Waterforum 3 2015

Rioolwaterzuiveringsinstallatie centrum van afvalverwerking

Ecologische effecten chemische stoffen beter in beeld 11de jaargang / nummer 3 / september 2015 / â‚Ź12,50

Klimaatadaptatie is voor veel gemeenten nog onbekend

Verschijningsdata 2015: 03-03-2015 | 28-04-2015 | 08-09-2015 | 27-10-2015 | 15-12-2015

14

COLOFON

Waterforum Magazine is een uitgave van:

Burgemeester Pabstlaan 10/B2 2131 XE Hoofddorp 015-3617433

Klimaatadaptatie is voor veel gemeenten onbekend Uit de gemeentelijke barometer voor de fysieke leefomgeving blijkt dat 83% van de Nederlandse gemeenten wateroverlast door hevige regenval als het

Doelgroep Midden en hoger technisch, financieel, commercieel en algemeen management binnen de watertechnologie en deltatechnologie en de toeleverende sectoren.

Uitgever Mark van Waadenoijen Kernekamp Bladmanager Sandra Alberts Hoofdredactie Jaap Groot, redactie@waterforum.net Met medewerking van Steven van Dort, Loes Elshof, Adriaan van Hooijdonk, Olav Lammers, Jac van Tuin, Arjan Veering.

Secretariaat 015-3617433, secretariaat@waterforum.net Verkoop Mooijman Marketing & sales 070-3234070 adverteren@waterforum.net Vormgeving Novaforum Studio Abonnementenadministratie WaterForum Magazine wordt op aanvraag en tegen betaling van abonnementsgeld (€ 49,95) toegestuurd aan relevante doelgroepen. Prijs van losse nummers bedraagt € 12,50. Aanvraag en/of adresmutaties via secretariaat@waterforum.net Leveringsvoorwaarden Op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van NovaForum Business Media BV zijn van toepassing de voorwaarden die zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel Haaglanden.

Copyright NovaForum Media BV, 2015. Auteursrecht op inhoud en vormgeving zijn voorbehouden aan de uitgever.

Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit WaterForum Magazine is slechts toegestaan met bronvermelding en na schriftelijke toestemming van de uitgever.

meest urgente klimaatprobleem ziet. Maar als Waterforum navraag doet bij verschillende gemeenten weten ze niet hoe ze de klimaatproblemen moeten oplossen.

22

Rioolwaterzuiveringsinstallatie als centrum voor afvalverwerking Verschillende partijen zochten in Tilburg gezamenlijk naar de mogelijkheden om een rioolwaterzuiveringsinstallatie als logistiek centrum voor de verwerking van zuiveringsslib, GFT en mest op te zetten. Waterforum keek hoe het doel ‘schaalvoordelen als je allemaal met hetzelfde bezig bent op één locatie’ werd bereikt.

26 Terpen in de Overdiepse polder

Deze zomer werd een bijzonder project van Ruimte voor de Rivier opgeleverd.

Het Terpenplan in de Overdiepse polder , bedacht door de boeren in dit gebied, is klaar en dit nieuwe waterbergingsgebied wordt (inter)nationaal gezien als voorbeeld voor een goede samenwerking met de bewoners.

KELLER

GSM2 Modemlogger grondwater

en

riooloverstort

data

draadloos

beschikbaar

•

Waterstanden draadloos beschikbaar per email en FTP

•

Compatible met globale netwerk frequenties

•

Tot 5 sensoren per modem (grondwater versie)

•

SMS Alarm functionaliteit

•

Geïntegreerde realtime luchtdruk compensatie

•

Batterij levensduur tot 10 jaar

•

Volledig op afstand herprogrammeerbaar

•

Uitstekende datazekerheid

•

Dataopslag in uw eigen SQL database (geen hosting)

•

Automatische berekeningen (o.a. overstort, stijghoogte)

•

Automatische export naar diverse bestandsformaten

Nivosensoren - Grondwater Dataloggers - Riooloverstort Dataloggers - Telemetrie KELLER Meettechniek BV Postbus 59 2810AB REEUWIJK -HOLLAND

WWW.KELLER-HOLLAND.NL subsidiary of KELLER AG für Druckmesstechnik

Tel +31 182 399840 Fax +31 182 399841 E sales@keller-holland.nl

redactioneel

28

32

Ecologische effecten chemische stoffen beter in beeld

Waterforum ideaal weer om te kijken hoe steden en dorpen omgaan met droogte, regen, hitte, hoosbuien en storm.

Waterschappen moesten in juni nog extra mensen inzetten

watersector, maar verschillende deskundigen vinden

om dijken te controleren op uitdroging terwijl in augustus de

de maatregelen van de waterschappen nog mager. Zo

pompen op volle toeren draaiden om het vele regenwater,

wordt er bijvoorbeeld niet gekeken naar de effecten

in drie dagen viel er net zoveel regen als in één maand, te

die verschillende stoffen gezamenlijk op het hele

lozen. De nieuwe waterbergingen in onder meer Zuid- en

ecologisch systeem hebben.

Noord Holland werden voor het eerst gebruikt en voldeden

De zilveren wachters van Londen De Thames Barrier moet Londen tot 2070 beschermen beweegbare stalen deuren wordt echter steeds groter.

Zeker nu zij ook ingezet worden als de achterliggende rivieren door langdurige regen enorme hoeveelheden water op zee moeten lozen.

Race tegen de klok In een recordtijd wisten de baggeraars Van Oord en Boskalis een deel van het Suezkanaal te verdiepen en te vergroten. Na een race tegen de klok kon de hele wereld meekijken hoe het werk begin augustus werd opgeleverd.

44

De afgelopen zomer was het voor de journalisten van

Waterecologie staat weer op de agenda in de

tegen stormvloed en hoogwater. De ‘druk’ op de tien

38

Een onmogelijke klus.

Watermarkt volop in overleg over toewijzing projectrisico’s Er zijn allerlei parameters waar je als opdrachtnemer geen invloed op kunt uitoefenen, maar die wel van

aan de verwachtingen maar zelfs in ‘koploper’ Rotterdam bleek dat de capaciteit eigenlijk groter moet zijn. En wat te doen met de temperaturen van tegen de veertig graden, en in binnensteden soms over de 40 graden. Alleen al het signaleren en verwerken van de data bleek voor veel gemeenten een te moeilijke klus. Klimaatadaptatie integreren in het totaal beleid blijkt voor vrijwel alle gemeenten nog een onmogelijke opgave . Klimaathoogleraar Pier Vellinga uit in dit nummer zijn vrees hier over. “Er is weinig kennis over klimaat adaptatie en er wordt ook te veel uitgesteld. Men moet oppassen voor ‘de schade en schande weg ‘”, zo stelt Vellinga. En Manon Wille van gemeente Renkum vult hierop aan: “Wij hebben een hele ander situatie als in het westen van Nederland, maar op eenvoudige vragen kunnen wij bij niemand terecht.”

(Alles over klimaatbestendige steden vindt u overigens 15 oktober op de beurs ‘Water in de Openbare Ruimte’, zie pag. 9). Waterforum kwam ook bij projecten die wel op alle klimaatveranderingen zijn aangepast. Zoals het Terpenplan, een project van Ruimte voor de Rivier in de Overdiepse polder, dat deze zomer is opgeleverd. En we bezochten natuurlijk klimaat adaptatie projecten in het buitenland . In dit nummer eveneens een beschrijving van het huzarenstuk dat Van Oord en Boskalis uitvoerden in Egypte. In een record tijd werd uit

belang zijn voor het functioneren van de installatie.

het Suez kanaal 200 miljoen kuub zand en grind gebaggerd.

Verder in dit nummer

creativiteit een onmogelijke klus kan klaren. Een visite kaartje

7 Column Jac van Tuijn

oplossen van problemen in ons eigen land!!

En daarmee lieten deze bedrijven zien hoe je met durf en voor het buitenland, maar wellicht ook een voorbeeld bij het

9 Actueel 13 Agenda 20 Mens in Beeld: Piet Jonker 50 Aquatech Amsterdam 2015 : innovatief en actief!!

Jaap Groot Hoofdredacteur Waterforum Magazine

T +31 (0)10 284 11 20 | uw@econosto.com | www.econosto.nl

7

column door Jac van Tuijn

Rare regels en een hoofdpijndossier Achttien jaar wordt mijn dochter binnenkort. Op deze prachtig leeftijd

van stoffen als kwik en lood. Bij medicijnresten is die dodelijkheid

mag ze ineens weer alcohol drinken. Dat mocht ze al eerder toen ze 16

niet aan de orde. Integendeel, de werkzame stoffen zijn bedoeld

jaar werd maar enkele maanden later werd de wet aangepast en mocht

mensen beter te maken. Veel paracetamol in het drinkwater voorkomt

ze ineens geen alcohol meer drinken. Nu weer wel. Regels leiden soms tot

hoofdpijn en betablokkers verlagen de bloeddruk! Een klassieke

vreemde situaties. Van ons mocht ze thuis al die tijd gewoon een glaasje

waterkwaliteitsnormering werkt dus niet voor moeilijk afbreekbare

meedrinken.

medicijnresten.

Mooi op papier

Decennia lang hebben bewindslieden de problematiek van de diffuse

Regels die tot rare situaties leiden, zijn er ook in de waterwereld. Neem

watervervuiling voor zich uitgeschoven. Ieder nieuw kabinet kondigde

de nieuwe rekenregels voor de sterkte van dijken. Heel ingewikkelde

nader onderzoek aan maar concrete plannen werden afgedaan als

berekeningen die gebaseerd zijn op een nieuwe risiconormering van 10-5

doorgeschoten natuurbescherming. Ook de Europese kaderrichtlijn water

die voor alle Nederlanders zal gelden. Op grond van deze regel mag in

en de aanleg van natuurvriendelijke oevers en vispassages brachten geen

2050 het overlijdensrisico als gevolg van een overstroming voor niemand

oplossing. Sterker nog, de aversie tegen alle regels uit Brussel is zo groot

groter zijn dan één keer in de 100.000 jaar.

dat de Nederlandse waterkwaliteit een hoofdpijndossier is geworden.

De overstap van overstromingskansen naar overstromingsrisico's is

Voorzorg

zeker verdedigbaar maar hoe verhoudt zich die nieuwe norm tot de

Gelukkig toont het dossier de laatste maanden weer nieuw leven. De

werkelijkheid? Zeker waar het gaat om oude dijken waarvan weinig

concentraties plastic, medicijnresten, gewasbeschermingsmiddelen en

bekend is over de precieze opbouw van het grondlichaam. Laat staan

nutriënten in het Nederlandse oppervlaktewater moeten omlaag. Maar

van een massa-evacuatie in het geval van een superstorm. Risiconormen

met hoeveel? Wat mogen maatregelen kosten en wat is een acceptabel

zijn mooi op papier maar wat is de werkelijke veiligheid?

niveau in welke waterlichamen?

Slechts een handjevol experts weet precies hoe het zit met deze nieuwe

Volgens mij ontkomt het waterkwaliteitsbeleid niet aan een stevige

waterveiligheidsrisico's die ingevoerd gaan worden, zo waarschuwde

discussie over de vraag: wanneer is schoon, schoon genoeg. En dat hoeft

onlangs PvdA-kamerlid Lutz Jacobi tijdens het halfjaarlijkse waterdebat

helemaal niet te gaan over absolute normen. Daarvoor is het aantal

in de Tweede Kamer. Dikke rapporten, gezaghebbende beleidsnota's,

stoffen veel te groot. Ik denk eerder aan het voorstel van de verenigde

imponerende voordrachten maar eigenlijk weet dus bijna niemand welke

drinkwaterbedrijven die hun water uit de Rijn en Maas halen. Zij pleiten

kant het feitelijk met de waterveiligheid op gaat.

al jaren voor een voorzorgsbeginsel . Een protocol dat in werking treedt als er van een stof een concentratie wordt gemeten die hoger is dan 1

Hoofdpijn

microgram/liter. Waterkwaliteitsbeheerders kunnen dan gericht op zoek

Toch toont de overstap naar een risiconormering daadkracht. Iets dat in

naar de effecten van die verhoogde concentratie.

het waterkwaliteitsdossier volledig ontbreekt. Sinds er geen dode vissen meer in de Rijn drijven en de puntbronnen zijn gesaneerd, is het dossier

Het is net als bij alcohol. Gebruik onder de 18 is niet te voorkomen. Dat hoeft

helemaal vastgelopen. Nooit is er antwoord gekomen op de vraag:

ook niet. Absolute handhaving zou veel te ver ingrijpen in de privacy. Maar

wanneer is schoon, schoon genoeg?

de regel stelt een duidelijke grens en geeft een handvat om excessen aan te pakken.S

Ieder jaar stelt het RIVM ons gerust met de mededeling dat de concentraties medicijnresten in het drinkwater ver beneden de norm zijn. Echter waterkwaliteitsnormen zijn gebaseerd op de dodelijkheid

Jac van Tuijn is voormalig hoofdredacteur en mede-oprichter van Waterforum Online. Hij werkt nu als freelance journalist en moderator, met name op het gebied van (internationaal) watermanagement. www.kkwekwwekbewb.nl Meer columns van Jac www.kkwekwwekbewb.nl

www.waterforum.net/jacvantuijn www.kkwekwwekbewb.nl

Nauwkeurige en veelzijdige doseerpompen • Vermindering van de kosten door een nauwkeurige dosering van de chemicaliën • Eenvoudige installatie zonder extra gebruik van gereedschap • Reeks uitgebreid met de Qdos60: opbrengst van 0,1 tot 1000 ml/min bij 7 bar Volledig afgedicht, vervang uw pompkop in seconden zonder extra gereedschap REVOLUTIONAIRE

qdospumps.com/nl +31 10 462 1688 / sales@wmpg.nl

Prof J.H. Bavincklaan 2, 1183 AT Amstelveen, the Netherlands Phone:+31-2-0723-0750 Fax:+31-2-0723-0751

POMPKOPTECHNOLOGIE

9

actueel Arjen Hoekstra in Science Het wereldwijde waterdebat wordt op scherp gezet door een reeks artikelen in het gerenommeerde wetenschappelijke tijdschrift Science. Arjen Hoekstra, waterprofessor aan de Universiteit Twente, beargumenteert met collega’s uit de VS, UK en Australië dat water een mondiale hulpbron is geworden.

Hoekstra's overtuiging vindt veel navolging, maar tegelijkertijd verschijnt er een tweede artikel dat het debat op scherp zet. De auteurs daarvan beweren juist dat water altijd een lokaal goed is geweest en ook

moet blijven. “Wij zijn er van overtuigd dat water een mondiale hulpbron is geworden en dat duurzaam watergebruik niet tot stand zal komen zonder mondiale afspraken”, zegt Hoekstra. De Twentse hoogleraar was met zijn artikel Globalization of Water in 2005 en gelijknamige boek in 2008 de eerste die dit beargumenteerde. “Het is goed om te zien dat dit inmiddels steeds breder bekend wordt, wereldwijd navolging krijgt en tot dit debat in Science leidt.”

www.waterforum.net/Nieuws

Nieuwe beurs voor de totale watersector Mede door Waterforum wordt op 15 oktober in het Expo Houten de nieuwe vakbeurs Water in de Openbare Ruimte georganiseerd. Deze beurs is gebaseerd op het succesvolle beurs concept van Expo Proof waarbij in 1 dag alle aspecten van ‘water in de openbare ruimte’ door deskundigen op de beursvloer worden getoond en door toonaangevende watermanagers tijdens de lezingen worden belicht . Zij geven in drie zalen hun visie op de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van waterbeheer, -veiligheid, klimaatverandering en watermanagement . Onderwerpen die aan bod komen zijn onder meer : ‘Sturen van regenwater’, ‘Telemetrisch meetnet voor grondwater’, ‘Beheer van verhardingen’, ‘Water passerende

Gespot online

bestrating’ en ‘Aanleg van groene daken, wadi’s en waterpleinen’.

De beurs richt zich op de totale watersector: gemeenten, provincies, Rijkswaterstaat, waterschappen en landelijke overheden, bedrijven, onderzoek- en adviesbureaus, kennis- en informatie-instituten en toeleverende bedrijven .Zie voor het complete informatie: www.waterindeopenbareruimte.nl

Duurzame Colombiaanse kust De Colombiaanse overheid is op zoek naar een duurzame en geïntegreerde langetermijnvisie voor de kust die ook voldoende rekening houdt met klimaatverandering.

Om kusterosie tegen te gaan, geeft de Colombiaanse overheid de voorkeur aan een integraal kustmanagement. Waar mogelijk willen ze maatregelen nemen volgens het Bouwen met de Natuur-principe. Een Nederlands-Colombiaanse consortium adviseert het Ministerie van Milieu in Colombia (MADS) bij de ontwikkeling van een masterplan ter bescherming van de kust.

Eén van de deelnemers aan het consortium is Deltares. Kustexpert Joost Stronkhorst van Deltares: ‘Wij gaan de erosie-gevoeligheid van de Colombiaanse kust in kaart brengen en gezamenlijk een aantal duurzame pilotprojecten uitwerken. Als het gaat om de integrale aanpak denken we ook mee over financiering, capacity building, training en de toekomstige monitoring en modellering van de kust.” Het consortium dat adviseert bij de ontwikkeling van het Masterplan wordt geleidt door Arcadis en bestaat verder uit Royal HaskoningDHV, Unesco-IHE, Universidad del Norte, Fundación Herencia Ambiental Caribe en Aqua y Terra. www.deltares.nl www.waterforum.net/nieuws

Dunea installeert zonnepanelen Dunea gaat medio oktober 2015 zonnepanelen installeren op de productielocatie Scheveningen om energie voor eigen gebruik op te wekken. Daardoor reduceert het drinkwaterbedrijf de CO2-uitstoot. De huidige renovatie van de zandfilters maakt het mogelijk zonnepanelen te installeren op

de daken. Royal HaskoningDHV heeft het ontwerp opgesteld en uitgewerkt. Middels een Europese aanbesteding is BAM Bouw en Techniek als uitvoerende partij geselecteerd.

Door het plaatsen van de zonnepanelen kan Dunea energie opwekken dat gelijk staat aan het verbruik van 400 huishoudens per jaar http://www.waterforum.net/Nieuws

10

actueel

Nieuwe IJsseldijk bij Zwolle klaar

Geef de zee terug aan de stad In het project 36.5 / a durational performance with the sea stelt kunstenaar Sarah Cameron Sunde zichzelf op de proef in zee, voor de kust van verschillende continenten.

Een hele getijdencyclus lang trotseert zij eb en vloed, weer en wind, licht en donker en soms riskante stroming. De Nederlandse versie van het project vond op 10 augustus 2015 plaats bij Katwijk aan Zee. Sarah Cameron Sunde is een theatermaker en kunstenaar uit New York die sinds 1999 interdisciplinaire projecten organiseert voor het theaterpodium en daarbuiten. Haar werk nodigt het publiek uit stil te staan bij het verstrijken van de tijd (heden, verleden en toekomst) en bij de betekenis van water. Van de performance is een film gemaakt door Jonas de Witte.

www.sarahcameronsunde.com

Gespot online

De nieuw gebouwde dijk langs de IJssel bij Spoolde, ter hoogte van Westenholte, is primair verklaard. Dit betekent dat de dijk voldoende sterk is en voldoet aan de waterveiligheidseisen. De aanleg van de dijk is onderdeel van het project Dijkverlegging Westenholte, één van de twee deelprojecten onder de paraplu van Ruimte voor de Rivier Zwolle. De werkzaamheden werden uitgevoerd door aannemerscombinatie Van den Biggelaar/Ploegam in opdracht van het Waterschap Groot Salland. De dijk is laag voor laag over een lengte van ruim twee kilometer op hoogte gebracht, steeds met tussenpozen zodat iedere ‘ophooglaag’ kon ‘zetten’.

Om die reden werd de dijk gebouwd tot een hoogte van 6 meter boven NAP. Afgelopen half jaar heeft de dijk zich ‘gezet’. De nieuwe ‘Ruimte voor de Rivierdijk’ bestaat uit 450.000 kuub zand met daaroverheen 180.000 kuub klei.

Nu de nieuwe is goedgekeurd, wordt begonnen met het afgraven van een deel van de huidige (of ‘oude’) IJsseldijk. In een ander deel vindt op een later tijdstip nog archeologisch onderzoek plaats. www.wgs.nl

Door de dijkverlegging vergroot het waterschap de uiterwaard en geeft het de rivier meer ruimte bij hoogwater. Foto: Henk Tuinman (Waterschap Groot Salland)

Blauwalg bestreden met waterstofperoxide Het hoogheemraadschap van Delfland heeft in de strijd tegen blauwalg de recreatieplas in het Delftse Hout en de Vlaardingse Krabbeplas laten behandelen met waterstofperioxide. ARCADIS NL heeft de doseermethodiek in samenwerking met de UvA ontwikkeld en in opdracht van het Hoogheemraadschap van Delfland het middel deze zomer toegediend aan beide plassen.

De aanpak heeft zich bewezen in soortgelijke plassen elders in het land.

Na doseren blijven de plassen gesloten tot metingen aangetoond hebben dat de situatie weer veilig is voor recreatie. In de Vlaardingse Krabbeplas, die al eerder werd behandeld, was dit al na één dag een feit. De blauwalgpopulatie, voornamelijk Aphinazominon, bleek succesvol bestreden.

