Kurzvorschau – Züüg u Gschichte by WEBER VERLAG

Erika Wiedmer-Mani

Züüg u Gschichte us em Diemtigtal

Inhalt Myner Gschichti

Dehiime 13 Di wyssi Tube

Im Altersheim

Züüg u Gschichte

Dr Harassechare

Ds Poschtouto

Schituur a Bluttlig

Vo Zügnis u Härdöpfle

Dr Schneggner

Hermann 75 Meniggrat 79 Vögelibiindler 89 Gluube macht selig

Voralpeschnüffler

Chlyni Chind, chlyni Sorge

101

Hoffnig 105 Verwäxlige 107 Chöttibriefe 111 Di ganz Alte

115

Läschtere 123 Ds Gruebeloch

129

Schuelwienachte 133 Autorin 139

Myner Gschichti Mengisch isch es e Gruch, es Wort oder e Gägestand, wo iim a öppis erinneret, wo scho ewig lang zrugglyt. Mengisch, wen i grad Zyt ha – u dere hätti ja jitze gnue –, gan i dene Erinnerige nahi u wil grad niemer umewäg isch, wo sich derfür intressiert, schryben i di Erinnerige uf. Wär wiis, villicht intressierts de glych no iis öpper – oder i mache dermit öpperem e churzi Zyt. Guet, mengisch verliere i echly dr Fade, chume i ds Provodere (Schwafeln), aber wen is ufschrybe, chumen i imel niemerem uf d Nerve. Mengisch mues i öppis nahiläse, zum Byspil, was e Briefmargge oder es Poschtoutobilijee koschtet het. Tiil Sache erzelle i nume nahi u da wiis i natürlich nid, wie viel dervo dass wahr isch. I wellti mi drum de ungärn i d Nessli setze mit myne Gschichte. Aber me mues ja nid alz gluube. Es sy Gschichti us ere andere Zyt. Da bin i albe bi dr Bächle-Grossmueter ir guet ghiizte Stube uf em Ruebettli gsässe u si het erzellt u erzellt vo Lüt, won i nüt ha kennt. Nid dass das mier wee uf d Nerve cho, gar nid, solang i nebezuehi ha chenne es Romanheftli läse u nume oppe albe iis es bejahends Grüsch ha müesse vo mer gee. Hin u wider het si e Stichprob gmacht u gfragt: «Losisch (hörst) du mier uberhuupts zue?» «Klar», han i gsiit u ihre löschte Satz widerholt. Mier hi glachet, si isch zfride gsy u het wytererzellt u i ha wytergläse. 7

Hüt bin i scho chly grue, dass i nid besser ha zueglost. Mengs, wo si erzellt het, teti mi hüt villicht intressiere. Aber wäger lang nid alz! We si vo dere erzellt het, wo gloge het wie druckt, u vo dem, wo bschisse het, oder vo dere, wo gstole het wien e Elschtere, u vo dem, wo meh het chenne, wäder Brot ässe, u vo dem, wo sich schlussendlich im oberschte Schürli erheecht het, sy das Sache gsy, won i nid unbedingt hätti müesse wüsse. Aber es sy o viel ander Gschichti derby gsy. Schicksal vo myne Vorfahre u luschtegi Erläbnis us ihre Chindhiit. Grossmueter hets nid ufgschribe. Wie o? Papir isch chuum ume gsy. Wen i ha welle ziichne, so het si gwüss ame Ort es Fötzeli gfunde u de het si mer es churzes, ganz es churzes Blystift gee, dr Finger ufgha u gsiit, i sölli ja nid dr Spitz abbräche. Da sy mer ds Ziichne u ds Schrybe verliidet. I ha scho gseh, dass si no es lengers Blystift het gha, aber das isch allwäg für am Sunntig gsy! We si het Briefe gschribe a ihri Schweschter Lina z Wattewil oder a d Marie Büehler-Niklaus z Amerika. Derfür het si o Briefpapir gha. Aber vo dem het si wäger nid füregee für nes Chind, wo chuum het chenne dr Name schrybe. Si het o no es chlys Büechli ghäbe, wo si d Milch het ufgschribe, wo si im Gruebi bi de Nachbure griicht het oder wo di ihre bracht hi. Aber o das isch für mich tabu gsy. Vo Früeförderig het me i üser Chindhiit nüt gwüsst. Folge u Sorg ha zu dem wenige, wo me het gha, u nid mule (widerreden)! Ganz sälte u nume für ganz wichtegi Sache het si ds Tintefessli u dr Fäderehalter füregno. Grossmueter het 8

