ڕووداوەكاندا‪ ،‬پێكەوە كاركردنی چەند الیەنی‬

‫(‪ )multilateralism‬ناسیۆنالیزم دەخاتەژێر چاودێری‪،‬‬ ‫وەك نمونەكەی ئەوروپییەكان لەڕێگەی ڕێكخراوی‬ ‫ئاسایش و ه���ەرەوەزی لە ئەوروپا (‪ ،)osce‬كە‬ ‫كیشوەرەكەی بەهرەمەند ك��ردوە لەچوارچێوەی‬ ‫ئاسایشی ناوچەیی‪.‬‬ ‫بۆ باشتركردنی پەیوەندییەكانی ژاپۆن و چین‪،‬‬ ‫ه��ەردوو واڵتەكە پێویستە سیاسەتە دووقۆڵی و‬ ‫نێتۆرەكە كلتورییەكانیان پتەوبكەن‪ ،‬لە سەروبەندی‬ ‫م��اوەی نێوان نۆرماڵیكردنەوەی پەیوەنییەكانی‬ ‫نێوان پەكین و تۆكیۆ لە ‪ 1972‬تا هاتنەسەر كاری‬ ‫حكومەتی كۆیزومی لە ‪ ،2001‬نێتوۆرەكە چینی و‬ ‫ژاپۆنییەكان چاالك بوون‪ ،‬بەتایبەتی ئەوانەی میراتی‬ ‫سیاسەتەكانی سەرۆك وەزیرانی پێشوو "كاكوی تانكا“‬ ‫(ئەو كەسەی دەستپێشخەری نۆرماڵیكردنەوەیە) یان‬ ‫هەڵدەگرت‪ ،‬بەاڵم ئەم پەیوەندییانە لەپێنج ساڵی‬ ‫ڕابردودا كزبوون‪ ،‬لەناوەڕاستی ‪ 2001‬بەوالوە هیچ‬ ‫كۆبوونەوەیەكی لوتكەیی لەنێوان چین و ژاپۆن‬ ‫نەبووە‪ ،‬بۆیە لەوكاتەوە نێتوۆرەك و پەیوەندییە‬ ‫چارەنوسسازە بیرۆكراتییەكانی ئاستی نزمترین‬ ‫بەشێوەیەكی خراپ تێكچوون‪ ،‬وەستانی پڕۆسەی‬ ‫گۆڕانی نەوەكانیش فاكتەرێكی ورشاندن بووە‪،‬‬ ‫پیاوانی دەوڵ��ەت و سیاسەتمەدارە بەناوبانگەكان‬ ‫لەهەردوو الیەنی چینی و ژاپۆنی‪ ،‬ئەوانەی كە‬ ‫بەڕاستی گرنگی و الیەنی بەرامبەریان باش دەناسی‪،‬‬ ‫وەك زوو ئەنلی‪ ،‬دینگ زایەپنگ‪ ،‬سەرۆك وەزیرانی‬ ‫پێشووی ژاپۆن نۆبرۆ تاكیشیتاو سەرۆكی سكرتاریەتی‬ ‫كابیە هیرۆمو نۆناكا‪ ،‬ڕۆیشتوون‪ ،‬لەالیەنی ژاپۆنی‪،‬‬ ‫زۆر مەعقولە ئەگەر دیالۆگەكان لەئاستی وەزارەتەكان‬ ‫ل���ەڕووی دارای���ی‪ ،‬بازرگانی و وزە‪ ،‬بێجگە لە‬ ‫چاالككردنەوەی نێتۆرەكەكان لەگەڵ چین لەڕێگەی‬ ‫دانانی سەفیرێكی باش یان بازرگانێك كە پەیوەندی‬ ‫بەهێزی لەگەڵ ئەمریكاو چین هەبێت‪ ،‬چین هەر‬ ‫لەئێستاوە ئەمجۆرە دەستپێشخەرییەی كردوە بە‬ ‫دەستنیشانكردنی جێگری پێشووی وەزیری دەرەوەی‬ ‫وانگ یی (كە كەسێكە زمانی ژاپۆنی دەزانێت و زۆر‬ ‫بەهرەمەندە‪ ،‬وەك سەفیر لە تۆكیۆ‪.‬‬ ‫بەدواداچوونی دووەم‪ ،‬بەستنی كۆنفرانس‬ ‫و كۆبوونەوەكانە سەبارەت بە مێژوو (بەتایبەتی‬ ‫م��ێ��ژووی ش���ەڕی دووەم���ی ج��ی��ه��ان)‪ ،‬لەڕێگەی‬ ‫بەشداریپێكردنی كەسانی ئەكادیمی لەواڵتانی‬ ‫بێالیەن‪ ،‬وەك ك��ەن��ەداو پسپۆڕە ئاسیاییەكانی‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬كە ئەمەش ڕەنگە پەیوەندییەكان بەرەو‬ ‫باشی ببات‪ ،‬بەمەرجێك گفتوگۆكان كەمتر بەرگێكی‬ ‫سیاسی بپۆشن‪ ،‬ئەڵمانیاو پۆڵەندا لەگەڵ ژاپۆن و‬

‫‪41‬‬

‫كۆریای باشور‪ ،‬هەر ئێستا لەمجۆرە لیژنانەیان هەیە‬ ‫كە دەتوانرێت یارمەتیدەر بن و نمونەیەكیش بن‬ ‫بۆ چین و ژاپۆن‪ ،‬ئەم دەستپێشخەرییانە ڕەنگە زۆر‬ ‫كاریگەر بن بەتایبەتی لە ڕاستای كەمكردنەوەی‬ ‫ئەو گرژی و ناكۆكییانەی كە لەدیالۆگ و گفتوگۆ‬ ‫ستراتیژییەكان سەرهەڵدەدەن‪ ،‬بۆ یارمەتیدانی‬ ‫پێبەپێی ئەم دیالۆگانەش‪ ،‬لێپرسراوە ئەمریكییەكان‬ ‫دەبێت خۆیان دوربگرن لەلێدوانی هەڕەمەكی لەسەر‬ ‫مەسەلە هەستیارەكانی یادكردنەوەی سەردەمی شەڕ‬ ‫لە ژاپۆن‪ ،‬هەروەك كۆیزومیش وتی‪ :‬زۆر مەسەلەی‬ ‫تاكەكەسی تێوەگالوە لەم ڕووداوان��ە‪ ،‬گەلی ژاپۆن‬ ‫خۆشیان دەبێت خیاراتی جۆراوجۆریان لەبەردەست‬ ‫بێت سەبارەت بەوەی چۆن یادی جەنگ بكرێتەوە‪،‬‬ ‫بۆ چەندین ساڵ‪ ،‬گفتوگۆی باش كراوە سەبارەت‬ ‫بەدروستكردنی مۆنۆمێنتێكی سیكۆالر لە ڕاستای‬ ‫ڕیفۆرمی "یاسوكونی“‪ ،‬بەڕاستیش ئەم مەسەلەیە‬ ‫ئ��ەوەن��دە دەهێنێت ك��ە گرنگی پێبدرێت‪ ،‬لە‬ ‫پەیوەند بەم مەسەلەیەش دەتوانین ئاماژە بەنمونە‬ ‫سەركەوتوەكەی هێرۆشیماو ئۆكیناوا بكەین‪،‬‬ ‫ڕیفۆرمی یاسوكونی بێجگە لەوەی ڕێگا خۆشدەكات‬ ‫بۆ یادكردنەوەی قوربانیانی سیڤل و پاڵەوانانی تری‬ ‫جەنگ‪ ،‬كە ئێستا لە یاسوكونی مەزاریان نییە‪،‬‬ ‫ئەوا مۆنۆمێنتێكی سیكۆالر بەڕۆشنی یارمەتیدەر‬ ‫دەبێت بۆ باشتركردنی پەیوەندییەكانی ژاپۆن لەگەڵ‬ ‫واڵتانی تری ناوچەكەو بوار بۆ ڕابەرانی بیانیش‬ ‫دەڕەخسێنێت بە سەربەرزییەوە یادی قوربانیانی‬ ‫خەڵكی ژاپۆن بكەنەوە‪.‬‬ ‫واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێویستە هانی‬ ‫بەیەكگەیشتنی كلتورەكانی ناوچەییش بدات‪ ،‬لە زۆر‬ ‫ناوچەی ئاسیادا‪ ،‬هەڵوێستێكی وا زۆر كاریگەرتر‬ ‫دەبێت لەچاالكییە فەڕمییەكان‪ ،‬لەبابەتی گرنگیدان‬ ‫بە دەزگا تاكەكەسییەكان لەئاسیادا‪ ،‬بەكارهێنانی‬ ‫دەزگاكانی (‪the state departments international‬‬ ‫‪ )visitors program‬بۆ میواندارییەتی كردنی‬ ‫پسپۆڕانی چینی و ژاپۆنی‪ ،‬لە ئەمریكا‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫بتوانێت یارمەتی هێنانەكایەی ڕۆشنبیرییەكی‬ ‫عەقالنی نوێ و فكرێكی دیاریكراو بدات لە پێناوی‬ ‫بەرەوپێشبردنی پەیوەندییە سێقۆڵییەكان‪ ،‬گروپە‬ ‫نافەڕمییەكان‪ ،‬لەگەڵ هەرچی زیاتری گفتوگۆی‬ ‫فەڕمی وەك كۆبوونەوەكانی كۆنگرێس‪ ،‬پێویستە‬ ‫ئاڕاستەی پەیوەندییەكانی چین و ژاپۆنییەكان‬ ‫بكرێت‪ ،‬كە سەرچاوەی الفاوی تەنگەژییە سیاسی–‬ ‫سەربازییەكانە لەناوچەی باكوری ڕۆژهەاڵتی ئاسیا‪،‬‬ ‫گفتوگۆكانی لەم بابەتە دەتوانێت بەشێوەیەكی باشتر‬

‫(‪ )76%‬ی‬ ‫بەشداربووە‬ ‫ئەمریكییەكان‬ ‫متمانە بە‬ ‫ژاپۆنییەكان‬ ‫دەكەن‪)53%( ،‬‬ ‫ی ژاپۆنییەكان‬ ‫متمانە‬ ‫بەئەمریكا‬ ‫ناكەین‪.‬‬ ‫چاو لەناواخنە دیبلۆماسییەكانی كێشەی یاسوكونی‬ ‫بكات و پاڵەپەستۆش بێت لەسەر ترسە ئەمنییەكان‪،‬‬ ‫لەبابەتی خۆچەككردنی چین‪.‬‬ ‫لەهەموو حاڵەتێكدا دەبێت گۆڕانی سیاسەتی‬ ‫ژاپۆن بەرامبەر چین لەناوخۆوە بێت‪ ،‬تا ئەوكاتەی‬ ‫كویزومی س��ەرۆك وەزی���ران بێت‪ ،‬لەوەناچێت‬ ‫گۆڕانێكی گرنگ لەسیاسەتی دەرەوە پێكبێت‪ ،‬ئەو‬ ‫كەسێكی نەگۆڕە لەهەڵوێستەكانی وەكو چۆن بۆ‬ ‫نمونە پەیمانی دا هەموو ساڵێك سەردانی یاسوكونی‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ ئەو زۆر سەختە بتوانێت ڕابكات لەو‬ ‫پەیمانانەی بەتایبەتی لەنێو بەردەوامی تەحەدیاتی‬ ‫جیۆپۆلیتیكی باكوری ڕۆژه��ەاڵت��ی ئاسیا‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫هەلێك لەم سێپتەمبەرەدا بێتەپێشەوە‪ ،‬كاتێك‬ ‫كۆیزومی سەرۆكایەتی وەزی���ران جێدەهێڵێت‪،‬‬ ‫ڕابەری نوێی ژاپۆن دەتوانێت پەیوەندییەكانی لەگەڵ‬ ‫پەكین باشتر بكات و نوێی بكاتەوە بەبێ ئەوەی وا‬ ‫ببینرێت كە ملكەچی چینییەكانە‪ ،‬ئەمەش لەڕێگەی‬ ‫دەستپێكردنەوەی كۆبوونەوە لوتكەییەكانی نێوان‬

‫ژاپۆن و چین‪ ،‬چاالككردنەوەی گفتوگۆ وزەیی و‬ ‫ژینگەییەكان‪ ،‬دۆزینەوەی ڕێگاچارەیەك سەبارەت‬ ‫بەمۆنۆمێنتێكی سیگۆالری یادی شەڕو‪ ،‬وازهێنانی‬ ‫تاكتیكیانە لەسەردانەكان بۆ یاسوكونی‪ ،‬بەهێزكردنی‬ ‫پەیوەندی لەئاستێكی بەرز لەگەڵ هند‪ ،‬ئوسترالیا‪،‬‬ ‫"یەكێتی نەتەوەكانی باشوری ڕۆژهەاڵتی ئاسیا‬ ‫(‪ ،“)asean‬وەرگرتنی هەڵوێستی واقعی بۆ ترسە‬ ‫ئەمنیتییەكان‪ ،‬بەم كارانە ژاپۆن زەمینەیەكی باشی‬ ‫دبلۆماسی بۆ خۆی پێكدەهێنێت و ڕێگا خۆشدەكات‬ ‫ژاپۆن و چین سەرقاڵی ترس و كێشە جددییەكانی‬ ‫سەر ڕێگەی پتەوكردنی پەیوەندییەكانیان بكەن‪،‬‬ ‫كەمتر سەرقاڵبن بەو مەسەلە مێژوویانەی كە تائێستا‬ ‫جێگەی كێشمەكێشی سیاسین‪.‬‬ ‫پتەوكردنی پەیوەندی چین و ژاپۆن یەكجار‬ ‫گرنگە بۆ هەردوو ناوچەكەو جیهان‪ ،‬بەجێگەیاندنی‬ ‫ئەمەش مەسەلەیەكە لەپێش هەمووان پەیوەستە‬ ‫بە چین و ژاپۆن‪ ،‬بەاڵم لێرەدا ئەمریكاش ڕۆڵێكی‬ ‫گرنگی هەیە‪ ،‬ئەمریكا پێویستە شانازی بە پەیوەندییە‬ ‫گرنگەكەی لەگەڵ ژاپۆن بكات‪ ،‬بەاڵم دەبێت دان‬ ‫بنێت بەوەی كە زۆرێك لەمەسەلەكان و كێشەكان‬ ‫پێویستی بەهاوئاهەنگی و كاری هاوبەشی چەند‬ ‫الیەنە هەیە‪ ،‬ئەگەر بتوانێت ئەمە بكات‪ ،‬گومان‬ ‫نییە واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەبێتە "هێزی‬ ‫سەرەكی“ لەئاسیا‪ ،‬هەروەك چۆن هەمیشە گوتارە‬ ‫دبلۆماسییەكەی پڕوپاگەندەی بۆ دەكات‪.‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪FOREIGN AFFAIRS volume 85 no.2‬‬ ‫پەڕاوێزەكان‪:‬‬ ‫‪ -1‬ڕیفۆرمی میجی‪ ،‬كە چەندینن ناوی تری‬ ‫هەیە وەك "شۆڕش“ یاخود "نوێبوونەوە“ بریتییە لە‬ ‫زنجیرەیەك لە ڕووداوی ساڵەكانی ‪ 1866‬بۆ ‪ 1869‬لە‬ ‫ژاپۆن كە كۆمەڵێك ئاڵوگۆڕی سیاسی و كۆمەاڵیەتی‬ ‫بنچینەیی لەگەڵ خۆی هێنا‪(.‬وەرگێڕ)‪.‬‬ ‫‪ -2‬سوسیدادیس ‪ Thucydides‬مێژوونوسێكی‬ ‫یۆنانی كۆنە‪(.‬وەرگێڕ)‪.‬‬ ‫* كینت ئی كاڵدەر بەڕێوەبەری سەنتەری‬ ‫ڕیشایر بۆ لێكۆڵینەوەی ڕۆژه��ەاڵت��ی ئاسیایە لە‬ ‫‪ ،S.A.I.S‬لە زانكۆی جۆن هۆبكنز‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪42‬‬

‫بەرازیل خەونەكانی "سیمۆن بۆلیڤواری“ كردوەتە ئامانجی خۆی‬

‫ویالیەتە یەكگرتووەكان و‬ ‫بەهێزكردنی هەیمەنە لە ئەمریكای التین‬ ‫‪ Renaud lambert‬لە فارسییەوە‪ :‬ئاراس حەسەن‬

‫يـ ـ ـ‬

‫یەكێتی دوانزە واڵتی ئەمریكای باشور بە ئامانجی رزگاربوون لە هەیمەنەی ئەمریكا‪ ،‬لە بەرازیل وەكو‬ ‫هەر شوێنێكی دیكە‪ ،‬كەم تا زۆر هەموان خوازیاری پەیوەستبوونی واڵتانی ئەو ناوچەیەن‪ .‬بە هەموو‬ ‫ئەمانەشەوە وەها یەكێتییەك‪ ،‬كە فەرمانبەران و ئەندامانی یەكێتییەكان‪ ،‬بزوتنەوە كۆمەاڵیەتیەكان و‬ ‫كارمەندانی پایەبەرزی حكومەتی لەدەوری یەكتر كۆكردوەتەوە‪ ،‬دەتوانێت ئەمجارە ئاسانكاری بۆ سەرهەڵدانی‬ ‫هەیمەنخوازییەكی ناوچەیی بكات‪.‬‬ ‫لە یەكەم تێڕوانیندا‪ ،‬شتێك كە لەگەڵ یەكتر بێتەوە لەودوانەدا نایبینین‪ .‬بەڕێز ‪ Rodrigues João Paulo‬لە سەرەتای‬ ‫گەنجێتیەوە لە گۆڕەپانی بزوتنەوەی جوتیارانی بێ زەوی بەرازیلدا خەباتی كردوە و بەڕێز ‪ Rubens Barbosa‬كە لە‬ ‫ساڵی ‪1994‬وە بۆ ‪ 2004‬سەرەتا لە لەندەن و پاشان لە واشنتۆن باڵیۆز بووە‪ ،‬ئێستا دەفتەری ناونیشانەكانی لە خزمەت‬ ‫سەنتەرەكانی كاروكاسپی داناوە‪ .‬یەكەم بەڵێنی دیدارێكی لەگەڵ ئێمەدا بوو لە خانویەكی بچوك و بێنوما لە گەڕەكی‬ ‫نیشتەجێبوونی ساوپاولۆدا كە نە الفیتەیەكی هەڵواسراومان لەسەری دەبینی و نە ئااڵیەكی سور‪ ،‬تەنها زەنگی دەرگایەكی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪43‬‬

‫بێناو‪ .‬دووەم شەقامێكی زۆر رازاوەی ‪Faria Lima‬‬ ‫‪ Brigadeiro‬بۆ دانانی نوسینگەكەی هەڵبژاردوە‪،‬‬ ‫كە تێدا بەردەوام ژاوەژاوی فڕۆكەی تێدا بەرگوێ‌‬ ‫دەكەوت‪ ،‬كە سەرۆكی ئاڵۆزكاوی كۆمپانیاكانیان‬ ‫لەم تەالرەوە بۆ ئەو تەالر دەگواستەوە‪ .‬كاتێك‬ ‫سەركردەی بزوتنەوەی جوتیارە بێ‌ زەییەكانم‬ ‫دۆزیەوە‪ ،‬تازە كۆبوونەوەیەكی راهێنانی خەباتی‬ ‫كۆتایی پێهێنابوو‪ .‬دیپلۆماتی پێشووش دەیوت‬ ‫"سەركەوتو بووە لەوەی“ لە نێوان دوو زەنگی‬ ‫تەلەفۆنی چەند مشتەرییەك“چەند ساتێك‬ ‫رابكاتە دەرەوە“ كە رەنگە بە چاوی شایەتیەكی‬ ‫خۆتێهەڵقوڵتێنەر‪ ،‬ویستویانە كەمێك بەر لە ئەوانی‬ ‫دیكە؟ لە چۆنیەتی كەمكردنەوەیەكی حكومی‬ ‫ئاگادار بن‪.‬‬ ‫جێگەی هیچ گومان و دوودڵییەك نییە كە‬ ‫هەندێك لێكچوون لە نێوان ئەو دوو پیاوەدا هەیە‪،‬‬ ‫بە هەموو ئەمانەشەوە هەندێكجار ئەوە روودەدات‬ ‫كە گ��وت��اری یەكێك رەن��گ��دان��ەوەی بۆچوونی‬ ‫ئەویدیكە بێت‪ .‬كاتێك كە جەنابی رودریگز“‬ ‫ئاوەژوكردنی نیۆلیبرالیزم لە بەرژەوەندی سیستمی‬ ‫ئابوری دام��ەزراو بۆ هاوپشتی زیاتر“‪ ،‬پرۆژەی‬ ‫سیاسی رێكخراوەكەی دەهێنێتە ئاراوە‪ ،‬پەنجەی‬ ‫لە سەر بنەمایەك دادەنا‪ ،‬پەیوەستبوونی واڵتانی‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬لەوبەریش باربۆسای باڵیۆزیش "كردنی‬ ‫جۆگرافیای واڵتەكەی بە واقعیەتێكی سیاسی“ لە‬ ‫خەیاڵدا بوو‪ .‬ئەو شتەی كە هەیە سەرباری ئەوە‪،‬‬ ‫ئەمریكای التین‪" ،‬حەوشەی دواوەی بەرازیلە“‪،‬‬ ‫"ف��ەزای سروشتی گەشەپێدان و پەرەسەندنی‬ ‫دامەزراوە ئابوریەكانی“ ‪ .‬لە كاتێكدا بێ‌ ئاگایانە‬ ‫سندوقێكی بچوك لە ناو دەستیدا دەخولێنێتەوە‬ ‫كە وێنەی گەلە سەگێك كە عەرەبانە رادەكێشن‬ ‫بە دروشمی "كاتێك كەسێك لە ریزی پێشەوە‬ ‫نەبێت‪ ،‬ئاسۆ بە بەردەوامی یەكجۆرە“ لەسەر‬ ‫ترۆپكی ئەو نەقشی گرتبوو‪ ،‬ئەویش كارێكی‬ ‫لەپێشینەی دەهێنایە پێش چاو‪“:‬بەرگریكردن لە‬ ‫بەرژەوەندییە تایبەتیەكانی خۆی“ و بەهێزكردنی‬ ‫پرۆسەی تێكەڵكردن كە ناوچەكە لەخۆ دەگرێت‪.‬‬ ‫لە سەردەمی خەونی یەكێتیەوە ‪Bolívar‬‬ ‫‪، )1830-Libertador Simón (1783‬‬ ‫(دەسەاڵتدارانی ئەو تیۆرییە) دەستیان بۆ چەندین‬ ‫دەستپێشخەری ب��ردوە بە ئامانجی بانگەشەی‬ ‫ه��اوك��اری ن��ێ��وان واڵت��ان��ی ئەمریكای التین و‬ ‫پەیوەستبوونی ئەوان لە كۆمەڵەیەكی بەرفراوانتردا‬ ‫كە واڵتانی ناوچەكە لە پەیوەند بە ئامانجەكانی‬

‫“ئەم تایبەتمەندی‬ ‫پرۆسەی‬ ‫تێكەڵكردنە ئەمڕۆ‬ ‫بەرازیل بەڵێنی‬ ‫دەدات‪ ،‬پرۆژەیەكە‬ ‫كە هێزە سیاسییە‬ ‫ناكۆكەكان‬ ‫بە بەرژەوەندی دژ‬ ‫بەیەك و ناكۆكەوە‬ ‫هێناویانەتە ئاراوە‬

‫بەردەمیان‪ ،‬لە سنوری دیاریكراودا لەخۆدەگرت‪.‬‬ ‫شۆڕشە سەربەخۆخوازەكانی سەدەی نۆزدەیەم‪ ،‬بە‬ ‫پیشەسازیكردنی ناوچەكە دوای جەنگی جیهانی‬ ‫دووەم (نوسراوی كۆتایی دەقەكە بخوێننەوە)‪،‬‬ ‫هاوئاڕاستەیی نیولیبراڵی بە درێژایی سااڵنی دەیەی‬ ‫‪...1990‬‬ ‫بە هەر رادەیەكیش ئەو بەرزەفڕانەی ئەمڕۆ‬ ‫جەنابی رودریگز و باربوسای بەیەك پەیوەست‬ ‫كردبێت‪ ،‬دیسان رەنگە ئەو دوان��ە نكۆڵی لە‬ ‫هەرجۆرە هاوپەیمانییەكی سیاسی بكەن‪ ،‬بێ‌‬ ‫گومان درۆش نەكەن‪Armando Boito Júnior .‬‬ ‫مامۆستای زانستی سیاسی زان��ك��ۆی حكومی‬ ‫‪ Campinas‬شیدەكردەوە كە‪“:‬ئەم تایبەتمەندی‬ ‫پرۆسەی تێكەڵكردنە ئەمڕۆ ب��ەرازی��ل بەڵێنی‬ ‫دەدات‪ ،‬پرۆژەیەكە كە هێزە سیاسییە ناكۆكەكان‬ ‫بە بەرژەوەندی دژ بەیەك و ناكۆكەوە هێناویانەتە‬ ‫ئاراوە‪ ،‬بەاڵم لە ئێستادا كارە لەپێشینەكانی ئەم یان‬ ‫ئەو دەستە سازگار و كراوە دێتە بەرچاو‪“.‬‬

‫هاندانی فەرمانبەران لە دژی بازرگانی ئازاد‬ ‫لە پشتكردنە بیرۆكەی سازانی {ویالیەتە‬ ‫یەكگرتوەكانی} ئەمریكاوە دەستپێبكەین كە بە‬ ‫هەمووی ئەمانەوە بە درێژایی سااڵنی دەیەی‬ ‫‪ ،1990‬وەها دەهاتە پێشچاو كە دەستەبژێرەكانی‬ ‫واڵت دڵیان لە گرەوی ئەوەدا بووە‪Fernando .‬‬ ‫‪ Henrique Cardoso‬سەرۆكی واڵت (‪-1996‬‬ ‫‪ ،)2003‬چاوپۆشی لە هیچ هەوڵێك نەدەكرد بۆ‬ ‫ئەوەی خەونەكەی واشنتۆن بە ئەنجام بگەیەنێت‪،‬‬ ‫هێنانەدی ناوچەیەكی پان و بەرینی بازرگانی‬ ‫ئازاد لە كیشوەری ئەمریكا (‪ ،ALCA‬زاراوەیەك‬ ‫بە زمانەكانی ئیسپانیولی و پرتوگالی) كە لە‬ ‫ئاالسكاوە تا كۆمەڵە دورگەكانی تیرا دێل فویگۆ‬ ‫لەخۆ دەگ��رێ��ت‪ .‬ب��ەاڵم هەاڵیسان و شێتیەتی‬ ‫رێبازی لیبراڵی پرۆژەكە‪ ،‬لقی پیشەسازی بۆرژوازی‬ ‫رەوان���دەوە‪ .‬سیاسەتەكانی ئ��ەو لە كردنەوەی‬ ‫بازاڕەكانی بەرازیلدا‪ ،‬واڵتی لە ژێر باری هاوردەدا‬ ‫نوقمكرد و مایەپوچی سەدان دامەزراوەی ئابوری‬ ‫خ��ێ��راك��ردەوە‪ .‬پرۆسەی سپاردنی پیشەسازییە‬ ‫پێشتر خۆماڵی كراوەكانی بە بەشی تایبەتی وەها‬ ‫جەسورانە بەرەو پێش دەبرد‪ ،‬كە تەنانەت گۆڤاری‬ ‫زۆر لیبراڵی (‪ )Veja‬شی ئاڵۆسكاندبوو(‪ .)2‬هەر ئەو‬ ‫باڵوكراوەیە بوو كە بەو ئەنجامە گەیشت“مێژووی‬ ‫سەرمایەداری زۆر بە كەمی وەها گواستنەوەیەكی‬ ‫كۆنترۆڵی بەم خێراییە و لە وەه��ا ماوەیەكی‬ ‫كورتتدا بە خۆیەوە بینیوە‪“.‬‬ ‫هاوكات لەگەڵ گەشەسەندنی مامەڵەكانی‬ ‫بەشی دارای���ی‪ ،‬فیدراسیۆنی خاوەنانكارانی‬ ‫پیشەسازی حكومی سان پاولۆ وشك داگەڕان و‬ ‫لە گەشە كەوتن‪ .‬لە ساڵی ‪ 2002‬ئەو رێكخراوە‬ ‫بە مەبەستی شیكاری كاریگەری ناوچەی بازرگانی‬ ‫ئازادی كیشوەری ئەمریكا لەسەر ئابوری بەرازیل‬ ‫توێژینەوەیەكی ئەنجامدا كە دەركەوتەكانی‬ ‫پەسەندكردنی ئەو شتەبوو كە "زۆربەی فەرمانبەران‬ ‫لە بەرامبەریدا ترسیان لێنیشتبوو“ رێكەوتننامەی‬ ‫بازرگانیەكی ئازاد كە سەرتاسەری كیشوەرەكە لەخۆ‬ ‫بگرێت "زیاتر لەوەی كە سودێكی بۆ ئابوری بەرازیل‬ ‫هەبێت دەیخاتە مەترسیەوە‪ “.‬لە كاتی دەنگدان‬ ‫لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی هەمان ساڵدا‪ ،‬خاوەن‬ ‫پیشەسازییەكان بە پشتیوانی لە بەڕێز ‪Luiz Inácio‬‬ ‫‪ Lula da Silva‬كرێكاری پێشووی پیشەسازی‬ ‫میتاڵ هاتنە مەیدان و ئەویش لەگەڵ گەیشتنی‬ ‫بە كۆشكی سەرۆكایەتی ‪ ،Planalto‬هەوڵی بە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪44‬‬

‫بنبەست گەیاندنی گفتوگۆكانی لەگەڵ واشنتۆندا‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪2005‬دا لە كاتی خۆپیشاندانێكی گەورەدا‬ ‫كە بۆ رێزگرتن لە هەرەسپێهێنانی پرۆژەی ناوچەی‬ ‫بازرگانی ئازادی كیشوەری‪ ،‬فیدراسیۆنی پیشەسازی‬ ‫حكومی سان پاولۆ هەوڵی بەرجەستەكردنی رۆڵی‬ ‫خۆی نەدا‪ .‬بەاڵم لە پشكی خۆشی بەرامبەر بە‬ ‫هەڵگیرسانیدا چاوپۆشی نەكرد‪.‬‬ ‫الیەنگرانی رێكاری پەیوەستبوون بە بازرگانی‬ ‫ئازاد لە دەرەوەی سنورەكانی بەرازیل‪ ،‬بەدوای‬ ‫ئەوەوەن كە گیانێكی تازە بەو رێكارە ببەخشن‪.‬‬ ‫بە دیاریكراوی لە چوارچێوەی هاوپەیمانی بۆ‬ ‫ناوچەی زەریای هێمن‪ ،‬كە لە مانگی حوزەیرانی‬ ‫‪ 2012‬واڵتانی چیلی‪ ،‬پیرۆ‪ ،‬كۆڵۆمبیا و مەكسیك‬ ‫لە هەوڵی جێبەجێكردنیدا رێكەوتننامەیەكیان‬ ‫ئیمزاكرد كە بەڕێز ‪ Valter Pomar‬سەركردەی‬ ‫بزوتنەوەی چەپ‪ ،‬باڵێكی سەربە پارتی كرێكارانی‬ ‫بەرازیل‪ .‬شوێن پەنجەی شاراوەی واشنتۆنی تێدا‬ ‫بەدیدەكرد‪“:‬جێگەی گومان و دوودڵی تێدا نییە“‪.‬‬ ‫هەموو واڵتانی هاوبەش لەو پەیماننامەیە هاوكات‬ ‫رێكەوتننامەی بازرگانی ئازادیان لەگەڵ ئەمریكا‬ ‫ئیمزا كردبوو‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم لە میواندارییەكانی دەسەاڵتدارانی‬ ‫بەرازیلیا و ب���ازاڕی ب��ۆرس��ەی سانپاولۆدا‪ ،‬كە‬ ‫"بەرەنجامی ‪ “2008‬یان پێدەوت‪ ،‬پشكێكی لە‬ ‫هێوركردنەوەی تای نیولیبراڵەكاندا هەبوو‪ .‬لە‬ ‫ئێستادا پێویستە بەدوای نزیكترین بازنەدا بگەڕێین‬ ‫كە ‪ Cardoso‬سەرۆكی پێشووەو هێشتا هەژمونیەكی‬ ‫بەرفراوانی هەیە‪ ،‬یان لە دەرگای بانكێكی گەورەی‬ ‫وەكو كۆمپانیای بانكی هۆنگ كۆنگ و شانگەهای‬ ‫(‪ )HSBC‬بدات بۆ ئ��ەوەی لە شاعیر(بازاڕ) بە‬ ‫چاوانی مەستەوە لە لەگەشتكردن لەناو خەیاڵدا‪،‬‬ ‫بەستەیەك لە ستایشكردنی نزیكایەتی مەكسیك‬ ‫و واشنتۆن ببیسێت‪ “:‬ویالیەتە یەكگرتوەكانی‬ ‫ئەمریكا هاوشێوەی هەتاوە و مەكسیكیش وەكو‬ ‫هەسارەیەك كە بە دەوری سەنتەری ئەم ئەستێرە‬ ‫ئاسمانییەدا دەسوڕێتەوە "سوڕانەوە بە دەوری‬ ‫خولگەیەك كە لە ساڵی ‪2009‬دا بۆ خەڵكی‬ ‫مەكسیك ‪ 6.7%‬لە بەرهەمهێنانی پوختنەكراوی‬ ‫ناوخۆیی خەرجێكی هەڵگرت كە بۆ كەس شاراوە‬ ‫نەبوو تەنانەت پارتی سۆسیال دیموكراتی بەرازیل‬ ‫واتا رێكخراوەكەی بەڕێز (‪ )Cardoso‬ش‪.‬‬ ‫بەڕێز رودریگز لەو بڕوایەدایە "بە شێوازی‬ ‫دیكەش دەكرێت لە تێكەڵبوونێك بڕوانین كە‬ ‫هەموو ناوچەكە لە خۆبگرێت‪ ،‬لەوانە رێكارێك‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫هاوپەیمانی‬ ‫بۆلیڤواری لە نێوان‬ ‫خەڵكانی ئەمریكا‬ ‫كە ڤەنزوێال‬ ‫بانگەشەكاریەتی‬ ‫و بەرازیل هەرگیز‬ ‫پەیوەست نەبووە‬ ‫پێوەی‪ .‬هاوپەیمانییەك‬ ‫كە بنەماكەی زیاتر‬ ‫بە هاوخەباتی و‬ ‫هاوپشتی قایمە‬

‫كە بزوتنەوەی جوتیارە بێ زەویەكان لە رێگەی‬ ‫"‪ “ALBA‬پشتیوانی لێدەكات“ واتا هاوپەیمانی‬ ‫بۆلیڤواری لە نێوان خەڵكانی ئەمریكا كە ڤەنزوێال‬ ‫بانگەشەكاریەتی و بەرازیل هەرگیز پەیوەست‬ ‫نەبووە پێوەی‪ .‬هاوپەیمانییەك كە بنەماكەی زیاتر بە‬ ‫هاوخەباتی و هاوپشتی قایمە تاكو ركابەری بەرەو‬ ‫پەیجۆری“سۆسیالیزمی سەدەی بیست و یەكەم“‪.‬‬ ‫بەڕێز رودریگز قبوڵی دەك��ات كە كەمینەیەكی‬ ‫بچوك لە بەرازیل الیەنگری ئەو بۆچوونە دەكات‪.‬‬ ‫سەرباری هاتو هاواری كۆمەڵێك چەپی توندڕەو‬ ‫كە لەو بڕوایەدان ئەگەر "خیانەتەكانی“ پارتی‬ ‫كرێكاران لە ئارادا نەبێت‪ ،‬سۆسیالیزم بەم زوانە‬ ‫جێگیر دەبێت‪ ،‬لێرەدا تێكۆشان لە پێناو گۆڕانكاری‬ ‫ریشەداری كۆمەاڵیەتی پشتیوانییەكی تا ڕادەیەك‬ ‫كەمی لێدەكرێت“‪ .‬رۆژێك پێش لەوە خوێندكارانی‬ ‫چیلی نزیكەی ‪ 200‬هەزار كەسیان لە شەقامەكانی‬ ‫سانتیاگۆ ك��ۆك��ردب��ووی��ەوە‪ .‬ب��ەڕێ��ز رودری��گ��ز‬ ‫دەیوت‪“:‬دواینجار كە ئەوان ئەوەندە خەڵكیان لە‬

‫بەرازیل كۆكردبووەوە‪ ،‬كاتی كەڕنەڤاڵ بوو!“‬ ‫پرسێكی یەكسان لە بەرازیلیاوە تا بەرلین‬ ‫پێویستی دیاریكردنی بواری سیاسی لە نێوان‬ ‫پ��رۆژەی تایبەتی جوتیارانی بێ زەوی لەالیەك‬ ‫و نمونەی زاڵبوونی كەشی ئاوێتەبوون لە واڵتدا‬ ‫لەالیەكی دیكە‪ ،‬بە بەكارهێنانی ناكۆكییەك كە‬ ‫الیەنگرانی بۆچوونی ئەمدوایەی بە خۆیەوە‬ ‫سەرقاڵكردوە‪ ،‬هەر لەمەوە سەرچاوەی گرتوە‪.‬‬ ‫جەنابی رودریگز بەر لەوەی تۆخمی بونیاتنەری‬ ‫بەرەیەكی ناڕێك بژمێردرێت‪ ،‬بە تەشەرەوە‬ ‫دەیوت كە "ئەوان بێ ئەژمارن“‪" ،‬حكومەت و‬ ‫هاوپەیمانەكانی‪ ،‬هەندێك بەشی پیشەسازی‪،‬‬ ‫دامەزراوە فرەنەتەوەكان‪ ،‬كارمەندانی پلەبەرزی‬ ‫حكومەت و هەروەها بەشێكی بەرفراوان لە چینی‬ ‫كرێكاران‪ ،‬بە دیاریكراوی لە رێگای رێكخراوە‬ ‫گەورە سەندیكاییەكانەوە‪ “.‬دوا قسەش‪ ،‬ریوایەتێكی‬ ‫نوێگەرایانە لە یەكدەنگیەكی (ت��اك گ��ەرا)‪ ،‬لە‬ ‫خزمەت پرۆژەیەكی جیۆپولەتیكی ناوچەییدا‪.‬‬ ‫یەكەم بەشی ئەم شۆربا لەخۆدا بەكۆڵهاتوە‪،‬‬ ‫گەڕانە بە دوای خۆرسك بووندا‪ .‬بەڕێز ‪Samuel‬‬ ‫‪ Pinheiro Guimarães‬ب��ەڕێ��وەب��ەری گشتی‬ ‫پێشووی وەزارەتی دەرەوە و دواتریش وەزیری‬ ‫كاروباری دەرەوە‪،)٢٠٠٣ – ‌ Lula da Silva(2010‬‬ ‫سیمایەكی بەرجەستەیە لە نێوان بەناوبانگترین‬ ‫رۆشنبیرانی بەرازیلدا‪ .‬رەنگە ئەمەش هۆكارێك‬ ‫بێت بۆ ئەوەی كە داڕشتنی پرۆژەی بەرازیل ‪2022‬‬ ‫یان لە ساڵی ‪2009‬دا بەو سپاردوە‪ ،‬پرۆژەیەك‬ ‫كە ئامانجە ستراتیژیەكانی واڵت تا گەیشتن بە‬ ‫ساڵوەگەڕی دووسەد ساڵەی سەربەخۆیی دیاری‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫ئەم دیپلۆماتە كە لە ‪ 75‬ساڵی تەمەنی نزیك‬ ‫دەبێتەوە ئیتر زمانی لە ناو زاریدا رانەدەگرت‪.‬‬ ‫دەیپرسی‪“:‬بە بڕوای ئێوە بەرژەوەندی فەرەنسا و‬ ‫ئەڵمانیا بۆ پەیوەستبوونی واڵتێكی وەكو ماڵتا بۆ‬ ‫سەر فەزای خۆیان چی بوو؟ هیچ! جگە لەوەی‬ ‫ماڵتا واڵتێكی سەربەخۆیەو بەو هۆیەشەوە خاوەنی‬ ‫یەك دەنگە لە كۆمەڵی نێودەوڵەتیدا‪ .‬ئێستا كە‬ ‫بلۆكی زۆر گەورە لە جیهاندا دروستبووە‪“،‬كاتی‬ ‫ئەوەیە كە بەرازیلیش بە ناچاری وەكو ئەوانی‬ ‫دیكە رێگایەك بگرێتە بەر‪ “.‬و ناوچەی "خۆی“‬ ‫بخولقێنێت‪ .‬ن��ەك لە ئەمریكای "الت��ی��ن“‪ ،‬كە‬ ‫تێیدا پانتایی مەكسیك و ئەمریكای ناوەڕاست‬ ‫"دەنگ بەو كەسە دەدەن كە واشنتۆن بیەوێت“‪،‬‬ ‫بەڵكو لە باشور كە بە ناچاری دەبێت“میحوەری‬

‫‪45‬‬

‫ن��اوەن��دی ستراتژی ئێمە ل��ە پشتكردنە هەر‬ ‫جۆرە خۆبەدەستەوەدانێك لە بەرامبەر ویالیەتە‬ ‫یەكگرتوەكانی ئەمریكادا“ بكرێت‪.‬‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی دەالق��ەی��ەك ب��ەڕووی زەری��ای‬ ‫هێمندا‬ ‫دژە ئیمپریالیزم بوونی پێشڕەوترین باڵەكانی‬ ‫بەرگری بەرزترین پۆستە حكومیەكانی بەرازیل‬ ‫هاوبیرن لەگەڵ دژایەتی كردنی بەڕێز ‪Pomar‬‬ ‫لەگەڵ ئیمپریالیزمدا‪ .‬بە بڕوای ئەو‪ ،‬هەر هەوڵ‬ ‫و تەقەالیەك كە لە دژایەتیكردنی ویالیەتە‬ ‫یەكگرتوەكانی ئەمریكادا سودمەند بووبێت‪ ،‬بە‬ ‫دەر لە باوەڕە سیاسیەكانی داڕێژەرانی‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫بكەوێتە خزمەتی گۆڕانكاریەوە لە كۆمەڵگەدا‪“:‬‬ ‫تێكڕای هەوڵەكان بۆ دام��ەزران��دن��ی كامپێكی‬ ‫سۆسیالیستی لە ئەمریكای التین رووب��ەڕووی‬ ‫دوو كۆسپ ب��ووەت��ەوە‪ :‬دەس��ەاڵت��ی ب��ۆرژوازی‬ ‫ناوخۆیی و لەمپەری كۆشكی سپی‪ .‬بە دڵنیایەوە‪،‬‬

‫لە كاتێكدا نەیارانی ڤەنزوێالیی و دەسەاڵتدارانی‬ ‫واشنتۆن لە هەڵبژاردنی بەڕێز ‪Nicolas Maduro‬‬ ‫لە مانگی نیسانی ‪ 2013‬گومانیان باڵودەكردەوە‪،‬‬ ‫ئەم رێكخراوە پشتیوانی خۆی لە دەستپەروەردە‬ ‫و میراتگری هۆگۆ چاڤێز درێغی نەدەكرد‪ .‬بەڕێز‬ ‫‪ Pinheiro Guimarães‬وت��ی‪ :‬لە سەردەمانی‬ ‫پێشوودا ئەم جۆرە پرسانە لەالیەن رێكخراوی‬ ‫واڵتانی ئەمریكاوە رێكدەخرا‪ .‬بە "كۆشكی سپی“‬ ‫بیخوێننەوە‪ .‬بەڕێز جۆن كیری كە هەندێك پێی‬ ‫بەرخواردوە؟ لەمدوایانەدا وتبووی ئەمریكای التین‬ ‫حەوشەی پشتەوەیە‪ ،‬بەاڵم حەوشەی پشتەوەی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪.‬‬ ‫بە هۆی دەستپێشخەریە ستراتیژەكەی ‪Pomar‬‬ ‫وە‪ ،‬لە مەودای نێوان دوو تەقلەی ئیمپریالیزم لە پێناو‬ ‫بەدەستهێنانی پارویەكی چەور‪ ،‬كارێك جگە لەوە‬ ‫نادۆزێتەوە كە دەست بكات بە رووبەڕووبوونەوەی‬ ‫كۆسپی یەكەم‪ :‬واتا بەرەنگاربوونەوەی بۆرژوازی‬

‫وەها هاوپەیوەندییەك كە بەرازیل الیەنگریەتی‬ ‫دەس��ت��وەردان��ی دەرەك���ی لە ن��او ن��اب��ات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە كاریگەرییەكانی كەم دەكاتەوە و بەمجۆرە‬ ‫دەرفەتێك بە هەوڵە نیشتمانیەكان دەدات بۆ‬ ‫ئ��ەوەی بە شێوەیەكی پشت بەستوو بۆخۆ لە‬ ‫رێڕەوێكدا كە دەیانەوێت پێش بكەون“ هەڵوێست‬ ‫وەرگرتنە پتەوەكانی یەكێتی نەتەوەكانی ئەمریكای‬ ‫باشور – كە لە ساڵی ‪2008‬دا پێكهات – بەم جۆرە‬ ‫بەستراوەتەوە بە بەرزەفڕیەكانی كودەتاچیانی‬ ‫بۆلیڤیا و ئیكوادۆر لە سااڵنی ‪ 2008‬و ‪ 2010‬بوو‪.‬‬

‫ناوخۆیی‪ ،‬بەاڵم ئەوە روون و ئاشكرایە كە پێویستە‬ ‫ئەو بەرەنگاربوونەوەیە بسپێردرێت بە كاتێكی‬ ‫درەنگتر‪.‬‬ ‫واڵت��ان��ی ناوچەكە‪ ،‬كە لە س��ودی سامانی‬ ‫ژێرزەوی خۆیان بەهرەمەندن‪ ،‬سەرباری ئەوەی‬ ‫جارێكی تر ت��وان��ای كۆنترۆڵكردنی سەرچاوە‬ ‫سروشتیەكانی خۆیان نییە‪ ،‬دیسان لە فرەڕەنگ‬ ‫ك��ردن��ەوەی ئابوری و پتەوكردنی ئامێرەكانی‬ ‫بەرهەمهێناندا رووب���ەڕووی گرفت دەبنەوە‪.‬‬ ‫بەمجۆرە‪ ،‬جەنابی ‪ Maduro‬لە كاتی بانگەشەی‬

‫هەڵبژاردنی ئەمدوایانەی ڤەنزوێالدا گلەیی ئەوەی‬ ‫هەبوو كە‪“:‬واڵتی ئێمە بۆرژوازییەكی نیشتمانی‬ ‫راستەقینەی نییە‪ .‬ئەو بەشانەی كە خۆیان بە‬ ‫چاالكی ئابوریەوە سەرقاڵكردوە“‪ ،‬بە میتۆدێكی‬ ‫سوخۆرانەوە كە ئاوێتەی گەوهەری ئەوان بووە“لە‬ ‫رادەبەردەر وابەستەی سەرمایەی ئەمریكین“‪ .‬لەو‬ ‫رووەوە م��ادۆرۆ بانگهێشتی هەموو ئەو هێزو‬ ‫الیەنانەی كرد كە توانای یارمەتیدانی واڵتیان هەیە‬ ‫بۆ ئەوەی "بناغەی“ ئابوری بەرهەمهێنان دابنێن“‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئەو روو لە "بەشی تایبەتی ناسیۆنالیزم“‬ ‫قسەی دەك��رد‪ ،‬بێگومان ه��ی��وادار ب��وو پەیامە‬ ‫یارمەتی خوازانەكەی لە ناو بتڵێكدا بە شەپۆلەكانی‬ ‫دەریا بسپێرن‪ ،‬بۆ ئەوەی رەنگە لە كەناراوێكی‬ ‫بەرازیلدا بكەوێتە سەر وشكانی و بەرچاو و گوێی‬ ‫كەسێك بكەوێت‪ ،‬چونكە خاوەن پیشەسازیەكانی‬ ‫ئەوێ‌ بە "پێشڕەو بوون“ بەناوبانگن‪.‬‬ ‫چونكە كاتێك بە هیمەتی هاوپەیمانێتی پارتی‬ ‫كرێكاران‪ ،‬رێكخراوە گەورە سەندیكاییەكان و خاوەن‬ ‫پیشەسازییەكان‪ ،‬لۆال داسیلڤا بە فەرمانڕەوایی‬ ‫گەیشت‪ ،‬ئیئتالفی پشتیوانانی ئەو بەدورلەوەی كە‬ ‫لێكدابڕێن‪ ،‬بە سازگاركردنی نەریتی "گەشەپێدان“‬ ‫حكومەتی بەرازیل لەگەڵ داخوازیە بەردەوامەكان‬ ‫ب��ەردەوام بوو‪ .‬لە بارودۆخی نێودەوڵەتیدا كە‬ ‫پێناسەی ئ��ەو الوازی���ەی س��ەرك��ردەك��ان ب��وو لە‬ ‫دۆزینەوەی بەدیلێك بۆ دەربازبوون لە قەیرانی‬ ‫لیبرالیزم جگە لە دەستڕاگەیشتن بە قوڵكردنەوەی‬ ‫چاكسازی لیبرااڵنە‪ ،‬سەرهەڵدانی بەرنامەیەك‬ ‫ب��ە ئامانجی گەشەپێدانی ب���ازاڕی ناوخۆیی‬ ‫پشت بەستوو بە كاری ت��ەواو‪ ،‬بەرزكردنەوەی‬ ‫موچەكان‪ ،‬بەرنامەی دابینكردنی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫بردنە پێشەوەی بەرهەمهێنان (بە زیانی چەك و‬ ‫حەواڵە و بە تەماعی سود)‪ ،‬رەنگە یەكێك لە‬ ‫شۆڕشگێڕانەترین بژاردەیەك بێت كە تا ئێستا گۆی‬ ‫زەوی بەخۆیەوە بینیوە‪ ...‬زۆربەی شۆڕشگێڕانی‬ ‫چەپڕەو‪ ،‬بێ‌ ئەوەی كە بە تەواوەتی خۆشحاڵ بن‬ ‫بەرامبەر بە وەها بەرنامەیەك‪ ،‬بەو جۆرەی كە‬ ‫هەیە ملی پێدەدن‪ Artur Henrique ،‬سەرۆكی‬ ‫پێشووی سەندیكای كرێكاران دام��ەزرێ��ن��ەری‬ ‫هاوپەیمانی ل��ە "لێكدانەوەیەكی نوێیدا بۆ‬ ‫گەشەپێدان“ شیی دەكاتەوە كە "من هێشتا لەسەر‬ ‫ئەو بڕوایەم بۆ گەیشتن بە سۆسیالیزم پێوستە‬ ‫خەبات و ملمالنێ‌ بكەن‪ .‬بەاڵم لەو كەسانەش‬ ‫نیم كە پێیانوایە سۆسیالیزم هەر ئەم یەكشەممەی‬ ‫داهاتووە‪ ،‬دوای نوێژی ئێوارە‪ ،‬لە پڕ دەگات‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪46‬‬

‫ن��ا‪ ،‬من پێم خۆشە شتەكان بگۆڕم‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫چەندایەتی و چۆنایەتی ژینگەیەك كە تێیدا لە‬ ‫هەوڵ و تەقەالدام بە باشی ئاگادارم‪ .‬ئەوەی كە‬ ‫هەوڵدەدەین لە قەبارەی ناوچەییدا بە دییبهێنین‪،‬‬ ‫جیابوونەوەیە لە نیولیبرالیزم‪ ،‬بەاڵم بەبێ‌ ئەوەی‬ ‫كە تەنانەت بۆ ساتێكیش تێفكرین كە توانای‬ ‫لەناوبردنی سەرمایەداری لە ئێمەدا هەیە‪ .‬لە بری‬ ‫ئەوە هەوڵدەدەین ئەوە لە ریوایەتێكی خۆجێیدا‪،‬‬ ‫نەك نیشتیمانی‪ ،‬باڵوبكەینەوە‪ .‬واتا كاپیتالیزمێك‬ ‫كە پێداویستیەكانی واڵتانی دیكەی ئەمریكای باشور‬ ‫لە قەڵەم نەخات‪“.‬‬ ‫ئایا كاراكاس پێویستی بە شەمەندەفەری‬ ‫ژێ��ر زەوی ه��ەی��ە؟ ئ��ەو ش��ارە دەت��وان��ێ��ت بە‬ ‫خزمەتگوزاریەكانی كۆمپانیای بەرازیلی ‪Odebrecht‬‬ ‫و دابینكردنی دارایی بە سودی بەرازیلیا پشت‬ ‫ببەستێت‪ .‬ئایا ڤەنزوێال كەمی خۆراكی هەیە؟‬ ‫پیشەسازی بەرازیلیا دابینكردنی دەگرێتە ئەستۆ‪.‬‬ ‫ئەو پیشەسازییە هەر ئێستاش تێكڕای مریشكی‬ ‫بەكارهێنانی دراوسێ باكورییەكەی دابین دەكات‪.‬‬ ‫بازرگانی نێوان دوو واڵت لە كاتی بەدەسەاڵت‬ ‫گەیشتنی چاڤێزەوە لە ساڵی ‪ 1999‬هەشت ئەوەندە‬ ‫زیادی كردوە‪.‬‬ ‫‪Carlos Cavalcanti‬ئەندامی فیدراسیۆنی‬ ‫خاوەن پیشەسازییە حكومیەكانی سان پاولۆ كە‬ ‫كاتی پێوتنی گەوهەری گوتارەكەی تاڵە دەنگیەكانی‬ ‫بەرزدەبوویەوە‪ ،‬روونیدەكردەوە كە " ئەمریكای‬ ‫التین لە روانگەی ئێمەوە گەورەترین ب��ازاڕی‬ ‫جیهانە‪ .‬بەبەراورد لەگەڵ بەرهەمە چینیەكان لەم‬ ‫ب��ازاڕەدا هێشتاكەش پێگەیەكی سەرترمان هەیە‬ ‫و هەر ئەم ناوچەیەشە كە هەناردەی بەشێكی‬ ‫بەرفراوانی لە بەروبوومە دروستكراوەكانی خۆمانی‬ ‫بۆ دەنێرین‪ “.‬ئەو بەروبوومانە هاوتایە لەگەڵ‬ ‫بڕی ‪83%‬ی هەناردەی ئەمریكای التین‪5% ،‬ی‬ ‫هەناردەی چیندا‪ .‬بەدەر لەوە لە بارودۆخی گشتی‬ ‫شێنەیی بوونی چاالكییە ئابورییەكان و لە ساڵی‬ ‫‪ 2002‬بەهای شمەكە رەوانەكراوەكان بۆ دراوسێ‌‬ ‫نزیكەكان‪ ،‬لە ‪ 7.5‬ملیار دۆالرەوە لە ‪ 2010‬بۆ زیاتر‬ ‫لە ‪ 35‬ملیار دۆالر بەرزبووەتەوە‪)Cavalcanti ( .‬‬ ‫كە بە مەبەستی رێككردنی ق��ژی دەستی بە‬ ‫سەریدا دەهێنا‪ ،‬بە خۆشحاڵیەوە بەرامبەر بە‬ ‫تێبینیەكانی دەیوت‪ “:‬واڵتانی ناوچەكە سیاسەتی‬ ‫بەرزكردنەوەی داهاتی خەڵكیان گرتوەتە بەر‪.‬‬ ‫بۆ ئێمە ئەمانە بازاڕی روو لە گەشەن‪ “.‬كەسێك‬ ‫هەرگیز وای نیشان نەداوە كە دژە ئیمپریالیزم‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫بوون و كار و كاسپیەكی بە برەو پێكەوە سازگاریان‬ ‫نییە‪ ،‬فیدراسیۆنی خاوەن پیشەسازییە حكومیەكانی‬ ‫سان پاولۆ لە بەڵگەنامەیەكدا كە ساڵی ‪ 2012‬باڵوی‬ ‫ك��ردەوە‪ ،‬بیری تێكەڵكردنی ئەمریكای باشوری‬ ‫وەكو "پچڕانێك“ لە مێژوویەكی "پێنج سەدەییدا“‬ ‫وەسفكرد كە بە "ملكەچ بوونی بەرژەوەندی‬ ‫نیشتمانی ئێمە بۆ زلهێزە جیهانییە زاڵەكان“‬ ‫ژمێردرابوو‪.‬‬ ‫بەاڵم لە قەڵەمڕەوی پێكهاتە ژێرخانیەكاندایە‬ ‫كە پێویستی گەشەپێدانی پیشەسازی ناوچەكەو‬ ‫پتەوكردنی سەربەخۆیی جیۆپۆلەتیكی و پەرەپێدانی‬ ‫سەرمایەی بەرازیلی بە زیاترین هاوئاهەنگیەوە لە‬ ‫سەر زەمینەیەكی هاوبەش جێی گرتووە‪.‬‬ ‫رۆژی ‪30‬ی ئۆكتۆبەری ‪ ،2012‬یەكێتی‬ ‫ن��ەت��ەوەك��ان��ی ئ��ەم��ری��ك��ای ب��اش��ور س��ەرچ��اوە‬ ‫سروشتیەكانیان بە (چەقی بوژانەوە لە رێڕەوی‬ ‫ستراتیژی پێكەوە پەیوەستبوون و یەكێتی‬ ‫واڵت��ان“ دەژمێردرا‪ .‬كەمێك پێش ئەوە بوو كە‬ ‫هەر ئەو لۆژیكەی لە پاساوی "بەدواداچوونی‬ ‫لێوەشاوەیی ئاوێتەبوونی ژێرخانی ناوچەیی‬ ‫واڵتانی ئەمریكای التینی“ هێنابووە ئاراوە‪ .‬ئەم‬ ‫لێوەشاوەییە زنجیرەیەك لە هێڵە جادەییەكان‪،‬‬ ‫هێڵی ئاسن و رێگا ئاوییەكان لەخۆدەگرێت بۆ‬ ‫ئەوەی نیمچە كیشوەرەكە لە خۆرهەاڵتەوە بۆ‬ ‫خۆرئاوا و لە باكورەوە بۆ باشور بپێوێت‪ .‬وەها‬ ‫پرۆژەیەك كە لە ساڵی ‪2000‬دا وەك رێچكەیەك‬ ‫لەسەر رێگای گەیشتنەوە بە ب��ازاڕی "ئ��ازاد“ی‬ ‫بەرفراوانی واڵتانی كیشوەری ئەمریكا‪ ،‬خەونەكەی‬ ‫لە مێشكی ‪ Cardoso‬بوو‪ ،‬چاڤێزی رازی نەكرد‪،‬‬ ‫لە ساڵی ‪2006‬دا‪ ،‬سەرۆكی كۆچكردوی ڤەنزوێال‬ ‫كاتی كۆبوونەوەی سەركردەی واڵتانی ناوچەكە‪،‬‬ ‫"لۆژیكی نوێی كۆڵۆنیاڵی“ ئەو پرۆژەیەی لۆمە‬ ‫كردبوو‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم زۆرب���ەی ب��ەردەن��گ��ەك��ان��ی ئێمە بە‬ ‫هەماهەنگیەوە دڵنیایی ئ��ەوەی��ان دەدا كە لە‬ ‫ریشەكانی نیۆ لیبراڵەوە دەستپێشخەری ئاوێتەیی‬ ‫ژێرخانی ناوچەیی واڵت��ان��ی ئەمریكای باشور‬ ‫وەربگرین ‪،‬چونكە تا جێبەجێكردنی بەڵێنیەكانی‬ ‫یەكێتی نەتەوەكانی ئەمریكای باشور“دۆخەكە‬ ‫گۆڕاوە“‪ .‬خانمی ‪ Maria Emma Mejia‬سكرتێری‬ ‫"كۆڵۆمبی“ یەكێتی نەتەوەكانی ئەمریكای باشور لە‬ ‫مانگی ئایاری ‪ 2011‬تا مانگی ئایاری ‪ ،2012‬مژدەی‬ ‫ئەوەی دەدا كە بابەتی دیكە خولقاندنی "ئابوری‬ ‫تاقانە“ی ئەمریكای باشور نییە‪ ،‬بەڵكو هەوڵ و‬

‫تەقەالیەكە لە رێگای "گەشەپێدانی ناوخۆیی“‪،‬‬ ‫"مانەوە و ب��ەردەوام��ی ژیانی خۆجێیی“ و بە‬ ‫كورتی بڵێین‪ ،‬لەوەرگرتنی ژێرخانەكاندا "وەكو‬ ‫كەرەستەیەك لە خزمەت پێكەوە پەیوەستبوونی‬ ‫كۆمەاڵیەتی“دایە‪.‬‬ ‫پێویستی بە پێكهاتەی ژێرخانی لە ناوچەكەدا‬ ‫زۆر و لە رادەب��ەدەرە‪Alvaro García Linera .‬‬ ‫جێگری س��ەرۆك��ی بۆلیڤیا بۆ ئارامكردنەوەی‬ ‫رەخنەی الیەنگرانی ژینگەی خۆجێیی‪ ،‬بەڵێنی‬ ‫دەدا كە كەڵكوەرگرتن لە سەرچاوە سروشتیەكان‪،‬‬ ‫هەلی بە پیشەسازی كردنەوەی واڵت��ە‪ .‬الوازی‬ ‫كەرەستە و تەكنیكی خۆجێیی دەتوانێت هەڕەشە‬ ‫و رەتكردنەوەی ئەو بڕوایە بێت‪ .‬ڤەنزوێالش‬ ‫وەكو پیرۆ ناچارە خۆی لەگەڵ تۆڕێكی نوێ لە‬ ‫بەندەرەكانی بارهەڵگرتن و بارداگرتن و جادەی‬ ‫پەیوەندیداری تەیار بكات‪ .‬لە نێوان ساڵەكان‬ ‫‪ 1992‬ب��ۆ ‪ 2012‬بەرهەمهێنانی دان��ەوەێ��ڵ��ەی‬ ‫بەرازیل نزیكەی ‪220%‬بەرز ببوویەوە‪ ،‬بەاڵم هەر‬ ‫لەو ماوەیەدا تەنانەت تۆسقاڵێك گۆڕانكاری لە‬ ‫تۆڕەكانی گواستنەوەی واڵتدا پێكنەهات‪.‬‬ ‫ئەنجامی ئ���ەوەی ك��ە ل��ە مانگی نیسانی‬ ‫رابردودا‪ ،‬جادەی ‪ ،BR 364‬كە بە هێڵی رێگای‬ ‫ئاسن لە بەندەری ‪ Santos‬بە دەوری كەرتی زەریای‬ ‫ئەتڵەسیدا كێشاوە‪ ،‬ریزی كامیۆنگەلێكی بەخۆیەوە‬ ‫دەبینی كە زیاتر لە سەد كیلۆمەتر بەردەوام بوو‬ ‫دواخستنێكی شەست رۆژەی لە رەوانەكردنی‬ ‫بەرهەمەكاندا هەبوو‪ ،‬لەالیەكی دیكەوە باڵیۆزی‬ ‫باربوسا بە بیرخستنەوەی ئەوەی كە واڵتەكەی‬ ‫دەستی بە زەری��ای هێمن ناگات‪" ،‬لەوبڕوایەدا‬ ‫بوو كە بازرگانی بەروبوومە كشتوكاڵیەكانی ئەوان‬ ‫دەتوانێت لە دەروازەیەكەوە كەڵك لە كەرتەكانی‬ ‫زەریای هێمن وەربگرێت‪ .‬هەمو شتێك لەپەنای‬ ‫چینی ئەمڕۆدا یەكەمین هاوبەشی بازرگانی ئێمەیە“‬ ‫ئەوەش بمێنێت كە ناوەندە ئابوریەكانی بەرازیل‬ ‫نازی سەرزەمینەكانی ئەو بەری سنورەكانیشیان‬ ‫دەكێشا‪.‬‬ ‫كاتێك كە هاوجۆشی ناوچەیی المەركەزی‬ ‫بوون ئاسان دەكات‬ ‫داهێنانی بیری ئاوێتەكردنی ژێرخانی ناوچەیی‬ ‫واڵتانی ئەمریكای التین كە خاڵی پێكهێنانیان لە‬ ‫سەروبەندی پەرستنی بیری لیبراڵدا داڕشتبوو‪،‬‬ ‫دابینكردنی دارایی كارەكانی بە بازاڕ سپاردوە و‬ ‫بەكەڵوەرگرتن لە سەرچاوەكانی بانكی گەشەپێدانی‬

