Waterforum 4 2015 by Waterforum

Industrie ontdekt slimmer wateren energiegebruik

Water News Europe for independent European water news

11de jaargang / nummer 4 / november 2015 / â&#x201A;Ź12,50

Herwinning van grondstoffen uit afvalwater

European Commission urges implementation Water Framework Directive

Aquatech & International Water Week

69 pa ge to go h En gl is

Verschijningsdata 2015: 03-03-2015 | 28-04-2015 | 08-09-2015 | 27-10-2015 | 15-12-2015

COLOFON

Waterforum Magazine is een uitgave van:

Burgemeester Pabstlaan 10/B2 2131 XE Hoofddorp 015-3617433 Doelgroep Midden en hoger technisch, financieel, commercieel en algemeen management binnen de watertechnologie en deltatechnologie en de toeleverende sectoren. Uitgever Mark van Waadenoijen Kernekamp Bladmanager Sandra Alberts Hoofdredactie Jaap Groot, redactie@waterforum.net Met medewerking van Loes Elshof, Jan Greuter, Olav Lammers, Peter Lindeboom, Jac van Tuin, M.de Wit-Blok Secretariaat 015-3617433, secretariaat@waterforum.net Verkoop Mooijman Marketing & sales 070-3234070 adverteren@waterforum.net Vormgeving Novaforum Studio Abonnementenadministratie WaterForum Magazine wordt op aanvraag en tegen betaling van abonnementsgeld (€ 49,95) toegestuurd aan relevante doelgroepen. Prijs van losse nummers bedraagt € 12,50. Aanvraag en/of adresmutaties via secretariaat@waterforum.net Leveringsvoorwaarden Op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van NovaForum Business Media BV zijn van toepassing de voorwaarden die zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel Haaglanden. Copyright NovaForum Media BV, 2015. Auteursrecht op inhoud en vormgeving zijn voorbehouden aan de uitgever. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit WaterForum Magazine is slechts toegestaan met bronvermelding en na schriftelijke toestemming van de uitgever.

14 Nederlandse industrie ontdekt slimmer wateren energiegebruik In de industrie zijn nog voldoende kansen voor efficiënter gebruik van water, energie en grondstoffen. In dit artikel Nederlandse voorbeelden en plannen omtrent het duurzaam omgaan met water uit de voedsel- en drankenindustrie.

18 31

Onverwachte impuls voor wereldmarkt afvalzuivering Nederland heeft samen met 192 andere lidstaten van de Verenigde Natie, de nieuwe mondiale duurzame doelstelling voor water aangenomen. De nieuwe waterdoelstelling is de lozingen van het ongezuiverde afvalwater in 2030 te halveren. De centrale vraag is: Wat gaat deze nieuwe doelstelling teweegbrengen als er in zo'n korte tijd zoveel nieuwe installaties gebouwd gaan worden?

‘Trial and error’ in markt herwonnen grondstoffen

Het thema circulaire economie heeft een belangrijke plaats tijdens de Amsterdam International Waterweek van 2015. En dat Nederland bij de herwinning van grondstoffen een vooraanstaande rol speelt blijkt uit de innovatieve praktijkvoorbeelden van bedrijven en waterschappen.

KELLER

GSM2 Modemlogger grondwater

riooloverstort

data

draadloos

beschikbaar

•

Waterstanden draadloos beschikbaar per email en FTP

•

Compatible met globale netwerk frequenties

•

Tot 5 sensoren per modem (grondwater versie)

•

SMS Alarm functionaliteit

•

Geïntegreerde realtime luchtdruk compensatie

•

Batterij levensduur tot 10 jaar

•

Volledig op afstand herprogrammeerbaar

•

Uitstekende datazekerheid

•

Dataopslag in uw eigen SQL database (geen hosting)

•

Automatische berekeningen (o.a. overstort, stijghoogte)

•

Automatische export naar diverse bestandsformaten

Nivosensoren - Grondwater Dataloggers - Riooloverstort Dataloggers - Telemetrie KELLER Meettechniek BV Postbus 59 2810AB REEUWIJK -HOLLAND

WWW.KELLER-HOLLAND.NL subsidiary of KELLER AG für Druckmesstechnik

Tel +31 182 399840 Fax +31 182 399841 E sales@keller-holland.nl

redactioneel

Waterforum app op Aquatech

Legionella in industriële koeltorensystemen voorkomen Drinkwaterinstallaties hebben de aandacht van de overheid wanneer het gaat om het voorkomen van legionellabesmetting. Helaas ontbreekt deze aandacht voor koeltorens en koeltorensystemen. En dat terwijl de kans op besmetting door deze bronnen wel degelijk aanwezig is. ENVAQUA geeft aan hoe deze problemen op te lossen en te voorkomen zijn.

36 40

De belangstelling voor de Amsterdam International Water Week en de Aquatech was tijdens de voorbereiding zo groot dat de organisatoren voor de opening van de evenementen al van een succes spraken. ‘De waterwereld is uit het dal, er zijn veel nieuwe initiatieven en iedereen wil aan de slag’ zo liet de organisatie van Aquatech weten. En dat wordt ook onderschreven door de bedrijven die op de beurs hun plannen, producten en bijzonder veel innovaties tonen. Daarnaast presenteren waterorganisaties en -kenniscentra zowel op de Aquatech als tijdens de AIWW hun visie die voor een groot deel gericht is op de circulaire economie. Hoe kan een bedrijf duurzamer werken, waar zijn wateren energiebesparingen aan te brengen of hoe haal je energie uit

Wachten op de eerste superstorm

afval. In dit speciale Aquatech nummer van Waterforum laten we

In de serie over stormvloedkeringen is het de beurt aan

van grondstoffen uit afval als op die van de technologische

de Nederlandse Maeslantkering. Jac van Tuin volgde de

ontwikkelingen om afvalwater te verminderen of te (her)gebruiken.

jaarlijkse proefafsluiting en sprak met Marc Walraven

Daarbij kijken we in eerste instantie naar de Nederlandse markt,

over het beslis- en besturingssysteem, faalkansen,

Nederland loopt bij de ‘grondstoffenmarkt ’ in Europa voorop,

programmeerfouten, risicogestuurd beheer en

maar Jac van Tuin beschrijft ook wat er op de wereldmarkt van

menselijke inventiviteit.

afval gebeurt. Een bijzonder interessante markt want Nederland

Prioriteit voor duurzame steden en watergerelateerde problematiek ‘City-to-city learning’ is één van de modellen

waarmee Christiaan Wallet Nederland wil profileren op de New Urban Agenda. “Zeker op het thema ‘Water in de stad’ kan de inbreng van ons land van grote betekenis zijn”, zo stelt Wallet die zich voorbereidt op de rol van Nederland op de HABITAT III-conferentie waar duurzaamheid en waterproblematiek een belangrijk thema zijn.

Verder in dit nummer

dan ook tal van deskundigen op dit gebied aan het woord. Zij geven hun mening op zowel de mogelijkheden voor het herwinnen

heeft, samen met 192 andere lidstaten van de Verenigde Naties, de nieuwe mondiale duurzame doelstelling voor water aangenomen. Deze nieuwe waterdoelstelling is dat de lozingen van ongezuiverd afvalwater in 2030 gehalveerd te hebben! Een enorme uitdaging waar juist de Nederlandse bedrijven een geweldige rol in kunnen spelen. Ook de bedrijven op de Aquatech spelen in op deze ontwikkelingen. Natuurlijk is Waterforum ook op de Aquatech aanwezig, niet alleen met het magazine en de online mogelijkheden van Waterforum maar wij presenteren ook de unieke Waterforum app waarin alle informatie, zowel van het magazine als van de online versie, beschikbaar is. Een water app die voor iedereen in de waterwereld belangrijk en toegankelijk is en waarmee je alle denkbare informatie altijd en direct bij de hand hebt. Informatie opdoen en kennis delen zijn immers de sleutelwoorden om succesvol in de

Column Jac van Tuijn

watersector te opereren. Op de Aquatech, de AIWW en bij de stand

Actueel

van Waterforum heeft u daar alle gelegenheid voor en wij hopen u

Agenda

dan ook te mogen verwelkomen op onze Waterforumstand.

Mens in Beeld: Hans van der Vlist Praktijk in beeld: Zwolse Ruimte voor de rivier-projecten Kwekerijen halen warmte uit water Nieuwe Zeesluis bij IJmuiden

Jaap Groot Hoofdredacteur Waterforum Magazine

T +31 (0)10 284 11 20 | uw@econosto.com | www.econosto.nl

column door Jac van Tuijn

Een eerlijk verhaal met loket Enkele jaren geleden was mijn wijk in rep en roer . De gemeente wilde

Ik ben het helemaal eens met onze watergezant Henk Ovink die ik

er een opvangcentrum vestigen voor verslaafden. Natuurlijk wilden wij

onlangs hoorde zeggen dat we het met doelmatigheid niet gaan

voorkomen dat de verslaafden door onze wijk zouden gaan slenteren

redden. Waterproblemen zijn complex en laten zich niet makkelijk

en onze kinderen in aanraking zouden brengen met drugs. Constructief

oplossen. Ovink reist de hele wereld over en vertelt met een aanstekelijk

overleg met de gemeente leidde tot de afspraak dat de politie snel

enthousiasme over het oppakken van die complexiteit. Laten we die

zou reageren bij overlast. De opvang kwam er en al snel bleek dat de

complexiteit omarmen. Hij heeft het dan over verhalen (narratives) en

politie inderdaad snel ter plekke was als door ons werd gebeld over

verstoorders (disruptors). Ik denk dan aan de Overdiepse polder waar

rare gasten die zich in gangetjes ophielden. De gemeente was eerlijk

zich een geweldig verhaal heeft afgespeeld over boeren die onder

geweest door mogelijke overlast niet op voorhand uit te sluiten.

een kastanjeboom een eigen plan bedachten met terpen, over lokale bestuurders die als verstoorders naar de Haagse ministeries trokken,

Nu denkt u natuurlijk dat ik het over vluchtelingen ga hebben. Nee,

maar ook over de speciale adviseur die de boeren heeft bijgestaan en als

ik wil naar het eerlijke verhaal. Naar New York op 25 september waar

loket fungeerde naar de veelkoppige overheid met de vele regeltjes.

193 landen - waaronder Nederland - nieuwe mondiale doelen hebben afgesproken. Doel nr.6 gaat specifiek over water en beoogt dat in 2030

Waarom heeft Nederland geen aanstekelijk verhaal bij het nieuwe

iedereen de beschikking moet kunnen hebben over schoon drinkwater

waterdoel nr.6 over water? De toespraak van Rutte bij de Verenigde

en adequate sanitatie. Namens Nederland zei premier Rutte in zijn

Naties heeft in Nederland geen enkele weerklank gevonden. Ook niet

toespraak tot de Verenigde Naties dat ons land zich volledig aan de

in de eigen watersector. Het ontbrak aan een overheid met een eigen

VN-doelen committeert. Ik vroeg me af namens welke Nederlanders hij

verhaal. Een overheid die bovenal doelmatig is en, als het om water gaat,

daar sprak. De gemiddelde Nederlander heeft geen flauwe notie van

vooral kijkt naar het eigen verzorgingsgebied. Terecht, want daar betalen

het bestaan van de doelen. Zelfs in de Nederlandse watersector leeft

we onze belastingen voor. Maar hoe willen we dan ooit wereldleider

het nauwelijks.

worden als het om water gaat? Of is het verhaal eigenlijk minder complex en beperkt het zich tot de bedrijven die marktleider willen worden?

In zijn toespraak pleitte Rutte voor de betrokkenheid van het bedrijfsleven en gaf Heineken als voorbeeld. Die heeft in Burundi een

Nog kort even terug naar mijn wijk. De gemeente had een visie met

brouwerij die zijn grondstoffen bij de lokale boeren inkoopt. Dat is

verslaafde-opvang in de wijk. Een goed verhaal maar niet zonder

natuurlijk te prijzen van Heineken maar Rutte richtte in zijn toespraak

gevolgen. Daarvoor was een ingewikkeld convenant met de wijk nodig en

niet de mondiale schijnwerpers op de maatschappelijke organisatie

uiteindelijk een loket voor de wijkbewoners. In ons geval, heel simpel: een

Eucord die achter de schermen de lokale Burundese boeren helpt en ze

telefoonnummer om te kunnen bellen bij overlast. S

sterkt in hun positie tegenover Heineken. Het verhaal van Rutte is dus niet eerlijk. Het echte verhaal is veel complexer. Het gaat niet om de multinational, die redt zichzelf wel. Belangrijker is dat de overheid die complexiteit weet te vervatten in een eigen enthousiasmerend verhaal en daarbij een loket organiseert waar de zwakkere partijen aan tafel kunnen aankloppen, in dit geval voor de boeren.

Jac van Tuijn is voormalig hoofdredacteur en mede-oprichter van Waterforum Online. Hij werkt nu als freelance journalist en moderator, met name op het gebied van (internationaal) watermanagement. www.kkwekwwekbewb.nl Meer columns van Jac www.kkwekwwekbewb.nl

www.waterforum.net/jacvantuijn www.kkwekwwekbewb.nl

actueel Rioolwaterzuiverings installatie centrum van afvalverwerking

Ecologische effecten chemische stoffen beter 11 de jaargang /

in beeld

nummer 3 / september

Beweegbare stormvloedkering beschermt Venetië

2015 / €12,50

Henk Ovink Nederlands eerste watergezant 11 de jaargang /

nummer 2 / april

‘Mister Coast’ Groot interviewvalt in de prijzen met Marcel Stive 2015 / €12,50

Watersector richt zijn blik op nanotechnologie

11 de jaargang /

MVO-manager van het jaar 2015 Birgitta Kramer, manager duurzaamheid bij Vitens, is een van de drie genomineerden voor de 'MVO-manager van het jaar 2015' verkiezing. De verkiezing is een initiatief van adviesen ingenieursbureau Royal HaskoningDHV, ondernemingsorganisatie VNONCW en fabrikant van modulaire vloerbedekking Interface. Naast Birgitta Kramer zijn Harry Hofman (MVO-manager bij Strukton) en Fokko Wientjes (Vice-President Corporate Sustainability & Public Private Partnerships bij DSM) genomineerd als ‘MVO-manager van het jaar 2015’. Een jury heeft hen geselecteerd uit 9 kandidaten die de meeste

Drijvend Park In de Rotterdamse wijk Kralingen is het eerste drijvende park van Europa in gebruik genomen. Er volgen meer van dit soort eilandjes om voor meer groen in de stad te zorgen en de waterkwaliteit te verbeteren. De wortels van de planten op deze drijvende stadstuin moeten op den duur voor een soort onderwater-mangrovebos zorgen. De

Gespot online

Klimaatadaptatie is voor veel gemeent en nog onbeken d

Megamarkt voor ontzouten zeewa ter

Industrie ontdekt slimmer wateren energiege bruik

Erop of eronde Waterschappe n staan voor

nummer 1 / maart

2015 / €12,50

cruciale verkiezingen

Water News Europe independent European water for news 11 de jaargang /

nummer 4 / november

2015 / €12,50

Herwinning van grondstoffen uit afvalwater

European Comm ission urges implem entatio Water Framework n Directive

Aquatech & Inter national Wate r Week

stemmen hadden gekregen bij een stemming onder ruim 250 MVO-managers. Op 3 november 2015 wordt uit deze drie genomineerden op het Nationaal Sustainability Congres de winnaar verkozen. Staatssecretaris Mansveld (Infrastructuur en Milieu) zal daar de bokaal aan de winnaar overhandigen. www.waterforum.net/Nieuws

verwachting is dat vissen een beschutte plek onder de wortels van de planten vinden. Meer vissen en planten zorgen dat het water zichzelf beter kan zuiveren, wat leidt tot schoner water. Als de proef slaagt wordt de komende jaren een kilometer van dit soort drijvende tuinen aangelegd. De innovatie kan niet alleen in Nederland op waardering rekenen. In overstromingsgevoelige gebieden als Bangladesh, India en Indonesië zitten ze om dit soort innovaties te springen. Tieme Haddeman, bedenker van het drijvende park, won in 2014 de aanmoedigingsprijs van de Waterinnovatieprijs met zijn idee. De Unie van Waterschappen reikt deze prijs uit aan de meest innovatieve waterprojecten die toepasbaar zijn binnen de taken van waterschappen. www.uvw.nl

Waterforum App. op Aquatech 2015 Novaforum Media (uitgever van Waterforum) zal op de Aquatech Amsterdam 2015 de unieke Waterforum app presenteren (Stand no. 07.625 ) . Hiermee kunnen geïnteresseerden alle informatie over water downloaden. De Waterforum App geeft zowel informatie over het Waterforum magazine, Waterforum online als de Waterforum Specials. Aquatech Amsterdam wordt van 3 tot 6 november in Amsterdam gehouden. Aquatech is 's werelds meest toonaangevende vakbeurs voor proces-, drink- en afvalwater. Voor deze jubileumeditie pakt Aquatech uit met een programma dat voor 100% gericht is op water en waarbij de focus vooral gericht is op kennis delen, praktijk en innovatie. Aquatech Amsterdam is onderdeel van de Amsterdam International Water Week (AIWW). Dat dit jaar als thema heeft: 'Integrated solutions for a circular economy and resilient cities'. www.waterforum.net

Koper in varkensvoer De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) controleert sinds kort vleesvarkensbedrijven om te zien of ze zich houden aan de wettelijk toegestane norm voor koper in

varkensvoer. Teveel koper in het voer heeft negatieve effecten op de bodem en het oppervlaktewater. In Waterforum online leest u het complete artikel.

www.waterforum.net/Nieuws

Naamswijziging Schlumberger Water Services (Netherlands) B.V. naar Van Essen Instruments B.V.

SMART MONITORING NETWORK connected devices & services

Van Essen Instruments biedt een compleet

Grond- & oppervlaktewater monitoring Visualisatie

scala aan technologie en advies op het gebied van grondwater management. Betrouwbare en nauwkeurige sensoren worden gecombineerd met de laatste ontwikkelingen op het gebied van draadloze communicatie en data visualisatie.

Data management & controle

Naast kwalitatief hoogwaardige grondwaterdata biedt Van Essen Instruments tevens oplossingen om een grondwatermeetnet effectiever en efficiĂŤnter te beheren.

Communicatie

Diver datalogger

Van Essen Instruments 015 275 5000 sales-nl@vanessen.com www.vanessen.com

Waterkwantiteit & - kwaliteit

actueel

Actieve matchmaking op Aquatech Water Alliance is één van de co-organizers van de AquaMatch op de Aquatech. AquaMatch is dé manier om uw toekomstige zakenpartner te ontmoeten. Het Enterprise Europe Network (EEN), Water Alliance en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RvO) organiseren op donderdag 5 november, voor de 4e keer de AquaMatch tijdens de Aquatech Amsterdam. Doel van dit evenement is om Nederlandse waterbedrijven (wateren deltatechnologie) in contact te brengen met buitenlandse bedrijven om zo samenwerkingspartners te vinden. Speciale focus dit jaar zijn de internationale financieringsmogelijkheden voor de watersector. Voorafgaand aan de AquaMatch krijgt men tijdens de ‘Water Funding Opportunities’ ontbijtsessie praktische en gerichte informatie over de Europese onderzoeks- en innovatieprogramma’s Horizon2020, Eurostars en LIFE. Tijdens de lunchsessie zal het nieuwe programma Partners voor Water 2016 –2021 worden gepresenteerd. www.wateralliance.nl

Gespot online

Peilverlaging Markermeer Minister Melanie Schultz neemt pas half december een definitief besluit over het al dan niet plaatsen van extra pompen in de Houtribdijk en Afsluitdijk. Zij wil aanvullend onderzoek na het onlangs verschenen rapport van RWS en I&M waaruit blijkt dat plaatsing van deze pompen kan leiden tot minder ingrijpende versterkingswerken aan de Markermeerdijk tussen Hoorn en Amsterdam. De besparingen die daarmee mogelijk kunnen worden behaald, wegen vooralsnog niet op tegen het prijskaartje dat aan de extra pompen hangt. Over dat prijskaartje zelf lopen de meningen tot nu toe ook nog sterk uiteen. Uitgaande van een MHW-daling van 60 cm denken de onderzoekers, op basis van het voorlopige ontwerp voor de Markermeerdijk (300 miljoen euro), ten aanzien van de versterkingswerken tussen de 40 en 100 miljoen euro goedkoper uit te zijn. Vooralsnog lijkt een (tijdelijke) 60 cm daling van het Markermeerpeil weinig effect te hebben

op versterkingsmaatregelen elders langs het Markermeer, zoals de Oostvaardersdijk en Randmeerdijken. Dit heeft weer te maken met de overwegend zuidwestenwind waardoor de dijken daar, wat de hydraulische belasting betreft, veel meer onderhevig zijn aan wateropzet (scheefstand) en golfoploop. Hier verwacht men een besparing van slechts enkele miljoenen. Medio december neemt de minister een besluit of peilverlaging door pompen wel of niet deel gaat uitmaken van de opdracht van de alliantie die de werkzaamheden gaat uitvoeren. Omdat de keuze voor pompen een ingrijpende systeemwijziging betekent, zullen in die afweging volgens de minister ook andere belangen en belanghebbenden worden betrokken. Vervolgens vindt dan ook de definitieve gunning plaats. Daarna volgt nog een periode van anderhalf jaar planuitwerking alvorens de schop definitief de grond ingaat. www.waterforum.net/Nieuws

Betere waterkwaliteit zalmkwekerijen Ikea maakte onlangs bekend alleen nog maar verantwoord gekweekte zalm met het ASC-keurmerk te gaan verkopen. Ook Albert Heijn stapte onlangs over op kweekzalm met dit label. Dat kan positieve gevolgen hebben voor de waterkwaliteit rondom de kweke-

rijen die in open systemen de zalm grootbrengen op zee. Waterforum nam een kijkje op een Noorse zalmkwekerij. In Waterforum online kunt het complete artikel over dit onderwerp lezen.

www.waterforum.net/Nieuws

actueel

Nieuwe sanitatie proefopstelling Omwonenden, woningcorporaties en projectontwikkelaars kunnen vanaf 26 september kennismaken met nieuwe sanitatie: anders omgaan met afvalwater. In wijkcentrum de Groene Hoven in Kerschoten (Apeldoorn) staat een proefopstelling met drie vacuümtoiletten en een voedselrestenvermaler. Het is volgens de betrokken partijen de eerste ‘nieuwe sanitatie proefopstelling’ in een openbare gelegenheid op initiatief van Waterschap Vallei en Veluwe, gemeente Apeldoorn, adviesen ingenieursbureau Tauw en woningbouwcoöperatie de Woonmensen. Een vacuümtoilet voert urine, ontlasting en spoelwater via onderdruk af, vergelijk-

baar met een vliegtuigtoilet. Heemraad Bert van Vreeswijk: “We gaan daardoor spaarzaam om met drinkwater. Voor een spoelbeurt is namelijk geen acht, maar slechts één liter water nodig. En door het afvalwater met weinig spoelwater te mengen, kunnen we de waardevolle grondstoffen makkelijker terugwinnen.” De voedselrestenvermaler biedt een oplossing voor het veelvoorkomende probleem dat gemiddeld 85% van de voedselresten met het restafval in de grijze container verdwijnt. “Door het groenafval in de vermaler naast de wasbak te stoppen, wordt het direct afgevoerd naar het riool. Dit leidt niet alleen tot een duurzame afvalwaterketen, maar is ook hygiënisch

en makkelijk voor de gebruiker.” Van Vreeswijk: “Uit de geconcentreerde waterstromen van toiletten kunnen we meststoffen, zoals fosfaat en stikstof, maar ook biogas terugwinnen. Het zuiveringsproces verloopt ook gemakkelijker en daardoor goedkoper. Met nieuwe sanitatie dragen we bij aan het zuinig en efficiënt omgaan met grondstoffen.” www.waterforum.net/nieuws

Dijkbezwijkproef Eind september gaven dijkgraaf Gerard Doornbos van het hoogheemraadschap van Rijnland en directeur Joost Buntsma van de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA) het startsein voor de eerste ontgraving bij een unieke dijkbezwijkproef in de Leendert de Boerspolder. De ontgraven veendijk zal hierdoor binnenkort onder gecontroleerde omstandigheden bezwijken. Sensoren monitoren nauwkeurig hoe het bezwijken plaatsvindt. De afgelopen jaren heeft al het nodige onderzoek plaatsgevonden naar de sterkte en faalmechanismen van de ongeveer drieduizend kilometer veendijken in ons land. Bij het berekenen of veendijken sterk genoeg zijn en voldoen aan de veiligheidsnorm, hanteren de waterschappen momenteel conservatieve

Dijkgraaf Gerard Doornbos (l.) en directeur STOWA Joost Buntsma (r) op werkbezoek bij de Leendert de Boerspolder waar op 28 september de eerste ontgravingen van start gingen bij de teen van de dijk.

aannames. Juist omdat er nog veel kennis ontbreekt over de werkelijke sterkte van dit soort dijken en zij het motto hanteren ‘safety first’. STOWA-directeur Joost Buntsma: “Als we meer weten over de werkelijke sterkte, kunnen we die kennis in onze toetsmodellen stoppen. Veel waterschappen hebben het idee dat

hun veenkaden nu vaak ten onrechte worden afgekeurd. De proef kan ertoe leiden dat we de toetsmodellen kunnen verbeteren, zodat kades minder snel worden afgekeurd en dat er kosten bespaard kunnen worden, zonder dat de veiligheid in het geding komt. www.waterforum.net/nieuws

schermen zorgen de waterschappen voor de leefomgeving van de hoofdrolspelers in de film ‘Holland, Natuur in de delta’. Van het water inperken tot meewerken met de natuur, met natuurvriendelijke oevers en het herstel van beken in hun natuur-

lijke loop, geven de waterschappen vorm aan water in het landschap. Net zoals de bever in de film. De waterschappen dragen daarom bij aan de film ‘Holland, Natuur in de delta’, om samen te kunnen genieten van ons mooie water.

Natuur in de Delta De film ‘Holland, Natuur in de delta’ draait nu in de Nederlandse bioscopen. ‘Holland, Natuur in de delta’ is de nieuwe productie van de makers van ‘De Nieuwe Wildernis’. Schoon water voor de stekelbaars. Droge voeten voor de haas in de polder. Achter de

www.natuurindedelta.nl

140196

KSB introduceert hoog-efficiënte afvalwaterpompen tot 150kW KSB introduceert afvalwaterpompen van het type Amarex/KRT met energiezuinige motoren. Deze motoren voldoen aan de toekomstige Europese rendementseisen IE3 (Premium Efficiency) voor standaardmotoren. De nieuwe pompsets, zijn toepasbaar als dompelpomp en als overstroombare droogopgestelde kort gekoppelde blokpomp en kunnen zowel met als zonder Ex-beveiliging worden geleverd. De uitvoering in natte en droge opstelling funtioneren zonder koelmantel en zonder mediumkoeling. KSB Nederland BV . infonl@ksb.com . www.ksb.nl/Amarex

Amarex N

Amarex/KRT

› Onze techniek. Uw succes. Pompen Afsluiters Service n

Traditioneel innovatief. Meetomvormer en sensoren voor meting van pH-waarde, redoxspanning, elektrolytische geleidbaarheid, opgelost zuurstof, troebelheid en desinfectie meetwaarden Meetomvormer ook verkrijgbaar met geïntegreerde regelaar en grafische datalogger Armaturen en toebehoren

Meetsysteem voor vloeistofanalyse U bent op zoek naar efficiency, precisie en duurzaamheid? U weet dat kwaliteit de uitkomst is van kennis, innovatie en praktijk ervaring? Dan heeft u de juiste partner gevonden. Welkom bij JUMO.

www.jumo.nl

U vindt JUMO in HAL 02, standnr. 114

3 nov Geotechniekdag 2015

actueel

Op dinsdag 3 november is het Chassé Theater in Breda het toneel

3 nov The year in Infrastructure 2015 Conference

van de Geotechniekdag 2015. Tijdens dit congres neemt de vakwereld weer kennis van de laatste ontwikkelingen in dit vakgebied, dat voortdurend in ontwikkeling is. Dit keer is het thema ‘Proef op de som’. Locatie: Breda

This global gathering of leading figures in the world of infra-

Organisatie: Nederlandse en Vlaamse ingenieursverenigingen KIVI

structure design, construction and operations will feature a

Geotechniek en ie-net en SBRCURnet

series of presentations and interactive workshops exploring the intersection of technology and business directors, and how they are shaping the future of infrastructure

learn best practices and interact with infrastructure

5 nov Zesde Nationaal Deltacongres 2015

professionals from around the world.

