چەكی ئەمەریكا لە رۆژئاوای كوردستانەوە دەگاتە قەندیل
2
چاڤی الند كێشە لە نێوان شارەوانی و 3 وەبەرهێنان دروست دەكات
پــارەی زبڵ بــۆ دامەزراندنــی پڕۆژەی ریسایكلین بەكار ناهێنرێت
13
عێراق خاوەندارێتی لە نەوت یان خەڵكی كەركووك دەكات
10
پێكهێنانــی خێزانــی نــوێ لــە ناوچە كوردستانییەكان رادەگیرێت
3
نووری بێخاڵی
پارتی و یەكێتی، دووانەی چارەسەری 9
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە نرخ 500 :دینار ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
ماڵپەڕی وشە
www.wishe.net
بۆ ئازادیی دەربڕین لە وشەوە دەست پێ بكە
“ڤاتیكان پشتیوانی سەربەخۆیی كوردستان دەبێت” 14
رائید فەهمی:
نەیانهێشت 140 جێبەجێ بكرێت رائید فەهمی وەزیری پێشــووی تەكنەلۆجیا و زانســتی عێراق و ســەرۆكی پێشــووی لیژنەی جێبەجێكردنی مادەی 140ی دەستووری عێراق، باســی وردەكاریی و هۆكانی جێبەجێ نەكردنی مادەی 140بە تایبەتی لە كەركووك بۆ “وشە” دەكات و دەڵــێ ،بێجگە لــە هۆی دارایی ،هێزە سیاســییەكانیش ویســتی جێبەجــێ نەكردنی مادەكەیان هەبوو.
7
گەندەڵییەكانی كۆیە رەوانەی دادگا دەكرێت
بە سەتان كێشــەی زێدەڕۆیی و داگیركردنی موڵكی گشتی لە كۆیە تۆمار دەكرێت و كەیســیان بۆ دەكرێتەوە ،داواكاری گشــتی ســنوورەكەش رای دەگەیەنێت ،كێشەی زێدەڕۆیی بۆ سەر موڵكی گشتیی كۆیە ،تا دێت زیاتر
خۆشەویستی زمان سەالم ناوخۆش
دەبێت و چەندان كەس بەو هۆیەوە دراونەتە دادگا. هەروەك ئاشكرای دەكات لەناو ئەو دۆسیانەی لەبەردەستیانن بەرپرسانی بااڵی حزبی و حكوومی بوونیان هەیە.
2
ئیسالمییەكانی كوردستان لەگەڵ نەیار دۆست و لە ناوخۆ ناتەبا
17 16
كامەران عەلی ئەحمەد
هەوڵی تێكدانی دۆخی كەركووك دەدرێت حكوومەتی عێراق لە رێگەی حەشدی شەعبییەوە هــەوڵ دەدات هێزێكی چەكدار بۆ توركمانەكانی سەربە خۆیان دروست بكات و ئامانجەكەیان بە “هەوڵدان بۆ تێكدانی بارودۆخی تەناهیی شاری كەركــووك” لێك دەدرێتەوە .لیوا هەڵۆ نەجات بەڕێوەبەری ئاسایشــی كەركووك ،بە”وشە”ی ڕاگەیاند“ ،دروستكردنی هێزی چەكداری دەبێت بزانرێت چۆنە و بۆ چییە”.
4
كوردستانی هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
2
پەیەدە و یەپەگە هیچ جیاوازییەكیان لەگەڵ پەكەكە نییە و ئەمەریكاش ئەوەیان بۆ شاندی ئەنەكەسە لە واشنتن دووپات كردووەتەوە ،بەاڵم ئەوان بۆ شــەڕی داعش بەكاریان دێنن ،لەسەر ئەو پرسانە ئەمەریكا و كونسوڵگەكان ئاگەدار كراونەتەوە ،ئەمەریكا جگەلەوەش ئاماژەیان بەوە دا كە چاك دەزانن پەكەكە و پەیەدە و یەپەگە هاوپەیمانی ئێرانن.
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
یەپەگە چەكی ئەمەریكا دەنێرێتە قەندیل
فەرماندەیەك %100 :دڵنیاین چەكی ئەمەریكا لە ڕۆژئاواوە دەبرێتە قەندیل وشە /باز ئەحمەد لە ساڵی 2015و ،2016هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی داعش لــە عێــراق و ســووریا، پەرەی بــە هەڵمەتــەكان دژی تیرۆریستان لە ســووریا دا و بەو هۆیــەوە هێزەكانی ســووریای دیموكــرات بە سەرپەرشــتیی ئەمەریــكا ،دامــەزرا و لەالیەن ئەمەریكا و واڵتانــی هاوپەیمان پێداویستی سەربازییان بۆ ڕەوانە كرا ،بــەاڵم ئێســتە دەركەوتووە ئەو چەكانە بەشــێكی بۆ شــەڕ دژی تیرۆریســتانی داعش بەكار ناهێنرێن ،بەڵكــو دەبرێنە چیای قەندیل و ڕادەســتی گەریالكانی پەكەكە دەكرێن .فەرماندەیەكی لەشــكری ڕۆژ ئــەوە دووپــات دەكاتــەوە و دەڵێ ،بەدڵنیایییەوە یەپەگە چەك دەنێرنە قەندیل. دوو دژە تانكی ئەمەریكی لە هەكاری گیراون بەگوێرەی ئەو وێنە و زانیارییانەی دەست “وشە” كەوتوون ،لە ماوەی ڕابــردوودا هێــزە تەناهییەكان لە باكوری كوردســتان دوو دژە تانكی پێشكەوتووی ئەمەریكیان
لە دوو ناوچــەی جیاجیا گرتووە. زانیارییــەكان ئەوە پشتڕاســت دەكەنــەوە كە ئــەو دژە تانكانە، ئەمەریكین و پێشــتر بۆ یەپەگە نێردراون. لە ڕۆژی سێی نیسان/ئەپریل (ئەم مانگە) یەكێك لــەو دژە تانكانە لە ناوچــەی شــەمدینلی پارێزگای هــەكاری باكوری كوردســتان دەســتی بەســەردا گیراوە ،كە لــە جــۆری M136 AT4بــووە، لــە میانەی گەڕان و پشــكنینی كۆمانــدۆی توركیا لــە ناوچەكە دۆزراوەتەوە و دەســتی بەسەردا گیراوە. ســەرچاوە تەناهییەكانی توركیا ئەوەیــان دووپــات كردووەتەوە كە ئــەو دژە تانكە ،بەهیچ جۆرێك لە بــازاڕی ڕەش بوونــی نییە تا بگات بــە پەكەكــە و تاكە ڕێگە ئەوەیــە لەالیــەن یەكینەكانی پاراستنی گەل “یەپەگە”ی سەربە پەیەدە لە باكوری ســووریاوە بە قاچــاغ ڕەوانــەی قەندیل كراون و پەكەكــەش هێناویەتییــە ناوچەكانی باكوری كوردســتان تا چاالكــی چەكداری پێ ئەنجام بدات.
لەشكری ڕۆژ :چەك لە ڕۆژئاواوە دەچێتە قەندیل لەسەر ئەو پرسە و بەهۆی ئەوەی پێشمەرگەی ڕۆژئاوای كوردستان خەڵكــی ناوچە ســنوورییەكانی نێوان توركیا و سووریایان تێدایە و پێوەندیشــیان بــە خەڵكی ئەو ناوچانەوە هەیە و زانیاری زیاتریان لەســەر پرســی چوونی چەكی ئەمەریكایی بە قاچاغ لە ڕۆژئاواوە بۆ قەندیل هەیە. قادر شێخ مەم فەرماندەی هێزی دووی لەشــكری ڕۆژ (هێــزی پێشمەرگەی ڕۆژئاوای كوردستان) بە”وشــە”ی گوت ،تا ئێستە ئەوە بە دیكۆمێنــت یەكال نەبووەتەوە، بەاڵم % 100ئێمــە دڵنیاین ئەو چەكانەی ئەمەریكا و هاوپەیمانان بۆ چەكدارانــی پەیەدەی دەنێرن لە ڕۆژئاوای كوردستان ،پشكێكی دەچێتە قەندیل. ئــەو فەرماندەیە دووپاتی كردەوە “بەدڵنیایییەوە ئەو چەكانە دەچنە قەندیل ،ئەوە گومانی تێدا نییە”. ئەنەكەسە بەرپرســێكی ئەنجوومەنــی
نیشتمانیی كورد لە سووریا هێما بۆ ئــەوە دەكات كــە یەپەگە و پەیەدە گرێــدراوی پەكەكەن و ئەوەی لە ڕۆژئاوا ئێســتە حوكم دەكات ،لە راســتیدا پەكەكەیە، ئەو چەكانەیش كــە ئەمەریكا بۆ هێزەكانی ســووریای دیموكرات دەینێرێــت ،باس لــەوە دەكرێ بەشێكی دەدرێتە پەكەكە. نــەواف ڕەشــید بەرپــرس لــە ئەنجوومەنی نیشتمانیی كورد لە سووریا و نوێنەری پەدەكەسە لە هەرێمی كوردستان ،بە”وشە”ی ڕاگەیانــد ،پەیەدە و یەپەگە هیچ جیاوازییەكیــان لەگەڵ پەكەكە نییــە و ئەمەریــكاش ئەوەیان بۆ شــاندی ئەنەكەســە لە واشنتن دووپات كردووەتەوە ،بەاڵم ئەوان بۆ شەڕی داعش بەكاریان دێنن، لەســەر ئەو پرســانە ئەمەریكا و كونسوڵگەكان ئاگەدار كراونەتەوە، ئەمەریكا جگەلــەوەش ئاماژەیان بەوە دا كە چــاك دەزانن پەكەكە و پەیــەدە و یەپەگە هاوپەیمانی ئێرانن. هەروەها گوتی ،ئەمە تا ئێســتە بــە وردی ڕوون نییە ،بەاڵم ئەوە ڕوونە كــە لە ڕووی سیاســی و
دەســەاڵت و هەموو بوارەكانەوە، پەیەدە و یەپەگە ڕاســتەوخۆ بە پەكەكە گــرێ دراون ،دەتوانین بڵێین ئەوەی ئێستە لە ڕۆژئاوا لە دەسەاڵتن ،پەكەكەن نەك پەیەدە و یەپەگە. بەپێی ئەو قسانەی نەواف ڕەشید، هەموو ئەو چەكانەی ئێســتە لە دەســت یەپەگەدان ،لە بنەڕەتدا پەكەكە خاوەندارێتییان دەكات. دژە تانكی M136 AT4 ئەو مووشەكە كەســییە كە هەر سەربازێك دەتوانێ هەڵی بگرێ و لە كاتی شەڕدا بەكاری بێنێت دژی
تانك و ئۆتۆمبێلە سەربازییەكان ،بە یەكێك لە بەهێزترین چەكەكانی شەڕی مەیدانی دادەنرێ و سەرەتا لە ســوید دروســت كراوە ،دواتر ئەمەریكا پەرەی پێ داوە و پێشی خستووە و پاشــان سوید لەسەر شێوە ئەمەریكاییەكەی بەرهەمی هێناوەتەوە. ئەو دژە تانكە ،درێژیی لوولەكەی 101.6سانتیمەترە و كێشەكەی 6.7كیلۆگرام دەبــێ ،لە دووریی 300مەتــر ئامانجەكــە وێــران دەكات و تــا دووریــی نزیكەی 600مەتریــش كاریگەری دەبێ، تەنی گولەنەبــڕی 400ملیمەتر
دەبڕێت ،تەنیا ئەمەریكا و واڵتانی ئەڵمانیا و فڕەنسا و سوید و نەرویج و بەریتانیا و چەند واڵتێكی تری ڕۆژئــاوای ئەوروپــا خاوەنی ئەم جۆرە دژە تانكەن. تا ئێســتەش لــە بــازاڕی ڕەش مامەڵــە بــەو چەكە نەكــراوە، بەڵكــو تەنیا بــە ڕەزامەندی ناتۆ و ئەمەریكا و ســوید ئــەم جۆرە دژە تانكە بــە واڵتانی تر دراوە ،لە شەڕی عێراق و ئەفغانستاندا ئەو چەكە بەشێوەیەكی بەرباڵو بەكار هێنراوە و كاریگەریی زۆر بەهێزی هەبــووە لــە یەكالكردنــەوەی ڕووبەڕووبوونەوەكان.