‫‪47‬‬

‫نێوان كیشوەری ئەمریكاش هیوادار بووە‪ .‬شكستێك‬ ‫كە ملیاردێری ئەرژەنتینی ‪Eduardo Eurnekian‬‬ ‫بە دڵفراوانیەوە قبوڵی دەكات‪ .‬ئەو روونیدەكاتەوە‬ ‫كە“لەو ب���اوەڕەدا نییە تەنانەت بۆ ساتێكیش‬ ‫بەڕێوەبەران پرسی پێكەوە گرێدانی واڵتان قبوڵ‬ ‫بكەن“‪ .‬لەم رووەوە لەم قۆناغەدا‪ ،‬بەرپرسیارێتی‬ ‫بە كۆتایی گەیاندنی كارەكان“لە ئەستۆی كەرتی‬ ‫تایبەتدا نییە‪ ،‬بەڵكو ئەركی حكومەتەكانە“‬ ‫پەیامێك ك��ە ه��ەم��وان ب��ە دڵ و گیان‬ ‫بیستیان‪ ،‬ئێستا ئاوێتەكردنی مەلموسی ناوچەكە‬ ‫دەتوانێت پشت بە زنجیرەیەك لە دابینكاریەكانی‬ ‫حكومەت ببەستێت‪ .‬ب��ەاڵم بەرازیلیا خاوەنی‬ ‫بانكی گەشەپێدانی ئابوری و كۆمەاڵیەتییە كە‬ ‫دەوڵەمەندترین بانكی گەشەپێدانە‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪2010‬دا بە بەراورد لەگەڵ ئەو ‪ 15‬ملیار دۆالرەی‬ ‫كە بانكی نێوان كیشوەرەكانی ئەمریكا و ئەو ‪40‬‬ ‫ملیار دۆالرەی كە بانكی جیهانی بە قەرزیان دابوو‪،‬‬ ‫ئەو بانكە نزیكەی ‪ 100‬ملیار قەرزی بە داواكاران‬ ‫داوە‪ .‬خاڵێكی جوان‪ :‬پێڕەوی ناوخۆی ئەو بانكە‬ ‫تەنها دابینكردنی سەرچاوەی دارایی بۆ دامەزراوە‬ ‫بەرازیلیەكان بە رێگەپێدراو دەزانێت‪ .‬ئەوەش‬ ‫دەسكەوتێكی گەورەیە بۆ ‪Odebrecht, Camargo‬‬ ‫‪ Corrêa‬هتد‪ ،‬هەمان (پاڵەوانی نیشتمانی) كە‬ ‫واڵت لە هەوڵی گەورەكردنەوەیاندایە‪.‬‬ ‫بێگوكان بەرپرسانی ئەو كۆمپانیا فرەنەتەوانە‪،‬‬ ‫پەسەندكردنی یەكەمین رێكاری كاری لەپێشینەی‬ ‫وەبەرهێنانی یەكێتی نەتەوەكانی ئەمریكای باشوور‬ ‫لە نۆڤەمبەری ساڵی ‪2011‬دا لە نوسینگەكانی‬ ‫خۆیان جەژن دەگێڕن‪ .‬ئەو رێكارە دروستكردنی‬ ‫هەزار و ‪ 500‬كیلۆمەتر هێڵی بۆری غاز‪ 3 ،‬هەزار‬ ‫و ‪ 490‬كیلۆمەتر جۆگەی ئاو‪ 5 ،‬هەزار و ‪142‬‬ ‫كیلۆمەتر جادە و ‪ 9‬هەزار و ‪ 739‬كیلۆمەتر رێگای‬ ‫ئاسن لە بەرچاو گرتووە‪ .‬وەبەرهێنانی زیاتر لە ‪21‬‬ ‫ملیار دۆالر لە پرۆژە لەپێشینەكاندا و ‪ 116‬ملیار‬ ‫دۆالریش لە كۆی گشتیدا‪.‬‬ ‫هەستی دراوسێكان زیاتر گوماناوییە‪ ،‬رۆژی‬ ‫‪22‬ی ئاپریلی ‪ ،2013‬كاتی یەكەمین گردبوونەوەی‬ ‫رێكخراوەكە "واڵتانی زیانلێكەوتوو لە دامەزراوە‬ ‫ف��رەن��ەت��ەوەك��ان“‪ ،‬بۆلیڤیا‪ ،‬ك��وب��ا‪ ،‬ئیكوادۆر‪،‬‬ ‫نیكاراگوای‪ ،‬كۆماری دۆمینیكان‪ ،‬سنت وێنسنت و‬ ‫گرۆنادینها و ڤەنزوێال(زلهێزە ئابوری) و هەندێك‬ ‫لە كۆمپانیاكانیان رووب���ەڕووی رەخنە و لۆمە‬ ‫كردەوە و كە (هەڕەشە لە فەرمانڕەوایی هەندێك‬ ‫لە واڵتان) دەكات‪ .‬سەرباری ئەو ناڕونیانەی كە لە‬

‫ئەو جۆرە‬ ‫پەیوەستبوونەی كە‬ ‫بەرازیلیا بەڵێنی‬ ‫دەدات دەتوانرێت‬ ‫بە وەرسوڕانێكی‬ ‫سەرەكیی‬ ‫وەسفبكرێت‪ .‬وەكو‬ ‫ئەوەی پایتەختێك‬ ‫لە باكور‬ ‫شوێنەكەی خۆی بە‬ ‫"باشور“ سپاردبێت‬ ‫پرسەكەدا هەیە‪ ،‬هەموو نیگاكان بەرەو ئاڕاستەیەك‬ ‫دەسوڕێت‪.‬‬ ‫بە بڕوای ‪ Raúl Zibechi‬رۆشنبیری پاراگوای‪،‬‬ ‫ئەو جۆرە پەیوەستبوونەی كە بەرازیلیا بەڵێنی‬ ‫دەدات دەتوانرێت بە وەرسوڕانێكی سەرەكیی‬ ‫وەسفبكرێت‪ .‬وەكو ئەوەی پایتەختێك لە باكور‬ ‫شوێنەكەی خۆی بە "باشور“ سپاردبێت“بەریتانیەكان‬ ‫یەكەمین ڕێگای ئاسنیان دروستكرد كە لە رێگایەوە‬ ‫م��ادەی كانزایی ه��ەن��اردە بكەن و ئەمریكاش‬ ‫خوازیاری دروستكردنی جادەی ‪Cochabamba‬‬ ‫بۆ ‪ Santa Cruz‬دروست بكات‪ .‬ئێستاش بەرازیل‬ ‫لە پێناو تێپەڕینە تایبەتیەكانی خۆیدا پێشنبیاری‬ ‫پەیوەستبوون دەكاتە بیانوو‪.‬‬ ‫بەڕێز ‪ Pinheiro Guimarães‬بابەتەكەی بە‬ ‫شێوەیەكی دیكە خستەڕوو‪ .‬بە بڕوای ئەو مەسەلەكە‬ ‫بەر لە هەر شتێك جۆگرافییە‪ ،‬لە ئەمریكای باشور‬ ‫و بەرازیل هەم لە بواری رێژەی دانیشتوانەوە‬ ‫و هەم لە بواری بەرهەمهێنانی سااڵنەی سامان‬

‫ئەوەندەی نیوەی نیمچە كیشوەرەكەیە‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪2012‬دا‪ ،‬بەرهەمهێنانی پوختە نەكراوی خۆماڵی‬ ‫بەرازیل پێنج ئەوەندەی ئەرژەنتین بووە‪ ،‬كە خۆی‬ ‫لە ریزی پێشكەوتووترین واڵتانی ناوچەكەدایە‪،‬‬ ‫سەد ئەوەندەش زیاترە لە بەرهەمهێنانی بۆلیڤیا‪.‬‬ ‫"جگە لەوەش‪ ،‬هەندێك لە پایتەختەكانی ئەمریكای‬ ‫باشور‪ ،‬سیستمی وەرگرتنی باجیان لە سەر داهات‬ ‫تا ئەمدوایانەش جێگیر ن��ەك��ردوە‪ .‬ئ��ەوان تاك‬ ‫كەوتون و تەنها لە سەرچاوە پێویستەكان بۆ‬ ‫خستنەگەڕی گەشەپێدانی خۆیان بێبەهرەن‪ “.‬لەو‬ ‫رووەوە شایستەی ئەوەن یارمەتی بكرێن‪.‬‬ ‫چ��ەوس��ان��ەوە ی��ان ه��اوج��ۆش��ی؟ پێدەچێت‬ ‫هەردووكی ئەم بژاردانە‪ ،‬هەر بە هەمان رادە لە‬ ‫ئاستی ناوچەییدا بیری بەرزەفڕی "ئاشتكردنەوەی“‬ ‫سەندیكاكانی خاوەنكارانی لە مێشكدایە كە‬ ‫لەبناغەی دەسەاڵتی بەرازیلدا درێژە بە پێكەوە‬ ‫ژیان دەدەن‪ .‬تا چ كاتێك؟‬ ‫لە سەرەتای نیسانی رابردودا بەڕێز ‪Pinheiro‬‬ ‫‪ ،Guimarães‬هاوجۆشی ناوچەیی بە نیشاندانی‬ ‫نمونەیەك دەخ��ات��ەڕوو‪" .‬پرسێكی نائاسایی لە‬ ‫حكومەتەكەی ل��ۆالدا رووی���دا‪ :،‬هاوكاریەكانی‬ ‫ب��ەرازی��ل‪ ،‬خستنەگەڕی پ��رۆژەی دروستكردنی‬ ‫هێڵی گواستنەوەی گوشار گ��ەورەی لە نێوان‬ ‫كارگەی هایدرۆ ئەلتریك ‪ Itaipu‬و ‪Asunción‬لە‬ ‫پاراگوایؤ مسۆگەر كرد‪ .‬بەو جۆرەش كۆتایی بە‬ ‫پچڕانی بەردەوامی كارەبا هێنا كە پایتەختی واڵتە‬ ‫دراوسێكەی بەدەستیەوە دەینااڵند‪.‬‬ ‫دوو رۆژ دوات��ر‪ ،‬خاوەنكارانی سان پاولۆ‬ ‫ئەنجامێكی دیكەیان لەو رووداوە بەدەستهێنا‪،‬‬ ‫(پیشەسازی نیشتمانی وەكو رستن و چنین كە‬ ‫هێزێكی كڕینی زۆریان پێویستە‪ ،‬ئەگەر بەشێك لە‬ ‫هێڵی بەرهەمهێنانی خۆیان لە پاراگوای جێگیر بكەن“‬ ‫كە "موچەكان تێیدا نزیكەی ‪ 35%‬كەمتر خەرج‬ ‫هەڵدەگرێت‪ ،‬قبوڵكركردنی ركابەری لە بازاڕی‬ ‫ناوخۆیی بەرازیل گەشەپێدانی رووبەڕووبوونەوەی‬ ‫ركابەرانی ئاسیایی گەشەپێدەدەن‪.‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪-‬لۆمۆند دیپلۆماتیكى فەرەنسى‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪48‬‬

‫فایلی تایبەت بە‬

‫ســـــوریـــــــا‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪49‬‬

‫پایزی پرۆژەی حزبوڵاڵ و تەوەری دوژمنكاری لە سوریا‬

‫حـــــزبـــوڵاڵ‬

‫پشتگیری ستەمكار یان ستەملێكراو‬ ‫ئـ‬

‫ئەم بابەتە باسێكە لەسەر پرۆژەی گشتی ڕێكخراوی حزبوڵاڵی لوبنانی و بەپێی توانا هەوڵدەدات خوێندنەوەیەكی ورد بۆ ئەو‬ ‫پرۆژەیە بكات لە سەرەتای دەستپێكردنیەوە تاوەكو ئێستا‪ ،‬هەروەها باس لە هۆكارەكانی بەشداریكردنی حزبوڵاڵ دەكات لە شەڕی‬ ‫چەكداریدا شانبەشانی ڕژێمی سوریا و هۆكارەكانی پاڵپشتیكردنی ئەو ڕژێمە لە ڕێكخراوێكی چەكداری وەك حزبوڵاڵ كە لەالیەن‬ ‫ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێت و تاكو ئەم ساتەوەختەش هاوشێوەی ڕژێمی ئەسەد بەشدارە لە پرۆسەی كوشتن و ڕاگواستنی گەلی سوریا‬ ‫و ئەو وێرانكردنەی كە ڕووبەڕووی واڵتەكەیان بووەتەوە‪ .‬حزبوڵاڵ لەم بەشداریكردنەیدا بەبێ‌ دوودڵی و پاشگەزبوونەوە بۆ ئەگەرێك‬ ‫كاردەكات ئەویش گەیشتنیەتی بە كۆتاییەكی خۆش و هیوا بۆخوازراو كە بریتیە لە‪ :‬سەركەوتن و ڕزگاربوون و زاڵبوون‪.‬‬ ‫ن‪ :‬د‪.‬هادی االمین‬

‫ئا‪ :‬ئایدیا دیبلۆماتیك‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪50‬‬

‫ئەم خاڵە كۆتاییەی كە حزبوڵاڵ دەیەوێت‬ ‫پێی بگات وەكو وەهم دەبینرێت‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫كە ئەم ڕێكخراوە لەسەر خاكی خۆی بەشداری‬ ‫لە شەڕێكی سەربازیدا ناكات لە دژی دوژمنێكی‬ ‫ڕوون و ئاشكرا‪ ،‬بەڵكو لەسەر خاكی خەڵكی‬ ‫دیكە بەشداری لە ك��رداری قێزەون و ن��اڕەوا و‬ ‫دروستكردنی شەڕەنگێزیدا دەكات كە كاریگەریی‬ ‫و زامەكانی نافەوتێن و لەناوناچن و لەناو نابرێن‪،‬‬ ‫بەم واتایە بێت ئەو ك��ردارەی فەرمانكردنە بە‬ ‫زیندوكردنەوەی شەڕەنگێزی و برەوپێدانی لەناو‬ ‫كۆمەڵگەدا بۆ دووبەرەكی نانەوە و دابەشكردنی‬ ‫نێوان خەڵك و كۆمەڵەو گروپ و مەزهەبەكانی‬ ‫یەك واڵت‪ .‬تەوەرێكی دیكەی بابەتەكە باسی ئەو‬ ‫ئەگەرو ئۆپشنانە دەكات كە پێدەچێت حزبوڵاڵ‬ ‫لەدوای ڕوخاندنی ڕژێمی ئەسەد لە سوریا پەنایان‬ ‫بۆ ببات كاتێك ئەو دیمەنە ڕوودەدات‪.‬‬ ‫پرۆژەی حزبوڵاڵ‪ ..‬موقاوەمەت‬ ‫ڕاستە ئەگەر لەبارەی حزبوڵاڵوە بڵێن كە‬ ‫ئەو پرۆژەیەی كاری لەسەر دەكات لە سەرەتاوە‬ ‫بە بەردەوامیش پێشكەوتن و سەركەوتنی لەسەر‬ ‫چەند فاكتەرێك وەستاوە یەكێكیان چەكە‪ .‬چەك‬ ‫لەم پێگەیەدا ئەو چەكەی موقاوەمەت نییە كە‬ ‫لەدوای تەواوبوونی ئامانجی بوون و بەكارهێنان‬ ‫و هەڵگرتنی پێویستە ڕادەس��ت بكرێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەو چەكە بۆخۆی دەسەاڵتێكی بااڵدەستی زاڵە كە‬ ‫پاڵپشتی دەسەاڵتی دەوڵەت دەكات و بە باشترین‬ ‫شێوە بەشداری لەگەڵدا دەكات بۆ بەڕێوەبردنی‬ ‫ئەركەكانی‪ ،‬ه��ەروەك دەسەاڵتێكی بااڵدەستی‬ ‫هەیە بۆ بەكارهێنانی لە دەرەوەی سنور بە‬ ‫ئامانجی هێرشبردن و جەنگان بۆ بەرگریكردن‬ ‫لە ستەمكارێك‪ .‬بە مانایەكی دیكە ئەم چەكە‬ ‫ئامرازێك نییە بۆ خۆشحاڵی‪ ،‬بەڵكو ئامرازێكە بۆ‬ ‫پاوانكردن و ترساندنی ئەو كۆڵەكە سەرەكییانەی‬ ‫كە بونیاتی پرۆژەكەی حزبوڵاڵی لەسەر بەندە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەشە ناتوانین ستایشی بكەین لەبەرئەوەی‬ ‫كە یەكێك لە ئەركە الوەكی و كۆتایی پێهاتووەكانی‬ ‫ئەنجامدەدات‪ ،‬هەروەها موقاوەمەتە كە وەكو‬ ‫پاساوێك بەكارهێنراوە بۆ بەكارهێنانی لە مەبەستی‬ ‫دیكەدا‪.‬‬ ‫لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسالمی لە ئێران‪،‬‬ ‫ڕژێمی ئێران بەهۆی پەیڕەوكردنی سیستمێكی‬ ‫دەسەاڵتخوازی و هەڵسوكەوتی فراوانخوازانەوە كە‬ ‫لەالیەن چینی دەسەاڵتدارای توندڕەوی ئەو كاتەوە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫لێرەوە ئەوەی لە‬ ‫ئەفغانستان و‬ ‫عێراق و فلیپین‬ ‫و واڵتانی دیكە‬ ‫بەسەر موسڵماناندا‬ ‫هاتووە و دێت بەسەر‬ ‫هەموو جەستەی‬ ‫ئوممەتی ئیسالمیدا‬ ‫هاتووە‪ ،‬كە ئێمەش‬ ‫بەشێكی نەبڕاوەین‬ ‫لەو ئوممەتە‪،‬‬ ‫بەڕێوە دەبرا‪ ،‬هەوڵیدەدا دەسەاڵتەكانی فراوان‬ ‫بكات تا ئەو سنورەی كە چەند الیەنێكی سەر‬ ‫بەخۆی لەناو هەردوو جیهانی عەرەبی و ئیسالمیدا‬ ‫دروست بكات‪ ،‬واتا چەند الیەنێكی وابەستە بە‬ ‫چەند ئەركێكەوە كە لە ڕێگەی جێبەجێكردنی‬ ‫داواكارییەكان و وابەستەیی و پەلكێشبوونی بۆ‬ ‫سیستمی ویالیەتی فەقێ‌ بەرژەوەندییەكانی چینی‬ ‫دەسەاڵتدار بەدی بهێنێت‪.‬‬ ‫سیستمی سیاسی ئێران لەوەدا سەركەوتوبوو‪،‬‬ ‫بە یارمەتی هەندێك لەو لوبنانییانەی كە پردی‬ ‫پەیوەندیان لەگەڵ دەسەاڵتدارانی ئێران و ناوەندە‬ ‫سەربازیی و كلتوری و بانگخوازیە ئاینییەكان و‬ ‫دەزگ��ا هەواڵگرییەكانی ئێراندا درووستكردبوو‬ ‫توانیان بە كۆدەنگی ڕێكخراوێكی چەكدار دروست‬ ‫بكەن كە ناویان لێنا (حزبوڵاڵ)‪ .‬لەو ڕۆژگارەدا كە‬ ‫لوبنانیە خومەینییەكان دامەزراندنی ئەو حزبەیان‬ ‫ڕاگەیاند‪ ،‬موقاوەمەت ت��ەرازوی هاوسەنگی و‬ ‫خاڵی یەكالییكردنەوە نەبوو‪ ،‬بەڵكو ناونیشانێك‬

‫بوو لەناو چەندین ناونیشانی دیكەدا‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪1985‬دا لەو پەیامەدا كە ڕێكخراوی حزبوڵاڵ ئامانج‬ ‫و دروشمەكانی خۆی تێدا ڕاگەیاند بەمشێوەیە‬ ‫بوو‪" :‬ئەی هەژارو داماوە ئازادەكان‪ ،‬ئێمە ڕۆڵەی‬ ‫ئوممەتی حزبوڵاڵ لە لوبنان ساڵوتان لێدەكەین و‬ ‫لە ڕێگەی ئێوەوە سەرتاسەری جیهان دەدوێنین‬ ‫لە كەسایەتیەكان و دامودەزگاكان و پارتەكان و‬ ‫ڕێكخراوەكان و دەزگا سیاسییەكان و مرۆییەكان‬ ‫و میدیاییەكان و هیچ یەكێكیان پشتگوێ‌ ناخەین‪،‬‬ ‫چونكە ئێمە لەسەر ئەوە سورین كە هەمووان‬ ‫گوێیان لە دەنگمان بێت و لە پەیامەكەمان تێبگەن‬ ‫و تیۆریەكەمان وەربگرن و پرۆژەكەمان بخوێننەوە‪.‬‬ ‫ئێمەی ڕۆڵەكانی حزبوڵاڵ كە خوا پێشەنگەكەی لە‬ ‫ئێران سەرخست و سەرلەنوێ‌ كرۆكی دەوڵەتی‬ ‫مەركەزی ئیسالمی لە جیهاندا دامەزراندەوە‪ ،‬ئێمە‬ ‫پابەند دەبین بە فەرمانەكانی یەك سەركردایەتی‬ ‫ژیرو دادپەروەر كە نوێنەرایەتی ویالیەتی فەقیی‬ ‫دەك��ات‪ ،‬كە مەرجەكانی تێدا كۆبووەتەوەو لە‬ ‫ئێستادا ئیمامی پایەبەرز ئایەتوڵاڵی م��ەزن و‬ ‫ڕوحوڵاڵ ئەلموسەوی خومەینی هەڵگیرسێنەری‬ ‫شۆڕشی مسوڵمانان و بوژێنەرەوەی هەڵسانەوە‬ ‫و ڕابوونی نەمری مسوڵمانان ڕابەرایەتی دەكات‪.‬‬ ‫بەپێی ئ��ەم بناغەیە ئێمە لە لوبنان حزبێكی‬ ‫ڕێكخراوەیی داخ��راو و چوارچێوەیەكی سیاسی‬ ‫بەرتەسك نین‪ ،‬بەڵكو ئومەتێكین بە بیروباوەڕی‬ ‫فیكری و سیاسی پتەو پەیوەستین بە مسوڵمانانەوە‬ ‫لە سەرتاسەری ئەم جیهانەدا ئەویش ئەو ئیسالمەیە‬ ‫كە خودا پەیامەكەی لەسەر دەستی دواین پێغەمبەر‬ ‫محەمەد (د‪.‬خ) تەواو كردوە‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەوە ئ��ەوەی لە ئەفغانستان و عێراق‬ ‫و فلیپین و واڵتانی دیكە بەسەر موسڵماناندا‬ ‫ه��ات��ووە و دێ��ت ب��ەس��ەر ه��ەم��وو جەستەی‬ ‫ئوممەتی ئیسالمیدا هاتووە‪ ،‬كە ئێمەش بەشێكی‬ ‫نەبڕاوەین لەو ئوممەتە‪ ،‬بۆیە دەجوڵێین لەپێناو‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی ئەو هەڕەشانەدا وەكو ئەركێكی‬ ‫شەرعی لە بنەڕەتدا‪ ،‬لەبەر ڕۆشنایی بۆچوونێكی‬ ‫سیاسی گشتدا كە ویالیەتی فەقیی سەركردە بڕیاری‬ ‫لێدەدات‪ .‬بەاڵم قەبارەی هێزو توانای سەربازیمان‬ ‫ئەوە بە خەیاڵی هیچ كەسێكدا نایەت‪ ،‬چونكە ئێمە‬ ‫دەزگایەكی سەربازی دابڕێنراومان لە بەشەكانی‬ ‫دیكەی جەستەمان نییە‪ ،‬بەڵكو هەر یەكێك لە‬ ‫ئێمە سەربازێكی جەنگاوەرە كاتێك بۆ جیهاد بانگ‬ ‫دەكرێت‪ ،‬هەر یەكێكیشمان بەپێی ڕاسپاردنی‬ ‫شەرعی لە چوارچێوەی كاركردن بە فەرمانەكانی‬

‫‪51‬‬

‫ویالیەتی فەقیی سەركردە ئەركەكانی خۆی لە‬ ‫جەنگدا جێبەجێ‌ دەكات“‪.‬‬ ‫"ئێمە ئێستا لە قۆناغی بەرەنگاربوونەوەیەكی‬ ‫هەڵكشاوداین ل��ە دژی ئ��ەوان��ە ت��اوەك��و ئەم‬ ‫ئامانجانەمان دێنەدی‪ :‬ئیسرائیل بە شێوەیەكی‬ ‫كۆتایی لە لوبنان بچێتە دەرەوە وەكو پێشەكیەك‬ ‫بۆ سڕینەوەی كۆتایی و ئازادكردنی قودسی‬ ‫پیرۆز لە چنگی داگیركەران‪ ،‬بەو شێوەیە بوار بە‬ ‫سەرجەم ڕۆڵەكانی گەلەكەمان دەدرێت بڕیاری‬ ‫چارەنوسی خۆیان بدەن و بەوپەڕی ئازادیەوە‬ ‫ئ��ەو شێوازی دەس��ەاڵت��ە دیاریبكەن كە خۆیان‬ ‫دەیانەوێت‪ ،‬ئەوەش بزانن كە ئێمە پابەندبوونمان‬ ‫بە حوكمی ئیسالم ناشارینەوە و داوا لە هەموو‬ ‫الیەك دەكەین سیستمی ئیسالمی هەڵبژێرن كە‬ ‫تەنها سیستمی دادپ���ەروەری و شكۆمەندی بۆ‬ ‫هەمووان دەستەبەر دەكات و ڕێگە نادات بە هەر‬ ‫هەوڵێكی كۆڵۆنیالیزمی كە جارێكی دیكە بێت‬ ‫و واڵتەكانمان داگیر بكات‪ .‬ئێمە ڕایدەگەیەنین‪،‬‬ ‫دەخوازین لوبنان ببێتە بەشێكی جیانەكراوە لەو‬ ‫نەخشە سیاسیەی كە دژایەتی ئەمریكاو زایۆنیزمی‬ ‫جیهانی و بااڵدەستی جیهانی دەكات‪ ،‬كە ئێستا‬ ‫ئیسالم و سەركردایەتی دادپەروەرەكەی ڕابەرایەتی‬ ‫ئەو نەخشە سیاسە دەكات‪ ،‬ئەم خواستەش خواستی‬ ‫ئومەتێكە نەوەك خواستی حزبێك و هەڵبژاردەی‬ ‫گەلێكە نەوەك هی دەستەو تاقمێك‪ .‬بۆچی ئێمە‬ ‫دژایەتی ئەم سیستمەی ئێستا دەكەین؟ ئەمە‬ ‫تێڕوانین و دیدو بۆچوونی ئێمەیە بۆ ئەو دۆخەی‬ ‫لە لوبنان دەمانەوێت‪ ،‬لەبەر ڕۆشنایی ئەم تێڕوانین‬ ‫و بۆچوونەشدا بەرەنگاری سیستمی ئێستای جیهان‬ ‫دەكەین لەبەر دوو فاكتەری سەرەكی‪:‬‬ ‫‪ - 1‬لەبەرئەوەی كە دروستكراوی ویستی‬ ‫خۆبەزلزانی جیهانیە و بەشێكە لە نەخشەی سیاسی‬ ‫دژ بە ئیسالم‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی سیستمەكە لە بنەڕەتدا‬ ‫‪- 2‬‬ ‫پێكهاتەیەكی ستەمكارانەیە و هیچ ج��ۆرە‬ ‫چاكسازیەك لەگەڵیدا سودی نییە‪ ،‬بەڵكو پێویستە‬ ‫لە ڕەگوڕیشەوە بگۆڕدرێت‪.‬‬ ‫كەواتە موقاوەمەت بەو پێیەی ڕێگەیەكە بۆ‬ ‫ڕزگاركردنی خاكی داگیركراوی فەلەستین لەالیەن‬ ‫ئیسرائیلەوە‪ ،‬جگە لە پابەندبوونێك لەنێوان زۆرێك‬ ‫پابەندبوونی دیكەدا چیتر نییە كە گرنگترینیان‬ ‫بریتیە لە ویستی ئێمە بەوەی كە لوبنان ببێتە‬ ‫بەشێكی دان��ەب��ڕاو لە نەخشەی سیاسی دژ بە‬ ‫ئەمریكاو زایۆنیزمی جیهانی‪ .‬ئەم نەخشە سیاسیە‬

‫نەخشەیەكە ئیسالم و سەركردایەتیە داپەروەرەكەی‬ ‫حوكمی دەك��ەن‪ ،‬واتا ئێران و ویالیەتی فەقیی‬ ‫زانا بە هەموو كاروبارەكانی سەردەمی خۆی‪.‬‬ ‫ئ��ەو پابەندبوونە زۆرە ل��ەدوای دامەزراندنی‬ ‫ئەم ڕێكخراوە پێویستی بوو لە دەوڵەتی لوبنان‬ ‫سەربەخۆ بێت‪ ،‬سەربەخۆیی لەڕووی سەربازی و‬ ‫ئەمنی و ئایدۆلۆژی و سیاسی و كلتوری و ئابوری‬ ‫و سلوكیەوە‪.‬‬ ‫بە دڵنیاییەوە ئەو بەیاننامەی دامەزراندنەی‬ ‫س��ەرەوە و هیچ بەیاننامەیەكی دیكە ئاماژەیان‬ ‫نەكردوە بە هیچكام لەو بوارە سەربەخۆیانەی كە‬ ‫باسمان كردن‪ ،‬بەاڵم كەڵەكەبووی مێژوویی كە لە‬ ‫كاتی ڕاگەیاندنی دامەزراندنی ئەم ڕێكخراوەوە‬ ‫پێكهاتوون هەموویان ئاماژە بۆ بوونی سەربەخۆیی‬ ‫دەك��ەن‪ .‬بە واتایەكی دیكە‪ ،‬ئەو پابەندییانەی‬ ‫لە سەرەتاوە باسمان كردن سەپاندویانە بەسەر‬ ‫ڕێكخراوی حزبوڵاڵدا كە لە چوارچێوەی دەوڵەت‬ ‫دەربچێت و دامودەزگای هاوسەنگی حوكمداری‬ ‫بۆ خ��ۆی دابمەزرێنێ‌ كە پارێزگاری لە بوون‬ ‫و ب��ەردەوام��ب��وون��ی م��ادی دەك���ەن‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫دروستبوونی سێ‌ كارگەیان تێدا بەرجەستە كردوە‪:‬‬ ‫‪-1‬كارگەی كلتوری‪ :‬ئەم كاراكتەرە كاردەكات‬ ‫لەسەر دروستكردنی ناسنامەی كلتوری تایبەت بۆ‬ ‫الیەنگرو هەوادارەكانی كە لە لوبنانییەكانی دیكە‬ ‫جیایان دەكاتەوە‪ ،‬واتا ئەوانەی كە الیەنگری نین‪.‬‬ ‫‪-2‬كارگەی ئەمنی‪ :‬ئەركی بە سەربازكردنی‬ ‫هەزاران جەنگاوەر و مەشقپێكردنیانە و بەكارییان‬ ‫دەهێنێ‌ بۆ پاراستنی ئاسایش و ئارامی ناوچەكانی‬ ‫ژێر دەسەاڵتی‪ ،‬جگە لەمەش بەكارییان دەهێنێ‌‬ ‫بە مەبەستی هێرشكردنە سەر هەیبەتی دەوڵەت‬ ‫و مەبەستەكانی پشتیوانی كردن (پشتیوانی كردنی‬ ‫ڕژێمی بەشار ئەسەد بە نمونە)‪.‬‬ ‫‪-3‬كارگەی ئابوری‪ :‬گرنگی دەدات بە پاراستنی‬ ‫بەرژەوەندیە ئابوریە گ��ەورەك��ان بە مەبەستی‬ ‫كارپێكردنی كادر و ئەندام و الیەنگرەكان لەناو‬ ‫خەڵك‪ ،‬بەمشێوەیەش كاردەكات بۆ بەشداری‬ ‫پێكردنی چینە چەوساوەكانی كۆمەڵگە لە خولی‬ ‫ئابوری حەاڵڵدا كە بە س��ودو قازانجی خۆیان‬ ‫دەشكێتەوە‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا هەرجۆرە موقاوەمەتێك بەو پێیەی‬ ‫كە كارێكی پیرۆزە پێویستی بەمانە نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی پێویستی پێیانە ڕێكخراوێكی چەكداریە كە‬ ‫جلوبەرگی موقاوەمەتی پۆشیوە و پرۆژەیەك بەڕێوە‬ ‫دەبات كە لە چەند ئەولەویەتێكەوە هەڵقواڵوە‬

‫ئەولەویەتی ئ��ەو واڵت��ە نییە‪ ،‬كە ویستویەتی‬ ‫ڕزگاری بكات‪ ،‬بۆیە ئەو ڕێكخراوە سەرەتاو كۆتایی‬ ‫لەژێر ڕكێفی ئەم ئەولەویاتانەدایە كە ئاڕاستەی‬ ‫دەكەن و پابەندی دەكەن و پێویستیان بەوەیە لە‬ ‫چوارچێوەی كاروباری دەوڵەت و سیاسەتەكانی و‬ ‫سوپاكەی و هێزە ئەمنییەكانی و دامودەزگاكانی‬ ‫و پەیوەندی و ڕێكەوتننامەكانی دەربچێت و بە‬ ‫سوكی تەماشایان بكات و دەربازبوون لێیان ئاسان‬ ‫بكات‪ ،‬بۆیە ئەوەی پێویستی بەم هەنگاوانەیە‬ ‫ڕێكخراوێكی چەكداریە كە جلوبەرگی موقاوەمەتی‬ ‫پۆشیوە تاوەكو هۆشیاریەكی كۆمەاڵیەتی و كلتوری‬ ‫و سیاسی و ئەمنی ن��وێ‌ بەرجەستە بكات و‬ ‫ببێتە ڕاڤەكارێكی هەمیشەیی بۆ ناسنامەیەكی بێ‌‬ ‫دایك و باوك كە لەسەر ناوچەوانی هاوواڵتیانی‬ ‫ئەو واڵتە هەڵیبكەنێت كە وەكو گۆڕەپانێك بۆ‬ ‫چاالكییەكانی خۆی بەكاری دەهێنێت‪.‬‬ ‫حزبوڵاڵ وەك��و ڕێكخراوێكی چەكدار هەر‬ ‫لە سەرەتای دامەزراندنیەوە كوێرانە گوێڕایەڵ و‬ ‫پابەندی خۆی بۆ سەرجەم دامودەزگا ئێرانییەكان‬ ‫و پرۆژە سیاسیە گشتیەكەی نیشاندا كە بە سادەیی‬ ‫پێویستیان ب��ەو حزبانە نییە‪ ،‬كە پابەندن بە‬ ‫جێبەجێكردنی دەستور و یاساكان و وابەستەبوون‬ ‫بە مەرجەكانەوە‪ ،‬بەڵكو پێویستی بە ڕێكخراوی‬ ‫وەكو حزبوڵاڵ هەیە كە چەكدارو بە دیسپلین و‬ ‫تەواو ئامادەیە لە هەر كاتێكدا بگاتە ئاست و‬ ‫قەبارەی جێبەجێكردنی ئەو ئامانجانەی كە پرۆژە‬ ‫گشتیەكە لێی دەخوازێت بیكات‪.‬‬ ‫حزبوڵاڵ لە سوریا‪..‬ئەرك و چارەنوس‬ ‫پێشتر هەوڵماندا بەپێی توانا نیشانی بدەین‬ ‫كە پ���رۆژەی ڕێكخراوی حزبوڵاڵ پرۆژەیەكی‬ ‫نالوبنانیە و لەسەر خاكی لوبنان ڕەگی داكوتاوە‪،‬‬ ‫پرۆژەیەكە قورسایی و بەهایەك بۆ ئەو دەوڵەتە‬ ‫دانانێت كە لەو چوارچێوە جوگرافیەدا هەیە‬ ‫كە ئەم ڕێكخراوە تێیدا نیشتەجێیە و كاری تێدا‬ ‫دەكات‪ .‬ئەو پرۆژەیە هەوڵیداوە و هەوڵدەدات بۆ‬ ‫كەمكردنەوەی كاریگەری و قورسایی دەوڵەت بە‬ ‫بیانوی تەواوكردنی ڕزگاركردنی خاكەكەی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بە مەبەستی بەرزكردنەوەی پێگەو كاریگەری خۆی‬ ‫لەسەر حسابی دەوڵ��ەت و كردنی ئەندامەكانی‬ ‫خۆی بە خاوەنی دەسەاڵت و هێزو بە خاوەنی‬ ‫پ��رۆژەك��ەش‪ ،‬هەروەها كردنیان بە كۆمەڵێكی‬ ‫جەنگاوەر و شەڕكەر كە فەرمانەكان جێبەجێ‌ بكەن‬ ‫بۆ بەگژداچوونەوەی ئیسرائیل و بەوەاڵم دێن بۆ‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪52‬‬

‫جەنگان لە دەرەوەی سنورەكان‪ ،‬ئەگەر داوایان‬ ‫لێبكرێت هاواڵتیان بترسێنن لەپێناو سەپاندنی‬ ‫دەسەاڵتی خۆیاندا یەكسەر ئەنجامی دەدەن‪.‬‬ ‫ئەو درزە گەورەیەی كە لەنێوان لوبنانی‬ ‫دەوڵ��ەت و نیشتمانی دایك و ڕژێمی سوریادا‬ ‫س��ەری��ه��ەڵ��دا‪ ،‬ل���ەڕووی پ��ەی��وەن��دی��ەوە نەبووە‬ ‫سەرچاوەیەكی بێزاركردن بۆ ڕێكخراوی حزبوڵاڵ‪،‬‬ ‫بەڵكو بە پێچەوانەوە حزبوڵاڵ لە قۆناغی دوای‬ ‫ئیمزاكردنی ڕێكەوتننامەكانی لەگەڵ ڕێكخراوی‬ ‫(ئ��ەم��ەل) ل��ەالی��ەك و لەگەڵ ه���ەردوو ڕژێمی‬ ‫سوریا و ئێران لە الیەكی دیكەوە‪ ،‬دەستی كرد‬ ‫بە وەبەرهێنان و سودوەرگرتن لە پەیوەندییەكانی‬ ‫لەگەڵ ڕژێمی سوریا و لە زۆر ڕووەوە بە‬ ‫شێوەیەكی بەرچاو هەوڵیدا سود لە سەرچاوە‬ ‫ئەمنی و سەربازی و هەواڵگرییەكانی وەربگرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر وەكو گریمانەش بڵێین كە ئەگەر لە‬ ‫هەر كاتێكدا ڕێكخراوی حزبوڵاڵ پێویستی بە‬ ‫پشتیوانی و هاوكاری عەرەبی هەبووبێت بۆ ئەوەی‬ ‫درێژە بە ڕۆڵی شەڕكەرانەی خۆی بدات ئیتر لە‬ ‫ناوەوە بووبێت یان لە دەرەوە‪ ،‬ئەوا ڕژێمی سوریا‬ ‫هەمیشە ئامادە بووە ئەو كارەی بۆ ئەنجامبدات‪،‬‬ ‫نەك لەبەرئەوەی كە ڕژێمێكە چۆكی بۆ داداوە‬ ‫و بە قسەی دەك��ات‪ ،‬بەڵكو لەبەرئەوەبووە كە‬ ‫هاوپشك و هاوپەیمانیەتی و لە چەندین ناونیشان‬ ‫و بەرژەوەندی گەورەو الوەكیدا یەكدەگرنەوەو بۆ‬ ‫حزبوڵاڵ بووەتە پردی پەڕاندنەوە و یارمەتیدانێك‬ ‫ك��ە ن��رخ��ەك��ەی ل����ەڕووی دارای����ی و چ��ەك و‬ ‫سەرپەرشتیكردن و پرۆژەی وەبەرهێنانەوە لەالیەن‬ ‫ئێرانەوە دراوە‪ .‬بە واتایەكی دیكە‪ ،‬ڕژێمی سوریا‬ ‫بەردەوام بەهۆی پێگەی جوگرافی سوریاو گێڕانی‬ ‫ڕۆڵی سیاسیەوە بەرپرسیار بووە لە دابینكردنی‬ ‫پێداویستییەكانی حزبوڵاڵ و بەڕێكردنیان لە كاتێكی‬ ‫تردا‪ ،‬لە ه��ەردوو حاڵەتەكەشدا بەرپرسیارە لە‬ ‫دابینكردنی ئەو پێویستیانەی كە یارمەتی حزبوڵاڵ‬ ‫دەدەن بۆ نوێكردنەوەی هێزو تواناكانی بۆ‬ ‫سەرلەنوێ‌ خۆبونیاتنانەوە و پەرەپێدانی‪.‬‬ ‫لە ڕۆژی ‪8‬ی ئاداری ساڵی ‪ ،2005‬ئەمینداری‬ ‫گشتی ڕێكخراوی حزبوڵاڵ لە وتارێكی بەناوبانگیدا بۆ‬ ‫جەماوەری حزبوڵاڵ ئاست و قواڵیی پەیوەندییەكانی‬ ‫نێوان ڕێكخراوەكەی و ڕژێمی سوریای خستەڕوو‬ ‫وتی‪" :‬ویستی خودا و ڕاستیەكانی دونیاو مێژوو‬ ‫جوگرافیا و نزیكی و ی��ەك چارەنوسبوو كە‬ ‫ئێمەی لەگەڵ سوریادا كۆكردوەتەوە‪ ،‬بۆیە لەم‬ ‫ڕۆژەدا وابەستەبوونمان و سوپاسمان بۆ سوریا‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫دوپات دەكەینەوە و هیواخوازین سوریا ژیانێكی‬ ‫سەربەرزانە و پڕ شكۆمەندی بباتەسەر و هەروەكو‬ ‫النەی شێران بمێنێتەوە وەكچۆن النەی شێران‬ ‫بووە‪ .‬ئەمڕۆ دەڵێین بژی سوریای ئەسەد‪ ،‬النەی‬ ‫شێرەكان لە دیمەشق دەبێتە النەی شێرانی لوبنان“‪.‬‬ ‫ئەم لێدوانە بەسە بێئەوەی بگەڕێینەوە بۆ‬ ‫لێدوانەكانی دیكەی‪ ،‬بەسە بۆ ئاشكرابوونی قەبارەی‬ ‫ئەو هاوپەیوەندیە قوڵەی لەنێوان حزبوڵاڵ و ڕژێمی‬ ‫سوریا هەیە‪ .‬ڕژێمی سوریا بۆ حزبوڵاڵ لە لوبنان‬ ‫وەكو پاسەوانێكی بەلەجیاتی كاراكتەرێكی پێویست‬ ‫و سەرەكیە لە كاتی ئەو الوازی و هەڵوەشانەی‬ ‫لە پرۆژەی دەوڵەتدا ڕووی��داوە‪ ،‬بەڵكو پاڵپشت‬ ‫و هاوكارێكی سەرەكی بووە بۆ سەرخستنی ئەو‬ ‫پرۆژە دەوڵەتیەی كە حزبوڵاڵ هەوڵی بۆ دەدات‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 2011‬سوپرایزێكی بۆ سوریا و لوبنان‬ ‫پێكەوە پێبوو‪ ،‬چونكە ئەوە ڕوویدا كە هەرگیز بە‬ ‫خەیاڵدا نەدەهات‪ ،‬گەلی سوریا لە دژی ڕژێمی‬ ‫ئەسەد ڕاپەڕی لە هەوڵێكدا بۆ گەڕاندنەوەی ئەو‬ ‫پێگەو پایەیەی كە بەزۆر لێی زەوتكرابوو‪ .‬ڕاپەڕینی‬ ‫هاواڵتیانی سوریا لە دژی ڕژێمەكەیان ڕاپەڕینی‬ ‫برسی و ه��ەژارەك��ان نەبوو بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫نانی گ��ەرم‪ ،‬بەڵكو لەپێناو بەدەستهێنانەوەی‬ ‫شكۆمەندیان بوو‪ .‬ڕاپەڕینی خەڵكی ئەو واڵتە لە‬ ‫دژی ڕژێمەكەیان ڕووینەدەدا ئەگەر ئەو هەموو‬ ‫هۆكارە كەڵەكەبووە مێژووییە نەبوایە كە پڕیەتی‬ ‫لە ستەم و چەوساندنەوە و داپڵۆسین كە لەالیەن‬ ‫ڕژێمی سوریا لە بەرامبەر گەلەكەیدا پەیڕەوی‬ ‫دەكرد‪ .‬لەو ڕۆژگارەدا ڕێكخراوی حزبوڵاڵ پشتی‬ ‫كردە خواست و داواكارییەكانی گەلی سوریا كە‬ ‫پێیوابوو ئەو ڕێكخراوە چەترێكە بۆ كۆكردنەوەی‬ ‫ئەو جەنگاوەرانەی ستەم و زۆرداری ڕەتدەكەنەوە‬ ‫لە هەر جێگەیەك بێت‪ ،‬بە بەڵگەی ئەو دروشمە‬ ‫زۆرو زەوەن��دان��ەی كە بەرزییان كردبوویەوە‬ ‫بۆ بەگژداچوونەوەی ستەم و چەوساندنەوە و‬ ‫زۆرداری‪.‬‬ ‫كەواتە ڕێكخراوی حزبوڵاڵ پاڵپشتیكردنی‬ ‫ڕژێمی سوریای هەڵبژارد‪ ،‬واتا لەگەڵ ستەمكار‬ ‫لە بەرامبەر ستەملێكراودا بەبێ‌ هیچ دوودڵی‬ ‫و سڵەمینەوەیەك‪ ،‬تەنانەت بەبێ‌ نیشاندانی‬ ‫هیچ نیازێكی ڕاستگۆیانە بۆ بەخۆداچوونەوە و‬ ‫تەتەڵەكردنی هاوكێشە هزرییەكانی و شێوازەكانی‬ ‫بیركردنەوەی و كارو ڕەفتارەكانی لەو ڕوەوە‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێك كە هەڵوێست و پەیوەندییەكانی لەگەڵ‬ ‫گەلێكدا دەستنیشان بكات كە خوێنی دەڕژێنرێت‬

‫و دەرب��ەدەر و زیندانی دەكرێت و ئەشكەنجە‬ ‫دەدرێت و ماڵ و حاڵی وێران دەكرێت‪.‬‬ ‫حزبوڵاڵ تەنها بەوە نەوەستا‪ ،‬بەڵكو وەكو‬ ‫پاڵپشتی ڕژێمی سوریا بەشداری لە شەڕەكاندا كرد‬ ‫و جەنگا بۆ پلیشاندنەوەو لەناوبردنی گەلی سوریا‪.‬‬ ‫بە دڵنیاییەوە بەشداریكردنی حزبوڵاڵ لە شەڕی‬ ‫سوریادا بەرئەنجامێكی سورشتی ئەو پەیوەندیە‬ ‫بەهێزەیە كە لە نێوانیاندا هەیە‪ ،‬بەاڵم هەروەكو‬ ‫لە دواییدا دەركەوت ئەو بەشداریكردنەی هیچ‬ ‫پەیوەندیەكی بە بەرگریكردن و پارێزگاریكردن لە‬ ‫مەقامی سەیدە زەینەب‪ ،‬نەوەی پێغەمبەری خودا‬ ‫(د‪.‬خ) یان هەر كەسایەتیەكی ئاینی دیكە نەبوو‪ .‬بە‬ ‫واتایەكی دیكە حزبوڵاڵ پێویستی بەوەبوو كە چەند‬ ‫پاساوێكی سۆزدارانە سەبارەت بە بەشداریكردنی‬ ‫لە جەنگی سوریا پێشكەش بە جەماوەرەكەی‬ ‫بكات‪ ،‬بەاڵم كاتێك ئامانجەكانی ئاشكرا بوون‬ ‫كە بە مەبەستی بەردەوامی و مانەوەی بەشداری‬ ‫كردوە بیانو پاساوی دیكەی دەهێنایەوە‪.‬‬ ‫بەشداریكردنی حزبوڵاڵ لەپاڵ ڕژێمی سوریا لەو‬ ‫شەڕەی ئەو واڵتەی گرتوەتەوە هەروا بۆ كەیف و‬ ‫خۆشی نییە‪ ،‬بەڵكو پابەندیەكی دەرەكیە هاوتەرای‬ ‫گرنگی پابەندبوونی بە پابەندییەكانی لە بەرامبەر‬ ‫ئێراندا لە ڕێگەی پاراستنی بەرژەوەندیە بااڵكانیەوە‪،‬‬ ‫ئەم دوو پابەندیەش دابڕاو نین لە پابەندبوونەكانی‬ ‫لە كاتی دامەزراندن و گۆڕانی لەسەرخۆی ئەو‬ ‫ڕێكخراوە‪ ،‬بەڵكو دەچێتە خانەی بەرگریكردن لە‬ ‫پرۆژە گشتیەكە و ئەو مەرجە سەرەكییانەی كە‬ ‫پارێزگاری دەكەن لە پێكهاتەی سەربازی و سیاسی‬ ‫ئەم ڕێكخراوە و هاوپەیمانەكانی‪ ،‬پێكهاتەیەك كە‬ ‫بووەتە مایەی هێزو خۆڕاگریان و ترساندنی ڕژێمە‬ ‫عەرەبییەكان بە شێوەیەكی گشتی و دەوڵەتانی‬ ‫كەنداوی عەرەبی بە دیاریكراوی‪ ،‬هەروەها هێزو‬ ‫خۆڕاگری لەبەردەم ئیسرائیلدا كە كەوتوەتە بەر‬ ‫ڕەحمەتی موشەكەكانی‪ ،‬جگە لەوەش بۆ ترساندنی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش ئەوە خاڵێكی‬ ‫گرنگە‪.‬‬ ‫بە فشاری ئەمەریكا و ئیسرائیل‬ ‫یەكێتی ئەوروپا باڵی سەربازیی حزبوڵاڵی‬ ‫خستە لیستی تیرۆرەوە‬ ‫یەكێتی ئەوروپا لە رۆژی (‪)22‬ی تەموز لە‬ ‫كۆبوونەوەی سااڵنەی وەزیرانی دەرەوەی واڵتانی‬ ‫ئەندامدا لە برۆكسل‪ ،‬لقی سەربازی حزبوڵاڵی‬ ‫لوبنانی خستە ن��او لیستی رەش��ی رێكخراوە‬ ‫تیرۆریستەكانەوە‪ ،‬ب��ەو پێیەش داراییەكانی‬

‫‪53‬‬

‫حزبوڵاڵ لە ناوچەكە بلۆك دەكرێت و هەرجۆرە‬ ‫پشتیوانییەكی دارای��ی لەو رێكخراوە قەدەغە‬ ‫دەكرێت‪ ،‬جگە لەوە پۆلیس و دەسەاڵتی دادوەری‬ ‫رێوشوێنێكی توندتر لە دژی حزبوڵاڵ دەگرنەبەر‪.‬‬ ‫ئەو كەسایەتی و كۆمپانیایانەی كە لەگەڵ حزبوڵاڵ‬ ‫پەیوەندیان هەیە‪ ،‬لەوانەیە لە گەشتكردن و‬ ‫وەرگرتنی ڤیزەدا رووبەڕووی گرفت ببنەوە‪.‬‬ ‫ئەو بڕیارەی یەكێتی ئەوروپا بە هۆكاری‬ ‫نیگەرانی بەرفراوانی جیهان بەرامبەر بە رۆڵی ئەو‬ ‫گروپە لە تەقینەوەكانی بۆلگاریا و هەروەها لە‬ ‫جەنگی سوریادا بووە‪.‬‬ ‫حزبوڵاڵ و لقی س��ەرب��ازی ئ��ەو گروپەی‬ ‫هاوپەیمانی ئێران لە چەند مانگی راب��ردودا بە‬ ‫هۆكاری رۆڵی ئەو رێكخراوە لە ناردنی هەزاران‬ ‫چەكداردا بۆ پشتیوانیكردن لە دەسەاڵتەكەی بەشار‬ ‫ئەسەد لە سوریا و دەستوەردانی لە جەنگی‬ ‫ناوخۆی دوو ساڵەی ئەو واڵتە‪ ،‬یەكێتی ئەوروپا و‬ ‫زۆربەی واڵتانی جیهانی توشی نیگەرانی كردوە‪.‬‬ ‫بەریتانیا و هۆڵەندا ماوەیەكی دورودرێ��ژە‬ ‫داوایان لە هاوپەیمانانی خۆیان لە یەكێتی ئەوروپا‬ ‫كردوە بۆ ئەوەی حزبوڵاڵ بخەنە لیستی تیرۆرەوە‪،‬‬ ‫ئەو دوو واڵتە ئاماژەیان بە رۆڵی حزبوڵاڵ لە‬ ‫تەقینەوەكەی ساڵی راب��ردوی ش��اری گەشتیاری‬ ‫بۆرگاس لە بولگاریا كردبوو‪ ،‬كە بە هۆیەوە پێنج‬ ‫گەشتیاری ئیسرائیلی و شۆفێری پاسەكەیان كوژران‪.‬‬ ‫واڵتانی ئەندامی یەكێتی ئەوروپا تا رۆژی‬ ‫‪22‬ی تەموزی راب��ردو لە بەرامبەر فشارەكانی‬ ‫ئەمریكا و ئیسرائیلدا بۆ خستنە لیستی تیرۆری‬ ‫حزبوڵاڵ و باڵە سەربازیەكەی خۆڕاگریان كردبوو‪،‬‬ ‫هۆشداری ئەوەیان دەدا وەها هەنگاوێك لوبنان‬ ‫و خۆرهەاڵتی ناوەڕاست بەرەو ناجێگیری زیاتر‬ ‫دەبات‪.‬‬ ‫حزبوڵاڵ ل��ەالی��ەك رۆڵ��ی پارتێكی سیاسی‬ ‫دەگێڕێت و بەشێكە لە حكومەتی لوبنان‪ ،‬لە‬ ‫الیەكی دیكەش باڵێكی س��ەرب��ازی و ه��ەزاران‬ ‫چەكداری هەیە‪.‬‬ ‫یەكێتی ئەوروپا بە دانانی لقی سەربازی‬ ‫حزبوڵاڵ لە لیستی تیرۆردا هەوڵیداوە رێگری بكات‬ ‫لە تێكچوونی پەیوەندیەكانی لەگەڵ حكومەتی‬ ‫لوبنان‪ ،‬بەاڵم حزبوڵاڵ جیاكارییەك لە نێوان باڵی‬ ‫سەربازی و چاالكییە سیاسیەكانیدا دانانێت‪.‬‬ ‫كاردانەوەكان‬ ‫لوبنان ‪ -‬عەدنان مەنسوری وەزیری دەرەوەی‬

‫لوبنان بە وەكالەت رایگەیاند‪ ،‬ئەو بڕیارەی یەكێتی‬ ‫ئەوروپا بە پەلەپروزە كراوە و دەتوانێت ببێتە‬ ‫هۆكارێك بۆ توندكردنی سزاكانی سەر حزبوڵاڵ‬ ‫و دەرەنجامەكەشی ناجێگیری زیاتری سیاسی و‬ ‫ئەمنی لوبنان دەبێت‪.‬‬ ‫ئاژانسی ه��ەواڵ��ی رۆی��ت��ەرز لە زاری ئەو‬ ‫بەرپرسەی لوبنانەوە وتی‪ “:‬وەها بڕیارێك ژیانی‬ ‫سیاسی داهاتووی لوبنان‪ ،‬بە تایبەت بە لەبەرچاو‬ ‫گرتنی دۆخی هەستیاری ئەو واڵتە رووب��ەڕووی‬ ‫كۆسپێكی جدی دەكاتەوە‪.‬‬ ‫میشێل سولەیمانی س��ەرۆك��ی لوبنانیش‬ ‫داوای لە یەكێتی ئ��ەوروپ��ا ك��رد پێداچوونەوە‬ ‫بە بڕیارەكەیدا بكات بۆ ئەوەی جێگری لوبنان‬ ‫نەكەوێتە مەترسیەوە‪.‬‬ ‫ئامال سەعد قەرایب‪ ،‬كە كتێبێكی سەبارەت‬ ‫بە حزبوڵاڵی لوبنان نوسیوە لەوباریەوە دەڵێت‪،‬‬ ‫تێگەیشتن ل��ەوەی كە ئ��ەو سزایە كامە بەشی‬ ‫حزبوڵاڵی گرتوەتەوە‪ ،‬دۆخەكە دژوار دەكات‪،‬‬ ‫چونكە ئەو هەنگاوە لە بری ئەوەی كە بڕیارێكی‬ ‫دادوەری بێت‪ ،‬بڕیارێكی سیاسیە و ناتوانێت‬ ‫دەرەنجامێكی واقعی و ماناداری دادوەری هەبێت‪“.‬‬ ‫ئەو دەڵێت ئەو هەنگاوەی یەكێتی ئەوروپا زیاتر‬ ‫"هەنگاوێكی ئاشكرا و گشتییە“ بۆ زیان گەیاندن‬ ‫بە پێگەی نێودەوڵەتی حزبوڵاڵ و زیاتر پەیوەندی‬ ‫بە گۆڕانكارییەكانی سوریاوە هەیە تاكو هەنگاوە‬ ‫نێودەوڵەتیەكانی ئەو پارتە ‪ ،‬بە تایبەت لە بولگاریا‪.‬‬ ‫ئیسرائیل – بنیامین ناتانیاهۆ س��ەرۆك‬ ‫وەیزرانی ئیسرائیل پێشوازی لە هەنگاوەكەی‬ ‫یەكێتی ئەوروپا كرد و ناڕەزایی خۆشی سەبارەت‬ ‫بەوەی كە تەنها باڵی سەربازی حزبوڵاڵ خراوەتە‬ ‫لیستی تیرۆرەوە دەربڕی‪.‬‬ ‫حزبوڵاڵ ‪ -‬وەلید سۆكاریە‪ ،‬نوێنەری حزبوڵاڵ‬ ‫لە پەرلەمانی لوبنان‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬ئەو بڕیارە ئەوروپا‬ ‫رووب���ەڕووی خەڵك لە ناوچەكە دەك��ات��ەوە و‬ ‫ئەوەشی خستەڕوو‪ ،‬كە بڕیارەكەی یەكێتی ئەوروپا‬ ‫هیچ كاریگەریەك ناكاتە سەر حزبوڵاڵ‪ ،‬چونكە‬ ‫چەنگی خۆڕاگری حزبوڵاڵ لە خاكی لوبناندایە نەك‬ ‫ئەوروپا‪.‬‬ ‫س��ۆك��اری��ە وت��ی��ش��ی‪ ،‬ح��زب��وڵ�ڵا گروپێكی‬ ‫تیررۆریستی نییە‪ ،‬كە لە ئەوروپا چاالكی ئەنجام‬ ‫بدات‪ ،‬چونكە هەنگاوی تیرۆریستی بە گوێرەی‬ ‫باوەڕە ئاینیەكانی ئەوان حەرامە‪.‬‬ ‫ئێران ‪ -‬حكومەتی ت��اران كە گەورەترین‬ ‫پشتیوانی حزبوڵاڵی لوبنانە بە توندی ئیدانەی‬

‫بڕیارەكەی یەكێتی ئەوروپای كرد‪ ،‬لەو بارەیەوە‬ ‫عەلی ئەكبەر ساڵحی وەزیری دەرەوەی ئێران وتی‪،‬‬ ‫"بڕیارەكەی یەكێتی ئەوروپا نیشانەی نەبوونی‬ ‫لێكدانەوەیەكی دروستە لە قەیرانی خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬وتیشی‪ ،‬ئەو هەنگاوە لە ژێر فشاری‬ ‫هەندێك لە ئەندامە رەخنەگرەكانی یەكێتی‬ ‫ئەوروپادا هەڵگیراوە و بڕیارەكە بە پێچەوانەی‬ ‫تێكڕای یاسا و رێساكان لەقەڵەمدا‪.‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سوریا ‪ -‬ئیئتالفی نیشتمانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سوریاش پێشوازی لە بڕیارەكەی‬ ‫یەكێتی ئەوروپا كرد و داوای سزادانی توندی ئەو‬ ‫رێكخراوەی كرد بە هۆی ئەو تاوانانەی بەرامبەر‬ ‫بە خەڵكی سوریا ئەنجامی دەدات‪.‬‬ ‫مێژووی حزبوڵاڵ‬ ‫حزبوڵاڵی لوبنان لە سەرەتاكانی ساڵی ‪1982‬‬ ‫بە ئیلهام وەرگ��رت��ن لە ئایدۆلۆژیای ئیسالمی‬ ‫سیاسی روحوڵاڵ خومەینی لە لوبنان لە سەردەمی‬ ‫جەنگی ناوخۆدا دامەزرا‪ ،‬حزبوڵاڵ لە الیەن سوپای‬ ‫پاسدارانی ئێرانەوە راهێنانی سەربازی پێكرا و‬ ‫لە سەرەتاوە لە الیەن كۆماری ئیسالمی ئێرانەوە‬ ‫پشتیوانی دارایی و سیاسی لێكرا‪.‬‬ ‫حزبوڵاڵی لوبنان سێ‌ ئامانجی سەرەكی‬ ‫كردوەتە رێبازی خۆی كە بریتین لە‪ :‬سڕینەوەی‬ ‫ئاسەواری ئیمپریالیستی خۆرئاوا لە لوبنان‪ ،‬سزادانی‬ ‫دەستوپێوەندەكانی خۆرئاوا و ئیسرائیل لە لوبنان و‬ ‫دامەزراندنی حكومەتی ئیسالمی لە لوبنان‪.‬‬ ‫پێشتر هەر یەك لە ئەمریكا‪ ،‬بەحرەین‪ ،‬میسر‪،‬‬ ‫بەریتانیا‪ ،‬نەمسا‪ ،‬كەنەدا و ئیسرائیل حزبوڵاڵیان لە‬ ‫لیستی رێكخراوە تیرۆریستیەكاندا دانابوو‪.‬‬