Het zesde Nationaal Deltacongres vindt plaats op donderdag 5 november 2015

Locatie: London

van 10.15 uur tot 17.30 uur in Congrescentrum Brabanthallen in ‘s-Hertogenbosch.

Organisatie: Bentley systems

Iedereen die betrokken is bij en geïnteresseerd is in het Deltaprogramma is

delivery and investment returns. The Year in Infrastructure 2015 is the ideal opportunity to

welkom: maatschappelijke organisaties, bedrijfsleven, kennisinstellingen en

agenda

overheden. Het congres wordt in coproductie met rijk, provincies, waterschappen en gemeenten georganiseerd. Locatie: Den Bosch Organisatie: Deltacommissaris

10 nov Waterbouwdag 2015 ‘Waterbouw; kunst of kunde?’. Een thema dat volgens dagvoorzitter Han Vrijling alles te maken heeft met het feit dat puur functionele bouwkunde in de loop van de tijd evolueert naar bouwkunst: “De plattegrond van Amsterdam heeft met haar half-cirkelvormige grachtenstelsel meer weg van een kunstwerk dan van een eenvoudig en goedkoop woongebied dat de loop van het water volgt. Niet het water, maar de schoonheid als leidend principe” Locatie: Rotterdam Organisatie: SBRCURnet

16 nov - 18 nov Waterveiligheidscongres 2015 Nederland staat internationaal op de kaart als waterland, en Nederlandse ingenieurs worden vaak gevraagd voor grote uitdagende opdrachten in het buitenland. Dit werk aan bijzondere projecten in uiteenlopende gebieden en omstandigheden zorgt voor een verbreding van het blikveld en frisse ideeën. Gedurende het congres worden toonaangevende professionals gevraagd naar hun ervaringen in het buitenland, en reflecteren we op de wijze waarop we hiervan kunnen leren in onze eigen unieke Delta. Locatie: Ouwerkerk

En verder: 11 nov Informatiemiddag Waterbehandeling voor stoomketels –Tips & Tricks 19 nov Regieoverheden: Hebben we over 30 jaar spijt?

Organisatie: Watersnoodmuseum

24 nov - 25 nov GeoBuzz 2015

AFVALWATER

In de industrie zijn nog voldoende kansen voor efficiënter gebruik van water, energie en grondstoffen. “Niet omdat het moet, maar omdat het ook wat oplevert,” zegt Johan Raap, lector Biobased Energy. Jos Bouwman, senior waterspecialist bij Royal HaskoningDHV, denkt dat er in Nederland wel een tandje bij kan voordat een ‘groene’ industrie werkelijkheid wordt.

Door indikken minder afvalwater afvoeren

Nederlandse industrie ontdekt slimmer wateren energiegebruik Door Loes Elshof

“Alleen al uit de vele projecten en onderzoeken in de Nederlandse

gebruikt, zowel de warmte-inhoud als het water zelf. Johan Raap,

praktijk kun je afleiden dat er voor industriële bedrijven

lector Biobased Energy bij Avans Hogeschool en werkzaam bij het

nog voldoende is te halen uit wateren energiebesparing

agro-industriële concern Royal Cosun licht de motivatie toe: “Niet

en grondstofterugwinning”, zegt Jos Bouwman, senior

omdat het moet, maar omdat het de bedrijven ook iets oplevert.”

waterspecialist bij Royal HaskoningDHV. Er zijn veel verschillen

Zuivelconcern FrieslandCampina heeft flinke stappen

tussen sectoren. Vooral in de voedsel- en drankenindustrie heeft

gezet in energie- en waterbesparing. In de vernieuwde

het bewuster omgaan met water het afgelopen decennium

productielocatie in Aalter (België) werd het waterverbruik per

een vlucht doorgemaakt. Van het hergebruiken van spoel- en

ton product teruggebracht van 2 m3 tot 0,5 m3. De warmte

proceswater tot het terugwinnen van grondstoffen, zoals

van het condensaat dat vrijkomt bij het indampen van melk tot

stikstof, fosfor- en kaliumzouten uit de proceswaterstromen en

melkpoeder wordt hergebruikt. Het condensaat wordt opgewerkt

bijproducten, bijvoorbeeld door groenteverwerkers.

tot ketelvoedingswater. Met omgekeerde osmose wordt gezorgd voor omzetting van de organische vervuiling en wordt vervuiling

Innovatieve waterbehandeling

van de membranen voorkomen. Nabehandeling geschiedt met

De Nederlandse aardappelindustrie, met spelers als Aviko, Lamb

behulp van ultrafiltratie en omgekeerde osmose.

Weston, Farm Frites en Peka Kroef, zuivert en hergebruikt het eigen proceswater. In de suikerindustrie wordt al jarenlang het

Ondergrondse regenwateropslag

condensaat (oorspronkelijk het water uit de suikerbiet) opnieuw

De glastuinbouw past ook steeds meer innovatieve

AFVALWATER

Op Schiphol kijkt The Grounds , kenniscentrum voor innovatieve en duurzame toepassingen, hoe de luchthaven slimmer met water en energie kan omgaan

De glastuinbouw past ook steeds meer innovatieve waterbehandeling toe

Investeringen in beperking van waterverbruik verdienen zich meestal pas na enkele jaren terug

waterbehandeling toe, vooral in kustgebieden. Als aanvulling

(zie het artikel op pagina 24 over dit onderwerp) tot groene

op de bovengrondse regenwaterbassins wordt brak of zout

energie. Tot nu toe produceren de meeste rioolwaterzuiveringen

grondwater via (dure) omgekeerde osmose ontzilt. Het zoute

(rwzi’s) waar anaerobe vergisting wordt toegepast, biogas om

restwater gaat terug de bodem in. Maar steeds populairder en

elektriciteit op te wekken en de warmte deels te benutten voor

ruimtebesparend zijn natuurlijke, ondergrondse waterbuffers,

verwarmen van de vergistingstanks en de gebouwen. Maar dankzij

waarin het regenwater tijdelijk wordt vastgehouden en naar

technologische innovaties verruimen de mogelijkheden; maar ook

behoefte wordt opgepompt. Een demonstratieproject is

de energieproductie uit zuiveringsslib wordt gecentraliseerd. Het

recent gerealiseerd in ’s-Gravenzande. Andere voorbeelden zijn

plan is om bij de rwzi in ’s-Hertogenbosch slib uit een veel grotere

‘Spaarwater’ voor agrariërs aan de kust in Noord-Nederland en

regio te vergisten en bovendien het vergistingsproces anders in

‘Freshmaker’ in Ovezande (Zeeland).

te richten waardoor de capaciteit groter wordt. Daarbij krijgt het slib een voorbehandeling, waarmee de biogasopbrengst wordt

De vloeibare afvalstroom is voor veel industriële bedrijven een

vergroot. Bierbrouwer Heineken wil een gasleiding aanleggen,

flinke kostenpost. BWA ontwikkelde condensatietechnologie voor

dat een deel van het waterschapsgas naar de nabijgelegen

het indampen van de zoute reststroom, die overblijft na ontzilting

productielocatie brengt. Een ander deel van het biogas is op te

van brak water met behulp van membraanfiltratie. Intussen tonen

werken tot transportbrandstof voor de vrachtwagens van de

industriële bedrijven veel belangstelling voor de verdampers, die

gemeentelijke afvalstoffendienst in de stad.

bij lage temperaturen, vanaf 25 graden, de vloeibare afvalstroom indikken. “Dankzij het indikken hoeft een bedrijf minder kubieke

Volgens Johan Raap begint elke innovatieve casus bij een

meters afvalwater af te voeren, wat leidt tot een lagere rekening

open blik op de omgeving. “Benut de biomassastromen in

van de industriële afvalverwerker”, zegt algemeen directeur Coos

het gebied.” Daarnaast is de juiste mentaliteit gewenst om

Wessels van BWA. De benodigde energie wordt bij voorkeur geput

‘green deals’ te kunnen sluiten. “Ik ben ervan overtuigd dat

uit restwarmte die in de onderneming ‘gratis’ voorhanden is. Een

een samenwerkingshouding een enorme impuls betekent voor

deelstroom kan buiten de verdamper een paar graden worden

innovatie. Samenwerken is wel het moeilijkste wat er is. Een

afgekoeld, waardoor kristallisatie kan optreden. Deze materie

proactieve houding van partijen helpt, evenals een mentaliteit van

kan worden opgewerkt tot een waardevolle, vaste industriële

geven en nemen. Niet alle opbrengsten zijn vooraf tot op de cent

grondstof, bijvoorbeeld metalen (koperzouten) maar ook harsen.

uit te rekenen. Je moet elkaar vertrouwen en iets gunnen.”

Biogas van rioolwaterzuivering

Lokale oplossingen

Ook waterschappen hebben tegenwoordig veel in de aanbieding.

Raap benadrukt het belang van ‘maatwerk’. “Kijk zoveel mogelijk

Van waardevolle herwonnen grondstoffen, zoals meststoffen

naar lokale oplossingen”, benadrukt hij. Dat geldt zeker voor de

Twee experts voor de waterbranche

Deltapilot M en Waterpilot

Duurzame procesveiligheid, een hoge mate van beschikbaarheid en economische e�ciëntie zijn belangrijke aspecten. Endress+Hauser is uw partner voor producten, services en solutions. De hydrostatische niveaumeters, Deltapilot M en Waterpilot, controleren betrouwbaar niveaus op alle gebieden van drinkwater- en afvalwaterbehandeling. • • • • • •

Veelzijdige en zeer stabiele hydrostatische niveausensors Zeer geschikt voor drinkwater, afvalwater en zeewater toepassingen KTW, NSF, ACS certiﬁcering Bruikbaar in explosiegevaarlijke zones (ATEX, FM,CSA, IEC EX, NEPSI) Marine approvals GL, ABS Verscheidenheid in uitgangssignaal protocollen 4-20 mA HART®, PROFIBUS® PA, FOUNDATION™ ﬁeldbus • Gelijktijdig temperatuur meten door middel van een Pt100 temperatuursensor www.nl.endress.com/druk

Endress+Hauser BV Postbus 5102 1410 AC Naarden

Tel: (035) 695 86 11 info@nl.endress.com www.nl.endress.com

AFVALWATER

Behalve op de eigen processen kunnen industriële bedrijven ook invloed uitoefenen op de werkwijze van hun toeleveranciers

Alleen met de juiste mentaliteit en een goede samenwerking kan je ‘green deals’ sluiten

voedings- en drankenindustrie, die meer gebiedsgebonden is dan

aandacht heeft: “De energiekosten zijn in de chemische industrie

bijvoorbeeld de chemische industrie. Maar tegelijk waarschuwt

de grootste kostenpost, niet water.”

hij de “energiefabrieken” van waterschappen voor overmatige expansiezucht richting de industriële biomassastromen. “Het is

Kleding

prima dat zij biogas willen opwekken, maar de industrie kan het

Maar soms keert de wal het schip: consumenten eisen steeds

ook, en soms is dat vanuit de keten gezien beter. Bijvoorbeeld

vaker een groene houding van producenten, waarbij water

door het opgewekte biogas meteen in het productieproces te

vaker wordt herkend als cruciaal onderdeel van duurzame

benutten.”

productie. Mede daarom proberen kledingconcerns wereldwijd een antwoord te bieden op milieuvervuiling en slechte

Behalve op de eigen processen, kunnen industriële bedrijven

arbeidsomstandigheden in de textielproductie. De komende

invloed uitoefenen op de werkwijze van toeleveranciers,

jaren is echter nog een aardverschuiving nodig om de mensen

in de voedingsindustrie zijn dat de landen tuinbouw. 'Slim

milieuvriendelijke productieomstandigheden daadwerkelijk te

watergebruik en hergebruik', is daarbij het motto. Bouwman

verbeteren in Azië en Afrika, evenals het beperken van schade

noemt de Nederlandse aardappelverwerker, die besloot bij

aan het (water)milieu. Een lange adem is wel gewenst. Ook

het verbeteren van zijn eigen ‘waterfootprint’ ook het gedrag

recente schandalen, zoals rond de Volkswagen dieselauto’s,

van leveranciers te betrekken. Agrariërs werden verplicht hun

geven aan dat duurzaamheid voor consumenten telt en

land slimmer te irrigeren, om uitputting van natuurlijke (grond)

daarmee het gedrag van de producent. Voor industriële bedrijven

waterbronnen te voorkomen.

is er nog genoeg werk aan de winkel.

Snelle terugverdientijd

Tegelijk is de situatie in Noord-Europese landen nog aanmerkelijk

Bouwman heeft de indruk dat de chemische industrie nog niet

gunstiger dan die in bijvoorbeeld Oost-Europa. Jos Bouwman

optimaal de kansen benut om hun watercyclus te ‘sluiten’.

schetst de praktijk die hij regelmatig aantreft in Oost-Europese

Waarom blijven deze bedrijven achter? Bouwman: “Investeringen

landen: “Met westerse technologie is de waterbehandeling

in beperking van waterverbruik verdienen zich meestal pas

in productiefaciliteiten geoptimaliseerd, maar in de omgeving

na enkele jaren terug. Industriële bedrijven, veelal die in de

wordt niets gedaan aan waterzuivering of – behandeling.” Een

chemische sector, wensen een kortere terugverdientijd op hun

situatie die in schril contrast staat tot de aanmerkelijk meer

investeringen. Bij het beoordelen van investeringen valt de keuze

watervriendelijke Nederlandse praktijk. “Een level playing field,

dan eerder op innovaties die zich sneller terugverdienen, het liefst

zeker in Europa, is wel gewenst. Dat begint vaak met goede

binnen een tot enkele jaren.” Raap beaamt dat water minder de

kennisverspreiding en educatie”, besluit Raap.S

AFVALWATER

Nederland heeft samen met 192 andere lidstaten van de Verenigde Natie, de nieuwe mondiale duurzame

De vergisttank van Desah in Sneek levert het gas uit het afvalwater aan de woningen in de wijk.

doelstelling voor water aangenomen. Het nieuwe wereldwaterdoel beperkt zich niet langer tot de aanleg van nieuwe watervoorzieningen in ontwikkelingslanden, maar stelt zich ook ten doel de lozingen van ongezuiverd afvalwater te hebben gehalveerd in 2030. De centrale vraag is: Wat gaat deze nieuwe doelstelling teweegbrengen als er in zo'n korte tijd zoveel nieuwe installaties gebouwd gaan worden? Nereda in aanbouw op rwzi Clonakilty in Ierland.

Wereldwijd halveren hoeveelheid afvalwater in 2030

Onverwachte impuls voor wereldmarkt afvalzuivering Jac van Tuijn

Zonder veel ruchtbaarheid binnen de Nederlandse watersector,

zuivering - gebruikt gaat worden en hoe de voortgang gemonitord

hebben de Verenigde Naties eind september een nieuw waterdoel

zal gaan worden.

aangenomen om in 2030 te komen tot de halvering van de hoeveelheid afvalwater dat wereldwijd nog ongezuiverd wordt

Oude ge誰ndustrialiseerde wereld

geloosd. Het nieuwe mondiale waterdoel trok in Nederland weinig

De rondgang leert ook al snel dat de omstandigheden in de wereld

belangstelling omdat afvalwater in ons land al voor 99% wordt

sterk verschillen. Alvorens in te gaan op de Nederlandse reacties, is

gezuiverd. In directe zin heeft Nederland er dus ook niet zoveel

het goed om eerst enkele belangrijke segmenten te benoemen. Zo

mee van doen. Maar voor de bouwers van afvalwaterzuiveringen

maakt Nederland deel uit van de oude ge誰ndustrialiseerde wereld

en leveranciers van waterbehandelingsapparatuur kan dat

waar strenge lozingsnormen gelden en die steden en bedrijven

wel anders zijn. Als de Verenigde Naties - mede met inzet van

heeft gedwongen tot de aanleg van rioleringen en de bouw van

Nederland - erin slaagt de uitvoering te operationaliseren dan zal

afvalwaterzuiveringsinstallaties. Net als in Nederland leidde dat al

dat zeker invloed hebben op de wereldmarkt. In vijftien jaar tijd

snel tot een hoge zuiveringsgraad en de oude ge誰ndustrialiseerde

gaan er dan heel veel nieuwe afvalwaterzuiveringsinstallaties

wereld heeft dus weinig met de nieuwe mondiale

gebouwd worden.

waterdoelstelling van doen. Voor de bouwers van installaties en

Een rondgang langs de Nederlandse watersector leert dat

leveranciers van apparatuur is het vooral een vervangingsmarkt

verrassende wendingen niet worden uitgesloten. Maar iedereen

met meer effici谷ntere en goedkopere technieken. Dit segment zal

wil eerst weten welke indicator - bijvoorbeeld de mate van

dus nauwelijks aan het VN-doel bijdragen.

AFVALWATER

Toenemende vraag naar water Opkomende economieën

De groeiende wereldbevolking en de toenemende welvaart

Sterk groeiende economieën als China, India en Brazilië

zullen de vraag naar water vergroten en tegelijk ook leiden

krijgen nu ook te maken met gigantische vervuiling van

tot meer afvalwater. Als dat afvalwater ongezuiverd wordt

hun rivieren en ze kopiëren naar hartenlust de strenge

geloosd zullen rivieren en meren sterk vervuild raken en is

lozingseisen uit de Europese Kaderrichtlijn Water. Het schort

er nog minder zoetwater beschikbaar. Met desastreuze

alleen nog aan de handhaving maar ook daar lijkt kentering

gevolgen voor het marine ecosysteem. Door de andere

in te komen. Economische groei betekent welvaart en er is

doelstelling van universeel toegang tot drinkwater en

meer bereidheid bij bewoners en industrie te betalen voor het

sanitatie, zal de hoeveelheid afvalwater snel toenemen.

zuiveren van het afvalwater. In de nieuwe geïndustrialiseerde

Deze 'kortsluiting' in de waterketen is voor de Verenigde

wereld is dan ook een grote markt ontstaan voor nieuwe

Naties reden geweest om de mondiale waterdoelen

afvalwaterzuiveringsinstallaties en vanwege het enorme

uit te breiden en ook het zuiveren van afvalwater en

tempo waarmee die worden gebouwd, is er een moordende

waterhergebruik als subdoelen mee te nemen.

concurrentie ontstaan bij de bouwers en de leveranciers van

Voor het tegengaan van lozen van ongezuiverd afvalwater

technologie. Opvallend daarbij is dat die zuiveringen worden

is er gekozen voor een zeer ambitieus werelddoel met een

gebouwd naar voorbeeld van de oude geïndustrialiseerde

halvering van de hoeveelheid in 2030. Voor waterhergebruik

landen: robuust, groot, hightech en centraal.

is de doelstelling - vanwege de gezondheidsrisico's - minder

Dit segment kan heel veel aan het VN-doel bijdragen maar de

ambitieus en wordt gestreefd naar een 'aanzienlijke'

markt zal zich autonoom ontwikkelen. De nieuwe zuiveringen

verhoging in 2030.

komen er sowieso. Wellicht kan het operationaliseren van het wereldwaterdoel de bouw hier versnellen. afvaldumps op de oevers van rivieren, zorgen voor een enorme Waterschaarste als drijfveer

vervuiling. Hier zijn hightech en grote centrale zuiveringen geen

Een new-kid-on-the-block is waterschaarste. Waar in

oplossing.

Nederland vooral wordt gezuiverd om vervuiling te voorkomen,

Dit is het lastigste en meest moeilijk te doorgronden segment.

wordt in landen met waterschaarste vooral gezuiverd om

De Westerse aanpak met grote rioolstelsels en een centrale

weer bruikbaar water terug te winnen. Singapore is hier een

zuivering biedt in steden met grote sloppenwijken geen

goed voorbeeld van. Het land wil niet langer afhankelijk zijn

oplossing. Het zal gaan om een pakket aan maatregelen.

van de zoetwatervoorraden in Maleisië en heeft daarom waterfabrieken gebouwd die het gezuiverde afvalwater extra

Goedkopere technieken

opwerken tot drinkwater. Zo wordt de zuivering deels betaald

Nu de Nederlandse reacties. Aangezien nog niemand een

uit de drinkwatertarieven. Klimaatverandering zal in veel landen

idee heeft betreffende de indicatoren en het monitoren

leiden tot extra droogte en daardoor zal de inzet van gezuiverd

houdt iedereen nog een sterke slag om de arm. Toch zijn

afvalwater toenemen.

er heel concrete reacties op te tekenen. Veruit het meest

Ook dit segment kan veel bijdragen aan het VN-doel omdat

positief is de reactie van Rene Noppeney , directeur Water

nieuwe zuiveringen ook geld kunnen opbrengen uit de verkoop

products and innovation van Royal HaskoningDHV. Noppeney

van teruggewonnen grondstoffen, zoals schoon water maar

reist de hele wereld af voor de verkoop van de compacte en

ook biogas, compost en struviet.

energiezuinige Nereda zuiveringstechnologie. Hij wijst op de grote belangstelling in Brazilië. "Daar wordt in hoog tempo

Ongebreidelde stedelijke groei

nieuwe communale zuiveringen gebouwd en er zijn al zes

Deze ontwikkelingen spelen zich af in een vrij goed

Nereda-installaties gecontracteerd", vertelt Noppeney. Brazilië

georganiseerde maatschappij met een sterke overheid die de

wil in korte tijd het aansluitingspercentage opschroeven van

economische groei kan bijbenen. In arme regio's in de wereld, en

30% naar 90%. "De financiële middelen zijn beperkt dus als wij

met name in de grote steden, vindt echter een ongebreidelde

een goedkopere zuiveringstechnologie aanbieden, dan kunnen

groei plaats. Vanuit kleine gammele huisjes lozen stedelingen

ze voor dat geld meer nieuwe installaties bouwen."

hun afvalwater in open gootjes die naar een nabijgelegen rivier of meer afvoeren. Illegale bedrijfjes staan vaak langs de

Waterzuivering als service

rivier en lozen met kleine pijpjes direct op de rivier. Ook illegale

Directeur Menno Holterman van Nijhuis Industries reageert

Watervacatures.nl, de vacaturesite die midden in de waterwereld staat. Nog beter bereik tegen scherpe tarieven.

€ 100,00 Beurskorting

Voor de eerst volgende plaatsing. U betaalt geen € 495,00 maar € 395,00 (2 maanden online en 2x in Waterforum Nieuwsbrief) Vermeld bij uw opdracht onze aanbiedingscode: nov/15 Deze aanbieding is geldig tot 20 november Wilt u meerdere vacatures plaatsen, neemt u dan even contact met ons op, wij maken graag een passend aanbod voor u.

Nieuw!

Plaats uw vacature niet alleen online, maar ook in Waterforum Magazine. Voor meer informatie: info@watervacatures.nl of bel 015 3617433

Goodbye transmitters! SMARTSENS – De eerste generatie analyse sensoren, die transmitters overbodig maakt SMARTSENS heeft de gehele transmittertechnologie in de sensor geïntegreerd. Dit reduceert niet alleen de bedrijfskosten, vereenvoudigd installatie en onderhoud, maar kan nu ook direct worden toegepast in explosiegevaarlijke- en hygiënische omgevingen. SMARTSENS sensoren kunnen eenvoudig geconfigureerd en gekalibreerd worden via PACTware™ (FDT/DTM) of HART®DD. De mogelijkheid van offline kalibratie en regeneratie, zorgt voor een nauwkeurige meting en een langere levensduur. Zoals u ziet – het is tijd om uw externe transmitter “goodbye” te zeggen!

Informeer ook naar onze aantrekkeijke abonnementstarieven info@watervacatures.nl of bel 015 361 74 33 goodbye-transmitters.com

AFVALWATER

Sustainable development goal nr. 6 voor water De tekst zoals die op 25 september door alle 193 lidstaten van de Verenigde Naties is aangenomen: 6.1 In 2030, het bereiken van universele en rechtvaardige Op de kaart staan de gebieden met waterschaarste . Hier zal het zuiveren van afvalwater extra kansrijk zijn omdat de kosten daar makkelijker kunnen worden terugverdiend. Bron :World Resource Institute

toegang tot veilig en betaalbaar drinkwater voor

iedereen.

6.2 In 2030, het bereiken van toegang tot adequate

en billijke sanitatie en hygiëne voor iedereen,

beëindiging van wildpoepen en speciaal aandacht

iets terughoudender. Nijhuis levert vooral aan de industrie

schenken aan de behoeften van vrouwen en meisjes

en het is dus ook niet verwonderlijk dat hij zich afvraagt hoe

en diegenen in kwetsbare situaties.

de implementatie zal plaatsvinden. "Bij de invoering van de

6.3 In 2030, het verbeteren van de waterkwaliteit door

Kaderichtlijn Water was aanvankelijk ook veel enthousiasme

het verminderen van vervuiling , door het voorkomen

maar watervraagstukken zijn heel complex. Regelgeving laat

van het dumpen en lozen van gevaarlijke chemicaliën

zich moeilijk omzetten naar de praktijk." Holterman wijst erop

en materialen, en door het halveren van het lozen van

dat de invoering en handhaving niet makkelijk zal zijn. "Ik ben

onbehandeld afvalwater en het aanzienlijk verhogen

ervan overtuigd dat andere drijfveren nodig zijn, zoals belonen

van de recycling en veilig hergebruik.

en het stimuleren van koplopers." Volgens hem kan het ook

6.4 In 2030, het aanzienlijk verhogen van de efficiëntie

helpen dat aanbieders de waterzuivering aanbieden als een

in watergebruik binnen alle sectoren en bereiken

lokale service. "Binnen Nijhuis noemen we dit een 'glocalized'

van duurzame onttrekking en levering van

aanpak waarbij we de hele afvalwaterzuivering overnemen en

zoetwater om waterschaarste tegen te gaan en het

met intelligente software 24 uur per dag monitoren." Het lokale

aanzienlijk verlagen van het aantal mensen dat lijdt

maatwerk maakt het volgens hem mogelijk om verbindingen

onder waterschaarste.

te zoeken met energiebesparing, afvalverwerking en zelfs

6.5 In 2030, het toepassen van integraal waterbeheer

landbouw.

op alle niveaus, inclusief zo nodig grensoverschrijdende

samenwerking.