ناوی بەرپرسانی بااڵی حزبی و حكوومی تێدایە
داواكاری گشتی سەتان دۆسیەی داگیركردن و زێدەڕۆیی موڵكی دەوڵەت لە كۆیە دەجووڵێنێ وشە/كۆیە -سەرخێڵ بە سەتان كێشــەی زێدەڕۆیی و داگیركردنــی موڵكی گشــتی لە كۆیە تۆمار دەكرێت و كەیســیان بۆ دەكرێتەوە ،داواكاری گشــتی ســنوورەكەش رای دەگەیەنێت، كێشەی زێدەڕۆیی بۆ سەر موڵكی گشتیی كۆیە ،تا دێت زیاتر دەبێت و چەنــدان كــەس بــەو هۆیەوە دراونەتە دادگا. بەپێــی ئەو زانیارییانەی دەســت “وشــە” كەوتوون ،لە ســنووری شارۆكەی كۆیە بە سەتان كێشەی زەویی زێدەڕۆیــی و داگیركردنی موڵكی گشتی لە داواكاری گشتی تۆمار كــراون ،بەاڵم هەنگاوەكانی لێكۆڵینــەوە لەو داوا یاســایییانە سستن. بەپێی زانیارییەكان ،ژمارەیەك لەو زەوییانەی لەناو كۆیە زێدەڕۆیییان كراوەتە ســەر ،موڵكی وەزارەتی شــارەوانیی حكوومەتی هەرێمی كوردســتانن و بۆ پــڕۆژەی پارك یان پڕۆژەی تــر تەرخان كراون، بــەاڵم لەالیــەن بەرپرســانی
حزبییەوە داگیر كراون و بەشــێك لەو زەوییانەشــی داگیــر كراون لەالیــەن چەنــد فەرمانبەرێك لە پۆلیسی كۆیە یان بەڕێوەبەرایەتیی شارەوانی هاوكاری كراون. ســەرچاوەیەكی ئاگــەدار لــە شــارەوانیی كۆیە ،بە”وشــە”ی راگەیانــد ،لە گوندی سوســێ تا دەگاتە ســماقوڵی گرتك ســەربە شــاری كۆیەیە و ســەرجەم ئەو زەوییانــە لەو ســنوورەن ،داگیر و تەلبەنــد كراون و بەشــێك لەو زەوییانەش كشتوكاڵین. بەپێی ســەرچاوەكە ،سەیرانگەی
چنارۆك بەهەمانشــێوە بەشێكی تەلبەند كــراوە ،لە كاتێكدا زەویی كشــتوكاڵییە كە بەپێی رێنوێنی حكوومەتی هەرێمی كوردســتان تەلبەندكردنی زەویی كشتوكاڵی دەبــێ بە تایبەتمەنــدی و بەپێی رێنوێنییەكان بێ ،بەاڵم هیچ كام لەو زەوییانە بەپێی رێنوێنی نین. ســەرچاوەكەی “وشــە” زیاتــر دەڵێ“ ،زۆرترین ئــەو زەوییانەی داگیر كراون ،زەویــی (لەوەڕگا و بەردەاڵنن) كــە موڵكی دەوڵەتە و چاوی زیاتر لەســەر ئەو زەوییانە بووە ،لەگەڵ ئەوەشــدا بەشێكی
زۆر لــەو زەوییانە لە كشــتوكاڵ نەخشەیان هەیە”. زانیارییەكانــی بەگوێــرەی “ناوچــە ســەرچاوەكە، شــاخاوییەكان چــاوی زیاتری بۆ داگیركردن لەســەرە و بەپێی بەدواداچوونەكانیش ،داگیركردنی ئــەو زەوییانە لە دەرەوەی یەكەی كارگێڕیی كۆیە كراوە و بەشێكی زۆر لە داگیركردنــی زەوییەكان لەالیــەن هێزە چەكــدارەكان و ئەو بەرپرســانە بــووە كە هێزی چەكداریان هەیە”. چاپووك عومەر قایمقمامی دەست
لەكاركێشــاوەی كۆیە كە وەك لە نامەی دەست لەكاركێشانەوەكەیدا هاتــووە ،هــۆی دەســت لەكاركێشــانەوەكەی پێوەندی بە زۆری زێدەڕۆیــی زەویوزار هەیە، لەوبارەیەوە بە “وشە”ی راگەیاند، “زێدەڕۆیی جــۆری زۆری هەبوو، خەڵكی هەژار هەبــوو پارچەیەك زەویــی بچووكی داگیــر دەكرد و خەڵكیــش هەبــوو بازرگانی بە موڵكــی گشــتییەوە دەكــرد لە سنوورەكەدا”. زیاتر دەڵێ“ ،حكوومەتی هەرێمی كوردســتان بەرامبەر زێدەڕۆیی زەویی كشــتوكاڵی كەمتەرخەم بووە ،ئەگەرنا لــە زووەوە زەوییە لــەوەڕگا و بەردەاڵنــەكان تاپــۆ بكرانایــە ،ئێســتە دۆخەكە بەو شێوەیە نەدەبوو”. چاپــووك عومــەر ئامــادە نەبوو زانیاریی زیاتــر لەوبارەیەوە بدات و رای گەیانــد“ ،كۆیــە ئێســتە قایمقامی هەیە و پێویســتە ئەوان قسەی لەسەر بكەن”. لەبارەی ئەو زانیارییانەی دەســت “وشە” كەوتووە ،سەتان دۆسیەی
زێدەڕۆیــی و داگیركردنی موڵكی گشــتی لە كۆیە ،لوقمان سدیق داواكاری گشتی كۆیە ،بە”وشە”ی راگەیانــد“ ،بەداخــەوە ئێســتە زێدەڕۆیــی و داگیركردنی موڵكی گشــتی لە حاڵەتەوە دەرچووە و پرسێكی گەرمی ئەمڕۆیە”. ئەو دەڵێ“ ،ســەتان دۆســیەی زیادەڕۆیــی رەوانەی دادگا كراون و بەشێكیشــیان بڕیاریان لەسەر دراوە”. ئــەو ئەندامەی داوكاری گشــتی ئامــاژەی دا“ ،ئــەو دۆســیانەی لەبارەی موڵكی گشتی و زێدەڕۆیی رەوانــەی دادگا كــراون ،خەڵكی جۆراوجۆری تێدایــە و ژمارەیەك بەرپرسیش هەیە كە رێوشوێنیان لەگەڵدا وەردەگیرێت”. ئەندامەكــەی داواكاری گشــتی ئاشــكرای كــرد“ ،ژمارەیــەك هاوواڵتی لەســەر موڵكی گشتی حوكم دراون ،بەاڵم لە سەرووەوە بە ژمارەیەك بڕیار بــەری كران و ئەوەش زیانی زۆری بە پرۆســەكە گەیاندووە”. الی خۆشیەوە سەركەوت رەسووڵ
قایمقامــی كۆیــە ،بە”وشــە”ی راگەیاند“ ،توانیومانە بەڕێژەیەكی بەرچاو زێدەڕۆیی ســەر زەوی و موڵكی گشــتی لە سنووری كۆیە كۆنترۆڵ بكەین”. ئەو دەڵێ“ ،لــە ماوەیەكی كورتدا زیاتر لە 100كەس كە بەرپرســی بــااڵ و هاوواڵتی تێدایە لەســەر زێدەڕۆیــی و داگیركردنی موڵكی گشتی بانگێشــتی دادگا كراون و لێكۆڵینەوەیان لەگــەڵ كراوە كە بەشــێك لەوانە كەیســەكانیان بە گرتن یەكال كراوەتەوە”. “بەاڵم تا ئێستە ژمارەیەك كەیس بە كراوەیی ماونەتەوە و بەشێكیشیان رۆژانە بانگێشتی دادگا دەكرێن و لێكۆڵینەوەیــان لەگەڵ دەكرێت، پۆلیسی ناوخۆ و پۆلیسی دارستان و هێزە تەناهییەكانی تریش بۆ ئەو هەڵمەتە راســپێردراون” قایمقام وای گوت. پێشــتر “وشــە” ژمــارەی ئــەو كەیسانەشــی باڵو كردەوە كە لە دەشــتی هەولێر هەیە و بەدەیان بەرپرســی حزبــی و حكوومی لە داگیركردنەكەی تێوە گالبوون.
كوردستانی
وشە /گەرمیان -سەبری هۆرینی گەنجانــی نــــــــــــاوچە كوردســتانییەكانی پارێــزگای دیالە ،رووبەڕووی كێشــەیەكی تــر بوونەتــەوە ،ئــەوان پاش هاوسەرگیری ،فۆڕمی خۆراكیان بۆ دروســت ناكرێت ،چونكە لە دیالــەوە بڕیار لەســەر راگرتنی جیابوونەوەی ئەندام لە خێزان و تۆماركردنی خێزانی نوێ دراوە.
هاوســەریی ئەنجام داوە ،بەاڵم وەك خێزانێكــی تــازە فۆڕمــی خۆراكی بۆ دروست نەكراوە. ئەو دەڵێ“ ،بەرپرسانی خانەقین پێیان راگەیاندین ،فەرمانیان لە دیالەوە بۆ هاتووە كە جیابوونەوە بــۆ هیــچ ئەندامێكــی خێزان نەكرێت ،بەو مانایەی ناوەكانیان لــە فۆڕمــی خۆراكی پێشــتر دەربهێنرێت و فۆڕمی نوێیان بۆ دروســت بكرێت وەك خێزانێكی تازە”. زیاتــر دەڵــێ“ ،دواخســتنی دەرهێنانــی فۆڕمــی خــۆراك قورسایییەكی زۆری خستووەتە
ســەباح جومعــە گوتەبێــژی شــارەوانی ئەنجوومەنــی دووزخورماتــوو ،بە”وشــە”ی راگەیاند“ ،بەداخەوە ئەنجوومەنی شــارەوانیی خورماتــوو بووەتە فەرمانگەیەكی ئاســایی و رۆڵی بڕیاردانی نەماوە”.
سوود لە داهاتی سنوورەكەمان وەربگریــن وەك مەرزەكانــی پەروێزخــان و مونزریــە لــە سنووری خانەقین”. زیاتــر دەڵــێ“ ،هێشــتا بەغدا وەك ناوچەیــەك مامەڵەمــان لەگــەڵ دەكات كــە ژمــارەی دانیشتووانمان 30هەزار بێ نەك 200هەزار كــەس ،ئەنجوومەن بۆ هەموو ئەو كێشــانە چەندان
نووســراوی كــردووە ،بــەاڵم وەاڵممان نەدراوەتەوە”. روونی كــردەوە“ ،بــەر لە چوار ســاڵ بەكۆی دەنگی ئەندامانی ئەنجوومــەن بڕیاری گەڕانەوەی ناوچەكەمــان دا بــۆ ســەر كوردســتان ،بەاڵم حكوومەتی بەغدا لــە دژمان وەســتایەوە، ئەنجوومەنــی لەكاتێكــدا شــارەوانییەكان وەك پەرلەمانی
بچووكــی هــەر ناوچەیەكە كە حوكمڕانی دەكات”. هاوشێوەی خانەقین و خورماتوو، شارەدێی مەندەلی هاوسنووری ئێران و شارەدێیەكانی سەعدیە و جەلــەوال ،لەالیــەن بەغداوە فەرامۆش كراون و ئەنجوومەنی شــارەوانیی ئــەو ناوچانەش لە پەراوێزیدا ماونەتەوە. بەشــیر عەبــدواڵ ،جێگــری
سەرۆكی ئەنجوومەنی شارەوانیی جەلەوال دەڵێ“ ،لە سەروبەندی داگیركردنی جەلەوال و سەعدیە لەالیەن داعشــەوە ،بەڕێوەبەری شــارەدێیەكان و ئەنجوومەنــی شــارەوانییەكانی ئەو ناوچانە ،لە خانەقیــن درێژەیان بەكاروباری هاوواڵتییــان دەدا و حكوومەتی بەغــدا ئــاگای لێ نەبــوون و فەرامۆشی كردبوون”.
سەرشــانمان ،چونكــە لــە وەرگرتنــی بەشــە خــۆراك بێ بەشــین و لە دەركردنی كارتی نیشــتمانیش پاش كەوتووین. ئێمە چەند مانگــە بەهاتوچۆی فەرمانگەكانــەوە ســەرقاڵین و ئــەوان دەڵێن ئەو پرۆســەیە تا چەند مانگێكی تر راگیراوە”. هیوا كەریم كە هاوشێوەی ئاری لە دەرەوەی گەرمیان پرۆســەی هاوسەریی ئەنجام داوە ،بۆ “وشە” باســی لەوە كرد“ ،لــە كاتێكدا ناوی خۆمم لــە فۆڕمی خۆراكی خێزانەكەمان سڕیوەتەوە ،ئێستە ناتوانم ناوی هاوسەرەكەم بۆ سەر
فۆڕمی نوێ بگوازمەوە”. ئــەو داوای كــرد ،بەرپرســانی یەكەی كارگێڕیــی گەرمیان و دیالە ئەو كێشــەیە چارەســەر بكەن. محەمەد مەحموود بەرپرســی بەشــی فــۆڕم لــە كۆمپانیای خۆراكی گەرمیان ،بۆ “وشــە”ی روون كــردەوە“ ،لەالیــەن بەرپرســانی خۆراكــی دیالەوە لەسەر ئاستی سەرووی خانەقین ســەرەتا ئاگادار كراوینەتەوە تا مانگی نیسانی ئەمساڵ پرۆسەی جیاكردنەوە بۆ هیچ ئەندامێكی خێزان لە ناوچــە جیاجیاكانی
دیالە ئەنجام نەدەیــن ،بەاڵم وا مانگی نیسان تەواو دەبێت و هیچ بڕیارێك نییە بۆ دەستكردنەوە بەو پرۆسەیە”. ئەو دەڵــێ“ ،بەرپرســانی دیالە بە روونــی پێیــان گوتین هیچ مامەڵەیەكــی هاوواڵتییــان نەنێریــن ئەگەر پێوەســت بێ بــە دەرهێنانی فۆرمــی خۆراك، بێ ئــەوەی هۆكارەكەی روون بكەنــەوە ،تەنیــا ئاگاداریــان كردووینەتــەوە وردبینــی لــە نەمانی نــاوی ئەندامانی خێزان دەكەن”. غالب عەتیە گوتەبێژی پۆلیسی
پارێــزگای دیالــە ،بۆ “وشــە” ئامــاژەی دا“ ،وەك رێكارێكــی تەناهی پرۆسەی ناو جیاكردنەوە و گەڕانەوەی خێزانی ئاوارە زیاتر وردبینی تێدا دەكرێ”. بەپێی ئاماری دادگا و كۆمپانیای خۆراكــی گەرمیان ،تا ئێســتە نزیكــەی 120گەنج لە گەرمیان ئــەو كۆســپەیان هاتووەتە رێ و لــە رووی دەركردنــی كارتی نیشتمانیشــەوە ئاســتەنگیان هاتووەتە پێش ،چونكە دەیانەوێ جارێك ئــەو كارتــە دەربكەن و ناتوانــن ماوەی چەنــد مانگێك دیسان نۆرە بگرن بۆ دەرهێنانی
كارتێكی تر بەپێی فۆڕمی نوێی خۆراك. كاروان محەمــەد بەرپرســی فەرمانگــەی كارتی نیشــتمانی لە شــارۆكەی كەالر ،بۆ “وشە” ئاماژەی دا“ ،هەر كەسێك كارتی نیشــتمانی دەربكات ،ســەرەتا دەبێت ناوی خــۆی تۆمار بكات و پاش چوار مانگ ســەردانمان بكاتەوە بۆ ئەوەی ئەو كارتەی بۆ دەربكرێت”. ئەو دەڵێ“ ،تــەواوی بەڵگەكانی وەك فۆرمــی خۆراك و ناســنامە و كارتــی زانیاری پێویســتە بۆ دەرهێنانی كارتی نیشتمانی”.
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
وشە /گەرمیان- سەبری هۆرێنی بەرپرســانی كــورد لــە ناوچە كوردســتانییەكانی دەرەوەی سنووری كارگێڕیی حكوومەتی هەرێــم ،رای دەگەیەنــن لەالیەن حكوومەتــی عێراقەوە، ئەنجوومەنــی شــارەوانییەكان لە ناوچــە كوردســتانییەكاندا پەك خــراون و رۆڵی بڕیاردانیان نەماوە ،ئەوەش پاش دەركەوتنی هەڵوێســتی ئەنجوومەنــەكان دێــت بــۆ گەڕانــەوەی ناوچە كوردستانییەكانی وەك خانەقین و دووزخورماتــوو بــۆ ســەر پارێزگای كەركووك و كوردستان.