‫سەرچاوە‪ :‬گۆڤاری (المجلە)‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪-1‬مادەی (‪)107‬ی دەستوری ئێران‪.‬‬ ‫‪-2‬ح��ەس��ەن فەزلوڵاڵ‪( ،‬ڕێگەیەكی دیكە‪:‬‬ ‫حزبوڵاڵ‪ ،‬كاروانی بەسەرهات و هەڵوێستەكان)‪-‬‬ ‫بەیروت لوبنان‪.‬‬ ‫‪of Hassan Nasrallh,London,Verso -3‬‬ ‫‪. Hezbollah-Statements Voice of‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪54‬‬

‫كاتێك واڵتێك دەگۆڕێت بۆ گۆڕەپانی ملمالنێی هێزە نامۆكان‬

‫سوریا لەشۆڕشی ئاشتییەوە‬ ‫بۆ ملمالنێی تائیفی‬

‫فتح الله حسینی (تایبەت بە ئایدیا دبلۆماتیك نوسیویەتی)‬ ‫لە عەرەبییەوە‪ :‬سەاڵح نەقشبەندی‬

‫هـ‬

‫هاوكات لەگەڵ هەڵكشانی جوڵەی شۆڕشی سوریا‪ ،‬رژێم پێش وەخت هەستیكرد بارودۆخی سیاسی‌و سەربازی واڵت چی بەسەر دێت‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫جۆری رەهەندە نێو دەوڵەتی‌و هەرێمی‌و ناوخۆییەكان و ملمالنێكانی نێوان الیەنەكان و دەوڵەت‌و سوپا لە خۆی دەگرێت‪ ،‬هەروەها رژێم هەوڵی خێراكردنی‬ ‫خستنەڕووی ئەم فرە رەهەندە دەدات لە میانەی چاالككردنی فاكتەری هەرێمی بۆ چوونە ناو هاوپەیمانیەتی بنەڕەتی لەگەڵ ئێران وەك بەشێكی بنەڕەتی‌و‬ ‫خاوەن بڕیار لە هاوكێشەی ملمالنێكان و كاراكردنی رەهەندی تائیفی ناوخۆ‪ ،‬لە میانەی برەودان بەو بیرۆكەیەی كە سوپا‌و رژێمەكەی رووبەڕووی گروپە ئیرهابی‌و‬ ‫باندە تەكفیریە توندڕەوەكان دەبنەوە‪ ،‬رایدەگەیەنێت بە هەموو شێوەكان كە ئەم گروپانە ئامانجیان تەنها (عەلەویەكان)ە‪ ،‬بۆیە بە هەموو هێزی سەربازی‌و چەك‬ ‫هەوڵی كۆنترۆڵكردنی ناوچەگەرمەكانی سوریا دەدات‪ ،‬ئەو ناوچانەی كە لە هەموو ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست توندترین ملمالنێی تائیفی تێدایە‪ ،‬ئەویش ناوچەی‬ ‫(حماە“ كە پتر لە نیوەی وێرانكرا‪ ،‬ساڵی ‪ 1982‬كاتێ‌ یاخیبوونی ئیخوان مسلمین دژ بە دەسەاڵتی حافز ئەسەد " لە (حەلەب‌و حمس‌و ئەدلب كرا) بە شێوەیەكی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪55‬‬

‫كاتی چاوی پۆشی لە ناوچە كوردییەكان‌و ئەوەی‬ ‫روودەدات‪ ،‬بۆ كۆنترۆڵكرنی ئاسایش‌و سەربازی ئەو‬ ‫ناوچانەی باسمانكرد‪ .‬بەتایبەت ئەگەر زانیمان پێشتر‬ ‫لە ناوچە كوردییەكاندا هیچ جۆرە هێزێكی سەربازی‬ ‫حكومەت یان سوپایەكی چەكدار نەبووە‪ ،‬بەدەر‬ ‫لە چەند مەفرەزەیەك لەسەر شوێنە گشتیەكانی‬ ‫واڵت ‪ ،‬وەك (ئاسایشی ئاسمانی ‪ ،‬ئاسایشی‬ ‫سیاسی ‪ ،‬ئاسایشی سەربازیی و‪ ،‬ئاسایشی دەوڵەت‬ ‫"موخابەرات“) ‪.‬‬ ‫پاش حەوت مانگ لە دەستپێكردنی شۆڕشی‬ ‫سوریا‪ ،‬كە لە ‪15‬ی ئازاری ‪ 2011‬بەرپا بوو‪ ،‬راپەڕیوە‬ ‫كوردەكان دوو رۆژ موڵەتیان دا بەو مەفرەزانە‬ ‫چۆڵیبكەن‌و بگەڕێنەوە ناوچەكانی خۆیان لە ناو‬ ‫سوریا ‪ ،‬نەك دەستگیركردنیان هەر وەك هەندێك‬ ‫لە ئۆپۆزسیۆنە عەرەبە شۆڤێنیەكان باڵویانكردەوە ‪،‬‬ ‫ئەو بارەگایانەی ئاسایش چۆڵ كران‪ ،‬لەبەر چەند‬ ‫هۆیەك ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬كورد تاڕادەیەك دەستی گرت بەسەر‬ ‫ئەو ناوچانەدا‌و ناكرێت ئەو مەفرەزانە بمێننەوە‬ ‫بۆ ئ��ەوەی گ��رژی‌و ئاڵۆزی روون���ەدات لە نێوان‬ ‫هەردووالدا ‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەو مەفرەزانە بەرهەمی‬ ‫ئاوەزێكی ئەمنی بوون ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬ئ���ەو رك����ەی دڵ���ی الوی ك���وردی‬ ‫داگیر كردبوو بۆ كوشتنی ئەوانە بەهۆی ئەو‬ ‫جەور‌و ستەمەی گەلی كورد لەدەست ئەوانەوە‬ ‫چەشتویەتی‪ ،‬دەرئەنجامی راپۆرتی ئەوانە هەزاران‬ ‫گەنج‌و سیاسەتمەداری كورد سااڵنێك لە قوژبنی‬ ‫زیندانەكانی دیمەشقی پایتەختدا بەسەربرد‪.‬‬ ‫‪ - 3‬ك��ورد رۆژئ����اوای كوردستانی وەك‬ ‫شێوازێكی نوێ‌ راگەیاند‪ ،‬كە پێشتر لەبەرنامەی‬ ‫كوردا نەبوو پێش شۆڕش‪ ،‬بۆیە ناوچە كوردییەكان‬ ‫ب��ەدەر لە ناوچەی (قامیشلی)‪ ،‬بەناوچەی ئازاد‬ ‫راگەیەندراو‪ ،‬لەالیەن ك��وردەوە بەڕێوە دەچوو‪،‬‬ ‫بەتایبەت پاش راگەیاندنی (‪)19‬ی تەموزی (‪)2012‬‬ ‫ی رزگاركردنی شارێكی كوردی كە شاری (كوبانی)‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ل��ەوالش��ەوە‪ ،‬ئەنجومەنی نیشتمانی سوریا‪،‬‬ ‫پەلكێشی هاوپەیمانیەتی هەرێمایەتی‌و ئەجێندای‬ ‫بیر لێنەكراوە كرا‪ ،‬كە ئەجێندای (نیشتمان پەروەر)‬ ‫نەبوو‪( ،‬سوری نین)‪ ،‬بەتایبەت پاش دامەزراندنی‬ ‫"سوپای سوریای ئازاد“ وچەكداركردنی لە ناوچەی‬ ‫(هاتای) لە توركیا‪ ،‬پاشان كەوتنەڕێی سریە‌و مەفرەزە‬ ‫چەكدارەكانی بۆ ناو خاكی سوریا‪ ،‬بۆ دەرچونی‬ ‫شۆڕشی سوریا لە رێ��ڕوە سروشتە ئاشتیانەكەو‪،‬‬

‫رژێمە دیكتاتۆرە‬ ‫شمولیەكان‬ ‫ئەستەمە بەناوخۆیی‬ ‫بگۆڕدرێن‪ ،‬پاش‬ ‫شكستی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫عەرەبی سوریا‬ ‫لەسەركردایەتیكردنی‬ ‫شۆڕشی رزگاریخوازی‬ ‫سوریا‪ ،‬شۆڕشی‬ ‫ئازادی‌و كەرامەت كە‬ ‫رۆڵە گەنجەكانی‬ ‫بەرپایانكرد‬ ‫پەیڕەوكردنی شێوازێكی دیكە ئەویش ملمالنێی‬ ‫چەكداری وێرانكەرو كوشندەبوو‪ .‬ئەمەش خواستی‬ ‫رژێمی سوریا بوو‪ ،‬بانگەشەی زۆری راگەیاندن‌و‬ ‫دیبلۆماسی بۆكرد‪ ،‬بۆ ئەوەی پاساوێكی سیاسی‌و‬ ‫سەربازی بۆ خۆی‌و سوپاكەی دەستەبەربكات و‬ ‫هەڵمەتی زیاتری توندوتیژی پەیڕەوكات بەرامبەر ئەو‬ ‫ناوچانەی سوپای ئازاد بەنیازی دەست بەسەراگرتنی‬ ‫و بە بیانوی رزگ��ارك��ردن��ی لە رژێمی ئەسەد‪.‬‬ ‫ئەوەشبووە هۆی كوشتنی دەیان هەزار هاوواڵتی‬ ‫مەدەنی سوریاو‪ ،‬وێرانكاری زۆر لە ناوچەكانی "‬ ‫حەلەب‌و حیمس‌و حەما‌و ئەدلب " كە زۆربەی‬ ‫دانیشتوانەكەی سوننین‪ ،‬بۆ ئەوەی پاشان بەرەسمی‬ ‫رایگەیەنێت ملمالنێكە ملمالنێی عەلەوی – سوننیە‪،‬‬ ‫هەروەها بۆئەوەی پێشوەخت تەكەتولە تائیفیەكە‬ ‫زیاتر روون بێتەوەو‪ ،‬ئێران‌و حكومەتی عیراق‌و‬ ‫حزبوڵاڵی لوبنانی پشتیوانی سیاسی‌و سەربازی‬ ‫هاوپەیمانە عەلەویەكەیان و بەشار ئەسەد بن‪ ،‬بۆ‬ ‫خۆشكردنی ئاگری ركی سوننە لە پایتەختەكانی‬ ‫وەك دەوحە‌و ریاز‌و ئەنكەرا‪ ،‬ئۆپۆزسیۆنی چەكدار‬ ‫یەكەم شاری رزگاركراو لەدەستدەن‪ ،‬ئەویش شاری‬

‫" قەسیر“ە لە پارێزگای حیمس‪ ،‬پاش رزگاركردنی‬ ‫لە دەست رژێم گەڕایەوە باوەشی هەمان رژێم ‪.‬‬ ‫پتر لە دووساڵ و نیو بەسەر شۆڕشی سوریادا‬ ‫تێپەڕی‪ ،‬دەیان هەزار كوژراو و سەدان هەزار بریندار‬ ‫و ئاوارەی لێكەوتەوە‪ ،‬هاوپەیمانانی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫سوریا چ پێشنیار‌و چارەسەرێكیان خستوەتەڕوو بە‬ ‫كردەوە بۆ راگرتنی جەنگ لەسوریا؟‬ ‫دیارە ئێستا ئەم پرسیارە لە ئەندێشەی هەر‬ ‫هاوواڵتیەكی سوریدایە لە ناوەوە‌و دەرەوەی سوریا‪،‬‬ ‫پاش ئ��ەوەی ش��ۆڕش لە قۆناغەكانی كۆتاییدایە‪،‬‬ ‫لەوانەیە یان سەركەوتنێكی ناتەواو‪ ،‬یان شكستێكی‬ ‫ریسواكەر‪ ،‬هیچ بژاردەیەكی دیكە نییە لە نێوان ئەم‬ ‫دوو بژاردەیەدا‪ ،‬بەتایبەت دەستوەردانی سەربازیی‬ ‫رۆژئ���اوا زۆر نزیكە‪ ،‬لەوانەیە لەهەر كاتێكدا‬ ‫رووبدات ‪.‬‬ ‫لەسایەی بینینی ئەو وێرانكاریەی لە هەموو‬ ‫ناوچەكانی سوریا‪ ،‬هەر لە "دەرعا“ی عەرەبی هەتا‬ ‫" سەری كانی“ كوردی سەركردەكانی هاوپەیمانی‬ ‫هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن بێ‌ دەنگ‌و بێ‌ ئەجێندایەكی‬ ‫روون بەرامبەر ئەوەی لە واڵتەكەیاندا روودەدات‬ ‫وەستاون‪ ،‬وەك ئەو وێراناكاریە بەشێك نییە لە‬ ‫واڵتەكەیان‪ ،‬ئەوانەی كۆچ دەكەن‌و بەزۆر كۆچیان‬ ‫پێدەكرێت لە ترس‌و برسێتی بەشێك نین لەگەلی‬ ‫سوریا‪ ،‬هەر ئەوانەن باوەڕیان پێدراوە چارەنوسیان‬ ‫لە كۆنگرە نێودەوڵەتیەكاندا‪ ،‬بەتایبەت پاش دانپیانانی‬ ‫پتر لە ‪ 80‬دەوڵ��ەت بەم كوتلە ئۆپۆزسیۆنە‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەی‪ ،‬ئەم كوتلەیە بەردەوام بوو لە تێوەگالنی‬ ‫لە پاڵنانی گەنجانی سوریا بەرەو تائیفەگەری زیاتر ‪.‬‬ ‫كاتێك سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆن تەنها لە سوننە‌و‬ ‫گروپی "ئیخوان مسلمین“ی توندڕەو پێكهاتوەو‪،‬‬ ‫دەستكردن بە لە ناوبردنی سەركردەكانی رژێم‌و‬ ‫كورد بە تەكفیری‌و تێكدەری واڵت‌و دەستكردن بە‬ ‫كێشانی نەخشەی جیابوونەوە‪ ،‬عەرەبی سوننە بخەنە‬ ‫ب��ەردەم چارەنوسی خۆی‪ ،‬لە كاتێكدا راستیەكان‬ ‫بەتەواوی پێچەوانەی ئەو نیەتە پیسانەی ئیخوان‬ ‫موسلمین بوو‪ ،‬رژێمی سوریا توانی بە پاساوی‬ ‫راگەیاندنی جەنگ لەسەر ئەوانەی پێیاندەوتن‬ ‫تەكفیری كۆمەڵی نێودەوڵەتی قایلكات‪ ،‬پاش ئەوەی‬ ‫هەندێك لە كەتیبە چەكدراەكانی ئۆپۆزسیۆن وێنەی‬ ‫بەشێك لە چەكدارانی ئۆپۆزسیۆنیان باڵوكردەوە‪،‬‬ ‫كە دڵ‌و جەرگی مرۆڤ دەخۆن‪ ،‬هەروەها وێنەی‬ ‫كەسانی گوندنشینی ری��ش��ەداری سەلەفی بە‬ ‫دزداشەی نامۆوە و تەور بەدەست سەری خەڵكی‬ ‫بێتاوان دەپەڕێنن بێ‌ ویژدانانە و كوشتنی منااڵن‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪56‬‬

‫لە شەقامەكاندا تەنها لەبەرئەوەی كاتی نیوەڕوان‬ ‫ناچنە مزگەوتەكان‪ ،‬لەبەرامبەریشدا هاوپەیمانیەتێكی‬ ‫بێدەنگ قەتیس ماوی هەرێمایەتی‪ ،‬بزر‪ ،‬لە شوێنی‬ ‫خۆیدا مایەوە‪ ،‬دان بە مافی هاوبەشەكەیدا لە‬ ‫ریزەكانی ئۆپۆزسیۆن كە ك��وردە نانێت‌و نكوڵی‬ ‫لە مافەكانی دەكات‪ ،‬ئەوەش بووە هۆی قڵشێكی‬ ‫گەورە لە نێوان ئۆپۆزسیۆنی عەرەب‌و ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫كورد‪ ،‬بەتایبەت پاش ئەوەی میواندارەكەی عەرەب‬ ‫واتا“توركیا“ جیهادییەكان‌و چەكدارانی كەتیبە‬ ‫ئیرهابییەكان رەوانەی ناوچە كوردییەكان دەكات‬ ‫بۆ حەاڵلكردنی خوێنی كورد‌و خوێن رشتنیان و‬ ‫باڵوكردنەوەی ئ��اژاوە‌و كوشتن‪ ،‬پاش تێپەڕینی‬ ‫دووسااڵ هێوری‌و ئارامی بەسەر رقی تورك لەسەر‬ ‫دەستكەوتەكانی كورد لەسەر سنور‪.‬‬ ‫هێز‌و كەتیبە ئیرهابیە بێ‌ شوناسەكان یەك‬ ‫ل��ەدوای یەك و‪ ،‬بەبەكارهێنانی هەموو شێوەو‬ ‫جۆرەكانی چ��ەك بۆ هێرشكردنە س��ەر ناوچە‬ ‫كوردنشینەكان و‪ ،‬ئەنجامدانی تاوانی قێزەون‬ ‫بەرامبەر گەلی كورد تەنها لەبەرئەوەی كوردن‬ ‫و‪ ،‬ئەنجامدانی كردەوەی ترسناك كە بووە هۆی‬ ‫كۆچكردنی زۆرەم��ل��ێ لەناوچە كوردییەكاندا‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەو ناوچانەی كە زۆر دورن لە ناوەندی‬ ‫بڕیاری سوری یان تەنانەت لە ناوەندی شارەكان‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی ناوچە كوردنشینەكان ببێتە گۆڕەپانی‬ ‫تاوانە ئیرهابیەكان لە شەقام‌و ب��ازاڕ‌و مزگەوت‌و‬ ‫كڵێسەكاندا‪ ،‬كورد ناچار پەنابباتە بەر تاكە چارەسەر‬ ‫ئەویش بەرگری كردنە لە هێرشە ئیرهابیەكان‬ ‫وچەتە چەكدارەكان‪ ،‬بۆ پاراستنی ژی��ان‌و ماڵ‌و‬ ‫ئارامی‪ ،‬س��ەرەڕای برسێتی‌و ماندوبوونی رۆژانە‬ ‫لەپێناو بەدەستهێنانی كەمترین هۆكارەكانی ژیان‬ ‫النیكەم بۆ پیرو ژن‌و منااڵن و‪ ،‬خستنەگەڕی هەموو‬ ‫توانای گەنجان‪ ،‬كە ئەمجارە سەبارەت بە كورد‬ ‫جەنگی مان‌و نەمانە‪.‬‬ ‫كاردانەوەی گروپە سیاسیە ئۆپۆزسیۆنەكانی‬ ‫سوریا بەرامبەر ئ��ەوەی روودەدات‪ ،‬هیچ كات‬ ‫لەئاست كارەساتەكەدا نییە‪ ،‬لەبەرئەوەی پاش‬ ‫تێپەڕبوونی دووس��اڵ‌و نیو لە تەمەنی شۆڕش‪،‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆن " دیبلۆماسی“ توانای پاراستنی یەك‬ ‫گەڕەك لە پارێزگایەكاد نەبوو لەو (‪ )18‬پارێزگایەی‬ ‫سوریا ‪ ،‬بەڵكو بە پێچەوانەوە ئ��ەو گروپانەی‬ ‫نیشتەجێی "دەوح����ە“‌و ئەستەنبوڵ“ن هەوڵی‬ ‫دروستكردنی كەش‌و هەوایەكی ئاڵۆز دەدەن لە‬ ‫چەندین ناوچە نیمچە ئارامەكانی سوریا‪ ،‬ئەویش‬ ‫ناوچە كوردیەكانە‪ ،‬بۆ بەخشینی هەلێكی ئارام‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫ب��ەم واڵت��ە پ��اش دووس��اڵ‌ون��ی��و لە خوێن رشین‬ ‫سەركەوتونەبوون‪ ،‬گۆڕانی نەخشەو كۆچكردنی‬ ‫دانیشتوان‌و باڵكێشانی مردن‌و تۆقاندن بەسەر گەلی‬ ‫سوریادا ‪.‬‬ ‫پ��ێ��ن��اس��ەی دۆس��ێ��ی س��وری��ا ل��ە ن��اوەن��دە‬ ‫نێودەوڵەتیەكاندا پێناسەیەكی ئاڵۆزە‪ ،‬بەتایبەت پاش‬ ‫ئاشكرابوونی رایەڵەی زۆر دەرب��ارەی ئەجێندای‬ ‫هەرێمی‌و نێودەوڵەتی و خۆشكردنی ئاگری ملمالنێكە‪،‬‬ ‫لەسەر خاكی سوریا‌و الیەنەكانی ملمالنێكە سوری‬ ‫نین‪ ،‬ملمالنێی توركی‪ ،‬قەتەری‪ ،‬سعودی‪ ،‬لەالیەك‬ ‫‌و لەبەرامبەردا‪ ،‬لوبنانی عیراقی‌وئێرانی لە الیەكی‬ ‫دیكە‪ ،‬بۆ ئەوەی خاكی سوریا ببێتە یەكالكەرەوەی‬ ‫ملمالنێ‌ سیاسیەكانی الیەنە ناكۆكەكان‌و ئەجێندا‬ ‫سیاسیە كەڵەكەبووەكان‌و كینە‌و تائیفیەكان‪ .‬لوتكەی‬ ‫ئەو بۆچوونەش ئاگاداركردنەوەكەی ئێرانە بۆ‬ ‫ئەمریكا لەوەی پێیدەڵێت هێڵی سور تێپەڕنەكات‬ ‫لە سوریا‪ ،‬كاتی بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی لە‬ ‫رۆژهەاڵتی دیمەشقی پایتەخت‪ ،‬ئێران دوپاتیكردەوە‬ ‫ئەم سنور بەزاندنە لێكەوتەی توندی دەبێت بۆ سەر‬ ‫كۆشكی سپی و‪ ،‬لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بۆچوونی‬ ‫روسیا‌و چین زۆر ئاشكرابوو دەرب��ارەی پشتیوانی‬ ‫رژێمی دیمەشق‪ ،‬لەكاتێكدا الیەنە هەرێمایەتیەكان‬ ‫دوودڵن لە پشتیوانی ئۆپۆزسیۆن‌و كاركردن النیكەم‬ ‫بۆ یەكخستنی و‪ ،‬رێكەوتن لەسەر خاڵە هاوبەشەكان‬ ‫لە كۆنگرە جەنجاڵەكانیاندا ‪ ،‬تەنانەت ئەو الیەنانە لە‬ ‫كۆبوونەوەكانیاندا لە دەوحە‌و ئەستەمبوڵ‌و قاهیرە‬ ‫هیچ هەوڵی یەكخستنی ریزەكانی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫نادەن و‪ ،‬لەبەرئەوەی ئۆپۆزسیۆنی عەرەبی نغرۆی‬ ‫ئاوەزی دورخستنەوە‌و تەریككردنی هاوبەشەكانی و‬ ‫بەشداری لە ئێش‌و ئازار‌و مەینەتیەكانی‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫كورد الیەنی سێهەمی ملمالنێكە دور مایەوە‌و توانی‬ ‫ئەمن‌و ئاسایشی ناوچەكەی بپارێزێت‪ ،‬بەشێوەیەك‬ ‫كەش‌و هەوای ئارامیان پاراست‪ .‬بەهۆی هێزە سیاسیە‬ ‫رێكخراوەكانەوە و هێزە سەربازییە كوردیەكان‪ ،‬كە‬ ‫ژێربەژێر راهێنانی زۆریان ئەنجامدابوو‪ ،‬چاوەڕێی‬ ‫پێشهاتەكانی ئەم قۆناغە مەترسیدارە دەكەن ‪.‬‬ ‫ئ���ەو ج��ەن��گ��ەی ل��ەس��وری��ا روودەدات‪،‬‬ ‫هاوپەیمانانی ئەسەد پێیدەڵێن جەنگی ئیرهاب‬ ‫‌و پشتیوانانی ئۆپۆزسیۆن پێیدەڵێن جەنگی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬لە نێوانیاندا چەندین بەرەی جەنگ‌و‬ ‫ملمالنێی خوێناوی هەیە‪ ،‬كە واڵتی لە مرۆڤایەتی‬ ‫دورخستوەتەوە‪ ،‬بەتایبەت پاش گەمارۆی ئابوری‬ ‫لەسەر هاوواڵتی سوریا‪ ،‬بڕانی رێگای نێوان سەنتەر‬ ‫بازرگانیە ناوخۆییەكان و‪ ،‬بازاڕەكانی بەرامبەر و‪،‬‬

‫لەیەكترازانی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان‪ ،‬بزركردنی‬ ‫بیرۆكەی“سوریا“ و ئاشنابوونی ناو و زاراوەی‬ ‫نوێ‌ بە گوێی كۆمەڵگەی سوری وەك ‪ “:‬سوننی‪،‬‬ ‫عەلەوی‪ ،‬تەكفیری‪ ،‬سەلەفی‪ ،‬ئیرهابی "‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫پاشان بۆچوونی نوێ‌ دەركەوێت لە نێوان ئەوەی‬ ‫" حكومەت‌و گەلی سوریا رۆڵی بااڵیان هەیە لە‬ ‫رووب��ەڕووب��وون��ەوەی جەنگی تیرۆری سەپێنراو‬ ‫لەالیەن ئیستكبار‌و كۆنەپەرستی“ و ئەو بۆچوونەی‬ ‫كە دەڵێت“ پێویستە دەسەاڵتی "ئەسەد“ی بەعسی‬ ‫نەمێنێت“‪ .‬دیارە ئەمەش بێ‌ دیاریكردنی چ جۆرە‬ ‫سیستمێك پاش ئەسەد دەسەاڵت دەگرێتە دەست‪،‬‬ ‫دیموكراتی فرەیی ئازاد‪ ،‬یان بیروباوەڕی ئایدۆلۆژیای‬ ‫توندڕەو‪ ،‬بۆ ئەوەی چارەنوسە نادیارەكان ببێتە‬ ‫ترسێكی دیكە لەپاڵ ترسە زۆرەك��ان��ی دیكەی‬ ‫سوریا‪ ،‬بەواتایەكی دیكە سوریەكان هاوواڵتی سەر‬ ‫رێگایەكی نادیارن ‌و دووڕیانی زۆر و بەترسێك‬ ‫و بێ‌ دڵنیابوون‪ ،‬پرسیار دەك��ەن‪ ،‬كێ‌ دەسەاڵتی‬ ‫سوریا دەگرێتە دەست؟ ئیسالمیە توندڕەوەكان‪ ،‬یان‬ ‫چارەنوسی واڵت نادیارە؟ یان ملمالنێ‌ ناوخۆییەكان‬ ‫درێ��ژت��رە ل��ەوەی ش��ی��ك��ەرەوە‌و چ��اودێ��رە خ��اوەن‬ ‫بۆچوونە ستراتیژیەكان دایدەڕێژن ؟‬ ‫دیارە‪ ،‬رژێمە دیكتاتۆرە شمولیەكان ئەستەمە‬ ‫بەناوخۆیی بگۆڕدرێن‪ ،‬پاش شكستی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫ع��ەرەب��ی سوریا لەسەركردایەتیكردنی شۆڕشی‬ ‫رزگاریخوازی سوریا‪ ،‬شۆڕشی ئ��ازادی‌و كەرامەت‬ ‫كە رۆڵە گەنجەكانی بەرپایانكرد بە خۆپیشاندانی‬ ‫ئاشتیانەی رێكخراو دەستیپێكرد و لەژێر ئەرك ناودا‬ ‫لە هەموو سوریا‪ ،‬س��ەرەڕای ئەوەی بەسەر گەلی‬ ‫سوریادا هات لەكوشتن‌و ئاوارەبوون لەئەنجامی ئەم‬ ‫شۆڕشە‪ ،‬بۆ ئەوەی ئامانجی بنەڕەتی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫تەنها گەیشتن بێت بەدەسەاڵت لەسەر حیسابی‬ ‫خوێنی گەلی سوریا‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا هەموو پرسی سوریا تێكهەڵڕژاوە‬ ‫بە شێوەیەكی ب���ەردەوام‪ ،‬پێدەچێ‌ كۆمەڵگەی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ئ��ەگ��ەر كەمیش بێت ل��ە ئ���ازار‌و‬ ‫مەینەتیەكانی گەلی سوریا تێبگات‪ ،‬بەتایبەت پاش‬ ‫بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی لەناوچەی (غوتە) لە‬ ‫رۆژهەاڵتی دیمەشقی پایتەخت‪ ،‬ئەمكارەش لەوانەیە‬ ‫زۆر لە هاوكێشەكان بگۆڕێت بەم نزیكانە‪ ،‬پاش‬ ‫چاوەڕوانیەكی دورودرێ �ژ‌و دواخستنی دۆسێكانی‬ ‫سوریا‌و تۆزلێنیشتنی لەسەر مێزی گفتوگۆكانی‬ ‫نێوان زلهێزەكان‌و هێزە هەرێمیەكان‌و الیەنە‬ ‫جۆراوجۆرەكانی ملمالنێكە‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫سوننەكانى خۆرئاوای عێراق پێیاخۆشە لەحەلەبدا مامەڵە لەگەڵ‬ ‫حكومەتێكی سوننی بكەن نەك حكومەتێكی شیعی لە بەغدا‬

‫قەیرانی سوریا ئەگەری تەقینەوەی جەنگی‬ ‫تائیفی لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫سكۆت هیلفشتاین*‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬سیروان محەمەد‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪58‬‬

‫ئـ ـ ـ‬

‫ئاشكرایە كە تائیەفیەت‪ ،‬یەكێكە لە فاكتەرە سەرەكیەكانی قەیران و ئاڵۆزییەكانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬بوەتە‬ ‫یەكێك لەئامرازەكانی دەستی سیاسیەكان كە دژی نەیارەكانیان بەكاریدەهێنن‪ ،‬هەروەك ئەوەی ئێستا لە سوریا‬ ‫روودەدات‪ ،‬لەو چوارچێوەیەدا گۆڤاری " ناشیۆنال ئنترست“ راپۆرتێكی شیكاری (سكۆت هیلفشتان) دەربارەی‬ ‫درەوشانەوەی ئەستێرەی هەستی تائیفی میللی لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست باڵوكردوەتەوە‪ ،‬لەسەرەتای راپۆرتەدا سكۆت‬ ‫دەڵێت“ لە ناوچەكەدا سیاسیەكان هەڵوێستەكانیان لەگەڵ بۆچوونە تائییەفیەكاندا یەك دەخەن‌و خۆیان وەك داكۆكیكارێك‬ ‫لە جەماوەر نمایش دەكەن“ ئەوەش جۆرێك لە ئاڵۆزی و قەیرانی هەرێمی لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا دروستكردوە‪.‬‬ ‫س��ك��ۆت پێیوایە ل��ە دوای ب��ەه��اری‬ ‫ع��ەرەب �ی‌و ئ��ەو رووداوان����ەی ل��ە سوریا‬ ‫روودەدەن ناوچەكەی بەرەو تائییەفیەتی‬ ‫میللی‌و تونێڵكی تاریك ب��ردوە و هیچ‬ ‫ئاسۆیەكیش بۆ دەربازبوون لە ئاسۆدا دیار‬ ‫نییە‪ ،‬لە كاتێكدا سوریا بەرەو روخان دەچێت‬ ‫ئێران لە هەوڵی دۆزینەوەی هاپەیمانێكی‬ ‫نوێیە‪ ،‬عێراقیش زیاتر هەست بە دوودڵی‬ ‫دەكات سەبارەت بەتێكچوونی سەقامگیری‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬بەتایبەتی ئەگەر بەشێك لە خاكی‬ ‫سوریا بكەوێتە ژێر دەسەاڵتی سوننەكانەوە‪،‬‬ ‫هەروەها بێگومان زۆربوونی ئاڵۆزییەكان‬ ‫كاریگەری ناڕاستەوخۆشی دەبێت بۆسەر‬ ‫ئابوری نیشتمانی هەریەك لە توركیا و‬ ‫لوبنان و ئەردەن و میسر‪.‬‬ ‫بە گوێرەی ئەو راپۆرتە شیكارییە‪،‬‬ ‫گەشەسەندنی هەستی تائیفی لە ناوچەكەدا‬ ‫پ��اڵ ب��ە حكومەتەكانەوە دەن��ێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫رووبكەنە هێزە ناوخۆییەكان بۆ پاراستنی‬ ‫بەرژەوەندیەكانیان‪ ،‬لەبەرامبەردا دامەزراوە‬ ‫دیموكراسیە تازە پێگەیشتوەكان لەالیەن‬ ‫كۆمەڵگەوە پشتگوێ‌ دەخ��رێ��ن‪ ،‬چونكە‬ ‫چاالكوانە نێوخۆییەكان پشت بە ئاڕاستە‌و‬ ‫ئایدیا تائیەفیەكان دەبەستن‪ ،‬هەر ئەوەش‬ ‫هەستی تائیفی الی تاكەكانی كۆمەڵگە قوڵتر‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬ ‫تائیفی و توندوتیژی‬ ‫نوسەر پێیوایە مەترسیدارترین شتێك‬ ‫كە لە سوریادا روودەدات جەمسەرگیری‬ ‫تائیەفیە‪ ،‬لە ‪25‬ی ئایاری رابردودا (حەسەن‬ ‫نەسروڵاڵ)ی سەرۆكی حزبوڵاڵ بەئاشكرا‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫پشتیوانی خۆی بۆ بەشار ئەسەد راگەیاند‪،‬‬ ‫ئەگەرچی ئ��ەو پشتیوانیكردنە شتێكی‬ ‫چاوەڕوان كراوبوو‪ ،‬لە كاتێكدا بەبەڵگەی‬ ‫زارەكی دەگوترا كە چەكدارانی لوبنانی و‬ ‫حیزبوڵاڵ دەچنە سوریا و دەجەنگن‪ .‬ئەوەش‬ ‫یەكەم لێدوانی گشتی بوو بۆ پشتیوانی‬ ‫بەشار ئەسەد‪ ،‬بۆیە پێشبینی دەكرێت كە‬ ‫شەپۆلێكی توندی نمایشی تائیفی ببینین‪.‬‬ ‫یوسف ق���ەرزای‪ ،‬ك��ە كەسایەتیەكی‬ ‫دینی میسرییە روب���ەڕووی ئەو لێدانەی‬ ‫نەسروڵاڵ بوویەو لە ‪2‬ی ئایاری ئەمساڵ‬ ‫لە كۆبوونەوەیەكی گشتی لە دەوح��ەی‬ ‫پایتەختی قەتەر بانگەشەی جیهادی لە سوریا‬ ‫راگەیاند‪ ،‬دوپاتكردوە كە ئەو جیهادە‬ ‫ئەركە لەسەر هەموو موسڵمانێك‪ ،‬قەرزاوی‬ ‫ئێرانی تۆمەتباركرد بە ناردنی جەنگاوەر‬ ‫بۆ سوریا بۆ پشتیوانیكردنی بەشار ئەسەد‪،‬‬ ‫ئەم هەڵوێستەی قەرزاوی هەڵگەڕانەویەكی‬ ‫مێژوویی بوو لە حزبوڵاڵ‪ ،‬چونكە پێشتر‬ ‫پشتیوانی لێدەكرد‪ ،‬تا كارگەیشتە ئەوەی كە‬ ‫حزبوڵاڵ بە " حزبی شەیتان“ ناوببات‪.‬‬ ‫ش��ەڕە قسەی نێوان گ��ەورە پیاوانی‬ ‫ئاینی ڕوو لە زیادبوون بوو‪ ،‬رۆژی ‪6‬ی‬ ‫حوزەیران شێخ عەبدول عەزیز ئال شێخ‬ ‫پشتیوانی خ��ۆی بۆ قسەكانی ق��ەرزاوی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬ئەگەرچی داوای جیهادی نەكرد‬ ‫لە سوریا‪ ،‬بەاڵم راشكاوانە پشتیوانی لە‬ ‫هەڵویستی قەرزاوی كرد ئەویش حزبوڵاڵی‬ ‫بە "حزێكی تائیفی“ وەسف كرد و داوای‬ ‫لە زانایانی مسوڵمان كرد كە هەڵوێستێكی‬ ‫دژ لە حزبوڵاڵ وەربگرن‪ ،‬هەروەك ئاشكرایە‬ ‫هەڵوێستی دام���ەزراوەی دینی سعودیە‬

‫بەتێپەربوونی كات هەڵویستێكی میحوەری‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫لەبەرامبەردا حەسەن نەسروڵاڵ سعودیە‬ ‫تاوانبار دەكات بە پشتیوانیكردنی ناردنی‬ ‫چەكداری سوننە بۆ شەڕكردن لە سوریا‪،‬‬ ‫حیزبوڵاڵ واخ��ۆی نیشان دەدات كە دژی‬ ‫توندەڕەوەكان بەرگری لە شیعەكان دەكات‪،‬‬ ‫لێرەوە توندڕەوی تائیفی لە ناوچەكەدا‬ ‫روو لە هەڵكشانە‪ ،‬بە گوێرەی ئامارەكان‬ ‫تەنها لە مانگی نیسانی ئەمساڵدا لەعێراقدا‬ ‫(‪ )2000‬كەس كوژراون‪ ،‬هەروەها چەكدارە‬ ‫سوننەكان لە شاری صەیدای لوبنانی (‪)20‬‬ ‫كەسیان لە چەكدارەكانی قواتی لوبنانی‬ ‫سەر بە بزوتنەوەی (‪ )14‬ی ئازار كوشت‪.‬‬ ‫ئەو هێرشە دوای چەند هەفتەیەك‬ ‫روویدا كاتێك گەورە جیهادی لوبنانی ئەبو‬ ‫منزر شەنقیتی فەتوای هێرشكردنە سەر‬ ‫حزبوڵاڵی دا‪ ،‬تەنانەت ئەگەر بە كوشتنی‬ ‫خەڵكی سڤیلیش بێت‪ ،‬راشكاوانە لەوتارێكدا‬ ‫نوسیویەتی كاتی ئەوە هاتووە كە جەنگێكی‬ ‫گەورەی تائیفی دەست پێبكەن‪.‬‬ ‫ئەگەر سوریا رووخا؟‬ ‫پەندێكی پێشینان هەیە لە خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست دەڵێت“ جەنگ بە بێ‌ میسر و‬ ‫ئاشتی بەبێ‌ سوریا روونادات“‪ ،‬باشە ئەگەر‬ ‫سوریا رووخا چی روو دەدات؟ بەبۆچوونی‬ ‫خۆرئاوای بێالیەن كارێكی قورسە كە پێشبینی‬ ‫دەرئەنجامەكان بكەین‪ ،‬ئەگەر بەشار ئەسەد‬ ‫لەسەر دەسەاڵت بمێنێتەوە رەنگە جۆرێك‬ ‫لە ئارامی لەناوچەكەدا بمێنێت‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫رێگایەش قوربانی زۆری لێدەكەوێتەوە‌و‬

‫‪59‬‬

‫گورزێكی گەورەش بەر سومعەی خۆرئاوا‬ ‫دەكەوێت و دەسەاڵتی حزبوڵاڵش لە لوبنان‬ ‫زیاتر دەكات‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر رژێمی سوریا بڕوخێت‪،‬‬ ‫دەرئ��ەن��ج��ام��ەك��ان��ی ق��ورس��ت��ر دەب��ێ��ت‪،‬‬ ‫دەسەاڵتێكی عەلمانی شوێنی دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫هەرچەندە بەبۆچوونی نوسەر ئەو گریمانەیە‬ ‫زۆر الوازە‪ ،‬چونكە سروشی ملمالنێی‬ ‫تائیفی خزمەت بە ت��ون��دڕەوە دینیەكان‬ ‫دەكات و گرتنە دەستی دەسەاڵت لەالیەن‬ ‫ئەوانەوە روداوەك��ان ب��ەرەو دووڕیانێكی‬ ‫ترسناك دەبات بەتایبەتی بۆ عەلەوییەكان‪،‬‬ ‫هەروەها دەبێتە پێگەیەكی باش‌و ئارام بۆ‬ ‫سەلەفیە جیهادیەكان بۆ راهێنان‌و هێرش‬ ‫بردن‪.‬‬ ‫بەدەر لەو دوو لێكداوەیەی سەرەوە‬ ‫نوسەر پێیوایە رەنگە زۆر بە ئاسانی‬ ‫دەسەاڵتی سوریا بڕوخێت و دابەش ببێت‬ ‫بەسەر ئیتنیكە جیاجیاكاندا‪ ،‬عەلەویی‬ ‫لەسنورە كەنارییەكان كە زۆری��ان شیعە‬ ‫مەزهەبن دەسەاڵتیان لەدەستدا بمێنێتەوە‪،‬‬ ‫لەوێشدا ئ��ەو جبەخانە چەكەی رژێمی‬ ‫ئەسەد هەیەتی پارێزگاری لێبكەن‌و وەك‬ ‫هاوپەیمانێكی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ئێرانیش‬ ‫بمێننەوە‪ ،‬بەاڵم كوردەكان هەوڵ دەدەن‬ ‫هەرێمێكی تایبەت بەخۆیان لە باكوری‬ ‫خۆرهەاڵتی سوریا دابمەزرێنن‪ ،‬باشوری‬ ‫خ��ۆرئ��اواش دەبێتە پێگەی دروزەك���ان‌و‬ ‫سوننەكانیش لە ناوەنددا پێگەی دەسەاڵتیان‬ ‫بەهێزدەكەن‌و رێچكەی دەسەاڵتی خۆیان‬ ‫ب��ەرەوە‪ ،‬سنوری عێراق ف��راوان دەكەن‪،‬‬ ‫تا دەگاتە پارێزگاكانی ئەنبار و موسڵ و‬ ‫سەالحەدین لە عێراق‪.‬‬ ‫بەبڕوای نوسەر سەرەڕای دەرئەنجامە‬ ‫چ���اوەڕواك���راوەك���ان‪ ،‬جەنگی سوریا‬ ‫گ���ەورەی جیۆ‪-‬سیاسی‬ ‫دابەشبوونێكی‬ ‫لە ناوچەكەدا دروس��ت��ك��ردوە‪ ،‬ئێران كە‬ ‫هێزی گ���ەورەی شیعیە ل��ە ناوچەكەدا‬ ‫هەڵوێستێكی تەماشاكەری هەیە لە كاتێكدا‬ ‫بەبەرچاویییەوە هاوپەیمانەكەی لەسەر‬ ‫نەخشە بەروە نەمان دەچێت‌و ئەستێرەی‬ ‫هاوپەیمانی ئ��ێ��ران‪ ،‬س��وری �ا‌و حزبوڵاڵ‪،‬‬ ‫بەرەو كزبوون دەچێت‪ ،‬ئاساییە كە ئێران‬ ‫بەدوای هاوپەیمانێكی دیكەدا بگەڕێت كە‬

‫رەنگە زۆر بە‬ ‫ئاسانی دەسەاڵتی‬ ‫سوریا بڕوخێت‬ ‫و دابەش ببێت‬ ‫بەسەر ئیتنیكە‬ ‫جیاجیاكاندا‪،‬‬ ‫عەلەویی لەسنورە‬ ‫كەنارییەكان‬ ‫كە زۆریان شیعە‬ ‫مەزهەبن دەسەاڵتیان‬ ‫لەدەستدا بمێنێتەوە‬

‫شوێنی سوریای بۆ بگرێتەوە‪ ،‬رێكەوتێكی‬ ‫باشیشە كە حكومەتێكی شیعە مەزهەب‌و‬ ‫دراوسێیەتی‪.‬‬ ‫كاریگەی ئ��ێ��ران ب��ەس��ەر حكومەتی‬ ‫عێراقەوە بەڵگە نەویستە‪ ،‬بەڵگەنامەكان‬ ‫دەڵ��ێ��ن شیعەكانی ع��ێ��راق ل��ە سوریا‬ ‫دەجەنگن‌و حكومەتی عێراقیش لەنزیكەوە‬ ‫لەبوارەدا لەگەاڵ ئێرانییەكان كاردەكات‪.‬‬ ‫ئەگەر حكومەتی عێراق بەئاڕاستەی‬ ‫ئێران كاردەكات‪ ،‬بەبۆچوونی نوسەر ئەوەش‬ ‫پاساوی خۆی هەیە‪ ،‬سەرەڕای هاومەزهەبی‪،‬‬ ‫پێشبینی دەكرێت لەكاتی روخانی رژێمی‬ ‫سوریا عێراق زۆر شت لە دەست بدات‪،‬‬ ‫چونكە پێشبینی دەكرێت سوریا لەالیەن‬ ‫سوننەكانەوە حكوم بكرێت یان دەوڵەت‬ ‫لە ناوەند‌و خۆرهەاڵتەوە دەكەوێتە ژێر‬

‫هەژمونی سوننەكانەوە‪ ،‬ئەوەش مەترسیەكی‬ ‫گ��ەورە دەبێت بۆسەقامگیری هەرێمی‬ ‫ع��ێ��راق‪ ،‬لە كاتێكدا ن��اوچ��ەی ئەنبار لە‬ ‫خۆرئاوای عێراق سەركێشن و لە دەسەاڵت‬ ‫یاخین‪ ،‬هێزی هاوپەیمانیانیش هەستیان‬ ‫بەو مەترسیەكرد‪.‬‬ ‫گۆمانی تێدانییە كە سوننەكان لە بەشی‬ ‫خۆرئاوای عێراق پێیاخۆشە لە ناوچەی‬ ‫حەلەبدا مامەڵە لەگەڵ حكومەتێكی سونی‬ ‫بكەن وەك ئ��ەوەی لەگەڵ حكومەتێكی‬ ‫شیعی لە بەغدا‪ ،‬هەر ئ��ەوەش پاڵ بە‬ ‫حكومەتی تازەی عێراقەوە دەنێت كە بە‬ ‫ئاڕاستەی رەزامەندی ئێران كار بكات‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی كاتێك هەستی میللی تائیفی لەگەڵ‬ ‫پێگەی جیۆسیاسیەكان یەكبگرێتەوە‪.‬‬ ‫فشاری تائیفی لە توركیا‬ ‫پێشبینی دەكرێت كە ناسەقامگیری‬ ‫ب��ارودۆخ لەهەریەك لە عێراق و سوریا‬ ‫كاربكاتە سەر توركیا‪ ،‬لەكاتێكدا چەندین‬ ‫ساڵە دژی ح��ەزی جیابوونەوەی ناوچە‬ ‫ك��وردی��ەك��ان��ی خ��ۆی دەوەس��ت��ێ��ت��ەوە‪ ،‬لە‬ ‫ساڵی (‪)1974‬ەوە لەگەڵ پارتی كرێكارانی‬ ‫كوردستان جەنگێگی گەورەی بەرپاركردوە‪،‬‬ ‫ل��ە سنورەكانی ل��ەه��ەری��ەك ل��ە عێراق‬ ‫‌وسوریا دانیشتوانی كورد دەك��ات‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەر ئاڵۆزییەك‌و ناسەقامگیرییەك لە سوریا‬ ‫لەالیەن سوننەكانەوە‪ ،‬زیاتر كوردەكان هان‬ ‫دەدات بۆ سەربەخۆیی و دەستەبەردكردنی‬ ‫ئاسایش‪.‬‬ ‫لێرەوە تێكەڵبونی سیاسەت‌و جوگرافیا‬ ‫لە نێوان هاوپەیمانە ناكۆكەكان دەست‬ ‫پێ دەكات‪ .‬لەكاتێكدا چاوەڕوان دەكرێت‬ ‫دەسەاڵتێكی سوننە حوكمی سوریا بكات‬ ‫یان دەوڵەتی سوریا بە تەواوی بڕوخێت‪،‬‬ ‫بەوەش توركیا بە درێژایی سنوری باشور‬ ‫كێشەی بۆ دروست ببێت‪ ،‬توركیا پشتیوانی‬ ‫چەكدارە سوننەكان دەكات‪ ،‬جارێكی دیكە‬ ‫بۆچوونە تائیەفیەكان ی��ەك دەگ��رن��ەوە‬ ‫بەوپێیەی پشتیوانی واڵتانی دیكە سوننە‬ ‫دەكات دژی حكومەتی شیعە لە سوریا‪،‬‬ ‫ئەوەی ئاشكرایە توركیا ستراتیژی زاڵبوونی‬ ‫دەوڵەت دەكات‪ ،‬دەوڵەتی ئەسەد كە شیعە‬ ‫مەزهەبە و هاوسنوریەتی‪ ،‬لە دوای نەمانی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪60‬‬

‫دەبێت مامەڵە لەگەڵ سەلەفیە جیهادییەكان‌و‬ ‫كوردەكاندا بكات‪ ،‬بە گوێرەی راپۆرتەكەش‬ ‫ئ��ەو سیناریۆیە بۆ توركیا بەرهەمێكی‬ ‫ئەوتۆی نابێت‪.‬‬ ‫نوسەر رونیكردووەتەوە توركیا تاكە‬ ‫دەوڵەت نییە كە هەڵوێستی ناڕونی هەیە‪،‬‬ ‫لە كاتی روخانی سوریادا كەس بەخیلی‬ ‫پێنابات‪ ،‬ئەردەنیش كە تا ئێستا پێشوازی لە‬ ‫نیو ملیۆن ئاوارەی سوریا كردوە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫ژمارەیەكی ترسناكە بۆ دەوڵەتێك كە‬ ‫ژمارەی دانیشتوانەكەی ‪ 6.5‬ملیۆن كەسە‬ ‫داهاتی ناوخۆیی بە نزیكەی ‪ 37‬ملیار‬ ‫دۆالرە‪.‬‬ ‫هەرچەند كێشەی پەنابەری بۆ واڵتی‬ ‫ئ���ەردەن نامۆ نییە ب��ەه��ۆی ئ��ەو كێشە‬ ‫مێژووییەی نێوان ئیسرائیل‌و فەلەستینیەكان‬ ‫لە سنورەكەی‪ ،‬بەاڵم كێشەی ئەو پەنابەرە‬ ‫سوریانە رەهەندێكی دیكەی خستوەسە سەر‬ ‫دیمەنی سیاسی ئاڵۆزی ئەردەن‪ .‬هەرچەند‬ ‫ش��ا ع��ەب��دوڵ�ڵای پ��ادش��ای ئ���ەردەن خۆی‬ ‫لەبەردەم ئەو زریانە سیاسیەدا گرتوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو تێكەڵەیە لە فشارە ناوخۆی‌و دەرەكیەی‬ ‫رووب��ەڕووی بووەتەوە‪ ،‬ئەردەن لە ئێستا‬ ‫زۆر لە رابردو و نا ئارامترە ‪.‬‬ ‫عەرەبستانی سعودیەش بەرژەوەندی‌و‬ ‫دەستی لە سوریادا هەیە‪ ،‬هەرچەند سعودیە‬ ‫لە گۆڕەپانی چەنگەكە دەرنەكەوتوتەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەستەمە بتوانێت ب��ەب��ەردەم بێ‌‬ ‫دەن��گ بێت بەرامبەر ئ��ەو پشتیوانیەی‬ ‫ئێران‌و حزبوڵاڵ لە رژێمی ئەسەدی دەكەن‪.‬‬ ‫لەبەرامبەردا سوریا حكومەتی سعودیە‬ ‫تۆمەتبار دەكات بە ناردنی چەكداری سوننە‬ ‫بۆشەركردن دژی‪ ،‬هەروەها فشارەكانیشی‬ ‫زیاد كردوە بۆ پێدانی چەك بە ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫سوریا‪ ،‬بێگومان رژێمی پادشایی سعودیە‬ ‫متمانەی ناوخۆیی لەدەست دەدات‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دەستەوسان دانیشێت و بێ‌ دەنگ بێت‬ ‫بەرامبەر كوشتنی سوننەكان بە دەستی‬ ‫هێزەكانی ئەسەد و هیچ یارمەتیەكیان‬ ‫نەدات‪ ،‬ئەوەش دیسان تائیەفیەتی میللی‬ ‫زیاد دەكات‪ ،‬لێدوانەكانی موفتی سعودیەش‬ ‫نیشانەی ئەوەیە كە دەستەوسان نابێت‬ ‫بەرامبەر هێزەكانی ئێران‪.‬‬ ‫بەگوێرەی شیكاری گۆڤارەكە لەگەڵ‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫زیادبوونی ئاڵۆزییە تائیەفیەكان‪ ،‬دوبارە‬ ‫میسر رووب�����ەڕووی ف��ش��ار دەب��ێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫سیاسیەكان بۆ بەهێزكردنی پێگەی سیاسی‬ ‫خۆیان پاساو بۆ هەڵوێستە تائیەفیەكانی‬ ‫خۆیان دەهێننەوە‪ ،‬بەگوێرەی زانیارییەكان‬ ‫و بارودۆخی ناوخۆیی و ناوچەیی مایەی‬ ‫خێر نابێت‪ ،‬كاتێك روداوەكان دەسەاڵتیان‬ ‫بۆ باڵی كۆسێرڤاتیزمی الیەنێكی سیاسی‬ ‫مسۆگەر دەك��ات‪ ،‬بە تێپەڕبوونی كات‬ ‫ئەستەمە كۆنترۆڵی ئەو هێزە توندرەوانەی‬

‫لە تایەفەی عەلەوی بكەن لە كوشتن لە‬ ‫سوریا ‪ ،‬هەرچەند ئەو دوو دەوڵەتە ئەو‬ ‫هەڵوێستە هاوبەشەیان رانەگەیاندوە لە‬ ‫نێوانیاندا هەیە‪ ،‬بەاڵم بەبۆچوونی نوسەر‬ ‫رەنگە ئەو هەڵویستە پاڵیان پێوە بنێت‪.‬‬ ‫نوسەر لە راپ��ۆرت��ەك��ەدا پێوایە ئەو‬ ‫روداوان����ەی ل��ە چەند مانگی راب���ردوە‬ ‫لە سوریاو ناوچەكە روودەدەن ‪ ،‬ئەو‬ ‫راس��ت��ی��ەم��ان پێدەڵێن ك��ە وردە ودرە‬ ‫شتی نوێ دەردەك��ەوێ��ت و جێگەی شتە‬

‫بكات لە ناوچەی (سینا) باڵوبووەتەوە‪.‬‬

‫كۆنەكان دەگ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ب��ەب��ڕوای سكۆت‬ ‫هیلفشتاین لەبری ئەوەی پێشبینی باشە‬ ‫یان خراپ بكرێت‪ ،‬پێویستە داڕێژەرانی‬ ‫سیاسەت ئەوەیان لەبەرچاو بێت كە دەچنە‬ ‫ناوچەیەك كە ب��ەب��ەردەوام��ی ئەجندای‬ ‫میللی‌و بەژەوەندی تائیفی بەسەریدا زاڵە‬ ‫نەك سیستمی سیاسی دیموكراسی یان‬ ‫عەلمانی یان دینی‪.‬‬

‫ئەمریكا و ئێران‪ ..‬ملمالنێی هاوبەش‬ ‫سەرەڕای ئەوانەی لەسەرەوە باسكران‪،‬‬ ‫تائێستا ه��اوب��ەش��ە ن��ادی��ارەك��ە والی��ەت��ە‬ ‫یەكگرتوەكانی ئەمریكاو ئێرانە باس‬ ‫نەكراوە‪ ،‬ئەگەر رژێمی ئەسەد بڕوخێت‬ ‫و حكومەتێكی سوننە جێگەی بگرێتەوە‪،‬‬ ‫یان دەوڵەتی سوریا بە تەواوی بڕوخێت‬ ‫و شیعە عەلەوییەكان رووبەڕووی مەترسی‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬چەند ملمالنێیەك درێژە بكێشێت‬ ‫الیەنی سەركەوتو تۆڵە لەالیەنی دۆڕاو‬ ‫*بەڕێوەبەری توێژینەوە لە ناوەندی‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬ئەگەر رژێمی سوریا بڕوخێت‪،‬‬ ‫ئەوەی كە ماوەیەكی درێژە ئەمریكا لێی قەاڵچۆكردنی تیرۆر لە وست بوینت‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫دەترسێت‪ ،‬هاتنە سەردەسەاڵتی سوننەكان‪،‬‬ ‫‪http://www.siyassa.org.eg‬‬ ‫لەبەرژەوەندی ئەمریكاو ئێرانە كە پارێزگاری‬

‫‪61‬‬

‫كورد لە نێو بەرداشەكانی جەنگ و ئەگەرەكانی لێدانی سوریا‬

‫تارمایی جەنگ دژی سوریا دورە‪،‬‬ ‫كوشتنی هاوواڵتیان چڕ دەبێتەوە‬

‫ن‪ :‬هێزەر مەردوك‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬میران عەبدولكەریم‬

‫د‬

‫دۆڵی بیقاع‪ /‬لوبنان‬ ‫كوردەكانی سوریا گیرۆدەی جەنگی ئەهلی سوریان‪ .‬لە الیەكەوە پێكدادانی ناوخۆ‪ ،‬لە الیەكی دیكەوە شەڕوهەرا لەگەڵ ئیسالمە‬ ‫توندڕەوەكان بۆ كۆنترۆڵكردنی خاكەكەیان‪ ،‬لە ئارادایە‪.‬‬ ‫كاتێك سوعاد زینۆ و هەر سێ مناڵەكەی بەرەو لوبنان كۆچیان كرد‪ ،‬واڵتێكیان بەجێهێشت كە بۆنە كوردییەكان هەموو قەدەغەكرابوون‪،‬‬ ‫ ‬ ‫رێگەش نەدەدرا كە لە قوتابخانەكانەدا مێژوو و زمانی كوردی بخوێندرێت‪.‬‬ ‫خێزانی خاتوو زینۆ‪ ،‬كە ئێستا ترنجاونەتە دوو ژووری كەمپێكی پەنابەرانەوە‪ :‬هیچ ئومێدێكی باش لە جەنگی سوریا رەچاو ناكەن‪.‬‬ ‫ ‬ ‫كاتێك دێینە سەر باسی نەهامەتییەكانی ژیانی ئاوارەكان‪ ،‬زینۆ وەك شایەتحاڵێك دەڵێت‪" :‬تەنانەت مناڵەكانیشم ناتوانن بچن بۆ قوتابخانە‪“.‬‬ ‫لەوەتەی شەڕی سوریا هەڵگیرساوە‪ ،‬بە دەیان هەزار كورد ئاوارە بوون و ماڵوحاڵی خۆیان بەجێ هێشتووە‪ ،‬هۆكارەكە تەنها شەڕی‬ ‫ ‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪62‬‬

‫براكوژی نییە‪ ،‬بەڵكو جەنگی دژە ئیسالمی‬ ‫توندڕەویش هاتووەتە پاڵی‪ .‬كوردەكان لە نێوان‬ ‫خۆیاندا دابەشبوون‪ ،‬هەندێك گروپ هەن كە‬ ‫پشگیری بەشار ئەسەد دەكەن و‪ ،‬هەندێكی‬ ‫تریشیان شان بە شانی شۆڕشگێڕەكانی سوریا‬ ‫لە جەنگدان‪ .‬كێشەی هەرە گەورەی كورد‬ ‫ئەوەیە كە تاقمە ئیسالمییە توندڕەوەكانی‬ ‫وەك قاعیدە و بەرەی (نوسرە) خۆیان بە‬ ‫دوژمنی سەرسەختی گەلی ك��ورد هەژمار‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫جۆرجیۆ كافێرۆ‪ ،‬ش���ارەزای قەیرانە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان دەڵێت‪" :‬هەندێك لەم‬ ‫گروپە ئیسالمییانە لە شادەمارەوە بۆ شادەمار‬ ‫كوردەكانیان سەربڕیوە‪ ،‬ئ��ەم هەڕەشەیە‬ ‫توندتر دەك��ەن ئەگەر كۆمەڵگەی كوردی‬ ‫ملكەچی قاعیدە نەبن‪“.‬‬ ‫پەرەسەندنی كێشەی نێوان ئیسالمییەكان‬ ‫و كوردەكان وای لەم دانیشتووە كوردانە‬ ‫كردوە‪ ،‬كە بە لێشاو رووبكەنە توركیا‪ ،‬عێراق‪،‬‬ ‫لوبنان‪ ،‬ئوردون و میسر‪ .‬سەرباری ئەم كێشانە‬ ‫هەمووی‪ ،‬وەك دانیال ڤاگنەری هاوكاری‬ ‫كافێرۆ دەڵێت‪" :‬ئەو خاكەی ك��وردی تێدا‬ ‫نیشتەجێیە زۆر دەوڵەمەندە! چونكە یەدەكی‬ ‫راستەقینەی نەوتی سوریا دەكەوێتە باكوری‬ ‫رۆژهەاڵتی واڵتەكەوە كە دانیشتووەكانی‬ ‫كوردن‪ ،‬لێرەوە گروپە ئیسالمییەكان چاویان‬ ‫بڕیوەتە ئەوەی بەشە نەوتی خۆیان دابین‬ ‫بكەن‪ .‬هەروەها دەسەاڵتەكەی ئەسەدیش‬ ‫نایەوێت دەستبەرداری ئەم سامانە ببێت‪.‬‬ ‫كورد وەك ئەوەی نیشتەجێی سوریا و‬ ‫توركیا و عێراق و ئێرانن‪ ،‬داخوازییەكانیان‬ ‫لە دوو خاڵدا دەگ��وزەرێ��ت‪ ،‬هەندێكیان‬ ‫بیر لە حوكمێكی ئۆتۆنۆمی دەكەنەوە و‬ ‫هەندێكیشیان ئ��اوات��ەخ��وازی كوردستانی‬ ‫گەورەی سەربەخۆن‪ ،‬لە كاتێكدا كورد ‪9%‬ی‬ ‫دانیشتوانی سوریا پێكدێنن‪.‬‬ ‫ڤاگنەر لە میانەی قسەكانیدا دەڵێت‪:‬‬ ‫"بە بۆچوونی من‪ ،‬هەر وەك چۆن ئاشتی و‬ ‫ئاسایشی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەبێ دانوسانی‬ ‫ئیسرائیل و فەلەستینییەكان سەقامگیر نابێت‪،‬‬ ‫پشتگوێخستنی چ��ارەس��ەرك��رن��ی كێشەی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫"هەندێك لەم‬ ‫گروپە ئیسالمییانە‬ ‫لە شادەمارەوە‬ ‫بۆ شادەمار‬ ‫كوردەكانیان‬ ‫سەربڕیوە‪ ،‬ئەم‬ ‫هەڕەشەیە توندتر‬ ‫دەكەن ئەگەر‬ ‫كۆمەڵگەی‬ ‫كوردی ملكەچی‬ ‫قاعیدە نەبن‪“.‬‬