De normaliter troebele plas, kende een doorzicht tot de bodem en watervlooien waren in grote aantallen met het blote oog waarneembaar. www.waterforum.net/Nieuws

Irrigatie strategie voor Turkse boeren Wageningen Universiteit ontwikkelde een

bruikte water worden bespaard en het gebruik

irrigatie strategie voor Turkse groentetelers met

van kunstmest wordt sterk terug gebracht

kleine, grondgebonden, teelten. Onderdeel van

terwijl de kwaliteit gelijk blijft. Het doel is om de

deze strategie zijn sensoren en een eenvoudig

technologie wereldwijd beschikbaar te maken

te bedienen hand-held meter, die onder meer

voor boeren die in gebieden wonen waar het

de vochtigheid meet. Aan de hand van de

besparen van water en het beperken van

metingen krijgt men een eenvoudig irrigatie -

meststoffen en energie van groot belang is.

advies. Hierdoor kan tot 50 procent van het ge-

www.wageningenur.nl/en

11

actueel

Unieke deltagoot test extremen Deltares beschikt op haar campus in Delft sinds kort over een unieke testfaciliteit waar op ware schaal kan worden getest wat het effect is van extreme golven op dijken, duinen of golfbrekers. Wereldwijd is er een grote behoefte om waterbouwkundige constructies in bepaalde situaties natuurgetrouw te testen. De Deltagoot is een veelzijdige en onmisbare faciliteit die voor talloze projecten kan worden ingezet.

De bouw van de nieuwe Deltagoot is in september 2012 begonnen, met Ballast Nedam Infrastructuur als aannemer. De nieuwe goot is 300 meter lang, 9,5 meter diep en 5 meter breed. De lengte van deze faciliteit is noodzakelijk om golfvervorming over geleidelijk oplopende kustprofielen te kunnen simuleren. Naast de nieuwe Deltagoot ligt een waterreservoir, met hierin

9 miljoen liter zoet water. Dit is vergelijkbaar met vier Olympische zwembaden (50 x 25 X 2 meter). Het reservoir ligt parallel aan de goot, onder het maaiveld. Drie pompstations kunnen het water tussen het reservoir en de goot met een capaciteit van 1000 liter per seconde verpompen. Ook tijdens de testen, zodat niet alleen hoge golven kunnen worden opgewekt, maar ook een variërende waterstand door stormopzet of een getij kan worden gesimuleerd. Dat is van belang voor onderzoek naar schade aan bijvoorbeeld dijkbekledingen.De Deltagoot is bedoeld voor onderzoek waarbij voor het resultaat het gedrag van zowel de grootschalige waterbeweging maar ook detailstroming in kleine ruimtes tussen stenen en zand of klei belangrijk zijn. www.deltares.nl

Allied Waters vermarkt waterkennis lancering van een website (www.alliedwaters.com) en de oprichting van een stichting met bestuursleden van diverse organisaties om een breed draagvlak voor de uitvoering van de projecten te krijgen. Daarbij gaat het vooralsnog om KWR-directeur Wim van Vierssen en zijn collega Jos Boere, Deltaresdirecteur Maarten Smits, dijkgraaf Michiel van Haersma Buma en senior advisor Responsible Investment van pensioenfonds PGGM, Piet Klop.

Het grote verschil met andere initiatieven om de Nederlandse waterkennis in het buitenland aan de man te brengen, is dat Allied Waters in de vorm van pensioenfondsbeheerder PGGM een grote investeerder heeft aangetrokken.

Ondergrondse waterberging Ondergrondse waterberging, bekend onder de merknamen Freshmaker en Freshkeeper, is het eerste marktsegment waar Allied Waters zich op richt.

Het gaat om een wereldwijde markt van meer dan 100 miljoen euro per jaar.

Daarnaast is men met andere bedrijven in gesprek om succesvolle Nederlandse waterkennis in het buitenland nog beter aan de man te brengen.”

Een voorbeeld hiervan is het hergebruik van reststoffen.

Allied Waters kan met de financiering vanuit Valorius het komende jaar vooruit, verwacht Boere. “Daarna moeten de projecten geld gaan opleveren. ”

Senior advisor Responsible Investment van

Taiwan, waar de waterschaarste alleen maar

lijks in economische termen denken als het om

pensioenfonds PGGM en lid van het Allied

toeneemt. Maar als je de risico’s eenmaal on-

water gaat. “De prijs van water staat vaak in

Waters-bestuur, Piet Klop, herkent zich in het

derkent, zie je ook kansen. De ondergrondse

geen verhouding tot de schaarste of de kos-

verhaal van Boere dat de financiële wereld

waterberging is daarvan een mooi voorbeeld.”

ten van productie, distributie en zuivering. Als

steeds meer oog krijgt voor het dreigend

Daarnaast ziet PGGM kansen op het gebied

dat gaat veranderen, biedt dat perspectieven

watertekort in de wereld. “Dat heeft grote

van waterzuivering en de renovatie van verou-

voor de financiële wereld.

gevolgen voor onze beleggingen in regio’s,

derde watersystemen.

zoals Noord-China, Noord-India, Californië en

Tegelijkertijd stelt hij vast dat we nog nauwe-

KWR Watercycle Research Institute ontwikkelde onder meer samen met Deltares het nieuwe samenwerkingsmodel Allied Waters.

“Doel is om de Nederlandse waterkennis nog beter in het buitenland te vermarkten door publiek-private samenwerking op commerciële schaal”, licht Jos Boere, plaatsvervangend directeur van KWR, toe.

Het nieuwe samenwerkingsmodel brengt via publiek-private samenwerking de wereld van onderzoek en ontwikkeling, referentieprojecten, vermarkten én financiering bij elkaar. Door een financiering vanuit stichting Klimaat voor Ruimte samen met eindgebruikers (Valorius-programma) hebben de betrokken partijen inmiddels de eerste stappen kunnen zetten, zoals de

Rol PGGM

http://www.waterforum.net/Nieuws

Genomineerd voor Friese Onderneming van het Jaar. Tijd om de wereld onze expertise te tonen.

Bij DMT Environmental Technology kunnen ze lezen en schrijven met water. Als geen ander zijn ze thuis op het gebied van waterzuivering. Ze leveren kant en klare installaties voor industrieel afvalwater en ontwikkelen watersystemen om waardevolle componenten terug te kunnen winnen. Kenmerken? Waardecreatie voor klanten, Hoge kwaliteit. Kosteneffectief. Geen wonder dat ze genomineerd zijn voor Friese Onderneming van het Jaar. Maar DMT Environmental Technology heeft de ambitie om door te groeien.

Directeur Erwin Dirkse: “Ik merk hoe belangrijk daarbij internationale partners zijn.” Kijk, dat is nu precies waar Water Alliance voor is; wij weten de weg binnen de watertechnologie. We weten wat er speelt. Waar ook ter wereld. We weten waar vraag naar is. Waar je specifieke expertise het beste weg kunt zetten. We kennen de kansen en de valkuilen. DMT heeft ervoor gekozen om voortaan vanuit het bruisende hart van de watertechnologie te opereren. Ze heeft een vestiging geopend op de WaterCampus in Leeuwarden om van daaruit de wereld te veroveren. Prima uitvalsbasis.

Accelerating the process from product the to business Accelerating process from product to business

Samenwerkingsverband Noord-Nederland. Hier wordt geïnvesteerd in uw toekomst. Water Alliance wordt medegefinancierd door het Europees fonds voor regionale ontwikkeling en door het ministerie van EZ, Pieken in de Delta.

13

actueel

15 oktober vakbeurs: Water in de Openbare Ruimte.

Op Water in de Openbare Ruimte worden alle mogelijkheden, problemen en oplossingen rond de klimaatbestendige stad getoond en besproken. Zo vindt u op de beurs onder meer innovatieve producten voor bestrating, platte daken, groenvoorzieningen, pleinen en hemelwaterafvoer en -opvang.In de lezingen worden visies en maatregelen besproken die de waterveiligheid en de openbare ruimte verbeteren en die ervoor zorgen dat veiligheid en leefbaarheid elkaar versterken.

Locatie: Expo Houten Organisatie: Expoproof/Waterforum

agenda 17 september Hét Vlaams – Nederlands Watersymposium 2015 .

Het Watersymposium van SKIW is inmiddels een geliefd platform geworden voor de industriële watergebruiker en zijn toeleveranciers. De deelnemers zijn behalve industriële procestechnologen, watertechnologen, watermanagers en utilitymanagers, ook procestechnologen van adviesbureaus en vertegenwoordigers van de toeleverende industrie.

Het symposium omvat een uitgebreid lezingenprogramma en een aan het symposium gekoppelde beperkte vaktentoonstelling.

Locatie: Breda Organisatie: SKIW

28-29 september Wetsus Congres 2015 On september 28, the focus will be on the theme Talent hubs for innovation.

Wilma Mansveld (State Secretary of Infrastructure & The Environment) and Hans de Boer (President of VNO-NCW) will deliver a speech.

Keynotes will also be given by Andreas Greve-Isdahl (CEO Aqua Nirvana Foundation) and Karl Vrancken (acting COO EIT Raw Materials).

Science is the key word on September 29.

Our scientific team prepared an interesting program based on the Wetsus research themes.

We will welcome dr. Ameet Pinto (environmental engineering, University of Glasgow) and dr. Bernd Krause (Head R&D Gambro/Baxter) as keynote speakers.

Locatie: Leeuwarden Organisatie: Wetsus

En verder: 16 september Mini symposium ´Waar blijft het water´ 23 september Doelmatigheid in de watersector 26-30 september Weftec 2015, Chicago 28-30 september 4th TWA YWP Benelux 2015, Leeuwarden

7 oktober Wereld Water College 7-9 oktober Dutch Dune Congress 7-8 oktober NSTT No Dig Event 14-15 oktober Flood Expo Zie ook www.waterforum.net-agenda

14

Klimaatadaptatie

In het stedelijk beleid moet veel meer aandacht besteed gaan worden aan watervraagstukken.

Dat zei deltacommissaris Wim Kuijken tijdens een bijeenkomst van het ‘Forum voor Stedelijke Vernieuwing’ op 3 juni in Amsterdam. Hij riep alle betrokkenen op om samen de schouders onder ‘deze grote opgave te zetten’. Het verhaal is bekend: de klimaatverandering zet door en plotselinge hoosbuien, langdurige droogte- en hittestress zullen in toenemende mate overlast, schade en gezondheidsproblemen veroorzaken als de signalen niet serieus worden genomen en er niet tijdig maatregelen worden getroffen.

Gemeenten weten niet waar ze aan toe zijn als het gaat om hitte- of droogtestress

Klimaatadaptatie is voor veel gemeenten onbekend Klimaatadaptatie in steden en dorpen vormt een belangrijk

Ina Adema

speerpunt binnen de ruimtelijke adaptatie als onderdeel van

“Ik zie de uitspraak van de deltacommissaris juist als een positieve

het Deltaprogramma. Bij de presentatie van het ‘Deltaplan

stimulans”, zegt Ina Adema, burgemeester van Veghel en voorzitter

voor de 21e eeuw’ op Prinsjesdag vorig jaar sloten overheden

van de VNG-commissie water.“Ik ben het met de deltacommissaris

een bestuursovereenkomst over de uitvoering van het

eens dat gezien de grootschalige vervangingsoperatie van de

Deltaprogramma waarin ook de afspraken over de ruimtelijke

riolering en de extra watertaken die we er in 2008 hebben bij

adaptatie zijn opgenomen. De bedoeling is dat Nederland door

gekregen, we nog een tandje bij moeten zetten naar de toekomst.

het nemen van allerhande maatregelen in 2050 min of meer

Maar dat wil niet zeggen dat er tot op heden onvoldoende is

‘klimaatbestendig’ is.

gebeurd. Als wij voldoende ruimte en tijd krijgen om de noodzakelijke

Maar vanwaar de nadrukkelijke oproep van de deltacommissaris?

maatregelen te kunnen combineren met andere werkzaamheden,

Uit de gemeentelijke barometer voor de fysieke leefomgeving die

kunnen wij die enorme opgave met elkaar aan.“

op 2 juni werd gepresenteerd blijkt dat 83% van de Nederlandse

Ina Adema wijst erop dat in het verleden wel vaker ten onrechte

gemeenten wateroverlast door hevige regenval als het meest

de indruk is gewekt als zouden de gemeenten hun zaken niet op

urgente klimaatprobleem ziet. Je zou verwachten dat men dus al

orde hebben.“Maar de Benchmark rioleringszorg uit 2013 toonde

voldoende van de noodzaak doordrongen is.

al aan dat het beheer en onderhoud van de infrastructuur goed

15

Klimaatadaptatie

op orde is en dat de gemeenten actief zijn met het aanpakken van

de heffing minder stijgt dan wanneer deze samenwerking niet had

de wateroverlast. Inwoners gaven ons een 8 op het gebied van

plaatsgevonden.

rioleringszorg en zo’n cijfer krijg je niet zomaar als je een enquête

Adema tekent daarbij aan dat de samenstelling en grootte van

uitschrijft.” Zij spreekt van een forse, maar geen onmogelijke

de maatregelenpakketten die door gemeenten worden uitgerold,

opgave en is ervan overtuigd dat gemeenten binnen de hele

afhankelijk zijn van de specifieke problematiek en ook ligging per

klimaatproblematiek juist een dominante rol kunnen spelen.“Vooral

gemeente.“Het maakt nogal wat uit of je in een gebied op zand

omdat wij integraal werken en alle noodzakelijke maatregelen op

zit of klei. De gebieden in Nederland zijn zo verschillend dat het

watergebied binnen de ruimtelijke ordening kunnen verweven.”

ook niet erg zinvol is om daar een generiek pakket op te leggen.

Adema benadrukt dat de gemeenten op dit moment druk bezig zijn

We zullen in samenwerking met de betreffende waterschappen

met het in beeld brengen van alle knelpunten en daar waar mogelijk

maatregelenpakketten op maat moeten uitrollen en bovendien

nu al actie wordt ondernomen.“Vervolgens moeten we met elkaar

ook op maat met de bevolking moeten communiceren, want een

een uitvoeringsambitie formuleren. Daarbij is de insteek zoveel

communicatieboodschap in Noord-Friesland is toch echt weer anders

mogelijk maatregelen met reguliere werkzaamheden te combineren.

dan in de Randstad.”

Als we de ruimte krijgen deze maatregelen geleidelijk in te voeren

Een heel belangrijk aspect bij het klimaatbestendig maken van

en daarmee werk met werk kunnen maken, hoeft dat ook niet tot

steden is volgens Adema de rol van de inwoners zelf.“In het vorig

bijzondere meerkosten te leiden.”

jaar verschenen OESO-rapport wordt gewezen op het gebrek van

De voorzitter van de VNG-commissie water is er overigens van

‘awareness’ onder de Nederlandse bevolking ten aanzien van

overtuigd dat de “positieve kanteling” die volgens haar heeft

de water- en klimaatproblematiek. Daar moet dus heel sterk de

plaatsgevonden op het gebied van de samenwerking met

aandacht op worden gericht en dat doen wij bijvoorbeeld door mee

waterschappen binnen de waterketen enorm zal gaan helpen bij de

te werken binnen het programma ‘Ons Water’ wat vanuit het rijk

vervolgstappen die gemaakt moeten worden.

is opgestart. Hoe meer inwoners zelf maatregelen treffen in hun

Om de aanpak van de klimaatproblemen te kunnen financieren

eigen omgeving (bijvoorbeeld afkoppelen van regenwater en minder

denkt 80% van de gemeenten, volgens de Gemeentelijke barometer

tegels in de tuin) hoe minder er geïnvesteerd hoeft te worden in de

fysieke leefomgeving, dat de rioolheffing met zo’n tien procent zal

openbare ruimte.”

stijgen. Dit heeft te maken met vervangingsinvesteringen van riolen, vooral in na-oorlogse wijken, klimaatverandering (meer water) en

Pier Vellinga

de extra taken. Tot 2050 betekent dat een extra bedrag van rond

“Er zijn nog maar een tiental gemeenten, zoals Amsterdam,

vier miljard euro. Los van de vraag of dat voldoende zal zijn en of

Rotterdam, Tilburg en Dordrecht, die echt heel goed bezig zijn

daarvoor ook een politieke meerderheid in de gemeenteraden te

met klimaatadaptatie ( zie portaal ruimtelijke adaptatie) en

vinden zal zijn, verwacht Adema dat ook de adaptatiemaatregelen

daarnaast nog een twintigtal andere gemeenten die goed op

uit deze heffing te financieren zijn, mits die maatregelen wel worden

gang komen”, vertelt klimaathoogleraar Pier Vellinga van het

gecombineerd met andere werkzaamheden.“Rioolheffing is

onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat, en lid van het IPCC

geoormerkt geld en de financiering van de te nemen maatregelen

(Intergovernmental Panel on Climate Change). Maar volgens hem

is dus geen onderdeel van de algemene belangenafweging binnen

staat 1/3 van alle gemeenten er nog helemaal blanco in en 1/3 begint

de gemeenteraad. Dat neemt overigens niet weg dat wij het

er voorzichtig over na te denken, maar heeft nog maar nauwelijks

belangrijk vinden dat de stijging van de rioolheffing zo beperkt

iets ondernomen.

mogelijk is. En door het maatregelenpakket dat we samen met de

De klimaathoogleraar vertelt dat de stichting Climate Adaptation

waterschappen hebben afgesproken en uitvoeren zien we ook dat

Services een oriënterende stresstest heeft gedaan naar de situatie

16

Klimaatadaptatie

in de Nederlandse gemeenten. Daaruit kwam naar voren dat als er

het ministerie van Infrastructuur en Milieu ook wat meer leiding

niets wordt gedaan aan adaptatiemaatregelen, gemeenten met

zou geven aan het proces van klimaatadaptatie en gemeenten

enorme kostenposten te maken kunnen krijgen.“De kans op een

ook veel meer activeert om aan het werk te gaan. Er wordt ook

extreme bui wordt steeds groter. Voor Amersfoort is bijvoorbeeld

wel een beetje heen en weer gejojood tussen de rijksoverheid die

berekend dat als daar een bui van 1:100 valt, en dat kan morgen

zegt dat het de verantwoordelijkheid van de gemeenten zelf is en

zijn, ze daar zo’n honderd miljoen euro schade aan de broek kunnen

gemeenten die zeggen er wordt door Den Haag al zoveel naar ons

krijgen.”

over de schutting gegooid. Ik bespeur bij gemeentebestuurders

Vellinga constateert dat de meeste gemeenten in Nederland het

ook een beetje de houding van als er dan toch iets moet gebeuren,

onderwerp, zoals hij zelf omschrijft,“als een hete aardappel zien die

zij het liefst de hand ophouden bij I en M. Sommige gemeenten

ze het liefst zouden uitspugen. Aan de ene kant begrijpelijk omdat

gokken er misschien een beetje op dat er geld beschikbaar komt

zij enorm onder druk staan. Ze moeten bijvoorbeeld veel afschrijven

uit mogelijke rijksprogramma’s, maar die komen er echt niet. De

op bouwgrond en de hele decentralisatiegolf die over ze heen komt

verantwoordelijkheid ligt bij de gemeenten zelf en er zijn voldoende

vergt heel veel aandacht en energie en er moet ook nog met enorm

websites van de overheid waar de gemeenten allerhande informatie

krappe budgetten worden gewerkt. Bij Kennis voor Klimaat krijgen

vandaan kunnen halen om hun adaptatiemaatregelen te treffen.

wij de laatste vijf jaar regelmatig te horen dat ze er eigenlijk geen

Er wordt door I en M zelfs subsidie verstrekt voor laagdrempelige

raad mee weten. Veel wethouders die ik heb gesproken reageren

programma’s voor ruimtelijke adaptatie.”

nogal eens met : vermoei ons er alsjeblieft niet mee; we hebben

Vellinga bespeurt bij gemeentebesturen ook een beetje de angst

al genoeg aan ons hoofd. Aan de andere kant, als deze situatie

dat als zij zelf onderzoek laten verrichten binnen hun eigen grenzen,

blijft voortduren, zal de wal het schip keren en is de kans groot dat

zij vervolgens enorme investeringen zouden moeten doen, terwijl

zij plotseling voor enorme kosten komen te staan die betrekkelijk

daar geen geld voor is, laat staan voldoende draagvlak in de

eenvoudig voorkomen hadden kunnen worden. ”

lokale politiek.“Maar het is al lang aangetoond dat daarmee

Vellinga zegt de oproep van de deltacommissaris dus ook goed

geen kameel wordt binnengehaald. Om te beginnen is er al zoveel

te begrijpen.“Neem alleen al de zware regenbui van vorig jaar–

‘laaghangend fruit’ waarmee op korte termijn en voor weinig geld

die overigens niet eens zo extreem was – boven de gemeente

al zo veel te bereiken valt. Er zijn al goede voorbeelden, zoals in

Kockengen. Daar heeft het waterschap vervolgens voor 20 miljoen

de Watergraafsmeer, waarbij in samenspraak met bewoners en

euro moeten investeren in maatregelen om eventuele schade als

bedrijven met simpele en slimme ingrepen enorm veel is gerealiseerd,

gevolg van zo’n bui in de toekomst zoveel mogelijk te beperken.

zelfs kosten worden bespaard. Als we het dan toch over een

Een enorm bedrag voor zo’n klein dorp. Als men daar in een eerder

participatiemaatschappij hebben: deze bottom-up aanpak is

stadium alert op had ingesprongen, was de schade aanmerkelijk

cruciaal om tot de beste resultaten te komen, vaak met kleinschalige

minder geweest. Het regent in Nederland twintig procent harder

oplossingen die een veel groter effect hebben dan wanneer ze

dan 30 jaar geleden, terwijl de gehele infrastructuur nog op de

top-down zouden worden. Het is een kwestie deze aanpak vanuit

statistiek van 30 jaar geleden is ingericht. Toen was de kans op een

de gemeente te organiseren; men moet zich verantwoordelijk

extreme bui nog 1:100 jaar. Nu is dat op sommige plaatsen 1:10 jaar.