e verschnörkleti Schrift gha. Si het mer, da bin i scho gröser gsy u ha scho Romanheftleni gläse, es Vergissmeinnicht gschenkt. I has o hüt grad vor mier. Da het si uf di erschti Syte ganz obe – me vergüdet ja kis Papir – i ihre verschnörklete Schrift gschribe: «Von der Grossmutter.» I bi no chlynder gsy u ha no kiner Romanheftleni gläse, wo si albe het gsiit, mier luufe de iinisch zeme uber di ganzi Schattsyte ini, we si mit mer hiim i ds Riedli chemi. U si ziigi mer de a dr Riedere, wo si sygi dehiime gsy, früejer, wo si no es Chind sygi gsy. (Was? Sövel runzeligi Chind gits doch nid!) Mier gange de gäge Horbe u Riedere u de uber ds Chirelbrüggli düri ga Entschwil, u dert gangis de nid meh wyt bis i ds Almiried zu Agestiis-Köbi. Dä sygi drum mit ihre konfirmiert worde u zu dem gange mer ga Macroni (Hörndli) ässe. «Wen i läbe u gsund blybe – u das tuen i.» We mier zur Grossmueter sy, so sy mer miischtens dür e Suume (Flurname) dwägne (diesen Weg gegangen). Im Grund isch zu der Zyt no e Poschtoutohaltstell gsy. Mit em Poschtouto hi mer de bequem fasch bis hiim i ds Riedli chenne fahre. Dä Wäg, wo Grossmueter mier dend (dazumal) beschribe het, sy ich u myner Gschwischter speter no mengisch z Fuess gange u de het me sicher meh wäder zwo Stund gha bis hiim i ds Riedli. Aber wie het Grossmueter albe gsiit: «Es führen verschiedene Weg nach Rom!» 9

Si het a ihre älbe (ocker-ähnliche Farbe) Witzwilsocke (Heimarbeit) wyterglismet. Di gröschte mit drü wysse Ringlene, di zweitgröschte mit zweine u di chlynschte mit iim iinzige wysse Ringli. I ha derwyle amene schrumpflige Öpfu grellet (gschnaret, gnagt). Zu Agestiis-Köbi ga Hörndleni ässe sy mer nie, i gluube o nid, dass dä hätti Früüd gha!

Es het es Bitzeli gschniit.

Dehiime Wen i vo Dehiime erzelle, so mues i echly wyt ushole. Mys erschte Büechli, «Bärgsuppe», wo drinne viel isch beschribes gsy, hi drum lang nid alli gläse. Für die, wos nid gläse hi, isch es mengisch echly schwirig u drum isch hie e chlyni Yfüerig – «Bärg suppe» isch leider nid meh z ha. Mit myne nüün Gschwischter bin i im Riedli, emene stotzige Hiimetli, z Zwüscheflüe ufgwachse. Im Summer isch es eso gsy, dass e Tiil vo üs Chind mit em Vatter a Hindermenige z Bärg sy. Dä Bärg het dend no em von Tscharner vo Bärn ghört. A dr Bärghütte sy dry gross Ställ gsy. Iine für d Chüe, iine für Guschteni u iine für d Chalber. Es het o no es Giiss- u es Süüställi gha. Im Wohntiil isch ds Fürhus gsy, mit dr Fürgruebe. Dert isch dr Chees gmacht worde. Im grosse Chupferchessi dr Chuechees u im chlyne dr Giisschees. Di Chesseni sy beidsytig vor Fürgruebe amene Turner ghanget u me het si eso chenne uber ds Füür stosse oder ab em Füür zie. I dem, wo me dr Chuechees drinne gmacht het, sy hundert Liter Milch drygange. (I gluube no meh, aber das tönti na plagiere.) Me het o es Chessi ghäbe für Wasser. Das isch de geng uber em Füür ghanget, we nid isch keset worde. Me het ja geng hiisses Wasser brucht. Kochet hi mer i schwere drübii (dreibeinigen) Yse pfanne äbefalls i dr Fürgruebe. Chochherd hets dend no kine gha u dr Bode isch mit Naturstiiplatte us em Seebärggrabe u us dr nehere Umgäbig usgliite gsy. 13