روونی كردەوە“ ،بەتایبەت پاش هاتنی میلیشــیاكانی حەشدی شەعبی بۆ ناوچەكە ،ئەنجوومەنی شــارەوانی هیــچ بڕیارێكی پێ نادرێت و بەغــداش بەتەواوەتی ناوچەكــە و ئەنجوومەنەكــەی پەراوێز خستووە”. “گرنگترین بڕیاری ئەنجوومەن ئــەوە بوو كــە بەكــۆی دەنگی ئەندامانی بڕیــاری دا خورماتوو بخرێتەوە سەر كەركووك ،بەاڵم بەغــدا دژایەتی كردیــن و ئەو بابەتە فەرامۆش كرا” ،گوتەبێژی ئەنجوومەنەكە وای گوت. جومعــە دەڵێ “بەغــدا بەدەنگ هەر بڕیارێكــەوە دێت كە دژ بە كوردســتان و لــە بەرژەوەندی خــۆی بێــت ،بــۆ نموونــە ،بە شارۆكەكردنی شارەدێی ئامرلی سەربە شارۆكەی دووزخورماتوو كە لەالیەن بەغداوە پشــتیوانی راستەوخۆ كرا”. زەمەن عەبدولكەریم یاساناس لە پارێزگای دیالە ،بۆ “وشە”ی روون
كردەوە ،پــاش رووخانی رژێمی بەعس ،یەكێك لە ئاستەنگەكان چۆنێتی بەڕێوەبردنی شــارۆكە و شــارەدێیەكان بــوو لەالیەن ئەنجوومەنێكــەوە كــە ببێتــە چاودێری دەزگە حكوومییەكان و رێكخســتنی كاروبــاری هاوواڵتییان لە ئەســتۆ بگرێت، بۆیە لــە تــەواوی شــارۆكە و شــارەدێیەكانی عێراق بەناوچە كوردســتانییەكانی دەرەوەی هەرێمــەوە ،لە پــاش 2008ەوە ئەنجوومەنــی شــارەوانییەكان وەك دەزگەیەكــی شــەرعی دەنگپێــدراوی خەڵــك هاتنــە پێكهێنان. ســەمیر محەمــەد ،ســەرۆكی شــارەوانی ئەنجوومەنــی خانەقین ،بۆ “وشە” ئاماژەی دا، “حكوومەتی بەغدا و بەرپرسانی دیالــە ،خانەقینیــان فەرامۆش كــردووە و بایەخ بە نووســراو و داواكاری ئەنجوومەن نادەن”. ئەو دەڵێ“ ،تا ئێستە نەمانتوانیوە
دیالە پێكهێنانی خێزانی نوێ لە ناوچە كوردستانییەكان رادەگرێت
ئاری حوسێن گەنجێكی سنووری شارۆكەی خانەقین ،بە”وشە”ی راگەیاند كە لە كانوونی یەكەمی ســاڵی رابردووەوە ،پرۆســەی
پڕۆژەكە ژینگەی شاخی گۆیژە و شەقامی 100مەتری سلێمانی دەشێوێنێت
شارەوانیی ڕێگری لە دروستكردنی ڤێال لەناو چاڤی الند دەكات
وشە /سلێمانی -شاد كەیوان كۆمپانیای نالیا لەنــاو پڕۆژەی گەشــتیاری جاڤــی النــدی گەشــتیاری لــە ســلێمانی، سەرقاڵی دروســتكردنی ڤێالی شــاهانەیە ،بەاڵم شــارەوانیی ســلێمانی دەڵێت ،ئەو پڕۆژەیە شــاخی گۆیژە دەشــێوێنێت و
ڕێگریش بۆ شەقامی 100مەتری سلێمانی دروست دەكات كە لە ئایندەدا دروست دەكرێت ،بەاڵم كۆمپانیاكــە دەڵێــت “مۆڵەتی ڕەسمییان هەیە”. پڕۆژەی جاڤی الندی گەشتیاری كــە خاوەندارییەكــەی بــۆ
كۆمپانیــای نالیــا دەگەڕێتەوە، دەیەوێــت ڤێــا لەنــاو چاڤی النــد دروســت بــكات و وەك ئامــاژەی پــێ دەدەن ،مۆڵەتی پڕۆژەكەیــان وەرگرتــووە و فەرمانی دەستبەكاربوونیشــیان هەیە ،بەاڵم الیەنە پێوەندارەكان دەڵێــن ،دروســتكردنی ئــەو
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
بەغدا ئەنجوومەنی شارەوانییەكانی ناوچە كوردستانییەكان پەك دەخات
3
پڕۆژەیــە شــاخی گۆیــژە دەشــێوێنێت و ڕێگریــش بــۆ شــەقامی 100مەتری سلێمانی دروســت دەكات ،لە ئێستەشدا ئەو پڕۆژەیە ڕاگیراوە و ئیشــی تێدا ناكرێت. یوســف یاســین ســەرۆكی شارەوانیی ســلێمانی ،ئاماژەی
بەوە دا كە ئەو پڕۆژەیەیان لەبەر دوو هۆكار وەستێنراوە ،ئەوانیش ناشــیرینبوونی ژینگەی شاخی گۆیژەیــە لەگــەڵ ڕێگریكردن لــە ڕێــڕەوی شــەقامی 100 مەتری سلێمانی كە لە ئایندەدا جێبەجێ دەكرێت. یاســین بە”وشە”ـــی گــوت، “ڕاســتە ئەو پڕۆژەیــە مۆڵەتی هەیــە ،بــەاڵم شــارەوانی لــە دەسەاڵتیدایە هەر پڕۆژەیەك بووە هۆی ناشیرینكردن یان تێكدانی پالنی حكوومی و شــارەوانی و خزمەتگوزاری ،ڕایبگرێت”. “جگە لەوانــەش ،ئێمە چەندان كێشــەی ترمــان لەگــەڵ ئەو كۆمپانیایە هەیە و لە دادگادان، تا ئەو كێشــانە دادگا یەكالیان نەكاتەوە ،رێگە لە دروستكردنی ئــەو پڕۆژەیە دەگرین” یاســین وای گوت. سەرۆكی شــارەوانیی سلێمانی ئاشكرای دەكات كە ئەوان ناڵێن نابێت پڕۆژەكە جێبەجێ بكرێت، بەڵكو پڕۆژەكەیــان ڕاگرتووە تا كاتێك ڕێگەیــەك دەدۆزنەوە كە
هەم پڕۆژەكە جێبەجێ بكرێت و هەم ژینگەی شاخی گۆیژە تێك نەچێت و كێشــەش بۆ شەقامی 100مەتری دروست نەبێت. چاڤی النــد دەكەوێتــە بناری شاخی گۆیژەی شاری سلێمانی و پڕۆژەیەكــی گەشــتیارییە و جگــە لە بوونی چەنــدان یاریی جۆراوجۆر ،چەنــد كابینەیەكی گەشــتیاری تێدایە و بڕیاریش بــووە كۆمپانیاكــە دوو ڤێالی شــاهانە لەنــاو ئــەو پڕۆژەیەدا جێبەجێ بكات. فەرمــان غەریــب بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتــی وەبەرهێنانــی ســلێمانی ،رای دەگەیەنێــت، ئــەو پڕۆژەیە لــە ڕووی مۆڵەتی وەبەرهێنــان بــەو كارە هیــچ كێشەیەكی نییە ،بەاڵم شارەوانی پێی وایــە ڕێگری لــە هەندێ پالنی خزمەتگــوزاری دەكات و دەســەاڵتی ڕاگرتنی پڕۆژەكەی هەیە. غەریــب بە”وشــە”ی گــوت، “دەبێــت گفتوگــۆ لــە نێوان شارەوانی و كۆمپانیاكە بكرێت و
بە نەخشەیەك كێشەكە چارەسەر بكەن ،خــۆ ئەگــەر كۆمپانیاكە بیســەلمێنێت پڕۆژەكەیــان ئــەو كێشــانە دروســت ناكات كــە شــارەوانی دەیڵێــت ،ئەوا دەسەاڵتی ڕاگرتنی نییە”. بــەاڵم كۆمپانیــای نالیــا كــە جێبەجێــكاری پڕۆژەكەیــە، ئاماژە بەوە دەدات كە شارەوانی و وەبەرهێنان لەنــاو خۆیاندا لە كێشــەدان و ئێستە شەڕەكەیان بە پڕۆژەی چاڤی الند دەفرۆشن. ئــارام ئیســماعیل بەڕێوەبەری جێبەجێــكاری ئــەو پڕۆژەیە، بــۆ “وشــە”ی ڕوون كــردەوە، پڕۆژەكەمــان مۆڵەتی ڕەســمی هەیە و هەموو ڕێكارێكی یاسایی بە دیكۆمێنت هەیــە و فەرمانی حكوومەتی بۆ دەســتبەكاربوون هەیە. بــەاڵم وەك دەڵێ“ ،كێشــە لە دۆكۆمێنــت و نەبوونی مۆڵەت نییــە ،بەڵكو كێشــە لــە نێوان شــارەوانی و وەبەرهێناندا هەیە و كێشــەكەیان كــردووە بــە پڕۆژەكەی چاڤی الند”.
كوردستانی هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
4
“بەغدا نزیكەی 12ســاڵە پرسی مادەی 140ی دوا خســتووە و هیچیان بۆ نەكردووە .بەغدا ناتوانێ رێگری لە بەڕێوەچوونی ریفراندۆم لە كەركووك بكات .ویستی خەڵكی كەركووك تا ئاستێك بەهێزە بەغدا ناتوانێ هیچ پێشی پێ گرێ .بە بەڕێوەچوونی ریفراندۆم لە كەركووك ،بە بەردێك دوو چۆلەكە دەكوژین”.
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
هەوڵی تێكدانی دۆخی تەناهیی كەركووك دەدرێت
حەشدی شەعبی دەیەوێت هێزی چەكدار بۆ بەرەی توركمانی دروست بكات
وشە /رامیار جەواد حكوومەتــی عێراق لــە رێگەی حەشــدی شــەعبییەوە هــەوڵ دەدات هێزێكــی چەكــدار بــۆ توركمانەكانــی ســەربە خۆیان دروست بكات و ئامانجەكەیان بە “هەوڵدان بــۆ تێكدانی بارودۆخی تەناهیی شــاری كەركووك” لێك دەدرێتەوە. ســەرچاوەیەكی ئاگــەدار لــە كەركووك ،بە”وشــە”ی راگەیاند، حكوومەتی عێــراق هەوڵ دەدات لەڕێگەی حەشــدی شەعبییەوە، هێزێكی چەكدار لەو توركمانانەی كەركــووك دروســت بــكات كە هەڵوێستێكی دژ بە كوردستانیان هەیە. روونــی كــردەوە“ ،تــا ئێســتە هەوڵەكــە شــێوەیەكی تــەواو ئاشــكرای وەرنەگرتــووە ،بەاڵم بەدڵنیایییــەوە لەگەڵ هەڵكردنی ئااڵی كوردســتان لە كەركووك و هاتنەپێشەوەی پرسی ریفراندۆم
لە كوردســتاندا ،الیەنی عێراقی لەو رێگەیــەوە هەوڵەكانی دژ بە كەركــووك و كوردســتان چڕتر دەكاتەوە”. كانــدی حەســۆر كادری بەرەی توركمانــی لــە كەركــووك ،بــۆ “وشە” ئاماژەی دا“ ،هەوڵەكان بۆ دروســتكردنی هێزی چەكدار لە توركمانەكان ،بــە هەوڵی خۆمان نازانیــن ،رەنگە ئــەو هەواڵنە بۆ تێكدانی ئارامی شــاری كەركووك بێت”. ئەو نكوڵی لــەوە نەكرد“ ،لەالیەن حەشدی شەعبییەوە پێشنیازمان بۆ كــراوە هێزێكــی چەكدار پێك بێنیــن ،بــەاڵم ئێمــە رەتمان كردووەتەوە”. لیوا هەڵــۆ نەجــات بەڕێوەبەری ئاسایشــی كەركووك ،بە”وشە”ی ڕاگەیاند“ ،دروســتكردنی هێزی چەكداری دەبێــت بزانرێت چۆنە و بــۆ چییە و بە چ یاســایەك ڕێك خــراون و ئامانجیان چییە ،ئینجا ئێمــە دەتوانین مامەڵەیان لەگەڵ
بكەیــن و ڕێگەیان پــێ بدەین، بەپێچەوانەوە بەهەموو شێوەیەك ڕێگە پێنەدراوە ،چونكە رەنگە دژ بە نەتەوەیەكی تر بێت ،لە كاتێكدا ئێمە بەبێ جیــاوازی نەتەوەكان دەپارێزین”. بەڕێوەبەری ئاسایشــی كەركووك زیاتــر دەڵێ“ ،ئەو هێــزەی باس دەكرێــت گرووپــی چەكداری دروســت دەكەن ،خۆیان ڕەتیان كردووەتــەوە ،كۆمەڵێك گەنجی هەڵچــوون كە خۆشــیان نازانن ئــەو ئااڵیەی هەڵــی دەدەن هی نەتــەوەی توركمانــە یــان هی حزبێكــی توركمانی ،ئەو گەنجانە ئااڵی حزبی هەڵدەدەن و وا دەزانن هی نەتەوەی توركمانە”. دوو هەفتەی رابردوو ئەنجوومەنی پارێــزگای كەركــووك بڕیــاری هەڵكردنــی ئااڵی كوردســتانی لەســەر دامەزراوە فەرمییەكانی كەركــووك دەركرد ،ئــەوەش لە ئاستی چەند هێزێكی دیاریكراوی سیاســی كــە هەڵوێســتێكی
عێراقچێتییان هەیە ،رووبەڕووی ناڕەزایەتی دەربڕین بووەوە ،بەاڵم پارێزگای شــارەكە مكوڕی خۆی لەســەر بەرزكردنــەوەی ئااڵی كوردستان دووپات كردووەتەوە، ئەوەش بە رەچاوكردنی ناوەڕۆكی دەستووری هەمیشەیی عێراق. حەســەن تۆران نوێنەری بەرەی توركمانی لــە پەرلەمانی عێراق، بە”وشە”ی راگەیاند“ ،هەڵكردنی ئااڵی كوردستان دژ بە دەستووری عێراقە” ،ئــەو لێدوانــەی تۆران لەكاتێكدایە كە لە ســەروەختی هێرشــەكانی داعش و هەاڵتنی ســوپای عێــراق لــە كەركووك، تــۆران كە ئــەوكات ســەرۆكی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك بوو ،دانیشتنێكی ئەنجوومەنەكەی بەڕێــوە بــرد و بەكــۆی دەنگ داوایان لە هێزەكانی پێشمەرگەی كوردســتان كرد ،كەركــووك لە تیرۆریستانی داعش بپارێزێت. الیەنە كوردستانییەكان پێداگیری لەســەر ئــەوە دەكەن بــەرەی
توركمانــی لەپێناو ئەجێندایەكی دەرەكی كار دەكات و بەرژەوەندی گشــتیی نەتــەوەی توركمــان رەچــاو نــاكات ،ئــەوەش وای كــردووە دووڕوویــی تــەواو بە هەڵوێستەكانیانەوە دیار بێت. شــەالل عەبــدول قایمقامــی شــارۆكەی دووزخورماتــوو ،بۆ “وشــە”ی دووپات كردەوە“ ،دان بەخۆداگرتنی الیەنە سیاسییەكان و هاوواڵتییانــی كورد لە بەرامبەر ڕەفتاری بــەرەی توركمانی و ئەو گرووپانــەی هاوكاریانــن ،جێی دەستخۆشییە و ئەوە بووەتە هۆی ئەوەی دۆخــی تەناهیی ناوچەكە
ئاڵۆز نەبێتەوە”. ئەو دەڵــێ“ ،هەوڵمــان داوە لە نزیكەوە لــە بــەرەی توركمانی بگەیەنین زیاتر مافی هەڵدانی ئەو ئااڵیە هەیە كە لە سایەیدا سەتان پێشمەرگە شەهید بوون و پێش بە هێرشــی تیرۆریستانی داعش گیرا” ،ئــەوەش وەك ئاماژەیەك بە رۆڵــی هێزەكانی پێشــمەرگەی كوردستان لە پاراستنی كەركووك و ناوچە كوردســتانییەكانی تر لە هێرشەكانی داعشدا”. لێدوانەكەی قایمقامی خورماتوو لەكاتێكدا دێت ،كە بەهەمانشێوە هەوڵــی دروســتكردنی هێــزی
چەكدار لە ئەندام و كادرانی سەربە بەرەی توركمانی لە شارۆكەكەی دەدرێت ،بەشــێوەیەك هێزەكە لە چوارچێوەی حەشــدی شەعبی و لە بەغداوە فەرمان وەربگرێت. عەبــدول دەڵێ“ ،دروســتكردنی هێزی چەكــدار هەوڵێكی پیالن بــۆ داڕێژراوە و بــە بەرنامە كاری بۆ دەكرێت ،هــەوڵ دەدرێت وەك جاری پێشــوو دۆخــی تەناهیی شــارۆكەكە تێك بدرێــت ،بەاڵم ســوپاس بــۆ پێشــمەرگە كــە بەهاوكارییەكانی ئــەوان توانراوە پارێــزگاری لە دۆخــی تەناهیی شارۆكەكە بكرێت”.