voelen en de nek uit durven steken. Er bestaat onder bewoners

We hebben al met meer ‘nearest escapes’ te maken gehad, zoals in

en bedrijven, zeker op wijkniveau, een enorm potentieel aan

Amsterdam en Rotterdam vorig jaar. Je kunt er dus op wachten tot

creativiteit en ‘awareness’. Daarnaast kan een gemeente, heel

we weer een dergelijke lokale ramp gaan meemaken”, aldus Vellinga.

simpel, ook bij het afgeven van (ver)bouwvergunningen nu al een

Het zit volgens de klimaathoogleraar nog onvoldoende tussen

klimaatbestendigheidsclausule opnemen.”

de oren bij de gemeenten:“ En je zou hopen en verwachten dat

Er wordt volgens Vellinga door gemeenten veel te veel opgekeken

17

Klimaatadaptatie

tegen wat er allemaal zou moeten gebeuren.“Terwijl het allemaal

werkzaamheden. Daarin schuilt een enorm gevaar, want een 1 op

in feite simpeler is dan het lijkt. Laat een directeur Grond en

100 bui kan je morgen al ‘bespringen’, de schade kan gigantisch

Ruimte een workshop organiseren waarin alle afdelingen van de

zijn en er zijn al zaken bekend waarbij verzekeraars niet uitkeren

gemeente vertegenwoordigd zijn. Ik beveel de gemeenten ook

aan particulieren omdat gemeenten hebben verzuimd de staat

aan door stichting CAS een onderzoek te laten uitvoeren. Voor nog

van onderhoud van bijvoorbeeld rioleringen af te stemmen

geen 10.000 euro krijg je op basis van geüniformeerde kennis een

op de laatste KNMI-scenario’s. Dan melden de inwoners zich

behoorlijk inzicht waar de pijn zit in je gemeente en kun je ook direct

bij de gemeente. Zelfs in Rotterdam, het grote voorbeeld van

aan de slag. Dat geldt niet alleen ten aanzien van wateroverlast,

klimaatadaptatiebeleid, ziet men in dat de inmiddels getroffen

maar ook hittestress, droogtestress en bijvoorbeeld ook de kans op

maatregelen niet voldoende zijn. Daar gaat men de winkeliers

bosbranden. Publiceer de resultaten daarvan in de lokale pers en

van de Koopgoot benaderen om hen erop te wijzen dat zij de

vergroot daarmee het draagvlak onder de inwoners.”

drempels bij de ingang van hun winkels in ere moeten herstellen

De klimaathoogleraar waarschuwt de gemeenten tenslotte voor

om de gevolgen van een extreme regenbui daar zelf in te perken.

het bewandelen van ‘de schade en schandeweg’. Met uitstellen,

Klimaatverandering gaat gewoon door en is daarmee tegelijk een

vooruitschuiven van maatregelen wordt een enorm risico gelopen.

sluipend proces. En in lijn van de banken: gemeenten die weigeren

Dat geldt ook voor gemeenten die zeggen van geef ons de tijd

een stresstest te laten uitvoeren, verdienen het als eerste last te

en ruimte om maatregelen te kunnen combineren met andere

krijgen met burgers.” S

Klimaatadaptatie op nieuwe beurs Klimaatadaptatie is het thema op de nieuwe beurs ‘Water in de openbare ruimte’ die mede door Waterforum op 15 oktober in Expo Houten wordt georganiseerd. Alle aspecten van ‘klimaatverandering’ en ‘water in de openbare ruimte’ worden door bedrijven en advies organisaties op de beursvloer getoond. Deze beurs is met 80 stands de grootste beurs op het gebied van water in de openbare ruimte/ klimaatadaptatie in de Benelux. Zie voor meer informatie pagina 9 of www.waterindeopenbareruimte.nl

Manon Wille : “Er wordt geschermd met ingewikkelde 3Di modellen en verouderde klimaatscenario’s”

Je moet je focussen op de kansen die klimaatverandering biedt “Het werkt heel frustrerend als voortdurend de indruk wordt

van Laag-Nederland rond veiligheid en overstromingen. Hier

gewekt dat wij onvoldoende aan klimaatadaptatie zouden

op de hogere gronden speelt dat helemaal niet. Wij hebben

doen terwijl wij er juist heel druk en gemotiveerd mee aan de

juist met heel andere klimaatadaptatieproblemen te maken

slag zijn”, zo reageert Manon Wille, Projectmanager water

en lopen voortdurend tegen een muur op als wij daarover naar

van de gemeente Renkum op de visie van de VNG en de

kennis en informatie zoeken.”

deltacommissaris.

Een nieuw en onverwacht geluid in de discussies over het

“Ik ben inmiddels heel sceptisch over het Deltaprogramma

Deltaprogramma en klimaatadaptatie tot nu toe. Manon

omdat heel eenzijdig de nadruk wordt gelegd op de problemen

Wille klinkt boos en zij zegt tegelijkertijd namens heel veel

Demo op de beurs 'Water in de openbare ruimte', 15 oktober te Houten

(spreek uit 'zaiziks water')

hét overzicht van alle relevante waterinformatie

Bent u op zoek naar de meest actuele informatie uit de nationale waterwereld? Variërend van de laatste onderzoeken van toonaangevende kennisorganisaties tot ontwikkelingen op het gebied van wet- en regelgeving en rapporten over innovatie, duurzaamheid, artikelen uit vakbladen etc? Deze speciaal met én voor de watersector ontwikkelde databank ontsluit op een snelle en toegankelijke manier relevante informatie voor de waterprofessional. Daardoor blijft u op de hoogte van de laatste trends in uw vakgebied. Of het nu gaat om waterzuivering, water,- of deltatechnologie, bij zzyzx water vindt u alle informatie die u nodig heeft om uw vak nog beter uit te oefenen.

Neem voor meer informatie contact op met mark@novaforum.net VAKBEURS

Ahoy Rotterdam

Gelijktijdig met Solids

30 / 09 - 01 / 10 / 2015

Dé Nederlandse vakbeurs voor technologie en innovatie in pompinstallaties en industriële componenten

Vakbeurs PUMPS & VALVES

2015

PUMPS & VALVES

@PumpsValvesRdam / #pumpsvalves

www.easyfairs.com/pumps-nl

185_132_P&V_Petrochem_2015.indd 1

17/06/15 12:15

19

Klimaatadaptatie

andere gemeenten in haar omgeving te spreken. “Zo’n enkele

Maar als het om zaken als hittestress, droogtestress en andere

opmerking van de deltacommissaris als zouden gemeenten

klimaatgerelateerde zaken gaat, weten Manon Wille en haar

veel meer moeten doen, valt bij mij en mijn collega’s helemaal

collega’s niet waar zij aan toe zijn, zegt ze. “Het probleem

verkeerd. Het brengt een enorme discussie op gang op LinkedIn

is dat alle portalen, websites e.d. voornamelijk uitgaan van

en de regionale bladen en voedt de publieke opinie in de teneur

veiligheid, overstromingen, hel en verdoemenis en dat alles heel

dat wij er maar een potje van maken. En dan de opmerking

veel geld kost. Nou, als je gemeenteraadsleden op dit moment

dat de rioolheffing met 10% omhoog moet om alle benodigde

met de hakken in het zand wilt krijgen, moet je het vooral

maatregelen te kunnen treffen, dat valt in deze omgeving

hebben over veel geld. Dan weet je zeker dat je niets bereikt.

helemaal verkeerd en dat krijgen wij voor onze voeten. De

Vervolgens wordt er geschermd met ingewikkelde modellen

lokale lasten mogen namelijk niet stijgen, dus een verhoogde

als 3Di, ontwikkelingsscenario’s, verouderde klimaatscenario’s,

rioolheffing betekent een verlaging van de OZB en dat willen we

stresstesten, trensanalyses en andere zaken die in voor 50.000-

met z’n allen niet.”

min gemeenten op zand in ‘hellend Nederland’ geen informatie

Uit de woorden van Manon Wille blijkt die frustratie al veel

leveren, maar voornamelijk op grote steden in het westen van

langer te spelen. Zo hebben de gemeenten binnen het

het land zijn afgestemd. Voor de meest simpele vragen over

beheersgebied van het voormalige waterschap Vallei en Eem,

maatregelen die we hier zouden kunnen nemen, kunnen we

verenigd in het platform Water, geprobeerd gezamenlijk de

nergens terecht. Ik kan dan wel proberen voor onze gemeente

intentieverklaring ruimtelijke adaptatie (IVRA) te ondertekenen.

een relatief dure stresstest te laten uitvoeren, maar als de

“We hebben daar met z’n allen serieus heel veel tijd en

politiek hier de klimaatverandering helemaal niet als probleem

inspanning in gestoken, maar uiteindelijk gezegd: we doen

ervaart, krijg ik daar ook geen geld voor. Er is sowieso geen geld

het niet. Het was volkomen onduidelijk wat we met een

beschikbaar op de begroting om bijvoorbeeld wegenonderhoud

ondertekening zouden toezeggen, behalve de intentie dat we

naar voren te halen en daarmee klimaatadaptieve maatregelen

ons best gingen doen. Maar dat deden we al en een IVRA voegt

door te voeren, laat staan dat we op een andere wijze

daar niets aan toe. Die onduidelijkheid komen we voortdurend

bijvoorbeeld een klimaatadaptatiepotje kunnen instellen. Geld

tegen.”

van ‘bovenaf’ kunnen we vergeten, maar er wordt wel van alles van ons verwacht.”

Wille schetst een geheel andere situatie dan die van Laag-

En: “Misschien is het probleem wel dat wij zelf niet goed in staat

Nederland: ”Afkoppelen van regenwater? Dat doen we al

zijn datgene wat we wel doen te laten zien, maar een van de

sinds 1998 of eerder. Dat betekent hier geen dure ingrepen

eerste dingen die belangrijk zijn is dat men in Den Haag oog

in het rioleringssysteem, maar gewoon de zaag in de

heeft voor wat er al gebeurt. Vervolgens kijken waar de echte

regenwaterafvoer; het regenwater kan hier gewoon de grond

knelpunten zitten, gemeenten faciliteren, toegang geven tot

in, terwijl alle investeringen elders in Nederland sterk gericht

eenvoudige informatie die direct in handelen is om te zetten.

zijn op het afvoeren van regenwater in een extra buis in de

Niet beginnen aan een stresstest waar ingehuurde adviseurs

grond. En als we een weg onderhanden nemen, leggen we

aan te pas moeten komen, maar eerst eens een quickscan-

hem gewoon op één oor zodat het water vrij de grond in kan.

achtig instrument bieden, die door gemeenteambtenaren zélf

We hebben hier ook een vrij steile weg die met een heftige

uitgevoerd kan worden. Maar misschien nog belangrijker is om in

regenbui als een bergbeek fungeert. Omwonenden vinden het

plaats van al die bedreigingen die op ons af zouden komen, juist

schitterend, zolang het water niet hun huizen in stroomt. Zij

veel meer te focussen op de kansen die klimaatverandering ons

ervaren het water-op-straat niet als overlast”

te bieden heeft.” S

20

Mens in beeld

Piet Jonker: “Men kiest voor het langste groeipad…”

Breng rioolbeheer en waterleiding onder één dak !!

CV

Piet Jonker

1975 – september 1982

wetenschappelijk ambtenaar I

Economisch-sociaal Instituut Vrije Universiteit

september 1982 – april 1994

wethouder Gemeente Amsterdam

juni 1994 – heden

algemeen directeur Dunea

21

mens in beeld

Door: Olav Lammers Foto: Piet Jonker

Piet Jonker neemt afscheid als algemeen directeur van het ZuidHollandse drinkwaterbedrijf Dunea.

Daar heeft hij 21 jaar de scepter gezwaaid. Met veel interesse, plezier en brede inzet. Hij maakte zich hard voor de gehele drinkwatersector vanwege, zoals hij zelf zegt, de belangrijke maatschappelijke functie die drinkwater heeft. Mengde zich in vele discussies. Had zijn eigen ideeën en stond bekend om zijn duidelijke standpunten, zoals bijvoorbeeld in 1993 toen hij als PvdA-wethouder van Amsterdam de door Rottenberg en Koole nieuw ingezette koers als ‘rampzalig’ voor de partij bestempelde.

De vraag ligt voor de hand: wethouder of algemeen directeur van een waterleidingbedrijf?

een publiek kader. Om daar vervolgens ook

geval niet in het afgesproken tempo. Men

leiding aan te geven en er alles aan te doen

kiest voor het langste groeipad…

om die vorm te behouden, heb ik altijd een uitdaging gevonden.

Oorzaak? ‘Apparaatsbelang’…?

Organisaties willen liever geen taken

U wilde zelfs het rioolbeheer er in

afstaan. Ik begrijp het allemaal wel goed

onderbrengen

hoor, hoe het werkt, maar uiteindelijk moet

Ja, vriend en vijand waren het er twintig

het organisatiebelang toch ondergeschikt

jaar geleden over eens dat de waterleiding-

zijn aan het inhoudelijk belang. We zeggen

bedrijven het veel beter, bedrijfsmatiger

steeds dat we doelmatiger willen gaan

hadden georganiseerd. Wij dachten iets te

werken. Doe dat dan ook, of desnoods nog

kunnen betekenen voor het rioolbeheer. Er

iets meer.

zijn veel overeenkomsten in beide sectoren.

De leidingen zijn vrijwel hetzelfde, we liggen in dezelfde straat, de mensen hebben op dezelfde opleiding gezeten, etc.

In 2011 heeft u zelfs provocerend filosoof Hegel aangehaald: “Mensen kunnen niets leren uit het verleden!”

Ach, ik neem niet zo snel een blad voor mijn

Wat had u voor ogen?

mond, maar zo zwaar moet je er ook weer

Wat is er dan logischer dan het rioolbe-

niet aan tillen. Bij drinkwater hebben ze

heer op dezelfde wijze te organiseren als

het ook decennialang op een ’bottom-up’

een waterleidingbedrijf. Een NV regionaal

manier geprobeerd. Dat werkte niet. In 1975

rioolbeheer, een bedrijfsmatige organisa-

is toen gekozen voor een stevige aanpak

Dat hangt van je levensfase af. Ik heb mij

tievorm naast een NV drinkwaterbedrijf. Als

om de doelmatigheid te vergroten door op

twaalf jaar lang heel plezierig gevoeld als

je die twee clubs vervolgens onder één dak

regionale schaal te gaan werken, en dat

wethouder van Amsterdam. Het was een

onderbrengt zijn enorm veel synergievoor-

heeft goed uitgepakt. Waarom gebruiken

leerzame tijd, maar niet heel lang vol te

delen te halen.

wij deze les niet voor het rioolbeheer?

Dunea was een mooie tijd. Een uitda-

U heeft het ook echt geprobeerd, hè?

U was ook “woest” toen de fusie met

gende functie, heel veel met inhoud bezig

Ja, een experiment samen met Rijnland in

PWN en Oasen destijds niet doorging.

geweest, maar vooral ook met bestuurlijke

Noordwijkerhout. Was een succes! Zoeter-

Nou, zo’n woestbui blijft bij mij nooit lang

processen.

meer wilde het rioolbeheer ook aan ons

hangen hoor. GS van Noord-Holland zet-

overdragen, totdat een nieuwe wethou-

ten de hakken in het zand en toenmalig

der daar er een stokje voorstak. Andere

minister Jacqueline Cramer kwam daarna

houden vanwege de overvolle agenda.

21 jaar lang! Wat zegt dat over de persoon Piet Jonker?

gemeenten wilden er niks van weten. Al

zelfs met een fusieverbod. Wij zagen veel

Ha, dat ik niet zo’n job-hopper ben. Ik heb

met al hebben wij voor deze gedachten

klantvoordelen. Formeel zou het nu weer

maar drie banen in mijn leven gehad: zeven

toch een aantal flinke tikken op de vingers

kunnen, maar bij Noord-Holland bestaat

jaar wetenschappelijk medewerker, twaalf

gekregen.

nog geen bereidheid daaraan te denken, naar ik weet.

jaar wethouder en tenslotte dit prachtige bedrijf waar ik veel van mijn eieren kwijt

Gefrustreerd? U wilde serieus een

kon.

bijdrage leveren aan efficiency

Wat gaat u nu doen?

binnen de waterketen.

Ik heb dit jaar mijn bachelor filosofie

Welke eieren kon u er kwijt?

Nou, ik denk nog steeds een gemiste kans

gehaald. In september start ik de mas-

Omdat drinkwater een heel belangrijke

voor Nederland, maar de keus viel op een

terstudie en daarna een proefschrift. Het

maatschappelijke functie heeft heb ik

bottom-up aanpak om de doelmatigheid

onderwerp houd ik voor me, maar iets op

altijd volgehouden dat een overheids-NV

in de waterketen te vergroten en dat is een

het grensgebied van filosofie en economie

daar de beste organisatievorm voor is om

heel moeizaam gebeuren hoor. Er zijn wel

bedrijfsmatig te kunnen werken binnen

de nodige slagen gemaakt, maar in ieder Alle afleveringen mens in beeld?

www.waterforum.net/mensinbeeld

22

Waterzuivering

Rioolwaterzuiveringsinstallaties als logistiek centrum voor de verwerking van zuiveringsslib, GFT en mest. Met als doel het optimaliseren van biogasproductie, het uitwisselen van energiestromen en het terugwinnen van warmte, fosfaat en stikstof. Gezamenlijk zochten Waterschap de Dommel, GMB, afvalverwerker Attero en de Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie (ZLTO) naar de mogelijkheden. Via de tenderregeling van de Topsector Energie ondersteunde het ministerie van

Afvalwatertechnoloog Jan-Evert van Veldhoven: ” Het zou schaalvoordelen moeten opleveren als je allemaal met hetzelfde bezig bent op één locatie”

Economische Zaken (EZ) het project met een subsidie.

Uitwisseling van energiestromen en gebruiken van waterstromen leidt tot mooie innovatieve oplossingen

Rioolwaterzuiveringsinstallatie als centrum voor afvalverwerking Door Steven van Dort

Krachten bundelen

Subsidie voor pilot

Waterschap de Dommel raakte begin 2012 in gesprek met

Adviseur Jos Reijnders van de Rijksdienst voor Ondernemend

buurbedrijf Attero, een verwerker van GFT-afval. “Wij waren op

Nederland (RVO.nl) kijkt vanuit zijn rol in de Begeleidingsraad

dat moment op de locatie van rioolwaterzuiveringinstallatie

van de Waterschappen specifiek naar technieken

(RWZI) Tilburg bezig met de voorbereiding en bouw van

voor vergassing die mogelijk van toepassing zijn voor

de Energiefabriek, om het rioolslib uit afvalwater om te

waterschappen. Namens het ministerie van EZ kende hij via

zetten in biogas.”, zegt afvalwatertechnoloog Jan-Evert

de tenderregeling van de Topsector Energie de TKI Groen

van Veldhoven van het waterschap. “Attero probeerde

Gas subsidie (zie kader) toe aan het gezamenlijke project.

hetzelfde te bereiken: het vergistingsproces zo efficiënt

Reijnders: “Als je ál het zuiveringsslib dat door de RWZI’s wordt

mogelijk inrichten. In ongeveer dezelfde tijd onderzocht ZLTO

verwerkt omzet in gas, levert dat jaarlijks 4 Petajoule aan

de kansen voor verwerking van mestoverschotten. Daaruit

energie op, genoeg voor 100.000 huishoudens. Het potentieel

ontstond het plan voor de gezamenlijke verwerking van mest,

van mest is zelfs nog veel groter. Bovendien geven de RWZI’s nu

GFT en zuiveringsslib: uit afvalstoffen biogas, warmte en

jaarlijks zo’n 200 miljoen euro uit aan slibeindverwerking. Door

nuttige stoffen zoals fosfaat en stikstof terugwinnen. Het

het reduceren van de hoeveelheid af te voeren zuiveringsslib

zou schaalvoordelen moeten opleveren als je allemaal met

en door gezamenlijke gasopwekking zouden de kosten omlaag

hetzelfde bezig bent op één locatie.”

kunnen.” De gesubsidieerde pilot bestond uit drie onderdelen.

23

Waterzuivering

Een technische haalbaarheidsstudie, het testen via een

gaat uit van een autothermproces eventueel aangevuld met

pilotinstallatie en indien succesvol, het optimaal op elkaar

restwarmte of surplus biogas. Met een verblijftijd van 6 dagen

aan laten sluiten van installaties en productieprocessen om

worden de ziektekiemen in de mest afgedood en de stikstof

schaalvoordelen te kunnen halen.

uit de mest gestript. Optie is om na deze behandeling de mest aan te zuren en de fosfaat los te maken van de organische

De theorie

stof. Dit zou mogelijk zijn, omdat de buffercapaciteit van de

In de haalbaarheidsstudie is onderzocht of het op één locatie

mest verlaagd is door de aerobe behandeling. Stikstof en

verwerken van afvalstromen – mest, GFT en zuiveringsslib

fosfaat kunnen gebruikt worden als ‘kunstmest’. De stikstof

– de verwachte energiebesparing en kostenvoordelen

en fosfaatarme organische stof wordt op het land gebracht.

zou opleveren. Van Veldhoven: “Je kunt elkaars kennis en

Organische stof is waardevol omdat het goed is voor het

installaties benutten en hebt daardoor minder personeel

bodemleven en water kan vasthouden. Dit gaat verdroging

nodig. Bovendien kun je gebruikmaken van elkaars

van landbouwgronden tegen. Verder wordt de uitspoeling van

energiestromen, zoals vrijgekomen warmte, biogas en

stikstof en fosfaat naar grond- en oppervlaktewater beperkt.

elektriciteit. Logistiek heb je minder transportbewegingen nodig.” Voor rioolzuiveringsslib (Energiefabriek Tilburg) en GFT

Pilotinstallatie in Eindhoven

(Attero) zijn al (nieuwe) verwerkingstechnieken ontwikkeld.