‫كوردیش هەمان كاریگەری هەیە‪“.‬‬ ‫بەڕاستی كوردەكان لە تەنگەشەدان‪ ،‬ئێڤی‬ ‫كچە سیازدە سااڵنەكەی سوعاد خان دەڵێت‪:‬‬ ‫"من ئاواتەخوازم زمانی فەڕەنسی فێر ببم‪،‬‬ ‫بەاڵم بە ناچاری لە كارگەیەكی جلوبەرگدا‬ ‫كاردەكەم‪ “.‬ئێڤی لە یادكردنەوەی قوتابخانە‬ ‫سورییەكەیدا دەڵێت‪ " :‬بە گوڕەوە زانست‬ ‫و بیركاری و ئینگلیزی و مێژووم دەخوێند‪،‬‬ ‫وەلێ قوتابخانەكەم وەك گەلێ شوێنی تری‬ ‫واڵتەكەم بە بۆمبا و تەقینەوە وێران كرا‪ .‬من‬ ‫ئێستا تەنانەت خاوەنی پارچە كاغەزێك نیم‬ ‫كە بیسەلمێنێت چیم خوێندوە‪“.‬‬ ‫ك��ورد وتەنی (ش��ەڕێ بێت خێری منی‬ ‫تێدا بێت)‪ :‬هەندێك لە توێژەرە سیاسییەكان‬ ‫دەڵێن ئەم جەنگەی سوریا رەنگە بە سودی‬ ‫كورد وەرچەرخێت ئەگەر خۆڕاگربن و بزانن‬

‫داوای چی دەكەن‪.‬‬ ‫پاشەكشێی ئۆباما لە لێدانی سوریا‬ ‫تاوەكو ناوەڕاستی مانگی ئەیلولی ‪2013‬‬ ‫دەنگۆیەكی بەهێز لە ئارادا بوو گوایە ئیدارەی‬ ‫كۆشكی سپی‪ ،‬ویالیەتە یەكگرتووەكان‬ ‫گورزێكی سەربازی كاریگەر ئاڕاستەی ڕژێمی‬ ‫بەشار ئەسەد سەرۆكی سوریا دەك��ات لە‬ ‫پاساوی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی دژی‬ ‫گەلی سوریا‪.‬‬ ‫وادەردەك���ەوێ���ت ك��ە لێدانەكە كتوپڕ‬ ‫بێت و هەندێك ئامانجی وەك كارگەكان‬ ‫و عەمبارەكانی چەكی كیمیایی بپێكێت‬ ‫بەبێ ئەوەی سەربازێك پێ بنێتە ناو خاكی‬ ‫سوریاوە‪ .‬ڕۆژ بە ڕۆژ هەڕەشەكانی باراك‬ ‫ئۆباما چڕ دەبوویەوە‪ ،‬دەیوت " لێدانەكە‬ ‫لە ئان و ساتێكدایە‪ ،‬پێویست بە جەختی‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایشی س��ەر ب��ە ن��ەت��ەوە‬ ‫یەكگرتووەكان ناكات !“لە هەمانكاتیشدا هانی‬ ‫ئەندامانی كۆنگرێسی دەدا‪ ،‬كە بە زوویی‬ ‫گڵۆپی سەوزی بۆ دابگیرسێنن‪ ،‬لە ڕاستیدا‬ ‫ئەندامانی كۆنگرێسی سەر بە دیموكرات‬ ‫بیرۆكەكەیان بە الوە پەسەند بوو‪.‬‬ ‫چاودێرە سەربازیی و دبلۆماسییەكان‬ ‫پێییانوابوو كە ئۆباما چەند ساروخێكی دور‬ ‫بە دور بەرەو سوریا دەتەقێنێ و ڕۆكێتەكان‬ ‫بە ئاشكرا باسی گورزە وەشاندن دەكرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە پشت پ��ەردەوە وتووێژەكە جیاواز بوو‪،‬‬ ‫مۆسكۆ رەتی دەكردەوە‪ ،‬پەرلەمانی بەریتانیا‬ ‫(گەورەترین ی��اوەری ستراتیژی ئەمریكا)‬ ‫ڕازی نەبوو‪ ،‬زۆرێك لە مشایخە عەرەبەكانی‬ ‫كەنداوی فارسی هاندەربوون‪ ،‬بەاڵم ئێران‬ ‫و حزبوڵاڵ و حەماس و هێزە شیعیەكان‬ ‫نیازی هەڵوێستیان هەبوو دژ بە ئەمریكا‬ ‫و بەرژەوەندییەكانی‪ ،‬ئیسرائیل بە وردی‬ ‫چاودێری بارودۆخەكەی دەكرد و توركیاش‬ ‫كلكە لەقێی بۆ ویالیەتە یەكگرتووەكان دەكرد‪.‬‬ ‫ئەم فاكتەرانە هەموو كاریگەربوون و‬ ‫باری ناوخۆی سوریا و پێكهاتەی نەتەوەیی‬ ‫و ئەتنی گەالنی سوریان‪ ،‬كە پەیوەندی بە‬ ‫جەنگی كاتی و درێژخایەنەوە هەبێت لەگەڵ‬ ‫سوریادا‪ ،‬وێڕای ئەمانەش فاكتەری هێزەكانی‬

‫‪63‬‬

‫لەوەتەی فالدیمێر‬ ‫پۆتین حوكمی‬ ‫مۆسكۆ دەكات‪،‬‬ ‫ڕوسیا وەك‬ ‫زلهێز بووەتە‬ ‫قوتب و جێگای‬ ‫یەكێتی سۆڤیەتی‬ ‫گرتوەتەوەو‬ ‫ئەمریكا ناتوانێت‬ ‫بەبێ ڕەزامەندی‬ ‫ئەو هێرش بكاتە‬ ‫سەر دەوڵەتێكی‬ ‫هاوپەیمانی‬

‫ناوخۆیی سوریای چەسپاندبوو لە ئێستادا‬ ‫ئەگەر ڕژێم سەر نگوم بكرێ ئەوە سیستمی‬ ‫تائیفەگەری و كوشتن لەسەر پێناسە دەست‬ ‫پێدەكات‪.‬‬ ‫لێرەوە دەتوانین هۆكارەكانی پاشەكشێی‬ ‫س��ەرۆك ئۆباما بگەڕێنینەوە بۆ فاكتەری‬ ‫نێودەوڵەتی‪ ،‬ناوچەیی و هەرێمی یاخود‬ ‫ناوخۆیی‪.‬‬ ‫لە ئاستی نێودەوڵەتیدا ئاشكرایە كە‬ ‫لەوەتەی فالدیمێر پۆتین حوكمی مۆسكۆ‬ ‫دەكات‪ ،‬ڕوسیا وەك زلهێز بووەتە قوتب و‬ ‫جێگای یەكێتی سۆڤیەتی گرتوەتەوەو ئەمریكا‬ ‫ناتوانێت بەبێ ڕەزامەندی ئەو هێرش بكاتە‬ ‫سەر دەوڵەتێكی هاوپەیمانی‪ ،‬مۆسكۆ ڕێگری‬ ‫لە لێدانی سوریا دەك��ات و هێزەكانی لە‬ ‫دەریای سپی ناوەڕاستدا چەسپاندوە‪.‬‬ ‫چین كە هێزی دووەم���ی جیهانە و‬ ‫خاوەنی گرنگی ئابوری گەورەیە لە هەموو‬ ‫جیهاندا حەز بەم لێدانە ناكات‪ ،‬ژمارەیەك‬ ‫واڵتانی ئ��ەوروپ��ا لە پێش هەموویانەوە‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬وای بەالوە پەسەندە كە كێشەكان‬ ‫بە گفتوگۆ چارەسەر بكرێت‪ ،‬كە فاكتەری‬ ‫هەرە گرنگ لە كایەكەدا بێ گومان ئیسرائیلە‬ ‫هیچ چاالكییەكی سەربازی ئەمریكی لە‬ ‫ناوچەكەدا بەبێ ڕێكەوتن لەگەڵ تەل ئەبیبدا‬ ‫ڕوو نادات‪ ،‬ئێستا بەرژەندی ئیسرائیل لەم‬

‫دوو خاڵەدایە ‪_:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬باشوایە سوریا بە دەستی خۆی‬ ‫چەكە كیمیاییەكانی لە ناوبەرێت وەك‬ ‫ئەوەی بكەوێتە دەست جەنگەوانی قاعیدە‬ ‫و بەرەی نوسرەوە ‪.‬‬ ‫دووەم ‪ :‬ئ��ەگ��ەر لێدانی س��وری��ا لە‬ ‫ئارادا نەبێت ئەوا مەترسی گورزی ناوەكی‬ ‫كوشندەی ئێرانی كەمتر دەبێتەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫جەنگ دژ بە سوریا هەڵبگیرسێت‪ ،‬گومان‬ ‫ل��ەوە ناكرێت كە حزبوڵاڵ بەشی باكوری‬ ‫ئیسرائیل ساروخ ڕێژ دەكات و حەماسیش‬ ‫دەكەوێتە گوڕ‪.‬‬ ‫دەرب���ارەی دۆخ��ی ناوخۆ‪ ،‬لە بیرمان‬ ‫نەچێت كە ئەمریكییەكان ئاماژەیان بە لێدانی‬ ‫(پەیەدە) دەدا هاوكات لەگەڵ گورزی دژ بە‬ ‫چەكی كیمیایی سوریا‪ ،‬ئەمەش بێ گومان‬ ‫پەكەكە دەوروژێنێ ئەگەری هەڵگیرسانەوەی‬ ‫شەڕ دژ بە هێزە سەركوتكەرەكانی توركیا‬ ‫دەگوزەرێتەوە‪.‬‬ ‫واتا تارمایی جەنگ دژی سوریا دورە‪،‬‬ ‫بەاڵم كوشتنی هاوواڵتیانی سوریا خەستر‬ ‫دەبێتەوە بە بێ ئ��ەوەی هەستی مرۆیی‬ ‫زلهێزەكان بجوڵێنی!!‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫ڕادیۆی دەنگی ئەمەریكا (‪)VOA‬‬

‫ئۆپۆزسیۆن سەدان حسیابی بۆ دەكرێت ‪.‬‬ ‫ئەگەر زۆ ر بە كورتی ئەم فالتەرانە‬ ‫شیبكەینەوە دەبینین رژێ��م��ی ب��ەش��ار و‬ ‫س���ەدام هاوتوخمن‪ ،‬هیچیان دوو دڵی‬ ‫ناكەن لە كۆمەڵكوژی و تاكتیكی و بەڵێندان‬ ‫و جێبەجێ نەكردنی‪ ،‬وەل��ێ پێكهاتەی‬ ‫س��وری وەك نەتەوە لە ك��ورد و عەرەب‬ ‫پێكهاتووە‪ .‬لە ڕۆژان��ی جەنگی جیهانی‬ ‫یەكەمەوە هێزە ڕۆژئاواییەكان لە هەوڵ‬ ‫و تەقەاڵی سەرخستنی نەوەی عەرەبن لە‬ ‫سەر حیسابی نەوەكانی دیكە‪ ،‬توركیاش كە‬ ‫خاوەنی گرنگی دووهەمە لە ناوچەكەدا (لە‬ ‫پاش ئیسرائیل) نایەوێت هیچ كوردێك لە‬ ‫هیچ قوژبنێكی ئەم گەردونەدا هیچ مافێكی‬ ‫هەبێت دەیەوێت وەك لە چەكی كیمیایی‬ ‫ڕژێمی بەعسی سوری بە ئاگر و ئاسن‪ ،‬باری‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪64‬‬

‫غەنوشی رێگرە لەبەردەم دیالۆگ لەنێوان ئیسالمی و عەلمانییەكاندا‬

‫چارەنوسی غەنوشی‬ ‫لەبەردەم رەحمەتی هەڵۆكانی نەهزەدا‬

‫لەعەرەبییەوە‪ :‬خاكی فاروق‬

‫جـ‬

‫جێگری سەرۆكی نەهزە بۆ یەكەمجار باس لەقۆناغی دوای غەنوشی دەكات و پێشبینی ئەوەش دەكات لەئایندەیەكی نزیكدا تەنها وەك‬ ‫سونبولێك بمێنێتەوە بەرلەوەی بەتەواوی پەراوێزبخر ێت‪.‬‬ ‫جێگری سەرۆكی بزوتنەوەی نەهزەی تونسی عەبدولفەتاح مورو پێشبینی كۆتاییەكی تراژیدی دەكات بۆ راشد غەنوشی سەرۆكی بزوتنەوەكە‬ ‫لەسەر دەستی هەڵۆكانی ئەو بزوتنەوەیە‪ ،‬ئەویش دوای ئەوەی لەچوارچێوەی ئەنجومەنی شوراو مەكتەبی سیاسی بزوتنەوەكەدا گەمارۆیان داوە‪ .‬جەختی‬ ‫لەوەش كردەوە كە هەر هەنگاوێكی سیاسی بنێت بەئاڕاستەی كرانەوە بەڕووی عەلمانییەكان لەپێناو بنیاتنانی دەوڵەتێكی مەدەنی و كۆمەڵگەیەكی‬ ‫دیموكراتی‪ ،‬بێگومان دەیكاتە قوربانی چارەنوسێكی نادیار‪.‬‬ ‫مورو بە رۆژنامەنوسانی راگەیاند "بەڵێ‌ نەهزە غەنوشی دەكاتە قوربانی‪ ،‬ئەمە شتێكی چاوەڕوانكراوە“‪ .‬هەروەها ئەوەشی خستەڕوو كە هەڵۆكانی‬ ‫بزوتنەوەكە ئێستا وەك رەمزێك غەنوشییان هێشتووەتەوە ئەگینا هۆكاری بوونی ئەویان لەبیرچووەتەوە‪ ،‬چونكە لەئێستادا لەڕووی سیاسی و ئاینییەوە‬ ‫گەمارۆدراوەو بووەتە بارمتەیەك بەدەستی رەوتی سەلەفی كە بزوتنەوەكەی بەرەو لەتكردن بردوە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪65‬‬

‫ع��ەب��دول��ف��ەت��اح م���ورو ك��ە پ��ارێ��زەرە بە‬ ‫هاوڕێی مێژوویی غەنوشی دادەنرێت‪ ،‬پێكەوە‬ ‫ل��ەس��ەرەت��ای هەشتاكانی س���ەدەی راب���ردودا‬ ‫بزوتنەوەی ئاڕاستەی ئیسالمی (نەهزەی ئێستا)‬ ‫یان دامەزراند‪ ،‬بەاڵم ئەویش ئێستا هاوشێوەی‬ ‫حەمادی جبالی ئەمینداری گشتی بزوتنەوەكە‬ ‫دووچاری پەراوێزخستن و وەالنان بووە بەهۆی‬ ‫هەڵوێستەكانیان كە داوای دی��ال��ۆگ لەگەڵ‬ ‫عەلمانییەكان دەكەن‪.‬‬ ‫مورو پێیوایە لەحاڵەتی كۆتایی غەنوشیدا‬ ‫بزوتنەوەی نەهزە یان دەبێتە بزوتنەوەیەكی‬ ‫سیاسی و دەستبەرداری سەركردە مێژووییەكانی‬

‫بزوتنەوەیە هێندەی نەماوە بەرەو لێكترازانی‬ ‫ببات‪.‬‬ ‫سەرباری ئەوەی كە دەرپەڕاندنی سەركردە‬ ‫مێژووییەكەی نەهزە ل��ەالی��ەن هەڵۆكانەوە‬ ‫كارێكی قورس و دورە‪ ،‬بەاڵم مەحاڵیش نییە‪،‬‬ ‫ئەوەتا ناوەندە سیاسیەكان لەتونس گەیشتوونەتە‬ ‫ئەوەی باسوخواسی "بزوتنەوەی نەهزە لەدوای‬ ‫غەنوشی“ بكەن‪.‬‬ ‫ئەو ناوەندانە لەو بڕوایەدان دورخستنەوەی‬ ‫غەنوشی بزوتنەوەكە ناچار دەكات بچێتە نێو‬ ‫قۆناغێكی نوێوە‪ ،‬كە رەنگە ببێتە مایەی پارچە‬ ‫پارچەكردنی نەهزەو دامەزراندنی حزبێكی‬

‫دەب��ێ��ت ب���ەوەش م��ان��ای ئ��اڵ��وگ��ۆڕو نوێگەری‬ ‫فكری تێدەگات‪ ،‬یان ئەوەتا دەبێتە كانگای‬ ‫سەرئێشەیەكی ئایدۆلۆژی‪.‬‬ ‫ئەمە یەكەمجارە كەسایەتیەكی دی��اری‬ ‫سەركردە لەبزوتنەوەی نەهزە قسە لەبارەی‬ ‫قۆناغی دوای غەنوشی دەك���ات‪ ،‬ئ��ەوەش‬ ‫ئاماژەیەكە بۆ ناكۆكییەكانی نێو ئەو بزوتنەوەیەی‬ ‫كە زۆرجار شانازی دەكرد بە یەكگرتوویی ئۆرگانی‬ ‫و بەتایبەت وابەستەبوونی بە راشد غەنوشی‬ ‫سەرۆكی‪ ،‬بەاڵم ئێستا ناكۆكییە توندەكانی ئەو‬

‫سیاسی خاوەن مەرجەعیەتی ئیسالمی كە توانای‬ ‫هەڵكردنی هەبێت لەگەڵ ئەو بزاوتە سیاسییەی‬ ‫ئێستای كۆمەڵگەی تونسی بەخۆوەی دەبینێت‪.‬‬ ‫ئەوەی عەبدولفەتاح مورو ئاشكرایكردوە‬ ‫تەكیدكردنەوەیە لەسەر ئەوەی كە بزوتنەوەی‬ ‫نەهزە لەالیەن رەوتێكی توندڕەوی سەلەفییەوە‬ ‫بەڕێوەدەبرێت ئەویش لەڕێی كۆنترۆڵكردنی‬ ‫ئەنجومەنی ش��وراو مەكتەبی سیاسی‪ ،‬هەر‬ ‫ئەو رەوت��ەش غەنوشیی گیرۆدەكردوە‪ .‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدایە كە غەنوشی بەهۆی ئەو قەیرانەی‬

‫ئێستا تونسی تێكەوتووە ناچارە جۆرێك لە‬ ‫نەرمی بنوێنێت لەدانوستانەكانی نێوان نەهزەو‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی عەلمانیدا‪.‬‬ ‫رەوتە توندڕەوەكە لەالیەن هەردوو ئەندامی‬ ‫ئەنجومەنی دامەزرێنەر سادق شورۆو حەبیب‬ ‫لوزەوە سەركردایەتی دەكرێت‪ ،‬ئەو رەوتەش‬ ‫كە داوای كرانەوە ب��ەڕووی عەلمانییەكان و‬ ‫شانۆی سیاسیدا دەكات لەالیەن ئەمینداری گشتی‬ ‫بزوتنەوەكە حەمادی جبالی و جێگری سەرۆكی‬ ‫بزوتنەوەكە عەبدولفەتاح موروەوە سەركردایەتی‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫هەرچی راشد غەنوشی كوڕی بزوتنەوەی‬ ‫ئیخوان موسلمینیشە لەو نێوەندەدا گۆچانێكی‬ ‫بەدەستەوەیەو هەوڵدەدات سود لە دژیەكی نێو‬ ‫ریزەكانی نەهزە وەربگرێت بۆ ئەوەی هەژمونی‬ ‫رۆح���ی و سیاسی خ��ۆی ب��ەس��ەر هەمواندا‬ ‫بسەپێنێت‪ ،‬تا لەو رێگەیەوە بەڕواڵەتی پیاوێكی‬ ‫سیاسی وەفادار بۆ مەرجەعیەتە ئایدۆلۆژییەكەی‬ ‫خ��ۆی نیشان ب���دات‪ ،‬ل��ەالی��ەك��ی تریشەوە‬ ‫وای نیشان ب��دات كە شایستەترین كەسە بۆ‬ ‫سەركردایەتیكردنی دیالۆگ لەگەڵ ئۆپۆزسیۆندا‪.‬‬ ‫م���ورو ئ���ەوەی ن���ەش���اردەوە ك��ە رەوت��ە‬ ‫توندڕەوەكەی نێو نەهزە گیرۆدەی عەقڵیەتێكی‬ ‫ئایدۆلۆژیی دوژمنكارانەیە بەرامبەر هەموو‬ ‫ئەوانەی هاوڕایان نین‪ ،‬تەنانەت ئەم رەوتە‬ ‫داب��ڕاوە لە پەیوەندیكردن لەگەڵ میللەت و‬ ‫روونكردنەوەی هەڵوێستی بزوتنەوەكە لەبارەی‬ ‫ئەو رووداوانەی كە والتەكە بەخۆوەی دەبینن‪.‬‬ ‫ل��ەوەت��ەی ب��زوت��ن��ەوەی ن��ەه��زە بەهۆی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی تشرینی یەكەمی ساڵی ‪2011‬ەوە‬ ‫گەیشتووەتە دەس��ەاڵت‪ ،‬وێنەی غەنوشی الی‬ ‫تونسییەكان شێواوەو ئاستی جەماوەرەكەشی‬ ‫داب��ەزی��وە‪ ،‬ئێستا غەنوشی ب��ووەت��ە رەم��زی‬ ‫كەسایەتییەكی ئاینی توندڕەوی رێگر لەبەردەم‬ ‫ئەنجامدانی دی��ال��ۆگ ل��ەن��ێ��وان ئیسالمی و‬ ‫عەلمانییەكاندا‪.‬‬ ‫ب���ەه���ۆی ت��ۆم��ەت��ب��ارك��ردن��ی ل��ەالی��ەن‬ ‫عەلمانییەكانەوە بەوەی لەپشت تیرۆركردنی‬ ‫هەریەك لە شوكری بلعیدو محەمەد براهیمی‪،‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪66‬‬

‫وێنەی غەنوشی‬ ‫الی تونسییەكان‬ ‫شێواوەو ئاستی‬ ‫جەماوەرەكەشی‬ ‫دابەزیوە‪،‬‬ ‫بووەتە رەمزی‬ ‫كەسایەتییەكی‬ ‫ئاینی توندڕەوی‬ ‫رێگر لەبەردەم‬ ‫ئەنجامدانی دیالۆگ‬ ‫لەنێوان ئیسالمی و‬ ‫عەلمانییەكاندا‬ ‫زی��ات��ر وێ��ن��ەی غەنوشی زی��ان��ی ب��ەرك��ەوت��وە‬ ‫هەرچەندە بزوتنەوەی نەهزە رەتیكردوەتەوە كە‬ ‫پەیوەندی بە تیرۆركردنی ئەو دوو كەسایەتییەوە‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫وادیارە ئەزمونی شكستخواردوی بزوتنەوەكە‬ ‫لەدەسەاڵتدا بەڕوویدا هەڵگەڕاوەتەوەو وایكردوە‬ ‫كە بەناچاری لەداهاتوودا بەخۆیدا بچێتەوە‪،‬‬ ‫گرنگترین ئ��ەو ك��اران��ەش كە دەبێت بیكات‬ ‫جیاكردنەوەی الیەنی بانگخوازی و الیەنی‬ ‫سیاسییە لەیەكتر‪ ،‬واتە خۆالدان لەو هەنگاوانەی‬ ‫ئیخوان لە میسر گرتیەبەر‪.‬‬ ‫راشد غەنوشی رابەری بزوتنەوەی نەهزەی‬ ‫ئیسالمیی دەس��ەاڵت��دار لە تونس ساڵی ‪1941‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫لەشاری سوسەی باشوری تونسی پایتەخت‬ ‫لەدایكبووە‪.‬‬ ‫زانستە ئابورییەكانی لە فەرەنسا خوێندوەو‬ ‫بەلێهاتوویی ل��ەب��واری ئ��اب��وری��دا ناویانگی‬ ‫دەرك��ردوە‪ .‬یەكێكە لەئەندازیارانی چاكسازیی‬ ‫ئابوریی تونس لەماوەی دوو دەیەدا‪ .‬رۆڵێكی‬ ‫بەرچاوی گێڕاوە لەدانوستانەكانی شەراكەت‬ ‫لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا‪.‬‬ ‫غەنوشی لەو حكومەتەدا بەشداربووە كە‬ ‫حەبیب بورقیبە سەرۆكی پێشووتری تونس‬ ‫بەسەرۆكایەتی زەینەلعابدین بن عەلی پێكیهێناوە‪.‬‬ ‫دوای گرتنەدەستی دەسەاڵتیش لەالیەن‬ ‫بن عەلییەوە كراوەتە وەزیری دارایی و پاشان‬ ‫وەزیری هاریكاری نێودەوڵەتی و وەبەرهێنان‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 1999‬بووەتە وەزیری یەكەم‪.‬‬ ‫لەمیانی خۆپیشاندانەكانی تونسدا كە بووە‬ ‫هۆی البردنی بن عەلی رۆڵێكی بەرچاوی گێڕاوە‪.‬‬ ‫س��اڵ��ی ‪ 1981‬ب��ەڕەس��م��ی دروستكردنی‬ ‫بزوتنەوەی ئاڕاستەی ئیسالمی (نەهزەی ئێستای‬ ‫دام��ەزران��دوە‪ ،‬خۆی س��ەرۆك و عەبدولفەتاح‬ ‫مورو بووەتە ئەمینداری گشتی بزوتنەوەكە‪.‬‬ ‫ل��ەم��اوەی نێوان سااڵنی ‪ 1981‬تا ‪1998‬‬ ‫غەنوشی ‪ 3‬جار حوكمی بەندكردنی هەتاهەتایی‬ ‫بەسەردا سەپێنراوەو پاشان ب��ەرەو جەزائیرو‬ ‫لەوێشەوە بەرەو ئەوروپا هەاڵتووە‪.‬‬ ‫دوای ‪ 21‬ساڵ لە پەنابەرێتی سیاسی‪ ،‬غەنوشی‬

‫پاش روخانی رژێمەكەی بن عەلی گەڕایەوەو‬ ‫زیاتر لە ‪ 20‬هەزار الیەنگری بزوتنەوەی نەهزە‬ ‫لە فڕۆكەخانەی قرتاج لەپێشوازیدا بوون‪.‬‬ ‫هەر لەكاتی گەڕانەوەیدا بۆ تونس‪ ،‬غەنوشی‬ ‫رایگەیاند بەنیاز نییە بۆ هیچ پۆستێكی سیاسی‬ ‫خۆی كاندید بكات‪ ،‬راشیگەیاند كە لەكۆنگرەی‬ ‫داه���ات���ودا دەس���ت لەپۆستی س��ەرۆك��ای��ەت��ی‬ ‫بزوتنەوەكەشی هەڵدەگرێت‪.‬‬ ‫لەیەكەم هەڵبژاردنی دوای روخانی بن‬ ‫عەلیدا بزوتنەوەكەی غەنوشی سەركەوتنی‬ ‫بەرچاوی بەدەستهێناو ئێستا حكومەتی ئەو‬ ‫واڵتە بەڕێوەدەبات‪ ،‬بەاڵم بەهۆی تیرۆركردنە‬ ‫سیاسییەكان و كێشمەكێشی الیەنە ئیسالمییەكان‬ ‫لەگەڵ الیەنە عەلمانییەكان‪ ،‬حكومەتەكەی‬ ‫نەهزە دووچاری قەیران بووە‪ ،‬ئەو قەیرانەش‬ ‫كاریگەریی لەسەر پەیوەندیی رەوتەكانی نێو‬ ‫نەهزەش دروستكردوە‪.‬‬ ‫تێگەیشتنی سەرۆكەكەی نەهزە لەبارەی‬ ‫بارودۆخی ئێستای تونس ئەوەیە پەیوەندی‬ ‫بەالیەنی ئاسایش و ئابورییەوە نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫كێشەكان سیاسین‪.‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪-‬میدڵ ئێست ئۆنالین‬

‫‪67‬‬

‫كەی سەریهەڵدا؟ هێزەكەی لەچیدایە؟ كامانەن رەوتەكانی؟ هەڵوێستی‬ ‫دەسەاڵت لەبارەیانەوە چییە؟‬

‫چیرۆكی تەواوی‬ ‫ڕەوتی ئیسالمی سیاسی لە تونس‬ ‫ن‪ :‬عبدالطیف الفراتی‬

‫لە عەرەبیەوە‪ :‬فەریق حەبیب‬

‫سـ‬

‫سەرۆك بورقێبە لە ڕیزی پێشەوە دانیشت و گەورەپیاوانی دەوڵەتیش چواردەوریان دابوو‪ ،‬بەمەبەستی گوێگرتن لە‬ ‫موحازەرەیەكی ئاینی خاتوو (هند شەلەبی)‪ ،‬چونكە وەك نەریتێكی لێهاتووە كە سااڵنە تونس لەشەوی قەدر شەوی (‬ ‫‪)27‬ی رەمەزانی پیرۆزدا ئاهەنگێكی خۆش دەگێڕێت وتەوەری سەرەكی ئاهەنگەكە ئەو موحازەرە ئاینییە كە یەكێك لە‬ ‫گەورەزانایانی ئاین و سیاسەت یان كۆمەڵناس یان ئابوریناس لە بەردەم سەرۆكی دەوڵەتدا پێشكەشی دەكات‪ ،‬بەاڵم هەرچەندە‬ ‫پسپۆڕییەكان جۆراو جۆر بن‪ ،‬تەوەری گرینگیدانەكە پەیوەندی ئاینە بە ژیانەوە‪ ،‬ئیتر سیاسی بێت یان كۆمەاڵیەتی یان سەربازی یان‬ ‫ئابوری‪ .‬لەوشەوەدا موحازەرەكە بەر خاتوو(هند شەلەبی) مامۆستای فەلسەفە كەوت و ئەوە یەكەمجاریش بوو ژنێك بانگ بكرێت‬ ‫لەو بۆنەیەدا موحازەرە پێشكەش بكات‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪68‬‬

‫خاتوو (شەلەبی) بەشێنەیی و لەسەرخۆ‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ب��ەت��ەواوی متمانەی بەخۆبوونەوە‬ ‫دەستیكرد بەپێشكەشكردنی موحازەرەكەی‬ ‫و هەر كە الپەڕەیەكی دەپێچایەوە سەرۆك‬ ‫بورقێبە زیاتر بێزار دەبوو لەوەی تێیدا باس‬ ‫دەكرا بەجۆرێك نەیتوانی لەكاتی كۆتایهاتنی‬ ‫موحازەرەكەدا بیشارێتەوە‪ .‬ئەوە (‪ )6‬ساڵ‬ ‫لەمەوبەر ب����وو(‪ ،)1975‬ئ��ەوەش��ی س��ەرۆك‬ ‫بورقێبەی بێزار دەكرد ئەو شێوازە نوێیە بوو كە‬ ‫لەموحازەرەكەدا هات‪ ،‬كەتیایدا سەروەریەكانی‬ ‫ڕژێمی لەبابەت ئازادكردنی ژن و ڕێگرتن لە‬ ‫فرە ژنی و ڕێكخستنی تەاڵق بەشیكردنەوەیەكی‬ ‫پێچەوانەی ئاین لەقەڵەمداو داوای گەڕانەوەی‬ ‫كرد بۆ سەرچاوە بنچینەیەكانی ئاین‪ ،‬واتە بۆ‬ ‫پۆشینی بااڵپۆش و فرە ژنی و ئازادكردنی‬ ‫سەربەستی تەاڵق و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫هەڵوێستەكە سەبارەت بە سەرۆك بورقێبە‬ ‫شتێكی نائاسایی بوو‪ ،‬بەتایبەت كە خۆی بە‬ ‫ڕزگاركەری ژن هەژماردەكرد و پێیوابوو ئەگەر‬ ‫هەندێك لە پیاوان بە ئازارەوە چاكسازییەكانی‬ ‫ساڵی (‪ )1956‬لە یاسای باری كەسێتییان قبوڵ‬ ‫كردبێت‪ ،‬ئەوا هیچ ژنێك نییە سپڵەیی لەئاست‬ ‫ئەو چاكسازیانە بنوێنیت‪ .‬نیشانەیەكی گەورەی‬ ‫پرسیار دروستبوو‪ .‬چۆن توانرا موحازەرەیەك‬ ‫ك��ە ب��ەئ��ام��ادەب��وون��ی س��ەرۆك��ی دەوڵ���ەت‬ ‫پێشكەشكرا ناوەڕۆكەكەی ئاوەهابێت‪ ،‬كە وەك‬ ‫نەریتێكە لێهاتووە كە هەرشتێك بخوێندرێتەوە‬ ‫و ڕەخنەی تێدابێت لەپێشدا بە فلتەرێكی‬ ‫تەسكدا تێدەپەڕێت؟ لەمەدا هند شەلەبی‬ ‫بە كۆنەپەرست» تۆمەتبار كراو لەڕۆژنامەی‬ ‫((العمل))ی زم��ان حاڵی حزبی دەستوری‬ ‫دەسەاڵتدار لەڕێی چەندین وتارەوە ڕەخنە لە‬ ‫وتارەكانی گیرا‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم هیچ كەسێك لەو كاتەدا ئەوەی‬ ‫بۆ ئاشكرا نەبوو كە لە پشت وتەكانی (هند‬ ‫شەلەبی)یەوە ڕایەكی گشتی دیاریكراو گەاڵڵە‬ ‫بووە‪ ،‬كە پشتیوانی لەو بیروباوەڕانە دەكات و‬ ‫بانگەشی بۆ دەكات‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ڕۆ ه��ن��د ش��ەل��ەب��ی خ��اوەن��ی ئ��ەو‬ ‫موحازەرەی بوو مایەی توڕەكردنی سەرۆكی‬ ‫دەوڵ��ەت و هیچ كەسێك بە گەشەكردنی‬ ‫ئاڕاستەی ئیسالمی لە تونس‪ ،‬بەاڵم مرۆڤ‬ ‫ناتوانێت ئ��ەوە تێنەگات كە هند شەلەبی‬ ‫ئەو كات بە مەبەست یان بەبێ‌ مەبەست‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫گومانی تێدانییە‬ ‫كەتوێژەر ڕووبەڕووی‬ ‫ئاستەنگ دەبێتەوە‬ ‫لەدیاریكردنی‬ ‫سەرەتای‬ ‫دەستپێكردنی‬ ‫ڕێڕەوی ئەو‬ ‫ئاڕاستەیەدا‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەوسەرەتایە زۆر‬ ‫نهێنی بوو‬

‫گوزارشتی لە ڕایەكی گشتی دەكرد كە لەواڵتدا‬ ‫هەبوو‪ ،‬بەاڵم هێشتا گەاڵڵە نەببوو‪ ،‬كەدواتر‬ ‫بەهێز دەبێت و هەلێك دەدۆزێتەوە بوداگیر‬ ‫كردنی ڕووبەرێكی فراوان لە گۆڕەپانی سیاسی‬ ‫دا‪ ،‬بەاڵم لەم ڕۆژان��ەدا پرسیارێكی گەورە‬ ‫خۆی دەسەپێنێت‪ .‬كەی ڕێكخستنی ئاڕاستەی‬ ‫ئیسالمی دەستیپێكرد و بنچینەو پاڵنەرەكانی‬ ‫چین؟ چۆن ئەوەندە بەهێز بوو كە ئەمڕۆ‬ ‫دەیبینین؟ چیرۆكی تەواوی ڕەوتی ئیسالمی‬ ‫چۆنە؟‬ ‫((المجلە)) لەم ڕاپۆرتەدا هەموو ئەوانە‬ ‫ئاشكرادەكرێت‪:‬‬ ‫گومانی تێدانییە كەتوێژەر ڕووب��ەڕووی‬ ‫ئاستەنگ دەبێتەوە لەدیاریكردنی سەرەتای‬ ‫دەستپێكردنی ڕێڕەوی ئەو ئاڕاستەیەدا‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەوسەرەتایە زۆر نهێنی بوو بەهۆی دوو‬ ‫هۆكارەوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪-‬سروشتی ڕێخراوە ئیسالمیەكان‪.‬‬

‫((ئیخوان موسلیمین)) ماوەیەكی دورو درێژ‬ ‫بەنهێنی لەمیسر و سوریا ك��اری دەك��رد و‬ ‫ڕێكخراوی كۆمەڵی ئیسالمی لە پاكستان‬ ‫ماوەیەكی زۆر بە نهێنی كاری دەكرد‪ ،‬هەروەها‬ ‫پێكهێنانی ئەم جۆرە رێكخراوانە هەمیشە پشت‬ ‫بەشێوازی نهێنی دەبەستن لەوانە جیاكردنەوەی‬ ‫شانەكان لەیەكتر و ڕێكخستنی پەیوەندییەكان‬ ‫بەجۆرێك كە كەمترین ژم��ارەی تێكۆشەران‬ ‫یەكتری بناسن‪ ،‬ئەوەش ئەو كارە ئاسان دەكات‬ ‫ئەوەیە كەڕەوتە ئیسالمییەكان بە پەرۆشنین بۆ‬ ‫تاوتوێكردنی بیروڕاكان‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە پێویستیان ب��ە ك��ۆك��ردن��ەوەی‬ ‫الیەنگرانیان نییە لەیەك شوێندا بەوپێیەی‬ ‫كەڕاستی تەواو لە ئایندایە و ئەو مەسەلەیە‬ ‫شیاوی گفتوگۆكردن نییە‪.‬‬ ‫كەی دەستیپێكرد؟‬ ‫لێرەوەیە كە ئەستەمە م��رۆڤ بتوانێت‬ ‫مێژوویەكی ڕوون دیاریبكات بۆ سەرهەڵدانی‬ ‫ڕەوتی ئیسالمی لە تونس وەكو ڕیكخراوێكی‬ ‫سیاسی كە بە نهێنی كاربكات‪ ،‬بەاڵم زۆربەی ئەو‬ ‫سەرچاوانەی ساڵی ‪ 1970‬بەساڵی دامەزراندنی‬ ‫رێكخراوەكە دادەندرێت‪ .‬ئەگەر ئەم گریمانەیە‬ ‫ڕاس���ت بێت س��ەب��ارەت ب��ەس��ەره��ەڵ��دان��ی‬ ‫رێكخراوی رەوتی ئیسالمی (كۆمەڵی ئیسالنی‬ ‫بەناوی رێكخراوەكەی پاكستان نەك ئیخوان‬ ‫موسلیمینی میسر یان سوریا) ئەوا چەندین‬ ‫هۆكار هەن كە وادەكەن باوەڕ بهێنرێت كە‬ ‫ئەوانەی رێكخراوەكەیان دامەزراندوە هەلی‬ ‫((دیموكراتیزەكردن))ی ژیانی سیاسی واڵتیان‬ ‫لەو سەردەمەدا قۆستوەتەوە بۆ ڕێكخستنی‬ ‫ڕیزەكانیان و بگرە ئاشكراكردنی خۆیان ئەگەر‬ ‫نسكۆی ژیانی دیموكراسی بەسەردا نەهاتایە‬ ‫لەپاش كۆنگرەی حزبی دەستور لە ئەیلولی‬ ‫‪ 1971‬ە دوای لەناوبردنی ڕەوتی (ئەحمەد بن‬ ‫ساڵح)ی سۆسیالیستی لەساڵی ‪ 1969‬تاڕادەیەك‬ ‫دەس���ەاڵت ه��ەژار و تاچەند مانگێك بەو‬ ‫شێوەیە مایەوە بێ ئەوەی هاوسەنگی خۆی‬ ‫بەدەستبهێنێتەوە‪ ،‬ئەوەش وای لە سەركردە‬ ‫دەس��ەاڵت��دارەك��ان ك��رد ب���ەدوای ئامرازێكدا‬ ‫بگەڕێن بۆ سەرلەنوێ دەورەدانی جەماوەری‬ ‫گ��ەل‪ ،‬بۆیە ئەسپی دیموكراسی و ئ��ازادی‬ ‫بیروباوەڕیان بەكارهێنا‪ ،‬ئیتر لەناوخۆی حیزبی‬ ‫دەسەاڵتدار یان لەدەرەوە حیزبەكە بێت‪.‬‬

‫‪69‬‬

‫بەدڵنیاییەوە توێژێكی زۆر توڕەبوون‬ ‫لەڕژێم لەو دەمەدا توانیان خۆیان كۆبكەنەوە‪،‬‬ ‫لەنێوانیاندا ئەوانەی باوەڕیان بە تێڕوانینێكی‬ ‫دیاریكراو بۆ كۆمەڵگە هەبوو كە پێگەیەكی‬ ‫تایبەت ب��ە ئاینی ئیسالمی دەك���ات‪ ،‬لەو‬ ‫سەردەمەشدا ئ��ەوان��ەی ڕەفتارەكانی ڕژیم‬ ‫توڕەبوون زۆربوون‪:‬‬ ‫ی��ەك��ەم‪ -‬ژم��ارەی��ەك��ی زۆر ل��ە پیاوانی‬ ‫ئاینی ناڕەسمی هەبوون كەهەر لەسەرەتاوە‬ ‫چاكسازییە كۆمەاڵیەتیەكانی ساڵی (‪)1956‬‬ ‫یان ڕەت��ك��ردەوە و ب��ەدەرچ��وون لە ئاینیان‬ ‫لەقەڵەمدا و مەسەلەی ڕێگری لە فرەژنیی و‬ ‫مەرجداركردنی تەاڵق و چوونە دەرەوەی ژن‬ ‫بەهەڵگەڕانەوەی لە ئاین هەژماركرد‪.‬‬ ‫دووم‪ -‬هەندێك ه��ەب��وون پێیانوابوو‬ ‫بەكارهێنانی حیسابی فەلەكی بۆ دڵنیابوون لە‬ ‫دەستپێكردنی مانگە قەمەریەكان (بەتایبەتی‬ ‫ڕەم��ەزان��ی پیرۆز و مانگەكانی جەژنەكان)‬ ‫دەستدرێژیكردنە بۆسەر ئاین‪.‬‬ ‫سێیەم‪ -‬كەسانێكیش هەبوون زۆر ئازاریان‬ ‫چەشت كاتێك حكومەت ل��ە ناوەڕاستی‬ ‫شەستەكاندا داوایكرد ڕۆژوونەگرن‪ ،‬بەبیانوی‬ ‫ئەوەی بەرهەمهێنان كەم دەكاتەوە‪.‬‬ ‫هەموو ئەوانە لەسەرەتاوە بەشێوەی جیاجیا‬ ‫و تاك الیەنانە لەدژی ئەو بڕیارانە وەستانەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر دەستێوەردان لە باری كەسێتی واتە‬ ‫بانگەشەكردن بۆ ئازادی تەاڵقدان و فرەژنی‬ ‫بەهۆی چەندین یاسای توندەوە قورس بێت‪،‬‬ ‫ئەوە جواڵنەوەیەكی بەهێز سەریهەڵدا لەدژی‬ ‫بانگەشەكردن بۆ ڕۆژوون��ەگ��رت��ن حیسابی‬ ‫فەلەكی لەدیاریكردنی مانگە قەمەرییەكان ئەو‬ ‫جموجواڵنە لەدوو دیمەندا دەركەوتن‪:‬‬ ‫یەكەم‪ -‬ئەو گۆبوونەوانەی بەشێوەیەكی‬ ‫خۆبەخۆ ڕێكدەكەوتن‪ ،‬زۆر جاریش سەرەتای‬ ‫ڕەم��ەزان یان ج��ەژن دەكەوتە ڕۆژانێكەوە‬ ‫ك��ەج��ی��اوازی هەبوو لەگەڵ ئ��ەو مێژووەی‬ ‫بەشێوەیەكی ڕەسمی ڕاگەیاندرابوو‪.‬‬ ‫دووەم‪ -‬ڕێكخستنی نوێژی ج��ەژن لە‬ ‫هەندێك مزگەوتدا بەجۆرێك كە لەگەڵ ئەو‬ ‫ڕۆژانەدا ڕێكنەدەكەوت كە حكومەت بەفەرمی‬ ‫ڕایگەیاندبوو‪ ،‬بەڵكو بە پشت بەستنبوو بەو‬ ‫ڕۆژانەی واڵتانی دەوروبەری وەكو تەرابلوس و‬ ‫قاهیرە و سعودیە دیاریان كردبوو‪.‬‬ ‫كارگەیشتە ڕوودان����ی شەڕوپێكدانان‬

‫هیچ سەیر نییە‬ ‫كە دەسەاڵت توێژ‬ ‫و كۆمەڵێك لەدژی‬ ‫كۆمەڵێكی تر‬ ‫بەكار بهێنێت‪،‬‬ ‫بەمەبەستی‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوەی‬ ‫مانگرتنەكانی‬

‫ل��ەگ��ەڵ دەس���ەاڵت لەهەندێك ساڵەكاندا‬ ‫و هەندێك دەستگیركران‪ ،‬ب��ەاڵم لە نێو‬ ‫ئەوانەی لەو پڕۆسانەدابوون چەند كەسێكی‬ ‫كەم نەبێت ئەمڕۆ بەدیناكرێت لە نێو ڕەوتە‬ ‫ئیسالمییەكاندا‪ .‬هۆكاری ئەوەش وەك هەندێك‬ ‫لەشیكەرەوان دەیڵێن ئەوەیە سەركردەكان‬ ‫لەو ڕۆژگ��ارەدا نەیان دەویست دەربكەون‪،‬‬ ‫بەمەبەستی پاراستنی ڕێكخراوەكەیان‪ .‬ئەمڕۆش‬ ‫زۆر قسە هەن جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە‬ ‫كەڕەوتی ئیسالمی هەلێكی دۆزیوەتەوە بۆ‬ ‫رێكخستنی ڕیزەكانی لەناو كومەڵەیەكی فەرمی‬ ‫الیەنگری دەس��ەاڵت كە كومەڵەی پاراستنی‬ ‫قورئانی پیرۆزە و ئامانجەكەی لەبەركردنی‬ ‫ق��ورئ��ان و ب�ڵاوك��ردن��ەوەی ڕەوش��ت��ی جوان‬ ‫بوو لەنێو تاكەكانی گەلدا‪ .‬وادەردەكەوێت‬ ‫كەسەركردەكانی رەوت���ی ئیسالمی لەنێو‬ ‫ڕیزەكانی ئەو كۆمەڵەیەدا یەكتریان ناسیبێت‬ ‫و خ��ۆی��ان رێكخستبێت ل��ەب��ەرئ��ەوەی ئەو‬

‫پەیكەری ڕیكخراوەییە یەكبخەن كە هەموویان‬ ‫كۆدەكاتەوە‪ .‬ئەو قسانە ڕاست بن یان نا‪.‬‬ ‫ئ��ەوا گومانی تێدانییە ئەمڕۆكە زۆرێ��ك‬ ‫لەسەركردەكانی رەوتی ئیسالمی لەڕیكخراوی‬ ‫پاراستنی قورئاندان‪.‬‬ ‫كەسانێكیش ل���ەوە دورت����ر دەڕۆن‪،‬‬ ‫چ��ەپ��ڕەوەك��ان دەس���ەاڵت ب���ەوە تۆمەتبار‬ ‫دەكەن كە النیكەم لە پشت بێدەنگ بوون‬ ‫لە ئاست دی��اردەی رێكخراوە ئیسالمیەكەوە‬ ‫بوون‪ ،‬كاتێك هێشتا لەسەرەتادابوو‪ ،‬ئەوەش‬ ‫بەمەبەستی دۆزی��ن��ەوەی هێزێك لەتوانای‬ ‫ڕووب��ەڕووب��وون��ەوەی رەوت��ە چەپڕەوەكانی‬ ‫ه��ەب��ێ��ت‪ ،‬بەتایبەتی ل��ە زان��ك��ۆ و لەناو‬ ‫خوێندكاراندا‪.‬‬ ‫یەكێك لە سەركردە دێرینەكانی سەندیكای‬ ‫خوێندكاران پێیوتین‪ .‬سەرەتای حەفتاكان‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەساڵی (‪)1974‬ەوە دەسەاڵتداران‬ ‫بەشێوەیەكی چڕوپڕهانی ((ئیخوانچییەكان))‬ ‫یان دەدا واتە الیەنگرانی ئیخوان موسلیمین‪،‬‬ ‫ئەوان وەكو سەرە ڕم لەدژی خوێندكارانی‬ ‫چ��ەپ��ڕەو ب��ەك��اردەه��ێ��ن��دران‪ ،‬لەماركسی و‬ ‫نەتەوە پەرستانی عەرەب‪ ،‬لەو چوارچێوەیەدا‬ ‫مانگرتنەكانیان تێكشكاند و دەستیان وەردایە‬ ‫ئ��ەو ك��ۆب��وون��ەوان��ەی ماركسی و ن��ەت��ەوە‬ ‫پەرستەكان ڕێكیان دەخست‪ ،‬هەموو ئەو‬ ‫ڕەفتارانە بە بەرچاوی دەسەاڵتەوە ڕویان دەدا‪،‬‬ ‫بێئەوەی هیچ جوڵەو هەڵوێستێك بنوێنێت‪.‬‬ ‫هەر ئەو سەركردەیەی ئەمڕۆ پۆستێكی گرنگی‬ ‫هەیە لە یەكێك لە لە بزوتنەوەكانی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫دا ((ئیسالمیەكان لەدژی ئێمە بەكارهێنران‬ ‫و هەندێكیشیان ناسراون الی ئێمە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ڕۆژی خوێندكاران بوو و دارو زنجیریان لەدژی‬ ‫ئێمە بەكاردەهینا و حاڵی حازر لەپۆست و‬ ‫پێگەی ج��ی��اوازدا لەناو بزوتنەوەی رەوتی‬ ‫ئیسالمیدا)) ئایە ئەمە ڕاستە؟ كەس نازانێت‪،‬‬ ‫بەاڵم هیچ سەیر نییە كە دەس��ەاڵت توێژ و‬ ‫كۆمەڵێك لەدژی كۆمەڵێكی تر بەكار بهێنێت‪،‬‬ ‫بەمەبەستی ڕووبەڕووبوونەوەی مانگرتنەكانی‬ ‫زانكۆ كە لەم سااڵنەی دوایدا گەیشتە ئاستێكی‬ ‫مەترسیدار‪.‬‬ ‫تونس و ئەوروپا‬ ‫هەندێك لەبەرهەڵستكاران ئەمڕۆكە‬ ‫لەوەزیاتر دەڕۆن و دەڵێن‪ .‬دەسەاڵت كەخۆی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪70‬‬

‫لە ئیدارەی حیزبی دەستوری دەسەاڵتدار‬ ‫دەبینێت‪ ،‬پێشوازی لە ((رەوت��ی ئیسالمی))‬ ‫دەك���رد ب��ۆ بەكارهێنانیان ب��ە مەبەستی‬ ‫سنورداركردنی دەسەاڵتی جواڵنەوەكانی تر‪،‬‬ ‫بەتایبەتی چەپ و ماركسییەكان‪ .‬هەرچۆنێك‬ ‫بێت ئەو مەسەلەیە ئەگەر ڕاستیش بێت‪،‬‬ ‫ڕهەندگەلێكی وەرگ��رت كە هیچ كەسێك‬ ‫پێشبینی نەدەكرد‪ ،‬چونكە كاریگەری ((رەوتی‬ ‫ئیسالمی)) بەشێوەیەكی بەرچاو زیادی كرد‬ ‫و زاڵ بوو بەسەر بەشێكی گەورەی گەلدا و‬ ‫توانی وزەگەلێكی زۆر بخاتە خزمەت خۆیەوە‪،‬‬ ‫بەجۆرێك كەكارەكەی لەدەست حكومەت‬ ‫دەرهێنا‪ ،‬كە پێشتر هیچ بزوتنەوەیەكی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن كاری لەو شێوەی پێنەكراوە‪.‬‬ ‫ل��ەو چ��وارچ��ێ��وەی��ەدا لەساڵی (‪)1975‬‬ ‫كاتێك هند شەلەبی موحازەرەكەی پێشكەش‬ ‫كرد وەكو ڕوودانی درزێك بوو لەقۆناغێكدا‬ ‫كەزۆر كەس وای بۆدەچوو كەهیچ بوارێك‬ ‫بۆ هەژاندنی لەئارادانییە‪ ،‬لەودەمەدا خەڵكی‬ ‫بڕوایان وابوو شتەكە بەتەنها مەسەلەیەكی‬ ‫الوەك��ی��ی��ە و ئ��ەج��ۆرە ب��ی��روب��اوەڕان��ە هیچ‬ ‫پێشوازییەكیان لەنێوەندی جەماوەریەكان و‬ ‫نێوەندی ڕۆشنبیران دا بۆ پەیدا نابێت‪ ،‬كە‬ ‫ماوەی (‪ )20‬ساڵ لەسەر جیاكردنەوەی ئاین‬ ‫لەسیاسەت و مامەڵەكردن لەگەڵ ڕووداوەكان لە‬ ‫«روانگەیەكی ناخۆرهەاڵتی» پەروەردەكراون‪.‬‬ ‫بەاڵم ڕوداوەكانی سااڵنی دواتر پێچەوانەی‬ ‫ئەوەیان سەلماند و دەریانخست كە هەستی‬ ‫ئاینی هێشتا بەهێزە و لە چاوەڕوانی یەكێكدا‬ ‫بوو كە بیجوڵێنێت بۆ ئەوەی دەربكەوێت‪.‬‬ ‫لە شیكردنەوەیەكیشدا كە یەكێك لە‬ ‫لێپرسراوانی ئ��ی��دارەی حیزبی دەس��ت��وری‬ ‫دەسەاڵتدار باسیكرد هاتووە ((ئەو هەڵەیەی‬ ‫ئێمە كردمان خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە ئێمە‬ ‫خۆمان خستە پێگەیەكەوە كەخۆمان لەگەڵ‬ ‫ئەوروپادا ب��ەراورد كرد‪ .‬ئێمە بۆماوەیەكی‬ ‫دورو درێژ پێمانوابوو دەتوانین ئەو ڕێڕوە‬ ‫بگرینەبەر كە ئەوروپا لە جیاكردنەوەی دین‬ ‫لە سیاسەت دا گرتەبەر‪ ،‬لەكاتێكدا دەبوایە‬ ‫ڕەچ��اوی جیاوازییەكانمان بكردبایە‪ ،‬چونكە‬ ‫الی خۆمان پیاوانی ئاینی چینەكانی گەلیان‬ ‫نەدەچەوساندوە‪ ،‬وەكو ئەوەی كڵێسا بەر لە‬ ‫شۆڕشەكانی ئەوروپا دەیكرد‪ .‬پاشان ئاینی‬ ‫ئیسالم بەوە جیادەكرایەوە كەگرنگی بەكاروبارە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫ڕۆحیەكان و ژیانی دونیاش دەدات‪ .‬لەواڵتانی‬ ‫ئیسالمیدا پێویستە وەكو ڕەگەزێكی بنچینەیی‬ ‫لەڕەگەزەكانی هاوكێشەی سیاسی مامەڵە‬ ‫لەگەڵ ئایندا بكرێت‪ .‬بەاڵم ئ��ەوەی مایەی‬ ‫سەرسوڕمانە ئەوەیە‪ :‬چۆن ڕەوتی ئیسالمی‬ ‫لەماوەیەكی كورتا توانی بنكەیەكی فراوان‬ ‫لەالیەنگرانی ڕابكێشێت؟ چونكە دە ساڵ‬ ‫لەمەوبەر لە هیچەوە دەستیان پێكرد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمڕۆكە دەبینین هەزاران كەس پەیوەندیان‬

‫باسیش لە ناكۆكیەكان و جیابوونەوەكانی و‬ ‫بەرنامەكانی بكرێت‪ .‬دەتواندرێت بوترێت سێ‬ ‫رەوتی سەرەكی لە رەوتی ئیسالمیدا هەیە‪:‬‬ ‫ی��ەك��ەم‪(( -‬ئ��اڕاس��ت��ەی ئیسالمی))كە‬ ‫بەهێزترینیانە و ل��ەس��ەرەت��ای حوزەیراندا‬ ‫داوای��ەك��ی پێشكەش كرد بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫م��ۆڵ��ەت��ی ك���اری حیزبی ئ��اش��ك��رای��ە‪ .‬ئەم‬ ‫ڕێ��ك��خ��راوە زیرەكترین و بەئەزمونترین‬ ‫سەركردە ئیسالمیەكانی لەخۆگرتوە‪ ،‬هەروەها‬

‫پێوەدەكەن‪ ،‬سەرەڕای ناڕەسمی ڕێكخراوەكە و‬ ‫مەترسی مامەڵەكردن لەگەڵیدا‪.‬‬

‫بەتواناترین ئەو سەركردانەی لەخۆگرتوە كە‬ ‫توانای جموجۆڵیان هەیە‪ ،‬ڕاشد ئەلغەنوشی‬ ‫س��ەرك��ردای��ەت��ی دەك���ات ك��ە مامۆستایە لە‬ ‫خوێندنی دواناوەندی و عەبدولفەتاح مورو‬ ‫یارمەتیدەرێتیی كە پارێزەرە‪ .‬ئەم ڕێكخراوە‬ ‫ه��ەروەه��ا بەهێزترین ڕێكخراوە ل��ەڕووی‬ ‫ژمارەی الیەنگران و توانای ڕاكێشانی ئەندامان‬ ‫جائیتر لە تونسی پایتەخت بێت ی��ان لە‬ ‫شار و گوندەكان‪ .‬هەرئەوەندەی بانگهێشتی‬ ‫كۆڕوكۆبوونەوەیەكی ئاین بكرێت كە یەكێك‬ ‫لە سەركردەكانی بیگێڕێت‪ ،‬مزگەوت و یانەكان‬ ‫پڕدەبن لە الیەنگرانیان‪.‬‬ ‫ئەم رەوت��ە بەرنامەیەكی ڕوون��ی نییە‪،‬‬ ‫هەرچەندە بیروڕایە كە رەوتێكی محافیزكارە‪.‬‬ ‫ئەم ڕێكخراوە لەبەڵگەنامەیەكدا كە لەبۆنەی‬ ‫دامەزراندنی پارتەكەیانەوە لە حوزەیرانی‬

‫سێ رەوت‬ ‫بەوجۆرە دەتوانین بڵێین ئەمڕۆكە رەوتی‬ ‫ئیسالمی بە بەهێزترین رەوتەكانی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫لەقەڵەم دەدرێت‪ ،‬ئەمەش وای لە هەندێك لە‬ ‫الیەنگرانی كردوە بڵێن «هەوڵدانی حكومەت‬ ‫بۆ ڕاگرتنی كاری سەركردەكانیان و ڕاوەدونانی‬ ‫ئەندامانیان بۆ ئەوەیە ڕێگریی بكرێت لە‬ ‫بەشداری سیاسیان و چوونە نێو هەڵبژاردنی‬ ‫داهاتووەوە‪ ،‬چونكە لەوانەیە دەنگێكی زۆر‬ ‫بەدەست بهێنێت ئەوەش بەهێزتری دەكات‬ ‫و دەیخاتە سەر ڕێگایەك كە لەماوەیەكی‬ ‫نزیكدا بگاتە دەسەاڵت» بەاڵم ناكرێت باس لە‬ ‫رەوتی ئیسالمی لە تونس بكرێت‪ ،‬بێ ئەوەی‬

‫‪71‬‬

‫ڕاب���ردو داب��ەش��ك��را‪ ،‬دەڵ��ێ��ت ((ب��زوت��ن��ەوەی‬ ‫ئاڕاستەی ئیسالمی خۆی وەكو وتەبێژی فەرمی‬ ‫ئیسالمی لەتونس پێشكەش ناكات و بەنیازیش‬ ‫نییە ئەو ناوبانگەی پێوە بلكێندرێت‪.‬‬ ‫بەم واتایەش بزوتنەوەی ئاڕاستەی ئیسالمی‬ ‫سنورەكانی ڕوون��ن و بەرپرسیارێتیەكانیشی‬ ‫دیاریكراون و پابەندنییە بەهەموو جۆرەكانی‬ ‫ئەو جموجۆڵ و هەڵوێستانەی ڕەنگە لێرەو‬ ‫ل��ەوێ دەرب��ك��ەون‪ ،‬تەنها ئ��ەوان��ە نەبێت‬

‫ڕۆشنبیری‬ ‫ پشتیوانیكردنی (التعریب) لەگەڵ‬‫كرانەوە بەڕووی زمانە بیانیەكاندا‬ ‫ ڕەتكردنەوەی توندوتیژیی وەكو‬‫ئامرازێك بۆ گۆڕانكاریی‬ ‫ ڕەتكردنەوەی پرەنسیپی تاكڕەوی‬‫لەدەسەاڵت و دان نان بە مافی پیادەكردنی‬ ‫ئازادی ڕادەربڕین و گردبوونەوە‬ ‫‪ -‬گ����ەاڵڵ����ەك����ردن����ی چ��ەم��ك��ە‬

‫بەشێوەیەكی فەرمی بەرپرسیارێتیان دەگرێتە‬ ‫ئەستۆ‪ ،‬ئیتر با خاوەنی ئەو جموجۆاڵنە چەندە‬ ‫ڕووپۆشی ئاین پ��ەروەری بەسەری خۆیاندا‬ ‫بدەن و ئااڵی ئیسالم بەرزبكەنەوە‪ .‬ئاڕاستەكە‬ ‫ژمارەیەك جموجۆڵی بۆ كارەكانی دیاریكردوە‪:‬‬ ‫ گێڕانەوەی ژیان بۆ مزگەوت وەكو‬‫سەنتەرێكی خ��وا پەرستی و ئامادەكردنی‬ ‫ج��ەم��اوەری ( ئەمەش ئەوەیە كەدەسەاڵت‬ ‫ڕەتیدەكاتەوە بەوپێیەی نابێت مزگەوت ڕۆڵی‬ ‫سیاسی بگێڕێت‪.‬‬ ‫‪ -‬چاالككردنی جواڵنەوەی جێگری و‬

‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەك��ان��ی ئیسالم ل��ە داڕش��ت��ەی‬ ‫هاوچەرخدا‬ ‫ الیەنگری لەڕیزەكانی چەوساوەكان‪.‬‬‫ پشتیوانیكردنی كاری سەندیكایی‪.‬‬‫ پشتبەستن بەتێڕوانینی هەمەالیەنی‬‫ئیسالم‪.‬‬ ‫ ڕزگاركردنی ویژدانی ئیسالمی لە‬‫دۆڕانی شارستانی لە بەرامبەر خۆرئاوادا‪.‬‬ ‫دووەم‪(( -‬حیزبی ش��ورەوی ئیسالمی))‬ ‫حزبەكە جیابووەتەوە لە ئاڕاستەی ئیسالمی‬ ‫لەساڵی (‪)1980‬ەوە كە پ��ارێ��زەر حەسەن‬

‫ئەلغەزبانی سەركردایەتی دەكات و ڕەخنەی‬ ‫ئەوە لە رێكخستنی ((ئاڕاستەی ئیسالمی))‬ ‫هەیە‪ ،‬دژایەتی ش��ورادەك��ان و كەوتونەتە‬ ‫دوای خواستە كەسییەكان و كەمینەیەك‬ ‫كۆنترۆڵی ئاڕاستەكەیان كردوە‪ .‬بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی زەمینەی فیكری ئەم رەوتە جیاوازی‬ ‫لەگەڵ زەمینەی ((ئاڕاستەی ئیسالم))دانییە‪،‬‬ ‫هەرچەندە هەوڵێك لەئارادایە بۆ گرنگیدان‬ ‫بە ڕەهەندی عەرەبی مرۆڤی تونسی لە نێو‬ ‫حزبەكەدا‪ ،‬هەروەها پێدانی ناوەڕۆكێكی‬ ‫ئابورییانەی كۆمەاڵیەتیانەی ڕوون��ت��ر بۆ‬ ‫جواڵندنی ئەم باڵە‪ .‬بەاڵم سەرانی ئاڕاستەی‬ ‫ئیسالمی حەسەن ئەلغەزبانی بەوە تۆمەتبار‬ ‫دەكەن كە پیاوێكی چاوچنۆكە و لەبەرامبەر‬ ‫هەوڵی شكستخواردوی بۆ سەركردایەتیكردنی‬ ‫رەوتەكە ناچار بوو ڕێكخراوەكە جێبهێڵێت و‬ ‫ڕێكخستنێكی تر دروست بكات‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫ببێتە س��ەرك��ردەی ریكخراوەكەی حەسەن‬ ‫ئەلغەزبانیش داوای��ەك��ی پێشكەشكرد بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی مۆڵەتی كاركردن‪.‬‬ ‫س��ێ��ی��ەم‪(( -‬ئ���اڕاس���ت���ەی ئیسالمی‬ ‫پێشكەوتنخواز)) ئەم ڕێكخراوە كە هەوڵی‬ ‫خۆڕێكخستنی لەحزبێكدا ن��ەداوە‪ ،‬لەالیەن‬ ‫ژمارەیەك لەو ڕۆشنبیرانەوە سەركردایەتی‬ ‫دەكرێت كە پشت بە ڕۆشنبیری دووالیەنە‬ ‫دەب��ەس��ت��ن و خ���وازی���اری ئ��اڕاس��ت��ەی��ەك��ی‬ ‫شۆڕشگێڕی پێشكەوتخوازی ئیسالمی كراوەیە‬ ‫ب��ەڕووی كلتورە خۆرئاواییەكاندا‪ .‬هەربۆیە‬ ‫دەی��ان بینێت هەمیشە لەگەڕاندا ب��ەدوای‬ ‫ئاڕاستەیەكدا بۆبەستنەوەی ئیسالم بە‬ ‫سەرقاڵیەكانی ڕۆژانەی تاك و ئەو كێشانەی‬ ‫تێیدەكەوێت‪ .‬چەندین ڕێكخستی ترهەن كە‬ ‫وادەزانرێت زیاتر ئاینی بن لەوەی سیاسی‬ ‫بن وەك ((ڕێكخراوی تەبلیغ)) و ((ڕێكخراوی‬ ‫ئەلدەعوە))‬ ‫لەبارەیانەوە نازانرێت‪.‬‬ ‫هاوسۆزی مزالی‬ ‫ڕەنگە سااڵنی (‪ )1978‬و (‪ )1979‬سەرەتای‬ ‫دەستپێكردنی هەڵمەتی دژ بە رەوتی ئیسالمی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪72‬‬

‫بێت لەالیەن دەس��ەاڵت��ەوە‪ .‬بەڕێز محەمەد‬ ‫ئەلسەیاح بەڕێوبەری دەزگای حزبی دەستوری‬ ‫دەسەاڵتدار ئەوێ ڕۆژێ‌ لەكۆبوونەوەیەكی‬ ‫دەس��ت��وری��دا ل��ە كانونی یەكەمی (‪)1979‬‬ ‫سەبارەت بە ئیسالمیەكان وتی‪(( :‬ڕووبەڕووی‬ ‫ئەوانە دەبینەوە كە هەوڵی نانەوەی ئاژاوە و‬ ‫پشێویی دەدەن لەژێر پەردەی ئایندا))‪ .‬هەر‬ ‫لەوماوەیەدا و لەكۆبوونەوەیەكی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەراندا كەتایبەت ب��وو بەتاوتوێكردنی‬ ‫بودجەی ساڵی (‪)1980‬ی واڵت‪ ،‬ژمارەیەك‬ ‫لە نوێنەران‪ ،‬كەبێگومان هەموویان سەر بە‬ ‫حیزبی دەستوری دەس��ەاڵت��دار ب��وون پرسی‬ ‫((پەرەسەندنی دی��اردەی ئیخوانچێتی ))یان‬ ‫وروژاند و داوایانكرد سنورێك بۆ ئەو پشێوییە‬ ‫دابنێن كە ئەوان دەینێنەوە نەك هەر ئەوەندە‪،‬‬ ‫بەڵكو دوانیان كە لە محەمەد ئەلسەیاحەوە‬ ‫نزیك بوون بە بۆنەی تاوتوێكردنی بودجەی‬ ‫وەزارەتی پەروەردەوەكە ئەوكات محەمەد مزال‬ ‫سەرۆك وەزیرانی ئێستا‪ ،‬وەزیری پەروەردە‬ ‫ب��وو‪ ،‬گومانی ئ��ەوەی��ان دەك���رد ك��ە بەڕێز‬ ‫مزالی هاوسۆزە لەگەڵ سەرانی ئەو رەوتانە‪،‬‬ ‫بەوپێیەی بانگەشەی (التعریب) و گەڕانەوە‬ ‫بۆ ڕەسەنایەتی عەرەبی ئیسالمی دەك��ات‪.‬‬ ‫لەوكاتەدا محەمەد مزالی بەتوندی وەاڵمی‬ ‫ئەو دوو نوێنەرەی دایەوە و كەسە نزیكەكانی‬ ‫باسیان لەوە دەكرد كە مزالی زۆر توڕە بووە‬ ‫لە (ئەلهادی) نوێنەری سەرۆك وەزیرانی ئەو‬ ‫كاتەی تونس‪ ،‬چونكە وەكو بنەماكانی هاوپشتی‬ ‫حكومی دەیخوازێت ڕووبەڕووی تۆمەتەكانی‬ ‫ئەو دوو نوێنەرە نەبوونەوە‪ .‬لەماوەی ساڵێك و‬ ‫سێ مانگدا لەتەمەنی پێكهێنانی حكومەتەكەی‬ ‫مزالی و تۆماركردنی كردەوەیەكی ڕاستەقینە‬ ‫ب��ەڕووی سەرجەم رەوت و ئاڕاستەكاندا‪،‬‬ ‫رەوت��ی ئیسالمی كە بەسەر سێ ئاڕاستەی‬ ‫سەرەكیدا دابەش بوو‪ ،‬ئازادییەكی فراوانی‬ ‫بەدەستهێنا بۆ گوزارشتكردن بێ ئەوەی ڕێگەی‬ ‫بەدەستهێنانەوەی ڕۆژنامەكانی بدرێت یان رێی‬ ‫پێ بدرێت ڕۆژنامەی نوێ‌ دەربكات‪ .‬لەودەمەدا‬ ‫هەڵوێستە ئاشكراكانی چەندین شێوەی جیاجیا‬ ‫دەردەكەوتن و دەیان بەیاننامەی دەردەكرد‪،‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫محەمەد مزالی‬ ‫هەڵمەتێكی‬ ‫توندی لە دژی رەوتە‬ ‫ئیسالمیەكان‬ ‫دەستپێكرد و‬ ‫بەرپرسیارێتی‬ ‫ڕووداوە توندو تیژ‬ ‫ئامێزەكانی واڵتانی‬ ‫خستە ئەستۆیان‬

‫هاوكات سەركردایەتیەكەی چەندین حزبی‬ ‫دامەزراند و داوای لەحكومەت كرد مۆڵەتیان‬ ‫بداتێ‪ .‬لەحوزەیرانی ڕاب��ردوەوە هەڵمەتێكی‬ ‫فراوان لەدژی رەوتە ئیسالمیەكان دەستیپێكرد‬ ‫و ژم��ارەی��ەك لە الیەنگرانی دەستگیركرا‪.‬‬ ‫لەلێدوانێكی ڕۆژنامەوانیدا محەمەد مزالی‬ ‫هەڵمەتێكی توندی لە دژی رەوتە ئیسالمیەكان‬ ‫دەستپێكرد و بەرپرسیارێتی ڕووداوە توندو‬ ‫تیژ ئامێزەكانی واڵتانی خستە ئەستۆیان‪.‬‬ ‫چەند هەفتەیەك دوای ئەوە‪ ،‬لە لێدوانێكی‬ ‫تردا سەرۆك وەزیرانی تونس داوای لەتەواوی‬ ‫خێزانە سیاسیەكان و هەموو دیموكراسیخوازان‬ ‫كرد‪ ،‬ناكۆكیەكانیان وەالوە بنێن و بەرەیەك لە‬ ‫دژی تاریك پەرستان و دوژمنانی لێبوردەیی‬ ‫پێكبهێنن‪.‬‬ ‫زیندانیان و تۆمەتەكان‬ ‫لەهەمان كاتدا لە تونس بە دەستپێشخەریی‬

‫ح��ك��وم��ەت هەڵمەتێك دەستیپێكرد‪ ،‬بۆ‬ ‫دەرخستنی ڕووی ئیسالمیانەی دەس��ەاڵت‪،‬‬ ‫لەوچوارچێوەیەدا چەندین ئامار سەبارەت‬ ‫ب��ەو مزگەوتانەی ل��ەپ��اش سەربەخۆییەوە‬ ‫دروستكراون‪ ،‬باڵوكرایەوە (‪ )2000‬مزگەوت و‬ ‫پێشنوێژی مزگەوتەكان بانگهێشتكران بۆ خوانی‬ ‫بەربانگ الی وەزیری یەكەم (سەرۆك وەزیران‪-‬‬ ‫وەرگێڕ) هاوكات هەڵمەتێكی دەستگیركردنی‬ ‫فراوان دەستیپێكرد كە تێیدا ژمارەیەكی زۆر‬ ‫لەسەركردەی رەوت��ە ئیسالمیە جیاجیاكان‬ ‫لەپایتەخت و نێوخۆی واڵت دەستگیركران‪.‬‬ ‫ئەو هەوااڵنەی دزەیان كردوە باس لەوەدەكەن‬ ‫كە ئەو تۆمەتانەی ئاڕاستەی دەستگیركراوان‬ ‫ك��راوە لە دۆسیەی سەرەكی دادگ��ای كەتنی‬ ‫تونس‪ ،‬بریتیە لە لەكەداركردنی كەرامەتی‬ ‫سەرۆك وەزی��ران و پێكهێنانی كۆمەڵەیەكی‬ ‫نهێنی و باڵوكردنەوەی پشێوی لەواڵتدا‪ .‬النی‬ ‫كەمیش یەكێك لەدەستگیركراوان لەمیانەی‬ ‫لێكۆڵینەوەدا باسی لەوە كردوە كە رەوتی‬ ‫ئیسالمی بەنیازبووە لەڕێی هێزەوە سیستمی‬ ‫حكوم بگۆڕێت‪.‬‬ ‫وادەردەك����ەوێ����ت ح��ك��وم��ەت ف��ش��اری‬ ‫خستبێتەسەر دەزگاكانی دادوەری بۆ ئەوەی‬ ‫بەزووترین كات كۆتایی بە دۆسیەكە بهێنن‪،‬‬ ‫تاكو دادگاكان پێش سەرەتای مانگی ئەیلول‬ ‫حوكمی خۆیان بدەن‪ ،‬واتە بەر لە كرانەوەی‬ ‫قوتابخانەكان نەوەك مانگرتنی نوێ ڕێكبخرێت‪،‬‬ ‫پاش مانگرتنەكانی شوباتی ڕابردو كە رەوتی‬ ‫ئیسالمی بەڕێكخستنی تۆمەتباركرا‪ ،‬هەروەك‬ ‫بەڕێكخستنی پ��رۆس��ەی دەستگیركردنی‬ ‫راگری كۆلێژی زانستەكان لەنیسانی ڕابردو‬ ‫و ڕێكخستنی خۆپیشاندان و نانەوەی ئاژاوە‬ ‫لە شەقامێكی شاری ماڵی بورقێبە و شاری‬ ‫مەساكن تۆمەتبار كرا‪.‬‬ ‫ڕۆژی هەینیش (‪)4‬ی ئەیلول دادگای كەتبی‬ ‫تونس حوكمی خۆی دەره��ەق بە سەران و‬ ‫ئەندامانی رەوتی ئیسالمی دەركرد‪ ،‬كەبریتیی‬ ‫بوو لەزیندانی كردنیان لەنێوان ساڵێك بۆ (‪)11‬‬ ‫ساڵ‪ .‬ڕاشد ئەلغەنوشی سەركردەی ((رەوتی‬ ‫ئیسالمی)) بە (‪ )11‬ساڵ زیندانی حوكمدرا‬

‫‪73‬‬

‫و عەبدولفەتاح م��ورو ئەمینداری گشتی‬ ‫بزوتنەوەكە بە (‪ )10‬ساڵ زیندانی حكومدرا‪.‬‬ ‫دادگایكردنەكان (‪ )107‬كەسی گرتەوە كە‬ ‫(‪ )30‬كەسیان خۆیان ش��اردەوە و ڕادەستی‬ ‫حكومەت نەبوون و (‪ )16‬كەسیان بە شێوەیەك‬ ‫لە وەاڵمی یەكێك لەلێپرسراوانی دەسەاڵتدا‬ ‫سەبارەت بە هۆكاری بڕیارەكەی حكومەت‬ ‫سەبارەت بە دەستگیركردنی سەرانی بزوتنەوە‬ ‫جیاجیاكانی ئیسالمیەكان لەكاتێكدا هاوكاری و‬ ‫هەماهەنگی لەنێوانیاندا نەبووە و مەرجیش نییە‬ ‫ئەو پشێویانەی ڕوویاندا بەڕێكەوتن لەنێوانیاندا‬ ‫ڕێكخرابێت‪ ،‬لێپرسراوەكە بە((المجلە)) وت‪:‬‬ ‫((مەسەلەكە پەیوەندی بەهەندێ تۆمەتەوە‬ ‫هەیە كە هی ئەو كاتەیە كەئیسالمیەكان هێشتا‬ ‫لێكجیانەبوونەوە و پێكەوە كاریان دەكرد‪.‬‬ ‫لەوانە پێكهێنانی ڕێكخراوێكی نهێنی ئامادەكراو‬ ‫بۆ ئەنجامدانی كارەكانی بەشێوەیەكی نهێنی‪،‬‬ ‫ئەوەش پێش جیابوونەوەی گروپە ئیسالمیەكان‬ ‫لەیەكتری بوو))‬ ‫پەیوەندی بەدەرەوە!‬ ‫پرسیارێك م��اوە كە بەمێشكدا دێت‪،‬‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ەوەی ئاخۆ ئ��ەو بزوتنەوە و‬ ‫رەوت��ان��ە پ��ەی��وەن��دی دەرەك��ی��ی��ان ه��ەب��ووە‪.‬‬ ‫تائێستا هیچ شتێكی ئاشكرا و هەستپێكراو‬ ‫لەو بوارەدا دەرنەكەوتووە و نەسەلمێندراوە‪.‬‬ ‫واش دەردەك��ەوێ��ت بزوتنەوەكانی رەوت��ی‬ ‫ئیسالمی سودیان وەرگرتبێت لەو نوسینانەی‬ ‫سەبارەت بە ڕێكخراوە ئیسالمیەكان لەواڵتانی‬ ‫وەكو میسر و سوریا و پاكستان نوسراون‪.‬‬ ‫سەردەمانێك گروپەكە ویستی ناوی ((كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی)) لەخۆی بنێت‪ ،‬بەناوی كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی پاكستانەوە‪ ،‬بەاڵم وادەرنەكەوت‬ ‫پەیوەندی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لەنێوان‬ ‫سەركردەكانی بزووتنەوەكە لە تونس و سەرانی‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی لە پاكستاندا هەبێت‪.‬‬ ‫سەرانی رەوتی ئیسالمی ئەوە ڕەتدەكەنەوە‬ ‫كە سەر بە (ئیخوان موسلیمین) بن‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫پێیانوایە حەسەن ئەلهوزێبی و سەید قوتب‬ ‫و ئەوانی تر بە پیاو گەلێكی بێ هاوتان و‬ ‫دەبێت شوێن پێیان بگیرێتە بەر‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئێرانی شۆڕشدا‪ ،‬ئەوا هیچ كەسێك ناتوانێت‬ ‫جەخت لەوەبكاتەوە كە پەیوەندیگەلێكیان‬ ‫هەیە لەسەروو پەیوەندییە ئاساییەكانەوە‪،‬‬

‫دەستگیركردنی‬ ‫سەركردەكانی‬ ‫رەوتی ئیسالمی و‬ ‫دادگایيكردنیان‬ ‫چارەسەری‬ ‫كێشەكان دەكات؟‬ ‫واڵت كە سەرجەم‬ ‫دەستگیركراوانی‬ ‫سیاسی تێدا‬ ‫ئازادكران‪ ،‬بەرەو‬ ‫گەڕەكێكی نوێی‬ ‫لێدانی راستڕەوەكان‬ ‫هەنگاو دەنێت‬ ‫بەاڵم تێڕوانینی دەسەاڵت بۆ مەسەلەكە وایە‬ ‫كە رەوتی ئیسالمی درێژكراوەی رێكخراوێك‬ ‫ی��اخ��ود چەند رێكخراوێكی دەرەوەی����ە و‬ ‫پێدەچێت سەركردەكانی رەوتەكە لەتونس‬ ‫رێنمایی لەتارانەوە وەربگرن و پەیوەندی‬ ‫بەهێزیان هەبێ لەگەڵ رێكخراوگەلێكی‬ ‫هاوشێوەی خۆی لەواڵتانی تر‪.‬‬ ‫لەچوارچێوەیەكدا ڕۆژنامەی ((العمل)) ی‬ ‫زمانحاڵی حزبی دەستوری دەسەاڵتدار دەڵێت‬ ‫(دواجار بەڵگەی یەكالییكەرەوە بەدەستهێنرا)‪،‬‬ ‫دەرب��ارەی پەیوەندییە تیرۆرستیەكانی نێوان‬ ‫گروپی توندڕەوان بەناوی ئاین و هەندێ لە‬ ‫ڕژێمە خوێناوییەكان كەلەژێر ناوی ئیسالمدا كار‬ ‫دەكات‪ ،‬دواجار هیچ بوارێك بۆ گومانكردن‬ ‫نەما‪ ،‬ئەوا (وشهد شاهد من أهلها‪-‬بەشێك‬ ‫لەئایەتێكی سورەتی یوسف‪.‬وەرگێڕ)‪ ،‬دواجار‬ ‫پاش بێ دەنگی و پەردەپۆشكردن‪ ،‬ڕۆژنامەی‬ ‫رەسمی زمانحاڵی خومەینی و حزبی كۆماری‬

‫ئیسالمی ئێران لە وتارێكی درێ��ژدا باڵوی‬ ‫دەكردەوە ‪:‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی ڕوونە‪ ،‬ئەوەیە هەموویان‬ ‫ئاڕاستەی ئیسالمی بەمەترسی دەزانن لە دوو‬ ‫رووەوە‪ ،‬بۆیە لەوانەیە بەنهێنی پرۆسەی‬ ‫لەناوبردنیان پێ باشبێت و الیەنگری لێبكەن‪:‬‬ ‫‪ - 1‬هێزی پەرەسەندویان كە لەسەر‬ ‫حسابی الیەنە جیاجیاكانی ئۆپۆزسیۆنە‪ ،‬چونكە‬ ‫حزبی دەس��ەاڵت��دار رەگوڕیشەیەكی قوڵ و‬ ‫درێژی هەیە لەواڵتدا‪.‬‬ ‫‪ - 2‬الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن گومانیان‬ ‫لەوە هەیە رەوتی ئیسالمی بەڕاستی مەرجەكانی‬ ‫گەمەی دیموكراسی واتە دەستاودەستپێكردنی‬ ‫دەس����ەاڵت و ئ����ازادی گ��وزارش��ت��ك��ردن و‬ ‫كۆبوونەوە قوڵ بكات‪ ،‬چونكە واب��اوە كە‬ ‫رەوتی ئیسالمی ئەگەر بگاتە دەسەاڵت ئەوا‬ ‫ت��ەواوی بەرهەڵستكارانی دەمكوت دەكات‪،‬‬ ‫وەكو ئەوەی ئەمڕۆكە لە ئێراندا دەبینرێت‪.‬‬ ‫دواپرسیاریش كە م��رۆڤ دەتوانێت بیكات‬ ‫ئەوەیە‪ :‬ئاخۆ دەستگیركردنی سەركردەكانی‬ ‫رەوتی ئیسالمی و دادگایپێكردنیان چارەسەری‬ ‫كێشەكان دەك��ات؟ هەروەها ئایا واڵت كە‬ ‫س��ەرج��ەم دەستگیركراوانی سیاسی تێدا‬ ‫ئ��ازادك��ران‪ ،‬ب��ەرەو گەڕەكێكی نوێی لێدانی‬ ‫راستڕەوەكان هەنگاو دەنێت‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫پێشتر لێدانەكان ئاڕاستەی چەپڕەوەكان دەكات؟‬ ‫گێڕانەوەی شەرعیەت بۆ حزبی شیوعی تونسی‬ ‫رەنگە پشتیوان لەم شیكردنەوەیە بكات‪.‬‬ ‫بەاڵم پرسەكە پرسی هاوسەنگییە و لەسەر‬ ‫ئەوە دەمێنێت كە رەوتی ئیسالمی دەتوانێت‬ ‫ئەنجامی بدات‪ ،‬ئایا ئەو رەوتە كە پسپۆرە‬ ‫لە رێكخستنی نهێنیدا سەركردەی جێگیرەوەی‬ ‫بۆ سەركردە دەستگیركراوەكانی داناوە؟ لەم‬ ‫حاڵەتەنەدا هیچ گومانێك نامێنێت كە تونس‬ ‫لەبەردەم سەردەمی ملمالنێیەكدایە كە رەنگە‬ ‫درێژە بكێشێت‬ ‫تێبینی‪ :‬ئەم راپۆرتە لەژمارەی (‪)84‬ی‬ ‫(‪)1981/9/19‬دا باڵوكراوەتەوە‪ ،‬لەبەر گرنگی‬ ‫بابەتەكە جارێكی دی باڵوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫گۆڤاری(المجلە) ژمارە (‪ )1582‬نیسانی‬ ‫‪2013‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪74‬‬

‫خوێندن بۆ نەهێشتنی فكری تیرۆر‬

‫گرنگی ڕووناكی دەزانین ئەو كاتەی‬ ‫تاریكی دەبینین‪ ،‬گرنگی دەنگمان دەزانین‬ ‫ئەو كاتەی بێدەنگین‬

‫ئا‪ .‬لە ئینگلیزیەوە‪ :‬شاسوار كەمال مەحمود‬

‫پــ‬

‫پێشەكی‬ ‫لە درێژەی هەوڵەكانی بۆ برەودان بە خوێندن و نەهێشتنی نەخوێندەواری لە سەرتاسەری جیهاندا‪ ،‬لە مانگی تەمموزی ئەمساڵ لە بارەگای نەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكان‪ ،‬مەالال یوسفزایی كچە مێرد منداڵی پاكستانی و چاالكوانی بواری خوێندنی كچان وتارێكی پێشكەش بە كۆمەڵێك سەركردەی الو كرد‪ .‬لەو‬ ‫وتارەدا (مەالال) داوای كرد خوێندنی بەزۆر بۆ مندااڵنی سەرتاسەری جیهان دابینبكرێت‪ .‬لە ئێستادا ڕۆژی ‪ 12‬تەمموز لەالیەن نەتەوە یەكگرتوەكانەوە وەك ڕۆژی‬ ‫مەالال ناسراوەو لەو ڕۆژەدا باس لە گرنگی خوێندن‪ ،‬نەهێشتنی نەخوێندەواری‪ ،‬ئاستەنگەكانی بەردەم خوێندن دەكرێت‪ ،‬ئەم وەرگێڕانەی بەردەستان بریتیە لەو وتارەی‬ ‫مەالال لەو ڕۆژەدا لە ئاهەنگی ‪ 16‬ساڵەی لە دایك بوونیدا پێشكەشی ئامادەبووان و جیهانی كرد ‪(.‬وەرگێڕ)‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪75‬‬

‫بەناوی خوای بەخشندەی میهرەبان‬ ‫بەڕێز سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان‬ ‫بان كی مۆن‬ ‫بەڕێز سەرۆكی ئەنجومەنی گشتی ڤوك‬ ‫جێرمیك‬ ‫بەڕێز باڵیۆزی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ‬ ‫خوێندنی جیهانی گۆردن براون‬ ‫بەڕێزان سەركردەكان‪ ،‬خوشكان‪ ،‬برایان‪.‬‬ ‫ساڵوی خواتان لێبێت‪...‬‬ ‫ئەمڕۆ جێگای شانازییە بۆ من دوای ماوەیەكی‬ ‫درێژ‪ ،‬دوبارە قسەتان بۆ بكەم‪ ،‬ئامادەبوون لێرە‬ ‫لەگەڵ ئەم خەڵكە بەڕێزانە ساتێكی گەورەیە لە‬ ‫ژیانمدا‪ ،‬هەروەها ئەمڕۆ فەخر دەكەم كە شاڵی‬ ‫شەهید بەنازیر بۆتم بەسەر ششانمدا داوە‪ ،‬نازانم‬ ‫لە كوێوە دەست بە قسەكانم بكەم‪ ،‬نازانم دەبێت‬ ‫خەڵكی چاوەڕوانی چیم لێبكەن كە بیڵێم‪ ،‬زۆر‬ ‫سوپاس بۆ هەر كەسێك كە دوعای بۆ كردوم بۆ‬ ‫زوو چاكبونەوە و ژیانی نوێم‪ ،‬ناتوانم بڕوا بكەم‬ ‫بەرامبەر ئەو هەموو خۆشەویستییەی خەڵكی كە بۆ‬ ‫من نیشانیاندا‪ ،‬لە سەرتاسەری جیهانەوە هەزاران‬ ‫كارتی بەخت باشی و دیاریم بەدەست گەیشتوە‪،‬‬ ‫سوپاس بۆ هەموویان سوپاس بۆ مندااڵن كە وشە‬ ‫بێگەردەكانیان ئازایەتیان پێ بەخشیم‪ ،‬سوپاس بۆ‬ ‫گەورەكان كە دوعاكانیان هێزیان پێ بەخشیم‪،‬‬ ‫هەروەها حەزدەكەم سوپاسی پەرستیار و پزیشك‬ ‫و ستافی نەخۆشخانەكانی پاكستان و بەریتانیا و‬ ‫حكومەتی ئیماراتی عەرەبی بكەم كە یارمەتییاندام‬ ‫باشتربم و دوبارە هێز بە دەستبهێنمەوە‪.‬‬ ‫بە تەواوەتی پشتیوانی لە هەوڵی بان كی‬ ‫مۆن دەكەم‪ ،‬سەبارەت بە دەستپێشخەری خوێندنی‬ ‫جیهانی‪ ،‬هەروەها پشتیوانی لە كارەكانی باڵیۆزی‬ ‫تایبەتی نەتەوەیەكگرتوەكان بۆ خوێندنی جیهانی‬ ‫گۆردن براون دەكەم‪ ،‬سوپاسی سەرۆكی ئەنجومەنی‬ ‫گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان ڤۆك جێرمیك دەكەم‪،‬‬ ‫سوپاسی سەركردایەتی كردنی بەردەوامیان دەكەم‪،‬‬ ‫ئەوان ب��ەردەوام ئیلهامیان بە ئێمە بەخشیوە بۆ‬ ‫هەوڵدان‪.‬‬ ‫برایان و خوشكانی بەڕێز‬ ‫حەزدەكەم یەك شتان لە بیر بێت‪ ،‬ڕۆژی‬ ‫مەالال ڕۆژی من نییە ئەمڕۆ ڕۆژی هەموو ژنێكە‪،‬‬ ‫ڕۆژی هەموو كوڕ و كچێكە كە دەنگیان هەڵبڕیوە‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی مافەكانیان‪ ،‬ئێستان س��ەدان‬

‫حەزدەكەم یەك‬ ‫شتان لە بیر بێت‪،‬‬ ‫ڕۆژی مەالال ڕۆژی‬ ‫من نییە ئەمڕۆ‬ ‫ڕۆژی هەموو ژنێكە‪،‬‬ ‫ڕۆژی هەموو كوڕ‬ ‫و كچێكە كە‬ ‫دەنگیان هەڵبڕیوە‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫مافەكانیان‬

‫چاالكوانی مافەكانی مرۆڤ و كاركەرانی كۆمەاڵیەتی‬ ‫هەن كە نەك تەنها داوای مافەكانیان دەكەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ملمالن ‌ێ بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانیان لە ئاشتی و‬ ‫خوێندن و یەكسانی دەكەن‪ ،‬هەزاران كەس لەالیەن‬ ‫تیرۆرستانەوە كوژراون‪ ،‬ملیۆنان كەس بریندار بوون‪،‬‬ ‫من تەنها یەكێكم لەئەوان‪ ،‬بۆیە لێرە ڕادەوەستم كە‬ ‫یەكێكم لەناو زۆری دیكەدا‪.‬‬ ‫من قسە بۆ خۆم ناكەم‪ ،‬بەڵكو قسە دەكەم بۆ‬ ‫ئەوانە دەكەم كە دەنگیان نابیسترێت‪ ،‬قسە دەكەم‬ ‫بۆ ئەوانەی شەڕیان كرد بۆ مافەكانی خۆیان‪ ،‬مافی‬ ‫ئەوەی بە ئارامی بژین‪ ،‬مافی ئەوەی بە كەرامەتەوە‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت‪ ،‬مافی ئ��ەوەی هەلی‬ ‫یەكسانیان هەبێت‪ ،‬مافی ئەوەی بتوانن بخوێنن‪.‬‬ ‫هاوڕێیانی ئازیـــــز‬ ‫لە ئۆكتۆبەری ‪ 2012‬دا تاڵیبان تەقەیان لێكردم‬ ‫و الی چەپی ڕوخسارمیان پێكا‪ ،‬هەروەها تەقەیان‬ ‫لە هاوڕێكانیشم كرد‪.‬‬

‫ئەوان پێیانوابوو كە ئەو فیشەكانە بێدەگمان‬ ‫دەكەن‪ ،‬بەاڵم لەوەدا شكستیانهێنا‪ ،‬لەو بێدەگییەدا‬ ‫هەزارەها دەنگ دروستبوو‪ ،‬تیرۆرستان پێیانوابوو‬ ‫كە من ئامانجەكانم دەگۆڕم و واز لە تموحەكانم‬ ‫دەهێنم‪ ،‬بەاڵم هیچ شتێك لە ژیانمدا نەگۆڕاوە‬ ‫جگە لەمە‪ :‬الوازی‪ ،‬ترس‪ ،‬بێ ئومێدی لەناومدا‬ ‫مردن و لە شوێنی ئەوان هێز‪ ،‬كاریگەری‪ ،‬ئازایەتی‬ ‫لە دایكبوون من هەمان م��ەالالم‪ ،‬تموحەكانم‬ ‫هەمان تموحن‪ ،‬هیواكانم هەمان هیوان‪ ،‬هەروەها‬ ‫خەونەكانم هەمان خەونن‪.‬‬ ‫برایان و خوشكانی ئازیز‬ ‫من دژی هیچ كەسێك نیم‪ ،‬هەروەها من‬ ‫لێرە نیم بۆ ئەوەی قسەبكەم و بمەوێت تۆڵەی‬ ‫خۆم لە تاڵیبان‪ ،‬یاخود لەهەر گروپێكی دیكەی‬ ‫تیرۆرستی بكەمەوە‪ ،‬من لێرەم بۆ ئەوەی باس لە‬ ‫مافی خوێندن بۆ هەموو منداڵێك بكەم‪ ،‬داوای‬ ‫خوێندن بۆ كوڕان و كچانی تاڵیبان و تیرۆرستان و‬ ‫توندڕەوەكان بكەم‪ ،‬تەنانەت ڕقم لەو چەكدارەی‬ ‫تاڵیبان نییە كە تەقەی لێكردم‪.‬‬ ‫ئەگەر ئێستا من چەكێكم هەبێت و ئەو كەسە‬ ‫لەبەردەمم وەستابێت من تەقەی لێناكەم‪ ،‬ئەم‬ ‫بەزەییە لە محەمەد پێغەمبەری ڕەحمەت فێربووم‪،‬‬ ‫لە عیسای مەسیح فێربووم‪ ،‬لە بەڕێز بودا فێربوون‪،‬‬ ‫ئەم گۆڕانەم وەرگرتوە لە مارتن لۆسەر كینگ لە‬ ‫نیلسۆن ماندێال و محمەمەد عەلی جیناح‪ .‬ئەم‬ ‫فەلسەفەی ناتوندوتیژییە فێربووم لە گاندی‪ ،‬لە‬ ‫بێچاخان و دایكە تێریزا‪ .‬هەروەها ئەم بەخشندەییە‬ ‫فێربووم لە دایك و باوكی خۆم‪ ،‬هەروەها ئەوە ئەو‬ ‫شتەیە كە ڕوحی خۆم پێمدەڵێت‪ :‬كەسێكی ئاشتی‬ ‫خوازبە و هەموو كەست خۆش بووێت‪.‬‬ ‫خوشكان و برایانی ئازیز‬ ‫گرنگی ڕووناكی دەزانین ئەو كاتەی تاریكی‬ ‫دەبینین‪ ،‬گرنگی دەنگمان دەزانین ئەو كاتەی‬ ‫بێدەنگین‪ ،‬بەهەمان شێوە ئەو كاتەی لە سوات‬ ‫بوین‪ ،‬كە دەكەوێتە باكوری پاكستان‪ ،‬گرنگی قەڵەم‬ ‫و كتێبمان زانی كاتێك چەكمان بینی‪ .‬پەندێك‬ ‫هەیە دەڵێت (قەڵەم بەهێزترە لە چەك)‪ ،‬ئەمە‬ ‫ڕاستە‪ ،‬توندڕەوەكان لە قەڵەم و كتێب دەترسن‪،‬‬ ‫هێزی خوێندن ئەوانی تۆقاندوە‪ ،‬ئەوان لە ژنان‬ ‫دەترسن‪ ،‬هێزی دەنگی ژنان ئەوانی تۆقاندوە‪،‬‬ ‫هەر لەبەر ئەوەیە لەو هێرشەی ئەم دواییەدا (‪)14‬‬ ‫خوێندكاری بێ تاوانیان كوشت‪ ،‬هەر لەبەرئەوەیە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪76‬‬

‫مامۆستا ژنەكانیان كوشت‪ ،‬ڕۆژان��ە خوێندگەكان‬ ‫دەتەقێنرێنەوە‪ ،‬چونكە ئەوان دەترسن لە گۆڕان‬ ‫و یەكسانی كە ئێمە بۆ كۆمەڵگەی خۆمانی داوا‬ ‫دەكەین‪.‬‬ ‫لە بیرمە لە خوێندنگەكەی ئێمە كوڕێكی ل ‌ێ‬ ‫بوو‪ ،‬كاتێك یەكێك لە ڕۆژنامەنوسەكان لێی پرسی‪:‬‬ ‫"بۆچی تاڵیبان دژی خوێندنن؟“ كوڕە منداڵەكە‬ ‫بەسادەیی وەاڵمیدایەوە و ئاماژەی بۆ كتێبەكانی‬ ‫كرد و وتی‪“:‬چونكە تاڵیبان نازانن چی لە ناو ئەم‬ ‫كتێبانەدا نوسراوە‪“.‬‬ ‫ئەوان وا دەزانن خودا بچوك و بێ دەسەاڵت‬ ‫و موحافیزكارە و چ��ەك دەخ��ات��ە س��ەر سەری‬ ‫خەڵكی‪ ،‬تەنها لەبەرئەوەی دەچن بۆ خوێندنگە‪.‬‬ ‫ئەو تیرۆرستانە بە خراپی ناوی ئیسالم بەكاردەهێنن‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی قازانجی تایبەتی خۆیان‪ ،‬پاكستان‬ ‫واڵتێكی دیموكرات و ئاشتیخوازە‪ ،‬پەشتونیەكان‬ ‫خوێندنیان دەوێت بۆ كوڕ و كچەكانیان‪ ،‬ئیسالم‬ ‫ئاینی ئاشتی و مرۆڤایەتی و برایەتییە‪.‬‬ ‫وەك دەوترێت ئەرك و بەرپرسیارێتیە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی هەموو مندااڵن خوێندن بەدەستبهێنن‪ ،‬ئاشتی‬ ‫پێویستە بۆ فەراهەمبوونی خوێندن‪ ،‬لەو بەشەی من‬ ‫لە جیهاندا‪ ،‬بە تایبەتی لە پاكستان و ئەفغانستان‪:‬‬ ‫تیرۆریزم‪ ،‬جەنگ‪ ،‬ملمالنێ‪ ،‬رێگا لە مندااڵن دەگرن‬ ‫تا بۆ قوتابخانە نەچن‪ .‬بەڕاستی ماندوبوون لەو‬ ‫هەموو جەنگانە‪ ،‬ژنان و مندااڵن بە زۆر شێوەی‬ ‫جیاواز ناڕەحەتی دەچێژن لە سەرتاسەری جیهاندا‪.‬‬ ‫لە هندستان مندااڵن بوونەتە قوربانی كاركردن‪،‬‬ ‫زۆر خوێندنگە لە نەیجیریا وێرانكران ‪ ،‬خەڵكی‬ ‫ئەفغانستان كاریگەری توندڕەوەكانیان كەوتوەتە‬ ‫سەر‪ .‬كچانی منداڵ دەبێت كاری ناوماڵ بكەن‪،‬‬ ‫پاشان لە تەمەنێكی زۆر زوودا ناچاردەكرێن شوو‬ ‫بكەن‪ .‬ه���ەژاری‪ ،‬ناعەدالەتی‪ ،‬ڕەگەزپەرستی‪،‬‬ ‫هەروەها مەحروم بوون لە سەرەتایترین مافەكان‬ ‫گرفتی س��ەرەك��ی��ن و زۆرب���ەی پ��ی��اوان و ژن��ان‬ ‫ڕووبەڕووی دەبنەوە‪.‬‬ ‫لە ئێستادا من زۆر گرنگی دەخەمە سەر‬ ‫مافەكانی ژنان و خوێندنی كچان‪ ،‬چونكە ئەوان‬ ‫زۆرترین ناڕەحەتی دەچێژن‪ .‬پێشتر ژنانی چاالكوان‬ ‫داوایان لە پیاوان دەكرد داوای مافی ژنان بكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێستا بۆ خۆمان داوای ئەو مافانە دەكەین‪،‬‬ ‫من داوا ناكەم پیاوان دوربكەونەوە لە باسكردنی‬ ‫مافەكانی ژنان‪ ،‬بەاڵم من گرنگی دەخەمە سەر ژنان‬ ‫بۆ ئەوەی ببنە كەسانی سەربەخۆ و شەڕ بكەن لە‬ ‫پێناو خۆیاندا‪ ،‬هەر بۆیە خوشكان و برایان‪ ،‬ئێستا‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫پێناو زامنكردنی ئ��ازادی و یەكسانی بۆ ژنان بە‬ ‫شێوەیەك كە بتوانن بگەشێنەوە‪ ،‬ئێمە هەموومان‬ ‫ناتوانین سەركەوتوبین ئەگەر نیوەكەی ترمان بەرەو‬ ‫دواوە ب��ڕوات‪ ،‬داوا لە خوشكانمان دەكەین لە‬ ‫سەرتاسەری جیهاندا بۆ ئەوەی ئازادبن هێز بدەنە‬ ‫خۆیان و لە تەواوی تواناكانی خۆیان بگەن‪.‬‬

‫كاتی ئەوەیە بێینە دەنگ ئەمڕۆ داوا لە سەركردەكانی‬ ‫جیهان دەكەین سیاسەتە ستراتیژیەكانیان بگۆڕن لە‬ ‫بەرژەوەندی ئاشتی و خۆشگوزەرانی‪.‬‬ ‫داوا لە سەركردەكانی جیهان دەكەین‪ ،‬كە‬ ‫هەموو ڕێكەوتنەكان دەبێت مافەكانی ژن��ان و‬ ‫كچان بپارێزن‪ ،‬هەر ڕێككەوتنێك لە دژی مافەكانی‬ ‫ژنان بێت قابیلی قبوڵكردن نییە‪ ،‬داوا لە سەرجەم‬ ‫حكومەتەكانی سەرتاسەری جیهان دەكەین زامنی‬ ‫خوێندنی بە زۆر و بە خۆڕایی بۆ هەر منداڵێك‬ ‫بكەن‪ ،‬داوا لە حكومەتەكان دەكەین بجەنگن دژی‬ ‫تیرۆر و توندوتیژی‪ ،‬لە پێناو پاراستنی مندااڵن لە‬ ‫دڵڕەقی و ئ��ازاردان‪ ،‬داوا لە واڵتانی پێشكەوتوو‬ ‫دەك��ەی��ن پشتیوانی لە فراوانبوونی هەلەكانی‬ ‫خوێندنی كچان بكەن لە واڵتە تازە پێگەیشتوەكاندا‪،‬‬ ‫داوا لە كۆمەڵگەكان دەكەین زیاتر كراوە بن و دژی‬ ‫هەر ناعەدالەتیەك بن لەسەر بنەمای چینایەتی‪،‬‬ ‫باوەڕ‪ ،‬الیەنداری‪ ،‬ڕەنگ‪ ،‬ئاین‪ ،‬ڕەگەز ئەویش‪ ،‬لە‬

‫برایان و خوشكانی ئازیز‬ ‫لە پێناو داهاتویەكی پرشنگدار بۆ هەر منداڵێك‬ ‫خوێندن و خوێندنگامان دەوێت ‪ ،‬بەردەوام دەبین‬ ‫لە كاروانەكەمان تا گەیشتن بە دوا مەنزڵگەی ئارامی‬ ‫و خوێندن‪ ،‬هیچ كەسێك ناتوانێت ڕامانگرێت‪،‬‬ ‫داوای مافەكانی خۆمان دەكەین و گۆڕانكاری‬ ‫بەسەر بانگەشەكانماندا دێنین‪ ،‬بڕوامان بە بەهێزی‬ ‫و كاریگەری وشەكانمان هەیە‪ ،‬وشەكانمان دەتوانن‬ ‫جیهان بگۆڕن‪ ،‬چونكە ئێمە هەموومان بەیەكەوین‪،‬‬ ‫لەبەر خوێندن یەكگرتووین‪ .‬بۆیە ئەگەر دەمانەوێت‬ ‫بە ئامانجەكانی خۆمان بگەین با خۆمان بە چەكی‬ ‫زانیاری بەهێز بكەین ‪ ،‬با خۆمان بە یەككبوون و‬ ‫یەكگرتوویی بپارێزین‪.‬‬ ‫برایان و خوشكانی ئازیز‪ ،‬نابێت لە بیرمان‬ ‫بچێت كە ملیۆنان كەس ناڕەحەتی دەچێژن بەهۆی‬ ‫برسێتی‪ ،‬ناعەدالەتی‪ ،‬نەزانین‪ .‬نابێت ئەوەمان‬ ‫لە بیر بچێت كە ملیۆنان منداڵ لە دەرەوەی‬ ‫خوێندنگەكانن‪ ،‬نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت كە‬ ‫خوشك و برایانمان چ��اوەڕوان��ی پاشەڕۆژێكی‬ ‫پرشنگدار و ئارامن‪.‬‬ ‫ك��ەوات��ە با هەوڵێكی بێوچان بدەین دژی‬ ‫نەخوێندەواری‪ ،‬ه��ەژاری‪ ،‬تیرۆریزم‪ .‬با قەڵەم و‬ ‫كتێبەكانمان هەڵبگرین‪ ،‬چونكە ئەوان كاریگەرترین‬ ‫چەكن‪ .‬یەك منداڵ‪ ،‬یەك مامۆستا‪ ،‬یەك كتێب‬ ‫لەگەڵ یەك قەڵەم دەتوانن دنیا بگۆڕن‪ ،‬خوێندن‬ ‫تەنها چارەسەرە‪ ،‬خوێندن یەكەم شتە‪ ،‬زۆر سوپاس‪.‬‬ ‫ماستەر لە زمانی ئینگلیزی‬

‫سەرچاوەكان‬ ‫‪1. www.independent.co.uk‬‬ ‫‪2. BBC TV‬‬

‫‪77‬‬

‫لەیال زانا یەكێك بوو لە كاندیدە بەهێزەكان‪،‬‬

‫خەاڵتی نۆبڵی ئاشتی ‪2013‬‬ ‫بەخشرایە ڕێكخراوی بەرگرتن‬ ‫لەبەكارهێنانی چەكی كیمیايی‬ ‫ئا‪ :‬ئایدیا دیبلۆماتیك‬

‫ر‬

‫رۆژی هەینی ‪ 2013/10/11‬لە شاری ئۆسلۆی واڵتی نەرویج لیژنەی خەاڵتی نۆبڵ ‪،‬خەاڵتی نۆبڵی ئاشتی بۆ ساڵی ‪ 2013‬بەخشییە‬ ‫ڕێكخراوی بەرگرتن لەبەكارهێنانی چەكی كیمیایی‪ ،‬ئەم بەخشینەش لەوەوە سەرچاوە ئەگرێ‌‪ ،‬كەئەم ڕێكخراوە لەم ماوانەی دوایدا ڕۆڵكی‬ ‫گرنگی لەسوریا گێڕا بە مەبەسی ڕێگریكردن لە باڵوبوونەوەی چەكی كیمیای‪ ،‬جگەلەمەش هاوكاری ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكانی كردوە‪،‬‬ ‫بەمەبەستی هەڵوەشانەوەی ئەرسیناڵی چەكی كیمیای‪ ،‬هەروەها ئەم ڕێكخراوە چاالكیەكانی لەساڵی ‪ 1993‬داو دابەدوای واژوكردنی بەرگرتن‬ ‫لەبەكارهێنانی چەكی كیمیای دەستپێكرد كە لەساڵی ‪ 1997‬ئەم ڕێكەوتننامەیە كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪78‬‬

‫پۆترێتی ئەو كەسایەتی و رێكخراوانەی‬ ‫ك��ە ب��ۆ خ��ەاڵت��ی نۆبڵی ئاشتی ئەمساڵ‬ ‫دیستنیشانكرابوون‪:‬‬ ‫ مەالال یوسفزای كچێكی پاكستانی چاالكە‬‫لە بواری داكۆكی كردن لە ئازادی ڕادەربڕین و‬ ‫مافەكانی مرۆڤ‪.‬‬ ‫ لە ‪ 12‬تەموزی ساڵی ‪ 1997‬لە پاكستان‬‫لەدایكبووە‪.‬‬ ‫ لە نوسین و هەڵوێستەكانیدا بەرەنگاری‬‫پێشێلكارییەكانی بزوتنەوەی تاڵیبانی پاكستانی‬ ‫ك��ردوە‪ ،‬بە تایبەتی پێشێلكردنی مافەكانی‬ ‫كچانی واڵتەكەی و بێبەشكردنیان لە خوێندن و‬ ‫فێربوون و كوشتنی كەسە نەیارەكانیان‪.‬‬ ‫ ل��ە م���اوەی ك��ارك��ردن��ی��دا ل��ەب��واری‬‫داكۆكیكردن لە مافەكانی مرۆڤ بە گشتی‬ ‫خەاڵتی نیشتمانی یەكەمی بۆ ئاشتی لە پاكستان‬ ‫و خەاڵتی ئاشتی نێودەوڵەتی ڕێكخراوی (كیدس‬ ‫ڕایتس)ی هۆڵەندی بۆ پاراستنی مافی مندااڵن‬ ‫بەدەستهێناوە‪.‬‬ ‫ لە ‪4‬ی تشرینی یەكەمی ‪2013‬دا خەاڵتی‬‫ئانا پۆلیتكۆفسكایای بەدەستهێناوە‪ ،‬كە لەالیەن‬ ‫رێ��ك��خ��راوی ناحكومی (‪)Raw In War‬ی‬ ‫بەریتانیەوە بۆی دابینكراوە وەكو ڕێزلێنانێك‬ ‫لە بەرامبەر ئازایەتی و بەگژداچونەوەی‬ ‫توندوتیژی و داكۆكیكردنی لە خوێندنی كچان‪،‬‬ ‫كە بەهۆیەوە لەالیەن بزوتنەوەی تاڵیبانەوە‬ ‫هەوڵی تیرۆركردنی دراو گوللەیەك بەر سەری‬ ‫كەوت و بریندار بوو‪ ،‬پاشان لە نەخۆشخانەی‬ ‫شاژنە ئەلیزابێس لە بەریتانیا چارەسەری بۆ‬ ‫كراو لە مردن ڕزگار كرا‪.‬‬ ‫ لە ئێستادا مەالال یوسفزای یەكێكە لە‬‫پاڵێوراوە بەهێزەكان بۆ وەرگرتنی خەاڵتی‬ ‫نۆبڵی ئاشتی بۆ ساڵی ‪ 2013‬و لەناو لیستەكەدا‬ ‫بچوكترین كاندیدە‪.‬‬ ‫ جگە لەوەش مەالال یوسفزای كێبڕك ‌ێ‬‫دەكات بۆ بەدەستهێنانی خەاڵتی ساخارۆڤ لە‬ ‫پەرلەمانی ئەوروپا‪.‬‬ ‫ لە چوارچێوەی هەڵمەتێكدا زیاتر لە‬‫‪ 85‬هەزار كەس لە جیهاندا ئیمزایان لەسەر‬ ‫یاداشتێك ك��ردوە بە مەبەستی بەخشینی‬ ‫خەاڵتی نۆبڵی ئاشتی بەو كچە گەنجە پاكستانیە‬ ‫تەمەن ‪ 16‬ساڵەیە‪ ،‬كە لە ‪9‬ی تشرینی یەكەمی‬ ‫ساڵی ‪2012‬دا بەهۆی خەباتكردنی لەپێناو‬ ‫كردنەوەی دەرگ��ای خوێندنگاكان لەبەردەم‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫كچانی واڵتەكەیدا كرایە ئامانجی چەكدارانی‬ ‫بزوتنەوەی تاڵیبان‪.‬‬ ‫ شود هاری‪ ،‬ڕێكخەری ئەو هەڵمەتە لە‬‫بەریتانیا دەڵێت‪" :‬مەالال تەنها كچێكی گەنجی‬ ‫بچوك نییە‪ ،‬بەڵكو وتەبێژە بەناوی هەموو ئەو‬ ‫كچە هەرزەكارانەوە كە بەهۆی ڕەگەزیانەوە‬ ‫خوێندنیان ل ‌ێ قەدەغە كراوە‪ ،‬بۆیە بەخشینی‬ ‫خەاڵتی نۆبڵی ئاشتی بە مەالال پەیامێكی ڕوونە‬ ‫و دەڵێت‪ :‬جیهان پشتیوانی ئەو كەسانە دەكات‬ ‫كە داكۆكی لە مافی كچانی ه��ەرزەك��ار لە‬ ‫خوێندن و فێركردن دەكەن“‪.‬‬ ‫ رێكخراوی (كیدس ڕایتس)ی هۆڵەندی‬‫دەربارەی مەالال یوسفزای دەڵێت‪" :‬مەالال لەناو‬ ‫هۆڵی پەرلەمانی هۆڵەندا رێزی لێنراو خەاڵت‬ ‫كرا‪ ،‬چونكە ئەو لە پێناوی بەدەستهێنانی مافی‬ ‫خوێندنی كچان لە سەرتاسەری جیهاندا ژیانی‬ ‫خۆی خستە مەترسیەوە“‪.‬‬ ‫ مەالال بووەتە باڵیۆزێكی جیهانی بۆ‬‫داكۆكیكردن لە مافی سەرجەم مندااڵن و‬ ‫مێردمندااڵن و كچانی جیهان بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫مافی خوێندن‪ ،‬بەو هۆیەشەوە رێزی لێنراوە و‬ ‫چەندین خەاڵتی پێشكەش كراوە‪.‬‬ ‫ ڕۆژی ‪8‬ی تشرینی یەكەمی ‪2013‬‬‫بزوتنەوەی تاڵیبانی سەر بە رێكخراوی قاعیدە‬ ‫لەسەر زاری وتەبێژەكەی (شەهیدوڵاڵ شەهید)‬ ‫ئاشكرایكرد‪ ،‬كە تاڵیبان جارێكی دیكەو لە‬ ‫كاتێكدا دەرفەتی بۆ هەڵبكەوێت هەوڵی‬ ‫تیرۆركردنی مەالال یوسفزای دەدات‪.‬‬ ‫ كریستیان بێرگ هاربفیكن‪ ،‬بەرێوەبەری‬‫توێژینەوەكانی ئاشتی لە ئۆسڵۆی پایتەختی‬ ‫نەرویج بە ڕۆژنامەنوسانی ڕاگەیاند‪“:‬بەالی‬

‫منەوە مەالال یوسفزای زۆرترین چانسی بۆ‬ ‫وەرگرتنی خەاڵتی نۆبڵی ئاشتی هەیە“‪.‬‬ ‫جگە لە مەالال یوسفزای دیارترین ئەو‬ ‫كەسانەی بۆ وەرگرتنی خەاڵتی نۆبڵی ئاشتی‬ ‫‪ 2013‬كاندید كراون ئەمانەن‪:‬‬ ‫بیل كلینتۆن‪ ،‬سەرۆكی پێشوتری ویالیەتە‬‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪.‬‬ ‫ بان كیمۆن‪ ،‬سكرتێری گشتی نەتەوە‬‫یەكگرتوەكان‪.‬‬ ‫ خوشكە نیرماال‪ ،‬جێگرەوەی ڕاهیبی‬‫مەسیحی بەناوبانگ دایكە تیریزا‪.‬‬ ‫ پزیشكی ژنان دێنیس مۆكواگی كۆنگۆلی‬‫كە چارەسەری پزیشكی بۆ سەدان ژنی قوربانی‬ ‫دەستدرێژی لە كۆنگۆ كردوە‪.‬‬ ‫ جولیان ئاسانج‪ ،‬سەرۆك و دامەزرێنەری‬‫وێبسایتی ویكیلیكس كە هەزاران دۆكیۆمینتی‬ ‫نهێنی و مەترسیداری لەسە كەسایەتیەكان و‬ ‫واڵتانی جیهان لەالیەو باڵوی كردونەتەوە‪.‬‬ ‫ لەیال زانا‪ ،‬ژنە خەباتگێڕو پەرلەمانتاری‬‫كورد و چاالكوانی بزوتنەوەی ئازادیخوازی‬ ‫كورد لە باكوری كوردستان كە لەپێناو گەیشتنی‬ ‫گەلی كورد بە مافەكانی لە توركیا‪ ،‬سااڵنێكی‬ ‫زۆری لە زیندانەكانی توركیادا بەسەر بردوە‪.‬‬ ‫ كەسە چاالكەكانی ب��واری ئینتەرنێت‬‫لەكاتی بەرپابوونی شۆڕشەكانی بەهاری‬ ‫عەرەبی وەك‪ :‬لینا بن مهەننا و وائیل غونێم و‬ ‫ئیسرا عەبدولفەتاح‪.‬‬ ‫ چاالكانی ب��واری مافەكان لە روسیاو‬‫چین و دزەپێكەرانی نهێنیە هەواڵگری و‬ ‫سەربازییەكانی ئەمریكا وەك برادلی مانینگ و‬ ‫ئیدوارد سنۆدن‪.‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫سایتی ئیالف‪.‬‬‫ماڵپەڕی كەناڵی (‪)DW‬ی ئەڵمانی‪.‬‬‫‪ -‬سكای نیوزی عەرەبی‪.‬‬

‫‪79‬‬

‫رێكخراوی ئۆپیك و رۆڵی لە راگرتنی هاوسەنگی بازاڕەكانی نەوت‬

‫ئۆپیك لەئێستادا (‪)%40‬ى نەوتی جیهان دابیندەكات‬ ‫و خاوەنی (‪ )%80‬ی یەدەگی نەوتی جیهان و (‪)%90‬‬ ‫ی بازرگانی نەوت لە دەستی ئەواندایە‬ ‫سیروان محەمەد*‬

‫ر‬

‫رێكخراوی واڵتانی هەناردەكارانی نەوت ئۆپیك ‪O.P.E.C) Organization‬‬ ‫‪ )of Petroleum Exporting Countries (OPIC‬بەیەكێك لەگرنگترین‬ ‫رێكخراوە ئابورییەكان دادەنرێت لە جیهاندا‪ ،‬بەتایبەتی لە بوارەكانی رێكخستنی‬ ‫بازرگانی نەوت‌و راگرتنی هاوسەنگی‌و جێگیركردنی نرخی نەوت لە بازاڕەكاندا‪.‬‬ ‫گەورەیی رۆڵی ئۆپیك لە گۆڕەپانی ئابوری جیهاندا ساڵی ‪ 1973‬لەگەڵ دەركەوتنی‬ ‫یەكەمین قەیرانی وزەدا دەركەوت‪ ،‬كاتێك هەریەك لە ئێران‌و عەرەبستانی سعودیەو‬ ‫واڵتانی دیكەی ئەندامی ئۆپیك لە ئەنجامی جەنگی ئۆكتۆبەری نێوان میسرو‬ ‫ئیسرائیلدا‪ ،‬نەوتیان وەك چەكێك بەكارهێناو هەناردەی نەوتیان راگرت بۆ ئەو‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪80‬‬

‫واڵت��ان��ەی كە لە جەنگەكەدا پشتیوانی‬ ‫ئیسرائیلیان دەك��رد‪ ،‬بەتایبەتی والیەتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪ ،‬ئەوەش قەیرانێكی‬ ‫گەورەی لەبازاڕەكانی وزەدا دروستكرد و‬ ‫نرخی نەوتی بۆ چوار هێندە بەرزكردەوە‪.‬‬ ‫لەو بەروارە بەدواوە رێكخراوی ئۆپیك‬ ‫بووە رێكخەرو دیاریكەری رێچكەی بەهای‬

‫سەرەكی دامەزراندنی رێكخراوی ئۆپیك‪،‬‬ ‫دامەزراندنی بەرەنگاربوونەوەی كۆمپانیا‬ ‫نەوتیە گەورەكان بوو‪ ،‬هەروەها بۆئەوەی‬ ‫زیاتر بتوانن كە كۆنترۆڵی نرخەكانی نەوت‬ ‫و رێكخستنی بەرهەمهێنانی نەوت بكەن‪،‬‬ ‫بەنرخێكی گونجاو بەبێ‌ كێشە بچێتە‬ ‫بازاڕەكانەوە‪.‬‬

‫نەوت لە بازاڕەكان و رێكخستنی بازرگانی‬ ‫ن��ەوت لەسەرتاسەری جیهان‌و راگرتنی‬ ‫هاوسەنگی نرخەكانی لەنێوان واڵتانی‬ ‫بەرهەمهێنەرو بەركاربەری نەوتدا‪.‬‬ ‫رێكخراوی ئۆپیك لە‪14-10‬ی ئەیلولی‬ ‫ساڵی ‪ 1960‬بە دەستپێشخەری پێنچ دەوڵەتە‬ ‫سەرەكیەكەی بەرهەمهێنەری نەوت (عێراق‪،‬‬ ‫ئێران‪ ،‬عەرەبستانی سعودیە‪ ،‬كوەیت‌و‬ ‫فەنزوێال) لە كۆبوونەوەیەك لە بەغدای‬ ‫پایتەختی عێراق دام��ەزرا‪ ،‬بەوەش ئۆپیك‬ ‫بووە گرنگترین رێكخراو كەلەالیەك واڵتانی‬ ‫تازە پێگەیشتو دامەزرا بۆ پارێزگاریكردن‬ ‫لە بەرژەوەندییەكانیان‪ ،‬دەوترێت هۆكاری‬