كورد قۆناغی سێی مادەی 140جێبەجێ دەكات
محەمەد كەمال :بە بەردێك دوو چۆلەكە دەكوژین لەسەر چارەنووسیان دەدەن.
وشە /هەولێر -كاوە جەم كــورد بە نیــازە قۆناغی ســێی مادەی 140بــۆ یەكالكردنەوەی ناوچــە چارەنووســی كوردســتانییەكانی دەرەوەی یەكــەی كارگێڕیــی هەرێــم، جێبەجێ بــكات .شــارەزایانی یاســایی دووپات لە بەربەســتی یاسایی بەردەم ئەو نیازە دەكەن، بەاڵم سەرۆكی لیستی برایەتیی لــە ئەنجوومەنــی پارێــزگای كەركووك ،دەڵێ “بە بەردێك دوو چۆلەكە دەكوژین”. شــاندی هاوبەشــی پارتــی و
یەكێتی لە ماراسۆنێكی 10رۆژەدا ( 2بۆ 11ی نیسان) ،لەگەڵ حزب و الیەنە ناوخۆیییــەكان ،بەغدا و كۆنســوڵ و نوێنەرانی واڵتانی بیانی ،كۆ بوونەوە و نیازی خۆیان بــۆ بەڕێوەچوونــی ریفراندۆم لە هەرێمی كوردســتان لەمساڵدا خستە ڕوو. رۆژ نــووری شــاوێس ئەندامی مەكتەبــی سیاســیی پارتــی دیموكراتی كوردستان ،دووپاتی دەكاتەوە كە ئــەوان “بە روونی” ئەو نیازەیان خســتووەتە ســەر مێزی كۆبوونەوە و دانوستانەكان. رەنگە لەناو كۆبوونەوەی شاندی
هاوبەشــی پارتــی و یەكێتی و ســەرۆكایەتیی هەرێمدا لەگەڵ الیەنی عێراقــی و بیانی ،ئەوەی زۆر باســی كرابێت ،چارەنووسی كوردســتانییەكانی ناوچــە دەرەوەی یەكــەی كارگێڕیــی هەرێــم و بە تایبــەت پارێزگای كەركووك بێت. رۆژ نــووری شــاوێس ،لە دوای كۆبوونەوەیان لەگەڵ كۆنســوڵ و نوێنەرانــی واڵتانــی بیانی لە كوردســتان ،گوتــی “ئەگــەر دەســەاڵت و خەڵكــی ئــەو ناوچانــە بیانــەوێ ،دەتوانن لەو ریفراندۆمــەدا ئامــادە بن” .ئەو
دەڵــێ“ ،حكوومەتــی عێــراق زیاتــر لــە 10ســاڵە پرســی یەكالكردنــەوەی چارەنووســی ناوچــە كوردســتانییەكانی دەرەوەی یەكــەی كارگێڕیــی هەرێمی پشــتگوێ خســتووە و ئــەوەش نایاســایییە ،بــەاڵم دەكــرێ دانیشــتووانی ئــەو ناوچانە لە میانەی بەشــدارییان لە ریفراندۆمەكەدا ،بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆیان بدەن”. تــا ئێســتە بــە روونــی كاتی بەڕێوەچوونی ریفراندۆمەكە دیار نییە كــە بەشــداربووان بە دوو وەاڵمی “نا” یــان “بەڵێ” ،بڕیار
“بەغدا ناتوانێ هیچ رێگرییەك بكات” رۆژی 28ی مانگی ئاداری رابردوو كاتێــك ئەنجوومەنــی پارێزگای كەركووك بــە فەرمــی بڕیاری هەڵكردنی ئااڵی كوردســتانی لە پارێزگاكەیان دەركــرد ،داوایان كــرد كــە لــە ریفراندۆمەكەی كوردستاندا بەشدار بن .محەمەد كەمال سەرۆكی لیستی برایەتی لــە ئەنجوومەنەكــە ،دووپاتــی كــردەوە كــە بەرنامــەی لــەو شێوەیەیان هەیە ،بەاڵم چاوەڕێی پێكهێنانی لیژنەی پێوەندیدارن لە كوردستاندا. ئــەو بە”وشــە” دەڵــێ“ ،بەغدا نزیكەی 12ســاڵە پرسی مادەی 140ی دوا خستووە و هیچیان بۆ نەكــردووە .بەغدا ناتوانێ رێگری لــە بەڕێوەچوونــی ریفراندۆم لە كەركووك بكات .ویستی خەڵكی كەركووك تــا ئاســتێك بەهێزە بەغــدا ناتوانێ هیچ پێشــی پێ گرێ .بە بەڕێوەچوونی ریفراندۆم لە كەركــووك ،بــە بەردێك دوو چۆلەكە دەكوژین”. ســەرۆكی لیســتی برایەتــی، پێی وایــە دەبــێ ئەنجوومەنی شــار و شــارۆكەكانی دەرەوەی یەكــەی كارگێڕیــی هەرێم ،بە فەرمــی داوای بەشــداربوون لە ریفراندۆمەكــەی كوردســتان
بكەن و ئەمەش بــە “داوایەكی یاسایی” دەزانێت. “ئەمری واقیع و كارتەكانی دەست بەغدا” بەپێی یاســا ،دەبوو چارەنووسی ناوچــە كوردســتانییەكانی دەرەوەی یەكــەی كارگێڕیــی هەرێــم لــە ســێ قۆناغــی ئاســاییكردنەوە ،ســەرژمێری و ریفراندۆمدا یەكال بكرێتەوە. زانا رۆســتایی ئەندامی لیژنەی یاســایی لە پەرلەمانــی بەغدا، دووپاتــی دەكاتــەوە ،ئەگــەر بەڕێوەچوونــی ریفرانــدۆم لــە كەركــووك وەك قۆناغی ســێی جێبەجێكردنی مادەی 140بێت، ئەوا كێشەی ئەوتۆی لە بەردەمدا نابێت. رۆستایی بە”وشە” دەڵێ“ ،بەپێی ئەمــری واقیــع ،حكوومەتــی هەرێمــی كوردســتان دەتوانێ ریفرانــدۆم لەو ناوچانــە بەڕێوە ببات كە ئێســتە پێشــمەرگەی لێیــە و لەژێــر دەســەاڵتیدایە، بەاڵم ئەو كارە رەخنەی یاســایی
زۆری لــێ دەگیرێــت .دەبێ بۆ بەڕێوەچوونی ریفراندۆم لە ناوچە جێ ناكۆكەكان ،حكوومەتەكانی بەغــدا و هەولێر بگەنە جۆرێك لە رێككەوتن”. رۆســتایی پێــی وایــە ،ئەگەر هەنگاوێكی جیا لــە رێككەوتن بنرێت ،حكوومەتی بەغدا هەموو هەوڵێكی خۆی دەدات بۆ ئەوەی رێگری لەو كارە بكات. “عەرەب زۆرینــەی پەرلەمان و حكوومەتیــان بەدەســتەوەیە و ئەوكات هێزی دیپلۆماسی خۆیان دەخەنە گەڕ و رەنگە پاڵەپەستۆی هەندێ واڵتی ناوچەیی بۆ ســەر هەرێمــی كوردستانیشــی لێ بكەوێتەوە” رۆستایی وای گوت. ئەو ئەندامەی لیژنەی یاســایی پەرلەمانی بەغدا ،بە باشی دەزانێ ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك داوایەك ئاراســتەی پەرلەمان و حكوومەتی كوردســتان بكات بۆ ئەوەی بخرێنەوە ســەر هەرێم و بەشداری لە هەر جۆرە ریفراندۆم و هەڵبژاردنێكــی كوردســتاندا بكەن.
رۆژ نووری شاوێس:
ئەگەر دەسەاڵت و خەڵكی ئەو ناوچانە بیانــەوێ ،دەتوانن لەو ریفراندۆمەدا ئامادە بن
كوردستانی
لە دەڤەری سەوز چاالكی دەكەن
باوەڕپێكــراوەوە وەری گرتوون، زیاتر لە 15ڕێكخــراو و گرووپ كە سەربە پەكەكەن ،لە سنووری ســەوز كار و چاالكی دەكەن و تــەواوی هاوكارییەكیشــیان بۆ دابین دەكرێت ،ئەمە لە كاتێكدا بەپێــی یاســا فەرمییەكانــی كوردســتان ،هیــچ حــزب و ڕێكخراوێــك بەبــێ وەرگرتنی مۆڵەتــی كاركردنــی حزبی یان رێكخراوی ،مافــی ئەنجامدانی چاالكی نییە. ســەرچاوەیەكی نــاو ڕێكخراوە
ناحكوومییەكان كە نەیویســت ناوی ئاشكرا بكرێت ،بۆ “وشە”ی ئاشــكرا كــرد ،هیچ گــرووپ و ڕێكخراوێكــی ســەربە پەكەكە مۆڵەتی فەرمانگــەی ڕێكخراوە ناحكوومییەكانیان نییە. ئــەو ســەرچاوەیە گوتــی، “ڕێكخــراوەكان نەهاتوون داوای مۆڵەت بكەن تــا ڕەت بكرێنەوە، نەمبینیــوە هیــچ ڕێكخراوێكی سەربە پەكەكە داوای مۆڵەتی لە فەرمانگەكەی ئێمە كردبێت”. پارتی كریێكارانی كوردستان كە
وشە /سلێمانی -شاد كەیوان چەنــدان گــرووپ و ڕێكخراو و تەڤگەر لە ســنووری پارێزگای سلێمانیو یەكەیكارگێڕییەكانی ڕاپەڕین و گەرمیان دروست بوون و بەبێ مۆڵــەت چاالكی ئەنجام دەدەن ،بەرپرســانی كارگێڕیی ئەو ناوچانــەش دەڵێن ،چاالكی ئــەو ڕێكخراوانە بــۆ دەرەوەی هەرێمی كوردستانە و كاركردنە بۆ بەشــەكانی تری كوردســتان و ئەگــەر مۆڵەتیشــیان نەبێت پێویست ناكات ،چونكە چاالكی سیاسییان لە شوێنێكی ترە.
سەرچاوەیەك:
پارتــی كرێكارانی كوردســتان/ پەكەكــە ،چەنــدان ڕێكخراوی جیاوازی لە ســنووری ســەوز و نیلی دروست كردووە و مۆڵەتی كاركردنیــان لــە فەرمانگــەی ڕێكخــراوە ناحكوومییــەكان و وەزارەتی ناوخــۆ وەرنەگرتووە، بەپێی زانیارییەكانی بەردەســت “وشــە” كە لــە ســەرچاوەی
ڕێكخراوەكان نەهاتوون داوای مۆڵەت بكەن تا ڕەت بكرێنەوە، نەمبینیــوە هیــچ ڕێكخراوێكی سەربە پەكەكە داوای مۆڵەتی لە فەرمانگەكەی ئێمە كردبێت
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
پەكەكە بەبێ مۆڵەت ڕێكخراو دروست دەكات خەباتی چەكداری دژی دەوڵەتی توركیــا دەكات ،لــە هەرێمــی كوردستانیشــدا بــە چەنــدان ڕێكخــراو بوونی هەیە و تەنانەت كاری ڕێكخســتنیش دەكەن و گەنجان و كەسانی خوار 18ساڵی باشوور هان دەدەن بچنە قەندیل و چەك هەڵبگرن. سەباح محەمەد ئەندامی لیژنەی ناوخــۆی ئەنجوومەنی پارێزگای ســلێمانی ،ئاماژەی بــەوە كرد، “ئاگەدارین كە ئەو ڕێكخراوانەی ســەربە پەكەكەن ،لە سنووری سەوزدا چاالكی ئەنجام دەدەن”. زیاتــر دەڵــێ“ ،تــا ئێســتە بەدواداچوونمــان بۆ مۆڵەتی ئەو ڕێكخراوانــەی ســەربە پەكەكە
نەكــردووە ،بــەاڵم دوای ئــەم لێدوانە ،پێوەندی بــە وەزارەتی ناوخۆ و فەرمانگــەی ڕێكخراوە ناحكوومییەكانــەوە دەكەیــن و بەدواداچــوون بۆ ئەو پرســە دەكەین”. ئێســتە ڕێكخراوەكانی ســەربە پەكەكە چاالكی سیاسیی دەكەن و بەتایبەتیــش لــە ســنووری ڕاپەڕیــن و قــەاڵدزێ زیاتر بە شەوان چاالكی دەكەن. ئەنوەر تاهیر جێگری ســەرۆكی ئەنجوومەنی پارێزگای سلێمانی، ئاشكرای كرد ،ئەو حزبانە لە ڕووی هاوســۆزیی كوردانەوە مۆڵەتی چاالكییان پێ دراوە ،بەتایبەتیش كە جیۆگرافیای سیاسیی ئەوان
شــوێنێكی تــرە ،لەبەرئەوەی ڕێیــان پــێ نادرێــت ،دێن لە سلێمانی و هەرێمی كوردستان ئەو چاالكییانە دەكەن .ئەوەشی گــوت“ ،كاری مۆڵەت ئیشــی وەزارەتی ناوخــۆ و فەرمانگەی ڕێكخراوە ناحكوومییەكانە ،بەاڵم حزبەكانــی ڕۆژهــەاڵت و باكور كە لە ناوچەكانیــان چاالكییان لێ قەدەغە كراوە ،لە كوردستان ئــەوە دەكــەن و هەرێمــی كوردســتانیش جێگەی كوردی هەر چوارپارچەی كوردســتانی تێدا دەبێتەوە”. وەزارەتی ناوخــۆی حكوومەتی هەرێم كە پێوەندیدارە بە پێدانی مۆڵــەت بــە حزبــەكان ،ئاماژە
بەوە دەدات هیــچ ڕێكخراوێكی سیاســیی ســەربە پەكەكە لە وەزارەتی ناوخۆ مۆڵەتی نییە. ســامی جــەالل بەڕێوەبــەری گشتیی دیوان لە وەزارەتی ناوخۆ، بە”وشــە”ی ڕاگەیاند“ ،زانیاریم لەوبارەیەوە نییە و بەشی یاسا لە وەزارەت زانیاری الیە”. ســەچاوەیەكی بەشــی یاسا لە وەزارەتــی ناوخۆ كە نەیویســت ناوی بهێنرێت ،بە”وشە”ی گوت، “وەزارەتی ناوخۆ مۆڵەتی بە هیچ ڕێكخــراو و گرووپێكی ســەربە پەكەكە نەداوە و هیچ داوایەكی لەو شــێوەیەش بۆ ئێمــە بەرز نەكراوەتەوە”.