Vanaf medio 2014 tot mei 2015 hebben de projectpartners een

Op RWZI Tilburg wordt vanaf 2016 al het zuiveringsslib van de

pilotinstallatie voor aerobe thermofiele behandeling van mest

Dommel verwerkt. Via het CAMBI-proces, een systeem van

getest op de RWZI in Eindhoven. Van Veldhoven: “We stuitten

thermische drukhydrolyse, wordt zuiveringsslib onder hoge

procestechnisch op meerdere problemen. Varkensmest heeft

druk en een temperatuur van 150 tot 165°C voorbehandeld

weinig energie-inhoud. Dat betekent dat het creëren van

voordat het naar de gistingstanks gaat. Dit levert in het geval

een autothermproces niet gelukt is. Daarnaast zijn er diverse

van zuiveringsslib circa 30% meer biogas op. Daarnaast wordt

remmende factoren voor de microbiologie. De pH is relatief

de hoeveelheid slib die naar de slibeindverwerker gaat lager. Bij

hoog (tot pH 9,4). Aangezien de varkensmest veel ammonium

Attero wordt GFT vergist waarbij biogas wordt geproduceerd.

bevat is bij een pH van meer dan 9 en een temperatuur van

Van de GFT kan na vergisting compost worden gemaakt.

circa 55°C een groot deel van het ammonium omgezet in ammoniak. Dat heeft in deze pilot een fors remmend effect

De studie richtte zich daarom met name op de verwerking

op de microbiologie gehad. Voordeel van deze condities is wel

van mest. Hiervoor zijn twee scenario’s uitgewerkt: anaerobe

dat ongeveer 80 tot 85% van de stikstof uit de mest gestript

vergisting en aerobe thermofiele behandeling van mest.

wordt. Hier is geen remming aangezien dit een fysisch-

Onderwerpen waarvoor met name ZLTO aan de lat staat. De

chemisch en geen microbiologisch proces is. Van Veldhoven:

mest wordt aeroob thermofiel (55°C) behandeld. De studie

“ZLTO heeft veel kennis opgedaan in de studie en pilot, maar

24

Waterzuivering

vooralsnog zijn er op technologisch gebied te veel vragen om

de buren is in het gezamenlijke project veel kennis ontwikkeld.

over te gaan naar een grotere schaal van mestverwerking

Het uitwisselen van energiestromen maar ook het gebruiken

(aeroob thermofiel) samen met slib en GFT. De procestechnische

van waterstromen kan tot mooie innovatieve oplossingen

complicaties zullen nader moeten worden onderzocht.”

leiden." Van Veldhoven: “We zetten bijvoorbeeld rejectiewater dat uit de centrifuge komt in voor het terugwinnen van

De Dommel en Attero samen verder

fosfaat. Effluent uit de RWZI gebruiken we voor verdunning

De Dommel en Attero gaan samen door en staan op het

zodat stromen met een hoge stikstofconcentratie behandeld

punt om een contract te tekenen op het gebied van

kunnen worden in een Annamox installatie. Ander groot

biogasopwekking. Van Veldhoven: “Het gaat dan om het

voordeel is dat we gezamenlijk gebruik gaan maken van de

‘surplus’ aan biogas dat we opwekken. De Energiefabriek haalt

gasverwerkingsinstallatie van Attero als we het

straks ongeveer 8 miljoen Nm3 biogas uit het zuiveringsslib.

biogascontract tekenen. We hoeven dus zelf geen eigen

Hiervan zetten we ongeveer 5,5 miljoen Nm3 in voor onze

installatie te bouwen.” Reijnders voegt toe: “Ondanks dat

eigen productieprocessen, namelijk het energieneutraal

mest niet op dezelfde locatie verwerkt zal worden, heeft ook

zuiveren van afvalwater en de voorbehandeling en

ZLTO veel kennis en inzichten opgedaan in de pilot. Onder

vergisting van zuiveringsslib. Het surplus van het biogas

andere de toxische effecten van ammonium onder thermofiele

wordt getransporteerd naar Attero die het in haar

condities (bij temperaturen van 55°C of hoger). Deze kennis

gasverwerkingsinstallatie opwerkt naar aardgaskwaliteit voor

neemt ZLTO mee in vervolgprojecten.”

de transportsector.”

Contact met buurbedrijven loont Geleerde lessen

Volgens Van Veldhoven is het heel zinvol om met buurbedrijven

De (technische) haalbaarheidstudie heeft ook veel

en/of andere partijen om tafel te gaan, want vaak weet

opgeleverd. Van Veldhoven:" Naast de goede contacten met

je niet precies wat de ander doet. “Misschien werkt een

25

Waterzuivering

Even voorstellen…

Waterschap de Dommel werkt met tientallen vestigingen in Zuidoost-Brabant aan voldoende en schoon water. Eind 2012 startte De Dommel met de bouw van een Energiefabriek op de locatie van de rioolwaterzuivering Tilburg.

Attero verwerkt ruim 35% van het

buurbedrijf met vergelijkbare processen, die je samen kostenefficiënt kunt organiseren. Maar ook als je besluit om niet met elkaar aan de slag te gaan of geen processen op elkaar aansluit: je kunt heel veel leren door een kijkje in elkaars keuken. Elk bedrijf gebruikt weer andere bedrijfsprocessen en lost zaken net even iets anders op. Inzicht hierin kan ontzettend waardevol zijn. En sowieso is het werken aan een goede relatie met de buren een waardevol resultaat.”

Toekomst Waterschap de Dommel gaat in de nabije toekomst verder met het bouwen en optimaliseren van de Energiefabriek in Tilburg.

Ook ligt het in de lijn der verwachting dat de samenwerking met Attero op praktijkschaal verder uitgebouwd wordt.

Bovendien wil het waterschap samen met ZLTO blijven meedenken en de kennis uitbreiden om mest op een slimme wijze te verwerken. Van Veldhoven: “Dat is nodig, want de bodem verschraalt. Er worden te veel mineralen, maar geen waardevolle organische stof op agrarische zandbodems aangebracht. Dit gaan we verder onderzoeken.” S

afval in Nederland, jaarlijks zo'n 3,4 miljoen ton. Attero wil zoveel mogelijk herbruikbare grondstoffen terugwinnen en reststromen omzetten in duurzame energie en nuttige producten.

ZLTO vertegenwoordigt en ondersteunt zo’n 16.000 (agrarische) ondernemers in Noord-Brabant, Zeeland en Zuid-Gelderland bij het realiseren van een duurzame positie in de markt. Het participeert onder meer in innovaties binnen de fooden agrisector.

Topsector Energie - TKI Groen Gas heeft als doel een substantiële bijdrage van groen gas aan het energiegebruik te realiseren en op die manier ook de concurrentie- en exportpositie van Nederland te

Duurzaam Ondernemen Kansen om te innoveren en nieuwe markten aan te boren. Dat biedt duurzaamheid aan ondernemend Nederland. Het resultaat: economische groei, winst voor het milieu én een duurzame bedrijfsvoering. De overheid ondersteunt dagelijks honderden organisaties met financiering, kennis en partners. Voor al deze organisaties is de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland het eerste aanspreekpunt. Ook voor het signaleren en attenderen van beleidsmakers op verbetering van wet- en regelgeving. www.rvo.nl/duurzaamondernemen.

versterken op het gebied van kennis, technologie, innovatie en handel.

Het draagt bij aan het behalen van 20 procent CO2-reductie in 2020 en het realiseren van de energiebesparingsdoelen uit het Energieakkoord.

26

Projecten in beeld Door het stijgende rivier water werd het risico op overstromingen en waterschade in het rivierengebied van Den Bosch tot Waspik zo groot dat de overheid in 2010 maatregelen wilde treffen om problemen te voorkomen. Maar nog voordat de overheid concrete maatregelen had uitgewerkt kwam belangenvereniging Overdiepse Polder zelf met ‘een terpenplan’ als onderdeel van het totale project ‘Overdiepse polder’ dat onder verantwoording van het waterschap Brabantse Delta is uitgevoerd. Deze zomer is het project afgerond en mede dankzij het terpenplan in de Overdiepse Polder houden nu ruim vier miljoen bewoners van het bovenstrooms stedelijk gebied droge voeten én kunnen boeren blijven wonen en werken in de Overdiepse Polder. Het project kreeg subsidie van de Europese Unie en kreeg (inter-)nationaal veel belangstelling.

Foto’s: Henri Cormont - inZicht-foto

Terpen in de Overdiepse polder

27

Projecten in beeld

De Overdiepse Polder , 550 ha., (Waspik en Geertruidenberg) werd ingericht als waterbergingsgebied van de Bergsche Maas.

Het plan bestond uit zes onderdelen:

Ook de Westplas (5,5 hectare) is klaar. Uit

• Aan de noordkant van de Bergsche

de Westplas is veel zand gegraven voor

Maas werd de dijk verlaagd. Bij

de aanleg van de terpen en de nieuwe

hoogwater kan het rivierwater de

dijk. Straks krijgt de plas een ecologische

polder in stromen.

functie. Hij wordt nu nog ondieper

• Aan de zuidkant is een nieuwe

gemaakt om de plas aantrekkelijk te

winterdijk gebouwd die het

maken voor flora en fauna.

binnengestroomde water

Tegen de nieuwe dijk zijn acht terpen

tegenhoudt en het achterland

gebouwd waar de boeren van de

beschermt.

Overdiepse Polder nu hoog en droog

• Tegen de nieuwe dijk zijn acht

wonen.

terpen gebouwd waar de boeren van

Naast de rivierverruiming voorziet het

de Overdiepse Polder nu hoog en

ontwerp in circa 8 ha nieuwe natuur.

droog wonen.

In de Overdiepse Polder werkten rijk,

• Naast waterberging en landbouw

provincie, gemeenten, waterschap,

is er extra ruimte voor ecologie en

inwoners en ondernemers nauw

recreatie.

samen. De totale kosten van dit project

• Bij de jachthaven wordt nu een

ecologische verbindingszone

aangelegd.

• De dijk van 6 km is met drie meter

verlaagd.

bedroegen 111 miljoen euro.

28

Interview

Waterschappen moeten ecologische modellen gaan gebruiken bij onderzoek

Ecologische effecten chemische stoffen beter in beeld

29

Interview

Waterecologie staat weer op de agenda in de watersector, daar hebben de kritische oordelen van Europa over onze oppervlaktewaterkwaliteit wel voor gezorgd. Waterschappen zochten naar een passend antwoord: met nieuwe onderzoeksinstrumenten van de STOWA krijgen zij meer houvast bij het evalueren van de risico’s van chemische stoffen op de waterecologie.

Maar volgens Paul van den Brink, onlangs benoemd tot persoonlijk hoogleraar chemische stressecologie, mag het nog een stapje verder gaan. Hij spreekt hierover met Bas van der Wal, onderzoekscoördinator watersystemen bij de STOWA (Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer).

Door Loes Elshof

Op Waterforum online sprak Van den Brink, sinds 2008 al bijzonder hoogleraar aan de Wageningen Universiteit, zijn zorg uit nadat hij waterkwaliteitsrapportages van waterschappen had bestudeerd:“Pagina’s met getallen, waarbij alleen overschrijding van normen is geregistreerd.

Dat is nogal mager. Alleen de gevoeligheid van enkele soorten voor afzonderlijke stoffen wordt in kaart gebracht. Er wordt niet gekeken naar de effecten van deze stoffen gezamenlijk op het hele ecologisch systeem.”

Bas van der Wal is het met zijn gesprekspartner eens:“Dat zegt inderdaad niet veel over de toestand van het ecologisch systeem. Vele stoffen worden voor deze rapportages onderzocht. Soms wordt een keer een overschrijding aangetroffen. Een negatieve beoordeling op basis van een enkele overschrijding zegt niet veel, maar meteen wordt het water ‘rood’ gemarkeerd.” Hij noemt het frustrerend voor waterschappen, dat de richtlijnen hen verplichten om jaarlijks veel geld uit te geven aan metingen die vervolgens weinig informatie opleveren.

Hoe vervelend de beoordelingen van Europa ook zijn, ze hebben er wel toe bijgedragen dat waterecologie weer op de agenda staat, erkennen beiden. Wat ook ‘helpt’ is dat de afgelopen jaren telkens een nieuw ecologisch waterprobleem opduikt dat de aandacht trekt, zoals medicijnresten, nanoplastics en bestrijdingsmiddelen, met name neonicotinoïden die ook in relatie worden gebracht met bijensterfte. En daarbij is er goed nieuws.“Er is de afgelopen jaren flink geïnvesteerd in ecologische maatregelen, van beekherstel

’s Werelds meest toonaangevende vakbeurs voor proces-, drink- en afvalwater

A M ST E RDA M • N L

EXHIBITION 3 - 6 NOVEMBER

2015

VOLOP INSPIRATIE EN INNOVATIE VOOR WATERPROFESSIONALS Ontdek de laatste trends en innovaties op het gebied van watertechnologie  Meer dan 750 exposanten waaronder marktleiders en pioniers  Onderdeel van Amsterdam International Water Week  Veelzijdig conferentie- en seminarprogramma 

Registreer uw gratis bezoek op aquatechtrade.com!

Organisatie

Onderdeel van

Ondersteund door

31

Interview

tot natuurvriendelijke oevers. Buiten kun je vaststellen dat ons

deze individugebaseerde modellen als input voor populatiemodellen.

ecologisch systeem verbetert. Maar dat zie je alleen nog niet terug in

Hierdoor kunnen we in detail de response van een of een paar soorten

de rapportages”, zegt Van der Wal.

voorspellen.”

De nieuwe generatie ecologische modellen wordt binnenkort

Deels uit frustratie over de Europese beoordeling besloot de STOWA

ingevoerd bij de Europese beoordeling van bestrijdingsmiddelen.

samen met het RIVM, Deltares, Ecofide en Waternet het ecologisch

Van den Brink pleit ervoor dat ook waterschappen deze ecologische

onderzoek anders aan te pakken. Daarbij werd het probleem

modellen gaan gebruiken bij onderzoek.“Maar ik begrijp ook dat

getackeld dat testen tot nu toe focussen op ofwel de biologische

waterschappen niet van de een op de andere dag met de nieuwe

ofwel de chemische toestand van het water.“De verplichte

methodiek aan de slag gaan.”

rapportages leveren veel extra data op. Met al deze gegevens

Van der Wal:“Mijn ervaring met modellen is dat ze de praktijk niet

proberen we nu het gecombineerde effect van al die stoffen

weerspiegelen.”

gezamenlijk op organismen en het ecosysteem in te schatten.

Van den Brink:“Maar de wijze waarop we nu modellen ontwikkelen,

Deze zomer is een eerste versie van die nieuwe toets gereed.” Het

wijkt sterk af van voorheen. Vroeger werden modellen heel complex

meetinstrument, door de STOWA geschaard onder de ‘ecologische

gemaakt om het hele ecosysteem in een keer te modelleren. Nieuwe

sleutelfactor toxiciteit’, biedt volgens Van der Wal een alternatief

ecologische modellen moeten natuurlijk wel realistisch zijn en zullen

voor de gangbare kostbare monitoring.

daarom ook nog worden gevalideerd. Het moet één analyse worden.”

Paul van den Brink:“Dit is een stap in de goede richting, omdat ook de mengseltoxiciteit wordt beoordeeld. Maar er zit nog steeds

Van den Brink werkt mee aan het Europese project SOLUTIONS,

onvoldoende ecologie in. Je mist bijvoorbeeld de interacties tussen

dat de effecten van meervoudige ‘stressfactoren’ (nutriënten,

soorten.”

bestrijdingsmiddelen, verdroging, maar ook beheersmaatregelen)

Van der Wal:“Ik begrijp dat. Maar we hebben nog een extra

op het watermilieu in kaart brengt en vervolgens op een ‘zinvolle

instrument ontwikkeld: een batterij met 15 van de modernste

manier’ combineert. Ook het vermogen van het ecosysteem om zich

ecotoxicologische testen, die zowel op het niveau van organisme,

na een belasting te herstellen wordt meegewogen. Van der Wal:“De

de functies die het vervult in het ecosysteem, als op celniveau meet.

resultaten van SOLUTIONS wachten wij met heel veel belangstelling af.”

Hiermee krijgen waterschappen een betrouwbaarder beeld van de ecologisch toestand.”

Naast modelontwikkeling en veldexperimenten moet volgens

Van den Brink:“Die testen zijn inderdaad behulpzaam. Maar het is

Van den Brink ook monitoring plaatsvinden.“Wereldwijd zijn vele

de vraag of de testen alle werkingsmechanismen van de chemische

gegevens van ecologische monitoringsprogramma’s beschikbaar. Ik

stoffen voldoende omvatten. Een voorbeeld: neonicotinoïden (groep

gebruik zelf onder andere uitgebreide datasets over de Donau. Wij

insecticiden), bekend vanwege het verband met bijensterfte, zijn

willen deze data integreren bij het onderzoek.” Van der Wal reageert:

niet erg toxisch voor Daphnia, een watervlo die vaak wordt gebruikt

“De bevindingen hiervan mogen jullie bij ons op de stoep leggen, dan

in deze testen, maar wel erg toxisch voor insecten zoals de larven

kunnen wij er mee aan de slag.”

van eendagsvliegen. Die effecten mis je dus als je geen specifieke test met de betreffende receptor of een insectentest in de batterij

Beide deskundigen vinden goede veldmetingen van groot

opneemt. Het blijft ook met deze testen moeilijk om te beoordelen

belang. Van den Brink informeert geïnteresseerd naar het

wat de gevolgen zijn voor het totale ecosysteem, aangezien

STOWA-programma Smart Monitoring. Van der Wal licht toe:“Er

ecologische interacties nog steeds missen.”

zijn grote bedragen gemoeid met ecologische maatregelen, van natuurvriendelijke oevers tot vistrappen. We willen ervoor

Paul van den Brink gaat met zijn wetenschappelijk onderzoek

zorgen dat men op de juiste manier meet wat de effecten zijn.

een stap verder. Hij tracht de werking van het ecosysteem in

Neem beekherstel, waarin recent veel is geïnvesteerd. Of die

geavanceerde ecologische modellen te vatten.“Met modelmatig

herstelmaatregelen effect hebben, is onder andere af te leiden

ecologisch onderzoek is veel beter te voorspellen wat in de wateren

uit een veranderde stromingsdynamiek. Of die verandert kun je

gebeurt dan door alleen monitoring in het veld. We brengen de

niet bepalen met de gangbare monitoring.” Een ander voorbeeld:

gecombineerde effecten van stoffen op een individueel organisme

“Fosfaat wordt opgeslagen in de planten, waardoor je het in water

in kaart. Dat gebeurt eerst met een soort, en daar voegen we er

in een lage concentratie zal aantreffen. Wil je het effect van fosfaat

telkens weer een aan toe. We kijken zowel naar wat een organisme

meten, dan kun je beter de jaarlijkse fosfaatbelasting in een bepaald

doet met de toxische stof (toxicokinetiek), als naar wat de stof met

gebied kwantificeren. Dat zegt veel meer. Je moeten meten met de

het organisme doet (toxicodynamiek) en gebruiken de resultaten van

juiste meetlat.” S

32

Stormvloedkeringen Stormvloedkeringen moeten kwetsbare delta’s beschermen tegen hoogwater. Sommige bouwwerken torenen machtig boven het water uit, andere liggen verscholen onder golven, wachtend tot het moment ze in actie moeten komen. In een serie gaat Waterforum Magazine langs een aantal grote stormvloedkeringen.

Thames Barrier moet Britse metropool nog tot 2070 beschermen tegen stormvloed en hoogwater

De zilveren wachters van Londen

Door Arjan Veering

Het House of Parliaments, de Tower, de

een opmerkelijke rol om die watersnood

Met zijn zilverkleurige pieren is de

Westminster Abbey: ze zouden allemaal

te voorkomen: direct na het laag tij

Thames Barrier een icoon van Londen. Al

overstromen als een stormvloed het

gingen de poorten dicht om het van zee

water van de Theems opstuwt. Al sinds

opkomende water buiten te houden,

1982 sluit de Thames Barrier met zijn tien

achter de deuren ontstond zo een reser-

beweegbare stalen deuren de rivier af als

voir om het overvloedige rivierwater op

hoogwater vanuit de Noordzee. Nog

het water vanuit de Noordzee sterk komt

te vangen. Als het tij weer afnam, gingen

vorig jaar ontsnapte de metropool aan

opzetten om het achterland te bescher-

de deuren weer open om het gebufferde

men. En toch ontkwam de Britse metro-

water af te voeren.

pool in de winter van 2013-2014 maar net

Liefst vijftig keer moest de Thames Barrier

aan een grootschalige overstroming. Dit

in de wintermaanden van 2013-2014 zijn

keer kwam het gevaar niet vanuit zee,

stalen deuren optrekken, een onvoor-

maar van de rivier zelf die door extreme

stelbaar aantal want in de dertig jaar

regenval zo was aangezwollen dat die

daarvoor was de kering in totaal 124

stroomafwaarts West-Londen dreigde te

keer dichtgegaan. “We hadden echt

overspoelen. De Thames Barrier speelde

met extreme weerssituaties te maken”,

ruim dertig jaar beschermt de stormvloedkering de Britse hoofdstad tegen

een grote overstroming na extreem noodweer en de Thames Barrier speelde daarin een verrassende rol.

33

Stormvloedkeringen

Naast de Thames Barrier telt de Theems-monding tussen Londen en de kust nog zeven andere waterkeringen. Daarnaast zijn er nog meer dan 400 kleinere waterwerken om huizen, bedrijven en andere bebouwing te beschermen en ruim 250 kilometer aan kademuren en oevers (kaart: EA)

zegt Richard Windsor, technisch adviseur

den, strekt de stormvloedkering zich over

van de Thames Tidal Defences van het

525 meter uit over de Theems. Negen pie-

Environment Agency, de overheidsin-

ren en tien beweegbare, gekromde keer-

stantie die voor het Britse waterbeheer

wanden, die in ruststand op de bodem

en de waterkeringen verantwoordelijk is.

van de rivier liggen en pas bij dreiging

“De afvoer van de rivier was fenomenaal.

van hoogwater een kwartslag omhoog

Door de Thames Barrier te sluiten voor-

worden gedraaid om in ‘defense position’

kwamen we dat er bij hoogtij nog meer

te komen en de rivier af te sluiten.

in 2012 een plan gepresenteerd om de

name in het westen van Londen, hele

Tower Bridge

van de Theems te waarborgen tot in de

stukken zijn ondergelopen.”