Viel hi mer ds Ässe, füra Gmüesigs u Grüükts, wo d Mueter im Tal für üs het kochet gha, nume im Blächchesseli müesse zu de Gschwellte, wo im Wasserchessi uber em Füür vor sich häre köcherlet hi, heeche. Hörndleni (me het Macroni gsiit) u Rys u settigs hi mer sälber kochet. O d Bärgsuppe, wos all Abe zum Znacht gee het, hi mer nach gnaue Vorlage sälber zue bereitet. Die het me i ne holzige Suppenapf grüschtet u de het me se nume no mit chochigem Wasser müesse aabrüeje. Nebezuehi sy ds Milchgade u ds fyschter Spycherli gsy. Im Spycherli isch mangels Chäller dr frisch fabriziert Chees glageret worde u im Milchgade d Abemilch, für dass me se am Morge het chenne ab nydle. D Nydle het me o im Milchgade veranknet. Es Milchgade isch dr Chüelruum i de Bärghütte. Dä Ruum, wo i dr Fleckewand i geng glychlige Abstende Spelt (Spalten) i dr Wand het. Aber wem erkläre i das, das wüsst iehr sicher alli oder iehr hiit di Spelt i de alte Bärghütte o oppe scho gseh. O ds Ässe het me dert glagert. Uf dr ander Syte vom Fürhus (Rauchküche) isch ds Stübli gsy. Di zwo Gaschteri (an die Wand gezimmerte Betten), dr Sandstiiofe, es Ruebettli, ds Vattersch Bärgchischtli – d Obersimmetaler säge dem gluuben i Sennegofere – mit allne wichtige Sache drinne u dr Ässtisch mit ere Bank vor u hinder em Tisch. I dr Rygle a dr Wand ob em Ässtisch sy di runde Löffle gsteckt, obezuehi isch dr Chachelibaach a d Wand gnaglete gsy. Im Stübli sy dr Vatter u Bärger Chrigu, dr Meniggratgüschteler (Alpgehilfe), gschlafe. Dert hi 14

mer gässe, üs gwärmt, wes chalt isch gsy, u gspilt u zangget. Im Fürhus a d Wand gnagleti isch e Stygliitere gsy. Uber die sy mer am Abe uehi gräblet, sy nebe dr grosse Chemihutte hinderi i üs Zimmer cho. E Bretterverschlag mit eme Guggiloch vorosi. Dert am Bode sy zwe briit Chäschte gfüllt mit Heu gsy. Natürlich het me di mit Bettzüüg, Lyntüecher, Dachbett u Wulldechene usstaffiert. U we mer de zwüü zeme sy under dr Dechi gsy, so het ds iinte ds andere gfragt: «Hesch du Chüssi, Platz u Dechi?» Im Riedli sy mer imene grosse Hus gwohnt. Unne sy zwo gross Stubi, d Chuchi u ds Chuchistübli gsy. Badzimmer het denn no fasch niemer iis ghäbe u ds Hüsli (Plumpsklo) isch zur Hustür usi im Süügengli gsy. I dr Nechi vom Süüstall, aber me het imu nid ganz verusi müesse. U es isch e Zwüüplätzer gsy. Es höhis u echly es niderers (tieferes) mit eme chlyne Loch für d Chind. Sehr nobel! Uberobe sy vor myr Zyt us dene zwo grosse Stube vier chlynderi Gädeleni gmacht worde. Mit dünne Lade sy Zwüschewendleni zimmeret worde. Me het sich imu vom Bett us no gäbig chenne underhalte mit em Zimmernachbar. Me het ja o di glychi Lampe, sprich Glüebire, gha. Denn nämlich, wo ds Elektrische uf Zwüscheflüe isch cho – i gluube, das sygi im Nünevierzg gsy –, het me allwäg ds Gfüel gha, es sygi nid i jedem Gädi e Lampe nötig. Nei, me het obe es Loch i di Zwüschewendleni gsaget u dert e Glüebire eso mit eme wysse Dechel 15