مەریوان پێشەنگی خەباتی مەدەنیی رۆژهەاڵتی كوردستان
ژینگەپارێزان 26رۆژە رێگری لە حكوومەت دەكەن وشە /هەولێر -هیدایەت جان شــێوازی مەدەنییانەی خەبات لــە رۆژهەاڵتــی كوردســتان، لــە پێگرتندایــە و مەریوان لەو رووەوە پێشــەنگە ،ئەمڕۆ ماوەی 26رۆژە گرووپێكــی ژینگەپارێز بــۆ رێگریكردن لــە كاولكردنی ژینگەی دەوروبــەری مەریوان، لە ســماقانی ناوچەی سەرشیو خێوەتیــان هەڵــداوە و مانیان گرتووە. شــارەوانیی مەریــوان مــاوەی 17ســاڵە زبــڵ و پاشــماوەی شــار لە ناوچەی ســماقان فڕێ دەدات و بە شــێوازی ســەدەی رابــردوو ،زبڵەكــە دەخاتە ژێر خۆڵەوە ،بەوەیش دانیشــتوانی گوندەكانــی دەوروبەر تووشــی دەیان نەخۆشی بوون ،سەرباری
ئەوەی دانیشــتوانی ئەو گوندانە چیتر لە توانایاندا نەماوە بەهۆی بۆنی پیســی ئەو پاشماوانە كە تا دێت زیاتر كەڵەكە دەبێت ،لەناو گوندەكانیاندا ژیان بگوزەرێنن. دوای ئەوەی چاالكانی ژینگەیی مەریــوان بەمەیــان زانــی، دانیشــتوانی گوندی ئەسراوای نزیك دۆڵی ســماقان دەیانەوێ گوندەكانیان لەبەر بۆنی پیســی ئەو زبڵ و پاشماوانە چۆڵ بكەن، رۆژی 17ی ئــادار كۆمەڵێــك ژینگەوانــی مەریوان لە ناوچەی سماقان كۆ بوونەوە و مانگرتنیان راگەیاند. سەعید باغی یەك لە رێكخەرانی ئــەو كەمپینە ،بۆ “وشــە” رای دەگەیەنێــت ،ماوەی 16ســاڵە شــارەوانی بەڵێن بە دانیشتوانی ناوچــەی سەرشــیو دەدات
ئــەو گرفتەیــان بۆ چارەســەر بكات ،بەاڵم تا ئێســتە یەك لەو بەڵێنانەیــان نەبردووەتە ســەر و ئەمجارەیــان ژینگەپارێزانــی كوردستان بە هانای گوندنشینان و ژینگــەی مەریوانەوە هاتووین و چیتــر چاوەڕوانی ئــەوە نین بەڵێنمان پێ بدرێت ،بەڵكو دەبێ راستەوخۆ شــارەوانی رۆكردنی زبڵ و پاشــماوەكان لــەو ناوچە گەشتیارییە رابگرێت. زیاتر روونی دەكاتەوە ،ســەرەتا گرووپێكــی بچــووك بووین ئەو مانگرتنەمان راگەیاند ،بەاڵم زۆر بە خێرایی دانیشتوانی گوندەكان و گرووپــە ژینگەپارێزییەكان لە شارەكانی تری رۆژهەاڵت ،وەك پاوە و سەقز بەدەنگمانەوە هاتن و تێكــەڵ بــە مانگرتنەكەمان بوون.
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
5
سەعید باغی:
ماوەی 16ساڵە شارەوانی بەڵێن بە دانیشــتوانی ناوچەی سەرشیو دەدات ئەو گرفتەیان بۆ چارەسەر بكات ،بەاڵم تا ئێســتە یەك لەو بەڵێنانەیان نەبردووەتە سەر بیژەن رەحمانی پزیشكی پسپۆڕ لــە كیمیــای خــاك و تاقیگە، شــوێنەواری ژێرخۆڵكردنی زبڵ لەســەر ژینگە و هاوواڵتییان بۆ “وشە” شی دەكاتەوە و ئاشكرای دەكات ،لــە رووی كیمیایییەوە پاشماوەكان پلەی پیسبوونی ئاو و خاك و هەوا بــەرز دەكەنەوە، ماكــە قورســە كیمیایییەكانی
وەك كادمیــۆم ،جیوە و هەروەها ئارســێنیك لە خاكدا دەنیشن و لە رێگەی گیا و ئاژەڵەوە تێكەڵ بە مــادە خۆراكییەكانی مرۆڤ دەبن و ئەگەری نەخۆشییەكانی شێرپەنجە و گەدە زیاد دەكەن .لە ئاودا ،نیترات دەبێتە هۆی پیسی و ژەهراویبوونی ئاوی كشتوكاڵی و خواردنەوە و لەشساغیی مرۆڤ دەخاتە مەترســییەوە و ئەگەری تووشبوون بە شــێرپەنجە زیاد دەكات. گرووپــی ژینگەوانی مەریوان لە راپۆرتێكدا كە دۆێنێ سێشــەم بــاوی كردووەتەوە ،ئاماژە بەوە دەدات ،ناڕەزایەتــی خەڵكــی ناوچەی سەرشــیو لە سماقان، لەالیــەن حكوومەتــەوە بــە سیاســیی كراوە و ناوەندەكانی حكوومــەت بۆ گوشــاری زیاتر خستنەســەر خەڵك ،كارگێڕیی ئیتاڵعاتــی شــاری مەریوانیان هێناوەتە ناو پرسەكەوە. كارمەندێكــی بەڕێوەبەرایەتــی شــارەوانیی مەریــوان كە ناوی الی “وشە” پارێزراوە ،ئاشكرای دەكات ،پرسی چارەسەركردنی كێشــەی زبڵ و پاشــماوەكانی شــاری مەریوان لە مــاوەی 10
ســاڵی رابــردوودا ،یەكێــك لە كێشــە ســەرەكییەكانی ئــەو بەڕێوەبەرایەتییــە بــووە كــە ســەرەڕای ناڕەزایەتــی خەڵكی ئەسراوا كە پێشــتر شۆێنی زبڵ و پاشــماوەكانی مەریوان بووە، چەندان جار شــەڕ و پێكدادان لە نێوان هێزەكانی حكوومەت و دانیشتوانی ناوچەكە رووی داوە، ئەو پرسە هەر چارەسەر نەبووە، لە ڕاســتیدا هەم شارەوانی هەم قایمقامیەت نایانەوێ ئەو پرسە چارەسەر بێت. دووپاتــی دەكاتەوە ،تا ئێســتە چەندان جار لــە كۆبوونەوەكانی خۆمان ئەم باسەمان خستووەتە بەرباس ،بەاڵم بــە تێكەڵكردنی ناوندەكانــی ئیتاڵعات و ســوپا، هەموو شتێكیان تێك داوە ،تەنیا هۆی ئەوەی كە لە ماوەی چەند ســاڵی رابردوودا كە كێشــەی شوێنی زبڵەكان لە نزیك گوندی ئەســراوا چارەســەر نەبــووە، راستەوخۆ پێوەندی بە كارگێڕیی ئیتاڵعاتی مەریوانەوە هەبووە. ئیتاڵعاتی ســوپای پاســدارانی مەریوان لــە دوای فراوانبوونی
مانگرتنەكــە ،دەســتی كرد بە گرتنــی هەڵســووڕێنەرانی ئەو كەمپینــە و تا ئێســتە حەوت چاالكی مەدەنی و ژینگەپارێزی لــە مەریــوان گرتــووە .بەپیی زانیارییەكانــی “وشــە” ،ئــەو چاالكانــە بریتین لە “شــەریف باجــوەر ،حەســەن دڵەنگیــز، نــزار حەقپەرســت ،مەزهــەر موعینــی ،ئیدریس ڕاوەند ،هیوا مەنوچهری ،هیوا راوش”. ســەعید باغــی ،لــە زاری دووپاتــی مانگرتووانــەوە دەكاتــەوە ،خواســتەكانی ئێمە مەدەنیــن و داواكاریمان ئەوەیە ژینگەیەكــی پاكمــان هەبــێ بۆ ئــەوەی مندااڵنمــان تیایدا هەناسەی ژەهراوی هەڵنەمژن، بۆیە گرتــن و هەڕەشــەكردن یان بە سیاســیكردنی پرسەكە نامانترســێنێت و تــا ئەوكاتەی ویستەكانمان جێبەجێ نەكرێت و شــارەوانی و بەرپرســانی حكوومــەت بەشــێوەیەكی ســەردەمییانە مامەڵــە لەگەڵ زبڵ و پاشــماوەكاندا نەكەن ،لە مانگرتن بەردەوام دەبین.
دیمانە
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
6
ئەمڕۆ لە ســووریا و عێراق و توركیا و ئێراندا هەریەكە و بەپێی قەبارەی خۆی كۆمەڵێك كێشە و گرفتیان لە واڵتی خۆیاندا هەیە ،بۆیە ئێستە دەرفەتێكی زێڕین لە بەردەم كورد هەیە و نابێت ئەو دەرفەتە لە دەســت دەربچێت ،ئەو واڵتانە لە ڕاگەیاندنەكاندا لێدوانی جۆراوجۆر دەدەن و دووپات لە یەكپارچەیی خاكی عێراق دەكەنەوە،
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
وشە /محەمەد جەمال د .محەمەد ئیحســان چاودێری سیاسی و ســەرۆكی پێشووی دەســتەی گشــتیی ناوچــە كوردســتانییەكانی دەرەوەی هەرێمــی كوردســتان ،لــە دیدارێكــی “وشــە”دا رای دەگەیەنێت ،ئێستە دەرفەتێكی زێڕین بۆ كــورد هەڵكەوتووە و كاتی راگەیاندنی سەربەخۆیییە. ئــەو بــە پێویســتی دەزانێت حكوومەتی هەرێمی كوردستان بە رێككەوتن لەگەڵ حكوومەتی بەغدا هەوڵی گەڕانەوەی ناوچە كوردســتانییە دابڕێنــراوەكان بدات. ناوچــە دۆخــی كوردستانییەكان دوای پرۆسەی ئازادكردنەوەی مووسڵ بەكوێ دەگات؟ چارەسەری كێشە و گرفتەكانی هــەر شــوێن و ناوچەیــەك دوای شــەڕ پێویســتی بە كات و قوربانیــدان و پــارە دەبێت، بۆ ئــەوەی بگەڕێتــەوە دۆخە ئاســایییەكەی جارانــی ،ئــەو شــوێنانەی كە داعش دەستی پێ گەیشــت و داگیری كردن، هەمــووی وێران كــرد ،چونكە داعش توندڕۆترین و پیسترین دوژمنی مرۆڤایەتییە و زۆرترین كێشــەی بــۆ ناوچەكــە جێ هێشــت ،بۆیە ئاساییكردنەوەی دۆخی ئەم ناوچانە پێویستی بە ئاوەدانكردنەوە و گەڕاندنەوەی هەروەهــا خەڵكەكــەی، چارەســەركردنی سیســتەمی پــەروەردە و خوێنــدن و تەندروســتی دەبێــت ،هەموو ئەمانەش پێویســتی بە كاتە تا بتوانرێت چارەســەری تەواوی گرفتــەكان بكرێــت ،لەالیەنە داراییەكەشەوە چارەسەركردنی ئــەم كێشــانە زۆر گەورەترە لە توانــای حكوومەتــی هەرێمی كوردســتان و عێــراق ،بۆ ئەم مەبەســتە پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتــی رۆڵێكــی زۆر ســەرەكی هەبێت و دەســتی یارمەتــی درێــژ بــكات لــە چارەسەركردنی تەواوی كێشە و گرفتەكانی ئەم ناوچانە. بــەو پێیــەی ئێــوە ئەزموونێكی زۆرتــان لە ناوچە كوردستانییەكاندا هەیە ،دوایین چارەســەر و ڕێگە كە كورد لەو ناوچانەدا بیگرێتەبەر چییە؟ ئەم ناوچانەی كــە خوێنمان لە پێناویدا ڕشتووە و بە دەستمان هێناوەتەوە ،پێویســتە قوربانی زیاتری بــۆ بدەین و حكوومەتی هەرێمی كوردســتانیش كاری لە پێشــینەی ئاوەدانكردنەوەی ئەم ناوچانە بێــت و خەڵكیش زیاتــر بەرگە بگرێــت ،چونكە ئەم ناوچانە بە شــێوەیەك وێران كــراون ،ئاوەدانكردنەوەیــان زۆری پێویســتە و دەبێــت قۆنــاغ بــە قۆناغ چارەســەری كێشــەكان بكرێــن ،لەبارەی گەڕانــەوەی ئــەم ناوچانــەش پێویســتە حكوومەتــی هەرێم گفتوگۆی زیاتر بــكات لەگەڵ
د .محەمەد ئیحسان:
دەرفەتێكی زێڕین بۆ سەربەخۆیی كورد هەڵكەوتووە
بەغــدا ،هەرچەندە لــە واقیعدا بەشــێكی كەم نەبێت ،ئەوەی تر هەمووی لەژێر دەســەاڵتی حكوومەتــی هەرێمە ،بەغداش پێویستە ئاگای لە دەنگی عەقڵ بێــت ،لەبەرئەوەی سیاســەتی بەغدا بووە هۆی ئەو بارودۆخە، تەنانەت بەهۆی ئەم سیاسەتەوە خەریكبــوو بارودۆخی بەغداش تێك بچێــت ،ئایا ئەوان پەندیان
دەســتوورییە ،بۆیە لە بەرامبەر ئەوەدا پێویســتە راپرســی لەم ناوچانــەدا ئەنجــام بدرێــت بــۆ ئــەوەی ڕای خەڵكــی ئەم ناوچانــە ڕوون بكرێتــەوە بــۆ مانەوە یان گەڕانەوەیان بۆ سەر كوردســتان ،لە راپرسیشدا دوو جۆر هەیە ،یەكێكیان وەرگرتنی ڕای هاوواڵتییانــی ناوچەكە و ئەویتر ڕێككەوتنــە ،من دەڵێم
هەڵكردنی ئااڵی كوردستان لــە كەركــووك بڕیارێكی زۆرباش و لــە جێی خۆی بوو ،بەاڵم لە رووی كاتەوە بڕیارەكە زۆر دوا كەوت لە مێژووەكەیان وەرگرت؟ یان خۆیــان ڕۆژێك دەبنــە مێژوو؟ دوور نییــە بچنــە زبڵدانــی مێژوویش. دەرفەت ماوە بۆ ئەوەی كورد بە نیازی جێبەجێكردنی مادەی 140بێت؟ مــادەی 140مادەیەكــی دەستوورییە بۆ چارەسەركردنی ناوچــە جــێ ناكۆكــەكان، بــەاڵم حكوومەتــی بەغــدا هەنــگاوی پێویســتی نەنــاوە بــۆ جێبەجێكردنی ئــەو مادە
بەغدا هەنگاوی پێویستی نەناوە بــۆ جێبەجێكردنی مادەی 140