“De kering moest aan drie eisen voldoen:

water bij zou komen. Anders zouden, met

ze moest betrouwbaar zijn, ze mocht – in Watersnoodramp van 1953

normale situaties – de scheepvaart niet

Net voor als voor de Deltawerken in Ne-

belemmeren en ze moest er mooi uitzien”,

derland, waren de grote overstromingen

legt Windsor uit, staand op pier 6, in het

na de februaristorm van 1953 aanleiding

midden van de rivier. Als zilveren wachters

voor de bouw van de Thames Barrier. De

steken de pieren boven het water uit.

storm had grote schade veroorzaakt

De breedte van de vier grootste door-

langs de Britse Noordzeekust, meer dan

gangen is 61 meter, exact even breed als

300 mensen vonden de dood. De storm

de doorvaart bij de Tower Bridge, zodat

stuwde met het hoge tij het water de

de schepen ongehinderd de metropool

monding van de Theems in, als door een

kunnen bereiken. De betrouwbaarheid zit

trechter. Na de ramp zijn de waterkerin-

in de grote aandacht voor ‘redundancy’

gen van de monding van de rivier tot aan

in het ontwerp: alle systemen, zoals de

West-Londen versterkt of vernieuwd met

aandrijving en de energievoorziening, zijn

de Thames Barrier als kroonwerk. Het is

dubbel of zelfs driedubbel uitgevoerd.

samen met de Oosterscheldekering in

Onder de waterspiegel verbinden twee

Zeeland een van de eerste grote beweeg-

lange gangen vol met kabels en leidingen

bare stormvloedkeringen in de wereld.

de zuid- en de noordoever en alle tus-

Hoewel in 1982 al grotendeels gereed,

sengelegen pieren. De pieren, met twee

nam koningin Elisabeth in mei 1984 de

meter dikke betonnen wanden, zijn elk

Thames Barrier officieel in gebruik.

voorzien van vier motoren (twee stan-

Bij Woolwich, aan de oostkant van Lon-

daard en twee reserves) die de hydrau-

Theems veilig tot 2100

Het Britse Environment Agency (EA) heeft hoogwaterbescherming in het estuarium 22ste eeuw. Het plan, Thames Estuary 2100 (TE2100), bestrijkt het hele gebied van Teddington ten westen van Londen tot aan Sheerness en Shoeburyness aan de oostkust, zo’n 330 kilometer aan oevers, kademuren en water- en stormvloedkeringen. Om rekening te kunnen houden met de onzekerheden van klimaatverandering en stijging van de zeespiegel schetst het EA verschillende scenario’s, net zoals in Nederland de Commissie-Veerman heeft gedaan voor het Deltaprogramma. Bijzonder is dat de EA werkt met ‘adaptatietijdpaden’ en ‘drempelwaarden’: zo kan worden bekeken welke maatregelen in welk scenario nog effectief zijn, of wanneer een nieuwe aanpak nodig wordt. Het plan is verdeeld in drie periodes: de eerste 25 jaar, de middelperiode van 25 tot 40 jaar en de periode tot 2100.

De ‘adaptatiepaden’ uit TE 2100 zijn ook een inspiratie geweest voor het Nederlandse Deltaprogramma.

34

Stormvloedkeringen

Wat loopt er gevaar?

De Theems stroomt dwars door Londen Het Britse marineschip HMS Illustrious passeert de Thames Barrier.. (foto: EA)

via Kent en Essex naar de Noordzee, een blauwe corridor in het dichtstbevolkte en drukste gebied van Groot-Brittannië, met 1,25 miljoen inwoners, nog afgezien van

lische armen in beweging zetten om de

vaarlijke situatie vanaf de Noordzee tot

ruim 10 ton wegende keerwanden naar

36 uur vooraf aan kunnen zien komen.

boven te draaien. De wanden kunnen

Een stormvloed kan het waterpeil op de

ook nog verder worden gedraaid om aan

Theems tot wel drie meter verhogen. “We

de onderkant al wat water door te laten,

hebben een enorme hoeveelheid data,

de zogenaamde ‘underspill’. Door ze nog

waardoor we goed kunnen anticiperen

verder te kantelen komen ze boven het

op de dreiging vanuit zee. We kijken niet

water te hangen waardoor ze eenvoudig

alleen naar de Thames Barrier, maar ook

te onderhouden zijn.

naar de andere waterkeringen in het estuarium of we daar in actie moeten

Zenuwcentrum

komen.”

Bij de opening van de Thames Barrier

forensen, toeristen en andere bezoekers.

Een grote overstroming zou desastreuze gevolgen hebben. Ruim 350 vierkante kilometer grond loopt bij hoogwater gevaar, 500.000 woningen, 40.000 industriële en commerciële gebouwen, de belangrijkste regerings- en bestuursgebouwen van het Verenigd Koninkrijk en de stad Londen, 400 scholen, 16 ziekenhuizen, 8 elektriciteitscentrales, vier werelderfgoedlocaties, 1 vliegveld, 86 trein- en metrostations en bijna 500 kilometer weg en spoorlijn. Grove schatting van de economische waarde van

rekenden de ontwerpers erop dat de

Grote machine

stormvloedkering gemiddeld één keer per

Windsor erkent dat het sterk toegeno-

jaar in werking zou treden. Na het eerste

men aantal sluitingen wel zijn invloed

decennium liep het aantal sluitingen

heeft op de kering zelf. “De Thames

gestaag op. De poorten zijn tot nu toe in

Barrier is en blijft een grote machine.

totaal 200 keer dichtgegaan. De precieze

Het strakke onderhoudsregime, dat we

oorzaak van het oplopen van het aantal

vanaf het begin hebben aangehouden,

de controlekamer. We hebben de back-

sluitingen is niet bekend, zegt Wind-

heeft zich bewezen; de kering kan de

ups voor de energievoorziening uitge-

sor. Klimaatverandering kan een reden

hogere frequentie van sluitingen zonder

breid. De zichtbaarste verandering zijn de

zijn, maar bijvoorbeeld ook veranderde

problemen aan.”

nieuwe, gele kranen bovenop de pieren,

inzichten, zoals het gebruik van de Barrier

Iedere maand worden, bij laag tij, enkele

voor het onderhoud van de gates.”

om hoogwater van de rivier te beheersen.

van de poorten gesloten voor tests en

“Het is ook zeer onvoorspelbaar. Na de

onderhoud, eens per jaar is er een vol-

Hoogwaterplan

extreme winter van 2013-2014 zijn de

ledige proefsluiting. “Fundamenteel is er

Daarnaast vinden er ook allerlei experi-

‘gates’ nog maar drie keer gesloten.”

sinds de bouw weinig aan de constructie

menten plaats. Een van de belangrijkste

De beslissing om te sluiten ligt bij de

veranderd”, zegt Windsor als hij diep in

proeven is het synchroniseren van de

keringbeheerders, die vanaf de bovenste

het binnenste van een van de pieren een

armen die de keerwanden in positie

verdieping van het kantoor op de zuidoe-

luik opent. Daarachter zit nog een tradi-

brengen. Nu worden de stalen gevaartes

ver over de stormvloedkering uitkijken.

tionele loodlijn om minieme bewegingen

vanaf een kant in beweging gebracht.

Dit is het zenuwcentrum van de hoogwa-

in de pier te kunnen waarnemen. “Naast

“We zijn aan het testen om de keerwan-

terbescherming voor het hele stroomge-

alle andere meetdata, gebruiken we deze

den van beide kanten te bewegen en

bied van de Theems. De computerscher-

monitoringspunten nog steeds, hoor.”

wat dat bijvoorbeeld betekent voor het

men tonen de stromingsmodellen en

Wel somt Windsor met gemak een aantal

energieverbruik en de levensduur van de

meteorologische gegevens waarmee de

dingen op die zijn vernieuwd. “De bestu-

aandrijving.”

‘forecast’-specialisten een mogelijk ge-

ring is gemoderniseerd, en natuurlijk ook

Dit soort tests wordt steeds belangrijker,

het onroerend goed: 200 miljard pond, ruim 300 miljard euro.

35

Stormvloedkeringen

iStorm:‘Kennis verspreiden’

Het Britse Environment Agency is, samen

Richard Windsor: ‘De Thames Barrier is en blijft een grote machine’. (foto: Waterforum)

met Rijkswaterstaat, een van de oprichters van het iStorm-netwerk, waarin beheerders van beweegbare stormvloedkeringen hun kennis uitwisselen. Nederland, Rusland, Ita-

omdat de Thames Barrier Londen langer

zoals retentiegebieden, multifunctionele

moet beschermen dan oorspronkelijk

kades en ‘floodproof’ nieuwbouw.

voorzien. De ontwerpers waren uit-

Dat is geen gemakkelijke opgave gezien

gegaan van ongeveer vijftig jaar – tot

de razende bouwhonger van de uitdijende

2030 – maar het Environment Agency

metropool. Vanaf de pieren van de Thames

verwacht nu dat de stormvloedkering

Barrier zijn tientallen bouwkranen langs

zeker tot 2070 meekan. Dat is een van

de rivier te tellen. De druk op de ruimte

de uitgangspunten van het uitvoerige

is enorm, erkent Windsor, en die nieuwe

hoogwaterprogramma dat het bureau in

gebouwen, infrastructuur en transport

2012 heeft gepresenteerd, het Thames

moeten in het hoogwaterbeleid worden

Estuary 2100-programma, kortweg TE

meegenomen. Met de projectontwik-

2100. Het moet de veiligheid van de

kelaars maakt het Environment Agency

Theems-monding tot de westgrens van

afspraken over maatregelen en preventie,

Londen gedurende de hele 21ste eeuw

de private partijen dragen ook bij in de

waarborgen.

kosten. “We moeten bewustzijn creëren.

Die taak is minstens zo belangrijk”, zegt

Uitdijende metropool

Windsor. “Mensen moeten weten dat ze

De inkt van TE2100 was nog maar net

in een mogelijk kwetsbaar gebied leven

droog toen de ongekende regenval

en wat ze daaraan kunnen doen. Al is het

van 2013 en 2014 grote overstromingen

simpelweg dat bewoners met een hoger

veroorzaakte in Zuidwest-Engeland. Dat

overstromingsrisico hun kostbare spullen

Londen maar net gespaard bleef, mede

naar een hogere verdieping kunnen bren-

door de Thames Barrier onder het oog van

gen.” Volgens Windsor kijken de Britten

de camera’s, schudde de Britten wakker.

daarbij onder meer naar de benadering

Niet voor niets kwam er ruim 200 miljoen

van hoogwaterrisico’s in Nederland.

euro vrij om het Theems-hoogwaterpro-

Na 2050 moeten de Britten toch een

gramma uit te voeren. “Er was direct een

beslissing nemen over een alternatief

‘sense of urgency’”, kijkt Windsor terug. In

voor Thames Barrier. Het TE2100-plan rept

de komende vijftien jaar wordt er vooral

in een van de scenario’s van een nieuwe

veel geïnvesteerd in het onderhoud en

stormvloedkering in de Theems, maar dan

verbeteren van de bestaande bescher-

veel meer in de richting van het zeegat.

mingswerken en in aanvullende maatre-

Windsor gelooft niet dat de tijd van grote

gelen om de gevolgen van klimaatveran-

waterwerken dan voorbij zal zijn. “Je

dering op te kunnen vangen. Opvallend

moet toch een bescherming tegen een

is dat juist de ‘zachte’ maatregelen veel

stormvloed uit zee bieden. Maar, het grote

aandacht krijgen. Niet nog meer en nog

voordeel is dat we nog even de tijd hebben

zwaardere waterkeringen, maar mitigatie

voor die beslissing.” S

lië, Groot-Brittannië en de VS zijn lid van het netwerk. Via ‘peer reviews’ lichten zij elkaars keringen en technische en organisatorische werkwijze door.“Ik was zeer onder de indruk van de Maeslantkering”, zegt Richard Windsor van het EA.“Die is echt gigantisch.”

Volgens Windsor is I-Storm cruciaal in het borgen van de internationale, zeer specialistische kennis van stormvloedkeringen.

Ook andere landen moeten daar op termijn van kunnen profiteren, aldus Windsor die zelf uit Australië komt.“Waarom zouden bijvoorbeeld Australië of landen in Azië niet van opgebouwde expertise gebruik kunnen maken?”

36

Projecten

De Egyptische president Abdel Fattah al-Sisi maakte begin augustus vorig jaar zijn plannen bekend voor het verbreden van het Suezkanaal. Het duurde nog tot half oktober voordat de Nederlandse baggeraars Van Oord en Boskalis er aan de slag konden. Het consortium waar ze samen met twee andere baggeraars deel vanuit maakten, had dus effectief maar 10 maanden om 200 miljoen kuub zand en grind weg te zetten. Het werd een race tegen de klok met een klinkend record. Nog nooit eerder is in de baggerwereld een dagproductie gehaald van 1,4 miljoen kuub zand. Martin Smouter van Van Oord kijkt tevreden terug op een nieuw iconisch baggerproject met een belangrijk Nederlands tintje.

Door Jac van Tuijn

Verbreding Suezkanaal: mega baggerklus geklaard!

Race tegen de klok

37

Projecten

"Het draaiend houden van het project, een goede logistiek", dat

laten zien dat we capabel waren voor de klus. En dat we in staat

was volgens Martin Smouter, directeur Midden-Oosten van Van

waren om het hele parallelle kanaal in tien maanden op te

Oord, de belangrijkste missie van het projectteam van de vier

kunnen leveren. Dat gaat niet als je de eerste maanden met maar

baggeraars die verantwoordelijk waren voor de aanleg van een 35

een paar emmertjes aan de slag gaat", aldus Smouter.

km lang nieuw kanaal, parallel aan het bestaande Suezkanaal.

Eerst hadden aannemers, onder leiding van het Egyptische leger,

Van Oord, Boskalis, Jan de Nul uit BelgiĂŤ en NMDC uit Abu Dhabi,

het terrein tot de waterlijn afgraven. Zodra dat klaar was, nam

stonden samen voor de opdracht om in krap 10 maanden tijd

het consortium het werk over in het natte. "Dus terwijl zij elders

200 miljoen kubieke meter zand en grind uit te baggeren. Ter

nog bezig waren, zijn wij in de eerste secties al begonnen en

vergelijking: voor het opspuiten van 240 miljoen kuub zand op

geleidelijk zijn we steeds meer schepen gaan inzetten", vervolgt

de Tweede Maasvlakte hadden Van Oord en Boskalis drie jaar de

Smouter. " In twee maanden konden we zo de productie verhogen

tijd. "De Nederlandse baggeraars hebben met hun buitenlandse

tot 1,2 miljoen kuub per dag, met als top een dag productie met

partners weer een huzarenstukje laten zien", aldus een tevreden

1,4 miljoen kuub. Dat is in de baggerwereld ongekend. Nog nooit

Smouters.

eerder is zo'n hoge dagproductie gerealiseerd. De piekproductie

Conform de opdracht kon de Egyptische president al-Sisi op 6

hebben we maanden volgehouden. Op enig moment hadden we

augustus het verbrede Suezkanaal in gebruik nemen. Volgens

als consortium 23 snijkopzuigers en 4 sleephopperzuigers aan het

Smouters past het project in de categorie 're-shaping google-

werk. De laatste weken hebben we de vloot afgebouwd tot 70

earth', samen met de aanleg van de luchthaven van Hong Kong,

procent en een week voor de officiĂŤle opening waren we klaar."

de nieuwe eilanden van Singapore en de palmeilanden voor de

Voor het consortium zat het er nog niet helemaal op want de

kust van Dubai.

resterende vloot moest nog naar nieuwe bestemmingen worden verscheept of moest dringend in de reparatie.

Snel naar hoge productie Vanaf het begin was het projectteam erop gericht een

Logistieke puzzel

hoge productie te realiseren. Het team was gevestigd in de

"Technisch was het niet zo'n bijzonder moeilijk baggerwerk", vindt

nabijgelegen Egyptische stad Ismalia en had de beschikking over

Smouter. De uitdaging zat vooral in de logistiek. "We hadden

een pool van schepen die door de vier baggeraars beschikbaar

te maken met een enorm groot aantal baggerschepen, veel

waren gesteld. "Al binnen een maand lag de dagproductie op

materieel en mensen. Zo moest het projectteam er bijvoorbeeld

500.000 kub", vertelt Smouter. "Voor ons was dat belangrijk

op toezien dat al die schepen op tijd van brandstof werden

zodat we onze opdrachtgever, de Suez Canal Authority, konden

voorzien. Dat is geen eenvoudig opgave in een afgelegen

38

actueel

Betrokkenheid Nederlandse baggeraars bij grote projecten 1975 Aanleg Changi Airport, Singapore met Van Oord ACZ (40 miljoen kuub) 1993 Aanleg Chek Lap Kok Airport, Hong Kong met Ballast Nedam Baggeren (237 miljoen kuub) 1995 Aanleg Jurong island, Singapore met Ballast Nedam Baggeren en Van Oord (260 miljoen kuub) 2001 woestijngebied. Voor onze 1900 mensen waren onvoldoende

Aanleg Palm Jumeira, Dubai met Van Oord en Ballast Ham (110

hotels, dus hebben we vier hotelschepen ingevaren. Die moesten

miljoen kuub)

ook allemaal worden bevoorraad".

Volgens Smouter zat de grootste uitdaging in het zo efficiĂŤnt

2003 Aanleg The World, Dubai met Van Oord (325 miljoen kuub)

mogelijk plannen van de inzet van de baggervloot. Een lastige zaak in een 35 km lang kanaal met slechts aan twee kanten een

2008 Aanleg Tweede Maasvlakte, Rotterdam met Van Oord en Boskalis

ingang. "Daarom hebben we haaks op het bestaande kanaal ,

(240 miljoen kuub)

vijf servicekanalen gebaggerd naar het nieuwe parallelkanaal.

2014

Zo hadden we op meerdere plaatsen toegang en konden we ons materieel sneller inzetbaar maken".

Verbreding Suezkanaal met Van Oord en Boskalis (200 miljoen kuub) De reguliere zandsuppleties langs de hele Nederlandse kust

De Suez Canal Authority laten die servicekanalen bestaan,

- voor het behoud van de basiskustlijn -

verwacht Smouter. " Die vindt het wel handig dat er nu op

bedragen gemiddeld 12 miljoen kuub per jaar.

meerdere plekken een verbinding is tussen het oude en het nieuwe kanaal".

Veel schepen in klein gebied Voor het projectteam van het consortium was het een heel gepuzzel om alle schepen zo effectief mogelijk in te zetten. "Dat

Nog meer puzzelwerk

was wel heel bijzonder aan deze klus", verzekert Smouter. "Een

Een ander logistiek puzzelstuk was volgens Smouter de afvoer

goede economische planning. Hoe konden we iedere dag een zo

van de opgebaggerde specie. Door de Egyptische autoriteiten

groot mogelijke productie maken met zo min mogelijk heen-

waren 19 depots aangewezen. "Per dag keken we hoe we het

en-weer brengen van de schepen en ander materieel?" Daarbij

zand zo goed mogelijk via de daarvoor aangelegde pijpleidingen

moest volgens Smouter ook nog onderscheid worden gemaakt

naar die depots konden afvoeren. Het kwam wel eens voor dat

tussen de verschillende typen baggerschepen. "Zo zijn moderne

negen schepen tegelijk op een depot afvoerden".

snijkopzuigers zelfvarend en kunnen een eigen strook baggeren.

De oudere snijkopzuigers zijn stationair en kunnen dus alleen

Met trots kijkt Smouter terug op het project. "Het Suezkanaal

om zich heen baggeren en moeten iedere keer worden versteld.

is een begrip dus het is een hele eer dat wij als Nederlandse

Voor dit project hadden we de stationaire types zo ingepland

baggeraars daar mochten werken. In een extreem kort

dat meerdere schepen, getrapt in een parallel pad, gezamenlijk

tijdsbestek hebben we als onderdeel van het consortium, een

naar voren konden werken. Hierdoor konden ze met maximale

ongekend grootschalig project opgeleverd dat de Suez Canal

snelheid naar voren werken met zo min mogelijk tijdsverlies aan

Authority in staat stelt hun doorvaarcapaciteit te verdubbelen.

het verstellen."

Op wereldschaal is het een iconisch project."S

39

Projecten

Facts & figures

Nieuw Suezkanaalproject Egyptische president Abdel Fattah al-Sisi maakt op 5 augustus 2014 de start bekend van het Nieuwe Suezkanaalproject .

Kosten: 8,4 miljard dollar. Het project maakt deel uit van een

Tweebaans maken van Suezkanaal

De verbreding van het Suezkanaal was door de Suez Canal Authority aan twee internationale consortia uitbesteed.

Verbreding bestaande kanaal Het consortium van Dredging International (België) en Great Lakes Dredge & Dock Company (USA) had als opdracht het bestaande kanaal over een lengte van 37 km te verbreden en te verdiepen tot een diepte van 24 meter.

Het contract had een waarde van 540 miljoen dollar.

Aanleg nieuw parallel kanaal Het consortium van Van Oord (NL), Royal Boskalis Westminster (NL), Jan de Nul (België) en National Marine Dredging Company (Abu Dhabi) had als opdracht een nieuw 35 km lang kanaal uit te graven, parallel aan het bestaande kanaal. Het nieuwe kanaal is 24 m diep en 147 m breed.