‫سەرەڕای ئەو پێنج دەوڵەتەی كە ئامادەی‬ ‫كۆبوونەوەكەی ساڵی ‪ 1960‬بوون‌و ئیمزای‬ ‫رێكەوتنامەی دام��ەزران��دن��ی رێكخراوی‬ ‫(ئۆپیك)یان كرد دەوڵەتانی دامەزرێنەرن‪،‬‬ ‫ئێستا ئۆپیك دوانزە ئەندام لەخۆدەگرێت‬ ‫كە بریتین لە هەر یەك لە‪ :‬قەتەر (‪،)1961‬‬ ‫ئیندونسیا‪ ،‬لیبیا (‪ ،)1963‬ئیمارات‪ ،‬جەزائیر‬ ‫(‪ ،)1967‬نیجیریا (‪‌)1971‬و‪ ،‬ئیكوادۆرو‬ ‫ژابۆن (‪ )1973‬بەاڵم دواتر ساڵی ‪ 1992‬و‬ ‫‪ 1996‬پاشەكشەیان كرد‪ ،‬ئۆپیك ساڵی ‪1965‬‬ ‫بارەگاكەی لە سویسراوە گوێزرایەوە بۆ‬ ‫ڤیەننا‪.‬‬ ‫دام��ەزران��دن��ی رێ��ك��خ��راوی ئۆپیك‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫دەرئ��ەن��ج��ام��ی ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ف��اك��ت��ەری‬ ‫جۆاوجۆربوو‪ ،‬لەسەرویانەوە بەهێزبوونی‬ ‫هەستی سیاسی ‌و وش��ی��اری نیشتیمانی‬ ‫سەربەخۆیی ئ��اب��وری كە ئەوسا كەرتی‬ ‫نەوت لەژێر دەستی داگیركەردابوو‪ ،‬بۆ‬ ‫هەوڵدەدرا كە نەوت وەك سەروەتێیكی‬ ‫نشتیمانی سەیر بكرێت و بەتااڵن نەبرێت؟‬ ‫سەرەڕای ئەمانە گەورەبوونی رۆڵی نەوت‬ ‫لە ئابووری جیهان‪ ،‬كە ببووە فاكتەری‬ ‫سەرەكی گەشەسەندنی ئابوی و جیهان و‬ ‫بەبەردەوامی خواستی لەسەر زیادبوونبوو‪.‬‬ ‫عیراق رۆڵی گەورە و دیاری هەبوو‬ ‫ل��ە دام��ەزران��دن��ی رێ��ك��خ��راوی ئۆپیك‪،‬‬ ‫دوای شۆڕشی ‪14‬ی تەموزی ساڵی ‪1958‬‬ ‫بارودۆخێكی نوێ‌ لە عیراق دروستبوو‪،‬‬ ‫عیراق كەوتە ملمالنێ لەگەڵ كۆمپانیاكانی‬ ‫ن��ەوت و داوای پشكی زیاتری قازانجی‬ ‫دەكرد‪.‬‬ ‫رێ��ك��خ��راوی ئ��ۆپ��ی��ك ل��ەس��ەرەت��ای‬ ‫دامەزراندنیەوە تا ئێستا (‪ )22‬ئەمینداری‬ ‫هەبووە و یەكەم ئەمینداری (فوئاد روحانی)‬ ‫لە ئێران ب��ووە‪ ،‬لە ساڵی (‪ )2007‬ەوە‬ ‫عەبدوڵاڵ سالم بەدری ئەمینداری رێكخراوی‬ ‫ئۆپیكە ‪.‬‬ ‫رێكخراوی ئۆپیك لەسیستمی نێودەوڵەتی‬ ‫بە گوێرەی مادەی (‪ )102‬لە میساقی نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكان وەك رێكخراوێكی حكومی‬ ‫ریزبەندكراوە‪ ،‬دامەزراوەیەكی بازرگانی‬ ‫نییە‪ ،‬دەست وەرناداتە پرۆسەی دارایی و‬ ‫بازرگانی نەوت‪ ،‬ئەمینداری رێكخراوەكە‬ ‫كەسی بەرپرسی یاساییە لە كاروبارەكان‪،‬‬ ‫رێكخراوی ئۆپیك لە ئێستادا (‪ )40%‬نەوتی‬ ‫جیهان دابین دەكات و خاوەنی (‪)80%‬‬ ‫یەدەگی نەوتی جیهانەو (‪ )90%‬بازرگانی‬ ‫نەوت لەدەستی ئەواندایە‪ ،‬ئۆپیك لە سێ‌‬ ‫دەزگای سەرەكی پێكهاتووە‪.‬‬ ‫ئەنجومەنی وەزاری‪ :‬ك��ە بااڵترین‬ ‫دەسەاڵتی هەیە لە وەفدی واڵتانی ئەندام‬ ‫پێك دێن و سااڵنە دوو كۆبوونەوەی ئاسایی‬ ‫ئەنجام دەدەن‪.‬‬

‫‪81‬‬

‫ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی پ���ارێ���زگ���اران‪ :‬ل��ەو‬ ‫نوێنەرانە پێكدێن كە واڵتانی ئەندام بۆ‬ ‫نوێنەرایەتیكردن هەڵیاندەبژێرن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫سكرتاییەت كە لە پێنج بەش پێكدێت‌و‬ ‫ئەمینداری گشتی سەرۆكایەتی دەكات‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 1976‬وەزیرانی دارایی واڵتانی‬ ‫ئەندامی ئۆپیك لە پاریس كۆبوونەوەیەكیان‬ ‫سازكردو سندوقی ئۆپیك بۆ گەشەپێدانی‬ ‫نێودەوڵەتیان دامەزراند‪ ،‬كە تا ئێستا كۆمەك‬ ‫‌ویارمەتی پێشكەش بە ‪ 100‬واڵت كردوە‪.‬‬ ‫ی��ەدەگ��ی ن��ەوت��ی ئۆپیك لەكاتی‬ ‫دامەزراندنیدا لە ساڵی ‪ 1960‬نزیكەی‬ ‫(‪ )197‬ملیار بەرمیل بوو‪ ،‬كە دەیكردە‬ ‫نزیكەی (‪ )62%‬یەدەگی جیهان‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫ئەمڕۆ پێنچ هێندە زیادی كردوە بە ‪1295‬‬ ‫ملیار بەرمیل ن��ەوت مەزەندەكرێت و‬ ‫پشكی یەدەگی واڵتانی ئۆپیكیش بە ‪922‬‬ ‫ملیار مەزەندە دەكرێت كە دەكاتە (‪)80%‬‬ ‫یەدەگی نەوتی جیهان‪.‬‬ ‫ئ��ۆپ��ی��ك س��ااڵن��ە ك��ۆب��وون��ەوەی��ەك��ی‬ ‫دەوری یان زیاتر لەسەر ئاستی وەزیرانی‬ ‫نەوت سازدەكات‪ ،‬بۆ چاوخشاندنەوە بە‬ ‫رەوشی بازاڕەكانی نەوت‪ ،‬رەوشی ئابوری‬ ‫جیهان‪ ،‬سەیركردنی راپۆرتەكانی ئاستی‬ ‫بەرهەمهێنانی نەوت ‪.‬‬ ‫سەبارەت كۆبوونەوەی بااڵی سەرانی‬ ‫واڵتانی ئۆپیك ناوبەناو بەگوێرەی پێداویستی‬ ‫وقەیرانەكانی بازاڕی نەوت سازدەكرێت‌و‬ ‫ئۆپیك لەسەرەتای دامەزراندنیەوە تا ئێستا‬ ‫سێ‌ كۆبوونەوەی لوتكەی ئەنجامداوە‪،‬‬ ‫یەكەم لوتكەی جەزائر‪ ،‬كە لە ئازاری ساڵی‬ ‫‪ 1975‬سازكرا و لەو كۆبوونەوەیەدا رێكەوتن‬ ‫لەسەر پەیڕەوكردنی سیاسەتێكی نەوتی نوێ‌‬ ‫كە لەسەر بنەمای راوێژو گفتوگۆ لەگەڵ‬ ‫واڵتانی بەرهمهێنەرو بەكاربەری نەوت‬ ‫كار بۆ دامەزراندنی سیستمی نوێی ئابووی‬ ‫جیهان دەكەن لەسەر بنەمای دادپەروەری‬ ‫و یەكسانی و لێكتێگەیشتن بەرژەوەندی‬ ‫هاوبەش و گەشپێدانی گشت واڵتان‪.‬‬ ‫ل��وت��ك��ەی دووەم س���اڵ���ی ‪2000‬‬

‫رێكخراوی ئۆپیك‬ ‫بووە رێكخەرو‬ ‫دیاریكەری‬ ‫رێچكەی بەهای‬ ‫نەوت لە بازاڕەكان‬ ‫و رێكخستنی‬ ‫بازرگانی نەوت‬ ‫لەسەرتاسەری جیهان‌و‬ ‫راگرتنی هاوسەنگی‬ ‫نرخەكانی لەنێوان‬ ‫واڵتانی بەرهەمهێنەرو‬ ‫بەركاربەری نەوتدا‬

‫لەفەنزویال س��ازك��را و تیایدا دووەمین‬ ‫پرەنسیپەكانی كاركردنی ڕاگەیاند‪ ،‬كە‬ ‫بریتیبوو لە دوپاتكردنەوەی كاركردنی‬ ‫هاوبەش بۆ راگرتنی ئارامی بازاڕەكانی‬ ‫نەوت‪ ،‬دابینكردنی بەنرخێكی گونجاو و‬ ‫بەردەوامبوون لەسەر كاركردنی هاوبەش بۆ‬ ‫بەهێزكردنی روڵی نەوت لە گەشەپێدانی‬ ‫ئابوری جیهان‪ ،‬سێیەمین لوتكەش ساڵی ‪2007‬‬ ‫لە (ریاز)ی پایتەختی عەرەبستانی سعودیە‬ ‫سازكرا‪ ،‬تیایدا پرەنسیپەكانی پێشووی ئۆپیك‬ ‫دوپاتكرایەوە‪ ،‬هەرەوەها جەختیش لەسەر‬ ‫ئەوەكرایەوە كە كاربكرێت بۆ بەردەوامی‬ ‫خستنەڕووی نەوت بەشێوەیەكی پێویست‬ ‫و بەنرخێكی گونجاو بە لەبەرچاوگردنی‬

‫بەرژەوەندی هاوبەش‪.‬‬ ‫رێكخراوی ئۆپیك لە وێستگە جیاجیاكانی‬ ‫نرخی ن��ەوت‌و دروستبوونی قەیرانەكانی‬ ‫وزەدا رۆڵ��ی دی��ارو كاریگەری هەبووە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەدیاریكردنی ئاستی خستنەڕووی‬ ‫نەوت لە بازاڕەكان ‌و دیاریكردنی رێژەی‬ ‫بەرهەمهێنانی نەوتی هەر واڵتێك‪.‬‬ ‫س��اڵ��ی ‪ 1998‬كاتێك ن��رخ��ی ن��ەوت‬ ‫گەورەترین دابەزینی بەخۆیەوە بینی نرخی‬ ‫یەك بەرمیل نەوت دابەزی بۆ ‪ 9‬دۆالر‪،‬‬ ‫ئۆپیك رۆڵی كارای بینی لە دیاریكردنی‬ ‫بەرهەمهێنان‌و رێكخستنی بازاڕەكانی نەوت‬ ‫بەوپێیەی نەوت كە كااڵیەكی ستراتیژییە‬ ‫نرخەكەی دەكەوێتە ژێرفشاری بازاڕەوە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 2008‬لەكاتی دروستبوونی قەیرانی‬ ‫دارایی نرخی نەوت دوای ئەوەی گەیشتە‬ ‫نزیكی (‪ )100‬دۆالرو ساڵی ‪ 2010‬دابەزی بۆ‬ ‫(‪ )60‬دۆالر‪ ،‬لە ئێستاشدا نرخی بەرمیلێك‬ ‫نەوتی سەبەتەی ئۆپیك لە دەوروب��ەری‬ ‫‪ 111.48‬دۆالر دەفرۆشرێت و پێشبینیش‬ ‫دەكرێت لە ئەگەری لێدانی سوریادا نرخی‬ ‫یەك بەرمیل بگاتە سەرو ‪ 130‬دۆالر ‪.‬‬

‫*رۆژنامەنوسی ئابوری‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪82‬‬

‫میسر دابەشبووە لەنێوان ناسیۆنالیزمی میسر بە رابەرایەتی سوپا‬ ‫و ناسیۆنالیزمی ئیسالمی بە رابەرایەتی ئیخوان موسلیمین‬

‫شۆڕشی میسر و داهاتووەكەی‬ ‫ن‪ :‬ئازەر مودەڕسی‬

‫ئــ‬

‫لە فارسییەوە‪ :‬مەجید مارابی‬

‫ئەمڕۆ كۆمەڵگەی میسر‪ ،‬كە دوو ساڵ پێش ئێستا مژدەی بەهاری عەرەبی دەدا‪ ،‬كۆمەڵگەیەك كە مژدەبەخشی‬ ‫شۆڕشێكی جەماوەری بوو لەپێناو روخاندنی دەسەاڵتی دیكتاتۆر و ملهوڕان‪ ،‬كۆمەڵگەیەك كە سیمبولی دەسەاڵتی خەڵك‬ ‫بۆ بەدەستەوە گرتنی چارەنوسی خۆیان بوو و مرۆڤی ئازادیخواز لە سەرتاسەری جیهان دروشمی“وەكو میسریەكان‬ ‫هەنگاو هەڵبگرە“ و وەكو میسریەكان شۆڕش بكە“ یان كردبووە چرای رێگای خۆیان‪ ،‬ئێستا میسر لە لێواری هەڵدێردایە و‬ ‫داهاتوویەكی تاریكی لە بەردەمدایە‪.‬‬ ‫سیناریۆكانی شەڕی ناوخۆ‪ ،‬دیكتاتۆری سەربازی یان بەردەوامی شۆڕش‪ ،‬یەكالكردنەوەی دەسەاڵتی سیاسی لە بەرژەوەندی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪83‬‬

‫چینی كرێكاران و خەڵكی بەشمەینەتی میسر‪،‬‬ ‫هەموویان سیناریۆی كراوە و ئەگەرن‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ میسر دابەشبووە بەسەر دوو‬ ‫بەرەی دژە شۆڕشی بۆرژوازیدا‪ ،‬ناسیۆنالیزمی‬ ‫میسر بە رابەرایەتی سوپا و ناسیۆنالیزمی‬ ‫ئیسالمی بە رابەرایەتی ئیخوان موسلیمین‪،‬‬ ‫جەمسەری سێهەم ب���ەرەی ك��رێ��ك��اران و‬ ‫جەماوەرێكی بەرینە كە لە پێناو نان‪ ،‬ئازادی‬ ‫و دادپەروەری كۆمەاڵیەتیدا لە دژی موبارەك‬ ‫شۆڕشیان كرد‪ ،‬هێشتا چ لە بواری سیاسی و‬ ‫چ لە بواری رێكخراوەیەوە الوازترە لەوەی‬ ‫كە بتوانێت مۆری خۆی لە گۆڕانكاریەكانی‬ ‫داهاتووی میسر بدات‪.‬‬ ‫ه����ەردوو ج��ەم��س��ەری دژە ش��ۆرش‬ ‫بانگەشەی نوێنەرایەتی ئازادی و خۆشبژێوی‬ ‫و دادپەروەری بەشی هەرە زۆری كۆمەڵگە‬ ‫دەك��ەن ‪ ،‬وات��ا ئامانجێك كە شۆڕشەكەی‬ ‫ساڵی ‪ 2011‬و تەقینەوە جەماوەریەكانی‬ ‫ئەمساڵی دروستكرد‪ ،‬ه��ەردوو جەمسەر‬ ‫بەشێك لە چینی كرێكاران و الوان و خەڵكی‬ ‫بێبەشی كۆمەڵگە و رێكخراوەكانی ئەوانیان‬ ‫خستوەتە ژێر ئااڵی خۆیانەوە‪ .‬دوو ساڵ پاش‬ ‫شۆڕشەكەی خەڵكی میسر لە دژی دیكتاتۆری‬ ‫م��وب��ارەك‪ ،‬میسر جارێكی دیكە شایەتی‬ ‫تەقینەوەیەكی گەورەبوو لە پێناو خۆشبژێوی‬ ‫و ئازادی‪ ،‬دژی هەژاری و ستەمكاری سیاسی‬ ‫و حاكمیەتی ئیسالم هاتەمەیدان و لەالیەن‬ ‫دژە شۆڕشی س��وپ��اوە لە نیوەی رێگادا‬ ‫وەستێنرا‪.‬‬ ‫ش���ۆڕش���ی ئ����ەم����دوای����ەی م��ی��س��ر‪،‬‬ ‫تایبەتمەندیەكانی‪ ،‬خاڵە بەهێز و الوازەكانی‬ ‫پرسێكە كە پێویستە لەالیەن چینی كرێكاران‬ ‫و كۆمۆنیستەكان بە تایبەت چینی كرێكار‬ ‫و كۆمۆنیستەكانی میسرەوە تاوتوێ‌ بكرێت‪.‬‬ ‫ئەم نوسینە هەوڵێكە لەو پێناوەدا‪.‬‬ ‫ئ��ەم نوسیە الیەنە جۆراوجۆرەكانی‬ ‫مەسەلەكە ب��ە تایبەت رۆڵ��ی میسر لە‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬پەیوەندی نێوان بۆرژوازی میسر‬ ‫و جەمسەرەكانی ب���ۆرژوازی لە ناوچەكە‬ ‫و جیهان ب��ە وردی ناخاتە ب��ەر ب��اس و‬ ‫لێكۆڵینەوە‪ ،‬لە بنەڕەتدا هێڵە گشتیەكانی‬ ‫گرنگترین بنەماكانی خەباتی چینایەتی لە‬ ‫میسر و تایبەتمەندیەكانی شۆڕشی ئەمدوایانە‬ ‫دەخاتە بەر باس و لێكۆڵینەوە‪.‬‬

‫میسر دابەشبووە‬ ‫بەسەر دوو بەرەی دژە‬ ‫شۆڕشی بۆرژوازیدا‪،‬‬ ‫ناسیۆنالیزمی میسر‬ ‫بە رابەرایەتی سوپا‬ ‫و ناسیۆنالیزمی‬ ‫ئیسالمی بە‬ ‫رابەرایەتی ئیخوان‬ ‫موسلیمین‪،‬‬ ‫جەمسەری سێهەم‬ ‫بەرەی كرێكاران و‬ ‫جەماوەر‬ ‫شۆڕشی جانیوەری ‪ ،2011‬شۆڕشی ناتەواو‬ ‫شۆڕشی ‪2011‬ی میسر دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫رووبەڕووی هەرەسهێنان كردەوە‪ ،‬بەاڵم وەكو‬ ‫شۆڕشە گشتیەكانی دیكە لە نەبوونی هەژمونی‬ ‫ئاسۆیەكی روون و رادیكاڵ و بەشدارنەبوونی‬ ‫چینی كرێكاران تێیدا‪ ،‬تەنها ب��ووە هۆی‬ ‫دەستاودەستكردنی دەسەاڵت لە نێوان توێژ و‬ ‫بەشەجۆراوجۆرەكانی بۆرژوازیدا‪ .‬بەاڵم ئەمە‬ ‫هەموو مەسەلەكە نەبوو‪ .‬پرسی چەسپاندنی ئەو‬ ‫دەسەاڵتە دژە شۆڕشە نوێیە‪ ،‬یان بەردەوامی‬ ‫شۆڕش بۆ هەرەسپێهێنانی دیسان وەكو تێكڕای‬ ‫شۆڕشەكانی دیكە پێویستی بە كاتی زیاتر هەیە‪.‬‬ ‫سەردەم و قۆناغێك كە شۆڕش نەك تەنها بە‬ ‫شێوەی راپەڕینی جەماوەری هەموو رۆژە‪ ،‬كە‬ ‫لە بنەڕەتدا بە شێوازی ملمالنێی هەمیشەیی‬ ‫لەسەر وات���ادان بە سەركەوتنی ش��ۆڕش و‬ ‫داخوازەییەكانی ب��ەردەوام��ە‪ .‬سەردەمێك‬ ‫كە تێیدا ی��ان دژە ش��ۆڕش سەركەوتوو لە‬

‫سەركوتكردن و خنكاندنی شۆڕش و مۆری‬ ‫كۆتایی خ��ۆی لە ش��ۆڕش ب��دات یان چینی‬ ‫كرێكاران و كۆمۆنیستەكان دەتوانن بەشی هەر‬ ‫زۆری كۆمەڵگە لە دەوری ئاسۆیەكی رادیكاڵ‬ ‫و كۆمۆنیستی و لە پێناو گەیشتن بە ئازادی‪،‬‬ ‫خۆشبژێوی‪ ،‬بەختەوەری و دادپ��ەروەری��دا‬ ‫یەكبخەن و شۆڕشی كرێكاران دەستەبەر بكەن‪.‬‬ ‫ئەم پرۆسەیە سروشتی تێكڕای شۆڕشەكانە لە‬ ‫شۆڕشی فەرەنساوە و شۆڕشەكانی شوبات و‬ ‫ئۆكتۆبەری روسیاوە بگرە تا شۆڕشی ‪1979‬ی‬ ‫ئێران‪ .‬لە روسیا پاش شۆڕشی بۆرژوازی شوبات‬ ‫و بەدەسەاڵت گەیشتنی بەشێك لە بۆرژوازی‪،‬‬ ‫چینی كرێكاران و بەلشەفیكەكان پاش چەندین‬ ‫مانگ توانیان شۆرشی كرێكاران بە سەركەوتن‬ ‫بگەیەنن‪ ،‬بەاڵم لە رووبەڕووبوونەوەی چینی‬ ‫كرێكاران و بەلشەفیكەكاندا لەگەڵ دژە شۆڕشی‬ ‫بۆرژوازی چەسپاندنی دەوڵەتی كرێكاران لە‬ ‫روسیاش چەندین ساڵی خایاند‪ .‬هیچ شۆڕشێك‬ ‫تەنها بە سەركەوتنی راپەڕین و هەرەسپێهێنانی‬ ‫دیكتاتۆری فەرمانڕەوا نەگەیشتوەتە خاڵی‬ ‫كۆتایی خۆی و ناشگات‪ .‬شۆڕشی میسریش لەو‬ ‫قاعیدەیە بەدەر نەبووە و ناشبێت‪.‬‬ ‫ئاخێزی جەماوەریی و شۆڕشی هەمووانی‬ ‫خەڵكی میسر بە داخ��وازی ن��ان‪ ،‬ئ��ازادی و‬ ‫دادپەروەری كۆمەاڵیەتی و لە دژی دیكتاتۆری‬ ‫حوسنی م��وب��ارەك‪ ،‬سیمبولی ستەمكاری‪،‬‬ ‫گەندەڵی و هەژمونی خۆرئاوا و بە تایبەت‬ ‫ئەمریكا لە ناوچەكە‪ ،‬لەناوچوونی موبارەكی‬ ‫لێكەوتەوە‪ ،‬بەاڵم نەك هەر مەكینەی حوكمی‬ ‫لە میسر و بە تایبەت دەزگا سەركوتگەرەكەی‪،‬‬ ‫سوپا و پۆلیس و زیندان‪ ،‬بە دەستنەخوادویی‬ ‫م��ای��ەوە‪ ،‬بەڵكو بۆ قۆناغێك ئ��ەوان وەكو‬ ‫بەشێك لە هێزی شۆڕش یان پشتیوانانی شۆڕش‬ ‫قبوڵكران‪ .‬سەرباری هەرەسهێنانی موبارەك‬ ‫یاسای باری نائاسایی كە بە واتای فەرمانڕەوایی‬ ‫سوپا و دیكتاتۆریەتی رەهابوو تا ماوەیەكی‬ ‫زۆر بەرپابوو‪ .‬لەم قۆناغەدا ریزەكانی دژە‬ ‫شۆڕشی ناوخۆیی و جیهانی لە پاراستنی تێكڕای‬ ‫سیستمەكە‪ ،‬رێگرتن لە روخانی موبارەك لە‬ ‫رێگای شۆڕشێكی جەماوەریەوە و پاراستنی‬ ‫دەزگای سەركوت یەكگرتوو بوون‪ .‬تێكڕای ئەم‬ ‫ریزە هەوڵیدەدا لە نەبوونی بەشداری سیاسی‬ ‫و بەهێزی چینی كرێكارانی میسر‪ ،‬سەركەوتنی‬ ‫شۆڕشی میسریان تەنها بە رۆشتنی موبارەكەوە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪84‬‬

‫گرێبدات‪.‬‬ ‫پ��اش ش��ۆڕش��ەك��ەی ج��ان��ی��وەری ‪2011‬‬ ‫و هەرەسهێنانی م��وب��ارەك شۆڕشی میسر‬ ‫پێی نایە قۆناغێكی ن��وێ‌ لە ژیانی خۆی‬ ‫و كێشمەكێشێكی ن��وێ‌ ب��ۆ دیاریكردنی‬ ‫چارەنوسی شۆڕشەوە‪ .‬كێشمەكێشێك كە دوو‬ ‫ساڵ لە ئ��ارادا بوو‪ ،‬ئاخێزی جەماوەریی لە‬ ‫دژی مورسی لە حوزەیرانی ‪2013‬دا‪ ،‬خاڵی‬ ‫تەقینەوەی ئەو كێشمەكێشە بوو و قۆناغی‬ ‫رۆشتنی شۆڕشی میسر بۆ ناو خولێكی نو ‌ێ‬ ‫بە ریزبەندی نوێوە بوو‪ .‬پرسی بەردەوامی یان‬ ‫راگرتن و سەركوتكردنی شۆڕش‪ ،‬پەرەپێدان‬ ‫یان وەرگرتنەوەی دەستكەوتەكانی لە ریزی‬ ‫سەرەوەی داخوازیەكانی كۆمەڵگە و لە بەرامبەر‬ ‫دوو بەرەی‪ ،‬شۆڕش و دژە شۆڕشدایە‪.‬‬ ‫لە ب��ەرەی دژە شۆڕشیش جەمسەر و‬ ‫ئوتۆریتە سەرەكیەكانی ب���ۆرژوازی كە بە‬ ‫شێوەیەكی رێكخراو لەم شۆڕشەدا رۆڵیان‬ ‫دەگێڕا ئیخوان موسلیمین و شۆڕشی میسر‬ ‫بوون‪ .‬بەشەكانی تری ب��ۆرژوازی‪ ،‬هێشتا لە‬ ‫پەراوێزی جوڵە و ملمالنێی ئەو دوو هێزەدا‬ ‫رۆڵیان هەبوو‪ ،‬الیەنی ئیخوان موسلیمین‬ ‫بەهێزترین پ��ارت لە پەرلەمان و "ب��راوەی‬ ‫سەرۆكایەتی“یە و الیەنەكەی دیكەش سوپای‬ ‫میسری پشتقایم بە توانای دارایی و سەربازی‬ ‫و هەژمونی و "پێگەی مێژوویی و نەریتی“‬ ‫خۆیە!‬ ‫س���ات���ە ب���ەرج���ەس���ت���ەك���ان���ی ئ��ەو‬ ‫رووبەڕووبوونەوەیە‪:‬‬ ‫• دژە شۆڕشی بۆرژوازی لە هەوڵی‬ ‫پاراستنی پاشماوەكانی مەكینەی حكومەتی‬ ‫موبارەك و دەزگ��ا سەركوتگەرەكەیدا بوو‪.‬‬ ‫ئەحمەد شەفیق زەك��ی‪ ،‬س��ەرۆك وەزیرانی‬ ‫هەڵبژێردراوی موبارەك‪ ،‬پاش یەك مانگ‬ ‫مانەوەی لە دەسەاڵت لە ژێر فشاری بەرباڵوی‬ ‫جەماوەردا ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە بوو‬ ‫و عیسام ش��ەرەف لەالیەن دەستەی بااڵی‬ ‫فەرماندەیی سوپاوە بە س��ەرۆك وەزیرانی‬ ‫ن��وێ‌ دەستنیشان ك��را‪ .‬ب��ەاڵم ن��اڕەزای��ی لە‬ ‫دژی پاشماوەكانی رژێمەكەی موبارەك و‬ ‫هێرشكردنە سەر ناوەندە حكومیەكان لەوانە‬ ‫نوسینگەی ناوەندی دەزگ��ای هەواڵگری و‬ ‫ئاسایشی حكومەتەكەی موبارەك‪ ،‬لە شارە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫ئاخێزی جەماوەریی‬ ‫لە دژی مورسی لە‬ ‫حوزەیرانی ‪2013‬دا‪،‬‬ ‫خاڵی تەقینەوەی ئەو‬ ‫كێشمەكێشە بوو‬ ‫و قۆناغی رۆشتنی‬ ‫شۆڕشی میسر بۆ ناو‬ ‫خولێكی نوێ‌ بە‬ ‫ریزبەندی نوێوە بوو‬

‫جۆراوجۆرەكاندا هێشتا بەردەوام بوو‪ .‬دوو رۆژ‬ ‫پاش ریفراندۆمی دەستوری‪ ،‬بینای وەزارەتی‬ ‫ناوخۆی میسر لە خۆپیشاندانێكدا سوتێنرا‪.‬‬ ‫حكومەتەكەی عیسام شەرەف یاسایەكی نوێی‪،‬‬ ‫سەبارەت بە قەدەغەكردنی ئەو خۆپیشاندان‬ ‫و مانگرتنانەی ك��ە ن��اوەن��دە حكومیەكان‬ ‫دەكاتە ئامانج پەسەند كرد‪ .‬بە گوێرەی ئەو‬ ‫یاسایە‪ ،‬سزای هێرشكردنە سەر ئەو ناوەندانە‬ ‫زیندانیكردن و غەرامەی سەد هەزار دۆالر بوو‪.‬‬ ‫دوای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان‪ ،‬لە حوزەیرانی‬ ‫‪ ،2012‬سەرۆكی دەسەاڵتی دادوەری میسر بە‬ ‫رەسمی رێگای بە سوپا و هێزە ئەمنیەكاندا‬ ‫كە هاوواڵتیانی ناڕازی دەستگیربكەن و تا ئەو‬ ‫كاتەی چارەنوسی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و‬ ‫پێكهێنانی حكومەت یەكالیی دەبێتەوە لە دادگا‬ ‫سەربازییەكاندا دادگاییان بكات‪.‬‬ ‫• لە حوزەیرانی ‪ 2012‬دادگای بااڵی‬

‫دەستوری میسر‪ ،‬پەسەندكراوی پەرلەمانی‬ ‫میسری سەبارەت بە قەدەغەبوونی بەشداری‬ ‫بەرپرسانی دەسەاڵتەكەی موبارەك لە دەزگای‬ ‫حكومی داهاتوودا رەتكردەوە‪ .‬جگە لەوەش‪،‬‬ ‫تێكڕای یاسای هەڵبژاردنەكانی بە نایاسایی‬ ‫و ب��ڕی��اری ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەی پەرلەمانی‬ ‫هەڵبژێردراوی دەرك��رد و دیسان دەسەاڵتی‬ ‫رادەستی دەستەی بااڵی فەرماندەیی سوپا‬ ‫كرد‪ .‬رۆژی (‪)15‬ی حوزەیران پەرلەمان‪ ،‬بە‬ ‫گەمارۆدانی بینای پەرلەمان و قەدەغەكردنی‬ ‫مافی چوونە ناو بیناكەی‪ ،‬بە رەسمی لەالیەن‬ ‫سوپاوە بە هەڵوەشاوە راگەیەند و سوپا بە‬ ‫رەسمی فەرمانڕەوایی گرتە دەست‪ .‬دەستەی‬ ‫بااڵی سەربازیی بە پەسەندكردنی دەستوری‬ ‫كاتی‪ ،‬دەسەاڵتێكی بێسنوری سەبارەت بە‬ ‫كۆنترۆڵكردنی سەرۆك وەزیران‪ ،‬دامەزراوەكانی‬ ‫یاسادانان‪ ،‬راگەیاندنی جەنگ لە دژی كەسانی‬ ‫دیكە‪ ،‬كۆنترۆڵكردنی بودجەی نیشتمانی‪ ،‬بە‬ ‫سوپا سپارد‪ .‬لە هەمان كاتدا بە شێوەی یاسایی‬ ‫سوپا و وەزارەتی بەرگری لە كۆنترۆڵی سەرۆك‬ ‫وەزیران و حكومەتدەرهێنا و ‪ 100‬كەسی بۆ‬ ‫داڕشتنی دەستوری نوێ‌ دەستنیشان كرد‪.‬‬ ‫• لەالیەكی دیكە كۆمەڵگەی میسر لە‬ ‫ناو گڕوتینی شۆڕشدا دەسوتا‪ .‬لە مانگی مارسی‬ ‫‪2011‬وە تا بە دەسەاڵت گەیشتنی مورسی‪،‬‬ ‫میسر بە بەردەوامی شایەتی خۆپیشاندانی‬ ‫بەردەوام لە ژێر ناوی "بەرگری لە شۆڕش“‪،‬‬ ‫"ت��وڕەب��وون��ی ش��ۆڕش“‪" ،‬هەینی س��زادان“‪،‬‬ ‫"هەینی یەكالیی كەرەوە“ و ‪ ....‬بەردەوام‬ ‫بوو‪ .‬لە بەرامبەر هەر جوڵەیەكی دژە شۆڕشی‬ ‫دەس��ەاڵت��دار‪ ،‬واتا سوپا و حكومەتی كاتی‪،‬‬ ‫خەڵك بە ناڕەزایی رژانە سەر شەقامەكان‪ .‬دڵی‬ ‫شۆڕش هێشتا لە گۆڕەپانی تەحریر لێیدەدا‪ .‬لە‬ ‫شارە جۆراوجۆرەكان بە تایبەت لە قاهیرە‪،‬‬ ‫خۆپیشاندانی ناڕەزایی بە داخوازیگەلێكی‬ ‫وەك‪ :‬دادگاییكردنی موبارەك و بەرپرسانی‬ ‫دەس��ەاڵت��ەك��ەی‪ ،‬چ��اك��س��ازی دەستبەجێ و‬ ‫دورخستنەوەی پاشماوەكانی حكومەتەكەی‬ ‫م��وب��ارەك ل��ە بەرپرسیارێتی دەس���ەاڵت‪،‬‬ ‫ناڕەزایی دژی تاكڕەوییەكانی سوپا‪ ،‬داخوازی‬ ‫راگرتنی پرۆسەی دادگاییكردنی خەڵك لە‬ ‫دادگا سەربازییەكان‪ ،‬قۆرخكردنی دەسەاڵت‬ ‫لەالیەن سوپاوە‪ ،‬خواستی گواستنەوەی هەرچی‬ ‫خێراتری دەسەاڵت لە سوپاوە بە حكومەتێكی‬

‫‪85‬‬

‫هەڵبژێردراوی خەڵك! بەڕێوە دەچوو‪ .‬ئەم‬ ‫خۆپیشاندانانە لەالیەن سوپا و پۆلیسەوە‬ ‫سەركوتكرا‪ .‬مانگەكاتی ئ��اب تا نۆڤەمبەر‬ ‫چەندین خۆپیشاندانی هێمنانەی خەڵك‬ ‫لە دژی فەرمانڕەوایی سوپا‪ ،‬كە داخ��وازی‬ ‫دورخستنەوەی تەنتاوی لە فەرماندەیی سوپا و‬ ‫گواستنەوەی حكومەت بە حكومەتێكی (سڤیل)‬ ‫بوو‪ ،‬لەالیەن سوپاوە خەڵتانی خوێن كرا‪.‬‬ ‫لە گۆشەنیگای چینی كرێكارانی میسرەوە‬ ‫شۆڕشی جانیوەری ‪ 2011‬بە ناتەواوی مایەوە‪،‬‬ ‫دەس��ەاڵت لە نێوان توێژە جۆراوجۆرەكانی‬ ‫بۆرژوازیدا دەستاودەست بوو‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫مەسەلەی دەسەاڵتی سیاسی یەكال نەكرابوویەوە‪.‬‬ ‫كێشمەكێشە سیاسی – كۆمەاڵیەتیەكانی دوو‬ ‫ساڵی رابردو لەسەر خۆشبژێوی و ئ��ازادی��ە‬ ‫س��ی��اس��ی��ەك��ان‪ ،‬ل��ە دژی‬ ‫ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی‬ ‫دی��ن��ی‬

‫ل�������ە‬ ‫یاسا و ژیانی‬ ‫تایبەتیدا و ئ��ازادی‬ ‫ژن لە ئارادابوو‪ .‬ناڕەزاییە‬ ‫كرێكاریەكان بۆ زیادكردنی موچە‪،‬‬ ‫مافی رێكخراوبوون و مانگرتن بە شێوەیەكی‬ ‫وەحشیانە سەركوتكرا‪ .‬سەرهەڵدانی چەندین‬ ‫دامەزراوەی سیاسی و كۆمەاڵیەتی‪ ،‬رێكخراوە‬ ‫كرێكارییە بەهێزەكان و پارتەكان و رێكخراوە‬ ‫سیاسیەكان كە خۆیان بە چ��ەپ دەزان��ی‪،‬‬ ‫هەموویان نیشانەی ملمالنێیەكی بنەڕەتی‬ ‫كۆمەڵگە لەسەر داه��ات��ووی شۆڕشی میسر‬ ‫بوون‪ .‬لەم دوو ساڵەدا ئێمە شایەتی گیرسانی‬ ‫دوو رێكخراوی گەورەی كرێكاران(فدراسیۆنی‬ ‫یەكێتییە سەربەخۆ كرێكارییەكانی میسر بە‬ ‫ئەندامبوونی زیاتر لە سەد یەكێتی سەربەخۆ و‬ ‫‪ 2‬ملیۆن ئەندام‪ ،‬كۆنگرەی دیموكراتیكی كاری‬ ‫میسر)‪ ،‬دەیان پارتی سیاسی چەپ و راست و‬ ‫سەدان دامەزراوەی كۆمەاڵیەتی و مەدەنی لە‬ ‫میسردا بوون‪ .‬كۆمەڵگەی گۆڕدراو و پڕشەپۆلو‬ ‫تەوژمی میسر چاوەڕوانی یەكالییكردنەوەی‬

‫دەس��ەاڵت لە نێوان بەشە جۆراوجۆرەكانی‬ ‫بۆرژوازیدا نەبوو‪ .‬تینویەتی بۆ بەشداریكردنی‬ ‫لە چارەنوسی كۆمەڵگە‪ ،‬بۆ لێدانی مۆری خۆی‬ ‫و بزوتنەوەكەی لە شۆڕشی لە ئارادابووی‬ ‫میسر‪ ،‬هەوڵدان بۆ یەكخستن و یەكڕیزی لە‬ ‫هەموو بەشەكانی كۆمەڵگە‪ ،‬لە بۆرژواوە تا‬ ‫كرێكار هێشتا لە ئارادایە‪ .‬ملمالنێی هەمیشەیی‬ ‫كۆمەڵگە لەگەڵ حاكمیەت‪ ،‬هەموویان نیشانەی‬ ‫قۆناغێكی پڕتەوژم و شۆڕشگێڕانە بوون و‬ ‫دانەخرانی دۆسیەی شۆڕش و كۆتایی نەهاتنی‬ ‫مەسەلەی پرسی سیاسی لە میسر ب��ووە و‬ ‫بەردەوامیشە‪.‬‬ ‫بەاڵم لە گۆشەنیگای توێژە جۆراوجۆرەكانی‬ ‫بۆرژوازی میسریشەوە‪ ،‬كە دوای هەرەسهێنانی‬ ‫دیكتاتۆریەتی موبارەك توانای خۆ دەرخستن و‬ ‫داواكردنی پشكی لە دەسەاڵتدا هەبوو‪ .‬هێشتا‬ ‫مەسەلەی فەرمانڕەوایی یەكال نەكرابووەوە‪.‬‬ ‫بەتایبەت ملمالنێی نێوان دوو رەوتی سەرەكی‬ ‫ب���ۆرژوازی میسر‪ ،‬وات��ا ناسیۆنالیزم كە بە‬ ‫درێژایی مێژوو و بە گوێرەی نەریت‬ ‫سوپای میسر نوێنەرایەتی كردوە و‬ ‫بزوتنەوەی ناسیۆنال – ئیسالمی‪ ،‬بە‬ ‫سەركردایەتی ئیخوان موسلیمین‬ ‫ن��ەب��ڕاب��ووەوە‪ .‬هەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆكایەتی ساڵی ‪2012‬‬ ‫ه��اوس��ەن��گ��ی��ەك��ەی بە‬ ‫ل���ە ب����ەرژەوەن����دی‬ ‫ش��ێ��وەی كاتی‬ ‫ب����زوت����ن����ەوەی‬ ‫ن���اس���ی���ۆن���اڵ –‬ ‫ئیسالمیدا گ��ۆڕی‪.‬‬ ‫ب�����ەاڵم دەس���ەاڵت���ی‬ ‫سوپا وەكوو هێزێكی بەدەر لە حكومەت‬ ‫و كۆمەڵگە‪ ،‬هێشتا ب��ە ب�ێ‌ دەستكاری‬ ‫مابوویەوە‪ ،‬تەنانەت سوپا كۆمەڵێك پێشڕەوی‬ ‫كردوە و بە گوێرەی دەستوری نوێ‌ دۆخێكی‬ ‫باشتری بۆخۆی دەستەبەر كردبوو‪ .‬سوپا‪ ،‬ئەم‬ ‫بەشە لە بۆرژوازی و ناسیۆنالیزمی میسری‪،‬‬ ‫بەو ئاسانییە ئامادەی رادەستكردنی تەواوەتی‬ ‫بە بزوتنەوەی ئیسالمی و ئیخوان موسلیمین‬ ‫و هاوپەیمانەكانیان نەبوو‪ .‬پەیوەستبوونی‬ ‫بەشێك لەو بۆرژوازیە بە ناڕەزاییەكانی‬ ‫خەڵك لە دژی حكومەتەكەی مورسی‪،‬‬ ‫لە ملمالنێ و بشێوی و چەند پارچەیی‬ ‫لە ریزەكانی ب��ۆرژوازی میسر و‬

‫نەبوونی رەوتێك كە بتوانێت بەشە جدیەكەی‬ ‫یەكبخات سەرچاوەی دەگرت‪.‬‬ ‫تا ئەو جێگەیەی كە پەیوەندی بە بۆرژوازی‬ ‫میسرەوە هەیە‪ ،‬حكومەتەكەی مورسی وەكو‬ ‫نوێنەری بەشێك لەو بۆرژوازیە دژە شۆڕشە‪،‬‬ ‫لە یەكخستنی توێژە جۆراوجۆرەكانی بۆرژوازی‬ ‫و بوونیان بە چەترێك بۆ بەشێكی بەرفراوانتری‬ ‫ئ��ەو چینە‪ ،‬سەركەوتو ن��ەب��وو‪ .‬حكومەتی‬ ‫مورسی‪ ،‬بە لێكدانەوەی هەڵەی خۆی لە‬ ‫سەر بردنەوەی لە ناسیۆنالیزمی میسری لە‬ ‫هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا‪ ،‬بە پشت بەستن بە‬ ‫الوازی پارتەكان و كێشەو ملمالنێ‌ لە ریزەكانی‬ ‫نەیارانیدا‪ ،‬بە زاڵكردنی ستەمكاری سیاسی‬ ‫و ئاینی لە كۆمەڵگە‪ ،‬هەوڵی قۆرغكردنی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی سیاسی لە دەس��ت بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمیدا‪ ،‬مورسی بە پەسەندكردنی یاسای‬ ‫ئیسالمی و بەتایبەت پارێزبەندی خۆی لە هەر‬ ‫كێشەیەك و فراوانكردنی سنوری دەسەاڵتەكانی‬ ‫بۆ هەڵگرتنی هەر هەنگاوێك لە ژێرناوی‬ ‫"بەرگری لە ش��ۆڕش“ بەكردەوە توێژەكانی‬ ‫دیكەی ب���ۆرژوازی لیبراڵ‪ ،‬عیلمانی و نا‬ ‫ئیسالمی زیاتر لە جاران لە خۆی دورخستەوە‪.‬‬ ‫بە جۆرێك كە دوای پەسەندكردنی یاساكان‪،‬‬ ‫رەوتە عیلمانی و لیبراڵەكان وەك ناڕەزاییەك لە‬ ‫دژی قۆرخكردنی دەسەاڵت لە دەستی ئیخوان‬ ‫موسلیمین‪ ،‬لە ئەنجومەنی دامەزراندن‬ ‫كشانەوە كە بە مەبەستی داڕشتن و‬ ‫پەسەندكردنی‬ ‫دەس�����ت�����ور‬ ‫پێكهاتبوو‪.‬‬ ‫ئەم پرسە‬ ‫و رێگەنەدان‬ ‫ب��ە الی��ەن��ەك��ان��ی دیكەی‬ ‫ب�����ۆرژوازی‪ ،‬ب��ە تایبەت‬ ‫رێگەنەدان بە لیبراڵەكان و‬ ‫ناسیۆنالیستە عیلمانیەكان‬ ‫لە دەسەاڵتدا‪ ،‬بە كردەوە‬ ‫ئەم بەشە و بە تایبەت‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪86‬‬

‫سوپای رووبەڕووی مورسی كردەوە و ئەوانی‬ ‫خستە ری��زی نەیارانی حكومەتی ئیسالمی‬ ‫ئیخوان موسلیمینەوە‪ .‬سەرباری هەبوونی‬ ‫رەوت و الیەنی ج��ۆراوج��ۆری ب���ۆرژوازی‪،‬‬ ‫هێشتا سوپا بەشی بەهێزی ئەو الیەنەی هەم‬ ‫لە ریزەكانی ب��ۆرژوازی��دا و هەم لە زەینی‬ ‫كۆمەڵگەدا پێكهێنا‪.‬‬ ‫ت��ا ئ��ەو جێگەیەی ك��ە پ��ەی��وەن��دی بە‬ ‫كۆمەڵگە و چینی كرێكاران و خەڵكەوە هەیە‪،‬‬ ‫مورسی لە وەاڵم��دان��ەوەی داخوازییەكانی‬ ‫ش��ۆڕش��ی ج��ان��ی��وەری ‪ ،2011‬الواز ب��وو‪،‬‬ ‫جەماوەری بەرفراوانی خەڵك‪ ،‬رەوتە لیبراڵ و‬ ‫عەلمانیەكان‪ ،‬بزوتنەوەی بەرگری لە مافەكانی‬ ‫ژنان و تەنانەت لیبراڵە ئاینیەكانی خستە بەرەی‬ ‫دژی خۆیەوە‪ ،‬گۆڕانكاری سیاسی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫ئابوریەكی بنەڕەتی كە خەڵكی شۆڕگێڕی میسر‬ ‫لە پێناویدا راپەڕیبوون نەك هەر بەدینەهات‪،‬‬ ‫تەنانەت كەمترین نیشانەیەكی هەوڵدان لە‬ ‫پێناو بەدیهێنانیدا بەدینەكرا‪ .‬بە پێچەوانەوە‬ ‫فەرمانڕەوایی شەریعەتی ئیسالمی‪ ،‬یاسای دژە‬ ‫ژن‪ ،‬توندبوونەوەی دۆخی نالەباری ئابوری‬ ‫سەرباری وەرگرتنی هاوكاری دارایی فراوان‬ ‫لە خۆرئاوا و هاوپەمانەكانی‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫قەتەر و سعودیە‪ ،‬گرانی‪ ،‬بێكاری بەرفراوان‪،‬‬ ‫هەاڵوسان‪ ،‬هەژاریی‪ ،‬دۆخی تاقەتپڕوكێنی‬ ‫ژیان‪ ،‬هێشتا گرفتی زۆرینەی خەڵك بوو‪.‬‬ ‫ه��ەوڵ��دان��ی م��ورس��ی ب��ۆ قۆرخكردنی‬ ‫دەسەاڵت لە دەستی خۆی و پەسەندكردنی‬ ‫یاسایەك لەو چوارچێوەیەدا‪ ،‬رووب��ەڕووی‬ ‫ن��اڕەزای��ی بەرفراوانی ج��ەم��اوەر بوویەوە‪،‬‬ ‫خەڵك خ��وازی��اری هەڵوەشاندنەوەی ئەو‬ ‫یاسایە و ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەی ئەنجومەنی‬ ‫دامەزراندن بوون‪ ،‬كە بە چوونە دەرەوەی‬ ‫لیبراڵ و سیكۆالرەكان بە تەواوەتی كەوتبووە‬ ‫دەست رەوتە ئیسالمیەكان‪ .‬ملمالنێ‌ لەگەڵ‬ ‫دەسەاڵتەكەی مورسی‪ ،‬پێكدادانی سەرشەقام‪،‬‬ ‫كوشتنی خۆپیشاندەران‪ ،‬دەستگیركردنەكان‪،‬‬ ‫ستەمكاری سیاسی و فەرهەنگی‪ ،‬حاكمیەتی‬ ‫ی��اس��ای ئیسالمی ش��ەری��ع��ەت‪ ،‬گەندەڵی‬ ‫دارای��ی لە دام و دەزگاكانی حكومەت و‬ ‫س��وپ��ا‪ ،‬قۆرخكردنی دەس���ەاڵت ل��ە دەس��ت‬ ‫ئیخوان موسلیمین لەگەڵ داڕشتنی یاسای‬ ‫دواكەوتوانەی ئیسالمی‪ ،‬پەرەسەندنی ئازاری‬ ‫سێكسی ژنان‪ ،‬ئەشكەنجە‪ ،‬زەوتكردنی ئازادییە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫سیاسیەكان و دەستگیری بەرفراوانی نەیاران‬ ‫و سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكانی خەڵك‪،‬‬ ‫هەر هەموویان جارێكی دیكە بیرهێنەرەوەی‬ ‫ستەمكارییەكانی سەردەمی موبارەك لە فۆرمی‬ ‫ئیسالمیدا بە ناوی "ش��ۆڕش“‪ .‬بوون پرسێك‬ ‫كە بەشی ه��ەرەزۆری كۆمەڵگە لە یەكێتییە‬ ‫كرێكاریيەكانەوە تا رەوتەكانی الیەنگری‬ ‫مافەكانی ژنان‪ ،‬لیبراڵ و مەسیحیەكان‪ ،‬گەنجان‬ ‫و سیكۆالرەكانی رووب��ەڕووی خۆی كردەوە‪.‬‬ ‫خاڵی خوێناوی ئەو خۆپشاندانانە ناڕەزاییەكانی‬ ‫نۆڤەمبەری ‪ 2012‬و خۆپیشاندانی خەڵك لە‬ ‫گۆڕەپانی تەحریر بوو كە كوژرانی دەیان‬ ‫ك��ەس و برینداربوونی ه��ەزاران��ی دیكەی‬ ‫لێكەوتەوە‪ .‬داواكاری دەستلەكاركێشانەوەی‬ ‫مورسی هەڵبژاردنی دوبارەی سەرۆكایەتی بوو‬ ‫بە خواستێكی گشتی‪ ،‬بزوتنەوەیەك كە ناوی‬ ‫خۆی نابە بزوتنەوەی یاخیبوون‪ ،‬بزوتنەوەیەكی‬ ‫ئیئتالفی لە هەموو ناڕازییان دژی حكومەت‪،‬‬ ‫ل��ەن��اخ��ی ئ���ەو دۆخ����ەدا و ب��ە داواك����اری‬ ‫دەستلەكاركێشانەوەی مورسی و هەڵبژاردنی‬ ‫دەستبەجێی شكڵی گرت‪ .‬پارتە سیاسیەكانی‬ ‫ب���ۆرژوازی لە كۆمەڵگە لە ناڕەزاییەكانی‬ ‫خەڵك دواكەوتوتر و راستتر و پرۆ ئەمریكی‬ ‫ترن لەوەی كە بتوانن هەژمونیەكی جدیان‬ ‫هەبێت‪ .‬ئەم بەشە لە ب��ۆرژوازی هەر بەم‬ ‫هۆكارە چ لە سەردەمی هەڵبژاردنەكان و چ‬

‫لە ئەمڕۆدا نەیانتوانی رۆڵێك لە كۆنترۆڵكردنی‬ ‫شۆڕشی خەڵكیدا بگێڕن و لە دۆخی رێبەری‬ ‫كردنیدا بن‪ .‬رەوتەكانی ناسراو بە چەپیش‬ ‫رەوتگەلێكی پەراوێزی و ب ‌ێ پێگە و ب ‌ێ رۆڵ‬ ‫و ناكاریگەرن لەم قۆناغە لە گۆڕانكاریەكانی‬ ‫میسردا‪ .‬ئەم الوازی��ەی دوب��ارە رێبەرایەتی‬ ‫ناڕەزاییەكانی بەرامبەر بە حكومەتەكەی‬ ‫مورسی‪ ،‬بە بزوتنەوەیەكی ئیئتالفی لە هەموو‬ ‫ناڕەزییەكان‪ ،‬بە ئاسۆیەكی بەرتەسك و لە‬ ‫بنەڕەتدا بۆرژوازی سپارد و رێكخراو و پارتە‬ ‫سیاسیەكانیش یان لەم ئیئتالفەدا توانەوە یان‬ ‫بوون بە شوێن كەوتوی‪.‬‬ ‫ئەمجارەش وەك��و س��ەردەم��ی موبارەك‬ ‫ری��زێ��ك��ی پێكهاتوو ل��ە رەوت و چینە‬ ‫ج��ۆراوج��ۆرەك��ان لە بەرامبەر ئیستبدادی‬ ‫ئیسالمی ئیخوان موسلیمین و بە داواك��اری‬ ‫كورتكردنی دەستی ئیخوان موسلیمین لە‬ ‫ژیانی سیاسی و كۆمەاڵیەتی كۆمەڵگە شكڵی‬ ‫گرت‪ .‬ریزبەندیەك لە لیبراڵەكان‪ ،‬الیەنگرانی‬ ‫مافەكانی ژنان‪ ،‬مەسیحیەكان‪ ،‬سیكۆالرەكان‪،‬‬ ‫یەكێتیە كرێكاریەكان تا الیەنگرانی موبارەك‬ ‫وەك ناڕەزاییەك دژی مورسی و ئیخوان‬ ‫موسلیمین‪ ،‬شكڵی گرت‪ .‬ساڵیادی هەڵبژاردنی‬ ‫مورسی بوو بە رۆژان��ی گەرم و پڕملمالنێ‬ ‫لە دژی حكومەتەكەی مورسی و حاكمیەتی‬ ‫رەوت��ە ئیسالمیەكان ل��ەالی��ەن تێكڕای ئەو‬

‫‪87‬‬

‫بەرەیەوە‪ .‬كۆمەڵگەی میسر جارێكی تر توشی‬ ‫قەیرانێكی قوڵ بوو‪ .‬قەیرانێك كە مورسی‬ ‫الوازبوو لە كۆنترۆڵكردن یان چارەسەركردن‬ ‫یان سەركوتكردنیدا‪ .‬كۆمەڵگەی میسر‪ ،‬لە‬ ‫كرێكارەوە تا ب��ۆرژوا لە دەوری پشتیوانی‬ ‫یان دژایەتی مورسی و فەرمانڕەوایی رەوتی‬ ‫ناسیۆناڵ – ئیسالمی لەدەسەاڵت و دەوڵەتدا بوو‬ ‫هەرچەندە بە رەواڵەت دەزگای سەركوتكردنی‬ ‫لە بەردەستدا بوو! شكسپێدانی ئەو دەسەاڵتە‬ ‫نوێیە‪ ،‬ئاڵۆزی و سەختی تایبەت بە خۆیی‬ ‫هەبوو‪ ،‬وەكو روخانی دەسەاڵتەكەی موبارەك‬ ‫ئاسان نەبوو كە تەنها پشتی بە هێزی سەركوتگەر‬ ‫ببەستێ و هیچ پێگەیەكی جەماوەری نەبوو‪.‬‬ ‫ئەم ئاڵۆزییە‪ ،‬گەشبینی بەرامبەر بە سەركەوتن‬ ‫لە دژی حكومەتی ئیسالمی و مورسی لە نێوان‬ ‫جەماوەری بەرفراوانی خەڵكدا كەمدەكردەوە‪،‬‬ ‫روون نەبوونی ئاسۆی سەركەوتن و بە تایبەت‬ ‫نیگەرانی بەرامبەر بە ش��ەڕی ناوخۆیی‪،‬‬ ‫دەستوەردانی سوپا لە "یەكالكردنەوە“ بە‬ ‫كێشمەكێشەكان و "چارەسەری“ قەیرانەكەی‬ ‫بە پێشوازی بەرفراوانی خەڵك رووب��ەڕوو‬ ‫كردەوە‪.‬‬ ‫شۆڕش و سوپای میسر‬ ‫ش���ۆڕش���ی س��اڵ��ی ‪ 2011‬م��وب��ارەك��ی‬ ‫وەك��و سیمبولی ستەمكاری‪ ،‬گەندەڵی و‬ ‫"دەستوپێوەندی ئەمریكا و خیانەتكردن‬ ‫ب��ە گ��ەل��ی ع���ەرەب رووب�����ەڕووی ه��ەرەس‬ ‫ك��ردەوە‪ .‬ساڵی ‪ ،2013‬كۆمەڵگە (نا)ی وت‬ ‫بە بزوتنەوەی ناسیۆنال – ئیسالمی بە رابەری‬ ‫ئیخوان موسلیمین و رووب��ەڕووی هەرەسی‬ ‫كردەوە! بەاڵم لە هەردوو قۆناغەكەدا‪ ،‬ئەم‬ ‫بۆرژوازییە وەك چینێك و ناسیۆنالیزم وەكو‬ ‫بزوتنەوەیەك بوو كە نەك هەر رووبەڕوی‬ ‫هێرش و پەالماری جدی نەبووەوە ئەمجارە‬ ‫بەهێزتر لە جاری پێشوو‪ ،‬توانی مۆری خۆی‬ ‫لە شۆڕش و راپەڕینی خەڵكی میسر بدات‪.‬‬ ‫سوپا وەكو نوێنەری ئەو ناسیۆنالیزمە‪ ،‬هەر‬ ‫دوو جارەكەو بە تایبەت لە هێنانەخوارەوەی‬ ‫مورسی و بزوتنەوەی ناسیۆنال – ئیسالمیدا‪،‬‬ ‫وەكو رزگاركەر و پاڵەوان سەرەنجی بەشی‬ ‫بەرچاوی جەماوەری شۆڕشگێڕی بەالی خۆیدا‬ ‫راكێشا‪.‬‬ ‫لە خرۆشانی جەماوەری حوزەیرانی ساڵی‬

‫سەرۆكی كاتی‬ ‫و سەرۆك وەزیران‬ ‫و حكومەتی‬ ‫كاتی بە شێوەی‬ ‫راستەقینە الوازتر و‬ ‫كارتۆنی تر لەوەن‬ ‫كە لە بەرامبەر‬ ‫سوپایەك بە‬ ‫دەسەاڵت و هەژمونی‬ ‫بەرفراوانیەوە هەست‬ ‫بە بوون بكەن‬ ‫‪ 2013‬لە دژی دەسەاڵتەكەی مورسی‪ ،‬رووی‬ ‫مەسەلەكە جیاوازە‪ .‬سوپا‪ ،‬ئەو پاڵەوانەی‬ ‫شۆڕش و سیمبولی ناسیۆنالیزم و دەسەاڵت‬ ‫و شانازی میسر‪ ،‬لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا‬ ‫بە ئیخوانی دۆڕاندبوو‪ .‬جگە لەوە لە ماوەی‬ ‫یەكساڵی راب��ردودا كێشمەكێش و ركابەری‬ ‫نێوان ئەو دوو رەوتە دژی شۆڕشە‪ ،‬لە سەر‬ ‫پێگە و پەیوەندی نێوان سوپا و حكومەت و‬ ‫هەژموونی هەركامەیان لە سەر ئەویدیكە‪،‬‬ ‫لە سەر ئیمتیازی ئابوری و پشكی سوپا و‬ ‫حكومەت لە یارمەتییە داراییەكانی خۆرئاوا و‬ ‫قەتەر و سعودیە و لە كۆتاییدا لە سەر رۆڵی‬ ‫میسر لە مەسەلەی فەلەستین و ئیسرائیل‪ ،‬لە‬ ‫ئارادابوو‪ .‬ئەمجارە بە پێچەوانەی ساڵی ‪2011‬‬ ‫سوپا وەكو یەكێك لە هێزە سەرەكییە دژە‬ ‫شۆڕشەكانی ب��ۆرژوازی و تا پڕ چەككردن‪،‬‬ ‫لەگەڵ بەشەكانی دیكەی بۆرژوازی كە مورسی‬ ‫هەموویانی لە دەسەاڵت دور خستبووەوە‪ ،‬لە‬

‫هێنانەخوارەوەی مورسیدا سودمەند بوون‪.‬‬ ‫فەرماندەكانی سوپا رەزامەندی الیەنەكانی‬ ‫وەكو پارتی دەستور‪ ،‬كڵێسەی كاسۆلیكەكانی‬ ‫میسر‪ ،‬ناوەندی ئیسالمی ئەزهەر و بزوتنەوەی‬ ‫یاخیبوون‪ ،‬بۆ دەستوەردان لە شۆڕش و راگرتنی‬ ‫ئەو بەدەستهێنابوو و بە ئیدعای وەاڵمدانەوە‬ ‫بە داخوازییەكانی خەڵك بۆ هاوكاریكردنی‬ ‫شۆڕش‪ ،‬لەسەر بنەمای ب ‌ێ ئاسۆیی جەماوەری‬ ‫شۆڕشگێڕان‪ ،‬توانی دەس��ت��وەردان��ی خەڵك‬ ‫لە چارەنوسی كۆمەڵگە بە دەس��ت��وەردان و‬ ‫كودەتای خۆی لە ژێر ناوی“بەرگری لە شۆڕش“‬ ‫بپچڕێنێت‪.‬‬ ‫بە درێژایی شۆڕشی ‪ 2011‬پاش ماوەیەكی‬ ‫كورت ناڕەزایی لە دژی تاكڕەوی سوپا دەستی‬ ‫پێكرد‪ ،‬ب��ەاڵم ئەمجارە و لە خرۆشانێكی‬ ‫جەماوەریدا لە دژی مورسی‪ ،‬هاوپێناوی و‬ ‫هاوبزوتنەوەیی بەشێك لە بۆرژوازی ناڕازی‬ ‫لەگەڵ سوپا‪ ،‬ترسی جەماوەری شۆڕشگێڕ لە‬ ‫جەنگی ناوخۆیی‪ ،‬دۆخێكی تایبەتی بە سوپا و‬ ‫فەرەماندەكانی بەخشی‪ .‬سوپا توانی بە بیانوی‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی ئیخوان موسلیمین و بە‬ ‫ن��اوی ش��ۆڕش و خەڵك‪ ،‬دەستدرێژی جدی‬ ‫بكاتە سەر ئازادییە سیاسیەكان‪ ،‬بە داخەوە‬ ‫ئ��ەو دەستدرێژییە ن��ەك ه��ەر رووب���ەڕووی‬ ‫كەمترین ن��اڕەزای��ی ل��ەالی��ەن كۆمەڵگەوە‬ ‫نەبوویەوە‪ ،‬بێدەنگی و هەندێك جار پشتیوانی‬ ‫ك��ردن ل��ە داخستنی نوسینگەی ئاژانسە‬ ‫ناوخۆیی و دەرەكیەكان و دەستگیركردنی‬ ‫رۆژن��ام��ەن��وس��ەك��ان��ی��ان‪ ،‬دەستگیركردنی‬ ‫بەرفراوان‪ ،‬پێویستی جێبەجێكردنی دۆخی‬ ‫نائاسایی(حاكمیەتی سوپا) و لە كۆتاییدا‬ ‫كوشتنی الیەنگرانی مورسی‪ ،‬چەند نمونەیەكن‬ ‫لە دۆخی جیاوازی سوپا لە زەینی كۆمەڵگەدا‪،‬‬ ‫بە تایبەت پشتیوانی زۆرینەی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫لە رەوتە لیبراڵ و سیكۆالرەكانەوە بگرە تا‬ ‫یەكێتیە كرێكاریەكانی میسر لە بانگەوازەكەی‬ ‫سیسی‪ ،‬بۆ پشتیوانیكردن لە سوپا و پێدانی‬ ‫دەسەاڵتی رەها بە مەبەستی سەركوتكردنی‬ ‫الیەنە ئیسالمیەكان‪ ،‬وەرگرتنی متمانەی‬ ‫خەباتی دژی تیرۆر بە ناوی شۆڕش لەالیەن‬ ‫سوپاوە‪ ،‬هەر هەموویان نیشانەی بێ ئاسۆیی‬ ‫چینی كرێكار و نەبوونی ئەڵتەرناتیڤ لەالیەن‬ ‫چەپی كۆمەڵگە و هەژمونی سوپای میسر و‬ ‫سیسی لە زەینی كۆمەڵگە و خۆشباوەڕی قوڵی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪88‬‬