هەڵبژاردنی جۆری دووەم زیاترە كە دەبێــت حكوومەتی هەرێم هەوڵی ڕێككەوتن بدات لەگەڵ حكوومەتــی بەغــدا لەبــارەی گەڕانــەوەی ئــەم ناوچانــە بۆ باوەشی هەرێمی كوردستان. كورد لــەم چەند ســاڵەی دواییدا زۆری كرد بۆ سوننەكان، بەاڵم ئەوان هەر شۆڤینییانە بیر دەكەنەوە و تەنانەت بەشێكیان داوای كشــانەوەی پێشمەرگە دەكەن بۆ سنووری پێش ساڵی ،2003كورد چیتر ماوە بیكات تا لە مافەكانی تێبگەن؟ دژایەتییەكانی عەرەبی شیعە و ســوننە لەو واڵتەی پێی دەڵێن عێــراق ،لــە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا لــە بەرامبەر كــورد زۆر زیاترە لــە دژایەتییەكانی ســەردەمی ســەدام ،بۆیــە تاكــە ڕێگە بۆ
بەدەستهێنانی مافەكانی كورد، یەكڕیزیــی ناوماڵی كــوردە و پێویســتە كــورد پێداگیــری زیاتر بكات لە بەدەســتهێنانی مافەكانی خۆیــی و گەڕانەوەی ئەم ناوچانە ،لەبەرئەوە ئێســتە باشــترین دەرفــەت بــۆ كورد ڕەخســاوە و نابێت ئەم دەرفەتە زێڕینــە لــە دەســت بدرێت، چونكــە لــەو دەرفەتە باشــتر هەڵناكەوێتەوە. بوونی هێزەكانی حەشــدی شــەعبی لە نزیــك كەركووك و ناوچــە كوردســتانییەكانی تر، مەترســی نییە بۆ دروستكردنی شــەڕ و ئاڵۆزی بۆ ئەم ناوچانە لە دوای ئازادكردنەوەی مووسڵ؟ هەر زوو پێشبینی ئەوەم كردووە كە بوونــی ئەو هێزانــە دەبێتە هۆی دروستبوونی شەڕێكی تر لەم ناوچانەدا ،چونكە حەشدی دامەزراوەیەكــی شــەعبی ئاژاوەگێڕە ،هەروەهــا هەندێك لە توركمــان و عەرەبەكانی ئەم ناوچانە بەشێكی سەرەكی دەبن لــە دروســتبوونی ئەو شــەڕ و ئاڵۆزییەی پێشبینیم كردووە لە داهاتوودا ڕوو بدات. بڕیــاری هەڵكردنــی ئااڵی كوردســتان بــە فەرمــی لــە داودەزگــە حكوومییەكانــی پارێــزگای كەركــووك ،تا چەند بڕیارێكــی دروســت و لە كاتی خۆی بوو؟ هەڵكردنی ئااڵی كوردســتان لە كەركــووك بڕیارێكــی زۆرباش و لــە جێی خۆی بــوو ،بەاڵم لە رووی كاتــەوە بڕیارەكە زۆر دوا كــەوت ،دەبوو لە ســاڵی 2003 دوای ڕووخانــی حكوومەتــی بەعــس ئەم بڕیــارە دەریكرایە،
لەبەرئــەوەی ئــەم ناوچانــە لە نێــوان دوو حكوومەت ناكۆكیی لەســەر هەبــوو ،واتــا مــادام حكوومەتــی عێراق ئــەو مافە بەخۆی دەدات ئااڵی عێراق لەو ناچانــە هەڵبــكات ،دەبێت ئەو مافە بــە حكوومەتی هەرێمیش بــدات ئــااڵی كوردســتان لە تەك ئااڵی عێراق بشــەكێتەوە، ئەوانەی دەشــڵێن “هەڵكردنی
زۆرینە بۆ گەڕانەوەی ئەم ناوچانە بۆ ســەر هەرێمی كوردســتان، پێویســتە حكوومەتــی هەرێم گفتوگــۆ لەگــەڵ حكوومەتی عێراق دەست پێ بكات بۆ ئەوەی بگەینــە ڕێككەوتــن لەبارەی گەڕانەوەی ئــەم ناوچانە ،بەاڵم ئەگەر بەغدا لەگەڵ هەرێم ڕێك نەكەوت ،ئەوكات پێویستە كورد پەنا بۆ كۆمەڵگــەی نێودەوڵەتی
دژایەتییەكانــی عەرەبــی شیعە و سوننە لەو واڵتەی، لەمڕۆدا لــە بەرامبەر كورد زۆر زیاترە لە دژایەتییەكانی سەردەمی سەدام ئااڵی كوردســتان لە كەركووك نادەستوورییە” ،من نازانم باسی كام دەســتوور دەكــەن؟ ئــەو دەســتوورەی مــاوەی چەندان ســاڵە خۆیان لە جێبەجێكردنی دەشارنەوە؟ ،پێشم وایە بڕیاری پەرلەمانــی عێــراق لــە دژی هەڵكردنی ئااڵی كوردســتان لە كەركووك جێبەجێ ناكرێت. ئەگــەر لــە داهاتووێكــی نزیكــدا ڕیفرانــدۆم لــە ناوچە كوردستانییەكان ئەنجام بدرێت و زۆرینــەی هاوواڵتییان دەنگ بــۆ گەڕانەوەی ئــەم ناوچانە بۆ ســەر كوردســتان بــدەن ،ئایا حكوومەتی عێراق و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی رێز لە دەرئەنجامی ئەو راپرسییە دەگرن؟ دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم لەو ناوچانە و مسۆگەركردنی دەنگی
ببات بــۆ چارەســەركردنی ئەم كێشەیە ،دڵنیاشــم كۆمەڵگەی نێودەوڵەتــی بەم ئەركەی خۆی هەڵدەستێت ،باشووری سوودان بــە نموونە ،بــەاڵم ئەنجامدانی ریفراندۆمیــش وا بــە ئاســانی ناكرێت ،بەڵكو پێویستە بەرنامە و پــان و دیاریكردنــی كات و كاتی ئەنجامدان و چارەســەری كێشەكان و كێشەی دیاریكردنی ســنوور بكرێت ،بۆیــە ئێمە لە قۆناغێكدایــن پێویســتە زۆر بە وردی دیراساتی بۆ بكەین.
پێشم وایە لەم دوو سێ ساڵەی ڕابــردوو ســەرۆكی هەرێمــی كوردســتان كاری زۆر گەورەی كــردووە و بەشــێكی زۆری كۆمەڵگــەی نێودەوڵەتــی تێ گەیاندووە كە بۆچی دەمانەوێت ببیــن بە دەوڵەت و ســەربەخۆ بژیــن ،هەروەهــا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیــش ناچــارە ڕێز لەو داخوازییانــەی گەلــی كــورد بگرێت و ئێســتەش كات كاتی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی كوردییە. بەپێــی ئــەو ئەزموونــەی لــە دەرەوەی كوردســتان هەتانــە ،پێویســتە چی بكرێت بــۆ دروســتبوونی دەوڵەتــی كوردستان؟ ئەوەش پێویســتی بە پالنێكی ســتراتیژی هەیــە ،دەبێــت خەڵكێــك ئیش لەگــەڵ بەغدا بكات ،هەروەهــا گرووپێكی تر دابەش بكرێت بۆ ســەر واڵتانی دنیا و هــەر یەكێك كاری خۆی بــكات و بڕوا بــۆ ئــەم واڵتانە دروســت بكەن ،لە هەمانكاتدا لــەو پێنج واڵتەوە دەســت پێ بكەن كە ئەندامی هەمیشــەیی ئەنجوومەنــی ئاسایشــن لــە نەتــەوە یەكگرتووەكانــدا و بۆیــان ڕوون بكەینــەوە بۆچی دەمانەوێــت ببین بــە دەوڵەت یان پێیان ڕابگەیەنین كە هەموو تاقیكردنەوەیەكمــان ئەنجــام دا لەگەڵ عێراق ،بــەاڵم ئەوان ئامادە نەبوون داخوازییەكانمان و مافە ڕەواكانــی میلەتی كورد دابین بكەن ،خۆشــبەختانە لەم چەند ڕۆژەی ڕابردوو یەكێتی و پارتی بە سەرپەرشتی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كۆ بوونەوە و بڕیار لەسەر دروستكردنی ئەم لیژنانــە درا بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ الیەنە سیاسییەكانی كوردستان و چــوون بــۆ بەغــدا و واڵتانی دەرەوە لەسەر ئەم پرسە. بــە ئەنجامدانــی ریفراندۆم و ڕاگەیاندنــی ســەربەخۆیی، هەڵوێســتی واڵتانــی دەوروبەر بە تایبەتی توركیا و ئێران چۆن دەبێت؟ ئەمــڕۆ لــە ســووریا و عێراق و توركیا و ئێراندا هەریەكە و بەپێی قەبارەی خۆی كۆمەڵێك كێشە و گرفتیان لە واڵتی خۆیاندا هەیە، بۆیە ئێستە دەرفەتێكی زێڕین لە بەردەم كــورد هەیە و نابێت ئەو دەرفەتە لە دەســت دەربچێت، ئەو واڵتانە لــە ڕاگەیاندنەكاندا لێدوانــی جۆراوجــۆر دەدەن و دووپات لــە یەكپارچەیی خاكی عێراق دەكەنەوە ،بەاڵم لە ئەرزی واقیعدا ناچارن دان بە دەوڵەتی كوردستان بنێن و دڵنیاشم دانی پێدا دەنێن و لێكگەیشــتنیش لە نێوانمان دروســت دەبێت و دەبینــە دراوســێیەكی باش بۆ ئەوان ،هاوكات پێوەندی سیاسی و ئابــووری و كۆمەاڵیەتیــش لــە نێوانمان دەبێت ،پێویســتە ئەوەش باش بزانن دروستبوونی دەوڵەتــی كوردســتان نابێتــە هەڕەشە بۆ ســەر ئەوان ،بەڵكو دەبێتە هۆی ســەقامگیری زیاتر لە ناوچەكەدا.
بڕیــاری عێراق لــە دژی هەڵكردنی ئااڵی كوردستان لە كەركووك جێبەجێ ناكرێت
دیمانە
الیەنە سیاسییەكان نەیانهێشت مادەی 140 جێبەجێ بكرێت وشە /مەحموود ئیسماعیل رائید فەهمی وەزیری پێشــووی تەكنەلۆجیــا و زانســتی عێراق و ســەرۆكی پێشــووی لیژنەی جێبەجێكردنی مــادەی 140ی دەســتووری عێــراق ،باســی وردەكاریــی و هۆكانی جێبەجێ نەكردنی مادەی 140بە تایبەتی
كە بریتییە لە یەكەم نەهێشــتنی هەموو شوێنەوارە سیاسییەكان و گۆڕانكارییەكانی سەردەمی رژێمی پێشوو كراون بەمەبەستی گۆڕینی دیمۆگرافی لــە كەركووك ،بێجگە لە گۆڕینی سنوورەكانی كارگێڕیی پارێزگاكــە ،بۆیــە مەبەســتی ســەرەكی قۆناغی ئاساییكردنەوە
دەمانتوانی قۆناغەكان ببڕین و مادەی 140جێبەجێ بكەین، بۆیە هۆكارەكانی گەیشتن بەو ئەنجامە بۆ نەبوونی ویستی سیاسی دەگەڕێنینەوە لــە كەركووك بۆ “وشــە” دەكات و دەڵێ ،بێجگە لــە هۆی دارایی، هێزە سیاســییەكانیش ویستی جێبەجێ نەكردنــی مادەكەیان هەبوو. فەهمــی دووپاتــی دەكاتەوە كە “دۆخەكە وا بڕوات ،ناڵێین جەنگ، بــەاڵم زیاتر لە ئاڵۆزیــی لە نێوان پێكهاتەكانی لێ دەكەوێتەوە”. كارەكانــی مادەی 140بەچی گەیشــتووە و دەتوانین بڵێین ئەو مادەیە لە رووی دەســتوورییەوە ماوەی بەســەر چووە و لیژنەكە ئێستە لە چ دۆخێكدایە؟ مادەكە بەســەر نەچووە ،وەك لە دەســتوور باسی لێوە كراوە دەبوو لە كۆتای 2007جێبەجێ بكرایە، بــەاڵم ئــەوە ئەگــەر جێبەجێ بكرێت ،بــەاڵم دوای ئەو هەموو ساڵە تا ئێســتە ئەو مەبەستانەی مادەكەی بۆ دانــراوە ،جێبەجێ نەبووە .بۆیە تا ئێستەش كاری پێ دەكرێت و زیندووە تا گەیشــتن بە ئامانجەكانی ،هەروەها لیژنەی جێبەجێكردنیشــی لەســەر ئەو بنەمایەدا تا 2014كاری لەســەر كردووە و لەكاركــردن بەردەوام بــووە ،بۆیــە ئەگــەر جێبەجێ نەكردنی هەر مادەیەكی دەستوور بكرێتە پێوەر بۆ بەســەرچوونی، ئەوە چەندان مادەی تریش هەن پێویستە بەسەرچوو بن. دوا كار و چاالكییەكانــی لیژنــەی جێبەجێكردنی مادەی 140چییــە ،راســتە لیژنەكــە بودجەی بــۆ تەرخــان نەكراوە چاالك نییە؟ مــن لــە 2007ەوە تا ســەرەتای 2011ســەرۆكی لیژنەكە بووم و لەوانەیە زانیاریی زۆرم بۆ دوای ئەو ماوەیە نییە ،بەاڵم گۆڕانكارییەكی ئەوتــۆ رووی نــەداوە ،لەوەتەی لیژنەكــەم جێ هێشــتووە ،ئێمە لەوكاتە كارمان بۆ جێبەجێكردنی هەرســێ قۆناغی مادەكــە كرد، بەتایبەتی قۆناغی ئاساییكردنەوە