Grote markt van kleine consumenten

6.6 In 2030, het beschermen en herstellen van

Directeur Sjef Ernes van stichting Aqua for All bekijkt het VN-

watergerelateerde gebieden met inbegrip van bergen,

doel vooral vanuit het perspectief van de grote markt van 4

bossen, moerasgebieden, rivieren, meren en

miljard consumenten die minder dan 4 dollar per dag hebben te

ondergrondse aquifers.

besteden. "Die lozen al snel 20 liter per dag en in megasteden gaat het alles bijelkaar om enorme hoeveelheden", aldus Ernes. "Het ontbreekt aan een economische waarde. Er zijn

De rode draad in de reacties is dat nieuwe zuiveringsinstallaties

andere redenen dan het beschermen van de ecologie voor

steeds minder stand alone gaan opereren en vaker deel

nodig om het afvalwater te gaan zuiveren." Ernes denkt

gaan uitmaken van een bredere dienstverlening. Niet de

aan de landbouw en drinkwaterbedrijven die gebaat zijn bij

high-tech oplossing bepaalt dan de randvoorwaarden,

het innemen van schoon rivierwater. Maar hij ziet vooral een

maar de lokale afzet van reststromen. Zo kan de markt voor

oplossing in het veel fijnmaziger opzetten van de zuivering.

afvalwaterzuivering wellicht nog een verrassende wending

"De bouw van een zuiveringsinstallatie sec is niet genoeg. Het

nemen. Net als de mobiele telefonie in Afrika. Daar is de vaste

gaat om de complete verwerking van het inzamelen van het

telefonie helemaal heeft overgeslagen en richt de nieuwe

afvalwater tot het afzetten van de reststromen. Dat hoeft niet

infrastructuur voor telecommunicatie zich al helemaal op

per se grootschalig te zijn maar veel belangrijker is het lokale

mobiele telefonie. Wellicht geldt dit ook voor decentrale

maatwerk zodat met heel specifieke reststromen opbrengsten

afvalwaterzuivering. In Nederland wordt hierover nog volop

gegenereerd kunnen worden. Het draait allemaal om waarde-

gediscussieerd, maar elders in de wereld zou dit concept zomaar

creatie uit hergebruik."

een hele snelle vlucht kunnen nemen. S

Mens in beeld

Hans van der Vlist:

“Ik ben een bestuurlijk dier geworden” CV

Hans van der Vlist

Geboren 29 april 1947 Rotterdam 1971-1972: medewerker verkeersdienst, gemeente Rotterdam 1972-1982: Hoofd civiele werken, Gemeentewerken Schiedam 1978-1995: lid Provinciale Staten van Zuid-Holland 1986-1995: lid Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland (belast met milieu, waterkwaliteit, energie en drinkwatervoorziening) 1995-2001: dijkgraaf Hoogheemraadschap ‘Uitwaterende Sluizen in Hollands Noorderkwartier’ te Edam 2001-2007: directeur-generaal milieubeheer, ministerie van VROM 2007-2010: secretaris-generaal ministerie van VROM 2013-heden: voorzitter Adviescommissie Water

mens in beeld

Door: Olav Lammers Foto: Michelle Muus

Hoe lang blijft de ACW als zodanig

gekeerd, maar rond die tijd begon de

nog bestaan?

discussie rond WB 21, het anders omgaan

Milieudefensie riep hem in 2006 nog

Die vraag is al met de minister bespro-

met water. Ik was toen ook bestuurs-

uit tot machtigste ‘Milieumens’ van

ken toen ik gevraagd werd; in hoeverre

lid van Natuurmonumenten en raakte

Nederland. Op dit moment neemt hij

en hoe lang er nog behoefte bestaat

steeds meer bezig met de verbinding tus-

als voorzitter van de Adviescommis-

aan deze sectorale adviesraad. Zolang

sen water en andere domeinen. Een uiter-

sie Water (ACW) plaats op de ‘troon’

het Deltaprogramma nog in opbouw is,

mate boeiende periode en later bij VROM

waar vóór hem ZKH Willem Alexander

zal die behoefte er nog wel zijn. Maar ik

heb ik die contacten met de waterwereld

was gezeten. Hij was ondermeer

verwacht dat daar over een paar jaar nog

ook steeds belangrijk gevonden.

gedeputeerde, dijkgraaf, directeur-

eens kritisch naar gekeken zal worden en

generaal en secretaris-generaal bij

mogelijk wordt overwogen het te laten

U bent dus vriendje van het water-

VROM. Het water gaat dwars door

integreren in de Raad voor de Leefomge-

schap?

de carrière van Ir. Hans van der Vlist

ving.

Het functioneel bestuur van het water-

(68) en het PvdA-bloed stroomt ook nog steeds door zijn aderen.

schap heeft in de tijd zijn waarde beweVanaf wanneer is water een rol gaan

zen. Ik zeg niet dat het niet anders kan,

spelen in uw leven, uw carrière?

maar ik ben altijd genegen geweest dit

Sommige dingen gaan onbewust. Ik heb

soort taken in publieke handen te hou-

als kleine jongen de stormramp in Zee-

den. Ben ook actief geweest met collega

Uw partij schijnt op zoek te zijn

land meebeleefd en dat heeft ongetwij-

dijkgraven en drinkwaterdirecteuren met

naar een nieuwe leider…

feld ook invloed gehad op mijn studie-

het manifest ‘De Waarde van Water’ in de

Ik ben sinds mijn 18e lid, heb het allemaal

keus: TU Delft, Weg- en Waterbouw. De

tijd toen privatisering ter discussie stond.

in actieve vorm meegemaakt, blijf de be-

daaropvolgende keuze voor het publieke

weging trouw. Maar nee, nee, daar ben ik

domein in plaats van de aannemerij kan

Altijd een politiek dier gebleven?

te oud voor geworden.

daar ook niet los van worden gezien.

Nou, ik ben na alles wat ik na al die jaren

Maar het kwam pas echt binnensijpelen

in de bestuurlijke dimensie heb geleerd,

Na machtigste Milieumens, nu de

toen ik binnen GS van Zuid-Holland de

juist een bestuurlijk dier geworden. Die

machtigste Waterman?

milieuportefeuille met daarin de water-

hele manier van denken, samen met

Nee, ga weg! De minister van I&M en de

kwaliteit kreeg en de discussie rond de

betrokkenen kijken naar wat de proble-

voorzitter van de Unie van Waterschap-

waterzuiveringstaak speelde.

men zijn, welke oplossingen denkbaar

pen zijn vele malen belangrijker. Ik ben

zijn, dat hele spel tot besluitvorming aan

trouwens niet van de macht maar van

Vandaar ook de keuze daarna om bij

toe, daar heb ik in die dertig jaar veel

de kracht. Vanuit macht kun je wel veel

Uitwaterende Sluizen als dijkgraaf

van geleerd en daaruit ontstaat nu die

willen en misschien ook wel eens wat

aan de slag te gaan?

meerwaarde.

bereiken, maar kracht en argumenten

Het openbare domein heeft mijn liefde en

zullen ons toch verder moeten helpen.

water maakt daar een wezenlijk onder-

Dus u gaat nog een tijdje door?

deel van uit. Als lid van het partijbestuur

Ik ben nu 68 en kan nog wel een paar

Boeten de ACW-adviezen aan kracht

en van Gedeputeerde Staten word je

jaar mee. Maar het is ook een beetje

in nu u voorzitter bent geworden

zichtbaarder in de publieke ruimte. De

organisch hè. Je wordt trager, je komt ver-

i.p.v. de huidige koning?

combinatie van openbaar bestuur en

der af te staan van het actieve werk, dus

Ik ga de adviezen van voor en na hem

techniek ligt mij ook, dus ik hoefde niet

de meerwaarde die je hebt opgebouwd

niet met elkaar vergelijken, maar op zich-

lang na te denken toen deze kans zich

wordt ook langzamerhand relatief wat

zelf denk ik dat argumenten van ‘die ad-

voor deed en heb ik gesolliciteerd.

minder. Ik ben er nog niet aan toe, kan

viezen zijn prestigieus want de kroonprins

wel tot 75 doorgaan. Maar goed, dat

zat daar’ omgeven zijn van ‘plussen en

Is die periode een goede leerschool

minnen’. Er moet altijd gewaakt worden

geweest voor de verdere carrière?

dat die adviezen niet al te controversieel

Absoluut! Tot dan toe was de water-

zijn.

schapswereld behoorlijk naar binnen

moeten we dan maar meemaken…S

Alle afleveringen mens in beeld?

www.waterforum.net/mensinbeeld

Afvalwater

Herwinning van grondstoffen uit afvalwater past perfect binnen een circulaire economie. Op papier een fantastische, internationale businesscase, maar is er een markt voor herwonnen grondstoffen, variërend van struviet en cellulose tot drinkwater?

Nederland aan top met de energie- en grondstoffenfabriek

‘Trial and error’ in markt herwonnen grondstoffen Door Loes Elshof

De belofte van het ‘bruine goud’ zingt al jaren rond. De

marktproduct en vergelijken de ervaringen. Het Nederlandse KWR

beschikbaarheid van natuurlijke mineralen en zeldzame metalen

Watercycle Research Institute en collega instituut KWB in Berlijn

neemt wereldwijd af, terwijl het gebruik toeneemt. Intussen lijkt

hebben hierin een voortrekkersrol.”

‘alles’ uit afvalwater terug te winnen. Waterschappen bouwen

Nederland kent een groot fosfaatoverschot en zou landen

rwzi’s om tot energie- en grondstoffenfabrieken. Biogas maakt een

met een tekort aan meststoffen kunnen voorzien van

opmars door. Het thema circulaire economie heeft een belangrijke

‘waterschapskunstmest’. Maar tot begin dit jaar kon het

plaats tijdens de Amsterdam International Water Week van 2015.

Nederlandse afvalwaterfosfaat nog niet worden verhandeld.

De ambities zijn hoog en niet ten onrechte:“Met de energie- en

Het struviet werd opgeslagen en deels tegen een bodemprijs als

grondstoffenfabriek is Nederland het verst gevorderd in Europa.

afvalproduct aan Duitsland verkocht, waar de meststof al wel op de

Er is internationaal veel belangstelling voor”, vertelt Henry van

markt is, onder de naam Berliner Pflanze.

Veldhuizen, werkzaam bij waterschap Vallei en Veluwe en lid van het kernteam van de energie- en grondstoffenfabriek.

Wetgeving

Van Veldhuizen is ook voorzitter van de EIP (Europese Innovatie

Veel landen kennen wettelijke belemmeringen in de verkoop van

Partnerschap on Water)-actiegroep ARREAU (Accelerating Resource

meststoffen van restproducten, vooral voor stoffen van humane

Recovery from the Water Cycle), die werkt aan een versnelde

bron. De wetgeving is ingewikkeld. Reststoffen die als product op

ontwikkeling naar een circulaire waterketen. De markt voor

de markt worden gebracht moeten onder andere zijn geregistreerd

herwonnen grondstoffen is een speerpunt. ARREAU signaleert

volgens de Europese REACH-regelgeving (Registratie, Evaluatie,

belemmeringen. Een van de problemen is de wisselende kwantiteit

Autorisatie van Chemische stoffen). Daarnaast speelt nationale

en kwaliteit van de aanvoer. Aan dit probleem wordt op Europees

mestwetgeving.

niveau gewerkt, althans voor afvalwaterfosfaat ofwel struviet.

Een vraagteken bij toelating van struviet is de mogelijke

“Binnen het projectvoorstel PERCEPT gaan we struviet uit België,

aanwezigheid van pathogenen en andere contaminanten. Het

Duitsland, Nederland en Zwitserland lokaal opwerken tot een

is volgens Kees Roest, onderzoeker bij KWR, nog niet 100 procent

Afvalwater

Kees Roest: “Het is nog niet 100 procent wetenschappelijk aangetoond dat struviet geen risico oplevert”

wetenschappelijk aangetoond dat deze meststof geen risico

landbouw waar gewassen snel moeten groeien. Maar voor

oplevert. Tegelijk is duidelijk dat op de akker door de invloed van zon

onderhoud van gras op sportvelden is volgens Van Veldhuizen een

en neerslag de meeste pathogenen vanuit deze meststof afsterven.

geleidelijk werkende meststof wel geschikt. Om ook de landbouw

Bovendien wordt in veel Oost-Europese landen, maar ook in

te bedienen, is het wenselijk om struviet op te werken tot een

Engeland, bioslib rechtstreeks uit de zuivering op de akkers gebracht.

hoogwaardiger, sneller werkende meststof.

(Dit werd tot eind jaren negentig ook in Nederland gedaan).

Wil je ecotechnologie succesvol vermarkten, dan zijn

Behalve de wettelijke beperkingen is de technologie nog vrij prijzig,

internationale showcases gewenst. Een voorbeeld is de

waardoor veel landen terughoudend zijn. Van Veldhuizen:“Intussen

rwzi van Waterstromen in Olburgen, die uit afvalwater van

realiseren opkomende economieën zoals Mexico zuiveringen direct

aardappelverwerker Aviko energie en fosfaat terugwint. Stikstof

met struvietopwerking.”

wordt verwijderd met het anammox procedé. Het struviet

Hij vervolgt:“Nederland is er goed in om technologieën uit andere

wordt opgewerkt tot het product Vitalphos. Ook trekt de pilot

landen te halen en deze vervolgens duurzaam toe te passen: een

voor het terugwinnen van fosfaat uit de afvalstroom van

struvietreactor uit Canada of een slibkraker uit Duitsland zetten

luchthaven Schiphol belangstelling. Amsterdam wil een transitie

we in voor de productie van struviet en extra energie uit afvalwater.

doormaken naar ‘circulaire stad’; zo wordt op de Cleantech

De waterschappen zijn druk met het ontwikkelen van deze markt,

Playground geëxperimenteerd met goedkope oplossingen om

maar dit is niet waar we voor zijn. Daarom is een business developer

de wateren energiekringloop te sluiten, vertelt Roest, eveneens

aangesteld, die de commerciële taal spreekt en onderzoekt hoe

programmacoördinator TKI-Watertechnologie.

waterschapsfosfaat een merk kan worden.”

De Amsterdamse kunstmestproducent ICL verwerkt herwonnen struviet en ammoniumsulfaat in hun producten. ICL heeft de

Marketing

intentie om dit jaar 15 procent minder fosfaat uit mijnen te

Een deel van de oplossing is marketing: het struviet is een

betrekken. In 2025 moet 100 procent van het benodigde fosfaat

langzaam oplossende meststof en minder geschikt voor de

uit ‘secundaire bron’ afkomstig zijn. SNB, EcoPhos en energie- en

Afvalwater

De rioolwaterzuivering Nieuwveer bij Breda heeft een biogasinstallatie Links het groene warmtestation en rechts de biogasinstallatie Een deel van de Energiefabriek op Rwzi Apeldoorn. Op de voorgrond de wkk installaties.

afvalnutsbedrijf HVC starten met fosfaatterugwinning uit vliegas,

Cellulose

de reststof die overblijft na de verbranding van zuiveringsslib.

Behalve voor chemische producten zijn er mogelijkheden voor cellulose uit wc-papier. Coos Wessels, directeur van BWA Water,

Resultaten

heeft sinds 2010 een internationale markt aangeboord met de

Gerecycled ammoniumsulfaat is als meststof in opkomst.

verkoop van een fijnzeef, die cellulosehoudende vaste stof afvangt

Nijhuis Water Technology presenteert op de Aquatech o.a.

voorafgaand aan de biologische zuivering. Dankzij verwijdering

nieuwe technologie die kosteneffectief ammonium uit de

van zeefgoed is veel minder energie nodig voor de beluchting in

afvalstroom terugwint. Meer dan 80 procent van de ammonia

de zuivering. Na vijf tot zeven jaar is de investering terugverdiend.

wordt verwijderd uit het digestaat na vergisting en er ontstaat

Wessels:“Energiebesparing is het belangrijkste argument. In

een bruikbaar product, ammoniumsulfaat in de gewenste

Nederland zijn intussen vijf installaties met fijnzeven geïnstalleerd bij

concentratie. De eerste full scale installatie met dit concept

zuiveringen, wereldwijd intussen twintig. In opkomende economieën

draait intussen in Engeland, waarbij ammoniumsulfaat weer

zoals China wordt de technologie direct geïntegreerd bij nieuwe

als meststof wordt ingezet. Een tweede installatie volgt in

installaties. Er is een exponentiële groei, wij bedienen misschien maar

2016. Volgens Wilbert Menkveld (Nijhuis Water Technology)

1 procent van de potentiële wereldmarkt.”

tonen waterschappen en de industrie veel interesse voor deze

Naast de zogenaamde ‘CellCap’ presenteert BWA op de Aquatech

technologie, waarbij stikstof wordt teruggewonnen als nuttig

aanvullende technologie om cellulose bijvoorbeeld in te zetten bij

product in plaats van vernietigd. “Stikstof terugwinnen als

de ontwatering van zuiveringsslib, waardoor minder chemicaliën

grondstof voor de kunstmestindustrie of chemische industrie is

en energie nodig zijn. Een tweede optie is de massa op te werken

kansrijk voor de markt.” Eveneens ontwikkelt de Doetinchemse

tot schone vezel. In Uithuizermeeden wordt hiervoor een demo-

onderneming technologie om uit vetrijke slibstromen het vet

installatie gebouwd. Cellulose uit afvalwater kan dienen als

zuiver terug te winnen en dit te benutten als brandstof.

grondstof voor isolatiemateriaal. De prijs concurreert volgens Wessels met vezels uit oud papier. Daarnaast kan het zeefgoed

Afvalwater

Het onderwerp ‘Herwinning grondstoffen uit afvalwater’ is ook een topic tijdens de AIWW (Amsterdam International Waterweek conference/Aquatech) 3 november •

10:05 - 11:25 uur

High rate intelligent DAF as superior pre-treatment for waste water, W. Menkveld, Nijhuis Water Technology

•

11.45-13.05 uur

Workshop ARREAU met o.a. H. van Veldhuizen, C. Wessels en K. Roest

•

11:45 - 13:05 uur

Fat recovery from dissolved air flotation sludge for energy and biodiesel production, N. Boelee Nijhuis Water Technology

•

14:25-15:45 uur

Closing the phosphorous cycle at Amsterdam Airport Schiphol met K. Roest

4 november •

10:05 - 11:25 uur

Recovery of ammonium from digestate as fertilizer, W. Menkveld, Nijhuis Water Technology BV

•

11:45-13:05 uur

Towards energy-positive wastewater treatment by high loaded a-stage and activated sludge retention door K. Roest

dienen als grondstof voor bioplastics. Dit wordt gedemonstreerd op

in België, waar een biertje werd geserveerd van water uit de

de rwzi Beemster.Wessels rekent op een internationale impact van de

afvalstroom.“In Torreele in België wordt rwzi-effluent via dubbele

technologie, het wachten is op concrete afnemers. Roest:“De vezel

zuivering opgewerkt tot drinkwater met o.a. membraanfiltratie en

moet concurreren met bestaande producten. De markt is nog nieuw.”

door het benutten van de natuurlijke bufferwerking van de duinen. Ook water van de Maas, waar Nederland drinkwater uit maakt,

Waterijzer en kalkkorrels

is deels gezuiverd afvalwater dat werd geloosd in andere landen.

Drinkwaterproductie levert ook bruikbare reststoffen op zoals

In Singapore wordt van gezuiverd afvalwater via reservoirs (open

waterijzer (opwekking biogas) of kalkkorrels (grondstof voor onder

meren) drinkwater gemaakt.” Dure oplossingen, maar de waarde

andere glas en tapijttegels). De Reststoffenunie zet jaarlijks al bijna

van de watercomponent in afvalwater wordt in waterrijke contreien

200.000 ton kalkkorrels in de markt.

veelal bepaald door ecologische winst.

Nederland wil in diverse Nereda-zuiveringen vanaf 2016 de

Er valt te verdienen aan herwonnen grondstoffen, maar Roest wil

grondstof alginaat uit huishoudelijk en industrieel afvalwater gaan

de verwachtingen temperen. Resource recovery moet economisch

terugwinnen. Alginaat is bruikbaar bij de productie van beton, maar

verantwoord zijn.“Kosten zijn nu soms nog hoger dan de

ook kleding. Roest:“En dan zijn er ook zeldzame aardmetalen, die

productopbrengst.” Aan de investeringen zitten financiële risico’s,

onder andere worden gebruikt in accu’s. We gaan onderzoeken

waardoor overheden en bedrijven aarzelen.“Weet dat de transitie

of deze metalen in winbare concentraties voorkomen in ons

naar een circulaire economie er één van ‘trial and error’ is.” Intussen

afvalwater.”

overlegt ARREAU met de Europese Investeringbank over financiële oplossingen.

Teruggewonnen drinkwater

Van Veldhuizen relativeert:“Vergeet niet de reden dat de

Tot slot moet aan publieke acceptatie worden gewerkt. Het kan:

waterschappen met terugwinning van stoffen zijn begonnen om

drinkwater uit urine, maar niemand wil het. Ook Roest merkte de

kosten van de zuivering te verminderen en dat is gelukt. Daarmee is

drempel die enkele vakgenoten over moesten bij een symposium

al sterk bespaard op de operationele kosten.” S

“Access Access to safe water is a fundamental human need and therefore a basic human right”

powered The solar access es Naïade giv king rin d fe a s to p to to water u le. p eo p 400

Kofi Annan

www.nedap-naiade.com

Prof J.H. Bavincklaan 2, 1183 AT Amstelveen, the Netherlands Phone:+31-2-0723-0750 Fax:+31-2-0723-0751

Waterprojecten

Na bijna 100 jaar is de Noordersluis in IJmuiden aan vervanging toe. Rijkswaterstaat heeft de bouw van de nieuwe zeesluis IJmuiden bij de ingang van het Noordzeekanaal definitief gegund aan consortium OpenIJ. Dit consortium bestaande uit BAM-PGGM en VolkerWessels-DIF wordt verantwoordelijk voor het ontwerpen, bouwen, financieren en gedurende 26 jaar onderhouden van de nieuwe zeesluis.

Innovatief ontwerp met drie identieke sluisdeuren

Nieuwe Zeesluis bij IJmuiden Door Peter Lindeboom

Een nieuwe, grotere zeesluis moet de bereikbaarheid van de

gemeente Amsterdam, Havenbedrijf Amsterdam NV en de

haven van Amsterdam verbeteren en de economie in de regio

gemeente Velsen. Dit project wordt medegefinancierd vanuit

stimuleren door getij-onafhankelijk ruimte te bieden aan de

het TEN-T programma van de Europese Unie. Rijk, gemeente

steeds groter wordende zeeschepen. De nieuwe zeesluis wordt

Amsterdam en provincie Noord-Holland hebben in totaal 848

70 meter breed, 500 meter lang en 18 meter diep. De bouw start

miljoen euro vrijgemaakt voor het project. Bij de BAM-groep

begin 2016 en de nieuwe zeesluis is eind 2019 beschikbaar voor

is men uiteraard blij met de opdracht.” Het is een belangrijke

de scheepvaart. Volgens Rijkswaterstaat maakte OpenIJ onder

opdracht voor onze infra-afdeling”, aldus woordvoerder Arno

meer indruk met een innovatief ontwerp waarbij is voorzien in

Pronk. “Het grote voordeel is dat we veel van onze ervaring

drie identieke sluisdeuren.

kunnen gebruiken die we bij soortgelijke projecten, zoals de

Het project is een samenwerkingsverband van het ministerie

sluis bij Antwerpen en bij Brunsbuttel (Kielerkanaal), hebben

van Infrastructuur en Milieu, de provincie Noord-Holland, de

opgedaan.” S

PRAKTIJK in beeld

Waterforum volgt in Praktijk in Beeld een aantal unieke

Beverbos En toen bouwden bevers een burcht in het projectgebied. Als nieuw leefgebied plantten studenten Bos- en natuurbeheer van AOC De Groene Welle een nieuw beverbos: het uitzetten, inrichten en aanplanten van een nieuw zachthoutooibos, waarmee een nieuwe natuurlijke leefomgeving voor de bevers is gecreëerd.

waterprojecten die dit jaar worden opgeleverd . In eerdere afleveringen kwam de zandsuppletie in Petten en de aanleg van de terpen in de Overdiepse polder in beeld. In dit artikel aandacht aan de Zwolse Ruimte voor de rivier-projecten die in 2011 zijn gestart en eind dit jaar zijn gerealiseerd.

Recreatie en natuur in buitendijks gebied

Zwolse Ruimte voor de rivier-projecten

Door Jaap Groot

Het waterschap Groot-Salland is

• De dijk komt meer landinwaarts te liggen

druk bezig met de Zwolse Ruimte

voor de rivier-projecten Scheller &

• De grotere geul heeft een open verbinding

Oldenelerbuitenwaarden en Westenholte.

met de IJssel. Daardoor krijgt de natuur een

(Ten westen van de Zwolse wijk

kans om zich te ontwikkelen in de overgang

Westenholte aan de IJssel).

tussen nat en droog. De zuidzijde van de geul

De IJssel krijgt meer ruimte door de dijk

zal bestaan uit korte vegetatie (grassen).

bij Westenholte maximaal driehonderd

• Stroomopwaarts wordt water toegevoerd

meter landinwaarts te verplaatsen.

door middel van een duiker . Hiermee wordt

In de uiterwaard die hierdoor wordt

verversing van de geulen bewerkstelligd.

vergroot, komt een geulensysteem

Wanneer het water stijgt, lopen de uiter-

dat aansluit op de bestaande geul in

waarden eerst via de benedenstroomse

de Vreugderijkerwaard, een prachtig

verbinding met de IJssel vol.

natuurgebied dat nog mooier en veel

• Het nieuwe buitendijkse gebied wordt

groter wordt. De aan te leggen geulen

gedeeltelijk ingericht als natuurgebied, met

stromen mee in periodes van hoogwater.

mogelijkheden voor recreatief medegebruik.

waardoor de uiterwaard wordt vergroot..

PRAKTIJK in beeld

Scheller en Oldenelerbuitenwaarden Het hele plangebied is ongeveer 135 hectare groot. Hier komen twee nevengeulen tussen Oldeneel en de plassen van het Engelse Werk. Daarnaast wordt de aanwezige zandwinplas ondieper gemaakt en opgenomen in het geulensysteem. Een deel wordt geschikt gemaakt om een bijzonder natuurgebied te creëren. Er is veel recreatie, vooral vanwege de cultuurhistorie. Dichtbij tegen de

Archeologie Archeologen onderzochten de oude dijk die bijna net zo oud is als Zwolle zelf: zo’n 700 jaar. Bijzonder, want archeologen weten betrekkelijk weinig van dijken. De kans om een dijkdoorsnede te maken, is vrij uniek. Normaal gesproken worden dijken aangelegd, niet afgebroken.

IJsseldijk, ligt het Engelse Werk, een park in romantische Engelse landschapsstijl. De Scheller en Oldenelerbuitenwaarden gaan veranderen. •

De geulen gaan onder de nieuwe spoorbrug van de Hanzelijn

stromen. De grotere geul heeft een open verbinding met de

IJssel. Daardoor krijgt de natuur een kans om zich te ontwik-

kelen in de overgang tussen nat en droog. De zuidzijde van het

gebied zal bestaan uit korte vegetatie (grassen).

•

Stroomopwaarts wordt water toegevoerd door middel van

een duiker .

•

Het buitendijkse gebied wordt opnieuw ingericht, met

mogelijkheden voor recreatief medegebruik.

Stofzuigerschip Om de nevengeulen op diepte te graven, vaart er momenteel een zandzuiger door de uiterwaarden. Het zand wordt gebruikt om een voormalige zandwinput ondieper te maken. Een grote persleiding transporteert het zand vanaf de zandzuiger naar de zandwinput.

Bommen WOII Om het werk veilig te laten plaatsvinden, zijn in het gebied 7 bommen uit WOII tot ontploffing gebracht. Hier zaten zowel 500-ponders als 1000-ponders bij. De overlast voor omwonenden, scheepvaart en treinverkeer was minimaal.

Drinkwater

Drinkwaterinstallaties hebben de volle aandacht van de overheid wanneer het gaat om het voorkomen van legionellabesmetting. Helaas ontbreekt deze aandacht voor koeltorens en koeltorensystemen. En dat terwijl de kans op besmetting door deze bronnen wel degelijk aanwezig is. ENVAQUA voerde daarom een onderzoek uit onder haar leden om zo gemeentes , verantwoordelijk voor controle en handhaving, bewust te maken van deze potentiële gevarenbronnen én de mogelijke oplossingen.

Bij veel gemeentes is niet goed bekend waar zich koeltorens in hun gebied bevinden en om welke capaciteit het gaat.

Pleidooi voor wettelijk kader

Legionella in industriële koeltorensystemen voorkomen Door Ing. M. de Wit – Blok

De aandacht voor legionella loopt parallel met – of eigenlijk:

van 2006.

ijlt na op – de uitbraken van legionellabesmettingen. Mede

De enige bescherming tegen legionella-uitbraken in

door de ernstige gezondheidsrisico’s die gepaard gaan met

koeltorensystemen wordt gegeven door de Arbowet

deze uitbraken, is er voor drinkwaterinstallaties de nodige

en het Activiteitenbesluit. Zo geeft artikel 5, lid 1 van

weten regelgeving opgesteld die legionella-besmetting moet

de Arbeidsomstandighedenwet aan dat werkgevers de

voorkomen. En met succes. Zowel onderzoek als de praktijk

legionellarisico’s in vernevelende watersystemen voor

wijzen uit dat drinkwaterinstallaties die worden behandeld

de medewerkers moeten onderkennen en een risico-

conform de regelgeving, inderdaad vrij zijn van gevaarlijke

inventarisatie en –evaluatie (RI&E) dienen uit te voeren. Sinds

concentraties legionella.