Het contract had een waarde van 1,5 miljard dollar.

Naast deze baggerwerkzaamheden behelst het nieuwe Suezkanaalproject ook de aanleg van drie internationale industriële zones, een nieuwe stad, vier nieuwe tunnels onder het kanaal en de modernisatie van vier havens langs het kanaal.

Totale kosten van het hele Nieuwe Suezkanaalproject bedragen 8,4 miljard dollar. Het geld is grotendeels opgebracht door uitgifte van speciale obligaties die massaal door Egyptische burgers en instellingen zijn gekocht.

stimuleringspakket voor de Egyptische economie .

Door 72 km van het 193 km lange Suezkanaal te verdiepen, te verbreden en tweebaans te maken, kan het kanaal nu 45 schepen tegelijk doorlaten.

Twee internationale consortia zijn op 18 oktober 2014 voor ruim 2 miljard dollar gecontracteerd voor de baggerwerkzaamheden.

Op enig moment hadden de zes betrokken baggerbedrijven in totaal 42 baggerschepen ingezet. In totaal is 250 miljoen kuub zand uitgebaggerd.

De belangrijkste doelstelling is dat het aantal schepen dat dagelijks door het kanaal vaart, in 2023 is verdubbeld van 49 schepen nu naar 98 schepen.

De Suez Canal Authority verwacht dat door die verdubbeling hun opbrengsten gaan toenemen van 5,3 miljard dollar nu, naar 13,2 miljard in 2023.

Op 6 augustus 2015 is het project opgeleverd in aanwezigheid van de Egyptische president Al-Sisi.

40

Watermanagement

Gerrit-Jan van de Pol

Waterschappen mogen opdrachtnemers niet dwingen om te gokken

Watermarkt volop in overleg over toewijzing projectrisico’s Door Adriaan van Hooijdonk

Opdrachtgevers en opdrachtnemers zijn volop met elkaar

Denk bijvoorbeeld aan het weer. Is het een droog of nat

in gesprek over de toewijzing van de financiële risico’s van

voorjaar geweest? Een lange of een korte zomer? En wat is de

watergerelateerde projecten. Dat blijkt uit een telefonische

kwaliteit van het influent? Er zijn allerlei parameters waar je als

rondgang van WaterForum langs diverse spelers in het veld.

opdrachtnemer geen invloed op kunt uitoefenen, maar die wel

GMB-directeur Gerrit-Jan van de Pol luidde eind mei de noodklok

van belang zijn voor het functioneren van de installatie.”

in een artikel op WaterForum online. Zo slaagt GMB Civiel er al enkele jaren niet in om zwarte cijfers van betekenis te schrijven.

Overconcurrentie

Dat heeft volgens hem alles te maken met de keerzijde van de

Van de Pol staat met zijn kritiek op opdrachtgevers zeker niet

contractvormen waarbij opdrachtgevers de ontwerpopgave én

alleen. Ook andere bedrijven in de watersector kampen volgens

alle bijbehorende risico’s bij marktpartijen neerleggen.

hem met vergelijkbare problemen. Dat heeft er in de afgelopen

Van de Pol geeft een voorbeeld: “De beheerders van

jaren toe geleid dat veel MKB-bedrijven zijn gedecimeerd, failliet

waterzuiveringsinstallaties stellen bijvoorbeeld eisen aan het

zijn gegaan of zijn overgenomen. Zelfs grote bedrijven zijn

stikstof- en fosfaatgehalte dat in het effluent mag zitten.

geraakt en hebben moeite om het hoofd boven water te houden.

Hoe wij dat bereiken, mogen we zelf invullen. Maar in veel

Bovendien is er sprake van overconcurrentie, waardoor

gevallen worden de prestaties van de waterzuiveringsinstallatie

ondernemingen op projecten zo laag mogelijk inschrijven om de

beïnvloed door zaken waar GMB helemaal geen grip op heeft.

opdracht maar binnen te halen.

41

Watermanagement

“Waterschappen moeten kennis van UAV-GC contracten vergroten” “Ik vind het belangrijk dat er niet alleen op het hoogste niveau overleg plaatsvindt om een oplossing voor de problematiek te vinden”, aldus manager Aannemingsbedrijf Bart van Druenen van Martens en Van Oord. “Want op het moment dat er binnen de individuele waterschappen geen draagvlak of bewegingsvrijheid is, komen we niet veel verder.” Van Druenen merkt in de praktijk dat wanneer een project verder in de organisatie van een waterschap komt, de betrokken afdelingen vaak niet in staat zijn om de risico’s van projecten te onderkennen. Dat heeft volgens hem twee oorzaken. “In de eerste plaats is, door inkrimping, het algemeen kennisniveau Aandacht risico’s

binnen de waterschappen afgenomen. Steeds vaker moeten

Daarom pleit Van de Pol ervoor om bij het opstellen van

ze in project teams een beroep doen op de kennis en expertise

contracten meer aandacht te besteden aan de gezamenlijke

van externe partijen . Deze worden op hun beurt ook weer per

verantwoordelijkheid voor het afdekken van risico’s van

project ingehuurd waardoor opgebouwde kennis niet geborgd

projecten. Nu wordt het volgens hem vooral gezocht in de

wordt. Hierdoor wordt het voor ons als opdrachtnemer ook weer

toebedeling van een risico aan opdrachtgever of- nemer.

lastig een relatie met de klant op te bouwen en gedoe in de

“Het kan veel beter samen ! Bijvoorbeeld door het opstellen

toekomst te voorkomen.

van alliantiecontracten. Daarbij storten opdrachtgevers en

Op de tweede plaats is er te weinig kennis aanwezig over UAV-

opdrachtnemers gezamenlijk geld in een pot om risico’s te

GC contracten. Wanneer de kennis ontbreekt, is het onmogelijk

financieren. Het geld dat overblijft, verdelen ze achteraf. Deze

om de risico’s in te schatten, laat staan dat je ze kunt alloceren.

contractvorm zie ik tegenwoordig steeds meer.” Daarnaast

Daarom is het echt noodzakelijk dat waterschappen intern

merkt Van de Pol dat opdrachtgevers en opdrachtnemers vaker

het kennisniveau op dit gebied vergroten. Daarnaast is het

overleggen over de risico’s van projecten die zij gezamenlijk het

belangrijk dat de waterschappen de vorm van het contract

beste kunnen dragen.

laten afhangen van de inhoud van de opdracht.”We zien nogal

Zo heeft het Platform Waterschapswerken, waarin de hoofden

eens contracten voorbij komen die overduidelijk als RAW zijn

van de bouwafdelingen van de waterschappen de krachten

voorbereid en die als UAV-GC in de markt worden gezet. Dit

hebben verenigd, vorig jaar een visiedocument opgesteld om

met alle gevolgen van dien. Verder pleit Van Druenen voor meer

de samenwerking met opdrachtnemers te verbeteren. Daarin

uniformiteit in de handelswijze van de waterschappen. “Het

geven de auteurs onder meer aan dat de waterschappen de

kan toch niet zo zijn dat wij bij diverse waterschappen, bij een

risico’s wegleggen bij de partij die ze het beste kan beheersen.

vergelijkbaar project, aan totaal verschillende ervaringseisen moeten voldoen ?”

Afwijken Van de Pol kan zich goed vinden in de uitgangspunten van het visiedocument. Tegelijkertijd wijst hij erop dat waterschappen hier in de praktijk regelmatig van afwijken. “Vooral bij projecten met een hoger risicoprofiel. Het waterschap kijkt dan hoe ze de

42

Watermanagement

eigen risico’s zo klein mogelijk kan houden. De onbekende risico’s

opdrachtnemer nergens recht meer op hebt. Bovendien begrijp

leggen ze vervolgens bij de opdrachtnemer neer, die er een prijs

ik niet dat waterschappen zoveel risico’s bij opdrachtnemers

voor mag bedenken.”

neerleggen. Het is toch vreemd dat een waterschap bijvoorbeeld

Wanneer het om beheersbare risico’s gaat, kan Van de Pol

niets over de kwaliteit van het influent kan zeggen, maar

hier goed mee leven. “Maar als ze niet beheersbaar zijn vind

tegelijkertijd wel aan een opdrachtnemer vraagt om het risico

ik het onlogisch. Wanneer een waterschap een terrein heeft

op een afwijkend effluent te beprijzen. Opdrachtnemers

waarvan het niet weet of de grond verontreinigd is of dat er

moeten toch van een bepaald kader uit kunnen gaan?”

explosieven aanwezig zijn, kun je niet aan de opdrachtnemer

Van de Pol ziet in de praktijk overigens steeds meer oog bij de

vragen om het risico in een bedrag uit te drukken. Daarmee

waterschappen voor de problemen van de opdrachtnemers. “Na

vraag je de opdrachtnemer eigenlijk te blackjacken. Ik

de zomer gaan wij weer met het Platform Waterschapswerken in

vind dat waterschappen opdrachtnemers niet mogen

overleg om er uit te komen”, besluit de GMB-directeur.

dwingen om op zo’n manier te gokken. Bovendien is het onmogelijk om deze risico’s te verzekeren. Daardoor schrijven

Sterke en financieel gezonde

bedrijven uiteindelijk niet meer in op sommige projecten.” Bij

waterbouwmarkt

dijkversterkingsprojecten bleek het afgelopen jaar volgens hem

“De waterschappen zijn gebaat bij een sterke

dat er steeds meer oog is voor een evenwichtige risicoverdeling.

en financieel gezonde waterbouwmarkt om

Bij de waterzuiveringen gaat het daarentegen nog regelmatig

hun doelstellingen te behalen”, benadrukt

mis.

voorzitter Patrick Blom van het Platform Waterschapswerken. Daarom blijft de

Eigen voorwaarden

organisatie met vertegenwoordigers van

Verder ziet de GMB-directeur dat waterschappen van de

brancheorganisaties, zoals Bouwend

zogeheten UAV-GC contracten afwijken. De afkorting staat

Nederland, NLingenieurs en de Vereniging van

voor Uniforme Administratieve Voorwaarden Geïntegreerde

Waterbouwers, in gesprek om een oplossing

Contracten en regelt de contractverhoudingen tussen

voor de problemen te vinden. “In het visiedocument stelt het

opdrachtgever en opdrachtnemer. “Maar ik zie regelmatig dat

Platform dat de risico’s van watergerelateerde projecten bij de

waterschappen eigen voorwaarden opstellen, waardoor je als

partij horen die ze het beste kan beheersen. Ik ben inmiddels

43

Watermanagement

“Opdrachtnemers moeten risico’s in hun prijs opnemen” “Rijkswaterstaat wil maximale waarde van belastinggeld en een redelijke marge voor opdrachtnemers. Zo kunnen ze hun bedrijven continueren en blijft er ruimte voor innovatie”,stelt inkoopdirecteur Roger Mol van Rijkswaterstaat. Hij weet niet zeker of er een relatie is tussen de slechte prestaties van sommige bedrijven in de watersector en de discussie over het eenzijdig neerleggen van risico’s bij opdrachtnemers. “Wat ik wel weet, is dat een bedrijf de overname van risico’s in de prijs moet opnemen om ze te kunnen beheersen. In een hevig concurrerende markt, waar iedere euro omzet telt, is het maar de vraag of dat altijd voldoende gebeurt.”

Mol benadrukt dat Rijkswaterstaat bij de uitvoering van projecten altijd kijkt hoe de organisatie de risico’s van projecten het beste kan alloceren. “Daarbij gaan wij ook uit van het idee van het Platform Waterschapswerken dat je de risico’s moet neerleggen bij de partij die ze het beste kan beheersen. Het is een samenspel tussen opdrachtgever en opdrachtnemer hoe je dat het beste kunt doen. Zo moeten opdrachtnemers bijvoorbeeld wel kunnen vertrouwen op de informatie die wij aanleveren over de staat waarin bepaalde objecten zich bevinden om de risico’s goed in te kunnen schatten.”

Verder wijst Mol erop dat het contract, c.q de contractvorm, slechts een middel is. “Allereerst kijkt Rijkswaterstaat naar de opgave die er ligt. Want de opgave bepaalt mede welke contractvorm geschikt is en hoe je met de risico’s om wil gaan.”

van mening dat we ook in gesprek moeten over welke partij de financiële risico’s het beste kan dragen.”

Blom wijst erop dat het Platform het visiedocument in 2016 actualiseert. “Daarbij zien wij zeker een rol voor de markt weggelegd. Maar als we over de markt praten, waar hebben we het dan eigenlijk over? Het MKB of grote, internationaal opererende ondernemingen? En hoeveel draagvlak hebben brancheorganisaties bij hun achterban? Dat geldt ook voor de 24 waterschappen die onafhankelijk opereren met eigen besturen en verschillende visies. Dat maakt het overleg er niet eenvoudiger op. De gezamenlijke marktvisie zie ik als een

dijkversterkingsprojecten.” Bakker herinnert eraan dat het

instrument om tot de noodzakelijke harmonisatie binnen de

waterschap bij de start van het eerste grote project ruim

waterschapsbranche te komen.”

twee jaar van tevoren bewust de markt heeft geconsulteerd om met de beste oplossingen en passende contractvormen

In gesprek met opdrachtnemers

te komen. Dat waterschap Rivierenland hierbij voorop loopt,

“Wij zijn continu in gesprek met

bleek volgens hem begin januari uit onderzoek van de Stichting

opdrachtnemers”, beklemtoont projectdirecteur

Aanbestedingsinstituut Bouw&Infra. “Wij eindigden van

Johan Bakker van waterschap Rivierenland.

alle waterschappen op de eerste plaats omdat wij bij het

Hij herkent zich dan ook niet in het beeld dat

afsluiten van contracten zeker niet alleen naar de laagste

opdrachtgevers en opdrachtnemers soms

prijs kijken, maar ook de kwaliteit meenemen. Bovendien

lijnrecht tegenover elkaar staan of dat het

bekijken wij per project wat de meest logische contractvorm

waterschap ongunstige contracten afdwingt.

is.” Bakker wijst er verder op dat de uitvoering van innovatieve

“Integendeel. Waterschap Rivierenland

projecten, zoals dijkversterking met geotextiel, dijkvernageling

heeft momenteel voor ruim 400 miljoen euro projecten

en dijkstabilisatie, momenteel zonder noemenswaardige

lopen. De komende tien jaar komt daar nog voor 800 miljoen

problemen en discussies over risico’s met opdrachtnemers

euro aan projecten bij. Daarbij gaat het met name om

verloopt. S

44

Arbeidsmarkt

Eerst drijven, dan jagen De watersector worstelt met de vraag:

opleidingen ondersteunen bij werving en inhoudelijk

hoe zorgen we voor voldoende en goed

samenwerken met het onderwijs. Als u ook hierin actief wilt zijn,

gekwalificeerd personeel nu en straks?

voelt de jacht op personeel mogelijk aan als schieten met hagel.

Voor individuele spelers is zo’n vraagstuk

Een watereducatie programma op school of een imagocampagne

vaak abstract. Dan gelden vooral

zijn tenslotte voor één enkel bedrijf al een grote opgave.

individuele uitdagingen: vacatures zijn lastig in te vullen, u verwacht uitstroom

Juist bij deze voorbeelden is samenwerken in een Human

door vergrijzing en constateert dat

Capital programma een logische stap. Die samenwerking vormt

de kwaliteit van de instromers niet

in feite het drijven binnen de jacht. Als ieder bijdraagt aan de

aansluit op uw wensen. En dat kost uw Human Resource afdeling

programma-activiteiten kan de sector als collectief veel bereiken,

al voldoende werk, waarbij u adverteert, zich profileert en werkt

maar individuele spelers ook. Bovendien zijn de kosten per bedrijf

aan goede arbeidsvoorwaarden en opleidingen.

aanzienlijk lager. En na het gezamenlijke ‘drijven’ kan ieder zijn individuele jacht – het werven en aannemen van personeel –

Toch zijn er activiteiten die uw eigen Human Resource

beginnen. U kiest de besten er straks gewoon uit.

inspanningen succesvoller maken. Algemene activiteiten, zoals imagoverbetering van de watersector, jongeren ‘waterbewust’

Else Boutkan

maken, sturen op de profielkeuze in het voortgezet onderwijs,

Info over het Human Capital programma via E.boutkan@nwp.nl

MANAGER ADVIES

‘Waterwereld – Project Management – Drive’ C-mark, hèt adviesbureau voor veilig en schoon drinkwater heeft een vacature voor Manager Advies. Brede en afwisselende fulltime leidinggevende functie, lid van MT. Omzet en resultaat verantwoordelijk voor groep van 12 adviseurs. Coachen en begeleiden. Contacten onderhouden met relaties en (potentiële) opdrachtgevers.

Marktkansen en klantbehoeften vertalen naar strategische plannen.

Sturen, optimaliseren en structureren van processen en projecten op commercieel, operationeel, organisatorisch en personeelsgebied.

Gevraagd HBO, technische opleidingsachtergrond, 5 jaar ervaring in soortgelijke leidinggevende rol. Affiniteit met commercie en aantoonbare ervaring op

het gebied van Project Management. Enthousiasmerende teamplayer, proactief, energiek en geordend.

C-mark Munsterstraat 9, 7418 EV DEVENTER 088-8310500 / www.c-mark.nl / info@c-mark.nl

Afvalwatertechnoloog Ben jij inhoudelijk gedreven en wil jij werken aan een grote diversiteit aan afvalwaterzuiveringsprojecten? Dan is dit een mooie kans. Vanuit jouw vakinhoudelijke interesse word je uitgedaagd door opdrachtgevers om tot de juiste oplossingen te komen. Dit doe je samen met jouw team. Binnen het team treed je op als de specialist die graag zijn kennis deelt. Daarnaast werk je samen met andere teams samen aan multidisciplinaire projecten.

Voor deze functie is een ruime ervaring gewenst.

Onze klant is een toonaangevend ingenieursbureau. H2O-job is de arbeidsmarkt specialist voor de watersector. Jouw reactie kun je sturen naar Chamo Bijlmakers, cbijlmakers@h2o-job.nl

H2O-job International Water House Bezuidenhoutseweg 2, 2594 AV Den Haag T: 070-3 319 949 E: info@h2o-job.nl I: www.h2o-job.nl

45

Arbeidsmarkt

Trainees als speerpunt “Afgelopen jaar hebben we het human resource beleid op een nieuwe manier neergezet. Dit gaan we voor ons personeel ook waarmaken. Het belangrijkste is het zorgen voor uitdagend werk, ontwikkelingsmogelijkheden en een goede werksfeer. Dan komen de goede mensen vanzelf”, zegt Rob Salman, human resource manager bij advies- en ingenieursbureau Tauw. Het bureau zet sterk in op traineeships voor wo’ers en hbo’ers, en nu ook mbo’ers.

Zoals vele bureaus heeft Tauw moeilijke jaren achter de rug, maar de markt trekt aan. Daarom is met hernieuwde energie de personeelswerving opgepakt. Salman: “We groeien vooral van onderaf. Alle adviesbureaus azen op de beste jonge professionals.

Rob Salman

Je wilt allemaal het verschil maken. Daarbij worden goede ideeën van elkaar gekopieerd.”

wereld om ons heen verandert snel. Ook onze specialisten moeten op verschillende plekken werken in multidisciplinaire teams.”

Tauw heeft net zoals andere bureaus traineeships gestart.

Hij vervolgt: “In de organisatie is het principe ‘grow or go’

In deze trajecten werkt het bureau in principe niet samen

geïntroduceerd, dat heeft tot best veel interne discussie

met andere adviesbureaus of met sectorinitiatieven, door

geleid. Het betekent dat je je moet blijven ontwikkelen om van

bijvoorbeeld trainees uit te wisselen. “Te veel delen past niet

toegevoegde waarde te zijn in de markt. Met behulp van de

in onze concurrerende omgeving. Wel gaan we welwillend om

Tauw University krijgen medewerkers cursussen en opleidingen

met kandidaten die vanuit het Topsectorprogramma worden

aangeboden waarmee ze hun toegevoegde waarde kunnen

aangedragen.”

vergroten.”

Veel hbo- en wo-ers ambiëren een baan bij een bureau, waardoor

Breder inzetbare mbo’ers

selectie mogelijk is. “Uit vierhonderd brieven kozen we tachtig

Verder start Tauw in september met traineeships voor

jongeren voor een selectiedag. Uiteindelijk is aan achttien een

mbo’ers bij uitvoerende diensten op civiel- en milieugebied.

traineeship aangeboden, waarvan vijf op watergebied.”