‫جەماوەری شۆڕشگێڕ بەم هێزە مەترسیدار و‬ ‫دژی شۆڕشە بوو‪ .‬خۆشباوەڕەیەك كە رەوتە‬ ‫ناسیۆنالیستەكان رۆڵی سەرەكیان هەیە لە‬ ‫پەرەپێدانیدا‪.‬‬ ‫سەرۆكی كاتی و س��ەرۆك وەزی���ران و‬ ‫حكومەتی كاتی بە شێوەی راستەقینە الوازتر و‬ ‫كارتۆنی تر لەوەن كە لە بەرامبەر سوپایەك بە‬ ‫دەسەاڵت و هەژمونی بەرفراوانیەوە هەست‬ ‫بە بوون بكەن‪ .‬گرنگتر لەوەش بۆ بەشێك‬ ‫لە بۆرژوازی میسر ئەوە سوپایە‪ ،‬كە توانای‬ ‫رزگاركردنی سیستم‪ ،‬رووب��ەڕووب��وون��ەوەی‬ ‫شۆڕش و سەركوتكردنی هەیە‪ ،‬ئەویش بە‬ ‫ناوی شۆڕشەوە‪ .‬ئەمڕۆ زیاتر لە هەر كاتێكی‬ ‫دیكە سوپای میسر‪ ،‬وەكو بەهێزترین سوپای‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست و هێزێكی دژە شۆڕشی‬ ‫چەكدار‪ ،‬شۆڕشی میسری رووبەڕووی مەترسی‬ ‫كردوەتەوە‪ .‬گرنگترین خاڵی الوازی شۆڕشی‬ ‫میسر خۆشباوەڕی جەماوەری شۆڕشگێڕ و‬ ‫لە سەرویانەوە چینی كرێكاران بە سوپا و‬ ‫پشت بەستن بەوە بەرامبەر بە گۆڕانكاریە‬ ‫شۆڕشگێڕانكان‪.‬‬ ‫پشتیوانی فیدراسیۆنی یەكێتییە سەربەخۆ‬ ‫كرێكارییەكان لە سوپا‪ ،‬هەڵبژاردنی كەمال‬ ‫ئەبوئیتا‪ ،‬رابەری فیدراسیۆنی یەكێتیە كرێكارییە‬ ‫سەربەخۆكانی میسر وەك��و وەزی��ری كاری‬ ‫حكومەتی كاتی و بەیاننامەی ئەو فیدراسیۆنە‬ ‫بۆ پشتیوانی لە سوپا و بانگەواز بۆ كرێكارانی‬ ‫میسر بۆ كۆتاییهێنان بە مانگرتنی كرێكاریەكان‬ ‫لە ژێر ئەو ن��اوەدا كە كرێكارانێك كە لە‬ ‫رژێمەكەی پێشوودا پاڵەوانی مانگرتنەكان بوون‪،‬‬ ‫دەبێت ئێستا ببنە پاڵەوانی بەرهەمهێنان‪“.‬‬ ‫راگەیاندنی ئاگربەست لەگەڵ حكومەتی‬ ‫كاتی و بەڵینی دەستنەبردن بۆ مانگرتن و‬ ‫ناڕەزایی بۆ ماوەی یەكساڵ‪ ،‬نیشانەگەلێكی‬ ‫ب��ەئ��ازاری خۆشباوەڕی چینی كرێكاران بە‬ ‫بۆرژوازی میسر و الوازی رەتێكی رادیكال و‬ ‫رۆشن بیر لە چینی كرێكار و رێكخراوەكانیدایە‪.‬‬ ‫داهاتوو و مەترسیەكانی‪:‬‬ ‫شۆڕشی میسر پڕە لەو ناكۆكی و دژبەیەكی‬ ‫كە هەموو شۆڕشە گشتیەكان‪ ،‬ئەو شۆڕشانەی‬ ‫كە هێشتابە ئەنجام نەگەیشتوون‪ ،‬لەگەڵ خۆی‬ ‫هەڵدەگرێت‪.‬‬ ‫شۆڕشێك كە تێیدا جەماوەری شۆڕشگێڕ‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫نەبوونی ئاسۆیەكی‬ ‫هاوبەش بۆ‬ ‫سەركەوتنی‬ ‫هەمیشەیی‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت نەبوونی‬ ‫رەوتی چەپ و‬ ‫كۆمۆنیست كە‬ ‫ئاسۆی سەربەخۆیی‬ ‫چینی كرێكاران‬ ‫نوێنەرایەتی دەكات‪،‬‬ ‫دەرنجامی زیانباری‬ ‫خۆیی لێكەوتەوە‬ ‫هێزی خۆی لە هێنانەخوارەوەی دوو حكومەتدا‬ ‫بینیوە! ئاگاداری توانای ناڕەزایی بەرفراوان و‬ ‫ملیۆنی خۆیەتی! توانای هێنانەخوارەوەی هەر‬ ‫جۆرە دیكتاتۆرێكی لە دەسەاڵتدا هەیە‪ .‬لە‬ ‫الیەكی دیكە هێشتا ئەو خەڵكە شۆڕشگێڕە‬ ‫خۆشباوەڕن بەرامبەر بە بەشێك لە بۆرژوازی‬ ‫و پشتیان پێبەستووە‪ .‬دۆخی بەرزبوونەوەی‬ ‫سوپا وەك��و مەشروعترین هێزو دەس��ەاڵت‪.‬‬ ‫بۆ كۆتاییهێنان بە قەیرانە سیاسیەكان و‬ ‫ی��ەك�لاك��ردن��ەوەی گۆڕانكارییە سیاسیەكان‬ ‫دەستەبەر كردوەو توانای پێدەبەخشێت‪.‬‬ ‫پێكهاتەی شۆڕش كە ئاوێتەیەكی فرەڕەنگ‬ ‫و ناكۆكە لە یەكێتیە كرێكارییەكان تا رۆشنبیران‬ ‫و رەوتە سیكۆالر و لیبراڵەكان‪ ،‬فێمینیستەكان‬ ‫و لیبراڵ مەزهەبیەكان تا الیەنگرانی موبارەك‪،‬‬ ‫لە بنەڕەتدا ئاسۆیەكی بۆرژوازی بەسەریدا زاڵە‪.‬‬ ‫تەنها خواستی هاوبەشی ئەوان‪ ،‬دورخستنەوەی‬ ‫مورسی و چاككردنی دۆخی ئابوری و سیاسی‬

‫واڵتە‪ .‬جارێكی دیكە ئەزمونی شۆڕشی ‪2011‬‬ ‫دوبارە بوویەوە‪ .‬ریزبەندیەكی هەمەالیەنە لە‬ ‫دژی حكومەتی مورسی و ستەمكاری سیاسی‬ ‫و ئیسالمی ئەو كەوتە ڕێ‌‪ .‬نەبوونی ئاسۆیەكی‬ ‫ه��اوب��ەش بۆ سەركەوتنی هەمیشەیی‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت نەبوونی رەوتی چەپ و كۆمۆنیست‬ ‫ك��ە ئ��اس��ۆی سەربەخۆیی چینی كرێكاران‬ ‫نوێنەرایەتی دەكات‪ ،‬دەرنجامی زیانباری خۆیی‬ ‫لێكەوتەوە‪ .‬بەدەر لە خواستی دورخستنەوەی‬ ‫مورسی‪ ،‬دژایەتیكردن لەگەڵ فەرمانڕەوایی‬ ‫ئیسالمی سیاسی‪ ،‬بوو بە خاڵی بە یەكگەیشتنی‬ ‫یەكێتی ریزەكانی شۆڕش‪ .‬بزوتنەوەی ئیسالمی‬ ‫و ناسیۆنالیزمی ئیسالمی لە ریزەكانی شۆڕش‬ ‫خرایە دەرەوە‪.‬‬ ‫هێشتا ری��زی ش��ۆڕش و دژە ش��ۆڕش لە‬ ‫میسر‪ ،‬لە سەر ریزبەندی چینایەتی شۆڕش‬ ‫و دژە شۆڕش‪ ،‬بە جۆرێك كە هەركامەیان‬ ‫هاوپەیمانانی خۆی لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە‬ ‫دروستنەبووە‪ .‬دوو جەمسەری فۆرمگرتووی‬ ‫ئەمڕۆی میسر‪ ،‬لە دەوری سوپا و ئیخوان‬ ‫موسلیمین‪ ،‬جەمسەربەندی چینایەتی لە‬ ‫بەرامبەر یەكتردا نییە‪ .‬ئەم پۆالریزاسیۆنە‬ ‫پۆالریزاسیۆنی چینایەتی نییە‪ .‬لە هەردوو‬ ‫بەرەی دژە شۆڕشی بۆرژوازی‪ ،‬بەشێك لە چینی‬ ‫كرێكاران و خەڵكی شۆڕشگێڕ كۆبوونەتەوە‪.‬‬ ‫بە دڵنیایەوە لە هەڵدێری رێگای دواتردا ئەم‬ ‫ریزبەندییە تێكدەچێت‪ .‬بەوجۆرەی كە بوو بە‬ ‫ریزبەندی شۆڕش و نەیارانی موبارەك‪ .‬ئەمڕۆ‬ ‫شایەتی دەركەوتنی نیشانەكانی ئەو تێكچوونەی‬ ‫ریزەكانی ش��ۆڕش هەین‪ .‬درزتێكەوتن لە‬ ‫فیدراسیۆنی یەكێتیەكانی میسر شكڵگرتنی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕەپانی سێهەم‪ .‬نیشانەیەكی زۆر‬ ‫الوازی دەستپێكی ئەو پرۆسەیە‪ .‬كە نیشانەی‬ ‫رۆشنبیری و خۆهۆشیاری بەشێكی بچوكە لە‬ ‫كۆمەڵگە سەبارەت بە رۆڵی سوپا و تێكڕای‬ ‫بۆرژوازی‪ .‬رەوتە رادیكاڵ و شۆڕشگێڕ و بە‬ ‫تایبەت كۆمۆنیستەكان دەتوانن رووبەڕوی ئەم‬ ‫خۆشباوەڕیە ببنەوە لە بەرامبەر تێكڕای بەرەی‬ ‫دژە شۆڕشی بۆرژوازی بە پێكهێنانی ریزێكی‬ ‫یەكگرتوو و بەهێز و رێكخراو‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪-‬سایتی ئازادی بەیان‪.‬‬

‫‪89‬‬

‫جیابوونەوەی سكۆتلەندا لە بەریتانیا‬

‫لە (‪)%43‬ی سكۆتلەندییەكان دژی‬ ‫جیابوونەوەن لە دەوڵەتی بەریتانیا‬ ‫ئا‪ :‬ئایسا ئارام‪ ،‬سەاڵح نەقشبەندی‬

‫بـ‬

‫بابەتی سەربەخۆیی سكۆتلەندا لە بەریتانیا بە پەسەندكردنی ریفراندۆم لە ساڵی ‪2014‬دا بۆ جیابوونەوەی ئەم‬ ‫بەشە لە دورگەی بەریتانیا چووەتە قۆناغێكی نوێوە‪.‬‬ ‫حكومەتی بەریتانیا دژی سەربەخۆیی ئەم بەشەیە‪ ،‬بەاڵم پارتی نەتەوەیی سكۆتلەندا‪ ،‬كە ئێستا دەسەاڵتی ئەم‬ ‫بەشەی لە دەستدایە سااڵنێكی زۆرە لە هەوڵدایە بۆ جیاكردنەوەی لە لەندەن‪.‬‬ ‫سكۆتلەندا واڵتێكە لە باكوری دورگەی بەریتانیا لەگەڵ (بەریتانیا و وێڵز و ئایرلەندای باكور) حكومەتی شانشینی‬ ‫یەكگرتوی بەریتانیا بە پایتەختی لەندەن پێكدێنن‪ .‬روبەری ئەم بەشەی دورگەكە زیاتر لە ‪ 78‬هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشەیە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪90‬‬

‫و ‪ 790‬دورگەی گەورە و بچوك لەخۆدەگرێت‪.‬‬ ‫ن��اوەن��دی سكۆتلەندا ش��اری مێژوویی‬ ‫(ئیدنبێرگ)ە كە ئەم شارە دوەم گەورە شاری‬ ‫سكۆتلەندا و ناوەندێكی گرنگی ئابوری و‬ ‫بانكداری ئەوروپایە و ناوەندی سەرەكی بانكی‬ ‫پاشایەتی سكۆتلەندا یە كە یەكێكە لە ‪ 5‬بانكە‬ ‫گەورەكەی جیهان‪.‬‬ ‫ش����اری گ�لاس��ك��ۆ گ���ەورەت���ری���ن ش��اری‬ ‫سكۆتلەندایە و یەكێكە لە شارە گەورەكانی‬ ‫بەریتانیا و نزیكەی ‪ 41%‬دانیشتوانی سكۆتلەندا‬ ‫لەم شارە و دەوروب��ەری نیشتەجێن‪ .‬سێهەم‬ ‫شاری گەورەی سكۆتلەندا و ناوەندی چاالكی‬ ‫پیشەسازی نەوتی بەریتانیا شاری (ئبردین) لە‬ ‫باكوری رۆژهەاڵتی سكۆتلەندایە‪.‬‬ ‫سكۆتلەندا و ئینگلستان تا ساڵی ‪1707‬‬ ‫حكومەتی شانشینی سەربەخۆ ب��وون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مانگی ‪ 1707/5‬بەپێی ڕێككەوتنێك ئەم‬ ‫دوو واڵتە یەكیانگرت و حكومەتی شانشینی‬ ‫یەكگرتوی بەریتانیای گەورەیان دروستكرد‪.‬‬ ‫لەروی مێژووییەوە بابەتی جیا بوونەوەی‬ ‫دوو بەشی سكۆتلەندا و ئینگلیز ب��ەردەوام‬ ‫هەبووە و شانشینەكانی سكۆتلەندا بە درێژایی‬ ‫مێژوو ب��ەردەوام هەوڵی جیابوونەوەیان لە‬ ‫بەریتانیا داوە و شەڕیان كردوە و هەندێكجار‬ ‫شكستیان خواردوە و هەندێكجاریش سەركەوتو‬ ‫بوون و یەكێك لە گرنگترین ئەو شەڕانەی‬ ‫رویداوە شەڕی (بانوكبرن) لە مانگی ‪1314/6‬‬ ‫بووە و بە سەركەوتنی (رۆبێرتی یەكەم) شای‬ ‫سكۆتلەندا و راكردنی (ئیدواردی دوەم) شای‬ ‫بەریتانیا كۆتایی هاتووە‪.‬‬ ‫جێی سەرنجە كە ریفراندۆمی سەربەخۆیی‬ ‫سكۆتلەندا لە حەوت سەدەمین ساڵرۆژی ئەم‬ ‫شەڕەدا ئەنجام دەدرێت‪ ،‬چونكە یادگاریەكی‬ ‫گەورە و شیرینە بۆ زۆربەی سكۆتلەندیەكان‪.‬‬ ‫(ئ��ال��ێ��ك��س س��ال��م��ون��د) ڕێ��ب��ەری پ��ارت��ی‬ ‫دەسەاڵتداری ئیدنبێرگ لە پەرلەمانی ناوچەیی‬ ‫سكۆتلەندا رایگەیاندوە راپرسی لەبارەی‬ ‫سەربەخۆیی سكۆتلەندا رۆژی پێنج شەممە ‪18‬‬ ‫سێپتەمبەری ‪ 2014‬ئەنجام دەدرێت و هاواڵتیان‬ ‫دەتوانن داهاتوی خۆیان دیاری بكەن‪.‬‬ ‫بڕیارە لەم راپرسیەدا هاواڵتیانی سكۆتلەندا‬ ‫بە بەڵێ‌ ی��ان نەخێر وەاڵم��ی ئ��ەو پرسیارە‬ ‫بدەنەوە كە (ئایا پێویستە سكۆتلەندا واڵتێكی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫ئاڵۆزی و شەڕ لە‬ ‫ئایرلەندای باكور‬ ‫لە كۆتاییەكانی‬ ‫دەیەی ‪1990‬دا و‬ ‫بە پێی پەیمانی‬ ‫ئاشتی ناسراو بە‬ ‫(هەینی خێر یان‬ ‫باشە) كۆتایی‬ ‫هات‪ ،‬بەاڵم خواستی‬ ‫پارت و الیەنە‬ ‫كۆماریخوازەكان‬ ‫لەناو نەچووە‬ ‫سەربەخۆ بێت؟)‬ ‫سالموند رایدەگەیەنێت وەاڵمی ئیجابی ئەم‬ ‫راپرسیە بەو واتایە دێت كە هاواڵتیانی ئێمە‬ ‫دەتوانن ‪ 100%‬ئەو حكومەتە دابمەزرێنن كە‬ ‫لەبارەی واڵتەكەیانەوە بڕیار دەدات‪ ،‬هەروەها‬ ‫بە نەخێر وەاڵمدانەوە بەو واتایە دەبێت كە‬ ‫حكومەتی ناوەندی بەریتانیا كە ئێمە دەنگمان‬ ‫پێی نەداوە بەردەوام دەبێت لە سەپاندنی ئەو‬ ‫سیاسەتانەی كە ئێمە پشتیوانیان لێناكەین‪.‬‬ ‫الیەنی مێژوویی‬ ‫سكۆتلەندا‪ ،‬یان ئسقوسیە‪ ،‬یان سقوسیە‪،‬‬ ‫ناوە التینیە كۆنەكەی (كالیدونیا‪،)Caledania-‬‬ ‫كە هیچ پەیوەندی بە ناوی(كالیدونیای نوێ)‬ ‫نییە‪ ،‬واڵتێكە لە باكوری رۆژئ��اوای ئەوروپا‪،‬‬ ‫یەكێكە لەو چوار واڵتەی پێكهێنەری بەریتانیا‪.‬‬ ‫سێیەكی باكوری دورگ��ەی بەریتانیای مەزنە‬ ‫و سنورەكەی لەباشورەوە شانشینی یەكگرتوو‬

‫(بەریتانیا)‪ ،‬لەرۆژهەاڵتەوە دەری��ای باكور و‬ ‫لە رۆژئاوا ئۆقیانوسی ئەتڵەسی پایتەختەكەی‬ ‫(ئیدنبێرگە‪ ،‬گرنگترین و گەورەترین شارەكانی‬ ‫شاری گالسكۆیە‪.‬‬ ‫شانشینی یەكگرتووی بەریتانیا ساڵی ‪1707‬‬ ‫بەپێی ڕێككەوتنی نێوان شانشینی سكۆتلەندا‬ ‫و ئینگلیز بەرەسمی دام��ەزرا و دوات��ر دوای‬ ‫جیابوونەوەی كۆماری ئایرلەندە لە دەیەی‬ ‫‪1920‬دا حكومەتی ناوەندی ئینگلیز ناوچەی‬ ‫ئایرلەندەی باكوری بە زەبری هێزی سەربازی‬ ‫لەژێر دەسەاڵتی خۆیدا هێشتەوە و نەیهێشت‬ ‫بچێتە ژێر دەسەاڵتی كۆماری ئایرلەنداوە‪.‬‬ ‫ئاڵۆزی و شەڕ لە ئایرلەندای باكور لە‬ ‫كۆتاییەكانی دەیەی ‪1990‬دا و بە پێی پەیمانی‬ ‫ئاشتی ناسراو بە (هەینی خێر ی��ان باشە)‬ ‫كۆتایی هات‪ ،‬بەاڵم خواستی پارت و الیەنە‬ ‫كۆماریخوازەكان لەناو نەچووە‪.‬‬ ‫(وێڵز) یەكێكیترە لەناوچە پێكهێنەرەكانی‬ ‫شانشینی یەكگرتووی بەریتانیا لەسەدەی ‪13‬وە‬ ‫لەژێر دەسەاڵتی بەریتانیا ب��ووە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەم‬ ‫ناوچەیە لەسەرەتای س��ەدەی ‪19‬و نزیكەی‬ ‫سەدەیەك دوای پەیمانی ئینگلیز و سكۆتلەندا‬ ‫وەك یەكێك لە پێكهێنەرەكانی واڵتی بەریتانیا‬ ‫ناسراوە‪.‬‬ ‫چاو تێبڕینەكانی ئینگلتەرا‬ ‫سكۆتلەندا كەوتەبەر كاریگەریە ئەنگلۆ‪-‬‬ ‫ساكسۆنیەكان‪ ،‬ئەنگلۆ‪-‬نۆرماندی بەدرێژایی‬ ‫هەردوو سەدەی دەو پازدەی زاینی‪ ،‬دەرئەنجامی‬ ‫كاریگەری نۆرماندیەكان وەڕگۆردار بۆ واڵتی‬ ‫دەرەبەگایەتی خاوەنی ئیداریەكی رێكوپێك‬ ‫و سیستمی داریی پتەو‪ ،‬ئەوەشی بووە هۆی‬ ‫گەشەی كشتوكاڵی پێشكەوتوو‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫لەگەڵ ئینگلتەرا هەبوو‪ ،‬هەروەها چاوی بڕیبوە‬ ‫هەندێك لە زەویەكانی ئینگلتەرا وەك ناوچەی‬ ‫نورسی هجرالند‪.‬‬ ‫پاشاكانی ئینگلتەرا بەهەمان شێوە چاویان‬ ‫بڕیبووە سكۆتلەندا و هەندێكیان لەسەدەی‬ ‫دوازدەی زاینی سەركەوتن و سكۆتلەندایان‬ ‫كردەبەشێك لەخۆیان بەم شێوە پەیوەندی‬ ‫ه���ەردوو واڵت ل��ە هەڵكشان و داكشانی‬ ‫ب��ەردەوام��دا بوو بۆ نمونە‪ ،‬سااڵنی كۆتایی‬ ‫سەدەی سیازدەهەمی زاینی و هەموو سااڵنی‬ ‫سەدەی چ��واردە‪ ،‬هەموو پاشاكانی ئینگلتەرا‬

‫‪91‬‬

‫لەهەوڵی كۆنترۆڵكردنی سكۆتلەندا و خستنەژێر‬ ‫ركێفی خۆیاندا بوون‪ ،‬لەبەرامبەردا شۆڕشی‬ ‫سكۆتلەندییەكان ب��ەڕاب��ەرای��ەت��ی س��ەرك��ردە‬ ‫ناوخۆییەكانیان لە هەوڵی رزگاربووندا بوون‬ ‫لەداگیركردنی ئینگلیزو خواستی خەڵك‬ ‫سكۆتلەندا بەرجەستەبوو‪ ،‬ئینگلیز دان��ی‬ ‫نابەسەربەخۆیی سكۆتلەندا ساڵی ‪1328‬‬ ‫پاش چەندین جەنگی قورس بەسەربەخۆیی‬ ‫سكۆتلەندا‪ ،‬م���اوەی دەس��ەاڵت��ی بنەماڵەی‬ ‫ستیوارتی یەكەم دەستی پێكرد لەنێوان (‪-1371‬‬ ‫‪)1488‬ز لەوماوەیەدا وێژەی سكۆتلەندی گەشەی‬ ‫كردو چەندین شاعیری گەورە دەركەتن وەك‬ ‫جۆن بارێر‪ ،‬هاری كوێرو‪ ...‬هتد‬ ‫پرۆژەی جیابوونەوە‪:‬‬ ‫بەپێی پرۆژەكە ئەگەر زۆرینەی هاواڵتیانی‬ ‫سكۆتلەندا ساڵی ‪ 2014‬دەنگ بە سەربەخۆیی‬ ‫بدەن‪ ،‬ئەوا سكۆتلەندا مانگی ‪ 2016/3‬دەبێتە‬ ‫واڵتێكی سەربەخۆ‪.‬‬ ‫بەپێی پێشبینیەكانی ئەم پرۆژەیە دوای‬ ‫سەركەوتن و بەدەستهێنانی سەربەخۆیی‪ ،‬یەكەم‬ ‫هەڵبژاردنی پەرلەمانی بۆ پێكهێنانی حكومەتی‬ ‫نەتەوەیی سكۆتلەندا لە مانگی پێنجی هەمان‬ ‫ساڵدا ئەنجام دەدرێت‪.‬‬ ‫ب��ە وت��ەی س���ەرۆك وەزی��ران��ی ناوچەی‬ ‫سكۆتلەندا ئەگەر هاوواڵتیان لە راپرسیەكەدا‬ ‫دەن��گ بە سەربەخۆیی ب��دەن ئ��ەوا بێ دوا‬ ‫كەوتن ساڵی ‪ 2016‬و لەژێر چاودێری پەرلەمانی‬ ‫نەتەوەیی دەستور ئامادە دەكرێت و لەالیەن‬ ‫هاوواڵتیانەوە پەسەند دەكرێت‪.‬‬ ‫بەوتەی چاودێران بەرپرسە ناوچەیی و‬ ‫نەتەوە پەرستەكانی سكۆتلەندا بەنیازن سود‬ ‫لە دەسەاڵتداری پارتی پارێزگاران وەرگ��رن‪،‬‬ ‫چونكە سكۆتلەندیەكان پارتی پارێزگارانیان‬ ‫خۆش ناوێت‪.‬‬ ‫بە وتەی سالموند پێویستە هاوواڵتیانی‬ ‫سكۆتلەندا لە راپرسیەكەدا لەنێوان دەسەاڵتی‬ ‫پارتی پ��ارێ��زگ��اران و سەربەخۆییدا یەكێك‬ ‫هەڵبژێرن‪.‬‬ ‫ئەو بەرامبەر دەیڤد كامیرۆن سەرۆك‬ ‫وەزیران و نیك كلگ جێگری سەرۆك وەزیران‬ ‫و ئێد میلیبەند (ڕێبەری پارتی كرێكاران)‬ ‫وتویەتی‪ :‬ئیتر ئەو سەردەمەی كە سیاستمەدران‬ ‫لە لەندەن دانیشن و بە سكۆتلەندیەكان بڵێن‬

‫چی بكەن و لەبارەی چیەوە بیر بكەنەوە‪،‬‬ ‫بەسەر چووە‪.‬‬ ‫نیكۆال ستروژن جێگری پارتی نەتەوەپەرستی‬ ‫سكۆتلەندا رایگەیاندوە دڵنیایە لە راپرسیەكەدا‬ ‫سەركەوتو دەب��ن‪ ،‬بەاڵم مەرجەكەی ئەوەیە‬ ‫لەو كاتەی كە پێش راپرسیەكە لەبەر دەستدایە‬ ‫ه��ەوڵ��ی ت���ەواو ب��دەن و ه��اوواڵت��ی��ان ل��ەوە‬ ‫تێبگەیەنن بۆچی سكۆتلەندا پێویستە سەربەخۆ‬ ‫بێت؟‬ ‫لە‬ ‫پارتی نەتەوەپەرستی سكۆتلەندا‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی س��اڵ��ی ‪ 2011‬زۆری��ن��ەی‬ ‫كورسیەكانی پەرلەمانی ناوچەیی بەدەستهێناوە‬ ‫و بە تەنهایی كۆنترۆڵی حكومەتە ناوچەییەكەی‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫هەستیاری جیابوونەوەی سكۆتلەندا لە‬ ‫بەریتانیا لەچەند رویەكەوە شایانی لێكۆڵینەوەیە‪:‬‬ ‫س���ەرەت���ا‪ ،‬ل�����ەڕووی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ەوە‬ ‫بچوكبوونەوەیەكی گ��ەورەی��ە بۆ بەریتانیا‪،‬‬ ‫چونكە حكومەتی لەندەن بە ئەزمونی مێژوویی‬

‫ئیمپراتۆریەتەكەی تا چەند دەیەیەك بەرلەئێستا‬ ‫دەیان واڵتی گەورە و بچوكی لەژێر دەسەاڵتدا‬ ‫ب��ووە‪ ،‬بەاڵم جیابوونەوەی سكۆتلەندا بەو‬ ‫واتایەیە كە حكومەتی بەریتانیا گەیشتوەتە ئەو‬ ‫شوێنەی كە بێتوانایە بەرامبەر پاراستنی سنورە‬ ‫ناوخۆییەكانی خۆشی‪.‬‬ ‫دوەم‪ ،‬سەرچاوە نەوتیەكانی (برێنت)ی‬ ‫دەریای باكور و زۆربەی بەندەرە گرنگەكانی‬ ‫بەریتانیا دەكەونە سكۆتلەندا و بە جیابوونەوەی‬ ‫ئەم بەشە ئەوا حكومەتی لەندەن بێبەش دەبێت‬ ‫لە سەرچاوە گرنگە نەوتیەكان و بەندەرە‬ ‫گرنگەكان‪.‬‬ ‫سێهەم‪ ،‬جیابوونەوەی سكۆتلەندا دەتوانێت‬ ‫رەخسێنەری زەمینەی جیابوونەوەی سەرجەم‬ ‫ناوچەكان لەوانە وێڵز و ئایرلەندای باكور بێت‪.‬‬ ‫كاریگەری سەرەكی جیابوونەوەكە لەسەر‬ ‫بەریتانیا ئەوەیە كە پێگەی وەك زلهێزێكی‬ ‫جیهانی و یەكێك لە پێنج ئەندامە هەمیشەییەكەی‬ ‫خاوەنی مافی ڤیتۆ لە ئەنجومەنی ئاسایش الواز‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪92‬‬

‫دەبێت‪ ،‬چونكە جیابوونەوەی سكۆتلەندا توانای‬ ‫سەربازی لەندەن كەم دەكاتەوە‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫سكۆتلەندیە سەربەخۆیی خوازەكان خوازیاری‬ ‫سوپای تایبەتی خۆیانن و ئەم سوپایەش لە‬ ‫ئەندامە سكۆتلەندیەكانی سوپای بەریتانیا‬ ‫دروست دەكرێت و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی‬ ‫بەریتانیا هێزی مرۆیی و ئەو بنكە و بەندەرە‬ ‫ستراتیژیانەی لە سكۆتلەندان لە دەست بدات‪.‬‬ ‫بابەتێكی گرنگتر ئەوەی كە سەرجەم چەكە‬ ‫ناوەكیەكانی بەریتانیا لەو ژێر دەریاییانەدان كە‬ ‫لە بنكەی دەریایی (‪)Faslane‬ن‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا سكۆتلەندیەكان خ��وازی��اری‬ ‫دەرچونن لە پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)‬ ‫و بە هاتنەدی ئەم ئامانجە پێگەی بەریتانیا‬ ‫لەم پەیمانە ئاسایشی و بەرگرییەدا زۆر الواز‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫بەسەرەنجدانە ئەو بابەتانەی س��ەرەوە‬ ‫دەسەاڵتدارانی بەریتانیا لە هەوڵدان بۆ ئەوەی‬ ‫ڕێگە لە سەربەخۆیی ئەم بەشە بگرن‪.‬‬ ‫بەپێی هەڵسەنگاندنەكان كۆمەڵگەی‬ ‫سكۆتلەندا هێشتا زۆرینەیان دژی سەربەخۆیی و‬ ‫جیابوونەوەن ڕێژەیان ‪ 43%‬و ئەوانەی الیەنگری‬ ‫سەربەخۆیین ‪ 32%‬و ئەوانەی دەمێننەوە هێشتا‬ ‫خۆیان یەكالیی نەكردوەتەوە‪ ،‬بەمپێیە ئەگەر‬ ‫الیەنگرانی سەربەخۆیی بتوانن ‪ 20%‬بێالیەنەكان‬ ‫بۆالی خۆیان رابكێشن دەتوانن قورسایی زیاتر‬ ‫دروست بكەن‪.‬‬ ‫زیان و سودەكانی سەربەخۆیی سكۆتلەندا‬ ‫كوین ویلیامسۆن ئەندامی كۆنوانسیۆنی‬ ‫سەربەخۆیی سكۆتلەندا دەڵێت‪ :‬لە ساڵی‬ ‫‪1707‬وە تا ئێستا پرسیار لە هاوواڵتیانی‬ ‫سكۆتلەندا نەكراوە ئایا خوازیارن بەشێك بن‬ ‫لە ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا یان نا؟‬ ‫مەك فرسۆن چاالكوانی سیاسی خوازیاری‬ ‫سەربەخۆیی ل��ەوب��ارەی��ەوە رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫سەربەخۆیی سكۆتلەندا بەواتای ئەوەی لە‬ ‫پەرلەمانی ئەوروپا نوێنەری خۆمان دەبێت‪.‬‬ ‫م��ەك ك��رون ب��ەڕێ��وەب��ەری ئەنیستیتۆی‬ ‫دەسەاڵتداری ئاماژە بە ئەوە دەكات گرفتی‬ ‫ئێستای بەریتانیا ئەوەیە كە پارتی پارێزگاران‬ ‫لە سكۆتلەندا الوازە و لە دوا هەڵبژاردندا‬ ‫تەنها ‪ 17%‬دەنگی ناوچەكەیان بەدەستهێناوە‬ ‫و كاتێك پارتێكی جیاواز لە حكومەتی ناوچەی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫گەورەترین شار (گالسگۆ)‪.‬‬ ‫زمانی رەسمی (ئینگلیزی‪ ،‬گیلیك سكۆتلەندی‪ ،‬سكۆتس)‬ ‫روبەر‪ 78772 :‬كیلۆمەتر چوارگۆشە‪.‬‬ ‫جۆری دراو‪ :‬پاوەنی ستەرلینگ‬ ‫شارە سەرەكیەكانی سكۆتلەندا و دانیشتوانیان بەپێی داتاكانی ساڵی ‪2010‬‬ ‫پارێزگا ژمارەی دانیشتوان‬ ‫پلە شار ‬ ‫گالسگۆ گالسگۆ ‪589900‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫ئیدنبێرگ ئیدنبێرگ ‪468720‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫ئەبەردین ئەبەردین ‪201680‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫دوندی دوندی ‪144170‬‬ ‫‪ 4‬‬ ‫پەیسلی رینفروشایر ‪74570‬‬ ‫‪ 5‬‬ ‫النارك شایری باشور ‪73590‬‬ ‫ئیست كیلبراید ‬ ‫‪ 6‬‬ ‫‪55070‬‬ ‫لیڤینگستۆن لۆسینی رۆژئاوا ‬ ‫ ‪7‬‬ ‫هامیلتۆن النارك شایری باشور ‪51640‬‬ ‫ ‪8‬‬ ‫كامبرناولد النارك شایری باكور ‪50470‬‬ ‫‪ 9‬‬ ‫‪49560‬‬ ‫‪ 10‬كیرك كالدی فایف ‬ ‫‪48240‬‬ ‫فایف ‬ ‫‪ 1 1‬دۆنفێرم الین ‬ ‫‪46060‬‬ ‫ئایر شایری باشور ‬ ‫‪ 1 2‬ئایر ‬ ‫‪45770‬‬ ‫پێرت و كینروس ‬ ‫‪ 1 3‬پێرت ‬ ‫‪ 14‬ئینڤێرنێس هایلەند ‪45050‬‬ ‫‪44830‬‬ ‫‪ 15‬كیلمارنۆك ئایرشایری باشور ‬ ‫‪ 1 6‬گریناك ئینوركالید ‪43450‬‬ ‫‪ 1 7‬كۆت بریج النارك شایری باكور ‪41610‬‬ ‫‪38940‬‬ ‫‪ 1 8‬گلینرۆس فایف ‬ ‫‪ 1 9‬ئەیر درای النارك شایری باكور ‪35950‬‬ ‫‪ 20‬فالكیرك فالكیرك ‪35170‬‬ ‫سكۆتلەندا لە بەریتانیا دەس��ەاڵت��دار بێت‪،‬‬ ‫یەكگرتوویی ئەستەمە‪.‬‬ ‫ویلیامسون ل��ەب��ارەی ج��ی��اوازی نێوان‬ ‫بەریتانیا و سكۆتلەنداوە دەڵێت بەها و‬ ‫كلتوری نێوانمان جیاوازە و سكۆتلەندییەكان‬ ‫زیاتر واڵتێكی سۆسیال دیموكراتن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئینگلیزەكان موحافیزكارن‪ .‬كاتێكیش دو واڵت‬ ‫بەوشێوەیە جیاواز بن ئەوە راست نییە‪ ،‬كە لە‬ ‫یەك هاوپەیمانێتی و یەكێتی سیاسیدا بەناوی‬ ‫بەریتانیا بەیەكەوە بن‪.‬‬ ‫لەالیەیكترەوە بە وتەی ویلیام هیگ وەزیری‬ ‫دەرەوەی بەریتانیا جیابوونەوەی سكۆتلەندا‬ ‫دەبێتە هۆی الوازی هەر دوو واڵت و بەریتانیا‬ ‫بەشێك لە دەسەاڵت و هێزی خۆی لەدەست‬ ‫دەدات‪ ،‬لەبەرامبەریشدا هاواڵتیانی سكۆتلەندا‬ ‫بێبەش دەبن لە یارمەتی باڵیۆزخانەكانی بەریتانیا‬

‫لە واڵتانی جیهان‪.‬‬ ‫هیگ ئ��ام��اژە ب��ەئ��ەوەش دەك��ات ئەگەر‬ ‫سكۆتلەندا بیەوێت ببێتە ئەندام لە یەكێتی‬ ‫ئەوروپا ئەوا پێویستی بە دەنگی ‪ 28‬ئەندامەكەی‬ ‫ئەم یەكێتیە هەیە‪ ،‬بە هەمان شێوە بۆ بوونە‬ ‫ئەندام لە ناتۆش‪.‬‬ ‫دروشمی نەتەوەیی سكۆتلەندا‬ ‫لە هەوڵدام بۆ بەرگری‪ ،‬خودایە بەرگریم‬ ‫لێبكە‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪http://www.asriran.com‬‬ ‫‪http://edition.presstv.ir‬‬ ‫‪http://isna.ir‬‬ ‫‪http://fa.wikipedia.org‬‬

‫‪93‬‬

‫ئەلێكس سالمۆند وەزیری یەكەمی سكۆتلەندا‪ :‬لە ڕووی ئابورییەوە‬ ‫سكۆتلەندا بیستەمین واڵتی جیهانەو ئەگەر سەربەخۆبێت دەبێتە‬ ‫شەشەمین واڵت‬

‫‪ %90‬ی یەدەگی نەوت و گازی‬ ‫یەكێتی ئەوروپای هەیە‬ ‫لەعەرەبیەوە‪ :‬فاروق جەمیل كەریم‬

‫لــ‬

‫لەهاویندا مشتومڕەكان لەبارەی سەربەخۆیی سكۆتلەندا چڕبوونەوە‪ ،‬هەندێك لەراپرسییەكان ئاماژە بەوەدەكەن كە پشتیوانی‬ ‫خواستی جیابوونەوەی ئەو هەرێمە لە شانشینی یەكگرتوو(بەریتانیا) كەمیكردوە بۆ تەنها ‪.30%‬‬ ‫هەڵمەتی جیابوونەوە لەالیەن ئەلێكس سالمۆند بەڕێوەدەچێت كە سەركردەی نەتەوەپەرستەكانی سكۆتلەنداو وەزیری یەكەمی‬ ‫حكومەتی سكۆتلەندایە‪.‬‬ ‫كەناڵی (یۆرۆنیوز) لە ئیدنبێرگی پایتەختەوە ئەم چاوپێكەوتنەی لەگەڵ سالمۆند سازكردوە‪ ،‬لەبەر گرنگی ناوەڕۆكی قسەكانی (ئایدیا‬ ‫دیپلۆماتیك) بەپێویستی زانی وەریبگێڕێتە سەر زمانی كوردی‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪94‬‬

‫*تاڕادەیەك هەموان كۆكن كە بوونی‬ ‫سكۆتلەندا لەچوارچێوەی شانشینی‬ ‫یەكگرتودا(بەریتانیا) ل��ەڕووی سیاسی‬ ‫و فكری و ئابورییەوە پرۆژەیەكی‬ ‫سەركەوتوە‪ ،‬سكۆتلەندا سودی ئەوتۆی‬ ‫بینیوە كە زۆربەی واڵتان خەونی پێوە‬ ‫دەبینن‪ ،‬لەبەرئەوە چی شتێك شانشینی‬ ‫وای لێكردووە لە شانشینی یەكگرتوو‬ ‫دوربكەونەوەو بەرەو ئایندەیەك بڕۆن كە‬ ‫لێی دڵنیا نین‪.‬‬

‫بەزمانی ئینگلیزی! ئەمە مایەی پێكەنینەو‬ ‫ئەدای الوازی سكۆتلەندا دەردەخات‪.‬‬ ‫لەڕووی ئابورییەوە‪ ،‬ئێستا سكۆتلەندا‬ ‫وەك بەشێك لەشانشینی یەكگرتوو‬ ‫بیستەمین واڵت��ی پێشكەوتوی جیهانە‪،‬‬ ‫بەاڵم بە سەربەخۆبوونمان دەشێت ببینە‬ ‫شەشەم واڵت‪ ،‬من پێموایە جیاوازی‬ ‫كلتوری دەرگ��ای��ەك��ی ت��ر دەك��ات��ەوە بۆ‬ ‫ئەوەی سكۆتلەندا زیاتر سەركەوتو بێت و‬ ‫بەشێوەیەكی باشتر لەسەر گۆڕەپانی جیهان‬

‫پێموایە شتە باشەكانی ئەم‬ ‫‬‫دورگ��ان��ە ب�����ەردەوام دەب���ن‪ ،‬یەكێتی‬ ‫دەستەجەمعی لەگەڵ واڵتانی تری وەك‬ ‫ئینگلتەراو ئیرلەنداو وێڵز پتەوتر دەكرێت‪،‬‬ ‫سكۆتلەندایەكی سەربەخۆ رۆڵی گەورەتری‬ ‫دەبێت تیایدا‪.‬‬ ‫ئێستا فیستیڤاڵی ئیدنبێرگی نێودەوڵەتی‬ ‫هەیە كە سااڵنە بەدرێژایی یەك مانگ‬ ‫چ��ەن��دان نمایشی ج��ۆراوج��ۆری بەهرە‬ ‫هونەرییەكانی جیهان بەخۆوە دەبینێت‪،‬‬ ‫كەچی سكۆتلەندا كە میوانداری ئەم‬ ‫ئاهەنگە نێودەوڵەتییە دەك��ات تەنانەت‬ ‫كەناڵێكی تەلەفزیۆنیی تایبەتی نییە‬

‫دەربكەوێت‪.‬‬ ‫* ب��ەاڵم ل��ەڕووی ئابورییەوە‪ ،‬من‬ ‫تێدەگەم هەڵمەتەكەت دەڵێت سكۆتلەندا‬ ‫لە یەكەم رۆژی جیابوونەوەیەوە لەئێستای‬ ‫باشتر دەبێت‪ .‬باشە ن��ەوت و گاز لە‬ ‫كەمبوونەوەدان‪ ،‬سامانی ئاوی نوێبووەوە‬ ‫تاڕادەیەك نادیارە‪ .‬هەروەك كەرتی دارایی‬ ‫گەشەسەندوی ئێستا لەدوای سەربەخۆیی‬ ‫كەم دەبێتەوە‪ .‬چۆن دەتوانیت دڵنیابیت‬ ‫ل���ەوەی ك��ە ئ��اب��وری سكۆتلەندا پاش‬ ‫سەربەخۆیی شیاو دەبێت بۆ ژیان؟‬ ‫ پرسیارێكی گرنگە‪ .‬سكۆتلەندا‬‫نزیكەی ‪90%‬ی یەدەگی نەوت و گازی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫یەكێتی ئەوروپای هەیە‪ ،‬وات��ە نزیكەی‬ ‫تریلیۆن و نیوێك بەرمیل‪ .‬كە دەكاتە نیو‬ ‫تریلیۆن جونەیهی ئیستەرلینی لەماوەی‬ ‫چل تا پەنجا ساڵی تردا‪ .‬من دڵنیام هەر‬ ‫واڵتێكی تری ئەندام لە یەكێتی ئەوروپا‬ ‫بێت خۆشحاڵ دەبێت بە بەدەستهێنانی نیو‬ ‫تریلیۆن جونەیهی ئیستەرلینی لە یەدەگی‬ ‫هایدرۆكاربۆنی‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت بە وزەی نوێبووەوەش‪،‬‬ ‫بوونی ‪25%‬ی وزەی دەریایی ئەوروپی‬ ‫بەرامبەر ‪1%‬ی رێژەی دانیشتوان‪ ،‬ئەمە‬ ‫تایبەتمەندییەكی زۆر گەورەیە لەجیهانی‬ ‫هاوچەرخدا‪ .‬جگە لەوانەش لە سكۆتلەندا‬ ‫دەرام��ەت��م��ان هەیە‪ ،‬هێندە ئ��اوی پاك‬ ‫و خاوێنمان هەیە كە ب��اوەڕ ناكەیت‪،‬‬ ‫كۆمپانیای زۆر لێهاتووشمان هەیە بەرهەمی‬ ‫دێنێت و دەیخاتە بازاڕەوە‪.‬‬ ‫س��ەرب��اری ئ���ەوە‪ ،‬واڵت��ان��ی دیكەو‬ ‫دۆس��ت��ەك��ان��م��ان ل��ە ب���اش���ورەوە ب��اس‬ ‫لەدەوڵەتێكی خاوەن دەرامەتی سروشتی‬ ‫بێشومارو دانیشتوانی بەهرەمەندو بلیمەت‬ ‫دەكەن كە داهێنانی زۆر مەزنیان پێشكەشی‬ ‫جیهان كردوە‪ ،‬لەوانەش تەلەفزیۆن‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ك خ��ەڵ��ك دەڵ��ێ��ن ناتوانن‬ ‫سەركەوتوبن وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ‪،‬‬ ‫پێموایە ئەوانە دور لە واقیع دەژی��ن‪.‬‬ ‫ئێمە دەمانەوێت لەجیهانێكدا بژین كە‬ ‫سكۆتلەندا تیایدا دەوڵەتێكی سەربەخۆ‬ ‫بێت و حوكمی خۆی بكات‪.‬‬ ‫* باسی نەوت و غازت كرد‪ ،‬من تەواو‬ ‫لەگەڵتدام‪ .‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا پێموایە‬ ‫پرسیاری میحوەری دەربارەی مەرجەكانی‬ ‫یەكالكردنەوەی بەشە قەرزی نیشتمانی‬ ‫دەبێت لە شانشینی یەكگرتوودا بەرامبەر‬ ‫داهاتی نەوت و غاز‪ .‬هیچ گەاڵڵەنامەیەكت‬ ‫هەیە لەوبارەیەوە؟‬ ‫ لەراستیدا ئەمە شتێكی زۆر گرنگە‪،‬‬‫قەرزەكانی شانشینی یەكگرتوو تا كاتی‬ ‫جیابوونەوەی سكۆتلەندا بێگومان دەگاتە‬ ‫ی��ەك تریلیۆن جونەیهی ئیستەرلینی‪.‬‬ ‫هەڵبەت جیاوازییەكە ئەوەیە سكۆتلەندا‬

‫‪95‬‬

‫لەو قەرزەی بەردەكەوێت بەپێی ژمارەی‬ ‫دانیشتوان‪ .‬بەاڵم ئەوانیش بەشی خۆیان‬ ‫دەبێت لە داهاتی نەوت و غازو ئەو ئاوەی‬ ‫لە سكۆتلەندا هەیە كە ‪ 90%‬دەبێت‪،‬‬ ‫ئەمەش مانای وایە سكۆتلەندا زیاتر لە‬ ‫‪90%‬ی ئەم داهاتە گەورەیەی بەدەست‬ ‫دێنێت‪ ،‬ب��ەاڵم دەب��ێ��ت ‪10%‬ی ق��ەرزە‬ ‫نیشتمانییەكانی شانشینی یەكگرتووش‬ ‫بگرێتە ئەستۆ‪ .‬لێرەدا دەمەوێت بڵێم‪،‬‬ ‫وەك دەزانن ئاستی قەرزەكانی شانشینی‬ ‫یەكگرتوو لە باشیدا نییە‪.‬‬ ‫* بەاڵم مەترسییەك هەیە‪ .‬ئایا پارتی‬ ‫نیشتمانی سكۆتلەندا كار لەسەر ئەو‬ ‫بەهایانە دەكات كە تۆ باست كردن‪ ،‬یان‬ ‫هەرنا نیوەی یاخود زیاتر؟‬ ‫ تفی لێدەكەن‪.‬‬‫* دەم��ەوێ��ت بڵێم پەیوەندیەكە‬ ‫زۆرتر دەبێت لەو هەستە دوژمنكارییە‬ ‫بەردەوامەی ئینگلیز بۆ ماوەیەكی درێژ‪.‬‬ ‫بۆ نمونە‪ ،‬بڕوانە سرودە نیشتمانیەكەتان‬ ‫كە دەگەڕێتەوە بۆ هەندێك لەكارە‬ ‫وەحشییەكانی شا ئ��ی��دواردی دووەم‬ ‫لەساڵی ‪1314‬دا‪ ،‬ئەوەش ماوەیەكی زۆری‬ ‫بەسەردا تێپەڕیوە‪.‬‬ ‫ بەڵێ‌‪ ،‬س��رودی نیشتمانی "خوا‬‫ش��اژن بپارێزێت“ لە بەیتێكیدا هاتووە‬ ‫"خوا مارشاڵ واد‪-‬ی پاراست كە یاخیبووە‬ ‫سكۆتلەندییەكانی لەناوبرد“‪.‬‬ ‫"مرسیاز“ سرودی نیشتمانی فەرەنسا‬ ‫یادی شۆڕش بەرزدەكات و رەوای��ی بە‬ ‫توندوتیژی دەدات وەك لەیادم بێت‪.‬‬ ‫س���رودی "گ��واڵڵ��ەی سكۆتلەندا“ش‬ ‫سرودێكی نیشتمانی ناڕەسمییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەبااڵی رۆژانی رابردودا دەڵێت‪.‬‬ ‫ئەوە مەبەستەكەیە‪ ،‬جیاوازی هەیە‬ ‫لەنێوان ئێستاو رابردودا‪.‬‬ ‫پێموایە سەلماندومانە‪ ،‬نەك تەنها لەم‬ ‫ماوەیەی دواییدا وەك پەرلەمان و وەك‬ ‫پارتێكی نیشتمانی سكۆتلەندی و پارتێكی‬ ‫سكۆتلەندی‪ ،‬بەڵكو بەرژەوەندیمان لە‬ ‫یەكسانیدایە لە سكۆتلەنداو لەسەر ئاستی‬

‫لەڕووی ئابورییەوە‪،‬‬ ‫ئێستا سكۆتلەندا‬ ‫وەك بەشێك‬ ‫لەشانشینی‬ ‫یەكگرتوو‬ ‫بیستەمین واڵتی‬ ‫پێشكەوتوی‬ ‫جیهانە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫سەربەخۆبوونمان‬ ‫دەشێت ببینە شەشەم‬ ‫واڵت‪،‬‬ ‫نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫* بەاڵم ئایا تۆ سەد لەسەد سوری‬ ‫لەسەر جیابوونەوە؟ چونكە زۆر كەس‬ ‫دەڵێن تۆ دەزانیت رەنگە دەنگدانەكە‬ ‫نەبەیتەوە‪ ،‬بۆیە داوای زۆر دەكەیت تا‬ ‫پارێزگاری لە هەردوو پۆستی وەزارەتی‬ ‫دەرەوەو بەرگری بەریتانیا بكەیت‪.‬‬ ‫ هەمیشە وتومە رێ��زی خواستی‬‫خەڵكی سكۆتلەندا دەگ��رم ل��ەوەی كە‬ ‫چییان دەوێت‪ .‬ساڵی ‪ 1997‬لەچوارچێوەی‬ ‫هاوپەیمانێتیەكدا لەگەڵ دۆناڵد دیوار‬ ‫س��ەرۆك��ی پ��ارت��ی ك���اری سكۆتلەندی‬ ‫سەركردایەتی هەڵمەتێكم كرد لەپێناو‬ ‫پەرلەمانی سكۆتلەندا‪ ،‬هەرچەندە باوەڕم‬

‫ب��ە شتێك ن��ەب��وو ب��ەن��اوی پەرلەمانی‬ ‫سكۆتلەندا‪ ،‬بەاڵم هەر بە سەركەوتنێكم‬ ‫دەزانی‪.‬‬ ‫تاكە شتی چەسپاو الی من ئەوەیە‬ ‫كە بەدرێژایی كاری سیاسیم هەوڵم داوە‬ ‫بۆ سەربەخۆیی سكۆتلەندا‪ .‬دوو ساڵیش‬ ‫دەرف��ەت هەیە بۆ سكۆتلەندا تا بڕیاری‬ ‫خۆی بدات و دەنگ بدات بۆ سەربەخۆیی‪،‬‬ ‫دەتوانیت تەواو دڵنیابیت و منیش هیوادارم‬ ‫و لەو بڕوایەشدام زۆرینەی زۆری پیاوان و‬ ‫ژنانی واڵتەكەم ئەم دەرفەتە دەقۆزنەوەو‬ ‫دەنگ دەدەن بۆ دەوڵەتێكی سەربەخۆ كە‬ ‫سەرەنجام بەشداربێت لە خۆشگوزەرانی‬ ‫ئەوروپاو تەواوی جیهاندا‪.‬‬

‫سەرچاوە ‪:‬‬ ‫‪-‬سایتی یۆرۆنیوز‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪96‬‬

‫دەبێت سیستمی‬ ‫نوێی دارایی جیهان‬ ‫چۆن بێت؟!‬

‫بانكە دێرینەكان لەبەردەم بازاڕە تازە‬ ‫هەڵكەتوەكاندا دەستەوەستانن‬ ‫ن‪ :‬ئیعتیدال سەالمە لە عەرەبییەوە‪ :‬سەهەند سابیر‬

‫كـ‬

‫كاتێك لە ناوەڕاستی دەیەی هەشتاكانی سەدەی ڕابردو هەڵمەتی پێكەوە گرێدانی هەندێك لە بانكە‬ ‫جیهانییەكان دەستی پێكرد‪ ،‬ئەوە دەنگدانەوەیەكی گەورەی دروست نەكرد‪ ،‬هەروەكو چۆن ڕودەدات كاتێك‬ ‫دوو بانك یان دوو كارگەی گەورە لە واڵتانی خۆرئاوا یەكدەگرن‪ .‬لە ڕێگەی یەكگرتنی نێوان بانكە گەورەكان‬ ‫بۆ نمونە وەك بانكی (تراست بانكی ئەمریكی لەگەڵ یەكێك لە بانكەكانی ئەڵمانیا لە هەشتاكانی دەیەی ڕابردو‪ ،‬ئەو‬ ‫بانكانە دروستبوون كە ئەمڕۆ پێیاندەوترێت (بانكە كیشوەرییەكان)‪ ،‬واتا ئەو بانكانەی كە ناچنە ژێر ڕكێفی دەوڵەتێكی‬ ‫دیاریكراو‪ ،‬بەڵكو ئیدارەكەی بە حكومەتێكی سەربەخۆ دادەنرێت لەڕوی دەركردنی ئەو بڕیارانەی كە پەیوەندیان بە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪97‬‬

‫جوڵەی بازاڕی دارایی و بۆرسەكانەوە هەیە‪.‬‬ ‫ئەمە یەكەمین نیشانە بوو بۆ سەربەخۆیی‬ ‫سیستمی بانكی و كەرتی دارایی كە خاوەنی‬ ‫ئازادی لە جمجوڵ و بڕیارداندا هەیە لەهەر‬ ‫بارودۆخێكدا بێت بەبێ‌ گەڕانەوە بۆ هەر‬ ‫دامەزراوەیەكی تەنفیزی فەڕمی یان حكومی‪.‬‬ ‫بەاڵم لەپێناوی پارێزگاریكردن لە میكانیكیەتی‬ ‫ج��وڵ��ەی دارای����ی جیهانیدا ئ���ەو بانكانە‬ ‫سەریانهەڵدا‪ ،‬كە پێیاندەوترێت بانكی گروپەكان‬ ‫یاخود كوتلەكان‪ ،‬واتا گروپ و كۆمەڵەیەك لە‬ ‫واڵتان بانكەكە پێكدەهێنن وەك بانكی ناوەندی‬ ‫ئەوروپی‪ ،‬یاخود ئەو بانكە ناوەندیانەی كە لە‬ ‫ئەمریكای باشور و واڵتانی باشوری خۆرهەاڵتی‬ ‫ئاسیا كە بە(بەورەكانی ئاسیا) ناوبانگیان دەركرد‬ ‫و لە كیشوەری ئاسیا بە گشتی شێوەیەكی‬ ‫تایبەتیان وەرگرتوە‪.‬‬ ‫چ���اوەڕوان دەك��رێ��ت ئەمجۆرە بانكانە‬ ‫لەپێش گەیشتنمان بە ناوەڕاستی ئەم سەدەیە‬ ‫دەست بگرن بەسەر بازاڕەكانی دارایی جیهاندا‪،‬‬ ‫ئەمەش مانای ئەوەیە لە داه��ات��وودا دەبنە‬ ‫خاوەنی گەورەترین هەژمون بەسەر بازرگانی‬ ‫و وەبەرهێنان لە سەرتاسەری جیهاندا بە‬ ‫سودوەرگرتن لەو گڵۆبالیزمەی كە سنورەكانی‬ ‫چەمكی نەتەوەیی و نیشتمانی دەوڵەتانی‬ ‫بڕیوە‪ ،‬تەنانەت بە تەواوەتی نەیهێشتوە‪ .‬ئەو‬ ‫بانكانە تەنها كارەكانیان لەسەر بەرژەوەندی‬ ‫خ��ۆی چڕ ك��ردوەت��ەوە و لەمەشدا جیهانی‬ ‫تەكنەلۆژیای خێراو پێشكەوتوو بەشداری‬ ‫بەرچاوی هەبووە‪ ،‬كە هەموو سنورەكانی‬ ‫تێپەڕاندوە‪ .‬ئەم هاوپەیوەندی و تێكەاڵوبوونە‬ ‫لە چەند نمونەیەكی بچوكدا بەرچاو دەكەوێت‬ ‫وەك��و مامەڵەكردنی بانكی و بانك ئۆنالین‬ ‫ی��ان بازرگانی و شێوازی دیكەی مامەڵە و‬ ‫ئاڵوێركردن‪.‬‬ ‫ئەم گۆڕانكارییە بنەڕەتیە كەوتوەتە سەر‬ ‫ڕێ��رەوی خۆی و هۆكارێكە بۆ پەلەكردن لە‬ ‫دروستبوونی چەند گروپێكی دارای��ی جیهانی‬ ‫نوێ‌ كە چاوەڕوان دەكرێت لە ماوەی ‪ 20‬ساڵی‬

‫حكومەتی‬ ‫ئەوروپا بەهۆی‬ ‫قەیرانی یۆرۆوە‬ ‫بە نیگەرانیەوە‬ ‫لە گەشەكردنی‬ ‫سستی ئابوریەكەی‬ ‫دەڕوانێت‬ ‫پێشبینیەكانی‬ ‫دابەزیوە‬

‫داهاتوودا ببنە چەند گروپێكی سەربەخۆ بەهۆی‬ ‫ئەوەوە وردە وردە توانای خۆیان دروستدەكەن‪،‬‬ ‫بەڵكو زێدە بەهایان بۆ دروست دەبێت (بۆ‬ ‫نمونە واڵتی چین)‪ .‬ئەمە بەرەنگاریەكی گەورە‬ ‫بۆ ستایڵی كۆنی كەرتی دارایی ئێستای جیهان‬ ‫دروستدەكات‪ ،‬چونكە تەنها لەگەڵ بەرژەوەندی‬ ‫ئەوانەدا دەگونجێت كە لە ڕاب��ردودا دایان‬ ‫ڕشتووە‪ ،‬بەاڵم خۆڕاگر نەبووەو نەیتوانیوە‬ ‫ئامانجەكانی ب��ەدی بێنێ‌ بۆ م��ان��ەوە لەناو‬ ‫گۆڕەپانی كاری بانكی لە جیهانی سبەینێدا‪.‬‬ ‫خوێنی تازە‬ ‫پێداگری شارەزایانی دارایی بۆ پەلەكردن‬ ‫لە داڕشتنی سیستمێكی دارای��ی جیهانی نوێ‌‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆكارێك‪ ،‬لەوانە گۆڕینی‬ ‫كاراكتەرەكان‪ .‬لە واڵتانی خۆرئاوا (ئەوروپای‬ ‫خۆرئاوا و ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا)‬ ‫سستی ن��وان��دن لە ئاستەكانی گەشەكردنی‬