2008 is ook de Wet Milieubeheer (WM) van toepassing; deze wet richt zich op de risico’s voor de omgeving die het gevolg zijn

Koeltorensystemen

van het in bedrijf hebben van een natte koeltoren. Hierbij gaat

Bijzonder is het dat dit wettelijk kader uitsluitend geldt voor

het om zowel industriële als gebouwgebonden koeltorens.

drinkwaterinstallaties en geen betrekking heeft op industriële

De bescherming van die omgeving, op basis van de WM, vindt

koeltorens en kleine koeltorens voor comfortkoeling op

plaats door middel van het Activiteitenbesluit (artikel 3.16 a en

gebouwen (beiden zijn natte koeltorens). En dat terwijl dit

b) en de Activiteitenregeling (artikel 3.16a).

type koeltorensystemen de besmettingsbron vormde van de grootschalige legionella-uitbraak in Amsterdam in de zomer

Nu lijkt dit heel wat, maar niets is minder waar. Zo geeft het

Drinkwater

Per 1 januari 2015 is ENVAQUA de naam van de fusievereniging van de Vereniging van Leveranciers van Milieutechnologie en Aqua Nederland. De branchevereniging opereert onder de paraplu van de werkgeversorganisatie in de technologiesector (de Vereniging FME) en focust op de kansen met betrekking tot verduurzamen. Voorzitter is Erwin Dirkse van Cijfers geven duidelijk aan dat de huidige methoden van waterbehandeling in koeltorens leiden tot een aanzienlijk lagere kans op legionellabesmetting.

Arbo-informatieblad Legionella (Al-32) bijvoorbeeld wél een

DMT Environmental Technology.

helaas wel voor de meeste.”

nauwkeurige beschrijving van mogelijke maatregelen die bedrijven kunnen nemen en een advies voor een correcte

Onderzoek ENVAQUA

wijze van monstername, maar het wettelijk kader ontbreekt.

Om verandering in deze situatie te brengen, besloot ENVAQUA

Omdat bij veel bedrijven met koeltorens – vooral de kleinere –

– de branchevereniging van wateren milieutechnologieën –

bovendien dit besef én de kennis ontbreekt over de noodzaak

zelf een onderzoek te doen naar de kwaliteit van het water

ervan, gebeurt er in (te) veel gevallen niets of te weinig.

in koeltorensystemen. Binnen dit onderzoek is het water van een beperkt aantal koeltorensystemen onderzocht. Hiervoor

Handhaving

zijn de reguliere koelwatermonsters voor de controle op de

Naast het ontbreken van een wettelijk kader, zit er nog

aanwezigheid van legionella van een zevental ENVAQUA-leden

een ander probleem in de handhaving. Anton van Senten,

gebruikt. Deze monsters zijn geanalyseerd volgens de ISO

applicatiespecialist koelwater bij GE Water & Process

11731 of de NEN 6265 methode. Voor beide meetmethodes is

Technologies én lid van de werkgroep Legionella van ENVAQUA:

een overzicht gemaakt van het totaal aantal analyses dat is

“De bron van de legionellabesmetting in 2006 was een

uitgevoerd (tabel 1, zie pagina 34). In een tweede tabel is van de

koeltoren, maar toch besloot de overheid niet verder te

positieve resultaten (> 100 cfu/ml), de serogroep weergegeven

reguleren dan het in 2008 van toepassing verklaren van de

in volgorde van het grootste risico dat zij opleveren voor de

Wet Milieubeheer op koeltorensystemen. Ook het RIVM in

gezondheid.

Bilthoven heeft weinig belangstelling om verder onderzoek te doen, hetgeen grotendeels te maken heeft met een tekort

De metingen zijn wat Van Senten betreft positief te noemen: “Nu

aan financiële middelen voor dit onderwerp. Dat betekent dat

is het niet eenvoudig om aan te geven waar bij koelwatertorens

de verantwoordelijke partijen – de gemeentes of voor grote

de ‘gevaarlijke’ grens ligt. Legionella maakt immers pas ziek

industriële complexen de provincie – maar moeilijk kunnen

wanneer het in hoge concentraties via waterdruppeltjes ook

handhaven. Dat gebeurt dan ook niet of nauwelijks met

daadwerkelijk wordt ingeademd. Wel kunnen we zeggen dat

als gevolg dat er geen kennis wordt opgebouwd en er geen

er beneden de 1.000 cfu/l sowieso niets aan de hand is. En juist

capaciteit beschikbaar is om de juiste controles uit te voeren.

binnen dit bereik bevindt zich bij de ISO-methode ruim 96% van

Sterker nog: bij veel gemeentes is niet eens goed bekend waar

de monsterwaarden en bij de NEN bijna 87%.”

zich koeltorens in hun gebied bevinden en om welke capaciteit het gaat. Uiteraard geldt dat niet voor álle gemeentes, maar

Verder benadrukt Van Senten dat de uitkomst van het

Het online bedrijvenregister! Uw bedrijf op ĂŠĂŠn van de best bekeken sites in de waterwereld met 46.000 pageviews per maand en een wekelijkse nieuwsbrief naar 8.000 waterprofessionals

www.waterforum.net

info@waterforum.net / 015 - 361 74 33

Drinkwater

Resultaten legionella in koelwater (cfu/l)

Methode

ISO 11731

ISO 11731 NEN 6265

Aantal

% Aantal

NEN 6265 %

ISO 11731 Aantal

ISO 11731

NEN 6265 NEN 6265

% Aantal

< 100

Methode

1497

92.1 418

79.9

LP sg 1

27.7

13.1

100 - 1000

4.7 37

7.1

LP sg1 + LP sg2-14

2.5

4.0

1000 -10.000

2.1 33

6.3

LP sg1 + Leg species

0.0

1.0

10.000 - 100.000

0.4 24

4.6

LP sg 2-14

57.1

21.2

100.000 - 1.000.000 2

0.1 5

1.0

LP sg 2-14 + Leg species

0.0

4.0

Niet te bepalen

0.6 6

1.1

Leg species

12.6

28.3

Serogroep niet bepaald

0 28

28.3

Totaal analyses

> 100 cfu/l

1626 523

Tabel 1: Overzicht Legionella resultaten koelwater in het jaar 2014

119 99

Tabel 2: Overzicht Legionella resultaten > 100 cfu/l, in koelwater over 2014

onderzoek niet representatief is voor ‘de koeltorensystemen’

eens het besef dat er kans is op een legionellabesmetting en

van Nederland aangezien er gebruik is gemaakt van de klanten

daarnaast (dus) ook te weinig kennis om dit zelfstandig goed

van ENVAQUA-leden. “Omdat onze leden de partijen zijn die

aan te pakken.

water in onder andere deze koeltorens behandelen, mogen we ook verwachten dat er weinig tot geen legionella te vinden is.

Om bedrijven te doordringen van de noodzaak blijft Van

Bovendien is het aantal onderzochte monsters relatief klein.

Senten benadrukken hoe belangrijk het is dat de overheid

Om een vollediger beeld te kunnen geven is het noodzakelijk om

handhaaft op legionellapreventie bij koeltorensystemen. Van

meer onderzoek te doen en daarbij ook koeltorensystemen te

Senten: “Ik denk dat het beter zou zijn wanneer de overheid

betrekken die hun koelwater niet behandelen. Dan zal – naar

concreter wordt in het verplichten van monstername met een

we aannemen – blijken dat hier meer legionella aanwezig is. De

bepaalde frequentie. En dat gemeentes worden gestimuleerd

kans dat deze bedrijven echter vrijwillig meewerken is kleiner

zich te verdiepen in de materie om zo beter te kunnen

dan bij bedrijven die hun waterbehandeling op orde hebben.”

handhaven. ENVAQUA heeft op dit vlak al eerder stappen gezet door gemeentes een cursus aan te beiden op dit vlak,

Wat nu?

maar de belangrijkste reactie kwam van gemeentes die vooral

Wat ENVAQUA betreft zijn de uitkomsten van het onderzoek

geïnteresseerd zijn in een lijst met het aantal koeltorens op

zeker te gebruiken in een pleidooi voor een beter wettelijk

hun grondgebied. Lijstjes die zowel de koeltorenbouwers, als

kader waar het legionellapreventie in koeltorens betreft. De

de waterbehandelingsfirma’s vanuit privacy wetgeving niet

cijfers geven immers duidelijk aan dat de huidige methoden

kunnen en mogen verstrekken.

van waterbehandeling in koeltorens leiden tot een aanzienlijk lagere kans op legionellabesmetting. Zeker wanneer deze

Wél is in 2010 een verbetering doorgevoerd met de

worden vergeleken met besmette koeltorens waar legionella-

verplichting voor nieuwe koeltorens zich aan te melden bij

aantallen van meer dan 10 miljoen cfu/l niet ongebruikelijk zijn.

de betreffende gemeente. Dat geldt echter nog niet voor bestaande torens. Wat dat betreft lijkt het me zinvol dat

Tevens zijn er mogelijkheden om met deze positieve resultaten

gemeentes de inventarisatie van het aantal koeltorens en

bedrijven – die hun waterbehandeling niet op orde hebben

het toezicht daarop verder oppakken. Wanneer zich immers

– te stimuleren hier aandacht aan te besteden. Bij grotere

een legionellabesmetting voordoet, zal dat de gemeente

koeltorensystemen is het vaak geen probleem, maar de kleinere

en de GGD zeker ondersteunen in het achterhalen van

bedrijven met koeltorensystemen hebben in veel gevallen niet

de besmettingsbron. Maar nog liever voorkomen we het natuurlijk.” S

Stormvloedkeringen Slapende reuzen Stormvloedkeringen moeten kwetsbare delta’s beschermen tegen hoogwater. Sommige bouwwerken torenen machtig boven het water uit, andere liggen verscholen onder golven, wachtend tot het moment dat ze in actie moeten komen. In een serie gaat Waterforum Magazine langs een aantal grote stormvloedkeringen.

Achter de schermen bij de proefsluiting van de Maeslantkering

Wachten op de eerste superstorm Jac van Tuijn

de Nieuwe Waterweg. Heel sereen, zonder

de kering mogelijk schade oploopt. In alle

Elk jaar, vlak voor het stormseizoen,

geluid, drijven de twee ‘Eiffeltorens’ naar

andere gevallen is er voor zijn team maar

sluiten twee gigantische stalen armen

het midden van de Nieuwe Waterweg. De

een doel: de kering moet dicht.

de Nieuwe Waterweg af. Als test, want in

proefsluiting, elk jaar op de derde zaterdag

zijn bijna twintigjarige bestaan heeft de

van september, is begonnen. De zon breekt

Rustig verlopen

Maeslantkering nog nooit ‘echt’ in actie

door en veel dagjesmensen kijken vanaf

18.05 uur: de armen komen bij elkaar en de

hoeven komen. Reportage vanuit het

de kade toe hoe de stormvloedkering

kleppen in de 22 meter hoge kerende wan-

hart van de Nederlandse hoogwaterbe-

de toegangspoort naar de Rotterdamse

den gaan open. Het water stroomt naar

scherming.

haven afsluit.

binnen waardoor de wanden langzaam

Vanuit de controlekamer ziet leider keer-

zakken naar de op 17 meter diepte gelegen

proces Marc Walraven van Rijkswaterstaat,

drempel op de bodem van de waterweg.

Zaterdagmiddag, 17.40 uur, hoogtij. De

erop toe dat de proefsluiting volgens plan

Om 19.25 uur is de sluiting een feit. Daarna

twee kolossale armen van de Maeslant-

verloopt. Er is maar één reden waarvoor hij

wordt het water uit de wanden gepompt

kering komen in beweging en varen uit op

het proces mag onderbreken en dat is als

en om 23.12 uur dobberen de armen rustig

Stormvloedkeringen

Proefsluiting van de Maeslantkering op de Nieuwe Waterweg, september 2015 (foto: JvT/Waterforum)

Marc Walraven: “Zo nodig kruipen we zelf in de kering.” (foto: RWS)

op het water van de verlaten Nieuwe Wa-

mag falen. Uit onderzoek in 2005 bleek dat

verwacht en het bediende de kering geheel

terweg. “Dat is voor ons team altijd even

die eis niet werd gehaald. Dat onderzoek

automatisch. Daar had niemand directe

een moment van rust”, vertelt Walraven

kan Walraven zich nog goed herinneren,

invloed op. In de loop der tijd is het besef

enkele dagen later op zijn kantoor in Rot-

want dat kwam precies in de tijd dat

gegroeid dat ook computers kunnen falen,

terdam. Het was zijn twaalfde proefslui-

hij werd benoemd als districtshoofd en

bijvoorbeeld door programmeerfouten”,

ting. “Maar met de sluiting zelf is voor

daarmee de verantwoordelijkheid kreeg

zegt Walraven. “Toen we in 2005 met die

ons de kous nog niet af, want de Nieuwe

voor de Maeslantkering. “Operationeel is

grote faalkans werden geconfronteerd,

Waterweg moet ook weer zo snel mogelijk

er sindsdien veel veranderd”, legt hij uit.

hebben we ontdekt dat een risicogestuurd

open. Bij het eerstvolgende hoogtij kun-

“Het grote verschil is dat we nu veel meer

beheer in combinatie met menselijke

nen we de armen weer invaren en gaan

volgens procedures werken. Anders is ook

inventiviteit, de faalkans kan verkleinen.

de dokdeuren weer dicht. Pas dan is de

dat het team dat de kering bedient, nu

Daarop is besloten tot een nieuw beslis- en

proefsluiting voor ons echt voorbij”, aldus

getraind is om in te grijpen als de auto-

besturingssysteem dat nog steeds geheel

de procesleider. Het is dan inmiddels zon-

matisering met onverwachte situaties te

automatisch werkt, maar waarbij wij de

dagochtend 7.00 uur en al die tijd heeft de

maken krijgt. We hebben de mogelijkheid

sluiting nauwlettend in de gaten houden en

scheepvaart op de hoofroute van en naar

de kering handmatig te sluiten. Zo nodig

zo nodig de besturing kunnen overnemen."

de Rotterdamse binnenhavens stilgelegen.

kruipen we zelfs in de kering en drukken ter plekke op de bedienknop van een

Jumbo Jet

Onverwachte situaties

motor of een pomp. Dit is allemaal in proce-

De constructie en de bediening van de

De Maeslantkering is het sluitstuk van

dures en werkinstructies vastgelegd.”

Maeslantkering laten zich volgens Walra-

de Deltawerken en biedt sinds 1997,

Bij de oplevering van de Maeslantkering

ven goed vergelijken met een Jumbojet.

samen met de Hartelkering, bescherming

in 1997 was de bediening nog volledig

“Die zijn net zo complex, maar het verschil

aan Rotterdam en het Zuid-Hollandse

geautomatiseerd en kon de mens er niet

is dat de Maeslantkering normaal niet

achterland. In plaats van het verhogen

gestructureerd op ingrijpen. “In die tijd

wordt gebruikt en dan zomaar op een

van de dijken, werd gekozen voor de bouw

vierde automatisering hoogtij en werd

gegeven dag moet kunnen sluiten. Daar

van een 360 m brede stormvloedkering op

de mens beschouwd als een zwakke

is een zeer specifieke deskundigheid voor

de Nieuwe Waterweg die bij een extreme

schakel”, aldus Walraven. “Het beslis- en

nodig. Denk bijvoorbeeld aan de pompen

storm kan worden gesloten.

besturingssysteem rekende helemaal

die we gebruiken. Leveranciers testen hun

Wettelijk is vastgesteld dat een sluiting van

zelf uit wanneer er een hoogwaterstand

pompen vooral op maximale belasting. Bij

de kering slechts een keer op de honderd

van meer dan 3 meter bij Rotterdam werd

ons gaat het er om dat de pompen niet

actueel

Heel sereen bewegen de twee armen naar elkaar toe; daarna lopen de kerende wanden vol water zodat ze vast op de bodem komen te staan. De hele sluiting neemt nog geen twee uur in beslag. (foto: JvT/Waterforum)

gaan vastzitten als ze lang niet worden

terstand wordt verwacht van meer dan 3

dichterbij komen. Als je dan met slagregens

gebruikt. Daar testen we ze dus zelf op.”

meter bij Rotterdam. Statistisch gebeurt dit

en windkracht 11 de kering op gaat voor een

Volgens Walraven bestaan er contacten

eens in de vijftien jaar, maar in de achttien

training, weet je weer waarom je instructie-

met veiligheidsspecialisten uit de chemi-

jaar na de ingebruikname is de kering nog

kaarten zijn geplastificeerd en waarom je je

sche industrie en de nucleaire sector maar

nooit om die reden dichtgegaan. Het is

veiligheidsgordel moet aanlijnen.”

de stormvloedkering blijft een uniek object

nog steeds wachten op de eerste sluiting

Aan het begin van het stormseizoen – 1

waarmee het opdoen van echte erva-

waarvoor de kering is ontworpen.

oktober – moet de Maeslantkering en

ringen - bij een heuse storm - lastig blijft.

Walraven legt uit dat iedere tien minuten

alles er omheen 100% in orde zijn. Bij de

Toen Walraven voor het eerst in contact

de verwachte waterstand opnieuw wordt

proefsluiting zijn nog een paar ‘prioriteit

kwam met zijn collega van de Londense

berekend. “Als de verwachting bij Rotter-

1’-afwijkingen geconstateerd, vertelt

Thames Barrier was het dan ook een feest

dam boven 2.60 meter komt, worden we

Walraven. Er is dan nog ruim een week

van herkenning. “Als beheerders weten we

opgepiept. Dit gebeurt gemiddeld een keer

om die te verhelpen. “Dat zijn vaak kleine

welke technische kennis nodig is en leer-

per jaar maar het heeft nog nooit tot een

zaken, maar die kunnen in zware omstan-

den we snel van elkaar. Dit leidde tot de

sluiting geleid. Toen we in 2007 beschikking

digheden heel belangrijk zijn. Bijvoorbeeld

oprichting van het internationale I-Storm

kregen over de nieuwe automatisering, is

een laptop die niet goed werkt of een

netwerk waar beheerders uit verschillende

besloten zo'n voorval te gebruiken om de

reservebatterij voor een zaklamp.” Walra-

landen ervaringen kunnen uitwisselen.”

kering ook echt te sluiten en ervaring op

ven is klaar voor het nieuwe stormseizoen.

te doen tijdens een echte storm. Dat was

Stiekem hoopt hij dat er nu eens zo’n storm

Stormseizoen

een geweldige ervaring. Dan zie je op de

komt dat de Maeslantkering ook echt

De Maeslantkering vaart uit als een wa-

weerkaart zo'n donkerrode vlek steeds

dicht moet gaan. S

Stormvloedkeringen

Twee eisen De Maeslantkering komt alleen in actie bij zeer extreem hoogwater. Bij een gangbare storm blijft de Nieuwe Waterweg open en doen de achterliggende dijken van de Zuid-Hollandse dijkring 14

Peer review In juni 2014 heeft een team van collega-operators

hun kerende werking. Pas als in Rotterdam een waterstand van meer dan 3 m wordt verwacht, gaat de Maeslantkering dicht. Bij de constructie en het beheer van de kering zijn twee wettelijke eisen belangrijk. Die eisen worden nogal eens door elkaar gehaald.

van buitenlandse stormvloedkeringen de

Faalkans

dagelijkse gang van zaken op de Maeslantkering

De faalkans voor het sluiten van de Maeslantkering is wettelijk

grondig geëvalueerd. Tien dagen liepen de

bepaald op 1:100.

Engelse, Amerikaanse en Italiaanse collega's rond op de kering en verzamelden feiten over goede

Van de honderd keer dat de Maeslantkering dicht gaat, mag het een keer fout gaan. In alle andere 99 keren moet de kering helemaal sluiten om te voorkomen dat het waterpeil bij Rotter-

en slechte dingen die ze zagen. Het ging daarbij

dam hoger dan 3 meter wordt. Van invloed op die faalkans zijn de

vooral om de beoordeling van de werkprocessen,

speciale technische voorzieningen, zoals noodaggregaten, reser-

daarbij kwamen ook het management, de

vepompen en knoppen voor handbediening. Verder van invloed

veiligheid en het trainen aan de orde. De review was geen formele verificatie door een extern

is de betrouwbaarheid van het sluitingsproces met het beslis- en besturingssysteem en het getrainde team.

bureau maar had vooral een open karakter van

Overstromingskans

experts onder elkaar die van elkaar konden leren.

De Maeslantkering maakt onderdeel uit van dijkring 14 waarvoor

De peer review was georganiseerd door het

de maximale overstromingskans - dus het hele stelsel van dijken,

internationale samenwerkingsverband I-Storm van beheerders van stormvloedkeringen. Eerdere

sluizen en keringen - wettelijk is vastgesteld op 1:10.000. De sterkte en de hoogte van de kering is zodanig ontworpen dat - binnen het hele stelsel van de achterliggende dijken, sluizen en

reviews hadden al plaatsgevonden op de Thames

andere keringen - zich bij een uiterst extreme weerssituatie die zich

Barrier in London (2010), de Oosterscheldekering

statistisch gezien een keer in de 10.000 jaar kan voordoen, geen

in Zeeland (2011) en Ramspolkering bij Kampen (2012).

binnendijkse overstromingen voordoen. Het gaat dan feitelijk om een situatie met een noordwestelijke superstorm die het water bij Schotland de Noordzee in stuwt en – in combinatie met hoogtij – op de Nieuwe Waterweg leidt tot een enorme verhoging van het waterpeil.

In deze serie verschenen eerder reportages over de Mose-stormvloedkering in Venetië en de Thames Barrier in Londen. Zie www.waterforum.net/stormvloedkeringen

Watermanagement

Terwijl korte perioden van hevige droogte gevolgd

Christiaan Wallet: “De focus van Nederland ligt op deltasteden en uitdagingen en oplossingen op het gebied van resiliency”. Foto: Martien Versteegh

Ellen van Lindert beleidsmedewerker multilaterale waterzaken en Deltaprogramma zoet water

door intensieve regenbuien zich deze zomer in Nederland opnieuw hebben opgedrongen prepareert ‘Nederland’ zich voor de “Global UN Conference on Housing and Sustainable Urban Development” (HABITAT-III). Deze conferentie wordt in oktober 2016 gehouden in Quito, Ecuador en moet leiden tot de New Urban Agenda van de VN, waarin een wereldwijde strategie rondom urbanisatie wordt vastgelegd voor de komende 20 jaar. De vorige HABITAT-bijeenkomst vond 20 jaar geleden in Istanbul plaats.

Wallet: “HABITAT-III is platform om ervaring en kennis te delen”

Prioriteit voor duurzame steden en watergerelateerde problematiek Door Olav Lammers

Nederland ziet voor zichzelf een belangrijke rol weggelegd

Op welke wijze denkt Nederland zijn rol te kunnen

in de onderhandelingen over de New Urban Agenda. Zeker

gaan spelen?

op het thema ‘Water in de stad’ kan de inbreng van ons land

“Nederland is één van de VN-lidstaten en zal in die positie mee

van grote betekenis zijn, zo verwachten Christiaan Wallet,

onderhandelen over de New Urban Agenda. Daarbij nemen

programmamanager en coördinator op het gebied van

we de ideeën en belangen van onze stakeholders (steden,

stedelijke ontwikkeling bij het ministerie van Infrastructuur

maatschappelijke organisaties, bedrijven, etc.) ook mee.

en Milieu en Ellen van Lindert beleidsmedewerker water

Daarvoor komen we eens in de paar maanden met een grote

multilateraal en Deltaprogramma zoet water. “Eind vorige

groep stakeholders bijeen. Voor Nederland is het prioriteit

maand zijn de Sustainable Development Goals -de opvolgers

in te zetten op inclusieve, duurzame en compacte steden

van de millenniumontwikkelingsdoelen- aangenomen. Eén van

met aandacht voor weerbaarheid tegen watergerelateerde

de SDGs (SDG 11) richt zich geheel op steden: ‘Make cities and

problematiek als ook de kansen die water in de stad

human settlements inclusive, safe, resilient and sustainable.’

biedt, multistakeholder betrokkenheid (private sector en

Dit geeft een cruciale focus voor de HABITAT-III conferentie. Ook

maatschappelijk middenveld), governance, stedelijke planning,

de resultaten van de COP21-conferentie in december, gericht op

groene groei en de toepassing van slimme technologie.

het sluiten van een nieuw klimaatakkoord, zullen hun impact

We kijken daarbij niet alleen naar de conferentie zelf maar ook

hebben.”

naar de implementatie van de New Urban Agenda. Hoe kunnen

Watermanagement

In (nieuwe) woonwijken moet water een vast onderdeel zijn

er slimme partnerschappen worden opgezet om uitvoering te

zijn rivieren en kanalen belangrijk voor scheepvaart en handel; en

geven aan de nieuwe afspraken. Hierbij zien we natuurlijk ook

draagt water bij aan de recreatiewaarde van een stad.

een rol voor de Nederlandse kennis en kunde op het gebied

Tegelijkertijd zijn urbane gebieden ook bijzonder kwetsbaar

van stedelijke ontwikkeling, inclusief die over water. Nederland

voor watergerelateerde rampen, zoals overstromingen en

staat internationaal in hoog aanzien als het gaat om bouwen

hittestress. Niet alleen wonen er veel mensen bijeen, het

met water.”

zijn ook de belangrijkste centra van economische activiteit. Gevolgen van klimaatverandering, die zich voor het grootste

Wat is het specifieke belang van water binnen de New

gedeelte via water manifesteren, hebben dus veel impact op de

Urban Agenda?

stedelijke bevolking – waarbinnen de armste bevolkingsgroepen

“We streven naar duurzame ontwikkeling van onze wereld.

juist het meest getroffen worden – en de economie. En gezien

Een groot deel van die ontwikkeling vindt plaats in stedelijke

in het World Economic Forum rapport (2015) watercrises en

gebieden: in 2050 zal meer dan zestig procent van de

onvoldoende klimaatadaptatie aangewezen worden als het

wereldbevolking hier wonen. Steden hebben zich van oudsher

grootste risico wereldwijd, is Water in de Stad dus een enorm

veelal ontwikkeld rondom water: vaak bij rivieren of zee, soms

belangrijk thema.”

ook op de kruising ervan: delta-steden. Veel steden in Nederland Door Peter Lindeboom zijn daar een voorbeeld van. Nederland kent een eeuwenlange traditie van leven met water, en pleit internationaal dan ook

Op welke wijze denkt Nederland zijn specifieke kennis in

altijd voor een benadering waarbij steden altijd in samenhang

te kunnen brengen?

worden gezien met hun achterland. Ze zijn immers onlosmakelijk

“In het Deltaprogramma heeft ruimtelijke adaptatie een

met elkaar verbonden.

belangrijke plaats gekregen. Nederland ontwikkelt vanuit de

Goed en voldoende water is een noodzakelijke voorwaarde

overtuiging dat water en stad sterk zijn verbonden al jaren kennis

voor steden, waar ook ter wereld. Bewoners, bedrijven en de

op dit thema én draagt dit uit in bilaterale samenwerkingen

natuur zijn er onlosmakelijk mee verbonden. Voedsel, energie

zoals met Vietnam en Myanmar, maar ook door bijvoorbeeld het

en water zijn van elkaar afhankelijk. Wanneer het stedelijk

benoemen van watergezant Henk Ovink als boegbeeld van de

watermanagement goed op orde is, biedt dit enorme kansen

Nederlandse watersector. Hij is verantwoordelijk voor het contact

aan de ontwikkeling van een stad en haar inwoners. Zo dragen

op watergebied met buitenlandse overheden, kennisinstellingen,

afvoer van regenwater bergen naar Lake Malawi kampt Malawi met veel overstromingen bedrijvenuit endeinternationale organisaties. goede sanitaire en drinkwatervoorzieningen bijDoor aanslechte gezondheid;

Watermanagement

Henk Ovink is verantwoordelijk voor het contact op watergebied met buitenlandse overheden, kennisinstellingen, bedrijven en internationale organisaties.