“We selecteren jongeren die kunnen samenwerken, flexibel zijn en van aanpakken weten. We gaan hen voor tenminste

Drie loopbaanpaden

twee werkvelden opleiden, waardoor zij breder inzetbaar

Trainees doen in anderhalf jaar op drie plekken ervaring op.

zijn en we een betere werkbezetting realiseren. Neem het

“Je ziet vaak snel welke van hen succesvol zijn, dan wordt door

seizoensgebonden terrein van ecologische analyse. De rest van

afdelingen aan ze getrokken.”

het jaar moeten deze mensen ook aan het werk zijn.” Hoewel de

Als het aan beide kanten bevalt, krijgen trainees na afloop een

organisatie laat met de werving is begonnen, verwacht Salman

vast contract. Vervolgens zijn drie loopbaanpaden mogelijk:

met een groep van tien mbo’ers te beginnen.

verdere specialisatie, consultancy of projectmanagement. Extra voordeel is dat de ex-trainee intussen over een goed intern

Ondanks de belangstelling van jongeren merkt Salman dat

netwerk beschikt.

techniekbreed krapte in de arbeidsmarkt op komst is, vooral in de

In aanvulling heeft Tauw onlangs acht internationale

civiele techniek. “Er is behoefte aan mensen met ervaring. Maar

traineeplaatsen geopend. Vanuit een van de zes landen waarin

die mensen zijn niet te vinden: ervaren professionals stappen

Tauw vestigingen heeft, kunnen jongeren een ervaringstraject

zelden van het ene bureau naar het andere over. Wel zie je vaak

doorlopen in drie landen.

dat personeel na jaren bij een bureau bij onze klanten gaan werken, veelal bij de overheid.” Maar vervolgens een terugkeer

Naast hun opleiding worden trainees geselecteerd op

naar de bureauwereld komt niet vaak voor. “De druk van

samenwerkings- en communicatievaardigheden. Salman: “De

declarabiliteit bij de bureaus laat zich dan gelden”, aldus Salman.

n x pe ! la ep 0 ur y S rkl 20 ke 1 de N TA in m D a A l v t/ w i K et m

Voordelen Watts Sylax vlinderkleppen: • blow out proof en gemakkelijk te onderhouden dankzij circlips; • versterkte veiligheid door een secundaire afdichting; • doorlopende as voor montage zelf centrerende vlinder: langere levensduur, betere afdichting en een beter draaimoment; • optimale overdracht van het draaimoment door tand en groef as-/vlinderverbinding; • zelfsmerende lagers

Zekerheid met Watts Sylax vlinderkleppen De Sylax vlinderkleppen zijn volgens EN 593 ontwikkeld en zijn uitgevoerd met een gietijzeren huis, een sferische klep in RVS316 en de klepvoering is gemaakt van EPDM, dat goed bestand is tegen hoge temperaturen.

Watts Water Technologies Benelux Beernemsteenweg 65, 8750 Wingene, België.

Tel. +31 (0)313 67 37 50 Fax. +31 (0)313 65 20 73 E-mail info@wattsindustries.nl Internet www.wattsindustries.nl | www.waterbeveiliging.nl

NoDig NoDig NoDig

A Division of Watts Water Technologies Inc.

Watts Industries Netherlands B.V. is onderdeel van Watts Industries Europe B.V.

Bezoek hetNSTT Visit Visit the the NSTT NSTT No-Dig event No-Dig No-Dig Event Event 2015 2015

7 & 8 oktober 2015 Hart van Holland Nijkerk 7 & 87October & 8 October 20152015 Hart Hart van Holland, van Holland, Nijkerk Nijkerk Het NSTT No-Dig Event staat geheel in het teken van het Access to the Access tradeto show, the trade workshops show, workshops and Award ceremony and Award ceremony

FreeGratis entry Free entry toegang

aanleggen en onderhouden van ondergrondse kabels en

are free. It isare however free. It necessary is howeverto necessary register intoadvance register via in advance via

Live-demonstrations Live Live-demonstrations demonstraties

leidingen zonder graven. De toegang is gratis. U hoeft

www.no-dig-event.nl www.no-dig-event.nl

zich alleen vooraf te registreren via www.no-dig-event.nl

Congress Congress trenchless techniques techniques Uitreiking NSTTtrenchless No-Dig Award 2015

On OctoberOn 8. there October is also 8. there a congress. is also aAn congress. entranceAn feeentrance fee

DENK SLEUFLOOS! GRAVEN KAN ALTIJD NOG Register viaRegister www.no-dig-event.nl/congres via www.no-dig-event.nl/congres of € 195 (excluding of € 195VAT) (excluding applies.

VAT) applies.

NSTT No-Dig NSTTAward No-Dig 2015 Netwerkborrel op2015 7Award én 8 oktober

ceremony ceremony on October on October 7.

7.

Nelis Infra Aarsleff JV

Nelis Infra Aarsleff JV

Media-partners:

Nelis Infra Aarsleff JV

Media-partners:

Nelis Infra Aarsleff JV

Nelis Infra Aarsleff JV

Smet-Boring

Smet-Boring

3887_FIG_15061_NSTT_Adv_Engels_185x125mm_DEF.indd 3887_FIG_15061_NSTT_Adv_Engels_185x125mm_DEF.indd 1 1 1 3952_FIG_15078_ND_Adv_WF_185x133mm_DEF.indd

15061

Nelis Infra Aarsleff JV

15078

Exposanten:

15061

Exposanten:

08-06-15 19-08-15 15:13 08-06-15 12:14 15:13

47

Arbeidsmarkt

“Watersector stevent af op megaprobleem” “Bedrijven in de watersector beseffen nog onvoldoende dat

Zelf kwam hij als mts’er elektrotechniek in 1980 als stagiaire bij

zij nu moeten investeren in hun toekomst. Ik voorspel dat

Hellebrekers Technieken. Hij had geen keus en was liever naar

de volgende crisis over de onvoldoende beschikbaarheid van

de PTT gegaan. Maar het beviel hem uitstekend. Vlijm kwam in

vakmensen gaat.” Eddy Vlijm, directeur-eigenaar van Hellebrekers

dienst, kreeg andere functies en klom op. Uiteindelijk kon hij

Technieken, wil bedrijven, al dan niet opkrabbelend uit de

in 2000 het bedrijf overnemen. “Dit was mogelijk, omdat mijn

economische crisis, flink wakker schudden.

werkgever mij de kans gaf om mijzelf te ontwikkelen. Dit doe ik nu ook voor mijn personeel. ‘Gebruik je talenten’, houd ik hen voor.”

Vlijm: “Nu de crisis aan het oplossen is, moeten we het thema Human Capital met extra vaart oppakken. Vergrijzing en

Ook bedrijven moeten blijven innoveren, vindt Vlijm. “Onze naam

uitstroom zetten door. Er is al weer sprake van krapte. We zochten

staat achter de zee in de musical Soldaat van Oranje, daar ben

onlangs vier extra elektromonteurs. We raadpleegden zelfs

ik best trots op. Verder werken wij aan ‘het zwembad van de

andere bedrijven. Het kostte ontzettend veel moeite en tijd om

toekomst’ en gaan uitbreiden aan de ‘kenniskant’.”

die mensen te vinden.”

De enthousiaste werkgever raadt jongeren een technisch beroep Naast zijn functie bij Hellebrekers Technieken, gespecialiseerd in

van harte aan: “Ten eerste: techniek heeft de toekomst, alles is

zwembadinstallaties, is Vlijm lid van het kernteam Human Capital

techniek. En natuurlijk vanwege de goede arbeidsmarkt. Zeker

van de Topsector Water. Ook is hij betrokken bij de Techniek

voor mbo’ers is een mooie toekomst weggelegd: deze vakmensen

Academie, een initiatief van het Platform Techniek Noordwest

gaan met een laptop op stap voor onderhoud of reparatie

Veluwe. De Techniek Academie biedt leerwerktrajecten aan

van installaties. Ze moeten op tal van zaken letten, zoals

jongeren. Ruim 45 bedrijven en het ROC zijn vertegenwoordigd.

energieverbruik en efficiëntie. Een technicus moet goed snappen

Het aantal deelnemende jongeren groeit dit jaar van 66 naar

wat er gebeurt en veranderingen in het vak in de gaten houden.

100. Vlijm: “Een succes. Maar een probleem vormt het vinden van

Zij worden steeds belangrijker, omdat bedrijven vaker van hun

voldoende stageplaatsen. We moeten hiervoor nog harder ons

techniek leverancier verwachten dat deze gedurende de gehele

best doen. Tijdens de crisis zijn sommige werkgevers afgehaakt in

levensduur het onderhoud van installaties verzorgt.”

het Platform Techniek. De aandacht voor het lange termijn belang verslapte. Er was minder werk en minder tijd voor de begeleiding.

Instroomvereisten zijn volgens Vlijm wilskracht, kennis van

Tegelijk kozen meer jongeren voor een technische opleiding en

technische basisbeginselen en talen. “Bij de huidige vmbo’er

nam het tekort aan arbeidskrachten af.”

is de technische kennis aan de magere kant. Tegelijk zijn

Vlijm heeft wel begrip voor terugkrabbelde bedrijven. “Het is

communicatieve

natuurlijk best lastig als je alle zeilen moet bijzetten. Ook speelt

vaardigheden van jongeren

de bedrijfsomvang een rol. Voor kleinere bedrijven is het moeilijker

enorm toegenomen. Ze geven

om tijd vrij te maken, en er zijn veel kleine ondernemingen in de

fantastische presentaties.”

watertechnologie.”

Maar het moge duidelijk zijn: technische vakspecialisten

Hij is ervan overtuigd dat de sector een ‘megaprobleem’ krijgt

worden niet kant en klaar

als geen vaart wordt gemaakt met de instroom. Ik vind dat

afgeleverd. “Werkgevers

bedrijven en onderwijsinstellingen zich moeten inspannen om

moeten veel tijd en aandacht

de streefcijfers voor extra instroom waar te maken. Er zijn veel

blijven steken in de opleiding

goede initiatieven, bijvoorbeeld vanuit de Topsector Water. Maar

van jongeren binnen het

we moeten nu doorpakken.” Verder hoopt Vlijm dat binnen de

bedrijf”, aldus Vlijm.

branchevereniging ENVAQUA ‘eindelijk’ een werkgroep Human Capital van de grond komt.

Regis ter Early now! disco bird unt 10 %

‘Integrated solutions for a circular economy and resilient cities’ www.internationalwaterweek.com

AMSTERDAM INTERNATIONAL WATER WEEK 2-6 NOVEMBER 2015

‘Although water problems require local solutions, I invite you to come to Amsterdam to listen, to ask questions and to understand your fellow water experts. We can learn from each other tremendously.’

• Be part of the transition to an innovative and integrated approach • Connect with other sectors (food, energy, agriculture, urban planning) • Meet decision makers at the Industrial Leaders Forum • Meet 80.000 suppliers of new technologies • Mix with international delegations • Visit the Netherlands: living lab of water expertise • Network with 25.000 visiting water professionals

Professor dr. ing. Harro Bode, Ruhrverband, Germany,

To register, please visit our website www.internationalwaterweek.com

trackleader ‘Urban Utilities and the circular economy’

MAKE THE CONNECTION; COME TO THE AMSTERDAM INTERNATIONAL WATER WEEK

actueel

WaterCampus Leeuwarden is hét knooppunt van de Nederlandse watertechnologiesector; een unieke plek in Europa. Onderzoek, onderwijs, kennis, innovatie en bedrijvigheid komen hier samen. Op de WaterCampus hebben bedrijven toegang tot unieke kennis, hoogwaardige onderzoeksfaciliteiten en hoog gekwalificeerd personeel, van mbo- tot PhD-niveau.

Duurzame nieuwbouw van het hoogste niveau BREEAM-NL Excellent score

Onderzoeksfaciliteiten

In 2015 is de WaterCampus uitgebreid met een nieuw onderkomen

Naast het wetenschappelijk onderzoekslaboratorium van Wetsus

van 6.700m2. Dit gebouw bestaat uit kantoren, laboratoria,

kent WaterCampus ook faciliteiten waar bedrijven zelf onderzoek uit

ontmoetingsruimten en parkeervoorzieningen. Hoofdgebruiker

kunnen voeren. Dit kan via het Centre of Expertise Water Technology

is top technologisch instituut Wetsus. De nieuwbouw is

(CEW) en/of het Waterapplicatiecentrum (WAC), al dan niet in

een opmerkelijk stukje architectuur, ontworpen door GEAR.

samenwerking met mbo-en hbo-instellingen.

GEAR (Fries voor ‘samen’) is een samenwerkingsverband van vier architectenbureaus uit Friesland: TWA Architecten,

Waterapplicatiecentrum

AchterboschZantman Architecten, Borren Staalenhoef Architecten

Het WAC, gevestigd direct naast 'de kerk', is een volledig ingericht

en Jelle de Jong Architecten.

applicatiecentrum. Een unieke locatie waar bedrijven en instellingen

Voor de verwarming van het gebouw is gekozen voor een

onderzoek kunnen uitvoeren.

aansluiting op het biogasnet van Wetterskip Fryslân, het

Het WAC beschikt over de aanvoer van verschillende types water ten

waterschap in Friesland. Op die manier wordt warmte op een

behoeve van onderzoek.

duurzame manier opgewekt en is men tegelijkertijd aangesloten

De faciliteiten van het WAC bestaan onder andere uit een

op lokale voorzieningen. De koeling is voorzien door een hybride

onderzoekshal waar proefopstellingen binnen een uitgebreide

koelsysteem. Door het venevelen van water worden de ruimtes

infrastructuur geïnstalleerd kunnen worden.

gekoeld (adiabatische koeling). Pas bij hoge buitentemperatuur

Voor het laboratoriumwerk beschikt het WAC over chemische,

stapt men over op het conventionele systeem. Het gebouw, inclusief

microbiologische en moleculaire laboratoria voorzien van de

de kantoren en het laboratorium, heeft een BREEAM-NL Excellent

benodigde apparatuur en expertise.

score gehaald. Dit is een unieke score als het gaat om duurzame nieuwbouw.

Demosites Toe aan opschaling? Binnen een straal van 50 km rond WaterCampus

Werken in de kerk

Leeuwarden bieden de demosites grootschalige onderzoeksplekken.

Naast de veel geprezen nieuwbouw biedt WaterCampus

Belangstelling voor samenwerking, ondersteuning, onderwijs,

Leeuwarden ook een modern bedrijfsverzamelgebouw. De

onderzoekfaciliteiten, business development of vestiging op

verbouwde Johannes de Doper kerk is nu dé hotspot voor bedrijven

WaterCampus Leeuwarden? Bezoek ons op www.watercampus.nl

in de watertechnologie. Water Alliance, het Centre of Expertise Water Technology (CEW) en tal van andere particuliere bedrijven hebben zich in deze voormalige katholieke kerk gevestigd.

WaterCampus Leeuwarden E: info@watercampus.nl T: 058 – 284 90 44 @watercampus

50

Beurs

Van de 3 tot 6 november wordt de 25e editie van de Aquatech in Amsterdam gehouden. Aquatech is 's werelds meest toonaangevende vakbeurs voor proces-, drink- en afvalwater. Voor deze jubileum editie pakt Aquatech uit met een uniek programma dat voor 100% gericht is op water en waarbij de focus vooral gericht is op kennisdelen, praktijk en innovatie. Dat deze opzet succesvol is bewijst al het aantal exposanten inschrijvingen . De beursvloer was eind augustus al zo goed als volgeboekt.

Marieke Leenhouts: “Aquatech heeft innovatie altijd hoog in het vaandel staan”

Succesformule op 25e editie voor 100% gericht op water Kennis delen bij Industrial users experiences

Aquatech Amsterdam 2015: innovatief en actief!!

Door Jaap Groot

Tijdens de afgelopen editie van Aquatech richtte 73% van de

‘ Innovation Lab’ is de focus gericht op kennis delen en vooral het

bezoekers zich op de nieuwste producten en oplossingen in het

bekijken van nieuwe ontwikkelingen op de ‘live werkende demo’s’.

werkveld. Marieke Leenhouts , Product Manager van Aquatech

Een van de toonaangevende bedrijven hier is WETSUS die Blue

Amsterdam noemt het dan ook niet voor niets dat Aquatech

Energy en de Floating Water Bridge toont. En voor diegenen die

Amsterdam innovatie hoog in het vaandel heeft staan. “De

nog meer de diepte in willen gaan op het gebied van innovatie

Aquatech Innovation Award is bijvoorbeeld al jaren een vast

kunnen meedoen met één van de Guided Tours over de beurs.”

onderdeel van ons beursprogramma en nu komen daar nog nieuwe inspirerende paviljoens bij.” Daar waar de innovaties

Succesformules

die meedingen naar de Aquatech Innovation Award al een heel

Uiteraard staan ook de vaste beursonderdelen van het Aquatech

eind gevorderd zijn, of zelfs al op de markt verschijnen, komt nu

concept op het programma. Marieke: “Bezoekers kunnen

bijvoorbeeld ook aandacht voor startende technologie bedrijven,

zich aanmelden voor het Industrial Leaders Forum, waarbij de

“Deze bedrijven zijn met state-of-the-art water innovaties

‘Captains of industry’ uit onder meer de voedingsmiddelen- en

op zoek naar partners en investeerders om hun ideeën vorm

chemie sector, hun uitdagingen en oplossingen op het gebied

te geven en te lanceren op de markt. Op de Aquatech kunnen

van watergebruik presenteren. Met daarop volgend een debat

partijen elkaar vinden.” Bijvoorbeeld het Bluetech Innovation

tussen watertechnologie bedrijven en experts uit de diverse

paviljoen , een samenwerking tussen Aquatech Amsterdam en

industrieën.”

BlueTech Research, zal een uitgelezen plaats zijn waar kennis en

En de AquaStages op de beursvloer, onderdeel van de AIWW,

ervaring gedeeld kan worden. Maar ook op het nieuwe

zullen voor de nodige informatie sessies zorgen evenals

51

Beurs

Aquatech bezoekers tips •

Bezoek het Storm water paviljoen om de nieuwste

technologieën tegen overstromingen te zien.

•

Ga naar het Bluetech Innovation Pavilion voor de

demonstraties van de live demo’s . Daarbij gebeurt van alles op het gebied van Innovatie, dus ook presentaties,

showcases, etc.

•

Bezoek de Industriel User Experience . Hier tonen industriële

gebruikers product en technologie-innovaties. Volg de speciale industriële ‘tradeshow’ route.

•

Bezoek de AquaStages voor educatieve sessies. (Gratis

toegankelijk)

•

Neem deel aan seminars, conferenties, trainingen en

excursies

•

Bezoek éen van de vele landen paviljoens en doe mee

matchmaking sessies . vergeet niet het Holland Business

Paviljoen te bezoeken . Hier vind je prachtige innovatieve

Nederlandse bedrijven.

•

Registreer je online, dit is gratis (onsite registratie kost

€70 ). Als je online geregistreerd ben kan je via je eigen

‘myaquatechtrade account’ al afspraken plannen

met één van de ruim 750 exposanten of je kan bijvoorbeeld

meer uit de olie & gas, food & beverage, papier, mijnbouw, en

programmaonderdelen highlighten die je vervolgens weer

chemicaliën sectoren, inzicht in hun waterproblemen, ervaringen

gemakkelijk via de website en de Aquatech app terug kan

en oplossingen “Bij deze sessies gaan we in op de vraag hoe

halen

bedrijven hun water footprint kunnen verminderen”, zo stelt

Industrial User Experience programma Tijdens de Aquatech geven Industriële eindgebruikers, onder

Leon Korving, Scientific Project Manager bij Wetsus, het Europees centrum voor duurzame watertechnologie, mede organisator van het ‘Industrial User Experience programma’. “Daarbij zullen de fitterijwedstrijden. “Die staan altijd garant voor het

we de leveranciers van de technologie verbinden met hun

nodige spektakel.” De vele landenpaviljoens bevestigen het

eindgebruikers. Op die manier proberen we zo goed mogelijk de

Internationale karakter van de beurs en de diverse matchmaking

aanwezige kennis en ervaring bij elkaar te brengen zodat ook de

en netwerkevenementen op de beursvloer zorgen voor de nodige

verdieping op het gebied van innovaties in de watertechnologie

verbinding.

zo groot mogelijk zal zijn.”

Het Industrial User Experience programma duurt vier dagen en op

Amsterdam International Water Week

elke dag zal de focus op een bepaalde sector liggen.

Voor de derde keer op rij is Aquatech Amsterdam onderdeel van

-

Op dinsdag 3 november gaan de sessies over de olie- en

de Amsterdam International Water Week (AIWW). Het thema

gasindustrie.

voor 2015 is 'Integrated Solutions for a circular economy and

-

De food & beverage en papierindustrie komen op woensdag

resilient cities'. De AIWW biedt een gevarieerd programma met

4 november aan bod. Behoud van kwaliteit van het water

een conferentie, het Young Water Professionals programme,

is daarbij een belangrijk aspect van waterhergebruik.

de Sarphati Sanitation Award, meer dan 40 internationale

-

Op donderdag 5 november richt de ochtendsessie zich op de

delegaties en een uitgebreid excursieprogramma. De

chemische industrie en de middag sessie gaat over de

AIWW streeft naar een unieke mix van thema's (water- en

mijnbouw.

deltatechnologie, energie, land-en tuinbouw, ruimtelijke

-

Op vrijdagochtend 6 november wordt er gekeken naar de

inrichting) en deelnemers: van politici tot leveranciers van

cross-industriële gebieden .

innovatieve technologie, van ingenieurs tot hydrologen.