gmontiert. Eso, dass es mit iir Lampebire i zweine Gade isch luter worde. Immerhin het jedes Gädeli (Zimmer) e iigete Liechtschalter gha. Me hätti sich jitze mit em Zimmernachbar chenne abspräche. Aber we me het ds Gfüel gha, die (füra isch es e Schweschter gsy) chenni jitz o ufhöre läse, so het me eifach ds Liecht glöscht. Si het de umi aadrejit u me het umi glöscht. Bis si het us em Bett müesse u isch dürecho, de het me für guet gfunde, sich under dr Dechi z verstecke. Hiize het me di Gädeleni nid chenne u warm isch es dert im Winter nie gsy. O we me ds Ofeloch uber em Stubeofe het ufta, meh wäder liecht temperiert isch es nie worde. Me het Barchetlyntüecher, Wulldecheni u Dachbett gha. Dachbett nid eso gross, derfür guet gfüllt u schwer. U natürlich het me Bettfläschi vertiilt. U we me iis isch im Bett gsy, so het me sich dert müglichscht still gha. I dr iinte Stube unne sy d Eltere gschlafe. Neb em Ofe isch dr Stubewage mit em Bebe gstande. (Mier hi jahrelang geng es Bebe gha.) U de no ds Gütschi (Kinderbettli) mit em Nahijüngschte. Di Chlyndere sy geng zwüü zeme imene briite Bett i dr andere Stube gschlafe. U o di hi enandere gfragt: «Hesch du Chüssi, Platz u Dechi?» U de isch i myne erscht zähe Jahr o no dr Unggle Kobi bi üs im Riedli gsy, bis dass er im blüejende Alter vo ungefähr dryssg Jahre gstorbe isch. De het i der Zyt o no ds Vreni, jahrelang ds Muetersch trüüi Ghilfi – me het denn Jungfrou gsiit u Magd gmiint –, zu üser Familie ghört. 16

U de natürlich o no dr Schuemacher. Allwäg wiel me ds Gäld het nötig ghäbe, het me ihm die hiizbari Budigg am hindere, undere Husegge vermietet. Ds holzig Türli (Gatter) unne ar Strass bi dr Linde isch miischtens zue gsy. Dass di chlyne Chind nid uf d Strass oder zum Bach hi chenne. Nume mengisch, we dr Vatter mit em Rossfuerwärch oder dr Schuemacher mit em schwarze VW-Chäfer furt isch, de isch es es Wyli offes blibe. U we mer im Ustag oder im Herbscht e Züglete hi gseh cho, hets ghiisse, hurti ga ds Türli zutue. Dend isch ds Veh, wo im Diemtigtal isch gsümmeret worde, im Juni u im Herbschtmonet usnahmslos gjagt, also züglet, worde. Vehbenni het me chuum gseh. Dr Schuemacher isch dend e junge Bürschtel gsy. Schier all Lüt us em hindere Tal sy zu ihm cho, für d Schue la z flicke, u es ungrads Mal het sogar öpper nüü kuuft. Vor allem d Chind hi im Ustag nüüi Exameschue müesse ha. Iinisch bin i nide bim Türli gsy u da isch e Frou cho u het mi aaghoue, ob hie dr Schlarpizwick sy Bude higi? I has nid gwüsst u bi verschwunde. «Schlarpizwick» – das han i no nie ghört ghäbe. Dr Schuemacher het mit üs am Tisch gässe u er het mit em Unggle Kobi zeme iis vo de Gädelene bewohnt. Ds hinderschte. Was hiisst jitze «bewohnt»? Er het sys Bett dert ghäbe u Platz für syner Chliider u ja, aber am Abe isch o dä bi üs im Chuchistübli gsy u het Radio glost. Imu wen er nüt Intressanters het los gha. Dass mier geng ordelich Schue hi gha, isch scho gsy, wiel dr Schuemacher bi üs het d Budigg gha. 17