Water kan binnen de stedelijke omgeving de bindende factor zijn

Het is ook een belangrijke focus van de nieuw op te richten

Gemeenten en een aantal steden.

Deltacoalitie, waarbinnen Nederland met Colombia, Japan,

De twee laatste notities hebben als doel om bij te dragen aan

Filipijnen, Mozambique, Bangladesh, Egypte, Myanmar, Korea,

het agenderen van Disaster Risk Reduction en Water in de Stad

Frankrijk, Indonesie en Vietnam gaat samenwerken om delta’s

op de internationale agenda, waaronder HABITAT-III. De papers

te agenderen, expertise en ervaringen uit te wisselen, en samen

hebben daarmee een internationale doelgroep en hebben

te werken in projecten.

als belangrijkste doelstelling om krachtige boodschappen te

De ministeries van Infrastructuur en Milieu, Buitenlandse Zaken

formuleren waarbij andere landen zich kunnen aansluiten,

en Economische Zaken werken nauw samen op het gebied van

zodat de impact ervan vergroot wordt. Het is daarom geen

water. Inmiddels is hiervoor een watercluster opgericht, waar de

Nederlands showcase-verhaal, maar het biedt wel een kapstok

verschillende ministeries hun eigen expertise inbrengen.”

daartoe. In een later stadium zou het een mogelijkheid kunnen zijn om bijvoorbeeld NL-voorbeelden toe te voegen, samen met

Welke beleidsnotities liggen ten grondslag aan de

het bedrijfsleven en steden.”

Nederlandse inbreng? “Er zijn drie notities gemaakt dan wel in de maak in relatie tot

Welke partijen spelen hierin nog meer een rol?

water en steden:Een paper over een ‘City-to-City learning’-

“Uiteraard spelen de steden zelf een belangrijke rol als het gaat

methode die steden in staat stelt effectief van elkaars

om Water in de Stad. De rol van de Rijksoverheid ligt meer in de

ervaringen te leren op het gebied van het beperken en

onderhandelingen en het agenderen, maar de daadwerkelijke

voorkomen van rampenschade. De methode zal aangeboden

uitvoering van stedelijk watermanagement vindt plaats op

worden via het Resilient Cities Connect platform. Een paper

stedelijk niveau. Hiertoe participeren veel steden in wereldwijde

over Disaster Risk Reduction, waarin de noodzaak voor

stedelijke netwerken, zoals bijvoorbeeld het hiervoor genoemde

proactieve preventie in plaats van reactieve respons op rampen

Resilient Cities Connect en de C40. Maar ook in de voorbereiding

onderstreept wordt, evenals de noodzaak van langetermijn

van HABITAT-III zijn de steden betrokken: de Vereniging

perspectief en adaptieve planning.

Nederlandse Gemeenten is aangesloten bij de voorbereidende

Een notitie over water en steden, waarin betoogd wordt dat om

werkgroep en heeft via eigen vertegenwoordiging ook in het

duurzame ontwikkeling te bereiken - waartoe de Sustainable

formele VN-proces een stem.”

Development Goals (SDGs) eind september zijn aangenomen steden en hun achterland aandacht verdienen, in het bijzonder

Levert HABITAT-III ook werk op voor het Nederlandse

in relatie tot waterzekerheid (too much, too little, too polluted).

bedrijfsleven?

De focus ligt op deltasteden en uitdagingen en oplossingen op

“Naast de onderhandelingen over de New Urban Agenda die

het gebied van resiliency. Deze paper is nog in conceptversie en

zullen plaatsvinden tijdens HABITAT-III, biedt de conferentie

is reeds geconsulteerd bij meerdere internationale partijen als

ook een platform om de ervaring en kennis van het Nederlandse

ook nationale partijen, waaronder de Vereniging Nederlandse

bedrijfsleven te delen. Er wordt op dit moment al nagedacht hoe

Watermanagement

Van de Guchte: “De problematiek moet crosssectoraal, integraal benaderd worden “

Chris Zevenbergen 'schreef de paper ‘City-to-City learning’

de Nederlandse kennis en kunde op het gebied van stedelijke

internationaal in hoog aanzien staat, een bijdrage te leveren

ontwikkeling, inclusief die op het gebied van water, onder

aan de aanpak van klimaatproblemen en daarin ook een

het voetlicht gebracht kunnen worden. Dit kan in side events

voortrekkersrol te vervullen. Deze inzet is mede gebaseerd

zijn, een Nederlands paviljoen of het ter plaatse (in Quito)

op de overtuiging dat de Nederlandse watersector een rol

demonstreren van best practices. Op 12-13 november komt op

van betekenis kan spelen in de daadwerkelijke oplossing van

initiatief van o.a. AkzoNobel een groep stakeholders bijeen

watergerelateerde klimaatproblemen.

om hierover door te praten. De ministeries van BZ en IenM

De drie specialisten treffen elkaar in allerlei vormen van nationale

zullen hierbij aanwezig zijn, net als vertegenwoordigers van UN

en internationale werkrelaties die alles te maken hebben met de

Habitat zelf.”

problematiek rond watergerelateerde klimaatvraagstukken. Van de Guchte heeft zeven jaar gewerkt voor UNEP, United Nations

WFM kader Habitat-III concept

Environment Programme. Daardoor is hij goed op de hoogte van

Drie gerenommeerde specialisten op gebied van klimaatadaptie

de stedenproblematiek wereldwijd in relatie tot Disaster Risk

staan aan de basis van de drie door Christiaan Wallet en Ellen

Reduction en Klimaatadaptie. Hij is daarmee vertrouwd met

van Lindert aangehaalde notities over de relatie tussen water en

de processen die tot documentvorming leiden, de inhoudelijke

steden die zij op verzoek van de ministeries van Infrastructuur

bijdrage van de verschillende landen, maar ook de politiek

en Milieu en Buitenlandse Zaken hebben geschreven. Chris

getinte afwegingen die daaraan ten grondslag liggen. Van de

Zevenbergen, als professor verbonden aan UNESCO-IHE en

Guchte: “Adaptation on climatechange heeft vele invalshoeken,

voorheen Managing Director Business Development bij de Dura

verschillende agenda’s, actoren en kennisvelden. Het is de kunst

Vermeer Group schreef de paper ‘City-to-City learning’. Samen

om alle aspecten daarvan in samenhang met elkaar te bekijken,

met Jos Timmerman - verbonden aan de WUR en gespecialiseerd

te leren van fouten om vervolgens sneller stappen te kunnen

in Climate Change and Adaptive Land & Water Management

zetten, want het bewustzijn neem toe dat het nog niet snel

- en Cees van de Guchte - Manager Climate Adaption & Risk

genoeg gaat. Al deze aspecten komen samen in de stedelijke

Management bij Deltares - schreef hij ook mee aan de paper

omgeving en juist daarom is het belangrijk het relatieve belang

over Disaster Risk Reduction. De notitie over Water en Steden,

van het ene domein ten opzichte van de andere domeinen beter

waarvan nu alleen nog een conceptversie beschikbaar is, is

in beeld te krijgen, wat ook de kans van de andere domeinen

opgesteld door Van de Guchte en Zevenbergen.

vergroot. Daarom hoor je ook vaak zeggen dat de problematiek cross-sectoraal, integraal benaderd moet worden om daarmee

Alle drie papers vormen de input voor de Nederlandse inbreng

de governance te versterken en in samenspraak de benodigde

binnen tal van internationale processen en bijeenkomsten

stappen voorwaarts te kunnen zetten. Water kan wat dat betreft

op ‘hoger niveau’ op het gebied van klimaatverandering en

een bindende factor zijn en zeker ook in de stedelijke omgeving.

dan met name gericht op aspecten rond water in steden en

Ik bepleit onze inspanningen niet alleen op de grote steden te

delta’s. Op deze manier probeert Nederland, dat op dit gebied

richten, maar vooral ook middelgrote steden te betrekken.”S

actueel

Het hete opgepompte water is zeven keer zo zout als zeewater.

Kwekerijen halen warmte uit water

De geothermiecentrale

Via buizen wordt het water naar de kwekerijen getransporteerd

actueel

Grondwaterbeheer Door Jan Greuter

ECW beheert de grondwatervergunningen voor geheel Agriport en is verantwoordelijk voor de monitoring van

De Energie Combinatie Wieringermeer (ECW) heeft

de effecten en de rapportage hiervan naar de Provincie

op het bedrijventerrein Agriport A7 bij Middenmeer

Noord-Holland. ECW voert daarnaast in opdracht van

een warmtecentrale aangelegd die voor acht

de bedrijven onderzoek uit naar verbeteringen van de

glastuinbedrijven op Agriport de energiebehoefte regelt. De nieuwe geothermiecentrale op het terrein is onlangs in bedrijf gesteld en levert per maand een

grondwatersystemen en ECW is verantwoordelijk voor de onderlinge positionering van systemen binnen het gebied zodanig dat deze elkaar zo min mogelijk negatief beïnvloeden.

besparing op van twee miljoen kubieke meter gas. De kosten van de installatie waren ruim 30 miljoen euro. De acht kwekerijen zijn op deze manier voor een vijfde van hun warmtebehoefte niet meer afhankelijk van gas. Directeur van ECW Robert Kielstra: “ De grootste kostenpost was natuurlijk de investering, hierna zijn er hopelijk weinig variabele kosten meer, op de rente en aflossing na. Na 10 jaar moet alles zijn afgelost en vallen die kosten weg, dan rest nog het onderhoud en het draaiende houden van de tientallen pompen.” Ruim 2 jaar geleden werd begonnen met het boren van twee productie- en twee injectieputten, elk 2,5 kilometer diep. In de productieputten hangt op circa 700 meter diepte een pomp, die water van 92 graden Celcius naar boven pompt. Dit water wordt voor de veiligheid eerst in een ontgassingstank ontdaan van het kleine beetje moerasgas dat erin zit. Zout water Het hete opgepompte water is zeven keer zo zout als zeewater. “De materiaalkeuze van de pompen en andere machines is hier op aangepast en acht warmtewisselaars zorgen ervoor dat het zoute water zijn warmte afstaat aan het zoete, koude, water dat van de kwekers komt.” Het verwarmde water gaat via transportleidingen terug naar de kwekerijen. Kielstra: “Die

ECW beheert deze collectieve grondwatervergunning voor geheel Agriport. Op basis van deze vergunning kunnen de individuele bedrijven concessies krijgen voor het gebruik van grondwater. De ondergrond wordt op Agriport gebruikt om regenwater in op te slaan (Ondergrondse Hemelwaterberging(OHB), en om extra gietwater aan te trekken. Dit extra water is zout en wordt met behulp van een omgekeerde osmose-installatie zoet gemaakt. De collectieve vergunning voorziet tevens in de mogelijkheid om warmte/koude-opslag (WKO) in de bodem te realiseren. In 2013-2014 is in opdracht van ECW door adviesbureau KWR een studie verricht naar de werking van de bestaande grondwatersystemen. Dit zijn: • Ondergrondse Hemelwaterberging • En grondwaterontrekking met omgekeerde osmose (ontzilting) De conclusies en aanbevelingen van dit rapport hebben geleid tot een pilot OHB-project bij een van de bedrijven met extra monitoring waaraan ECW tevens deelneemt. De resultaten van deze pilot dienen weer te leiden tot verdere verbetering van de huidige en toekomstige systemen op Agriport.

hebben ook warmtewisselaars om de warmte te winnen en het zoute water wordt gefilterd om het vuil eruit te halen dat op de weg naar boven is meegenomen. Het water moet bovendien door een 2000 meter dikke laag zand. Er is berekend dat het er dertig jaar over doet om van de injectieput weer bij de productieput te komen.” De leidingen zijn zo gemaakt dat zij gemakkelijk uitbreiding van het aantal bedrijven aan kunnen. Bedrijven kunnen ook hun restwarmte aan het netwerk afstaan. Allemaal met als doel om voor een zo groot mogelijk percentage zelf in de warmtebehoefte te voorzien.

Voor het verkrijgen van de collectieve vergunning is een MER-procedure doorlopen en wordt jaarlijks een monitoringsrapport gemaakt op basis van metingen. Nieuwe bedrijven op Agriport kunnen onder de collectieve vergunning ook gebruik maken van het grondwater.

De zorg voor schoon water. Een prima export product. Waterkwaliteitsmonitoring. Dat is het kernwoord waar het bij Benten Water Solutions om draait. Schoon water is van levensbelang. Zonder dat kunnen we niet. Zo simpel is dat. Door allerlei oorzaken zoals groeiende bevolkingsaantallen en vervuiling, zijn de beschikbare watervoorraden steeds meer onder druk komen te staan. Waterkwaliteit is daarom cruciaal. Benten is een absolute expert op dat gebied. Keert het water als het ware binnenstebuiten. Niets blijft voor hen verborgen. Benten biedt efﬁciënte oplossingen voor waterkwaliteitsmonitoring en ondersteunt haar klanten bij het optimaliseren van hun processen. Tot nu toe doen ze dat vooral in Nederland, voor waterbedrijven, waterschappen, milieuorganisaties en verschillende industrieën. Ook buiten Nederland is Benten al actief. Daar is nog volop potentie voor groei. Om die groei te begeleiden werkt ze nauw samen met Water Alliance. Want wij weten als geen ander de weg binnen de watertechnologie. Kennen de partijen en de mogelijkheden. In binnenen buitenland. Zorgen voor introducties en onverwachte invalshoeken. Dat werpt zijn vruchten af. Benten is inmiddels verhuisd van Zwartsluis naar de WaterCampus in Leeuwarden. Vandaar veroveren ze de wereld. Samen met Water Alliance.

Accelerating the process from product the to business Accelerating process from product to business

Samenwerkingsverband Noord-Nederland. Hier wordt geïnvesteerd in uw toekomst. Water Alliance wordt medegeﬁnancierd door het Europees fonds voor regionale ontwikkeling en door het ministerie van EZ.

De arbeidsmarkt internationaliseert mee met de opdrachtenportefeuille van bedrijven. Een ‘transnationaal’ ingenieursbureau zoals RoyalHaskoningDHV weet hier goed op in te spelen. Corporate HRM-directeur Kees Lekkerkerker geeft in een interview een kijkje in de keuken. Zo’n internationale loopbaan zou ook op de Amsterdam International Water Week kunnen starten, met volop gelegenheid voor ontmoeting. In zijn column pleit Jaap Feil ervoor dat jonge professionals hun open blik naar de buitenwereld zo lang mogelijk weten te behouden.

Spitsuur op de internationale arbeidsmarkt “We zijn geen internationale organisatie maar steeds meer

een transnationale organisatie. Bij opdrachten stellen we ons de vraag: welke expertise is nodig, wat mag het kosten? Dat bepaalt wie er gaat. Bij een waterproject in Angola betrekken we bijvoorbeeld experts uit India en het Verenigd Koninkrijk. De businesslines zijn leidend en niet de landsgrenzen. Hierdoor wordt veel beter kennis uitgewisseld.” Aan het woord is Kees Lekkerkerker, Corporate Director Human Resources Management bij Royal HaskoningDHV, dat vestigingen heeft in alle werelddelen. “Op dit moment is de balans tussen Nederlands en niet Nederlands personeel 50/50. Dat gaat uiteindelijk richting 25/75.

Corporate HRM-directeur Kees Lekkerkerker

Meer lokaal personeel heeft een positieve uitwerking. Je raakt beter verankerd in de lokale markt. Dat leidt tot meer opdrachten

net zoals in het Verenigd Koninkrijk en Zuid-Afrika, in Nederland

en wereldwijde groei.”

erkende chartership programma geïntroduceerd, onder leiding

Voor Lekkerkerker is het zonneklaar dat met de economie ook de

en supervisie van het KIVI. Daarbij wordt iemand in enkele jaren

arbeidsmarkt mee internationaliseert. Zo verdwijnt bijvoorbeeld

opgeleid tot professional in een vakgebied. Iemand verwerft de

de traditionele expat. “De lange missies met gezin nemen af;

juiste competenties en laat zich daarna certificeren.”

nu hebben we circa 50 tot 60 mensen langdurig uitgezonden.

Lokale professionals internationaliseren trouwens even hard

De korte missies van enkele weken tot maanden nemen toe; nu

met de Nederlanders mee. “We zien dat Indiërs zich in Engeland

300 tot 400 mensen. Dit heeft te maken met het toegenomen

laten certificeren”, vertelt Lekkerkerker. “Op de internationale

opleidingsniveau van lokaal personeel, men kan meer zelf

arbeidsmarkt komen meer ‘local expats’, mensen die niet de

oplossen. Maar ook vanwege de kosten, het is duur om mensen

nationaliteit hebben van het land waar ze wonen. Zij zijn uit

met familie uit te zenden. Je moet ook in prijs concurreren met

dienst gegaan in het land van herkomst en hebben zich in een

regionale aanbieders. Ook is het gecompliceerd omdat een

ander land gevestigd, bijvoorbeeld Nederlanders in Dubai of

partner een baan opzegt.”

Indonesië. Zij laten zich lokaal inhuren. Dat is niet per definitie goedkoper, want die mensen weten ook wat ze waard zijn. Het

Gecertificeerde professionals

scheelt meestal wel financieel, omdat het bedrijf geen kosten

Lekkerkerker vervolgt: “Met uitgebreide opleidingsprogramma’s

voor huisvesting of school betaalt.”

worden lokale medewerkers bijgeschoold. Ook universiteiten, zoals de TU Delft, spelen hierop in met E-learning.

Tekort aan hoger kader

RoyalHaskoningDHV heeft zelf ook e-learning modules,

Het is een uitdaging om de juiste kwaliteit op de juiste plaats te

bijvoorbeeld voor projectmanagement. Bovendien hebben we,

krijgen, erkent de directeur HRM. “In vestigingen in bijvoorbeeld

boEk uw stanD binnEn EnkElE kliks onlinE! DĂŠ watErbEurs van nEDErlanD

EvEnEmEntEnhal.nl/aqua

Presenteer tijdens deze 10e editie uw nieuwste innovaties en producten op het gebied van waterbehandeling, -management en -technologie. Samen met de gelijktijdige RioleringsVakdagen brengt deze vakbeurs u in contact met ruim 9.900 professionals. Breid uw netwerk uit en leg op de beursvloer de basis voor nieuwe samenwerkingen. Aqua Vakbeurs Nederland is de vakbeurs waar u als bedrijf uit de waterbranche zeker niet mag ontbreken!

EvEnEmEntEnhal GorinchEm 15, 16 En 17 maart 2016 12.00 - 20.00 uur Evenementenhal Gorinchem | Franklinweg 2 | 4207 HZ Gorinchem | 0183 680 680 |

Aqua_Rio_EH

Vietnam en Indonesië is nog een tekort aan hoger kader. Het ligt voor de hand om die mensen lokaal in te huren, maar nu kijken we ook naar de universiteit in Delft. Daar werken en studeren

Jong (af)geleerd

‘Kort gewiekt’ noem ik ze tegenwoordig. De professional die

bijvoorbeeld zestig Indonesiërs, waarvan een aantal bij ons kan

na jaren inhoudelijke opsluiting naar buiten treedt, omdat hij

werken. Na een aantal jaar bij een Nederlandse vestiging kun

gepromoveerd is van junior naar medior adviseur. Bij zijn nieuwe

je hen aanstellen in kaderfuncties in het land van herkomst.

functie hoort ook een stukje marktbewerking. Maar het valt nog

Voordeel is dat deze mensen ons land en onze cultuur kennen.”

niet mee om vreemden aan te spreken tijdens de koffiepauze

Voor alle professionals is het volgens Lekkerkerker goed

van het congres. Vorige week op een waterbeurs kwam hij

om internationale ervaring op te doen, liefst tijdens de

tot dezelfde conclusie. Afgezien van een oud-collega heeft hij

studie of het afstuderen. En het kan op nog meer manieren.

niemand werkelijk gesproken. Het bleef bij het aangeven van de

“Wij werken samen met VSO (Voluntary Service Overseas).

koffiemelk en het uitwisselen van algemene correctheden.

Medewerkers mogen zes maanden met onbetaald verlof om

Het is een somber beeld, maar helaas kom ik dat type

ontwikkelingswerk te doen. We betalen een tegemoetkoming

professional vaak tegen, zowel op bijeenkomsten als in

voor doorlopende kosten in Nederland. Zo kun je maatschappelijk

persoonlijke gesprekken. Komt het door de mindere sociale

iets betekenen en internationale ervaring opdoen.”

vaardigheden die technici worden toebedeeld? Ik denk het niet.

Tot slot kent Royal HaskoningDHV een buddysysteem, waarbij

Wat de meeste technici wel gemeen hebben is de inhoudelijke

medewerkers in Nederland en het Verenigd Koninkrijk collega’s in

start van hun carrière en voor veel academici geldt dit ook voor

bijvoorbeeld Azië begeleiden. Daarbij kunnen ze elkaar ook fysiek

hun studie.

ontmoeten: de Aziatische collega komt bijvoorbeeld zes maanden

De maatschappij vraagt om professionals die met de

naar Europa om kennis te maken met de praktijk hier.”

toenemende complexiteit van werkzaamheden kunnen omgaan.

Ondanks de globalisering van de arbeidsmarkt blijft er

Hopelijk transformeert onze lineaire georiënteerde samenleving

voor Nederlanders voldoende werk in het buitenland.

zich aankomende decennia naar een circulair model. Voor deze

“De Nederlanders bieden een specifieke meerwaarde,

transformatie zijn communicatief vaardige, vakinhoudelijke

diepgaande, innovatieve technische kennis in combinatie

professionals nodig. Zij moeten in staat zijn om hun vakkennis in

met een oplossingsgerichtheid. We profiteren nog steeds van

relatie te brengen met hun omgeving.

ons wereldwijde imago van waterbouwers. Ook de bouw van

Zal dit moeilijk zijn? Voor velen niet, de meeste jonge mensen

vliegvelden en havens is een zeer internationale markt, waarin

bezitten goede sociale vaardigheden en die moeten we

veel Nederlandse specialisten werken. Op het gebied van

koesteren en niet inperken. Ze moeten ze laten leven! Ik ben

waterzuivering staan wij eveneens internationaal goed bekend”,

benieuwd hoe snel het ons gaat lukken om deze omslag

besluit Lekkerkerker.

te maken. Aan de jongeren ligt het niet. Die zijn gewend te communiceren en denken niet in grenzen, sectoren of andere

Start een internationale loopbaan op de AIWW

beperkende terminologieën. Op advies van de watersector besteden opleidingsinstituten veel

Tijdens de Amsterdam International Water Week (AIWW)

aandacht aan sociale vaardigheden en dat merk je. Studenten

kunnen studenten en jonge waterprofessionals kennis

presenteren zich goed en zijn gewend om in contact te staan

uitwisselen en internationale contacten opdoen. Van 2 tot 6

met hun omgeving. Wonderlijk genoeg zijn vele werkgevers in

november is het mogelijk om deel te nemen aan een uitgebreid

hun oude gewoonte blijven hangen dat een junior medewerker

jongerenprogramma met conferenties, workshops en debatten.

zich eerst op de inhoud moet bewijzen en pas daarna naar

Het jongerenprogramma is geïntegreerd binnen de reguliere

buiten mag treden. Ik merk dat jonge professionals in deze

activiteiten op de AIWW, dus er is ook volop gelegenheid om

periode van "interne opsluiting" veel van hun externe gerichtheid

ervaren professionals te ontmoeten. Het programma begint

kwijtraken. Zij krijgen een set oogkleppen aangemeten. Dan gaat

met een introductiedag, waarbij de jongeren een tour maken

‘If you don't use it you loose it’ een rol spelen. Met als uitkomst:

langs Amsterdamse highlights en elkaar leren kennen. Meer

medewerkers van dertig jaar en ouder die moeite hebben om de

informatie op www.young-iww.com. Op twitter zijn de

contacten aan te gaan. Echt zonde.

activiteiten van het jongerenprogramma te volgen via @YouthIWW.w

Jaap Feil H2O-job

Laswerk, dragende staalconstructies en drukvaten moeten aan steeds meer kwaliteitsnormen voldoen. Reinders Waterbehandeling BV en Reinders apparatenbouw BV zijn klaar voor de toekomst. Naast het al eerder verplichte 1090-certificaat heeft het bedrijf het 3834-certificaat op zak. Reinders greep de certificering aan om het hele kwaliteitssysteem naar een hoger plan te tillen. “Als we het doen, dan doen we het goed.”

Reinders BV is klaar voor de toekomst

“We hebben de certificering omarmd en daarmee ons aanbod verbreed” In meer dan honderd zwembaden

Al snel bleek dat Reinders verplicht was

competenties. In de technische omgeving

in Nederland en Duitsland zijn de

de certificering 1090 te behalen. En, zo

waarin we opereren moet je steeds kijken

waterbehandelingsinstallaties

achterhaalde Stegehuis, de norm 3834

welke competenties en kennis je aan boord

van Reinders te vinden. Ook

wordt geregeld gevraagd als eis omtrent

hebt en wat je mist. Op die manier werken

waterleidingbedrijven, waterschappen,

laskwaliteit in de Apparatenbouw (zie

we aan open innovatie.”

Rijkswaterstaat, provincies,

kader). Van Niekerk: “Sander weet precies

aannemers en bedrijven in de afval- en

hoe de regelgeving in elkaar grijpt, met

Meedenken

proceswaterbehandeling weten de

een klein beetje extra werk konden wij

Het lukte om de lassers, die van

VCA-gecertificeerde onderneming te

beide certificeringen behalen. Dat is slim

nature niet zitten te wachten op extra

vinden voor hun onthardingsreactoren,

samenwerken.”

administratie en opgelegde regels, mee

filtersystemen, ontijzeringsfilters en andere apparatuur.

te krijgen. Het geheim van Reinders? ‘Het Netwerk

moet, maar wij omarmen het ook’, zegt

Samenwerking (zie kader) was het

Van Niekerk vol overtuiging. “We hebben

Certificering

sleutelwoord bij de certificering. Van

de jongens gevraagd om mee te praten

Deze zomer slaagde Reinders er in om

Niekerk: “Dit lukt alleen door intensief

en te denken. Doen we de dingen die we

een aantal belangrijke certificeringen

samenwerken met vakmensen en

doen goed?”

binnen te slepen. “We waren al

vertrouwen hoog in het vaandel te

Dat leidde tot mooie verbeteringen.

langer bezig met een traject om Reit-

houden.”