52

bedrijvenregister

Bentley Systems Europe B.V. Spicalaan 37 2132 JG Hoofddorp T:. +31 (0)23 5560 560 automatisering, analyse, software, cartografie, centre of expertise, water technolgie

C-mark B.V. Munsterstraat 9, 7418 EV Deventer www.c-mark.nl, info@c-mark.nl T: +31 (0)88-8310500 Opleidingen, Legionella - risico-analyse, Legionella - beheersplan opstellen, Legionella - advies, Laboratoriumonderzoek - legionella, Advisering

Centre of Expertise Water Technology (CEW) Agora 4, 8934 CJ Leeuwarden www.cew-leeuwarden.nl, info@cew-leeuwarden.nl T: +31(0)582100919 Toegepast onderzoek, Onderzoek, Onderwijs

CimPro BV De Waal 4684 PH Best www.cimpro.com, cimpro@cimpro.com T: +31 (0)88 246 77 99, F: +31 (0)88 246 77 00 Waterbeheer, Telemetriesystemen, Telemetrie, Stedelijk waterbeheer, Rioolpompstations, Procesbesturingsinstallaties, Meet- & Regeltechniek, Energiebeheer, Bewakingssystemen, Automatisering

Centrum voor Innovatief Vakmanschap Water (CIV Water) Agora 4, 8934 CJ Leeuwarden www.civwater.nl, info@civwater.nl T: +31(0)58-2849049 Onderwijs, Onderzoek, Advisering, Online platform, Personeel, Personeel/management, Projectbegeleiding Bewakingssystemen, Automatisering

Deltares Postbus 177, 2600 MH Delft www.deltares.nl, info@deltares.nl T: +31(0)88 3358273, F: +31(0)88 3358582 Advisering, Delfstoffenwinning, Engineering, Funderingssystemen, Grondwater, Onderzoek, Regenwatermanagement, Stedelijk waterbeheer, Waterkeringen, Watermanagement

Econosto Nederland BV Cypreslaan 63, 2908 LT Capelle aan den IJssel www.econosto.nl, info@econosto.com T : +31 (0)10 284 11 00, F : + 31 (0)10 451 68 51 Afsluiters, Meet- & Regeltechniek, Gietijzeren appendages, Kleppen, Flowmeters, Afvalwaterbehandeling, Afvalwatertransport, Koppelingen, Hydrants, Watermeters

Endress+Hauser BV Nikkelstraat 6, 1411 AJ Naarden www.nl.endress.com, info@nl.endress.com T : +31 (0)35 695 86 11, F : + 31 (0)35 695 88 25 Zuurstofmetingen, Watermetingen, Wateranalyse apparatuur, Toxiciteits analyseapparatuur, PH-elektroden, Niveaumeting, Monstername apparatuur, Meet- & Regeltechniek, Flowmeters, Analyse-apparaten

Enviro-Chemie bv Waarderweg 52c, 2031 BP Haarlem www.envirochemie.nl, sales@enviro-chemie.nl T: +31 23 5345405, F: +31 23 5345741 Membraantechnologie, MBR (Membraan Bio Reactoren), Flotatie-installaties en tanks, Emulsiesplitsers, Chemische waterbehandeling, Biologische reiniging grondwater/lucht, Afvalwaterbehandeling

Van Essen Instruments Postbus 553, 2600 AN Delft www.vanessen.com, Sales-NL@vanessen.com T: +31 (0)15-2755000, F: +31 (0)15-2755055 Watermeters, Waterbeheer, Vloeistofniveau/registreerinstrumenten, Grondwater, Data logging /procesapparatuur, Advisering

Krohne Nederland B.V. Kerkeplaat 14, 3313 LC Dordrecht www.krohne.com , infonl@krohne.com +31 (0)78 630 6200 , +31 (0)78 630 6405 Watermetingen, Watermeters, Wateranalyse apparatuur, Procesindustrie, Niveaumeting, Meters, Meet- & Regeltechniek, Flowmeters

Evides Industriewater Postbus 4472, 3006 AL Rotterdam www.evides.nl, sales@evides.nl T: +31 (0)10-2935172, F: +31 (0)10 - 2935980 Waterzuivering, Membraanfiltratie, Ionenwisselaars, IndustriĂŤle installaties, Drinkwatervoorziening, Afvalwaterbehandeling, afvalwaterzuivering, Proceswater, Industriewater, waterhergebruik

KSB Nederland B.V. Wilgenlaan 68, 1161 JN Zwanenburg www.ksb.com, infonl@ksb.com T: +31 (0)20 4079800, F: +31 (0)20 4079801 Waterpompen, Rioolwaterzuiveringsinstallaties, Proceswaterbehandeling, Pompen, Polderbemalingsinstallaties, Oppervlaktewater zuivering , Onderhoud en reiniging, Koelwaterbehandeling, Grondwater, Drinkwatervoorziening

HKV lijn in water Postbus 2120, 8203 AC Lelystad www.hkv.nl, info@hkv.nl T: +31 (0)320 294242, F: +31 (0)320 253901 Watermanagement, Waterkeringen, Waterbeheer, Remote Sensing, Opleidingen, Ingenieursbureaus, Grondwater, GIS (Geografische Informatie Systemen), Gespecialiseerd advies, Advisering

KWA Bedrijfsadviseurs B.V. Regentesselaan 2, 3800 BM Amersfoort www.kwa.nl, water@kwa.nl T: +31 (0)33 4221310, F: +31 (0)33 4221329 Waterbehandeling, Proceswaterbehandeling, Ontgassers, Legionella - advies, Koelwaterbehandeling, Ketelvoedingwater, Energiebeheer, Corrosie preventiemiddelen, Afvalwaterbehandeling, Advies- en ontwerpbureaus

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar adverteren@waterforum.net of bel 015 361 7433

53

bedrijvenregister

Landustrie Sneek B.V. Pieter Zeemanstraat 6, 8600 AD Sneek www.landustrie.nl , info@landustrie.nl +31 (0)51 548 6888 , +31 (0)51 541 2398 Roosterreinigers, Rioolwaterzuiveringsinstallaties, Rioolpompstations, Pompen, Beluchtingssystemen, Afvalwaterbehandeling, Afvalwaterbeheer, Afvalwatertransport, afvalwaterzuivering, Polderbemalingsinstallaties

Logisticon Water Treatment B.V. Energieweg 2, 2964 LE Groot Ammers www.logisticon.com, water@logisticon.com T: +31 (0)184 608260, F: +31 (0)184 608280 Zware metalen verwijdering, Waterzuivering, Waterbehandelingsinstallaties, Waterbehandeling, Ultrafiltratie, Proceswaterbehandeling, Ontijzering, Omgekeerde osmose installaties, Mobiele drinkwaterinstallaties, Membraanfiltratie

Metawater Co., Ltd. Europe Rep. Office Prof. J.H. Bavincklaan 2, 1183 AT Amstelveen www.metawater.co.jp/eng/, info-europe@metawater.com Filtratie, Membraanfiltratie, Membraantechnologie, Ozonisatie-installaties, Waterbehandeling

NWP (Netherlands Water Partnership) Bezuidenhoutseweg 2, 2594 AV Den Haag www.nwp.nl, info@nwp.nl T: 070-3043700 , F: 070-3043737 Branche-organisaties, Watermanagement, Netwerkorganisatie

ProMinent Verder B.V. Postbus 12, 3450 AA Vleuten www.prominent.nl, info@prominent.nl T: +31 (0)30 6779280, F: +31 (0)30 6779288 Chloordioxide installaties, Desinfectie/oxidatie installaties, Doseringsapparatuur, Drinkwaterbehandeling, Meet- & Regeltechniek, Ozonisatie-installaties, Pompen, Tanks, UV-bestralingsinstallaties, Waterbehandelingsinstallaties

Pro Water BV Lansinkesweg 4, 7553 AE Hengelo www.prowater.nl, info@prowater.nl T: +31 (0)74 2915150, F: +31 (0)74 2915350 Wateranalyse apparatuur, Sensoren, PH-elektroden, Meet- & Regeltechniek, Labaratoriumapparatuur, Filtervulmateriaal, Chemische waterbehandeling, ChemicaliĂŤn, Afvalwaterbehandeling

Royal Haskoning DHV Postbus 1132, 3800 BC Amersfoort www.royalhaskoningdhv.com, info@rhkdhv.com T: +31 (0)88 3482000, F: +31 (0)88 3482801 Waterzuivering, Watermanagement, Vaarwegen, Stedelijk waterbeheer, Integraal Waterbeheer, Ingenieursbureaus, Hoogwaterbescherming, Havens, Engineering, Drinkwater-

Reinders Apparatenbouw Koningsweg 33, 9731 AR Groningen www.reindersbv.nl/pagina/apparatenbouw, info@reindersbv.nl T: +31 (0)50 5411600, F: +31 (0)50 5413677 Apparatenbouw, ontharding, filters, ontijzering

Reinders Waterbehandeling Koningsweg 33, 9731 AR Groningen www.reindersbv.nl/pagina/waterbehandeling, info@reindersbv.nl T: +31 (0)50 5411600, F: +31 (0)50 5413677 Waterbehandeling, waterbehandelingsinstallaties

SOLIS Projects bv Zuiveringweg 92, 8243 PE Lelystad www.solis.nl, info@solis.nl T: +31 (0)320 292020, F: +31 (0)320 292029 Waterzuivering, Slibtransportapparatuur, Slibbehandeling, Rioolwaterzuiveringsinstallaties, Ontwateringsapparatuur, Membraanbioreactor - turn key, MBR (Membraan Bio Reactoren), Filtratie, Engineering, Afvalwaterbehandeling

Stowa Postbus 2180, 3800 CD Amersfoort http://www.stowa.nl, stowa@stowa.nl T: +31 (0)33 4603200, F: +31 30 2321766 Onderzoek, Voorlichting

Task IndustriĂŤle Milieutechnieken Kerkhofstraat 33, B-2220 Heist-op-den-Berg / Belgie www.task.be / info@task.be T: +32/(15)24 21 15, F: +32/(15)24 55 16

Unie van Waterschappen Postbus 93218, 2509 AE Den Haag www.uvw.nl info@uvw.nl T: +31 70 3519751, F: +31 70 3544642 Voorlichting

behandeling

Rood Wit Blauw watergroep (RWB) Ambachtstraat 20, 7609 RA Almelo www.rwbalmelo.nl, info@rwbalmelo.nl T: +31 54 6545020, F: +31 54 6545030 Aannemers, Apparatenbouw, Constructie, Demineralisatie, Drinkwaterbehandeling, Engineering, Filtratie, Oppervlaktewater zuivering, Projectbegeleiding, Toegepast onderzoek

SUEZ environnement Willem Barentszweg 4 , 5928 LM Venlo www.ondeo-is.nl, robin.vandervaart@ondeo-is.com T: +31 (0)6 136 55 664 F: +31 (0)77 3231230 Waterbehandeling, Ultrafiltratie, Proceswaterbehandeling, Ontzouting, Ontijzering, Ontharding, Onderhoud en beheer, Omgekeerde osmose waterbehandeling, Mobiele ontzoutingsinstallaties, Membraanfiltratie

(af)gaszuiveringsinstallaties, afvalwaterzuivering, Warmtewisselaars

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar adverteren@waterforum.net of bel 015 361 7433

54

bedrijvenregister

VISSER waterbeheer De Beeringen 22, 6681 JH Bemmel www.visserwaterbeheer.com, steven@visserwaterbeheer.com T: +31 6 21206760 Waterschappen, Watermanagement, Waterbeheer, Ruimtelijke

WAM Holland Bulk Handling Equipment B.V. Honderdland 201, 2676 LV Maasdijk www.wamholland.nl, wam@wamholland T: +31 (0)174 52 19 88, F: +31 (0)174 51 49 91 Vijzels, Kanaalzeven, Zandscheiders, Schroefseparatoren,

Ordening - Interactieve planvorming, Overheid, Organisaties,

Kalk-doseer installaties

Oppervlaktewaterinname, Ingenieursbureaus, Freelancers,

Water Alliance Postbus 7560 , 8903 JN Leeuwarden www.wateralliance.nl, info@wateralliance.nl T: +31 (0)58 2849044 Waterzuivering, Watermanagement, Waterbehandeling, Netwerkorganisatie, Branche-organisaties, Afvalwaterbehandeling

Advies- en ontwerpbureaus

Waterapplicatiecentrum (WAC) Agora 1, 8934 CJ Leeuwarden www.waterapplicatiecentrum.nl, info@waterapplicatiecentrum.nl T: 058-7110970 Faciliteiten, Onderzoek, Watertechnologie

Watercampus Agora 4, 8934 CJ Leeuwarden www.watercampus.nl, info@watercampus.nl T: 058-284 90 44 Watertechnologie, Advisering, Faciliteiten, Netwerkorganisatie, Onderzoek, Opleidingen, Branche-organisaties, Organisaties, Verhuur

Wateropleidingen Postbus 1410, 3430 BK Nieuwegein www.wateropleidingen.nl, info@wateropleidingen.nl T: +31 (0)30 6069400, F: +31 (0)30 6069401 Afvalwaterbeheer, Drinkwaterbehandeling, Drinkwatervoorziening, Legionella - beheersplan opstellen, Onderhoud en beheer, Opleidingen, Riolering, Stedelijk waterbeheer, Waterbeheer, Waterzuivering

Watson-Marlow BV Industrieweg 130a, 3044 AT Rotterdam www.watson-marlow.com / info.nl@wmpg.com T: +31 10 4623486, Doseringsapparatuur, Pompen

Wetsus Postbus 1113, 8900 CC Leeuwarden www.wetsus.nl, info@wetsus.nl T: +31 (0)58 2843000 F: +31 (0)58 2843001 Toegepast onderzoek, Sensoren, Proceswaterbehandeling, Onderzoek, Milieutechnologie, Membraantechnologie, Membraanbioreactor - kenniscentra, Drinkwaterbehandeling, Biotechnologie, Afvalwaterbehandeling

Xylem Water Solutions Nederland B.V. Pieter Zeemanweg 240, 3316 GZ Dordrecht www.xylemwatersolutions.com/nl , xylemwatersolutionsnl@xyleminc.com T: +31 (0)78 6548400, F: +31 (0)78 6510936 Waterbehandelingsinstallaties, UV-bestralingsinstallaties, Scada, Rioolpompstations, Pompen, Ozonisatie-installaties, Onderhoud en beheer, Desinfectie/oxidatie installaties

Wilt u ook gebruik maken van of meer informatie ontvangen over de speciale vermelding in het bedrijvenregister van Waterforum Media, neem dan contact op met Daan Mooijman, +31 (0) 70 323 40 70 of via mail: daan@waterforum.net

www.waterforum.net/bedrijvenregister Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar adverteren@waterforum.net of bel 015 361 7433

kennis delen en kennis vergaren

Wat e r fo r u m b i e d t b e d r i j ve n e n ke n n i s c e n t ra e e n p l at fo r m om kennis en ervaring te delen met de waterwereld.

Dit katern is samengesteld door: E a s y f a i r s / E c o n o s t o N e d e r l a n d b v / J U M O M e e t - e n R e g e l t e c h n i e k B .V. / Wa t e r v a c a t u r e s . n l

Wat e r fo r u m b i e d t o o k u d e ka n s o m d e e l t e n e m e n z i e w w w.wa t e r f o r u m . n e t / wa t e r p l a t f o r m vo o r d e m o g e l i j k h e d e n .

Pumps & Valves groeit Pumps & Valves is de toonaangevende componenten vakbeurs, die 30 september en 1 oktober a.s. plaatsvindt in Ahoy Rotterdam. Vanuit de procesindustrie speelt hèt netwerkevent in op technologieën en innovaties in industriële pompen, kleppen, afsluiters en industriële appendages. Met 250 deelnemers is Pumps & Valves, in combinatie met Solids, als niche event weer gegroeid ten opzichte van de editie 2013.

zoals: Bray Controls, Busch, Gardner Denver, GEA Process Engineering, Iwaki, MRC Transmark, Netzsch Pompen, Prodim en Verder. Zij en vele anderen presenteren de laatste technologieën en innovaties op het gebied van pompen, kleppen, afsluiters en andere procescomponenten.

Schrijf u in voor een bezoek via www.easyfairs.com/pumps-nl

Gedurende twee dagen staat kennisdeling centraal via het deelnemersaanbod, maar ook via een praktisch programma dat focust op o.a. de watersector. Deelnemers presenteren oplossingen voor specifieke bedrijfscases op het gebied van energiebesparing, duurzaamheid en kostenbesparing.

Nieuw deze editie is de Innovatieroute ‘on tour’, waarin deelnemers in 10 minuten hun innovatie toelichten. Een innovatie die tijdens deze 10 minuten pitch voorbij komt, is de TriLok® Serie Tripple Offset vlinderkleppen van Bray Controls.

Easyfairs Beneluxweg 49 4904 SJ Oosterhout Netherlands (016) 2408999 lisa.jansen@easyfairs.com www.easyfairs.com/pumps-nl

Natuurlijk zijn er deelnemers van het eerste uur aanwezig, maar ook nieuwe grote partijen weten hun weg te vinden naar Pumps & Valves,

VAG Pico® Regelkleppen VAG Armaturen heeft met de Pico® range een betrouwbaar regeltoestel ontwikkeld om nauwkeurige druk of niveau te kunnen regelen. De regelkleppen zijn speciaal ontwikkeld voor gebruik in (drink)water systemen.

De regelkleppen zijn volledig zelfwerkend en worden bestuurd door het eigen medium. Door toepassing van innovatieve gepatenteerde oplossingen is de oppervlakte bescherming beter dan de eisen zoals gesteld in de GSK richtlijn. Zo beschikken de Pico® regelkleppen over hoogwaardige RVS stuurleidingen. Deze stuurleidingen worden middels de gepatenteerde CORFIX methode gemonteerd aan het afsluiter huis. Vervuiling en corrosie krijgen daardoor geen kans het drinkwater te beïnvloeden.

De klepzitting van het toestel is opgelast en daardoor extreem slijtvast. De Pico® kan worden voorzien van een op maat gemaakte cilinder waardoor de regelkarakteristiek specifiek op uw situatie wordt afgestemd. Mogelijke cavitatie wordt hierdoor voorkomen en tot een minimum beperkt.

Met de Pico® regelkleppen kan nadruk, voordruk of het waterniveau in een proces eenvoudig geregeld worden.

De Pico® regelkleppen beschikken over een DVGW goedkeur en zijn daardoor uitermate geschikt voor (drink)water systemen. De VAG Pico® regelkleppen zijn leverbaar van Dn50 tot en met Dn300 in de drukklassen Pn10, Pn16 en Pn25.

Econosto Nederland bv T. 010 284 11 20, info@econosto.com, www.econosto.nl

Van water naar proceswater Vloeistofanalyse - van water naar proceswater.

Water is de basis van al het leven op aarde. Eigenlijk is er meer dan voldoende voorradig als men bedenkt dat ca. 70% van het aardoppervlak bestaat uit zeewater. Helaas is de hoeveelheid water oneerlijk verdeeld en niet onder alle omstandigheden bruikbaar.

Daardoor worden aan meettechniek vele eisen gesteld. Of het nu om drinkwater, badwater, puur en schoon water, verbruiks-, proces- of koelwater gaat, iedere industriële branche stelt specifieke eisen aan de sensoren en meetapparatuur die voor de meting van de belangrijkste kwaliteitsparameters worden toegepast.

Voordat water kan worden gebruikt moet het vaak behandeld worden of door chemische toevoegingen in een gewenste toestand gebracht worden. Bij deze procedures hebben de sensoren en regelaars van JUMO zich bewezen. Zo realiseert JUMO het meten van behalve pH-waarde, redoxpotentiaal en ammoniak ook de elektrolytische geleidbaarheid, opgeloste zuurstof, vrij chloor en totaal chloor, chloordioxide, ozon, waterstofperoxide en perazijnzuur.

Daarnaast voldoet JUMO consequent aan de speciale eisen ten aanzien van hygiëne.

De toepassingsgebieden van JUMO sensoren en automatiseringstechniek reiken van drink- en verbruikswater tot aan de bereiding van proceswater. Door het consequent uitbreiden van het productassortiment toont JUMO aan dat zij het belang van water als kostbare bron inziet.

JUMO Meet- en Regeltechniek B.V. Rijnkade 18, 1382 GT WEESP NEDERLAND Tel. 0294 491492, Fax. 0294 419577 www.jumo.nl, info.nl@jumo.net

Najaars korting Watervacatures.nl, de vacaturesite die midden in de waterwereld staat. Nog beter bereik tegen scherpe tarieven. € 100,00 najaars korting Voor de eerst volgende plaatsing.

U betaalt geen € 595,00 maar € 495,00 (2 maanden online en 2x in Waterforum Nieuwsbrief) Vermeld bij uw opdracht onze aanbiedingscode: NAJAAR15 Deze aanbieding is geldig t/m 31 oktober 2015 Wilt u meerdere vacatures plaatsen, neemt u dan even contact met ons op, wij maken graag een passend aanbod voor u.

Watervacatures is in dit najaar ook tijdens de beurzen Water in de Openbare Ruimte (15 oktober, Expo Houten) en Aquatech (3-6 november, RAI Amsterdam) aanwezig.

Wilt u meer weten over de mogelijkheden neem dan contact op via info@watervacatures.nl of bel 015 361 74 33.

Watervacatures.nl Burgemeester Pabstlaan 10 b2 2131 XE Hoofddorp 015 3617433 www.watervacatures.nl info@watervacatures.nl

Wilt u ook op een 'WATERplatform' pagina?

Wat e r fo r u m b i e d t b e d r i j ve n e n ke n n i s c e n t ra e e n p l at fo r m om kennis en ervaring te delen met de waterwereld.

Wat b e t e ke n t d i t co n c r e e t vo o r u : • PUSH ac tief uw bericht /produc t nieuws, uw noviteit, uw (afgeronde/lopende/interessante) project de markt in. • J u i s t i n d e z e t e c h n i s c h e b r a n c h e w o r d t u w e x t r a U ITLE G gewaardeerd door uw doelgroep. kennis delen en kennis vergaren

Wa t e r fo r u m b i e d t o o k u d e ka n s o m d e e l t e n e m e n z i e w w w.wa t e r fo r u m . n e t / wa t e r p l a t fo r m vo o r d e m o g e l i j k h e d e n . o f n e e m co n t a c t o p m e t D a a n M o o i j m a n , d a a n @ wat e r fo r u m . n e t o f b e l + 3 1 ( 0 ) 7 0 3 2 3 4 0 7 0.

CT02_TH02_ADV_NL_08_15_A5+3refil.pdf

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

1

07/08/15

11.38

LOGISTICON WATER TREATMENT

Demiwater

Afvalwater

DÉ SPECIALIST IN WATERBEHANDELING!

Koelwater

Drinkwater Condensaat polishing

Een zuivere samenwerking Welke vorm van waterbehandeling u ook wenst, Logisticon levert u: Klantspecifieke installaties Ontwerpen in 3D Procesontwerp, Werktuigbouw/Elektrotechniek en Constructie in één hand Optie tot huur van installaties Bel of ga naar onze site en maak gebruik van onze expertise in water.

Logisticon Water Treatment b.v. +31 (0)184 - 60 82 60 www.logisticon.com