چارەسەركردنی ئەو پرسانە بووە، ئەوەش لە رێگــەی گەڕاندنەوەی هەموو ئەوانەی راگواســترابوون، هەروەها قەرەبــووش بكرێنەوە، هەروەها گەڕاندنــەوەی ئەوانەی كاتی خۆی هێنرابوونە كەركووك، بــۆ ناوچــە رەســەنەكانیان لــە رێگــەی قەرەبووكردنەوەیــان لە رووی دارایــی و گواســتنەوەی رەگەزنامەكانیــان بــۆ شــوێنی پێشووی خۆیان ،هەموو ئەوانەش پێویســتە بــەزۆر نەكرێــت و ئارەزوومەندانە بێت و ئەوانەشــی ناگەڕێنــەوە ،ئەوە راپرســی كە سێیەم قۆناغە نایانگرێتەوە .بەپێی ئەو ســازانەی كــراوە ئەوانەی لە ریفراندۆم دەنگ دەدەن ،خەڵكی رەسەنی كەركووكن. دووەمیــش بریتییــە لــە هەڵوەشــاندنەوەی ژمارەیــەك لە بڕیارەكانــی ئەنجوومەنــی بەناو شۆڕشــی پێشــوو كە پێویستە لەالیــەن پەرلەمانــەوە بێتــە هەڵوەشــاندنەوە ،چونكە ئەوە لە دەسەاڵتی لیژنەكە نییە ،بەداخەوە لەكاتــی ئێمــە و تا ئێســتەش هەڵنەوەشێنراونەتەوە .سێیەم ئەو بڕیارانە بــوو كە لیژنەی كاروباری باكور دەری كردوون كە لیژنەیەكی جێبەجێــكار بــووە و دەتوانــرا بڕیارەكانی لەالیەن ئەنجوومەنی وەزیرانەوە بێتە هەڵوەشــاندنەوە، بەاڵم ئەوانەش هەڵنەوەشێنرانەوە، بۆیــە لە ئەنجامــی ئەوانەی باس كران ،پێشكەوتن نییە. دواتــر تا ئێســتە پێناســەیەكی
دیاریكراو بۆ كەركــووك نییە كە مادەكە باســی لێوە دەكات ،ئاخۆ مەبەستی شــاری كەركووكە یان پارێــزگای كەركووكــە ،ئەگــەر مەبەست پارێزگاكەیە ئەوەیە كە لە 2003هەبووە یان ئەوەی لە ،1968 واتە بە گۆڕانكارییەكانەوە یان وەك خۆی بەر لە ،1968پێویســتە ئەو بابەتانە یەكال ببنەوە ،بەاڵم یەكال نەبوونەتەوە ،هەروەها پێویســتە یــەكال ببێتــەوە كێــن ئەوانەی بەشــداری لە ریفراندۆم دەكەن، هەروەها پرســی زەوییەكان كە رژێمی پێشــوو لە كەســانێكی زەوت كردووە و بەســەر كەسانی تری دابەش كردووە ،ئەوانەش بە تەواوەتی یەكال نەكراونەتەوە ،بۆیە نەدەكرا بچینە ناو قۆناغی دووەم و سێیەم. هۆی تێپــەڕ نەكردنی قۆناغی ئاساییكردنەوە و جێبەجێكردنی تەواوی مادەی ،140چییە؟ دەمانتوانــی قۆناغــەكان ببڕین و مادەكــە جێبەجــێ بكەیــن، بۆیە هۆكارەكانی گەیشــتن بەو ئەنجامــە بــۆ نەبوونی ویســتی سیاســی دەگەڕێنینــەوە ،واتە هێــزە سیاســییەكان ویســتی چارەســەركردنی كێشــەكانیان نەبوو ،هەروەها دەوڵەت دەیتوانی بۆ الیەنــە دارایییەكە پشــت بە ســەنەدی دارایی ببەستێت ،بۆیە ئەگــەر ویســتێكی رژد هەبووایە جێبەجێكردنیــش دەكــرا كــە پێویستی بە وتوێژ هەیە ،بۆ نموونە ئەگەر راپرسی بكرێت و بەشێك لە پێكهاتەكانی كەركووك رازی نەبن، ئاڵۆزی و كێشــە دروست دەبێت و چەنــد الیەنێكیــش هەلەكــە دەقۆزنــەوە بۆ تێكدانــی دۆخی شــارەكە ،هەروەها پێویســت بە گرەنتی دەكات بۆ هەموو خەڵكی كەركووك لــە هەموو پێكهاتەكان بــەوەی ئەنجامی راپرســییەكە هەرچییەك بێت بە چوونە ســەر كوردســتان یان نــا ،مافی ئەوان پارێزراوە. كەواتــە هــۆی جێبەجــێ نەكردنــی مادەكــە بــۆ مادەكە خــۆی دەگەڕێتەوە یــان خراپی مامەڵەكردن لەگــەڵ مادەكە ،یا كێشەكە لە لیژنەی جێبەجێكاری مادەكەدایە؟. كاری لیژنەكــە جێبەجێكردنــی مادەیەكی دەستوورە ،ئێمە ئەرك و بەرپرســیاریەتی هەمووانمان بۆ
بڕیارەكــەی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك عەرەب و توركمان پێی رازی نەبوون و مادەكەش وا پێشان درا كە تەنیا بۆ بەرژەوەندیی كوردە
جێبەجێكردنــی مادەكە دیاری كرد لە ســەرۆك كۆمار و سەرۆك وەزیران و پەرلەمــان و هەرێمی كوردســتانیش ،بۆیە لە سنووری دەســەاڵتماندا كەمتەرخــەم نەبوویــن و بڕیــاری لیژنەكەش بە كــۆی دەنــگ وەردەگیرا كە ئەندامانی لــە هەموو پێكهاتەكان بوون ،هەرچی مادەكەیە ،پێشتر بەســازان دانــراوە و راســتە بێ كەموكوڕی نییە ،بەاڵم بڕگەكانی لە سەردەمی ئۆپۆزسیۆنەوە هەبووە و نوێ نەبــووە ،هەروەها مادەكە هەوڵی داوە سیاسەتەكانی پێشتر راســت بكاتەوە ،بۆیــە دووبارەی دەكەمــەوە كە ئەگەر ویســتی سیاســی بــۆ چارەســەركردنی كێشــەی كەركــووك هەبێــت، هیــچ كێشــەیەكی تــر بوونی نابێت ،چونكــە هەموو الیەنەكان لــە چارەســەركردنی كێشــەی كەركــووك رژد نیــن و ئــەوان دەیانەوێ كێشەكە ببێتە كارتێكی سیاسی و واشی لێ هاتووە. ئاخــۆ چارەنووســی مادەی 140چییــە و چیتــر بــواری جێبەجێكردنی ماوە؟ مــن ناڵێــم 140باشــترین چارەســەرییە ،بەاڵم تاكە مادەی دەســتوورییە بۆ چارەســەری و ئەگــەر هەڵمــان وەشــاندەوە و بەسەریدا تێپەڕ بووین ،ئیتر لەسەر چ بنەمایەكی تر كێشەی كەركووك چارەســەر بكەیــن؟ ،ئەگەریش ویســتی الیەنە كوردییەكان زاڵ بێــت ،پێكهاتەكانی تــر چی؟، بۆیە ئەگــەر ئەوە مافــی الیەنی جێبەجێكاریش بێت (كورد) هەر كێشەی تێدەكەوێت ،بەاڵم ئەگەر مادەكە بە جوانی ئیدارە بدرێت و دۆخی گونجاوی بۆ بڕەخسێندرێت و هەمــووان ئەنجامەكەی قبووڵ بكەن كێشەكە چارەسەر دەبێت. ئەگەر قۆناغی ئاساییكردنەوە فەشــەلی هێناوە و ئەوەش هۆی جێبەجــێ نەكردنــی مادەكەیە، كێــن ئەوانــەی فەشــەلیان پێ
هێناوە؟. خواســتی راســتییەكەی جێبەجێكردنــی مادەكە لەالیەن هەمــوو الیەنەكانــەوە نەبــووە، لەوانەش حكوومەتــی عێراق كە بڕیارەكانــی لیژنــەی كاروباری باكوری هەڵنەوەشاندەوە ،هەروەها هیچ پێشنیازێك نەدرایە پەرلەمان بۆ هەڵوەشــاندنەوەی بڕیارەكانی ئەنجوومەنی پێشــووی شۆڕش، بێجگە لەوەش داوای زیادكردنی بودجەی جێبەجێكردنی مادەكە بەهــۆی فرەوانكردنی ســنووری
كە مــاوەی چوار ســاڵ كاری بۆ جێبەجــێ نەكردنــی ئــەو مادە كردووە ،ئێوە چی دەڵێن؟. ئەوەش بەڵگەیەكی ترە لەســەر دەستوەردان و خواستی نەرێنیی الیەنە سیاسییەكان بۆ جێبەجێ نەكردنی مادەكە ،ئەو بۆچوونی وا بوو كە جێبەجێكردنی مادەكە لە بەرژەوەندیی كوردە و ئەوكات من بەوە تاوانبار كرام كە بۆ الی كورد الم داوە ،كەچی وەك گوتم هەموو بڕیارەكانی لیژنەكە بە كۆی دەنگ دەدرا.
ئەگەر ویســتی سیاسی بۆ چارەســەركردنی كێشەی كەركــووك هەبێــت ،هیچ كێشەیەكی تر بوونی نابێت مادەكە كــە ئەو پارەیــەی بۆی تەرخان دەكرا ،سااڵنە 150ملیۆن دۆالری ئەمەریكایــی تێپــەڕی نەدەكرد ،بۆیە كێشــە لە مادەكە نییە و لە جێبەجێكردنیەتی. تۆ باسی هۆكارەكانی جێبەجێ نەكردنی مادەكــە دەكەی ،بەاڵم هۆكارە سیاسییەكان چین؟ بەڵێ چەند الیەنێك هەن دەیانەوێ چارەسەر نەكردنی مادەی 140و ئاڵۆزییەكانی بەو هۆیەوە دروست دەبن بۆ زیادكردنی دەســەاڵتیان یان بۆ بەدەســتهێنانی پاڵپشتی چەنــد پێكهاتــە و هێزێكــی تر بەكار بێنــن ،بۆیە خواســتێكی رژدیان نییە بۆ چارەســەركردن، لە راســتیدا مادەكــە رەهەندی زیاتری لە سیاســی هەیــە ،ئەو رەهەندی ئابووری و كۆمەاڵیەتی و ستراتیجی و رۆشنبیریی هەیە كە لەوانەیە واڵتانــی ناوچەكە و دنیا دەســت لــە جێبەجێكردنی وەربدەن. حەنان فەتالوی پەرلەمانتاری دەوڵەتــی یاســا رای گەیاندبوو
لە كاتــی جێبەجێ نەكردنی مادەكە ،چارەنووسی ئەو ناوچانەی چارەســەریان دەكات و خــودی مادەكە چی دەبێت؟. دەبینن كە تا ئێستە هیچ نەكراوە و وا خەریكــە دۆخــی كەركووك ئاڵۆز دەبێت ،بۆیە ئەگەر مەبەست لــە رێگرتن لــە جێبەجێكردنی مادەكــە بەرپاكردنــی دادوەری و راســتكردنەوە بێــت ،ئــەوە ئەنجامەكــەی پێچەوانە دەرچوو، چارەســەرێكی ئەگەریــش بەشێوەی ســازان بۆ ئەو ناوچانە نەدۆزرێتەوە ،ئەوە پارسەنگی هێز و ئەمری واقیــع دۆخەكە یەكال دەكاتەوە ،بەاڵم لێــرە گومان لە سەپاندنی ســەقامگیربوونی لەو ناوچانە دەكرێت ،راستە لەوانەیە ئیدارەیەكی نوێ دروســت ببێت، بــەاڵم ئاخۆ دەتوانێت پاڵپشــتی هەمووان بەدەست بێنێت. هەرچی گۆڕینی مادەكەیە ،ئەوە پرۆســەیەكی دوور و درێژە و لە پەرلەمان دەكرێت ،بۆیە وا باشترە رێككەوتن بۆ باشتركردنی مادەكە
بكرێــت ،یان الیەنی بااڵدەســت پێشنیازی هەبێت و سەرپەرشتی پرۆســەكە بــكات ،بــۆ نموونە كوردستان هەوڵ بدات مەترسی الیەنەكانی تر بڕەوێنێتەوە. بڕیارەكــەی كەركــووك بــە هەڵكردنــی ئااڵی كوردســتان، كاردانەوەیەك نییــە بۆ جێبەجێ نەكردنی مادەی 140؟. ئەوەی ســەركەوتن یان فەشەلی پرۆســەكە پێشــان دەدات، بەڕێوەبردنیەتــی و ئــەوەی كە لە كەركــووك رووی دا لەســەر بنەمــای لێكدانــەوەی مادەكــە كــراوە ،واتــە لێكدانەوەیەكــی تاكالیەنــە ،بەبــێ رەچاوكردنی راست و ناڕاستی لێكدانەوەكەش، الیەنەكانــی تر پێــی رازی نین و بڕیارەكەی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووكیش عەرەب و توركمان پێی رازی نەبوون و مادەكەش وا پێشان درا كە تەنیا بۆ بەرژەوەندیی كوردە ،لەوكاتەی لەسەر بنەمای دادوەری و گەڕاندنــەوەی مــاف بنیــات نــراوە ،واتــە مادەكە بۆ هەمــوو پێكهاتــەكان و هەموو ناوچەكانی كێشــە لەســەرە نەك تەنیا كورد و كەركووك ،بۆیە مانا و مەبەستەكەی تەسك كرایەوە. پێشــبینی دروســتبوونی رووبەڕووبوونــەوەی چەكــداری و ئاڵۆزیــی نێــوان پێكهاتــەكان دەكــەن ئەگەر مادەكــە لەالیەن كوردەوە وەك ئەمری واقیع یەكال بكرێتەوە؟. رەنگــە دۆخەكــە نەگاتــە رووبەڕووبوونــەوەی چەكداری، بەاڵم مسۆگەر نییە كە لە سایەی بوونی رێكخراوەكانی تیرۆریستی لــە ناوچەكــە و واڵتانێــك كــە بەرژەوەندییان لــە عێراقدا هەیە، ئەوانە دەست بكەن بە خۆشكردنی ناكۆكییــەكان و پاڵنــان بــەرەو رووبەڕووبوونــەوەی چەكداری، بۆیە رەنگە نەگاتە ئاستی جەنگی ناوەخۆیی ،بەاڵم بگاتە ئاســتێكی بااڵتر لە توندوتیژی.
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
رائید فەهمی:
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
رەنگە دۆخەكە نەگاتە رووبەڕووبوونەوەی چەكداری ،بەاڵم مسۆگەر نییە كە لە سایەی بوونی رێكخراوەكانی تیرۆریستی لە ناوچەكە و واڵتانێك كە بەرژەوەندییان لە عێراقدا هەیە ،ئەوانە دەســت بكەن بە خۆشكردنی ناكۆكییەكان و پاڵنان بەرەو رووبەڕووبوونەوەی چەكداری ،بۆیە رەنگە نەگاتە ئاستی جەنگی ناوەخۆیی ،بەاڵم بگاتە ئاستێكی بااڵتر لە توندوتیژی.
7
كوردستانی هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
8
بەكارهێنانی گازی كیمیایی بە فەرمانی ڕووســیا و ئێران كراوە ،ئامانجیش لێی ،تاقیكردنەوەی “دۆناڵد ترەمپ” بوو ،تا بۆیان دەركەوێ تا چ ڕادەیەك سیاســەتی ئەمەریكا گۆڕاوە و لە هەڵوێســتێكی ئاوادا بە هەمان شێوەی ئۆباما ،تەنیا بەیاننامەیەكی ناڕەزایی دەردەبڕێ یان بەبێ گەڕانەوە بۆ ئەنجوومەنی ئاسایش ،بڕیاری كتوپڕ دەدات.