De werkprocessen werden aangepast,

gecertificeerd installateur te worden”,

Volgens Henk Kieft, eigenaar van de

waarmee het werk veel gevarieerder

vertelt bedrijfsleider Marc van Niekerk. We

Triumph Group waarvan Reinders BV

werd. Een verouderde laskantenfrees

hebben dat aangegrepen om samen met

onderdeel uitmaakt, past het in de

werd vervangen door moderne

onze externe adviseur Sander Stegehuis

bedrijfsfilosofie. “We zijn sterk in het

apparatuur. Reinders investeerde in

breder naar de kwaliteitseisen te kijken.”

aan elkaar knopen van verschillende

opleidingen van de medewerkers en

Op zak

Met het behalen van de volgende certificaten voldoet Reinders BV onder meer aan de nieuwe eisen rondom drukvaten. • NEN-EN 3834-2:2005 Norm voor las- technische kwaliteitseisen. Omvat een kwaliteitsborgingsysteem voor smeltlassen. • NEN-EN 1090-1 EXC 3 Verplichte certificering per 1 juni 2014 voor producenten

van alle onderdelen van een dragende

staalconstructie. Met de zogenoemde CE markering verklaartde fabrikant dat aan alle constructieve eisen is voldaan. Op komst KIWA REIT-regeling (Regeling Erkenning Installateurs Tankinstallateurs BRL K903) ISO 9001 Norm voor het kwaliteitsmanagementsysteem.

vlnr Sander Stegehuis, Jeroen Seip, Harold Elshof, Marc van Niekerk, Dirk Jan Keijzer

Samen sterk Jeroen Seip, sales manager CE / Projects Tüv, verzorgt audits en begeleidt in het snel en daadkrachtig laten verlopen van de certificering.“Dat is heel goed en vlot verlopen. Hoewel het voor bouwkundige constructies al sinds 1 juli 2014 verplicht is een CEverklaring te hebben, zijn veel bedrijven nog lang niet zo ver. Naar schatting zijn er drie tot vijfhonderd bedrijven 1090-gecertificeerd, terwijl dat het tienvoudige zou moeten zijn. Reinders is heel goed bezig. De paar puntjes die in de audit naar voren kwamen werden vlot opgepakt. Dat maken we wel eens anders mee.” Sander Stegehuis, eigenaar Rendeuro, begeleidt als extern

Koningsweg 33, 9731 AR Groningen www.reindersbv.nl T: +31 (0)50 5411600

adviseur de bedrijfscertificering en is de externe veiligheidskundige voor het VCA-certificaat. Hij helpt met het bouwen van een eigen kwaliteitssysteem waarin de diverse auditors de gewenste informatie kunnen vinden.“Ik ben sterk in het omzetten van

het bedrijf liet zien de certificering ook

ingewikkelde normen in zo simpel mogelijk handboek. Het niveau

in de praktijk serieus te nemen. Zo werd

van de behaalde lasnorm is erg hoog. Het is geweldig dat 3834

er voor de verplichte validatie van de

certificering en nu ook de 1090 op uitvoeringsklasse 3 binnen zijn.

meetapparatuur ‘De Meter van Reinders’

Reinders kan daarmee de hele markt aan.”

bedacht. Eens per maand komen alle medewerkers op vrijdagmiddag daarop

Harold Elshof, extern lascoördinator (IWT) Lastechniek

hun meetgereedschap controleren.

Oost, verzorgt de expertise rondom lasprocessen en –eisen.

Een terugkerend feestje compleet met

“Bij Reinders tref je snelle beslissers. Als er voor aanvang van een

aansluitend een borrel.

project blijkt dat extra certificaten nodig zijn, komen de lassers bij ons trainingsuren draaien. Reinders heeft flink geïnvesteerd

Breder aanbod

in apparatuur waarmee de moderne processen kunnen worden

Dankzij de certificeringen kan Reinders

toegepast. De kwaliteit van het laswerk was al prima, maar de

zijn werkzaamheden breder trekken. Een

efficiency is nu ook enorm toegenomen.”

trap met bordes bij een filterketel? “Geen enkel probleem”, glundert Van Niekerk.

Dirk Jan Keijzer, sales manager Kamphuis Lastechniek,

“We hebben de benodigde 1090 op

leverde in mei nieuwe High Tec Lincoln lasapparatuur, verzorgde

zak. We kunnen de klant nu moeiteloos

de kalibratie en validatie daarvan (1090) en adviseert Reinders

een totaaloplossing bieden. waarbij

over nieuwe processen en tijdbesparende lasprocessen.“Ik vind

eventuele appendages, bordessen en

het heel goed hoe Marc van Niekerk iets wat moet, ook echt

dergelijke gepast zijn voor ze de fabriek

omarmt. Als je lassers betrekt en in de mensen en de apparatuur

verlaten.” Henk Kieft knikt instemmend.

investeert, dan bereik je veel. Door de certificering zijn zaken in een

“Het past in onze one stop shop-

stroomversnelling gekomen. Het is vrij uniek hoe snel, professioneel

gedachte.”

en goed dat hier geregeld is.”

actueel

WaterCampus Leeuwarden is hét knooppunt voor de watertechnologie. De internationale samenwerking, die vanuit WaterCampus Leeuwarden wordt georganiseerd en gestimuleerd, leidt tot kennis, talent en ondernemerschap waarmee bijgedragen wordt aan het oplossen van de wereldwaterproblemen.

Maak kennis met WaterCampus Leeuwarden Nieuwsgierig over wat WaterCampus Leeuwarden voor u kan

WaterLink SAVE THE DATE

betekenen?Van 3 t/m 6 november staan Wetsus, CEW en Water

19 januari in Leeuwarden

Alliance; de organisaties die samen WaterCampus Leeuwarden

Dinsdag 19 januari organiseert de Water Alliance WaterLink. In deze

vormen, op Aquatech Amsterdam. Kom gerust langs. Maar er zijn

editie aandacht voor innovaties en starters, dé finale van de WIS-

nog meer mogelijkheden om kennis te maken met WaterCampus

Award en inspirerende themasessies. www.wateralliance.nl

Leeuwarden: EIP Water Conference Industrial User Experience en Innovation Lab

10 februari 2016 in Stadsschouwburg De Harmonie, Leeuwarden

3 t/m 6 november op Aquatech

Wetsus is een van de organisatoren van de EIP Water Conference

Wetsus organiseert de Industrial User Experience, vier dagen

2016. "How is water innovation succeeding in Europe?" is het thema

lang lezingen voor de industriële waterverbruiker. Ook is Wetsus

van deze derde grote Europese waterconferentie. De conferentie

aanwezig in het Innovation Lab, met domonstratiemodellen van

wordt geopend door Minister Melanie Schultz van Haegen, waarna

Wetsustechnologie.

een scala aan Europese topsprekers het podium gaat betreden. Verder is er een uitgebreid excursieprogramma.

NL top innovaties ten strijde tijdens WIS Award

www.eip-water.eu/start-eipwater2016

4 november op Aquatech Deze Nederlandse strijd om de prestigieuze ‘Water Alliance

Wetsus Congress 2016 SAVE THE DATE

Innovation Award’ (WIS) wordt afgetrapt met een heuse battle

3 en 4 oktober 2016 in Stadsschouwburg De Harmonie, Leeuwarden

op de catwalk van het Holland Business Pavilion. Tijdens deze

Het traditionele Wetsus Congress is komend jaar op 3 en 4 oktober.

eerste ronde bepaalt het Aquatech-publiek de dagwinnaar. Kom

Het thema is: Financing Innovation. De sprekers op dag 1 gaan

woensdag 4 november om 16:00 uur langs op het Holland Business

vanuit hun eigen achtergrond in op dit thema. Op dag twee staat

Paviljoen (standnummer 07.527 WaterCampus op Aquatech

de wetenschap centraal, vanuit de onderzoeksthema’s van Wetsus.

Amsterdam) en breng uw stem uit!

www.wetsus.eu

Ga mee met de WaterCampus Experience Tour

Belangstelling voor samenwerking, ondersteuning, onderwijs,

6 november vertrek vanaf Aquatech

onderzoek(faciliteiten), business development of vestigen op

De Water Alliance biedt de mondiale bezoeker van de Aquatech een

WaterCampus Leeuwarden? Bezoek ons op www.watercampus.nl

kijk op het innovatie ecosysteem rondom watertechnologie. Met een

Of bezoek onze stand tijdens Aquatech Amsterdam,

touringbus (vertrekt vrijdag 6 november vroeg vanaf de RAI) maakt

standnummer 07.725 op het Holland Business Pavilion.

de bezoeker een ruim rondje IJsselmeer. Onderweg worden tijdens diverse stops stilgestaan bij praktische voorbeelden uit het innovatie

WaterCampus Leeuwarden

ecosysteem. De tour is gericht op de internationale bezoeker. Wilt u

E: info@watercampus.nl

uw internationale gasten verblijden met deze unieke tour, informeer

T: 058 – 284 90 44

dan naar de mogelijkheden via info@wateralliance.nl

@watercampus

Onder de vlag van Dutch Water Authorities ondersteunen de waterschappen Nederlandse bedrijven om waterkennis wereldwijd te exporteren. In juni tekenden de waterschappen een samenwerkingsovereenkomstmet en adviesen ingenieursbureau Royal HaskoningDHV. Inmiddels zijn de eerste waterschappers op pad geweest om ondersteuning te bieden bij de opstart van afvalwaterzuiveringsinstallaties in het buitenland.

Waterschappen en Royal HaskoningDHV samen internationaal actief Het is voor het eerst dat waterschappen op deze schaal betaald

om internationaal inzet te leveren. “Dit helpt ons weer bij de

kennis en expertise internationaal inzetten in opdracht van een

wateropgave in Nederland,” aldus Gerard Doornbos, bestuurslid

bedrijf. Waterschappers gaan aan de slag op zogeheten Nereda-

van de Unie van Waterschappen. “Waterschappen voelen het als

installaties in onder andere Brazilië, Australië en Zuid-Afrika. In

een morele verplichting om wereldwijd kennis te delen met landen

Ierland is de eerste gezamenlijke opstart inmiddels een feit.

waar waterbeheer grote uitdagingen kent. Wij leren hier zelf van en steunen tegelijkertijd de exportpotentie van de Nederlandse

Meinard Eekhof van waterschap Vechtstromen was onderdeel

watersector. Het is ook een mooie kans voor onze medewerkers om

van het team van Royal HaskoningDHV tijdens de opstart van

out of the box ervaring op te doen. Overigens zijn de kosten voor

de nieuwe Nereda-zuivering in het Ierse Clonakilty. Volgens

rekening van het bedrijfsleven.”

Eekhof is de expertise van een waterschapper een belangrijke aanvulling op die van de ontwerper: “Royal HaskoningDHV heeft

Nereda is een duurzame zuiveringstechnologie voor

alle ontwerpkennis in huis, maar wij hebben als waterschap

rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI’s). Nereda zuivert afvalwater

Vechtstromen al twee jaar een Nereda-installatie in gebruik. Wij

met bacteriën (aeroob korrelslib) die snel bezinken. De installaties

zijn verantwoordelijk voor een goed beheer daarvan en draaien

zijn goedkoper dan traditionele RWZI’s en tot 4 keer kleiner.

zelf aan de knoppen als er iets mankeert. Die specifieke ervaring in

Bovendien verbruiken Nereda-installaties tot de helft minder

de dagelijkse bedrijfsvoering heeft een belangrijke toegevoegde

energie en zijn er nauwelijks chemicaliën nodig. De technologie

waarde.” Eekhof heeft zelf ook kennis en ervaring opgedaan die

werd ontwikkeld door de TU Delft en Royal HaskoningDHV

hij weer mee terug naar huis neemt. “Het draagt bij aan het verder

in samenwerking met de Stichting Toegepast Onderzoek

uitbouwen van je kennis. Als waterschappers nemen wij kennis

Waterbeheer (STOWA) en een aantal Nederlandse waterschappen.

over bedrijfsvoeringen in het buitenland mee terug naar ons eigen waterschap.” Dat medewerkers leren van het toepassen van de techniek in een andere context, is een van de redenen van waterschappen

bedrijvenregister

C-mark B.V. Munsterstraat 9, 7418 EV Deventer www.c-mark.nl, info@c-mark.nl T: +31 (0)88-8310500 Opleidingen, Legionella - risico-analyse, Legionella - beheersplan opstellen, Legionella - advies, Laboratoriumonderzoek - legionella, Advisering

Centre of Expertise Water Technology (CEW) Agora 4, 8934 CJ Leeuwarden www.cew-leeuwarden.nl, info@cew-leeuwarden.nl T: +31(0)582100919 Toegepast onderzoek, Onderzoek, Onderwijs

Centrum voor Innovatief Vakmanschap Water (CIV Water) Agora 4, 8934 CJ Leeuwarden www.civwater.nl, info@civwater.nl T: +31(0)58-2849049 Onderwijs, Onderzoek, Advisering, Online platform, Personeel, Personeel/management, Projectbegeleiding Bewakingssystemen, Automatisering

Deltares Postbus 177, 2600 MH Delft www.deltares.nl, info@deltares.nl T: +31(0)88 3358273, F: +31(0)88 3358582 Advisering, Delfstoffenwinning, Engineering, Funderingssystemen, Grondwater, Onderzoek, Regenwatermanagement, Stedelijk waterbeheer, Waterkeringen, Watermanagement

Endress+Hauser BV Nikkelstraat 6, 1411 AJ Naarden www.nl.endress.com, info@nl.endress.com T : +31 (0)35 695 86 11, F : + 31 (0)35 695 88 25 Zuurstofmetingen, Watermetingen, Wateranalyse apparatuur, Toxiciteits analyseapparatuur, PH-elektroden, Niveaumeting, Monstername apparatuur, Meet- & Regeltechniek, Flowmeters, Analyse-apparaten

Krohne Nederland B.V. Kerkeplaat 14, 3313 LC Dordrecht www.krohne.com , infonl@krohne.com +31 (0)78 630 6200 , +31 (0)78 630 6405 Watermetingen, Watermeters, Wateranalyse apparatuur, Procesindustrie, Niveaumeting, Meters, Meet- & Regeltechniek, Flowmeters

Logisticon Water Treatment B.V. Energieweg 2, 2964 LE Groot Ammers www.logisticon.com, water@logisticon.com T: +31 (0)184 608260, F: +31 (0)184 608280 Zware metalen verwijdering, Waterzuivering, Waterbehandelingsinstallaties, Waterbehandeling, Ultrafiltratie, Proceswaterbehandeling, Ontijzering, Omgekeerde osmose installaties, Mobiele drinkwaterinstallaties, Membraanfiltratie

Enviro-Chemie bv Waarderweg 52c, 2031 BP Haarlem www.envirochemie.nl, sales@enviro-chemie.nl T: +31 23 5345405, F: +31 23 5345741 Membraantechnologie, MBR (Membraan Bio Reactoren), Flotatie-installaties en tanks, Emulsiesplitsers, Chemische waterbehandeling, Biologische reiniging grondwater/lucht, Afvalwaterbehandeling

CimPro BV De Waal 4684 PH Best www.cimpro.com, cimpro@cimpro.com T: +31 (0)88 246 77 99, F: +31 (0)88 246 77 00 Waterbeheer, Telemetriesystemen, Telemetrie, Stedelijk waterbeheer, Rioolpompstations, Procesbesturingsinstallaties, Meet- & Regeltechniek, Energiebeheer, Bewakingssystemen, Automatisering

Econosto Nederland BV Cypreslaan 63, 2908 LT Capelle aan den IJssel www.econosto.nl, info@econosto.com T : +31 (0)10 284 11 00, F : + 31 (0)10 451 68 51 Afsluiters, Meet- & Regeltechniek, Gietijzeren appendages, Kleppen, Flowmeters, Afvalwaterbehandeling, Afvalwatertransport, Koppelingen, Hydrants, Watermeters

HKV lijn in water Postbus 2120, 8203 AC Lelystad www.hkv.nl, info@hkv.nl T: +31 (0)320 294242, F: +31 (0)320 253901 Watermanagement, Waterkeringen, Waterbeheer, Remote Sensing, Opleidingen, Ingenieursbureaus, Grondwater, GIS (Geografische Informatie Systemen), Gespecialiseerd advies, Advisering

KSB Nederland B.V. Wilgenlaan 68, 1161 JN Zwanenburg www.ksb.com, infonl@ksb.com T: +31 (0)20 4079800, F: +31 (0)20 4079801 Waterpompen, Rioolwaterzuiveringsinstallaties, Proceswaterbehandeling, Pompen, Polderbemalingsinstallaties, Oppervlaktewater zuivering , Onderhoud en reiniging, Koelwaterbehandeling, Grondwater, Drinkwatervoorziening

Landustrie Sneek B.V. Pieter Zeemanstraat 6, 8600 AD Sneek www.landustrie.nl , info@landustrie.nl +31 (0)51 548 6888 , +31 (0)51 541 2398 Roosterreinigers, Rioolwaterzuiveringsinstallaties, Rioolpompstations, Pompen, Beluchtingssystemen, Afvalwaterbehandeling, Afvalwaterbeheer, Afvalwatertransport, afvalwaterzuivering, Polderbemalingsinstallaties

Metawater Co., Ltd. Europe Rep. Office Prof. J.H. Bavincklaan 2, 1183 AT Amstelveen www.metawater.co.jp/eng/, info-europe@metawater.com Filtratie, Membraanfiltratie, Membraantechnologie, Ozonisatie-installaties, Waterbehandeling

NWP (Netherlands Water Partnership) Bezuidenhoutseweg 2, 2594 AV Den Haag www.nwp.nl, info@nwp.nl T: 070-3043700 , F: 070-3043737 Branche-organisaties, Watermanagement, Netwerkorganisatie

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar adverteren@waterforum.net of bel 015 361 7433

bedrijvenregister

Nijhuis Water Technology Innovatieweg 4, 7007 CD Doetinchem www.nijhuisindustries.com, info@nijhuis-water.com T: +31 (0) 314 749 049, F: +31 (0) 314 749 000 Waterbehandelingsinstallaties, Terugwinninginstallaties, Slibbehandeling Flotatie-installaties en tanks Afvalwaterbehandeling Waterzuivering Ozonisatie-installaties Legionella - behandelingsapparatuur Biogas installaties Biologische afvalwaterzuivering

Reinders Apparatenbouw Koningsweg 33, 9731 AR Groningen www.reindersbv.nl/pagina/apparatenbouw, info@reindersbv.nl T: +31 (0)50 5411600, F: +31 (0)50 5413677 Apparatenbouw, ontharding, filters, ontijzering

SOLIS Projects bv Zuiveringweg 92, 8243 PE Lelystad www.solis.nl, info@solis.nl T: +31 (0)320 292020, F: +31 (0)320 292029 Waterzuivering, Slibtransportapparatuur, Slibbehandeling, Rioolwaterzuiveringsinstallaties, Ontwateringsapparatuur, Membraanbioreactor - turn key, MBR (Membraan Bio Reactoren), Filtratie, Engineering, Afvalwaterbehandeling

Task IndustriĂŤle Milieutechnieken Kerkhofstraat 33, B-2220 Heist-op-den-Berg / Belgie www.task.be / info@task.be T: +32/(15)24 21 15, F: +32/(15)24 55 16 (af)gaszuiveringsinstallaties, afvalwaterzuivering,

ProMinent Verder B.V. Postbus 12, 3450 AA Vleuten www.prominent.nl, info@prominent.nl T: +31 (0)30 6779280, F: +31 (0)30 6779288 Chloordioxide installaties, Desinfectie/oxidatie installaties, Doseringsapparatuur, Drinkwaterbehandeling, Meet- & Regeltechniek, Ozonisatie-installaties, Pompen, Tanks, UV-bestralingsinstallaties, Waterbehandelingsinstallaties

Reinders Waterbehandeling Koningsweg 33, 9731 AR Groningen www.reindersbv.nl/pagina/waterbehandeling, info@reindersbv.nl T: +31 (0)50 5411600, F: +31 (0)50 5413677 Waterbehandeling, waterbehandelingsinstallaties

Stowa Postbus 2180, 3800 CD Amersfoort http://www.stowa.nl, stowa@stowa.nl T: +31 (0)33 4603200, F: +31 30 2321766 Onderzoek, Voorlichting

Unie van Waterschappen Postbus 93218, 2509 AE Den Haag www.uvw.nl info@uvw.nl T: +31 70 3519751, F: +31 70 3544642 Voorlichting

Warmtewisselaars

Royal Haskoning DHV Postbus 1132, 3800 BC Amersfoort www.royalhaskoningdhv.com, info@rhkdhv.com T: +31 (0)88 3482000, F: +31 (0)88 3482801 Waterzuivering, Watermanagement, Vaarwegen, Stedelijk waterbeheer, Integraal Waterbeheer, Ingenieursbureaus, Hoogwaterbescherming, Havens, Engineering, Drinkwaterbehandeling

Rood Wit Blauw watergroep (RWB) Ambachtstraat 20, 7609 RA Almelo www.rwbalmelo.nl, info@rwbalmelo.nl T: +31 54 6545020, F: +31 54 6545030 Aannemers, Apparatenbouw, Constructie, Demineralisatie, Drinkwaterbehandeling, Engineering, Filtratie, Oppervlaktewater zuivering, Projectbegeleiding, Toegepast onderzoek

SUEZ environnement Willem Barentszweg 4 , 5928 LM Venlo www.ondeo-is.nl, robin.vandervaart@ondeo-is.com T: +31 (0)6 136 55 664 F: +31 (0)77 3231230 Waterbehandeling, Ultrafiltratie, Proceswaterbehandeling, Ontzouting, Ontijzering, Ontharding, Onderhoud en beheer, Omgekeerde osmose waterbehandeling, Mobiele ontzoutingsinstallaties, Membraanfiltratie

VISSER waterbeheer De Beeringen 22, 6681 JH Bemmel www.visserwaterbeheer.com, steven@visserwaterbeheer.com T: +31 6 21206760 Waterschappen, Watermanagement, Waterbeheer, Ruimtelijke Ordening - Interactieve planvorming, Overheid, Organisaties, Oppervlaktewaterinname, Ingenieursbureaus, Freelancers, Advies- en ontwerpbureaus

WAM Holland Bulk Handling Equipment B.V. Honderdland 201, 2676 LV Maasdijk www.wamholland.nl, wam@wamholland T: +31 (0)174 52 19 88, F: +31 (0)174 51 49 91 Vijzels, Kanaalzeven, Zandscheiders, Schroefseparatoren, Kalk-doseer installaties

Water Alliance Postbus 7560 , 8903 JN Leeuwarden www.wateralliance.nl, info@wateralliance.nl T: +31 (0)58 2849044 Waterzuivering, Watermanagement, Waterbehandeling, Netwerkorganisatie, Branche-organisaties, Afvalwaterbehandeling

Waterapplicatiecentrum (WAC) Agora 1, 8934 CJ Leeuwarden www.waterapplicatiecentrum.nl, info@waterapplicatiecentrum.nl T: 058-7110970 Faciliteiten, Onderzoek, Watertechnologie

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar adverteren@waterforum.net of bel 015 361 7433

bedrijvenregister

Watercampus Agora 4, 8934 CJ Leeuwarden www.watercampus.nl, info@watercampus.nl T: 058-284 90 44 Watertechnologie, Advisering, Faciliteiten, Netwerkorganisatie, Onderzoek, Opleidingen, Branche-organisaties, Organisaties, Verhuur

Wetsus Postbus 1113, 8900 CC Leeuwarden www.wetsus.nl, info@wetsus.nl T: +31 (0)58 2843000 F: +31 (0)58 2843001 Toegepast onderzoek, Sensoren, Proceswaterbehandeling, Onderzoek, Milieutechnologie, Membraantechnologie, Membraanbioreactor - kenniscentra, Drinkwaterbehandeling, Biotechnologie, Afvalwaterbehandeling

Wateropleidingen Postbus 1410, 3430 BK Nieuwegein www.wateropleidingen.nl, info@wateropleidingen.nl T: +31 (0)30 6069400, F: +31 (0)30 6069401 Afvalwaterbeheer, Drinkwaterbehandeling, Drinkwatervoorziening, Legionella - beheersplan opstellen, Onderhoud en beheer, Opleidingen, Riolering, Stedelijk waterbeheer, Waterbeheer, Waterzuivering

Watson-Marlow BV Industrieweg 130a, 3044 AT Rotterdam www.watson-marlow.com / info.nl@wmpg.com T: +31 10 4623486, Doseringsapparatuur, Pompen

Wilt u ook gebruik maken van of meer informatie ontvangen over de speciale vermelding in het bedrijvenregister van Waterforum Media, neem dan contact op met Daan Mooijman, +31 (0) 70 323 40 70 of via mail: daan@waterforum.net

www.waterforum.net/bedrijvenregister

Wilt u ook uw waterdata ontsluiten neem plaats in het proefpanel van Zzyzx Water

hét overzicht van alle relevante waterinformatie

Bent u op zoek naar de meest actuele informatie uit de nationale waterwereld? Variërend van de laatste onderzoeken van toonaangevende kennisorganisaties tot ontwikkelingen op het gebied van weten regelgeving en rapporten over innovatie, duurzaamheid, artikelen uit vakbladen etc? Deze speciaal met én voor de watersector ontwikkelde databank ontsluit op een snelle en toegankelijke manier relevante informatie voor de waterprofessional. Daardoor blijft u op de hoogte van de laatste trends in uw vakgebied. Of het nu gaat om waterzuivering, water,- of deltatechnologie, bij zzyzx water vindt u alle informatie die u nodig heeft om uw vak nog beter uit te oefenen.

Neem voor meer informatie contact op met mark@novaforum.net

kennis delen en kennis vergaren

Wat e r fo r u m b i e d t b e d r i j ve n e n ke n n i s c e n t ra e e n p l at fo r m om kennis en ervaring te delen met de waterwereld.

Dit katern is samengesteld door: D e l t a Wa t e r S o ft e n e r s N e d e r l a n d BV / E n v i r o - C h e m i e bv G E A W e s t f a l i a S e p a r a t o r N e d e r l a n d B .V. / K E L L E R n e d e r l a n d / J U M O L o g i s t i c o n Ve r h u u r b .v. / N e d a p / H a c h / K S B N e d e r l a n d B V / E n d r e s s + H a u s e r W a t s o n - M a r l o w F l u i d Te c h n o l o g y G r o u p / V e r h o e v e M i l i e u & W a t e r Haus Europe / Flexim Instruments Benelux BV / Econosto / Oaseo

Wat e r fo r u m b i e d t o o k u d e ka n s o m d e e l t e n e m e n z i e w w w.wa t e r f o r u m . n e t / wa t e r p l a t f o r m vo o r d e m o g e l i j k h e d e n .

Delta water softeners Nederland Delta waterontharders zijn uiterst compacte hydraulische apparaten. Deze waterontharder hoeft dus geen elektriciteit maar werkt op de druk van de waterleiding. Verder zijn de Delta waterontharders zeer compact. Door gebruik te maken van de fijnste harsen op de markt is de onthardingscapaciteit veel hoger dan bij de traditionele waterontharders. De Delta Morava (foto) is een duplex-systeem en meet minder dan 50 x 50 x 50 cm. Deze waterontharder kan tot 2600 liter zacht water per uur leveren, wat neerkomt op 43L/min. Men kan dus gerust 4 baden tegelijk laten vollopen met zacht water van de Delta Morava.

Via het modulaire systeem dat Delta hanteert, biedt het een oplossing voor elke toepassing. Zowel huishoudelijk als op industrieel niveau kan Delta een gepaste waterontharder leveren op maat van de klant. Ook in opbouw zijn de Delta waterontharders zeer flexibel. Delta biedt een huishoudelijke ontharder in ĂŠĂŠn compacte behuizing zoals de Delta Morava (foto). Daarnaast zijn er ook modellen verkrijgbaar waarbij de harsflessen los van het zoutreservoir gepositioneerd kunnen worden, waardoor de duplex-ontharder nog compacter en functioneler is. Delta Water Softeners Nederland, of kortweg DEWASON, is importeur en nationaal verdeler van de Delta waterontharders in Nederland.

Delta Water Softeners Nederland BV De Sonman 27 5066 GJ Moergestel T: (013) 513 35 54 E: info@dewason.nl I: www.dewason.nl

Proceswater veilig, duurzaam en economisch produceren EnviroChemie is specialist voor mogelijk gestelde vragen met betrekking tot proceswaterbereiding. Sinds 40 jaar adviseren wij onze klanten, bouwen wij installaties in onze eigen werkplaatsen en installeren wij deze vervolgens bij onze klanten. Van de kleine compact installatie tot en met de individuele, klant-specifieke systeemoplossing met honderden kubieke meters per uur. Onze "Made in Germany"installaties leveren wij wereldwijd. Klanten hebben afhankelijk van branche en land volledig verschillende eisen voor wat betreft de proceswater kwaliteit. Dit kan installatie voor de productie van demiwater voor thermische installaties zoals turbines betreffen, maar tevens proceswater voor productieprocessen. Als het water niet alleen gebruikt wordt als oplosmiddel voor waardevolle stoffen, dan leveren wij ook installaties die zowel het water evenals de grondstoffen terugwinnen. Een voorbeeld hiervan zijn onze installaties voor een porcelein- en keramiekproducent. Door middel van utrafiltratie winnen wij het glazuur uit de verdunde suspensie terug. Deze wordt opgeconcentreerd en gerecycled.