Viel isch o no Stucki Emma da gsy. Cho wesche, heue, Mischt zette, zum Metzge u choche het si o guet c henne. Si isch o da gsy, we d Mueter umi het es Chlys ubercho gha. Üser Mueter isch äbe ihri Mueter scho früeji gstorbe. Scho ehb dass si isch zwenzgjehrig gsy. U d Stucki Emme isch scho geng em Grossvatter cho hushaltere, bis dä zu syr zweite Frou i d Schürmatte züglet isch. Dr Stucki Emme ihri Chind (i gluube, es sy o meh wäder es halb Dotze gsy) sy lengschte erwachse u usgfloge gsy u si isch all Abe hiim zu ihrem Maa Hälm i Lengacher. E Fuesswäg vo meh wäder e halb Stund dür e fyschtere Gandgrabe uehi. Aber am Morge, wen i uf bi, hets bi üs i dr Chuchi scho nach Röschti gschmöckt. D Stucki Emma isch scho umi am Chunscht (Herd) gstande, wie we si nie wee furt gsy. Di iinte Grosseltere sy also i dr Schwend, i dr Schürmatte gwohnt. Dr Schürmatte-Grossvatter isch g storbe, won i oppe bi zähni gsy, u mit dr Grossmueter hi mer nie so es innigs Verhältnis gha. We mer scho d Wienachtsferie mengisch dert verbracht hi. Die isch schliesslich nume üsi Stifgrossmueter gsy u leider het si geng bschisse bim Nünizie u bim Halmaspile. Di andere Grosseltere sy z Bächle dehiime gsy. Das hiisst, dr Grossvatter isch gstorbe, won i sibni bi gsy, aber i mag mi no guet a ihn bsinne. D Grossmueter isch de geng für ne Wuche oder vierzäh Tag bi üs gsy. Ehb mer i d Schuel sy, sy mer mengisch o für lengeri Zyt bi ihre z Bächle gsy. U speter geng no über ds Wucheend. O dervo han i scho viel erzellt i myne an dere Büecher. 18

Item. Mier sy zum Ässe sälte weniger wäder es Dotze Lüt am Tisch gsässe. Dr Vatter obe am Tisch, d Mueter vordranne neb ihm. U hinder em Tisch wie d Orgelpfyffi d Chind. Dr Grössi nah, ds chlynschte neb em Vatter. U vor zwüsche Vatter u Mueter isch ds Hochsitzli mit em alleri chlynschte drinne gstande, sofern das nid meh isch es Bebe gsy. Mier hi bättet vor em u nach em Ässe, hi bissoguet (sei so gut) u merci gsiit, we mer no meh hi welle oder hi ubercho ghäbe. Bitte hi mer nie gsiit. Da hi mer gmiint, das säge nume di Vürnehme, u zu dene hi mer nid ghört, o gar nid welle ghöre. Üs hets schliesslich a nüt gfehlt. We me ungschickt isch gsy u iim öppis a Bode ghiit isch, so het ds Vreni gsiit: «Chasch undere Tisch ga ässe, we der de öppis uehe ghiit, so gee mer ders de ahi.» I bi als vierts Miitschi uf d Wält cho u nach mier e Brueder u no iis vier Miitscheni u no iis e Brueder. Zwüscheinni isch no es Brüederli halbjehrigs gstorbe. Am vielschte (häufigsten) bin i mit dr Liesel u Käthi underwägs gsy. Käthi zwüü Jahr jünger u Liesel zwüü Jahr elter wäder ich. «Wi mer ga vagante?», het oppe di iinti oder di anderi gfragt. U de sy mer ga vagante. Eifach um ds Hus um zoge zu de junge Schäflene oder Gitzene oder zur Schür uehi, i ds Weschhüsi düri, uf e Stroubode, zum Schuemacher i d Bude oder gar uber e Bach i ds Hüenderbödeli. D Huuptsach, es het niemer grad eso gnau gwüsst, wo mer sy. 19

We mer sy verusse gsy u es sy es ungrads Mal Flüger am Himu uftoucht, so sy mer blybe stah, hi d Ärmleni gäge Himu gstreckt u brüelet, so lut mer hi möge: «I wott o cho, i wott o cho.» Was das het sölle u wär üs das het aagee (beigebracht), wiis i o nid! Mier hätte sicher niene hi welle. Aber we d Armee het güebt, sy mer gforderet gsy. D Müglichkiite, z vagante, sy sehr vielsytig gsy. U speter hi mer üser Streifzüüg usdehnt, aber mier hi geng gwüsst – ohni Uhr –, wend dass es Zyt isch für hiim. Das isch jitze eso e Art Yfüerig gsy.