‫ئابوری و بێتوانایی حكومەتەكان لە ئەنجامدانی‬ ‫چاكسازی ڕێكخراو بۆ ڕووب��ەڕووب��وون��ەوەی‬ ‫كاریگەری قەیرانی دارایی كە ماوەیەكی زۆر‬ ‫لەپێش هاتنی هەزارەی سێیەم دەستی پێكردوە‪.‬‬ ‫ئەم بارودۆخە پاڵی ب��ەزۆر واڵت��ی وەك‬ ‫ژاپۆن و كارگە و كۆمپانیای خۆرئاواییەوە بۆ‬ ‫پەلكێشكردن و بەدەستهێنانی خوێنی تازە لە‬ ‫ڕێگەی بەگەڕخستنی وەبەرهێنان لە واڵتانی‬ ‫ت��ازە پێگەیشتوی وەك��و چین و هندستان و‬ ‫بەرازیل ناوە‪ ،‬بەاڵم لە بەرامبەردا ئەم واڵتانە و‬ ‫بە تایبەتی چین توانی بەبێ‌ ڕووبەڕووبوونەوەی‬ ‫هیچ گرفتێك بچێتە ناو بازاڕەكانی واڵتانی‬ ‫خۆرئاواوە و بانكەكانی چین توانیان سنوری‬ ‫بازاڕە داراییەكانی خۆرئاوا ببەزێنن‪ ،‬ئەمە لە‬ ‫كاتێكدا كە بانكە دێرینەكانی خۆرئاوا لەبەردەم‬ ‫بازاڕە تازە هەڵكەتوە سەرەكیەكاندا دەستەوسان‬ ‫وەستاون‪ .‬ناوچەی باشوری خۆرهەاڵتی ئاسیا‬ ‫مەبەست واڵتانی كۆمەڵەی (ئاسیا) كە هەریەكە‬ ‫لە واڵتانی ئەندەنوسیا و مالیزیا و فلیپین و‬ ‫سەنگافورە و تایلەندو ڤێتنام و الوس و میانمار‬ ‫و كەمبۆدیا دەگرێتەخۆ گەشەی گەورەیان‬ ‫ك��ردووە و بە یەكێك لە گرنگترین ئابوریە‬ ‫گەشەسەندوەكان دادەنرێت بە بەراورد لەگەڵ‬ ‫زۆرێ��ك لە ئەزمونە ئابورییەكانی خۆرئاوا‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��ە ن��اوەن��دێ��ك��ی پەلكێشكردنی‬ ‫وەبەرهێنەران و هەناردەكارە ئەوروپیەكان‬ ‫دەدرێتە قەڵەم بە تایبەتیش ئەڵمانیەكان‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئ��ەوەدا گەشەسەندن لە واڵتێكی‬ ‫وەكو هندستاندا تا ساڵی ‪ 2014‬سنوری لەسەدا‬ ‫‪ 6.5‬تێناپەڕێنێ‌‪ ،‬بەاڵم ئەو ژمارەیە زۆر لەو داتاو‬ ‫ژمارانە باشتر دەردەكەوێت كە پێشبینیەكانی‬ ‫گەشەسەندن لە ئەوروپای خۆرئاواو ویالیەتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەخۆیانەوە بینیوە‪.‬‬ ‫ئەوەی جێگەی سەرنجە هەریەكە لە چین و‬ ‫هندستان و واڵتانی باشوری خۆرهەاڵتی ئاسیا‬ ‫چەند پالنێكی چاكسازی ئابوریان داڕشتووە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی ئەوەندەی پەیوەندارە بە وەبەرهێنانی‬ ‫ڕاستەوخۆ لەماوەی ‪ 10‬ساڵی داهاتودا‪ ،‬چونكە‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪98‬‬

‫ئەوان وەكو واڵتانی ئەوروپای‬ ‫خ���ۆرئ���اوا ڕووب������ەڕووی‬ ‫ك���اری���گ���ەری و‬

‫ك��اردان��ەوەك��ان��ی‬ ‫ك��ێ��ش��ەك��ان��ی ق���ەرز‬ ‫و ق����ەی����ران����ی ی����ۆرۆ‬ ‫نەبوونەتەوە‪ ،‬نەك بە تەنها كاریكردۆتە سەر‬ ‫وەبەرهێنان لە واڵتانی خۆرئاوا‪ ،‬بەڵكو لە‬ ‫واڵتانی تازە پێگەیشتوش كاریگەری هەیە‪.‬‬ ‫حكومەتی ئەوروپا بەهۆی قەیرانی‬

‫ی�������ۆرۆوە بە‬ ‫ن��ی��گ��ەران��ی��ەوە لە‬ ‫گ���ەش���ەك���ردن���ی سستی‬ ‫ئ��اب��وری��ەك��ەی دەڕوان��ێ��ت ب��ەو هۆیەشەوە‬ ‫پێشبینیەكانی بۆ گەشەكردنی ئابوری لەمساڵ و‬ ‫لە ساڵی داهاتوودا زۆر دابەزیوە‪.‬‬ ‫هەموو ئەوەی لەئێستادا لەسەریان پێویستە‬ ‫ئ����ەوەی����ە ك���ە لە‬ ‫جیها نی‬

‫نو ێ‌‬ ‫ئ������������ەوان‬ ‫تێبگەن‪ ،‬چونكە‬ ‫لە هەمبەر گۆڕانكاریە ق��ورس و زۆرەكانی‬ ‫كەشوهەوا دركیان بەوە كردوە‪ ،‬كە ناكرێت بە‬ ‫شێوازە كالسیكیەكان بەرەنگاری‬ ‫كۆسپ و هەڕەشەكان‬ ‫ب����ب����ن����ەوە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫چاكترین لێكۆڵەرەوانی ئەوروپاش لە هەموو‬ ‫تایبەتمەندی و پسپۆڕیە دارایی و ئابوری و‬ ‫بانكیەكاندا لەسەریان پێویستە هاوشانی سیستمی‬ ‫دواڕۆژی تەكنەلۆژیای زانیاریەكان بڕۆن‪ .‬ئەو‬ ‫پرۆژە دە ساڵیەی كە لە ساڵی ‪2013‬دا دەستی‬ ‫پێكردوە بە ملیاران یۆرۆ لەالیەن یەكێتی‬ ‫ئ���ەوروپ���اوە پشتیوانی‬ ‫دەكرێت و كارەكەی لە‬ ‫ئایندەدا بریتی دەبێت‬ ‫لە دۆزینەوەی سیناریۆ‬ ‫ئایندەییەكانی جیهانی‬ ‫ئ��ەم��ڕۆم��ان‪ .‬س���ەرەڕای‬ ‫ئ�����������ەوەش پرۆگرامێكی كۆمپیوتەری زەبەالح‬ ‫و سیستمێكی بنەڕەتی بۆ شیكردنەوەی داتاو‬ ‫زانیارییەكان پەرەی پێدەدرێت‪ ،‬بەاڵم پێویستە‬ ‫لەسەریان هەر زوو بە قەیرانەكان و ئەگەری‬ ‫دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ك��ردن��ی‬ ‫دەرف��ەت��ەك��ان ئاشنا‬ ‫بن‪.‬‬ ‫سیستمی دارایی‬ ‫خراپتر دەچێت‬ ‫ب��ەرەو‬ ‫ش����������ارەزای دارای���ی ئەڵمانی دكتۆر‬ ‫تۆبیاس برایس نوسیویەتی‪ :‬سەرەڕای ئەوەی‬ ‫ب��ارودۆخ��ی مرۆڤایەتی ب��ەرەو‬ ‫خ��راپ��ی دەچ��ێ��ت‪ ،‬ل��ە ساڵی‬ ‫‪2008‬وە سیستمی هەنوكەیی‬ ‫دارای���ی جیهانیش ب��ەرەو‬ ‫خراپتر هەنگاو دەنێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫هیچ ك��ەس ن��ازان��ێ��ت چۆن‬ ‫چۆنی ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا مامەڵە‬ ‫لەگەڵ قەرزەكانیدا دەكات‪ ،‬هەروەها ژاپۆن‬ ‫چۆن چۆنی لە كاریگەرییەكانی ئەو كارەساتە‬ ‫ئ��ەت��ۆم��ی��ە ڕزگ�����اری‬ ‫ك��ە ت��وش��ی ب���ووە‪.‬‬ ‫د ە بێت‬ ‫كاردانەوەی بەرەو‬ ‫پێشەوەچوونەكانی‬ ‫جیهانی ع��ەرەب��ی‬ ‫ل��ەس��ەر ڕەوش��ی‬ ‫ئابوری جیهان چی دەبێت؟ ئایا‬ ‫چارەنوسی یۆرۆ چی دەبێت؟‬ ‫شتێكی ڕوون و ئاشكرا نییە كە ئایا‬ ‫چین بەو سەقامگیریەی ئێستای دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫لە كاتێكدا كەلێنی نێوان دەوڵەمەندەكان‬

‫و ه��ەژارەك��ان لەو واڵت��ەدا ب��ەرەو زیادبوون‬ ‫دەچێت‪ ،‬بۆیە لەسەر ئەو بنەمایە ناكرێت ئەمڕۆ‬ ‫باسی سەقامگیری بكرێت لەگەڵ بەردەوامبوونی‬ ‫سیستمی ئێستای جیهان‪ ،‬بەڵكو ئێمە زۆر لە‬ ‫سەقامگیریەوە دورین‪ .‬بەاڵم ئایا ڕێگەچارە چیە‬ ‫بۆ بەرەنگاربوونەوەی بارودۆخێكی لەم شێوەیە؟‬ ‫هیچ شارەزایەكی دارایی نییە شیكاریەكی‬ ‫ڕاست بۆ ئەم بارودۆخە بكات‪ ،‬بەاڵم پرۆفیسۆر‬ ‫برایس دەڵێت‪" :‬من چەند توێژینەوەیەكم‬ ‫لەگەڵ شارەزایانی تری داراییدا ئەنجامداوە‬ ‫وەك��و پرۆفیسۆر ئۆجین ستانلی لە زانكۆی‬ ‫(بۆستن)‪ ،‬ل��ەو توێژینەوانەدا هەستاین بە‬ ‫بەكارهێنانی شێوازێكی باو لە توێژینەوەی‬ ‫ئابوریدا لە ڕێگەی پەرەپێدانی كۆمەڵێك لەو‬ ‫نمونانەی كە گریمانەی شیاو نیشان دەدەن‬ ‫بە بەكارهێنانی پێوەرەكان لەگەڵ ئەو داتاو‬ ‫زانیاریانەی كە تاقی كراونەتەوە و لە جیهانێكی‬ ‫ڕاستەقینە وەرگیراون“‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر برایس لە درێ��ژەی باسەكەیدا‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪" :‬ئێمە بڕێكی زۆر دات��او زانیاری‬ ‫داراییمان كۆكردەوە‪ ،‬لەسەر ئەو بناغەیەش‬ ‫هەوڵمانداوە چەند نمونەیەكی باشی تازە‬ ‫دابنێین بە مەبەستی پەرەپێدانی‪ ،‬چونكە‬ ‫پێویستیان بە ئاسانكردنی گریمانەكان نییە‪.‬‬ ‫بۆ نمونە من و هاوڕێكەم لە زانكۆی بۆستن‬ ‫پرسیارمان كرد‪ :‬ئایا چۆن شڵەژانی دارایی لە‬ ‫بازاڕەكانی جیهاندا ڕودەدات و كەی چاوچنۆكی‬ ‫دەردەك���ەوێ���ت ل��ە ئەنجامیشدا شتی زۆر‬ ‫سەرسوڕهێنەرمان دۆزیەوە‪ .‬بۆمان دەركەوت‬ ‫كە سەرەتا لە بازاڕدا قەبارەی هەموو ئەمانە‬ ‫زۆر بە هێواشی زیاد دەكات‪ ،‬بەاڵم لە كۆتایی‬ ‫ئاڕاستەكەدا مرۆڤ هەست بە زیادبوونێكی‬ ‫زۆر خێرا دەك��ات‪ .‬ئ��ەوەی جیاواز و تایبەتە‬ ‫ئەوەیە كە ئایا لە كام شێوازەدا قەبارەكان زیاد‬ ‫دەكەن‪ ،‬سەرەڕای بوونی ئەو ڕێژە زۆرەی داتاو‬ ‫زانیاریەكان كە ‪ 2.6‬ملیار مامەڵە لە بازاڕەكانی‬ ‫كاغەزە داراییەكان پێكدەهێنێ‌‪ ،‬لێرەوە توانیمان‬ ‫بگەینە یاسایەك كە دەتوانین بە یاساكانی‬ ‫دەسەاڵت ناوزەدی بكەین“‪.‬‬ ‫ئەو ڕوداوان���ەی كە ئاستی كاریگەرییان‬ ‫گەورەیە زۆرت��ر لەو قەبارەیە ڕودەدەن كە‬ ‫مرۆڤ پێشبینیان دەكات‪ ،‬هەروەك دەكرێت‬ ‫ه��ەر قەبارەیەكی ستەمكارانە وەربگرێت‪،‬‬ ‫جگە لەوەش دەتوانین ئەوە ئاشكرا بكەین كە‬

‫‪99‬‬

‫یاساكانی دەسەاڵت دەبنە چەند یاسایەكی باش‬ ‫بە چاوپۆشین لە كاتی گۆڕانكاری و ڕوداوەكان‪،‬‬ ‫ئەمە خاڵێكی زۆر گرنگە چونكە بەهۆیەوە‬ ‫دەتوانین شتێك لەبارەی لەرزین و تەقینەوەی‬ ‫پشێویە داراییەكان فێر ببین‪ ،‬بەو پێیەش كاتی‬ ‫دیاریكراوی تەقینەوەشیان دەزان��ی��ن‪ ،‬ئەمە‬ ‫یارمەتیمان دەدات بتوانین قەیرانەكە بتەقێنینەوە‬ ‫پێش ئەوەی ببێتە شۆكێكی زۆر كاریگەرو گەورە‬ ‫یان ببێتە فاكتەرێك بۆ هەڵوەشانی ئابوری و‬ ‫دارایی واڵتەكان بە تەواوەتی‪.‬‬ ‫بۆچی دەبێت چاوەڕوانی هاتنی پشێویە‬ ‫داراییەكان بین؟‬ ‫بەپێی بۆچوونی ش��ارەزای��ەك��ی دارای��ی‬ ‫هۆكاری ئەمە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە سیستمی‬ ‫دارای��ی چیتر ناتوانرێت چاودێری بكرێت‪.‬‬ ‫مرۆڤ پێشبینی ئەوە دەكات كە هەموو شتێك‬ ‫بە چاكترین شێوە بۆخۆی خۆی ڕێكدەخات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمە ڕاست نییە چونكە سیستمی دارایی‬ ‫پێشوو سیستمێكی هەرێمی بوو‪ ،‬بەاڵم ئەمڕۆ‬ ‫تەنانەت بانكە هەرێمیەكانیش لە یاری پۆكەردا‬ ‫بەشدارن‪ ،‬ئەمەش مەترسی گەورە سەبارەت بە‬ ‫هاریكاری دەشارێتەوە‪ .‬یاساكانی ئادەم سمیس‪،‬‬ ‫زانای ئابوری كالسیكی سكۆتلەندی لە سەرەتای‬ ‫شۆڕشی پیشەسازی‪ ،‬لە ئێستادا تەنها بۆ كاتە‬ ‫باشەكان بەكەڵك دێن‪ ،‬بەاڵم چۆن پێویستە‬ ‫لەسەرمان سیستمێكی دارای��ی نوێ‌ دروست‬ ‫بكەین لەپێناوی پارێزگاری كردن لە سەقامگیری؟‬ ‫وەاڵم��ەك��ەی ئ��ەوەی��ە ك��ە ه��ەر جۆرێك‬ ‫لە سیستمەكان پێویستی بە فریادەڕسێكی‬ ‫پارێزگاری هەیە كە جڵەوی فراوانبونی بازنەی‬ ‫ه��ەر كێشەیەكی هەرێمی چ��اوەڕوان��ك��راو‬ ‫بگرێت‪ ،‬بەاڵم ئەمە لەگەڵ سیستمی داراییدا‬ ‫وێكنایەتەوە‪ ،‬لەبەرئەوە پێویستمان بە شتێكە‬ ‫كە هاوشێوەی دەزگای ئاڕاستەكردنی فڕۆكە‬ ‫بێت‪ .‬لە زۆرێك بواری بەرهەمهێناندا و لەكاتی‬ ‫نەخشەسازی كردن بۆ چەند ئامێرێكی نوێ‌‬ ‫وەكو ئۆتۆمبیل یان فڕۆكە یاخود هەر ئامێرێكی‬ ‫دیكە دەكرێت لەسەر ئامێرێكی كۆمپیوتەری‬ ‫گەورە تاقی بكرێتەوە لەپێش دابەزاندنی لە‬ ‫بازاڕەكاندا‪ .‬بۆچی ئەمە لەسەر سیستمەكانی‬ ‫ئابوری بازاڕەكان و سیستمە داراییە تازەكان‬ ‫تاقی نەكەینەوە‪ ،‬چونكە بەو ڕێگەیە دەتوانرێت‬ ‫پێشوەخت كاریگەرییەكانی دەستنیشان بكرێت‪.‬‬

‫بۆ نمونە دەتوانرێت تاقیكردنەوەیەك ئەنجام‬ ‫بدرێت تا بزانرێت چی ڕودەدات كاتێك بڕێك‬ ‫پارە نەختینە دادەنێین‪ ،‬پاشان بێسنور زیاد‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫بەرفراوانبونی بازنەی خستنەڕووی‬ ‫پ�����ارەی ئ��اڵ��وێ��رك��راو لە‬ ‫ئەنجامی زیادبوونی بڕەكانی‬ ‫ق��ەرز نەگەڕێنراوەكان لە‬ ‫ب�����ازاڕدا دروس��ت��دەب��ێ��ت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لەپێناو دان��ەوەی��ان��دا‬ ‫پێویست دەكات پەنا بۆ قەرزی‬ ‫دیكە ببرێت‪ ،‬ئ���ەوەش كەسی ئابوریناس‬ ‫ناچار دەك��ات گرنگی بە گەشەپێدان بدات‪.‬‬ ‫شارەزایانی بواری دارایی ئەوەش ناشارنەوە‬ ‫كە ئەگەری ئەوە هەیە مرۆڤ‬ ‫سیستمێكی دارای��ی بۆ ب��ازاڕ‬ ‫دابنێت نەتوانرێت بە ئاسانی‬ ‫كۆنترۆڵ بكرێت‪ .‬بە دڵنیاییەوە‬ ‫مەبەستەكە ئ��ەم��ە ن��ەب��وو‪،‬‬ ‫چونكە ڕۆڵی بازاڕەكانی دارایی‬ ‫بریتیە لە پێكەوە كۆكردنەوەی خو ا ست‬ ‫و خستنەڕوو‪ ،‬بەاڵم ئەم پرۆسەیە بە شێوازە‬ ‫ساكارەكەی نابێت لەسەر بنەمای پێوەرەكانی‬ ‫سیستمی دارایی ئێستای جیهان كە‬ ‫لەپێش دەركەوتنی بنەماو ڕیتمە‬ ‫تازەكان دانراوە‪ ،‬یاخود لەپێش‬ ‫ئەو بنەمایانەوە هاتووە كە‬ ‫پێیان نامۆیە و بەرئەنجامی‬ ‫گ��ەش��ەك��ردن��ی چەمكەكانی‬ ‫بەرهەمهێنان و خەرجكردنە‪ ،‬بەو پێیەش‬ ‫بزاوتی بازاڕ و بۆرسەكان و میكانیكیەتی‬ ‫كاركردنی سیستمی دارای��ی نێودەوڵەتی‬ ‫ل��ەدوای‬ ‫دەگ���ۆڕێ���ت‪ ،‬ب��ە تایبەتی‬ ‫هاتنە ناوەوەی كاراكتەری‬ ‫نوێ‌ كە پێشتر نەبوون‪،‬‬ ‫ئ���ەم���ەش ب��ێ��گ��وم��ان‬ ‫ك���اری���گ���ەری ن��ەرێ��ن��ی‬ ‫گ���ەورەی ن��ەخ��وازراوی‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪ -‬گۆڤاری (المجلە)‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪100‬‬

‫بەهاری عەرەبی لە سودان‪ ،‬هۆكارو سەرئەنجام و پێشهاتەكان‬

‫خۆپیشاندانەكانی سودان لەچوارچێوەی‬ ‫گۆڕانكارییەكانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا‬ ‫د‬

‫ئامادەكردنی‪ :‬ئایدیا دیبلۆماتیك‬

‫دواجار پزیسكەكانی بەهاری عەرەبی سودانیشی گرتەوە و خەڵكی ڕژانە سەر شەقامەكان و داوای گۆڕینی‬ ‫دەسەاڵتی ‪ 23‬ساڵی عومەر حەسەن بەشیر دەكەن‪ ،‬بەاڵم هۆكاری سەرهەڵدانی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیە‬ ‫جەماوەرییەكانی سودان كەمی سوتەمەنیە‪ ،‬كە دواجار بووەتە كەرەسەیەكی گرنگ بۆ درێژەپێدانی خۆپیشاندانەكان‪.‬‬ ‫ئایا ئەمجارە رژێمی حەسەن بەشیر لە سودان دەكەوێتە بەر شەپۆلەكانی گۆڕینی رژێمە دەسەاڵتدارە پاوانخوازەكانی‬ ‫بەهاری عەرەبی؟‬ ‫لە ئێستادا ئەم پرسیارە لە ناوخۆی سودان زۆر دەكرێت‪ ،‬بە تایبەتی لەدوای ڕوداوەكانی ‪20‬ی مانگی ئەیلولی ڕابردو‬ ‫كە بڕیارێكی حكومەتی خەرتوم بۆ البردنی پاڵپشتی كردنی سوتەمەنی بەدوای خۆیدا هێنا لە چوارچێوەی پالنێكی ئابوریدا‬ ‫كە ئامانجی كەمكردنەوەی قەبارەی قەرزە دەرەكیەكانی سودان و كەمكردنەوەی ئەو كورتهێنانەیە كە لە بودجەی ئەو‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪101‬‬

‫واڵتەدا بەدی هاتووە‪ .‬بەگوێرەی هێزەكانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی س��ودان ئ��ەو خۆپیشاندان و‬ ‫ن��اڕەزای��ی��ان��ەی بەهۆی كەمبونەوەی بڕی‬ ‫سوتەمەنیەوە لە خەرتوم و هەندێك ناوچەی‬ ‫دیكەی سوداندا بەرپا بوون بەهێزترینە كە‬ ‫ڕووبەڕووی رژێمی سودان بوەتەوە لەدوای‬ ‫گرتنەدەستی دەس��ەاڵت لەالیەن حزبەكەی‬ ‫بەشیرەوە لە ساڵی ‪1989‬دا‪.‬‬ ‫ب���ەرەی ئۆپۆزسیۆنی س���ودان داوای‬ ‫مانگرتنی م��ەدەن��ی و ڕوخاندنی ڕژێمی‬ ‫دەس��ەاڵت��داری س��ودان��ی ك��رد‪ ،‬چونكە لە‬ ‫سەرەتاوە خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكان زۆر‬ ‫بەهێزو كاریگەر ب��وو‪ ،‬كە لە بەرامبەردا‬ ‫هێزەكانی ئاسایش و پۆلیسی سودانی ناچار‬ ‫ك��رد بە بەكارهێنانی توندوتیژی مامەڵە‬ ‫لەگەڵ ب��ارودۆخ��ەك��ەدا بكەن و ه��ەوڵ بۆ‬ ‫كپكردن و دامركاندنەوەی بدەن‪ .‬حكومەتی‬ ‫خەرتوم بە شێوەیەكی ڕاشكاوانە و ڕاستەوخۆ‬ ‫پەنجەی تۆمەتباركردن و وروژاندنی روداوو‬ ‫خۆپیشاندانەكانی ئەمجارەی سودانی ئاڕاستەی‬ ‫بەرەی شۆڕشگێڕی چەكدار كرد كە ‪ 4‬هێزی‬ ‫سەرەكی دەگرێتەخۆ ئەوانیش بریتین لە‪:‬‬ ‫هەرسێ‌ بزوتنەوەكەی دارفور (یەكسانی و‬ ‫دادپ��ەروەری‪ ،‬بەرەی ئازادیخوازی دارفور‪،‬‬ ‫بزوتنەوەی میللی لقی باكور)‪ ،‬س��ەرەڕای‬ ‫سەركردەكانی سەر بە هەردوو حزبی ئوممە‬ ‫و یەكێتی دیموكراتی سودان‪.‬‬ ‫لە بەرامبەردا چەند هێزو الیەنێكی‬ ‫ناو ئۆپۆزسیۆنی س��ودان داوای��ان لە هێزە‬ ‫چەكدارەكانی سودان كرد فریای بارودۆخەكە‬ ‫ب��ك��ەون و دەس����ەاڵت ڕادەس���ت���ی هێزە‬ ‫نیشتمانیەكان بكەن و حكومەتێكی تەكنۆكرات‬ ‫بۆ قۆناغی گواستنەوە لە داهاتوودا پێكبهێنن‬ ‫تا پێكهێنانی حكومەتێكی دیموكراتی نیشتمانی‬ ‫بنكەفراوان‪.‬‬ ‫پشت‬

‫خۆپیشاندانەكانی‬

‫هۆكارەكانی‬ ‫سودان‬ ‫دەك��رێ��ت بڵێین ه��ۆك��اری ڕاستەوخۆ‬ ‫ل��ەپ��ش��ت ب��ەرپ��اب��وون��ی خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان و‬ ‫ناڕەزاییەكان لە بنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو‬ ‫بڕیارەی حكومەتی خەرتوم كە بەهۆیەوە‬ ‫نرخەكانی سوتەمەنی (بەنزین و غازی مااڵن)‬

‫ئەگەرسەرنج بدەین‬ ‫دەبینین كە ناڕەزایی‬ ‫و خۆپیشاندانەكانی‬ ‫ئەم دواییەی سودان‬ ‫گەورەترین و‬ ‫بەهێزترینە لەوەتای‬ ‫بەرەی ئینقاز لە‬ ‫ساڵی ‪1989‬دا‬ ‫دەسەاڵتی ئەو واڵتەی‬ ‫گرتووەتە دەست‪.‬‬

‫بەرە بەرە بەرزبوەوە و بووە دوو ئەوەندە‪،‬‬ ‫بە جۆرێك كە نرخی یەك گاڵۆن بەنزین‬ ‫لە ‪ 12.5‬جونەیهی سودانیەوە گەیشتە ‪21‬‬ ‫جونەی‪ ،‬هەروەها نرخی یەك گاڵۆن گازۆلین‬ ‫لە ‪ 8‬جونەیهەوە گەیشتە ‪ 14‬جونەی و‬ ‫نرخی یەك بوتڵ غازی مااڵن گەیشتە ‪25‬‬ ‫جونەیهی سودانی و بەرەو زیادبوونی تریش‬ ‫هەڵدەكشێت‪.‬‬ ‫بە تێڕوانینی حكومەتی خەرتوم كۆمەڵێك‬ ‫ه��ۆك��اری ناوخۆیی پاڵی پێوە ن��اوە ئەو‬ ‫هەنگاوە بنێ‌‪ ،‬لەوانە كورتهێنانی بودجەی‬ ‫سااڵنە و زیادبوونی قەبارەی قەرزەكانی‬ ‫ناوخۆو گەیشتنی ئەو خزمەتگوزاریانە بۆ‬ ‫ئەو كەسانەی كە شایستەی نین‪ ،‬ئەوەندەی‬ ‫پەیوەندارە بەو دەوڵەمەندانەی كە خاوەنی‬ ‫موڵك و ئۆتۆمبیلی گرانبەهان‪ ،‬یاخود ئەوانەی‬ ‫كە لە ڕێگەی بەقاچاغ بردنی سوتەمەنی بۆ‬ ‫دەرەوە دەوڵەمەند بوون‪ .‬لەبەر ئەم هۆكارانە‬

‫و چەندین هۆكاری دیكەش سودان پێویستی‬ ‫بە چەند چاكسازیەكی ئابوری هەیە لەپێناو‬ ‫دەربازكردنی ئابوری ئەو واڵتە لە داڕمان و‬ ‫پوكانەوەی زیاتر دوای ئەوەی توشی چەندین‬ ‫لەرزین و قەیران بوو‪ ،‬لەوانە كاریگەری نەرێنی‬ ‫جیابوونەوەی باشوری سودان لەسەر ئابوری‬ ‫حكومەت جگە لە داچۆڕینی توانایەكی دارایی‬ ‫بێشوماری خەزێنەی گشتی دەوڵەت بەهۆی‬ ‫بەردەوامبونی ئۆپەراسیۆنە سەربازیەكان لە‬ ‫هەرێمی دارف��ور و باشوری س��ودان‪ .‬بەاڵم‬ ‫حكومەتی خەرتوم لە بەرامبەردا كاری كرد‬ ‫لەسەر ئەنجامدانی چەند ڕێوشوێنێكی ئابوری‬ ‫لەپێناو كەمكردنەوەی كاریگەریە نەرێنیەكانی‬ ‫ئەو بڕیارە حكومیە‪ .‬ئەو ڕێوشوێنانەش بریتی‬ ‫بوو لە‪ :‬جێبەجێ‌ كردنی پ��رۆژەی بیمەی‬ ‫تەندروستی كە یارمەتیدەرە بۆ كەمكردنەوەی‬ ‫خەرجیەكانی چارەسەركردن و پشتیوانی‬ ‫كردنی پرۆچەكانی نیشتەجێبوون و كارئاسانی‬ ‫ك��ردن بۆ ك��اروب��ارەك��ان��ی تەمویل كردنی‬ ‫پرۆژەی بچوك بۆ ئەوەی دەرفەتەكانی كاری‬ ‫دەست چین و توێژە هەژارەكان بكەوێت‪،‬‬ ‫جگە لە زیادكردنی كرێ لە سەرەتای مانگی‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪2013‬وە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم لەگەڵ ئ��ەو هەنگاوانەشدا بە‬ ‫ئاڕاستەی ئەنجامدانی چاكسازی ئابوری‪،‬‬ ‫دۆخی توڕەیی لەالیەن هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫سودانەوە لە بەرامبەر بڕیارەكەی حكومەت‬ ‫هەر ب��ەردەوام بوو‪ ،‬بەڵكو هەندێك لەو‬ ‫هێزو الیەنەنانە ئەو بڕیارەیان بەستەوە بە‬ ‫ڕێنمایی و ڕاسپاردەكانی بانكی نێودەوڵەتیەوە‬ ‫كە بەڵێنی بە حكومەتی خەرتوم داوە بۆ‬ ‫چاوخشاندنەوە بە قەرزە دەرەكیەكانیدا كە‬ ‫دەگاتە ‪ 45.6‬ملیار دۆالر‪ ،‬پاشان بەڵێنی‬ ‫پێداوە و چاو بخشێنێ‌ بە پێدانی قەرزی زیاتر‬ ‫لە داهاتودا‪.‬‬ ‫لە بەرامبەر ئاڵۆزبوونی ب��ارودۆخ��ی‬ ‫ن��اوخ��ۆی��ی س���ودان‪ ،‬هەندێك ل��ەو هێزە‬ ‫سیاسیانەی لە حكومەتی سودانەوە نزیكن‬ ‫ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بەوە تۆمەتبار‬ ‫دەكەن كە لەپشت وروژاندنی خۆپیشاندانەكان‬ ‫و هاندانی بەرەی ئۆپۆزسیۆنەوەیە لە دژی‬ ‫دەسەاڵتی عومەر حەسەن بەشیر‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪102‬‬

‫ن��ی��ش��ان��ە ت��ازەك��ان��ی س��ەره��ەڵ��دان��ی‬ ‫ناڕەزاییەكانی دژ بە رژێمی خەرتوم‬ ‫‪-1‬دەركەوتنی هەندێك هێزی سیاسی‬ ‫نوێ‌ بە پێچەوانەی ئەو ئۆپۆزسیۆنە كۆنە‬ ‫تەقلیدیەی هەبووە لەالیەك كە ‪ 20‬حزب‬ ‫دەگرێتەخۆ لەوانە حزبە ئوممە و بەرەی‬ ‫یەكگرتوو كۆنگرەی میللی‪ ،‬هەروەها بەرەی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی چەكدار لەالیەكی دیكەوە كە لە‬ ‫(بەرەی شۆڕشگێڕی)دا خۆی دەبینێتەوە‪ .‬ئەم‬ ‫بەرەیە لە ئێستادا بە هێزەكانی گۆڕان لە‬ ‫سودان ناسراوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬دەركەوتنی سەرەتاكانی پەرتبوون و‬ ‫جیابوونەوە لەناو حزبی كۆنگرەی نیشتمانی‬ ‫دەس��ەاڵت��دار لەسەر دەستی هەندێك لە‬ ‫هێزو الیەنە دژو پاڵپشتەكانی ئەو ڕێكارو‬ ‫ڕێوشوێنانەی حكومەت‪ ،‬لە نێوانیشیاندا ڕەوتی‬ ‫ڕیفۆرمخوازەكان كە ‪ 31‬كەس لە سەركردەكانی‬ ‫ئەو حزبەی تێدایە‪ ،‬دیارترینیان بریتین لە‬ ‫دكتۆر (غازی سەالحەدین) ڕاوێژكاری بەشیرو‬ ‫(حەسەن رزق)‪ ،‬جێگری پێشوی ئەمینداری‬ ‫گشتی بزوتنەوەی ئیسالمی و ڕابەری هەوڵە‬ ‫كودەتاییەكەی ئەم دواییە و عەمید محەمەد‬ ‫ئیبراهیم‪ .‬ئەوانەی باسمان كردن هەمان ئەو‬ ‫كەسانە بوون كە داوایان لە سەرۆك حەسەن‬ ‫بەشیر كرد كوشتنی خۆپیشاندەران بوەستێن ‌ێ‬ ‫و رێوشوێنە ئابورییەكان هەڵبوەشێنێتەوە و‬ ‫ئازادیەكان بۆ خەڵك فەراهەم بكرێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬الوازب��وون��ی ژم���ارە و فشارەكان‬ ‫لەالیەن خۆپیشاندەرانەوە‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی‬ ‫كە ناڕەزایی و خۆپیشاندانەكان لە چەند‬ ‫ناوچەیەكی گرنگی پایتەخت و دەوروبەریدا‬ ‫بەرپا بوون وەكو (ئوم دەرمان و جەزیرە)‪.‬‬ ‫پێدەچێت خ��اوب��ون��ەوەی خۆپیشاندانەكان‬ ‫بۆ چەند خاڵێك بگەڕێتەوە وەك ترس لە‬ ‫داپڵۆسین و توندوتیژی هێزەكانی ئاسایش‬ ‫لەالیەك و ئەگەری نیشاندانی خۆپیشاندەران‬ ‫لەالیەن دەزگاكانی میدیاوە وەكو تێكدەرو‬ ‫ت��ااڵن��چ��ی ل��ە الی��ەك��ی دی��ك��ەوە‪ ،‬ئ��ەوەش‬ ‫فاكتەرێكی نێگەتیڤە بۆ الوازكردنی كاریگەری‬ ‫خۆپیشاندانەكان لە دژی رژێمەكەی بەشیر‪.‬‬ ‫گرفتی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫ئەگەرسەرنج بدەین دەبینین كە ناڕەزایی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫گ��ەی��ش��ت��ون��ەت��ە ئ��ەو‬ ‫ئەنجامدەران‬ ‫ریزبەندی شۆڕش و كودەتا ساڵ ‬ ‫بڕوایەی كە ڕوخاندنی‬ ‫عەبود‬ ‫ئیبراهیم‬ ‫فەریق‬ ‫كودەتای یەكەم ‪1 958‬‬ ‫ڕژێمی بەشیر بە ڕێگەی‬ ‫نومەیری‬ ‫جەعفەر‬ ‫جەنراڵ‬ ‫ ‬ ‫كودەتای دووەم ‪1969‬‬ ‫ئاشتیانە ن��ای��ەت��ەدی‪،‬‬ ‫بەشیر‬ ‫حەسەن‬ ‫عومەر‬ ‫كودەتای سێیەم ‪1 989‬‬ ‫ب��ەڵ��ك��و ل���ە ڕێ��گ��ەی‬ ‫گەلی سودان‬ ‫‪1 964‬‬ ‫شۆڕشی میللی یەكەم ‬ ‫هێزی‬ ‫بەكارهێنانی‬ ‫سودان‬ ‫گەلی‬ ‫‪1‬‬ ‫ ‬ ‫‪985‬‬ ‫م‬ ‫ ‬ ‫شۆڕشی میللی دووە‬ ‫س���ەرب���ازی���ەوە ب��ەدی‬ ‫ئەلمەهدی‬ ‫سادق‬ ‫حكومەتی‬ ‫‪1‬‬ ‫ ‬ ‫‪986‬‬ ‫قۆناغی ئینتیقالی ‬ ‫دێت‪.‬‬ ‫لێرەدا ئاڕیشەیەكی‬ ‫و خۆپیشاندانەكانی ئەم دواییەی سودان‬ ‫گ��ەورە دەردەك��ەوێ��ت‬ ‫گەورەترین و بەهێزترینە لەوەتای بەرەی كە پەیوەندارە بە بوونی دۆخی دابەشبوون‬ ‫ئینقاز لە ساڵی ‪1989‬دا دەسەاڵتی ئەو واڵتەی و پەرتەوازەیی لەناو ڕیزەكانی ئۆپۆزسیۆندا‬ ‫گرتووەتە دەست‪ .‬لەو خۆپیشاندانانەدا جگە كە لەنێوان خۆیاندا ڕێككەوتون لەسەر یەك‬ ‫لە دروشمی ئابوری چەند دروشمێكی سیاسیش ئامانج ئەویش ڕوخاندنی ڕژێمی سیاسیە‪،‬‬ ‫بەرز كرانەوە كە داوای هەڵوەشاندنەوەی بەاڵم ئامرازو میكانیزمەكانی بەدی هێنانی‬ ‫بڕیارەكانی الدانی پاڵپشتی حكومەتیان كرد‪ ،‬ئەم ئامانجە جیاواز و جۆراوجۆرن لەنێوان‬ ‫جگە لە وتنەوەی دروشمی (گەل دەیەوێت میكانیزمی چارەسەری ئاشتیانە و میكانیزمی‬ ‫ڕژێم بڕوخێت) كە بۆ یەكەمجار نیيە بەرەی بەكارهێنانی هێزی چەكداریدا‪.‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی س��ودان ئ��ەم دروش��م��ە بەرز‬ ‫س��ودان زنجیرەیەك شۆڕشی میللی و‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬بەڵكو لە ساڵی ڕابردوشدا بەرز كودەتای سەربازی بەخۆیەوە بینیوە‪ ،‬كە‬ ‫كرایەوە لە پەراوێزی پێكدادانەكانی نێوان دواترینیان عومەر حەسەن بەشیری گەیاندە‬ ‫هێزەكانی حكومەت و لقی باكوری بزاڤی دەس��ەاڵت و م��اوەی ‪ 23‬ساڵە حوكمی ئەو‬ ‫باشوری سودان‪ ،‬لە كاتێكدا كە هاوپەیمانێتی واڵتە دەكات‬ ‫بەرەی ئۆپۆزسیۆن بڕیاریدا لە ماوەی ‪100‬‬ ‫ڕۆژدا ڕژێمی حەسەن بەشیر بە شێوەیەكی‬ ‫ئاشتیانە و دور لە توندوتیژی بڕوخێنێ‌‪،‬‬ ‫ئەو وادەی��ەش ماوەیەك پیش ئەو ڕوداوو‬ ‫خۆپیشاندانانەی ئەمجارە كۆتایی پێهات‬ ‫و هیچكام لەو دروشمانە ب��ەدی نەهات‪،‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫بەڵكو ئەوەی بینیمان هێزە شۆڕشگێڕەكان‬ ‫‪ -‬گۆڤاری (السیاسە الدولیە)‪.‬‬

‫‪103‬‬

‫رۆحانی داهاتووی ئێران بەرەو كوێ‌ دەبات؟‬

‫ی‬ ‫پەیوەندییەكانی ئۆباما و رۆحانی نیگەران ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئەمریكا و بەرهەڵستكاران ‌‬ ‫الی‌ كۆنگرێس ‌‬ ‫ئێران دروستكردوە‬ ‫ئامادەكردنی‪ :‬هاشم ئەمین‬

‫د‬

‫بەمەبەستی بەشداریكردنی لە كۆبوونەوەكانی كۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری ئێران‬ ‫سەردانی ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای كردو‪ ،‬میدیاكانی جیهانیش ئەم سەردانەكەی سەرۆك كۆماری ئێرانیان بە گرنگ‬ ‫وەسف كرد‪ ،‬لەبەرئەوەی دوای (‪ )34‬ساڵ لە گرژی وئاڵۆزییەكانی هەردووال جارێكی دیكە گفتوگۆكانی نێوان ئەمریكاو ئێران‬ ‫سەرهەڵدەداتەوەو‪،‬جۆرێك لە كرانەوە بەخۆوە دەبینێت‪.‬‬ ‫ئەمە لە كاتێكدا كە باراك ئۆباما لە وتارەكەیدا لە كۆنگرەی (‪ )67‬لە بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان نیازپاكی خۆی نیشاندا بۆ‬ ‫باشتركردنی پەیوەندییەكانی واڵتەكەی لەگەڵ ئێراندا‪ ،‬ئەم بۆچوونانەی ئۆباما كاردانەوەیەكی ناوخۆیی ئێران و راگەیاندنەكانی جیهانی‬ ‫لێكەوتەوە‪ ،‬دواتریش رۆحانی لە وتارەكەیدا لە بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان ستایشی پەیامەكەی ئۆباما كردو ئامادەیی ئێرانی نیشاندا‬ ‫بۆ گفتوگۆكانی لەگەڵ واڵتانی حۆرئاوادا‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪104‬‬

‫سەردەمی رۆخانی‬ ‫بەسەردەمی كرانەوەو‬ ‫شەفافیەتی بەرنامە‬ ‫ئەتۆمییەكەی ئێران‬ ‫دادەنرێ‌‪ ،‬جیاواز لە‬ ‫رابردو مامەڵە لەگەڵ‬ ‫واڵتانی جیهاندا‬ ‫دەكات و‪ ،‬هەموو‬ ‫كارئاسانییەك بۆ‬ ‫تیمە پشكنەرە‬ ‫نێو دەوڵەتیەكاندا‬ ‫دەكات‬

‫دوای وت��ارەك��ەی ه���ەردوو س��ەرۆك‬ ‫بەهرۆز شوجاعی لێكۆڵەری سیاسی ئێرانی‬ ‫لە میانەی لێدوانێكدا بۆ رادیۆ سەوا ئاماژەی‬ ‫بەوەكرد“ سەردەمی رۆخانی بەسەردەمی‬ ‫كرانەوەو شەفافیەتی بەرنامە ئەتۆمییەكەی‬ ‫ئێران دادەنرێ‌ و‪ ،‬بەشێوەیەكی جیاواز لە‬ ‫رابردو مامەڵە لەگەڵ واڵتانی جیهاندا دەكات‬ ‫و‪ ،‬هەموو كارئاسانییەك بۆ تیمە پشكنەرە‬ ‫نێو دەوڵەتیەكاندا دەكات‪ ،‬وتیشی رۆحانی‬ ‫ئاماژەشی ب��ەوەك��ردوە كە لەگەڵ هەموو‬ ‫واڵت��ان��ی جیهانی مامەڵ لەسەر بنەمای‬ ‫رێزگرتن و بەرژەوەندی هاوبەش دەكات“‪.‬‬ ‫رۆژی ‪ 9/27‬بەرلەوەی سەرۆك كۆماری‬ ‫ئێران‪ ،‬حەسەن رۆحانی لە نیویۆركەوە بەرەو‬ ‫ئێران بگەڕێتەوە‪ ،‬لە گفتوگۆیەكی تەلەفۆنیدا‬ ‫لەگەڵ باراك ئۆباما قسەی كرد و بە وتەی‬ ‫بەرپرسانی ئەمریكایی ئەم گفتوگۆیە لە‬ ‫كاتژمێر دوو و نیوی دوان��ی��وەڕۆی رۆژی‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪9/28‬بۆ ماوەی ‪ ١٥‬خولەك ئەنجامدرا‪.‬‬ ‫ب��ە وت��ەی ب���اراك ئۆباما‪ ،‬دوای ئەم‬ ‫وتووێژە لەگەڵ هاوتا ئێرانییەكەی خۆی‬ ‫بەم ئەنجامە گەیشتووە كە هەردوو واڵت‬ ‫دەتوانن لە بارەی كێشە ناوكیەكەی ئێران بە‬ ‫هاودەنگیەكیەكی باش بگەن‪.‬‬ ‫ئ��ۆب��ام��ا وت���ی‪ :‬رێ��گ��ەی گەیشتن بە‬ ‫هاودەنگی لەگەڵ ئێراندا ئەستەمە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوای هاتنە سەركاری حكومەتی تازەی ئەم‬ ‫واڵتە دەرفەتێكی دەگمەن بۆ بەرەوپێش‬ ‫بردنی گفتوگۆكان هاتوەتە ئاراوە‪.‬‬ ‫بە وت��ەی بەرپرسێكی ئەمریكایی كە‬ ‫نەویستوە ناوی ئاشكرا بكرێت‪ ،‬حەسەن‬ ‫رۆحانی پێش ئەوەی نیویۆرك جێ‌بهێڵێت‬ ‫داخ��وازی گفتوگۆی تەلەفۆنیی لە ئۆباما‬ ‫كردبوو‪.‬‬ ‫سەرۆك كۆماری ئێرانیش لەرێگەی تۆڕی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی تویتەرەوە بەشێك لە قسەكانی‬ ‫خۆی لەگەڵ باراك ئۆبامادا باڵوكردوەتەوە‪.‬‬ ‫رۆحانی نوسیویەتی‪ :‬بە باراك ئۆبامای‬ ‫وتوە كە بە هەوڵی سیاسیانە دەكرێ كۆتایی‬ ‫بە گرژییەكان لەبارەی كێشەی ناوكیی ئێران‬ ‫بهێنرێت‪.‬‬ ‫بە وتەی سەرچاوەیەكی ئەمریكایی‪ ،‬لە‬ ‫بەشی زۆری قسەكانی ئۆباما و رۆحانیدا باس‬ ‫لە كێشەی ناوكیی ئێران كراوە‪ ،‬بەاڵم ئۆباما‬ ‫باسی لە بەندكراوانی ئەمریكای الی ئێرانیش‬ ‫كردوە‪ ،‬بەاڵم لەمبارەیەوە هیچ شتێ‌ لەالیەن‬ ‫واشنتن و تارانەوە باڵونەكراوەتەوە‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬رۆژی ‪،2013/9/26‬‬ ‫وەزیرانی دەرەوەی ئێران و ئەمریكاش لە‬ ‫پەراوێزی دانوستانە ناوكیەكاندا چاویان بە‬ ‫یەكتری كەوتبوو‪ ،‬هەرچەند زانیاریەكی ئەوتۆ‬ ‫لەبارەی ئەو گفتوگۆیانەوە باڵونەكراوەتەوە‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا حەسەن رۆح��ان��ی س��ەرۆك‬ ‫ك���ۆم���اری ئ��ی��س�لام��ی ئ��ێ��ران ل��ەم��ی��ان��ەی‬ ‫سەردانەكەیدا بۆ نیویۆرك لە چاوپێكەوتنێكدا‬ ‫لەگەڵ كەناڵی ‪ cnn‬سەبارەت بە ئەوەی‬ ‫ئایا رۆحانی دان بە روودان��ی هۆلۆكۆست‬ ‫دادەنێت رایگەیاند‪" :‬من پێشتر ئاماژەم بۆ‬ ‫ئەوەكرد كە مێژوونوس نیم‪ ،‬بۆیە كە باس‬ ‫دەكرێت لە رەهەندەكانی ئەو كۆمەڵكوژیە‬ ‫پێویستە مێژوونوسان بڕیاری لەسەر بدەن“‪.‬‬

‫رۆحانی روونیشیكردەوە‪" :‬بەگشتی‬ ‫دەتوانم بڵێم هەر تاوانێك كە لە مێژوودا‬ ‫دژی م��رۆڤ��ای��ەت��ی ئەنجامدرابێت بەو‬ ‫كۆمەڵكوژیەی كە نازییەكان دژی جولەكە‬ ‫ئەنجامیانداوە یان غەیرە جولەكە شایەنی‬ ‫ئەوەیە ئیدانە و مەحكوم كردنە“‪.‬‬ ‫ئ��ەم وتانەی رۆحانی بە پێچەوانەی‬ ‫وتەكانی ئەحمەدی نەژاد سەرۆكی پێشووی‬ ‫ئێرانە كە گومانی لە هۆلۆكۆست دەكرد‬ ‫و دەیوت ئەوە درۆیەكە بۆ دامەزراندنی‬ ‫ئیسرائیل بەكاریانهێناوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم ل��ێ��دوان��ەی رۆح��ان��ی ل��ە ب��ارەی‬ ‫رووداوی ه��ۆل��ۆك��ۆس��ت��ەوە ج��ارێ��ك��ی تر‬ ‫دەنگدانەوەی گەورەی بەدوای خۆیدا هێناو‪،‬‬ ‫ناتانیاهو سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل ئەو‬ ‫وتانەی رۆحانی بە سیاسەتێكی دوفاقیانەو‬ ‫دووڕوو وەسف كرد‪ ،‬لەبەرئەوەی بۆ رۆژی‬ ‫دوات��ر لە وتارەكەیدا لە بارەگای نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكاندا بە زمانێكی زبر دەربارەی‬ ‫یرائیل قسەی كردو وتی“ ناتانیاهو گورگە لە‬ ‫پێستی مەڕدا“‪.‬‬ ‫ئێران دیداری نێوان ئۆباما و رۆحانی‬ ‫رەت كردەوە‬ ‫وتەبێژی وەزارەت���ی دەرەوەی ئێران‬ ‫بە جەخت كردنەوە لەسەر دیداری نێوان‬ ‫سەرۆك كۆماری ئێران و فەرەنسا‪ ،‬شیمانەی‬ ‫دیداری نێوان ئۆباما و رۆحانی رەتكردەوە‪،‬‬ ‫س��ەرۆك��ی ئێران ه��ۆك��اری ئەنجامنەدانی‬ ‫دیدارێك لەگەڵ باراك ئۆبامای سەرۆكی‬ ‫ئەمریكا لە میانەی كۆبوونەوەكانی كۆمەڵەی‬ ‫گشتی نەتەوەیەكگرتووەكانی بۆ نەبوونی‬ ‫ك��ات گ��ەڕان��دەوە‪ ،‬ه��ەروەه��ا رۆحانی بە‬ ‫ئاژانسی (فارس)ی هەواڵی راگەیاندوە كە لە‬ ‫سەردانەكەیدا رۆحانی پێنج نامەی جیاوازی‬ ‫ئەمریكییەكانی رەتكردوەتەوە بۆ دانیشتن‬ ‫لەگەڵ ئۆباما‪.‬‬ ‫مەرزیە ئەفخەم‪ ،‬وتەبێژی وەزارەت��ی‬ ‫دەرەوەی ئ���ێ���ران‪ ،‬ل��ە ك��ۆن��گ��رەی��ەك��ی‬ ‫رۆژن��ام��ەون��ی��دا‪ ،‬دی���داری نێوان ئۆباما و‬ ‫رۆحانی رەتكردەوەو وتی‪" :‬چاوپێكەوتنی‬ ‫وەزی���ری دەرەوەی والت��ەك��ەش��ی لەگەڵ‬ ‫جۆن كێری وەزی��ری دەرەوەی ئەمریكا‪،‬‬

‫‪105‬‬

‫لە درێژەی دانیشتنەكانی واڵتانی ‪١+٥‬ە“‪.‬‬ ‫ەو دەبێتە سەرەتای دەستپێكردنەوەی‬ ‫خولێكی دی��ك��ەی دانوستانەكان‬ ‫و‪ ،‬وت���ی‪ :‬م��ح��ەم��ەد ج���ەواد‬ ‫زەری��ف وەزی���ری دەرەوەی‬ ‫ئ��ی��ران‪ ،‬ب��ەرپ��رس��ی��اری��ەت��ی‬ ‫دانوستانەكانی لە ئەستۆیە‪،‬‬ ‫"ق���ەی���ران���ی‌ ئ��ێ��ران‬ ‫بەمزوانە چارەسەر ناكرێ‬ ‫دوای گ��ەڕان��ەوەی‬ ‫رۆح��ان��ی و دانیشتنی‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی‬ ‫وەزی���ران���ی واڵت��ەك��ەی‬ ‫ئ��ام��اژەی ب��ەوە ك��ردوە‪،‬‬ ‫دەبێت خەڵكی ئێران ئەوە‬ ‫باش بزانن كە یەكالكردنەوەی‬ ‫كێشەكانی (‪ )10-8‬ساڵی‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی ئ��ێ��ران لە‬ ‫ماوەی دە رۆژدا چارەسەر ناكرێت‪.‬‬ ‫لەالیەكیترەوە (جۆن كیری‌) وەزیری‌‬ ‫دەرەوەی‌ ئەمریكا لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ‌‬ ‫كەناڵی‌ (سی‌ بی‌ ئێس)ی‌ ئەمریكیدا ئاماژە‬ ‫ب��ەوەدەك��ات‪ ،‬چاوەڕواندەكرێت لەماوەی‌‬ ‫سێ بۆ شەش مانگی‌ داهاتوودا چارەسەری‌‬ ‫قەیرانی‌ بەرنامە ئەتۆمیەكەی‌ ئێران بكرێت‌و‬ ‫نزیكبوونەوەی‌ زیاتر لەنێوان ئەمریكا‌و ئێراندا‬ ‫ڕووبدات‪.‬‬ ‫لەئێستادا ئیدارەی‌ ئەمریكا لەهەوڵی‌‬ ‫ئ��ەوەدای��ە بەڕێگەی‌ ئاشتی‌ چ��ارەس��ەری‌‬ ‫قەیرانی‌ بەرنامە ئەتۆمییەكەی‌ ئێران بكات‪،‬‬ ‫ئەو هەڵوێستەی‌ ئەمریكاش نیگەرانی‌ الی‌‬ ‫كۆنگرێسی‌ ئەمریكا‌و بەرهەڵستكارانی‌ ئێران‬ ‫دروستكردوە‪ ،‬بەتوندی‌ ڕووبەڕووی‌ هەموو‬ ‫ج��ۆرە گفتوگۆ‌و دانوستانێكی‌ نێوان ئەو‬ ‫دوو واڵتە بوونەتەوە‪ ،‬لەئێستاشدا بەهۆی‌‬ ‫ئەو هەڵوێستەی‌ ئیدارەی‌ ئەمریكاوە‪ ،‬كێشە‬ ‫كەوتوەتە نێوان كۆنگرێس‌و حكومەتەكەی‌‬ ‫(باراك ئۆباما)وە‪ ،‬هاوكات لەناو ئێرانیشدا‬ ‫میدیای‌ بەرهەڵستكاران بەتوندی‌ ڕەخنە‬ ‫لەنزیكبوونەوەی‌ نێوان ئەمریكا‌و ئێران‬ ‫دەگرن‪.‬‬ ‫بۆ یەكەمجار ل��ەدوای شۆڕشی ئێران‪،‬‬ ‫ئەمریكا و ئێران لەسەر ئاستی بااڵ كۆدەبنەوە‬

‫وەزیری‬ ‫دەرەوەی ئ��ێ��ران ئاشكرای دەك���ات‪ ،‬لە‬ ‫چوارچێوەی گفتوگۆكانی گروپی (‪،)1+5‬‬ ‫ك��ۆب��وون��ەوە ل��ەس��ەر ئاستی ب��ااڵ لەگەڵ‬ ‫ئەمەریكادا دەكەن‪.‬‬ ‫ئاژانسی هەواڵی ئیرنای فەرمی ئەو واڵتە‬ ‫لە زاری محەمەد جەواد‪ ،‬وەزیری دەرەوەی‬ ‫ئێران باڵویكردوە‪ ،‬كە ئێران دەرگای وااڵیە‬ ‫بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ ئەمەریكا لەسەر‬ ‫ئاستی بااڵ‪ ،‬لە گفتوگۆكانی گروپی (‪ )1+5‬كە‬ ‫تایبەتە بە پرسی بەرنامە ئەتۆمییەكی ئێران‪،‬‬ ‫هەردو وەزیری دەرەوەی ئێران و ئەمەریكا‬ ‫كۆببنەوە‪.‬‬ ‫ئاماژەی بەوەشكردوە‪ ،‬چاوپێكەوتنەكە‬ ‫گرنگە ب��ەالم��ان��ەوە‪ ،‬چونكە ئێمە لەوێ‬ ‫خۆمان نمایش ناكەین‪ ،‬بەڵكو داكۆكی لە‬ ‫بەرژەوەندی گەلەكەمان دەكەین‪.‬‬ ‫كۆبونەوەی محەمەد ج��ەواد‪ ،‬وەزیری‬ ‫دەرەوەی ئێڕان و جۆن كیری‪ ،‬وەزی��ری‬ ‫دەرەوە ئەمەریكا‪ ،‬لەدوای شۆڕشی ئێرانییەوە‬ ‫بە گەورەترین كۆبوونەوە دادەنرێت لەسەر‬ ‫ئاستی بااڵ لەنێوان ئەو واڵتەدا ئەنجامبدرێت‪.‬‬

‫الب��ردن��ی‌ س��زاك��ان �ی‌ س��ەر ئ��ێ��ران لە‬ ‫بەرژوەندی‌ توركیایە‬ ‫وەزی���ری‌ دەرەوەی‌ توركیا لە‬ ‫لێدوانێكییدا ئاماژەی بەوەكردوە‪،‬‬ ‫ئێستا ب��ازاڕی‌ ئێران گەرمە و‬ ‫ئەگەر بێت و بەڕوی‌ كۆمەاڵنی‌‬ ‫نێودەوڵەتی‌ بكرێنەوە ئەوا لە‬ ‫بەرژوەندی‌ توركیا دەبێـت‪.‬‬ ‫ب���ە پ��ێ �ی‌ ه��ەواڵ��ێ��ك �ی‌‬ ‫ئ���اژان���س���ی‌ "ئ����ەن����ادۆڵ“‬ ‫ئ��ەح��م��ەد داود ئ��ۆغ��ڵ��ۆ‬ ‫وەزی��ری‌ دەرەوەی‌ توركیا‬ ‫رایگەیاندوە“نزیكبوونەوەی‬ ‫ئێران و ئەمریكا سودی زۆری‬ ‫بۆ توركیا دەبێت لەبەرئەوەی‌‬ ‫ئێران گەرمترین بازاڕی كیشوەری‌‬ ‫ئ��اس��ی��ای��ە و‪ ،‬دەب��ێ��ت ب���ەڕووی‬ ‫كۆمەڵگەی جیهانیدا بكرێتەوە‪ ،‬لە‬ ‫ئەگەری كرانەوەی ئەو بازاڕەدا توركیا‬ ‫سودمەندی یەكەم دەبێت“‪.‬‬ ‫وەزیری‌ دەرەوەی‌ توركیا ئاماژەشی‌ بە‬ ‫پەیوەندییەكانی‌ واڵتەكەی‌ و ئێران داوەو‬ ‫وتویەتی‌" كاتێك پارتی داد و گەشەپێدان‬ ‫دەسەاڵتی وەرگرت ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانی‬ ‫نێوان هەر دووال ‪ ٢.٥‬ملیار دۆالر بوو‪ ،‬لە ‪١٠‬‬ ‫ساڵی دەسەاڵتی ئاكەپەدا ئەو رێژەیە ‪ ١٠‬جار‬ ‫زیاتر كرا و بوو بە ‪ ٢٥‬ملیار دۆالر“‪.‬‬ ‫لە كۆتایی‌ ئەو هەواڵەدا هاتووە ئۆغڵۆ‬ ‫ئاشكرایكردوە‪ ،‬ئەگەر ئابڵوقە ئابورییەكانی‬ ‫سەر ئێران كەمبكرێنەوە‪ ،‬ئەوا ئەو رێژەیە‬ ‫بۆ ‪ ٥٠‬ملیارو ئەگەر ئابڵوقەكان هەڵوەشێنەوە‬ ‫بۆ زیاتر لە ‪ ١٠٠‬ملیار دۆالر بەرز دەبێتەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪-1‬سایتی موحیت ‪http://moheet.com/‬‬ ‫‪/news/newdetails‬‬ ‫‪-2‬سایتی مجلە بەشی عەرەبی‪.‬‬ ‫‪ -3‬سایتی المصدر‪.‬‬ ‫‪ 4‬سایتی الحرە‪http://www.alhurra. ،‬‬‫‪com/content/iran-barack-obama‬‬‫‪united-nation-speech-plaudit‬‬‫‪nuclear-/233392.html‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬

‫‪106‬‬

‫گوتاری ئەنكەرە‪ ...‬وەرچەرخانی هاوچەرخی كوردایەتی‪ ،‬لە باڵوكراوەكانی دەزگای‬ ‫ئایدیا بریتییە لە چەند وتارێكی مەال بەختیار ئەندامی دەستەی كارگێری مەكتەبی سیاسی‬ ‫(ی‪.‬ن‪.‬ك)‪ ،‬كە بە وتاری ئەنكەرە دەستپێدەكات و بە وتاری كۆڕی فێدكۆم (‪-KNK‬‬ ‫هۆڵندا) كۆتایی دێت‪ ،‬ئەم بەرهەمەی دەزگای ئایدیا لە ئامادەكردنی (ئەنوەر حسێن‪،‬‬ ‫مەریوان عەلی) لە دوو توێی بەرگێكی قەشەنگ و بە قەبارەی (‪ )120‬الپەڕە بەچاپ‬ ‫گەیەنراوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەم بەرهەمە زۆربەی چاودێرانی سیاسی كوردی‪ .‬پێیانوابوو وتارەكەی‬ ‫هەڤاڵ مەال بەختیار لە كۆنگرەی (‪ )BDP‬درێژەی ئەو گوتارە نەتەوەییەیە كە پێشتر هەڤاڵ‬ ‫مام جەالل بنەماكانی دارشتبوو‪ ،‬دواتر لەكۆنگرەی حزبە سۆسیال دیموكراتەكان لە (‪)SI‬‬ ‫لە كیپ تاونی باشوری ئەفەریقا بە ئامادەبوونی كوردەكانی هەر چوارپارچەی كوردستان‬ ‫دەستیپێكرد لە تێڕوانینەكانی (ی‪.‬ن‪.‬ك) و پێ‌ داگرتنی وەفدی یەكێتی لەسەر مافی چارەی‬ ‫خۆنوسینی نەتەوەیی كورد‪ ،‬هەروا بۆچونەكانی هەڤاڵ مەال بەختیار لە روداوەكانی‬ ‫خۆرئاوای كوردستان رەنگیدایەوە‪ .‬بڕیاریدا بەبێ‌ دەستتێوەردانی هیچ الیەك پشتیوانی‬ ‫لەخەباتی كوردەكانی رۆژئاوا بكرێت‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬تشرینی دووەمی ‪2013‬‬