Momenteel ontwerpen wij een groot project voor de verzorging van demiwater en condensaat-waterbereiding voor een petrochemische installatie. Om de gewenste waterkwaliteit te kunnen garanderen wordt voor dit project gebruik gemaakt van ionenwisseling-, omgekeerde osmose- en electrodeionisatie (EDI)-installaties. De installatietechniek is ontworpen voor de productie van 350 m3/h demiwater en 560 m3/h condensaatwater. Onze klanten komen uit de verwerkende-, de chemische- en petrochemische- evenals uit de levensmiddelen- en frisdranken industrie wereldwijd.

Enviro-Chemie bv Waarderweg 52c 2031 BP Haarlem T: +31 23 5345405, F: +31 23 5345741 E: sales@enviro-chemie.nl I: www.envirochemie.nl

GEA innovatief met slib technologie GEA Separation Technology is, als gerenommeerde leverancier van slibontwateringsapparatuur, nauw betrokken bij vele innovatieve ontwikkelingen op slibgebied. Denk hierbij aan de diverse Thermische Druk Hydrolyse projecten in Nederland. Zo levert GEA de decanter centrifuges bij diverse “Energiefabriek” projecten op de RWZI’s Tilburg, Venlo, Hengelo en Apeldoorn. Verder is GEA nauw betrokken bij de activiteiten van RoyalHaskoningDHV op het gebied van de Nereda® technologie voor afvalwaterzuivering en de slibgisting technologieën Ephyra® en Themista®. Door het hoge ontwateringsrendement van het gehydrolyseerde slib worden de volumes aan ontwaterd slib drastisch gereduceerd. Hiermee draagt GEA bij aan de doelstellingen van Nederlandse waterschappen op het gebied van een duurzame bedrijfsvoering op rioolwaterzuiveringen. De GEA ecoforce waterMaster CF-serie decanters onderscheiden zich hier van de concurrentie door het slib optimaal te ontwateren met het hoogste rendement in combinatie met het laagste specifieke stroomgebruik. Dit alles resulteert in een aanzienlijke besparing van kosten en energie verbruik in de sliblijn van deze RWZI’s. De specialisten van GEA denken graag op operationeel en tactisch niveau met U mee over technische specificaties en service levels. Maar

ook op strategisch niveau gaan we graag de samenwerking met U aan: samen kosten reduceren, samen processen verbeteren en samen de productiviteit verhogen.

GEA Westfalia Separator Nederland B.V. Hoogveld 16 Postbus 375 5430 AJ Cuijk T: (0485) 319300 E: remko.van.hasselt@gea.com I: www.gea.com

KELLER GSM2 maakt overstort eenvoudig KELLER AG für Druckmesstechnik is gevestigd in Winterthur (Zwitserland) en is de meest toonaangevende producent van druktransducer- en -transmitters in Europa. Het volledige productieproces vindt plaats op de hoofdlocatie in Winterthur, van de vervaardiging van onderdelen en de kalibratie van de druksensoren tot en met de controle van het eindproduct. Alle KELLER-producten, inclusief software, zijn dus "Made in Switzerland". De toepassingen van onze druksensoren zijn net zo veelzijdig als het gehele KELLER-assortiment. Op het gebied van nivosensoren, nivodataloggers en riooloverstortloggers is Keller toonaangevend in Europa. KELLER neemt deel aan de Aquatech van 3 t/m 6 november. Bijna alle systemen worden werkend getoond op de Aquatech. U vindt Keller op stand 07.521

KELLER nederland Postbus 59 2810AB Reeuwijk T: (0182) 399840 sales@keller-holland.nl www.keller-holland.nl

JUMO digiLine en JUMO tecLine Van dinsdag 3 november tot en met vrijdag 6 november vindt AQUATECH 2015 plaats. ’s Werelds meest toonaangevende vakbeurs op het gebied van proces-, drink- en afvalwater technologie. Door onze jarenlange ervaring en vakmanschap: al meer dan 60 jaar, is JUMO één van de leidende fabrikanten van meet- en regeltechniek en dientengevolge een competente partner voor de wateren afvalwater industrie. Dat is dan ook de reden dat wij ook dit jaar weer exposeren op AQUATECH Amsterdam. Wat kunt u van JUMO tijdens deze beurseditie verwachten? Onze beurshighlight op AQUATECH 2015 opent de deur naar sensortechnologie 4.0 JUMO presenteert het eerste smart industrie-sensoren communicatiesysteem voor digitale vloeistof analyse sensoren met Plug and Play functie. JUMO digiLine. Dit systeem maakt het creëren van een intelligent netwerk van sensoren mogelijk. Diverse sensoren kunnen verbonden worden in een sternetwerk of in serie. Slechts één digitale signaalkabel maakt de verbinding met de volgende evaluatie unit of de regelaar. Iedere meetgrootheid in de vloeistof analyse zoals pH-waarde, redox, temperatuur, geleidbaarheid, opgelost zuurstof, troebelheid en vrij chloor kan nu gemeten worden door één enkel communicatiesysteem.

Het communicatiesysteem JUMO digiLine voorziet in het extra aansluiten van sensoren op het meerkanalen meet- en regel instrument JUMO AQUIS touch. Deze alleskunner op het gebied van vloeistofanalyse meet, visualiseert, regelt en registreert. Daarnaast kunnen JUMO digiLine sensoren direct, zonder meetomvormer, geïntegreerd worden in het JUMO mTRON T automatiseringssysteem. Een vergelijkbare oplossing wordt momenteel door geen andere leverancier geboden. Verder presenteren wij u onze JUMO tecLine-elektroden. Dit zijn hoogwaardige sensoren voor professionele toepassingen in de proces- en industrie-meettechniek. De toepassing van hoogwaardige materialen en componenten onderscheiden deze elektroden. Ze zijn als gecombineerde insteek elektroden uitgevoerd (glas- resp. metaal- en referentie-elektrode in één schacht). Optioneel kan -naargelang type- een extra temperatuursensor geïntegreerd worden. Voor de verschillende eisen zijn passende uitvoeringen beschikbaar. JUMO tecLinesensoren vertegenwoordigen het niveau van de techniek bij moderne pH- en Redox-elektroden. Elke elektrode is een kwaliteitsproduct en wordt afzonderlijk gecontroleerd.

U vindt JUMO in Hal 2 stand 114. Wij ontmoeten u graag!

JUMO Rijnkade 18 1382 GT WEESP T: 0294 491492 F: 0294 419577 E: verkoop@jumo.net I: www.jumo.nl

Mobiele Ultrafiltratie type UF2880 Logisticon Verhuur heeft meerdere mobiele ultrafiltratie installaties te huur met capaciteiten van 3 tot 200 m3/h. Deze zijn beschikbaar op frame (kleinere capaciteiten) of geïntegreerd in een container. Al onze mobiele UF systemen zijn uitgerust met ultrafiltratie modules type Inge dizzer® XL. Mogelijke toepassingen - Behandeling van rivier-, meer- of grondwater - Hergebruik van afvalwater of andere proceswater stromen - Productie en reiniging van koelwater - Ideale voorzuivering voor nanofiltratie, omgekeerde osmose (RO) of demineralisatie - Eliminatie of verlaging van zwevende stof - Betrouwbare blokkering van micro-organismen en virussen

Geplande tijdelijke huur of calamiteiten management Logisticon’s mobiele water oplossingen zijn ideaal om de continuïteit van de productie te waarborgen, voor fabriek opstart en commissioning of voor tijdelijk extra water. Ze kunnen ingezet worden als stand-alone of gecombineerd met andere technieken voor tijdelijke oplossingen of als noodvoorziening. Middel- en langetermijn huuroplossingen Logisticon Verhuur bezit Europa’s grootste vloot van mobiele waterbehandeling installaties waarbij we allemaal bewezen zuiveringstechnieken gebruiken. Deze installaties kunnen ook gehuurd worden voor middelen langetermijn contracten en aangepast naar uw specifieke wensen. Contact Neem gerust contact op met Logisticon Verhuur om uw tijdelijke waterzuiveringsoplossingen te bespreken. Bel +31 184 608260 of bezoek onze website www.logisticon.com

Logisticon Verhuur b.v. Energieweg 2 2964LE Groot-Ammers T: (+31184) 608260 E: verhuur@logisticon.com I: www.logisticon.com

Veilig drinkwater voor iedereen Nedap biedt met haar Naïade een snelle, kostenefficiënte oplossing die voorziet in een primaire levensbehoefte: veilig drinkwater. Het standalone waterzuiveringsapparaat werkt op zonne-energie, zuivert water en inactiveert bacteriën met ultraviolet-licht en biedt een oplossing in gebieden waar veilig drinkwater schaars is. Aardbeving Yunnan, China In augustus 2014 veroorzaakte een aardbeving met een kracht van 6,5 op de schaal van Richter een enorme ravage in Yunnan, Zuid-China. 600 dodelijke slachtoffers, meer dan 66.000 verwoeste huizen en zwaar beschadigde watervoorzieningen waren het gevolg. Dat was aanleiding om in één van de opvangkampen waterzuiveringsunits van Nedap te installeren, gefinancierd door de China Women’s Development Foundation. “Een groot verschil met traditionele hulpmiddelen bij rampen is dat de Naïade binnen een half uur operationeel is. Bovendien kan deze eenvoudig op andere locaties gebruikt worden, nadat een getroffen gebied weer opgebouwd is. Dit maakt kostbare maatregelen die slechts eenmalig kunnen worden ingezet overbodig”, vertelt Tonnie Telgenhof, productmanager UV van Nedap.

Betrouwbaar De Naïade gebruikt dezelfde technologie als de grootste UVzuiveringsfabriek ter wereld: de Catskill Delaware Ultraviolet Disinfection Facility. Deze fabriek kan dagelijks ruim 8,3 miljard liter schoon drinkwater produceren voor de inwoners New York en gebruikt Nedap-technologie om de UV-lampen effectief aan te sturen.

Nedap Parallelweg 2 7141 DC Groenlo T: (0031) (0)544 471 111 E: tonnie.telgenhof@nedap.com I: www.nedap-naiade.com

Diagnosesoftware: een nieuwe dimensie! Diagnosesoftware van Hach voor on-line apparatuur: service en beschikbaarheid krijgt een geheel nieuwe dimensie! De voorspellende diagnose software “PROGNOSYS”, van Hach biedt de mogelijkheid om vroegtijdig inzicht te hebben in de meetbetrouwbaarheid en servicebehoefte van online instrumenten, zodat u altijd kunt vertrouwen op het meetsignaal. PROGNOSYS analyseert diverse instrumentgegevens en geeft visueel de toestand van elke sensor weer en biedt daarmee de mogelijkheid proactief onderhoud uit te voeren en daarnaast wordt de betrouwbaarheid van het signaal weergegeven. Met PROGNOSYS kunt u te alle tijde vertrouwen op het meetsignaal. PROGNOSYS geeft de sensorprestatie met behulp van gekleurde statusindicator weer (rood/ oranje/ groen). In een oogopslag is duidelijk of het instrument goed functioneert en wanneer service noodzakelijk is. Indien men op de touchscreen drukt wordt in Nederlandse tekst vermeld wat moet worden opgelost of onderhouden. Op deze wijze

is functionaliteit en beschikbaarheid geborgd en kan onderhoud voorspeld en gepland worden. PROGNOSYS is genomineerd voor de Aquatech Innovation Award. Bezoek ons op stand 02.100 Over Hach Hach is toonaangevend op het gebied van wateranalysetechnologie voor gebruik in het veld, in het laboratorium of in het proces, aangevuld met een uniek pakket aan services.

Hach Laan van Westroyen 2a 4003 AZ Tiel T: (0344) 631130 E: info-nl@hach.com I: www.nl.hach.com

ACHEMA Innovation Award 2015 voor de mob Het vaktijdschrift Process heeft KSB bekroond met de Innovation Award in de categorie Pompen / Compressoren. De Sonolyzer is een app voor smartphones en tablets die pompenproducent KSB heeft ontwikkeld om de gebruiker te ondersteunen, de productiviteit en transparantie te vergroten en de concurrentiepositie over de totale levenscyclus te verhogen. Met deze nieuwe app kan in 20 seconden de efficiĂŤntie van ongeregelde pompen worden bepaald. Het gebruik van de smartphone-ondersteunde applicatie vereist geen specifieke kennis van de individuele grafiek. Ook het meten van verdere technische gegevens van het aggregaat is overbodig. Bovendien is de toepassing ervan niet beperkt tot de pompen van de producent. Met de analyse-app kan de volledige belasting worden bepaald van elke centrifugaalpomp, die door een ongeregelde asynchrone motor wordt aangedreven. Daarvoor kan worden volstaan met het invoeren van de volgende gegevens: het nominale motorvermogen, het nominale motortoerental alsmede de opvoerhoogte en de capaciteit. Deze vereiste informatie is af te lezen van het typeplaatje, dat op elke pomp is aangebracht. De app KSB Sonolyzer is leverbaar voor de iOS- en Android-besturingssystemen. Bij gebruik van een explosiebeveiligde smartphone of tablet kan de app ook in een explosieve omgeving worden toegepast.

Voor meer informatie: Bezoek onze website.

KSB Nederland BV Wilgenlaan 68 1161 JN Zwanenburg T: (020) 4079898 E: infonl@ksb.com I: www.ksb.nl

Waterpilot FMX21

Hydrostatische niveausensor met HARTÂŽ communicatie.

De Waterpilot FMX21 van Endress+Hauser is een robuuste, veelzijdige en zeer stabiele hydrostatische niveausensor. De beschikbare behuizingen zijn optimaal afgestemd op de specifieke toepassingseisen en maakt de Waterpilot zeer geschikt voor drinkwater, afvalwater en zeewater toepassingen. De keramische meetcel is bijzonder robuust, heeft een extreme goede lange termijn stabiliteit en nauwkeurigheid. De keramische meetcel maakt hem tevens bestand tegen overbelasting en aantasting door agressieve media. Waterpilot FMX21 is uitstekend beschermd tegen klimatologische invloeden door afgegoten elektronica en dubbele filters in het compensatiesysteem. Het uitgangssignaal is 4-20 mA met HARTÂŽ protocol, waardoor de sensor een vrij in te stellen meetbereik heeft.

Als optie is een Pt100 temperatuursensor beschikbaar zodat tegelijkertijd niveau en temperatuur gemeten kan worden. Hiermee kan de Waterpilot FMX21 meetfouten als gevolg van temperatuurdichtheidsvariaties compenseren. Kabelmarkering is als extra te bestellen, waardoor tijd en geld wordt bespaard. De lengtemarkering vereenvoudigt de montage waarbij een specifieke dompeldiepte vereist is. De Waterpilot FMX21 is goedgekeurd voor toepassing in drinkwater (KTW, NSF, ACS) en is geschikt om gebruikt te worden in explosiegevaarlijke zones. Meer informatie: www.nl.endress.com/fmx21

Endress+Hauser Nikkelstraat 6 1411 AJ Naarden Tel: (035) 695 86 11 www.nl.endress.com

Watson-Marlow introduceert Qdos60 Nieuwe Qdos60 pomp levert gebruikers eenvoud, efficiëntie én een verdubbeling van de opbrengst (t.o.v. de huidige Qdos30 range). De ReNu-pompkoptechnologie maakt de Qdos60 een stuk goedkoper dan een membraanpomp. Geavanceerde besturing en verlaagde vloeistoftransportkosten De Qdos60 leent zich probleemloos tot waterdesinfectie, PH-aanpassing, flocculatie en het doseren en transporteren van reagentia bij mineraalverwerking. Ze is uitermate geschikt om de dosering van chemicaliën in grote waterzuiveringsinstallaties in goede banen te leiden. De geavanceerde besturingsfuncties waken over het vloeistofniveau, de vloeistofterugwinning, de versnelde aanzuiging en de opbrengstkalibratie. Probleemloos worden sterkere concentraties aan chemicaliën gebruikt en worden de transportkosten en koolstofemissies verlaagt. Bespaar op onderhoudskosten De Qdos60 is snel en zonder problemen te installeren en te onderhouden. (Geen gespecialiseerde technici nodig). Zonder pulsatiedemper, filters, vlotterschakelaars, ontgassings-, terugstroom- of voetkleppen.

Bovendien zitten er in het leidingsysteem van de Qdos60 geen afdichtingen of kleppen. Zo is er geen risico op verstoppingen, lekken of roestvorming. Het ontwerp van de ReNu-pompkop met lekdetectie zorgt voor aanzienlijk minder verspilling. De pompkop is snel en zonder gereedschap te verwijderen, waardoor procesonderbrekingen beperkt blijven. Innovatief, economisch ontwerp Dankzij de hoge aanzuighoogte en het feit dat de Qdos60 viskeuze vloeistoffen kan verwerken, zijn voordruk, dagtanks en gespecialiseerde leidingsystemen verleden tijd.

Watson-Marlow Fluid Technology Group Industrieweg 130a 3044 AT Rotterdam T: (31) 462 1688 E: info.nl@wmftg.com I: www.qdospumps.com/nl/

Uitgebreid assortiment testfaciliteiten Verhoeve Milieu en Water heeft de afgelopen periode haar assortiment aan testfaciliteiten fors uitgebreid. De aanleiding is de groeiende behoefte om zelfstandig onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden. Daarbij is steeds meer specifieke informatie nodig om tot een optimale ontwerpkeuze te komen.

Door periodiek te monitoren kan worden bepaald of de doelstelling van het project nog op koers ligt ten opzichte van de vooraf geformuleerde uitgangspunten. Indien nodig kan het proces hierop worden bijgestuurd. Zo wordt de kwaliteit en de doelstelling van het project geborgd tot grote tevredenheid van onze klanten. Naast commerciële en processturing gerichte activiteiten is een belangrijke doelstelling van het laboratorium de ondersteuning van onze in-en externe R&D-trajecten.

De testen die wij uitvoeren op ons laboratorium (Dordrecht) hebben primair als doel om de haalbaarheid van bepaalde technieken vast te stellen. Dit geldt zowel voor onze projecten op het gebied van in-situ bodemsanering, als voor de projecten in de waterbehandeling. De tussentijdse metingen worden in eigen beheer uitgevoerd, hierdoor kan snel en goedkoop een goede eerste indicatie worden verkregen. Na selectie van de meest geschikte techniek kan desgewenst een optimalisatiefase plaatsvinden op pilotschaal. Zo kan het concept op semi-industriële schaal worden getest wat de full scale implementatie vergemakkelijkt.

Verhoeve Milieu & Water Aventurijn 600 3316 LB Dordrecht T: (078) 6520070 E: info@verhoevemw.com I: www.verhoevemw.com

Samenwerken en samenbouwen. Met partners waar je op kunt vertrouwen.

“Deze samenwerking staat als een Haus” In opdracht van VION heeft HydroBusiness en haar partner Colsen de bouw van een nieuwe afvalwaterzuiveringsinstallatie (AWZI) gerealiseerd op het industrieterrein Ladonk te Boxtel. “Het nieuwe biologische systeem verwerkt ruim 750.000 m3 op jaarbasis” vertelt Johan de Jonge, monteur energie bij VION. “De nieuwe AWZI heeft meer capaciteit en presteert beter voor wat betreft geur, geluid en productie van duurzame energie”. Voor de zuivering van het water had VION al een 12 jaar oude installatie die nu deel uitmaakt van de nieuwe. In de oude installatie werd het afvalwater door een trommelzeef geleid voor de scheiding van grove vaste delen van de vloeistof. Vervolgens werd het afvalwater behandeld door een DAF unit waarbij de afgescheiden vaste stoffen per as werden afgevoerd naar een erkend verwerker en de geklaarde vloeistof werd geloosd op het gemeentelijk rioolstelsel. In de nieuwe situatie wordt het slib afkomstig van de biologische zuivering ontwaterd door middel van een HAUS Heavy Duty decanteercentrifuge. Het effluent van de decanteercentrifuge wordt teruggevoerd naar de zuivering en het ontwaterde materiaal wordt per as afgevoerd. Het ontwaterde materiaal is minder dan 10% van de initiële hoeveelheid aangeboden slib. En zo wordt ook op slibafvoer een belangrijke besparing gerealiseerd. Sander van Hattem, sales manager bij HAUS Europe: "De HAUS decanteercentrifuge is een degelijke machine met opvallend rustige loop en geringe geluidemissie. Een compacte machine die de vooraf gestelde performance met gemak behaalt".

Partners "Op dag basis gaan wij uit van een volledige verantwoordelijkheid voor het zuiveren en lozen van afvalwater bij HydroBusiness, 24 uur per dag, 7 dagen in de week. Ondanks dat het proces door Vion aan HydroBusiness wordt uitbesteed, is een goede samenwerking tussen VION Boxtel, HydroBusiness en haar Partners van essentieel belang. Beide bedrijfsvoeringen hebben direct invloed op elkaar en de keuze van onze partners bepaalt voor een belangrijk deel onze Total Cost of Ownership (TCO)’’, aldus Smet. “De keuze voor de HAUS decanteercentrifuge bijvoorbeeld werd niet alleen bepaald door de aanschafprijs, maar vooral door de organisatie erachter: korte lijnen, snelle reactietijden en de beschikbaarheid van mensen en middelen wanneer dat nodig is. Tijdens de opstart was er een moment dat we teveel slib in de zuivering hadden waarop HAUS één van haar mobiele huurunits ter beschikking stelde. Daarnaast zijn de operationele kosten laag en zijn eventuele spareparts gewoon in Nederland op voorraad. De begeleiding voor en tijdens de opstart als ook de nazorg zijn ons uitstekend bevallen. Samenwerken, samenbouwen en vertrouwen. Partners waarop je kunt bouwen. De basis voor het succes van dit project”.

De nieuwe AWZI heeft ook een positieve bijdrage op de emissies van geur. Grote delen van de AWZI zijn afgedekt waardoor door naast de visuele verontreiniging de geuremissie tot een minimum worden beperkt. De afgezogen lucht wordt gebruikt voor de beluchting van de NAS. Biogas De nieuwe AWZI brengt naast een hogere zuiveringscapaciteit en gereduceerde geuremissies ook een ander voordeel met zich mee. Deze installatie produceert namelijk duurzaam en hoogwaardig biogas uit afvalwater. Dat betekent dat VION minder aardgas hoeft aan te kopen en daarmee duurzamer omgaat met natuurlijke bronnen. "De nieuwe AWZI produceert biogas. Door toepassing van de juiste condities vindt vergisting plaats. Koolstof wordt omgezet in voornamelijk methaan en koolzuur.” zegt Davey Smet, technoloog afvalwater bij HydroBusiness. www.hauseurope.com www.hydrobusiness.nl

ONDERGRONDS FLOW METEN ZONDER PROCES ONDERBREKING FLEXIM is specialist op het gebied van clamp-on ultrasone flowmeters voor vloeistoffen en gassen. De voordelen van het van buiten meten wat van binnen stroomt geldt niet alleen binnen Oil & Gas en Chemie, maar zeker ook binnen de waterhuishouding. Ook hier kan het heel lastig en kostbaar zijn het proces te onderbreken en aanpassingen te doen aan het leidingwerk. Daarom past Evides Waterbedrijf de clamp-on meters van Flexim toe in het distributie netwerk. Dit netwerk van waterleidingen bevindt zich volledig ondergronds en er zijn verschillende toegepast. De eerste ondergrondse clamp-on meters van FLEXIM zijn 8 jaar geleden gemonteerd. Nu zijn er al meer dan 30 meters bij Evides in gebruik. De condities onder de grond zijn zwaar, zo heb je te maken met de inwerking van water en de krachten die op de IP68 sensoren worden uitgeoefend zijn groot. Daar is de bevestigingsconstructie dan ook op afgestemd, bovendien worden de sensoren “ingepakt”. Een ander belangrijk punt, is het benodigde grote meetbereik; de leidingen zijn dusdanig gedimensioneerd, dat de capaciteit ook voldoende is bij piekverbruik en bovendien is rekening gehouden

met een hogere vraag in de toekomst. Dit betekent dat de meters ook bij verschillende flowsnelheden nog goed moeten kunnen functioneren.

Flexim Instruments Benelux BV T.: +31(0)10 24 92 333 E: benelux@flexim.com I: www.flexim.com

Econosto en VAG sterk in watermarkt

Econosto heeft meer dan 40 jaar ervaring met de engineering, productie en levering van vlinderkleppen met vastgevulcaniseerde voering. Deze kwalitatief hoogwaardige en in de praktijk beproefde vlinderkleppen vinden toepassing in uiteenlopende applicaties, waaronder industrie en drinkwater. Econosto levert een geheel up-todate assortiment vlinderkleppen, specifiek afgestemd op de wensen van afnemers in de (drink)watersector.

De afsluiters van VAG Armaturen vinden voornamelijk hun weg in water behandeling toepassingen waaronder drinkwater pompstations, zeewater ontziltingsinstallaties en zuiveringsinstallaties. Daarnaast bied het VAG pakket oplossingen voor gasinstallaties, hydropower en energie centrales. Uiteraard zijn de afsluiters voorzien van type goedkeuren waaronder KIWA, voor gebruik in drinkwater installaties. Normaal gesproken zijn afsluiters tot en met Dn800 uit voorraad leverbaar. De jarenlange ervaring van VAG Armaturen en de expertise van Econosto maken de combinatie samen sterk in water.

Naast het eigen pakket afsluiters onder het Econ® label levert Econosto ook het complete afsluiter pakket van VAG Armaturen. VAG heeft als afsluiter fabrikant meer dan 140 jaar ervaring in de productie en levering van onder andere dubbel excentrische vlinderkleppen, plaatafsluiters, schuifafsluiters en terugslagkleppen.

Econosto Nederland bv T. 010 284 11 20, UW@econosto.com, www.econosto.nl

’s Werelds meest toonaangevende vakbeurs voor proces-, drink- en afvalwater

A M ST E RDA M • N L

EXHIBITION 3 - 6 NOVEMBER

2015

VOLOP INSPIRATIE EN INNOVATIE VOOR WATERPROFESSIONALS Ontdek de laatste trends en innovaties op het gebied van watertechnologie  Meer dan 750 exposanten waaronder marktleiders en pioniers  Onderdeel van Amsterdam International Water Week  Veelzijdig conferentie- en seminarprogramma 

Registreer uw gratis bezoek op aquatechtrade.com!

Organisatie

Onderdeel van

Ondersteund door

Remineralisation research towards customer satisfaction Workshop and Expert Meeting by Oasen Drinking Water Amsterdam International Water Week November 4th 2015

Post-treatment of RO permeate through remineralisation is common, yet not broadly researched and discussed. The number of peer-reviewed articles on this specific subject is limited. This workshop and expert meeting aims to gather technical experts, researchers and other professionals working on RO post-treatment remineralisation to share the newest ideas and research on the application of remineralisation. Not only does this workshop focus on process technology and engineering aspects, but also on a broader discussion about the benefits of remineralisation at all. Is it really necessary, when you look at it from economic, health or consumers expectation perspective?

FOR WHOM? Technical experts, researchers and other professionals working on RO post-treatment remineralisation.

PROGRAM

Workshop Remineralization 4 November 10.05 - 11.25 Expert Meeting 4 November 14:05 - 15:25

SPEAKERS

> Dr. Liat Birnhack (Tel Aviv University, Israel) > Dr. Martin Rygaard (Technical University of Denmark, Denmark) > Harmen van der Laan, Msc (Oasen Drinking Water) > Dr. Stefanie Kremer (Wageningen University) > Nicholas Nelson (Omya A.G. Swiss)

WHAT CAN YOU EXPECT? • The newest ideas and research on remineralisation; • Both technical and broader discussion on the remineralisation benefits; • Sharing knowledge and networking with an international group of specialists; • All at the well-organized AIWW event in Amsterdam RAI (near Schiphol airport).

WHO IS OASEN? Oasen is the drinking water company in the green heart of The Netherlands. Oasen produces drinking water for 750.000 people and 7.200 companies. Our desire: to supply our customers with drinking water in a better way than is possible. Our goal: to ensure that each and every drop that flows from the customers’ taps is pristine drinking water of impeccable quality.

h En gl is

COLOFON Waterforum Magazine pubished by:

Burgemeester Pabstlaan 10/B2 2131 XE Hoofddorp +31(0)15-3617433 info@waterforum.net www.waterforum.net

72 Introduction Water News Europe

The online independent medium for water news in Europe is officially launched during the Aquatech 2015.