Di wyssi Tube Wär het se nid kennt, üsi Gmiinschweschter, ds Rohrer Wilhelmine? Wahrschynlich isch es di erschti Gmiinschweschter gsy im Diemtigtal. I hätti imu nie öppis andersch ghört säge. U me het geng vo «ihm» u vo «äs» gredt – eifach ds Wilhelmine. Was i der Zyt no nid isch sälbverstendlich gsy – für Froui afe gar nid: Äs het chenne Outo fahre. Wie hätti äs süsch i dem wytlüüfige Diemtigtal o sölle underwägs sy? Wen i mi rächt bsinne, so het ds Wilhelmine e bliiche VW-Chäfer ghäbe – u das mengs, mengs Jahr. Mit dem isch äs uf dene holperige Natursträsslene umegfahre wien e Profi. Ga Bächle uehi, uber Horbe inni, gäge d Riedere. Vo Entschwil isch ds Wilhelmine ursprünglich cho. Dert sy syner Eltere u di Verwandte gwohnt. Also isch ds Wilhelmine sicher o uf Entschwil gfahre, wen i scho nid wiis, wo ds Strässli ursprünglich da dwägne gange isch. Allwäg dür d Chollere uehi? Jedefalls vo Zwüscheflüe här nid. Uber Enetchirel usi isch e meh oder weniger fahrbari Gasse mit eme beidsytige Lattezuun gange. U ssenache dr Brunnematte isch das Gässli in e holperige Charwäg ubergange u uber e Almigrabe het e jede sälber müesse gugge, wien er wott. Für Outo isch das nid gsy. We mier im Ustag mit em Vatter i d Bockwiid sy ga Heu bärge – oder wie me o gsiit het, ga Heu usbinde –, so het dr Vatter Brünel, ds Ross, a dr Hälftere müesse uber e Almigrabe füere, süsch hätti ds Fueder dröölt. 23

Vo Entschwil isch albe no vo «chly Göschene» gredt worde u de Entschwiler het me «Göschener» gsiit. Allwäg wiels däwäg grusig abgläge isch gsy. We di uf ds Poschtouto hi welle, so hi si ahi zum Röschtibrüggli oder zur Chollerbrügg müesse. Dert a dr Talstrass sy dend no Poschtoutohaltstelli gsy! Aber ds Wilhelmine het o i d Schwend müesse, i Menig grund u uf ds Diemtigbärgli. We öpper isch chrank worde, het me nid afe grad em Dokter Rieder vo Erlebach oder em Dokter Meyer vo Wimmis aaglüte, me het zersch di Gmiinschweschter gfragt, obs nötig sygi. Imu bi üs dehiime ischs eso gsy. Guet, d Mueter isch verschwägeret gsy mit em Wilhelmine u es isch ihre, bi dene viele Chind, eso öppis wie di persönlichi Be ratere gsy. U we öpper het zum Dokter müesse u sövel chrank isch gsy, dass er nid mit em Poschtouto oder z Fuess het chenne gah, so het ds Wilhelmine viel dr Fahrdienscht ubernoh. D Lüt sy dend no viel dehiime pflegt worde u d Gmiin schweschter isch oppe eso das gsy, wo hütigtags d Spitex. Gstorbe isch o viel meh dehiime worde u o da het me ds Wilhelmine z Rat zoge. Wes no öppis het z rate gee! Bächle-Grossmueter het, wo si nid meh het chenne iinzig sy, ihre löschte Jahr im Riedli i mym Elterehus verbracht. Altersheim hets no nid gee u wes das scho gee het oder hätti (vor de Sibezgerjahr), so hätte sich üser Eltere nid derfür ghäbe, d Grossmueter dert z platziere. 24