InnovationLAB

Innovation is an essential theme at Aquatech Amsterdam

Programme overview of seminar sessions

The implementation of the Water Framework Directive stays behind The European Commission is urging the Member States to get into action.

www.dutchwatersector.com: Letâ&#x20AC;&#x2122;s work together!

European News Several water reports from different Member States

InnovationLAB Innovation is an essential theme at Aquatech Amsterdam, named as the number one reason why people visit the exhibition. The InnovationLAB, a new feature at the show, functions as a central platform for all innovation. It is located in hall 7, stand number 07.550 and there are five key pillars to the InnovationLAB: 1.

Showcasing the Aquatech Innovation Award

nominees & winners

Future technology at the Innovation LAB Experiences

Presentations at the Innovation LAB on stage

Broadcast of Aquatech TV

BlueTech Innovation Pavilion

END USERS SHARING INSIGHTS INTO INDUSTRIAL WATER FOOTPRINT REDUCTION

InnovationLAB Experiences As the name suggests, this part of the InnovationLAB is all about giving show visitors the chance to experience the technology of the future in real live demonstrations. It is the “science center” of Aquatech where you can see, hear and experience upcoming technology solutions that are still at the research or testing phase. This is a great way to gain a sneak preview of what the future has in store. Examples at Aquatech Amsterdam include the AquaReUse concept, nutrient retention technologies, a RO-PIV demo (a combination of membrane filtration and laser techniques), heat recovery from shower water, insinkerators, struvite reactors, Blue Energy, WaterBridge and the Value from Urine research project. The Aquatech Innovation Award 2015 The Aquatech Innovation Award enjoys industry prestige and a worldwide commercial impact, with winners and nominees alike being seen as trendsetters for the next generation of product development. The InnovationLAB showcases all the products nominated for the Aquatech Amsterdam Innovation Award, with visitors being able to browse individual nominee information on dedicated iPads.

Industry is one of the main water users in Europe. Are you also involved in Industrial water use and looking for solutions on how to use or reduce water within your companies processes? Visit the free seminar sessions and showcases at the Industrial User Experience at stand 07.380 in hall 7. This new pavilion on industrial water use is for the industry as well as by the industry, making it the ideal place to network and exchange ideas. Speakers include Shell, Fluor Process Engineering, Engie (formerly GdF Suez E&P), TOTAL, Aramco, MARS, Cargill, Croda, Nyrstar, Barrick Gold Corporation, and many more. The Industrial User Experience bridges the gap between Industry demands and solutions provided by equipment providers. We especially invited industrial end users to present their challenges and innovative solutions. The programme also features new market introductions presented by technology suppliers. The seminar sessions are free of charge, open for all to attend. The Industrial User Experience also shows innovative show cases of solutions by sponsors Ahlstrom, Dow Water & Process Solutions, Nijhuis Industries, and Paques. The programme has a special focus each day: •

Tuesday, November 3: Oil & Gas

•

Wednesday, November 4: Food, Beverage & Paper

•

Thursday, November 5: Chemical and Mining

•

Friday, November 6: Cooling Water

Tuesday

Thursday

10:30 - 12:00hrs

3 November Oil & Gas industry

- Arian Nijmeijer, Shell & University of Twente – The use of

Produced Water Treatment: ceramic membranes in produced water treatment

- Ms. Sneha Verma, Fluor Process Engineering - Zero liquid

discharge, the ultimate challenge

5 November Chemical & Mining

- Niels Groot, Dow Chemical - E4water: water challenges for

the chemical industry

- Danny Zwakhals, Croda - From effluent to demin eedwater

- Ms. Ekaterina Kremleva, Aramco

- Allessandro Vezzoli, DOW - Improved control of biofouling

Operational excellence in water supply & treatment:

by membrane filtration: 1 year of operations

- Perry van de Marel, North Water - Biological salt water treatment at the Delfzijl industrial estate

in RO systems for water reuse 14:00 - 15:30hrs

14:00 - 15:30hrs

- Ronald Romijn, GdF Suez E&P - Coping with variations in

treatment adaptation to challenges

- Michiel Arnoldy, Bright Water - A novel treatment process

water quality

- Pierre Pedenaud, TOTAL - TOTAL’s examples of water

Off Shore Water:

for emulsified production water

- Rinze Knol, Nijhuis Industries - Complying to the highest

industry

- Steve van Zutphen, Magpie Polymers - Selective recovery of

Water management in the mining industry

- Gijs Jansen, Nyrstar - Waste water treatment in the zinc

precious metals from waste and process water

- Paula González Contreras, Paques on behalf of Barrick Gold

Corporation - Copper recovery at Pueblo Viejo Dominica Corporation (PVDC) Gold Mine using biogenic sulphide

waste water standards in the Oil & Gas industry

Wednesday

Friday

10:30 - 12:00hrs

4 November Food, Beverage & Paper

Water re-use:

- Walter Hulshof, Industriewater Eerbeek - Water reuse in

the paper industry

6 November Utilities

Managing boiler feed water and cooling water:

- Roy van Lier, Sabic – Water treatment for high performance

industrial steam systems

- Martin Pelle, Cargill – Water re-use pilot in Russia *

- Barry O’Donnovan, ABP - Water reduction in the meat

calcium hardness predominately in industrial open water

systems in order to improve the durability of the water chain

industry

- Andrew J. Zeigler, Waterline Technology - Non chemical

- Lamber Paping, Paping/ex-DOW - Managing specific

- Frank Oesterholt, KWR – Legionella control in industrial

multi-barrier water treatment train for removal/

inactivation of enteric virus , bacteria, protozan cysts,

particulate, & other bio film issues bottled water industry

14:00 - 15:30hrs

Anaerobic innovations

- Johan Raap, Royal Cosun & Avans University of Applied

Sciences - Anaerobic innovations: Towards innovation in a

triple helix

- Hein Mous, MARS - Practical experiences with anaerobic MBR

- Rienk Prins, Paques - The new ICX reactor for rebuilds

- Wouter van Betuw, Nijhuis Industries - Optimize

anaerobic operations due to ammonia recovery

application

cooling water

- Lorenzo Belbusti (Protecno) & Luigi Del Vecchio (DOW) Applying UF, RO and EDI in an industrial case study

WATER NEWS EUROPE Water News Europe for independent European water news Water News Europe is providing online independent water news of all European Member States. It contains news and reports for European water professionals written by specialised water journalists. The reports focus on water quality, technology, urban water, irrigation, deltas, water treatment, management, research, business and politics. By following the news European water professionals can learn from each other. Different approaches, innovations and practices will be disseminated. Water News Europe is a partner-website of the established Dutch water medium Waterforum. The visiting address of Water News Europe is in Hoofddorp, The Netherlands.

WATER NEWS EUROPE

We need to reinforce our efforts to get to our original goal. This was the main message of Karmenu Vella, euro commissioner Environment, Maritime Affairs and Fisheries during the 4th European Water Conference in March. Vella said he was not preparing new legislation, but he urged the Member States to get into action quickly. Six months later it seems a lot of countries will fail to comply.

European Commission urges implementation Water Framework Directive According to the Water Framework Directive (WFD) all EU waters

Finance

should be brought back to a good status in 2015. A recent study

The European Commission is providing funds for the

from the European Environment Agency (EEA) showed that

implementation of water projects through Horizon 2020 and

nowadays only 53% of the European water bodies are in good

the European Innovation Partnership on Water (EIP). Although

environmental state. Since the introduction of the WFD in 2009

public funding is available, Vella admitted private investments

the amount of water bodies in good environmental status has

are crucial.

increased with only 10%. Authorisation of projects In July 2015 the European Court of Justice supported the

To comply with the Water Framework Directive in six

European Commission by ruling that the environmental

steps Euro commissioner Karmenu Vella has identified

objectives of the WFD also apply to individual projects. European

six important steps to comply with the Water Framework

Member States may not authorise projects which may cause

Directive.

a deterioration of the status of a surface water body unless

1. Improve the monitoring and assessment of water status.

derogation is granted. Additionally the European Court provided

Concentrate on specific problems. For instance, we need

decisive criteria for determining whether there is a deterioration

to address and come up with better efforts on pollution

of the status of a body of water or not.

from agriculture, which affects 90% of river basins.

Removing and rectifying man-made pressures is necessary

New River Basin Plans

to restore the aquatic environment and its ecosystems.

All Member States are now preparing River Basin Plans for 2016-

Control water extraction in order to achieve a good balance

2021. These plans should contribute to gaining a good status

between availability and use.

as quickly as possible. Member States can get derogation until

5. Pay more attention to the principle of cost recovery. This

2027 if they have good reasons for not complying to the Water

could mean applying water pricing to incentivise an

Framework Directive. After 2027 all European water bodies

efficient use of water.

have to meet the standard. A difficulty for many countries is the

6. Integrate water management. It no longer makes sense to

policy of one-out-all-out. If a water body scores insufficiently on

just one aspect, the whole water body is rejected.

look at water in one area without addressing it in another.

WATER NEWS EUROPE

Interactive map of status of all Waste Water Treatment Plants in Europe The European Environment Agency (EEA) recently published a new interactive map of the status of all Waste Water Treatment Plants (WWTPâ&#x20AC;&#x2122;s) in Europe. At a glance you can see how every Treatment Plant in Europe is performing. Austria and the Netherlands are fully compliant with the Urban Waste Water Treatment Directive (UWWTD). The new building of Wetsus in Leeuwarden. Picture: Wetsus

Some member states like Spain, Portugal and Ireland are having

The Netherlands: Wetsus increasingly acts as European centre of excellence

difficulties with the implementation of the Directive and of

A new building, the arrival of the European Water Stewardship

small towns and big cities. The map is showing the compliance

and the Aqua Nirvana Foundation, the launch of a European

at agglomerations level and the generated load of a WWTP. The

talent project and the organisation of the third European

map is showing the performance of treatment plants with a

Innovation Partnership conference in 2016 illustrate the

generated load over 1.000. 000 m3, a generated load between

international relevance of water institute Wetsus in Leeuwarden.

1.000.000 m3 and 150.000 m3 and treatment plants with a

some countries no data are available. The Urban Waste Water Treatment Directive is distinguishing between the facilities of

generated load smaller than 150.000 m3. Small communities Recently Wetsus opened its new building and launched a new

seem to be in the majority when it concerns non-compliant

European project. The European Commission will support the

waste water treatment plants.

Wetsus research programme with a grant of 3.3 million euros to gather excellent, international researchers to cooperate in water technology research programmes. This initiative will strengthen the position of Wetsus as talent hub and as European centre of excellence for sustainable water technology. The researchers will work together with about a hundred international water technology companies and twenty European universities to boost innovation. Wetsus introduced a special programme to attract international water talent. PhD jobs can be found at the new dedicated website www. phdpositionswetsus.eu. The amount of PhD's working in

The performance of every European Waste Water Treatment Plant can be checked.

Leeuwarden will grow to a total amount of 70 in 2016.

Damage due to summer drought in Europe This summer a lot of European Member States were suffering from serious drought. The lack of water was causing different problems at several locations. Fish had to be saved from drying lakes, drinking water was rationed, irrigation was restricted and

Drought has caused severe damage. Picture: Water News Europe.

crops got lost. The economic damage is substantial. Countries will have to import products like corn, wine and olive oil.

levels in the rivers Elbe and Danube, it was hard for ships to navigate. In Spain and Portugal the lack of rainfall and the high

France, Germany, Belgium, The Netherlands, Spain, Poland were

temperatures were causing fires. Because of the drought, in the

all suffering from drought. Authorities had to take measures

Netherlands, dikes needed to be checked on a regular basis in

in order to mitigate the consequences. Due to low water

order to prevent breaches.

WATER NEWS EUROPE

Seventy European companies, among others Bayer, BASF, Acciona, Heineken, Air Liquide, Nokia, Philips, replied to the CDP-survey. These questionnaires were the basis for the CDP report. Between the different sectors there are marked differences. For example, The European Parliament. Photo: European Commission.

the materials, consumer staples and utilities sectors all saw response rates of close to 90% whilst the energy sector saw

European Parliament voted for legislation ‘Human right to Water’ EU Member States have a duty to ensure access to water for their peoples. All suppliers must provide safe drinking water and improve sanitation. The European Parliament voted on 8 September on a report of Member of Parliament Lynn Boylan. The report was adopted with 363 votes in favour, 96 against and 261 abstentions. The European Parliament demands the European Commission to come with concrete legislative proposals to recognise the human right to water & sanitation as defined by the United Nations. It also means avoiding the privatisation of water services and making sure that water services are excluded from the transatlantic trade and investment partnership (TTIP) negotiations. New legislation The recognition of the Right to Water is the result of a public campaign of Right2Water. After gaining 1.9 million signatures the topic was placed on the political agenda. In European Countries cutting off citizens from drinking water will no longer be possible in the future. It is still unclear what the consequences will be for Ireland and Greece. Take action together Aquafed, the International Federation of Private Water Operators, stated in a press release that the need for investment in water infrastructure is huge and all actors must be involved at the best of their capacities to provide everyone with water services.

only a 50% response rate, and neither of the two European energy companies targeted in the Information Technology sector responded. Water risks European companies are exposed to

Safegu CDP Po

arding Europe

’s wat er reso urces

licy Brieﬁ

Written

on beha

lf of 530

ng 2014

investors

with US$

57 trillio

water risks around the world, but

n in asse

especially within Europe. Because 83% of the European respondents reported to have operations located in water stressed regions, they need to identify potential water risks to safeguard their business. Eighty countries were

Co-funded by of the Europ the Life Progr amme ean Union EU Com

identified by respondents as being

municatio

n Partn

‘water stressed’. Europe was the region where most operations were located. The majority of European respondents is aware of water risks and the damage water scarcity can cause to their business, operations, revenue and expenditure. Controlling supply chain The majority of risks reported (193 short term risks to direct operations) anticipated to impact either now or in the next few years, suggesting that an urgent response is required. European respondents also report greater levels of engagement with their supply chains. Slightly less than half (44%) of respondents require their key suppliers to report on their water risks, more than the third (37%) of global organizations who require the same of their key suppliers. Water stress A lot of European respondents (58%) have already experienced

European companies worldwide leading in water governance

detrimental water-related impacts in the past five years. Impacts

European companies are more aware of water risks than their

E.ON for example, experienced water shortages, leading to

global peers. This is the conclusion of the latest CDP report on

reduced water flow for its hydroelectric power generators in 2011

Safeguarding Europe's water resources. A lot of respondents to

that resulted in 0.5billion kWh (9%) less power generated than

the CDP survey experienced water stress and are aware of the

usual. Policy makers are asked to support greater corporate water

weak water situation on their continent. Worldwide respondents

stewardship in Europe in an effort to encourage companies to

seem less informed and less engaged.

identify water impacts and mitigate water related risk.

related to tightening of water-related regulation, inadequate water infrastructure and increasing water stress were reported.

WWW. DUTCH WATER SECTOR .COM www.dutchwatersector.com:

Letâ&#x20AC;&#x2122;s work together!

Whenever there is a complex water issue somewhere in the world, attention directly turns to the Netherlands. Time and again, media from the affected countries present detailed reports on the innovative solutions that have been developed in or low-lying Rhine-MeuseScheldt river delta, a third of which lies below sea level. Over het years, the Dutch have become masters in all aspects of water management, not only in flood protection but also in water resources management and treatment. Dutch water technology suppliers are highly regarded worldwide and Dutch water specialist contractors and consultants are brought in to tackle complex water issues on all continents. This puts the Dutch water sector in a unique position. Having developed such a high level of knowledge and experience, both national and international, the Dutch water sector wishes to engage with foreign partners to further develop this knowledge and to seek new â&#x20AC;&#x201C; sustainable â&#x20AC;&#x201C; solutions for complex water issues.

Sign up and stay informed The global website www.dutchwatersector.com delivers expert coverage of the Dutch water sector that is of interest to you

About dutchwatersector.com

and your field of work. This includes news and events, projects,

Dutchwatersector.com is an initiative of the Netherlands

companies, research, country information, innovations and the

Water Partnership (NWP) supported by the Dutch

latest developments.

programme Partners for Water. NWP is a non-commercial

With daily news covering all international aspects of the Dutch

partnership and a comprehensive network that

water sector, dutchwatersector.com’s editorial team keeps

unites Dutch water expertise, consisting of members

you up to date and well informed. Water management, flood

from private companies, government, knowledge

expertise, water technology, innovations, research and so much

institutes and NGOs, acting as a centre of information

more, the place to find all you need to know about the Dutch

on water expertise, policy developments and market

Water Sector is www.dutchwatersector.com

opportunities.

Newsletter Every first Monday of the month we send out our Dutch Water Sector Newsletter comprising all the best coverages and new features in one clear e-mailing for you. Sign up for our newsletter at www.dutchwatersector.com Social media @HollandWater Facebook.com/dutchwatersector

Netherlands Water Partnership c/o International Water House Bezuidenhoutseweg 2 NL 2594 AV The Hague the Netherlands P +31 70 304 3700

A must read for water professionals worldwide

E info@dutchwatersector.com / info@nwp.nl

•

140.000+ visitors per year

I www.dutchwatersector.com / www.nwp.nl

•

250.000 page views

T @HollandWater / @NWPNederland

•

Daily news and events

•

Over 400 Dutch water projects online

•

Find more than 300 Dutch companies online

share knowledge and gain knowledge

Wat e r fo r u m o ffe r s co m p a n i e s a n d k n o w l e d g e p l at fo r m t o s h a r e k n o w l e d g e a n d e x p e r i e n c e w i t h t h e w o r l d o f w a t e r.

This section is composed by: L o g i s t i c o n V e r h u u r b . v . / G E A W e s t f a l i a S e p a r a t o r N e d e r l a n d B .V. Enviro-Chemie bv / Econosto/ VISSER water management Nedap / Bright Spark

Wat e r fo r u m a l s o o ffe r s yo u t h e c h a n c e t o p a r t i c i p at e S e e t h e p o s s i b i l i t i e s w w w.wa t e r f o r u m . n e t / wa t e r p l a t f o r m .

UF2880 Mobile Ultrafiltration Logisticon Mobile Water Solutions has several mobile ultrafiltration installations for hire with capacities from 3 to 200 m3/h. These are available on frame (small units) or integrated in a container. All our mobile UF systems are equipped with ultrafiltration modules type Inge dizzerÂŽ XL. Possible applications - Treatment of lake, river and well water - Re-use of waste water and other process water streams - Production and purification of cooling water - Ideal pretreatment to nanofiltration, reverse osmosis or demineralization - Elimination or lowering of suspended solids - Reliable blocking of microorganisms and viruses

Planned temporary hire or emergency & disaster management Logisticonâ&#x20AC;&#x2122;s mobile water solutions are ideally for continuity in the production, plant commission applications or temporary extra water. They may be deployed as standalone or combined for temporary or emergency needs. Mid and long-term hire solutions Logisticon mobile water solutions constitutes Europeâ&#x20AC;&#x2122;s largest fleet of mobile water treatment equipment using all kinds of proven water purification technologies. These systems can be also hired for medium and long term solutions to your specific needs. Contact With just a call, Logisticon provides temporary water treatment where and when you need it. Call +31 184 608260 or see our website www.logisticon.com

Logisticon Verhuur b.v. Energieweg 2 2964LE Groot-Ammers The Netherlands T: (+31184) 608260 E: verhuur@logisticon.com I: www.logisticon.com

GEA innovative with sludge technology GEA Separation Technology is, as well-established supplier of sludge dewatering equipment, involved in many innovative sludge developments. For example the several Thermal Pressure Hydrolysis projects within The Netherlands. GEA supplies decanter centrifuges for a number of “Energyfactory” projects at the WWTP’s Tilburg, Venlo, Hengelo and Apeldoorn. Furthermore GEA is closely involved with the activities of RoyalHaskoningDHV in the field of the Nereda® technology and the sludge digestion technologies Ephyra® and Themista®. Because of the high dewatering efficiencies of the hydrolyzed sludge the volumes of dewatered sludge are drastically reduced. By this, GEA contributes to the objectives of the Dutch water boards in the field of a sustainable operation of WWTP’s. The GEA ecoforce waterMaster CFseries decanters distinguish themselves in comparison to the competition by dewatering with the highest efficiency together with the lowest specific power consumption. This all combined results in a significant reduction of costs and energy usage at these WWTP’s. Specialists of GEA prefer to think together with you on an operational and tactical level when it comes to technical specifications and service levels. But also on a strategical level we prefer to work with you: together we can reduce costs, improve processes and increase the productivity.

GEA Westfalia Separator Nederland B.V. Hoogveld 16 Postbus 375 5430 AJ Cuijk The Netherlands T: (0485) 319300 E: remko.van.hasselt@gea.com I: www.gea.com

Safe, sustainable and economical treatment of process water EnviroChemie is a specialist in providing solutions for all tasks relating to process water treatment. For 40 years, we have been providing consultancy, prefabricating plants at our own locations and installing them at client locations. Plants range from small compact plants to individual, customer specific system solutions with several hundred cubic metres capacity per hour. We ship our plants, which are "Made in Germany", throughout the world. Depending on industry and country, clients have different requirements for their process water. These can be plants for the generation of fully deionised water for thermal plants such as turbines, but also pure water for production. If the water is not only used as a solvent for resources, we also supply plants that recycle both the water and the resources. An example of this is our plant for a porcelain and ceramics factory. By means of ultrafiltration, we recover the glaze from the aqueous suspension. This is concentrated further and recycled. We are currently designing a major project for the demin water supply

and condensate water treatment of a petrochemical plant. Ion exchanger, reverse osmosis and electrode ionisation plants are used to ensure the water quality required. The plant technology is designed for 350 m3/h of demin water and 560 m3/h of condensate water. Our clients come from the manufacturing, chemical and petrochemical, as well as the food and beverage industry worldwide.

Enviro-Chemie bv Waarderweg 52c 2031 BP Haarlem The Netherlands T: +31 23 5345405, F: +31 23 5345741 E: sales@enviro-chemie.nl I: www.envirochemie.nl

VISSER water management Since 1996, active in technical and policy advice regarding water management, hydrology, irrigation & drainage, flood control and water quantity & water quality management. I am working as an independent water management consultant since October 2008, both in the Netherlands and abroad. In total I have over 19 years of experience in water management projects at home and abroad (Netherlands, Kyrgyzstan, Pakistan, Bangladesh, Vietnam, Nigeria, Trinidad & Tobago). I work especially for national and regional authorities, such as ministries, provinces and water boards, but also for the world bank and FAO.

My expertise: • Project- and process management in complex integrated water management projects. Relevant experiences: implementation of the EU Water Framework Directive (WFD) in the Rhine-West sub-basin and the Freshwater Programme for the South- West Delta (part of the Dutch Delta Programme). • Policy advise, evaluation and decision making for regional- and national governmental organisations on integrated watermanagement, water quality, river basin management, water quantity, fresh water supply, water safety and evacuation, management operation and maintenance (MOM) of irrigation and drainage systems. • Facilitator of workshops, discussions and meetings with many stakeholders and parties involved. • Technical adviser on hydrology, water quantity, flood control, irrigation and drainage.

VISSER water management De Beeringen 22 6681JH Bemmel T: (+31) 621206760 E: steven@visserwaterbeheer.com I: www.visserwaterbeheer.com

Econosto and VAG strong in water applications The valves from VAG Armaturen are generally sold in water treatment applications including water pumping stations, desalination plants and sewage treatment plants. The VAG package have also solutions for gas, hydropower and power plants.

Econosto has more than 40 years experience in engineering, production and supply of bonded liner concentric butterfly valves. These high-quality, field-tested butterfly valves are used in several environments, including industrial and drinking water applications. Econosto delivers a complete up-to-date range of butterfly valves, to adapt the needs of customers in (drinking) water applications.

Most of the valves are equipped with type approvals including KIWA, for use in drinking water installations. Normally valves up to DN800 are available from stock. The many years of experience from VAG Armaturen and the expertise of Econosto makes this combination strong in water applications.

Besides our own valve range under the Econ® label, Econosto also supplies the complete valve range of VAG Armaturen. VAG Armaturen has as valve manufacturer more than 140 years experience in manufacturing and supply of double eccentric butterfly valves, knife gate valves, gate valves and check valves.

Econosto Nederland bv T. 010 284 11 20, UW@econosto.com, www.econosto.nl

SAFE DRINKING WATER FOR EVERYONE Nedap’s Naïade offers a quick, cost-effective method to provide safe drinking water, a fundamental human need. The Naïade - a standalone, solar powered water purifier - uses ultraviolet light to purify water and deactivate bacteria, offering a solution in areas where safe drinking water is scarce. Earthquake in Yunnan, China Early august 2014 a 6.5-magnitude earthquake left more than 600 dead and destroyed over 66,000 homes in China’s southwest province Yunnan. Water supply has been polluted because of landslides caused by the earthquake. This prompted a decision to install Nedap Naïade devices in one of the camps, financed by the China Women’s Development Foundation.

Reliable The Naïade uses the same Nedap-technology as that used at the world’s largest UV purification plant: the Catskill Delaware Ultraviolet Disinfection Facility. That plant can produce 8.3 billion litres of clean drinking water each day for the citizens of New York and the vicinity.

“A major difference between the Naïade and traditional resources used during disasters is that the Naïade is operational within 30 minutes. Moreover, the device can easily be used at other locations, once an affected area has been reconstructed. This renders costly single-use equipment obsolete”, says Tonnie Telgenhof, Nedap's product manager for UV.

REVOLUTIONARY INVENTION

Nedap Parallelweg 2 7141 DC Groenlo The Netherlands T: (0031) (0)544 471 111 E: tonnie.telgenhof@nedap.com I: www.nedap-naiade.com

2BREVOLUTIONARY SAFE the smartestINVENTION and cheapest way of treating drinking water SMARTEST AND CHEAPEST DESINFECTION 2B SAFE DRINKING WATER TREATMENT

Efficient killing bacteria Safe (in handling and storage) Creates residual Removes TriHalomethanes Removes Biofilm Removes Algae Removes odor and taste Easy and maintenance costs Low operation costs

Chlorine Gas

Industrial Chlorine

Chlorine dioxide

Ozone

UV radiation

Electrolysis chlorine

2B SAFE®

Yes

Yes No

Yes Yes

No Yes

Yes No

Yes Yes

No No No

Yes Yes No

No Yes Yes

No No No

Yes Yes Yes

Yes

Distributors wanted! visit us Distributors wanted! PleasePlease visit usat: at: Stand 7.534 Aquatech Amsterdam Stand 7.354 Aquatech www.brightspark.nlAmsterdam www.brightspark.nl

Bright Spark Nipkowweg 15 8501 XH JOURE The Netherlands T: (0513) 419119 E: info@ brightspark.nl I: www.brightspark.nl

De voorgaande pagina's hebben u het bewijs geleverd:

DIT is uw podium in de watersector ! een halve 'WATERplatform' pagina voor €385,--, of gratis bij een advertentie-plaatsing. Wat e r fo r u m b i e d t b e d r i j ve n e n ke n n i s c e n t ra d i t p l at fo r m om kennis en ervaring te delen met de waterwereld. Wat b e t e ke n t d i t co n c r e e t vo o r u : • PUSH ac tief uw bericht /produc t nieuws, uw noviteit, uw (afgeronde/lopende/interessante) project de markt in. • J u i s t i n d e z e t e c h n i s c h e b r a n c h e w o r d t u w e x t r a U ITLE G gewaardeerd door uw doelgroep. Deadline reser vering Wat e r fo r u m 5 | 2 6 - 1 1 - 2 0 1 5 Ex t ra ve r s p re i d i n g o p : Va ka nt i e c u r s u s

kennis delen en kennis vergaren

z i e w w w.wat e r fo r u m . n e t / wat e r p l at fo r m v o o r m e e r i n fo r m at i e o f n e e m co n t a c t o p m e t D a a n M o o i j m a n , d a a n @ wat e r fo r u m . n e t o f b e l + 3 1 ( 0 ) 7 0 3 2 3 4 0 7 0.