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
شیكاریی /كوردۆ شابان دۆناڵــد ترەمپ ســەرۆكی 45ی كۆماری ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریــكا ،جیــاواز لــە هەموو ســەرۆكەكانی تری ئەو واڵتە كە پێش ئەوەی پۆستی سەرۆكایەتی وەربگــرن ،لــە نــاو حزبەكەیاندا شــوێنێكی گرنگیــان هەبــووە و ســیناتۆری ویالیەتێك بوون ،ئەم هەموو ئــەو شــتانەی نەبینیوە، ســەرمایەدارێكی كۆڵنــەدەری سەركەوتوو بووە ،تا پێش دوو ساڵ بوونی بە سەرۆك ،ئەمەریكییەكان تەنیا وەك دەوڵەمەندێكی ژندۆست دەیانناســی و لــە دەرەوەی ئــەو واڵتــەش لەالیــەن چینێكــی دیاریكــراوەوە ناســراو بــوون .لە نــاو ڕۆژنامەكانــی ئەمەریكا دوو قسەی جیا هەیە ،ئایا ئەو داوای لە كۆمارییەكان كــرد خۆی بپاڵێوێ بــۆ پۆســتی ســەرۆكایەتی ،یان بەبێ ئەوەی بیری لێ كردبێتەوە، كۆمارییەكان كەســایەتییەكەیان بە گونجاو زانــی و هەڵیان بژارد؟ ڕۆژنامــەی “واشــنتن پۆســت” دووەم پەســند دەكات .لــە هەر كامیان بێت ،ئەگەر هەر كەسێكی تریش جگە لە ترەمپ بووبووایە بە ســەرۆكی واڵت ،هەر دەبوو وەك ئەو بكات ،ئاخر دۆخی ئەمەریكا و سیاسەتی ئێستە ،كەسایەتییەكی وا دەخــوازێ كە بڕیــاری توند و یەكالكەرەوە بدات. سووریا لە نێوان ئۆباما و ترەمپدا ئەگــەر كەمێك زوومــی كامێرای مێــژوو بۆ دواوە ببەیــن ،لەبارەی سیاسەتی دوو حزبەكەی ئەمەریكا، ناونیشــانێكمان بۆ دەردەكەوێ، ئەویــش ئەوەیــە هەمیشــە دیموكراتییەكان هێندەی سەرقاڵی كێشە ناوخۆیییەكان بوون ،ئەوەندە بیریان لە بەهێزكردنی پێگەكەیان لە دەرەوەی واڵت نەكردووەتەوە، بە پێچەوانەوە ،كۆمارییەكان پێیان وایە بەهێزبوونی پێگەی ئەمەریكا لــە دنیــادا ،مانــای بەهێزبوونی ناوخۆیی دەگەیەنێ. لێرەدا بە هەڵەداچوونێكی گشتی لەســەر ئەو دوو جۆرە سیاســەتە هەیە ،ئەو پێناســەیەی پێشوو بۆ سیاسەتی ئەو دوو حزبە ،رێكەوت نییە ،ڕێككەوتنە .لەســەر ئاستی ناوخــۆ ،ئەگــەر ئــەو دوو حزبە، دوو دیفاكتــۆی جیایــان نەبــێ لە ڕووكەشــی سیاســەتدا ،ئەوا حزبێكی تر دێت و دەســەاڵتیان لێ وەردەگــرێ ،بۆیە هەمیشــە ئەمەریكییەكانیــان خســتووەتە ڕاڕایی لە نێــوان تەنیا دوو حزب و
ترەمپ و یەكالكردنەوەی دۆخەكان لە سووریادا
ساتی كۆبوونەوەی ترەمپ لەگەڵ راوێژكارانی ،پێش بڕیاردان لەسەر هێرشكردن بە مووشەكی تۆماهۆك بۆ سەر فڕۆكەخانەكەی سووریا
هەمیشــە وەك یاریی بالە ،یەكێك بەرزی دەكاتەوە و ئەوی تر كەپسی دەكات. لــە دەرەوەش ،بــۆ ئــەوەی ئەمەریكا بە زلهێــزی بمێنێتەوە، هەمیشە پێویســتە لە سەردەمی دیموكراتــەكان ،ڕێگــە بە بەرەی بەرامبەر بدرێ ،تا ئاســتێ هێزیان فراوان بكــەن و بەرەكەیان تۆكمە بكەن ،بــۆ دنیا بســەلمێ ئەگەر ئەمەریكا نەبێ ،ڕووســیا ،كۆریای باكــور ،چین و ئێــران ،بە چەكی ئەتۆمی و پاوانخوازی ،سەقامگیری زەوی تێك دەدەن .لــەو ماوەیەدا بەرەی هاوپەیمان لەگەڵ ئەمەریكا، ناچــارە فریــای خۆی بكــەوێ و دەســت بكات بە كڕینــی چەك، هەمووشی یان زۆربەی لە ئەمەریكا دەكڕن ،ئەمــەش قازانجێكی زۆر زیاتــرە لــە فرۆشــتنی مۆبایل و ئۆتۆمبێل ،وەك چۆن لە سەردەمی ئۆباما ڕووی دا و ڕێژەی فرۆشــی چەكیــان گەیشــتە لووتكە .وەك هەمیشــە ،ئینجا كە كۆمارییەكان دێنە ســەر دەســەاڵت ،خەریكی دروســتكردنەوە و پتەوكردنەوەی پێگەی ئەمەریكا دەبن ،بۆ ئەمەش هەرچی پێویســت بێت دەیكەن، تەنانەت ئەگەر پێویست بوو خۆیان مووشەكی “تۆماهۆك” بهاوێژن. لە ســەردەمی ئۆبامــادا ،ڕژێمی ئەســەد دوو جار گازی كیمیایی “سارین”ی بەكار هێنا ،یەكێكیان لە 21ی ئاب /ئۆگستسی 2013لە شــاری “غوتە” و ئەویتر لە دووی تشرینی دووەم/نۆڤەمبەری ،2016
ئۆباما لە بەرامبەر هێرشێكی گازی كیمیایــی كە لەالیەن ڕژێمی ئەسەدەوە ڕژا و نزیكی هەزار و پێنج ســەد كەسی كوشت ،تەنیا ناڕەزایی دەربڕی، ترەمپ بە كوشتنی 100كەس بەو گازە ،مووشەكبارانی كرد.
تەنیا ئەوەی جــاری یەكەم ،زیاتر لە هەزار و 400كەســی كوشــت، بــەاڵم ئۆباما تەنیــا ناڕەزایییەكی شەرمنانەی دەربڕی. جــاری ســێیەم كــە چــواری نیســان/ئەپریلی ئەمساڵ ،فڕۆكە جەنگییەكانــی ســوپای ڕژێمی ئەســەد هێرشێكی ئاســمانییان لــە ڕێگــەی فڕۆكەخانــەی “شەعیرات”ەوە بۆ سەر شارۆكەی “خان شــێخۆن” ئەنجــام دا ،لە ئاكامدا 100كەس كوژران .چونكە ئێستە سەردەمی یەكالكردنەوە و نیشــاندانی هێزی ئەمەریكایە ،بە بڕیاری ترەمپ لەسەر ئەو هێرشە، 59مووشەك بە فڕۆكەخانەكەوە نرا كە هەر یەكەیــان نرخەكەی یەك ملیۆن و 500هەزار دۆالرە. سیاسەتێكی دووبارەی ئەمەریكا مــادام زوومــی كامێراكــەی مێژوومــان بردووەتــە دواوە، بەڵگەیەكی مێژوویی بۆ ئەم نۆرەی سیاسەتەی ئەمەریكا دەهێنینەوە. لە ســەردەمی “ریچارد نیكسۆن” ســەرۆكی ئەمەریكا لە ســااڵنی ،1974-1977بــە شــای ئێــران دەگوتــرا پۆلیســی ئەمەریكا لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاســت .دواتر كە “جێراڵد فۆرد ”1977-1981هات كە بە هەمانشــێوە كۆمــاری بوو، نەیدەویست ئەو دۆخە شڵەژاوەی ناو ئێران وا بكات و شــا بڕووخێ و بە هەموو شــێوەیەك پشتیوانی كرد ،بەاڵم دواجــار كە كار لە كار ترازا و “خومەینی” شۆڕشی ئێرانی بەرپا كرد و حكوومەتی شا ڕووخا، پێش ئەوەی شۆڕشەكە بگاتە كۆتا، بەپەلە “ســەدام حوســێن”ی لە عێراق بۆ پەمپ درا .دواتر “جێمی كارتــەر” كــە دیموكراتــی بوو، دۆخەكەی بە شڵەقاوی هێشتەوە، عــەرەب ترســێكی زۆریــان لەو كۆمارە شــیعییە لێ نیشتبوو ،ئەم ترسە وای كرد ،بە هەموو شێوەیەك پەنا بۆ ئەمەریكا ببــەن تا الوازی بكات. كــە “ڕۆناڵد ڕیــگان”ی كۆماری بوو بە سەرۆك ،ڕێك هەمانشێوەی
“ترەمپ”ی ئێستە ،زۆر بە ئاشكرا پشتیوانی لە سەدام كرد ،ڕێگەی بە هەموو واڵتانــی عەرەبیش دا، بە چــەك و پارە هــاوكاری بكەن بۆ لێــدان لــە ئێــران .ئەمەریكا پێویستی بەوەبوو ئینجا سەدام لە شۆڕشــگێڕی ئومەی عەرەبییەوە بگۆڕێ وەك ســتەمكار و دڕندە و مەترســی بۆ ناوچەكە هەژماری بــكات ،ئەگەرچی لە ڕاستیشــدا هەروا بوو ،وەك هەمیشــەش تا بە دنیا بڵێن واڵتێكــی دیموكراتین و ســەركردەكان بڕیــار دەدەن، ڕیگان گۆڕا و “جۆرج بوش (1989- ”)1993هاتە ســەر دەســەاڵت، بە هەمانشــێوە كۆماری ،بەاڵم بە سیاسەتێكی توندتر لەگەڵ سەدام مامەڵــەی كرد و بڕیــاری لێدانی دا و عێراقی بــە تەواوی الواز كرد و چەندان جۆر گەمارۆی خســتە سەر. پێویســت بــوو ئــەو دۆخــە بە ناهەمــواری بمێنێتــەوە“ ،بیــل كلینتــن ( ”)2001 1993-ماوەی هەشت ساڵ ،هیچ شتێكی ئەوتۆی دژی ســەدام نەكرد ،بۆیە عێراق و ناوچەكە بە گوڵباران پێشوازییان لە مووشەكبارانەكانی “جۆرج دەبلیو بوش ( ”)2001-2009بكەن .هەموو دنیا وایاندەزانــی بوش بە تەواوی دۆخی ناوچەكە یەكال دەكاتەوە، كوردیش دڵنیا بوو لە ســەردەمی ئەودا ســەربەخۆیی دێتــە ئاراوە و بە تەواوی پشــتیوانی دەكات، بەاڵم وەك بەشــێك لەو یارییە لە مێژینەی ئەمەریــكا بۆ مانەوەیان وەك زلهێز ،هەشت ساڵەكەی تەواو بوو ،وەك پەیامێكیش چۆن هەموو جارێك كۆمارییەكان كێشــەیەك چارە دەكەن و بە دروســتكردنی كێشــەیەكی تــر پۆســتەكە بۆ دیموكراتییــەكان جێ دێڵن تا لە سەردەمی ئەواندا بە باشی كێشەكە بگات ،سەدامیان ڕووخاند و گرفتی پاوانخوازیــی شــیعە و بەهــاری عەرەبی و ئەردۆغانیان لە ناوچەكە بۆ “بــاراك ئۆبامــا (”)2009-2017 بەجێ هێشت كە بەرامبەر هەموو دۆخەكان ،تەنیا تەماشاكەر بوو.
هێرشی كیمیایی و تاقیكردنەوەی ترەمپ ســووریا لە پارێزگای ئیدلب و بە تایبەتی لە بەرەی شــەڕی شاری “خــان شــێخۆن” ئەوەنــدە لە دۆخێكی خراپدا نەبوو تا پێویست بكات گازی كیمیایی بەكار بێنێ، شوێنەكەش هێندە ستراتیژی نییە تا هەرچۆن بێ بەدەستی بێنێتەوە، ئەی باشــە بۆچی بەكاری هێنا؟، لە كاتێكــدا لەوەتەی شۆڕشــی ســووریا كراوە و دۆخیان خراپە، یەكەم جارە خەریكبوو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نزیك بێتەوە لە ئەسەد؟ بۆچــی ئــەو تاوانــە گەورەیەی جارێكی تر ئەنجام دا؟ تەنیا یەك ئەگەر لە خۆی دەگرێ، ئەویــش ئەوەیــە ،ئــەو كارە بە فەرمانی ڕووســیا و ئێــران كراوە، ئامانجیــش لێــی تاقیكردنەوەی “دۆناڵد ترەمــپ” بوو ،تــا بۆیان دەربكەوێ تا چ ئاستێك سیاسەتی ئەمەریكا گۆڕاوە و لە هەڵوێستێكی ئاوادا بە هەمانشــێوەی ئۆباما تەنیا بەیاننامەیەكی ناڕەزایی دەردەبڕێ یان بەبێ گەڕانەوە بۆ ئەنجوومەنی ئاسایش ،بڕیاری كتوپڕ دەدات. دۆناڵد ترەمــپ ،زوو لە پەیامەكە گەیشــت ،بۆیــە كۆبوونەوەیەكی بەپەلەی لەگەڵ ڕاوێژكار و بەرپرسە تەناهییەكانی واڵتەكــەی كرد و بڕیاری ئەو گورزەی دا ،باشــیش دەزانێ ئەم بڕیــارە واتا ئیتر دەبێ چاوی لە هــەر ئەمەریكییەك بێت كە لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاســتە ،ئیتر لەوانەیە ڕاوێژكارە سەربازییەكانی لە شــەڕی دژ بە داعش هاوكاری ســوپای عێراق دەكەن ،لەالیەن حەشدی شــەعبییەوە بكوژرێن، یان لــە لبنان لەالیــەن حزبواڵوە بڕفێندرێن ،هەموو ئەمانە لە بەردەم سەرۆكی ئەمەریكایە ،بۆیە چاوەڕێ ناكــرێ دوای ئەم هەنــگاوە ،بەم زووانە جارێكی تر خۆی ڕاستەوخۆ دەســت تێكەڵ بــكات ،بەڵكو بە شــێوەیەكی فراوانتــر و چەكــی باشــتر پێشكەشــی ئۆپۆزیسیۆن دەكات و ئەگەری هەیە ڕاوێژكارە
سەربازییەكانی كە ژمارەیان نزیكی پێنج هەزار كەســە و لە عێراقن، بیاننێرێتە ســووریا تا مەشــق بە سوپای سووریای ئازاد بكەن. ئەمەریكا هێڵی سووری ڕووسیای نەبەزاندووە زۆر كەس لەگــەڵ باڵوبوونەوەی هەواڵی مووشــەكە تۆماهۆكەكان، وایانبینــی ئیتر كۆتــا بە زلهێزیی ڕووسیا لە ناوچەكە هات و ترەمپ بــە یەكــەم ڕەفتــاری لەوەتەی ســەرۆكە ،گرەوی لــە “فالدیمێر پوتیــن” بــردەوە ،ئەگــەر ئەمە ڕاست بێت ،كەواتە كاتی جەنگی جیهانیــی ســێیەمە ،چونكە وەك بە ڕووكــەش دیارە ،ڕاســتەوخۆ دوو زلهێــزی جیهانی كەوتوونەتە
بنكــەی ئــەو دژە مووشــەكە ڕووســییانەدا تێپەڕین كە زۆر بە ئاسانی دەیتوانی پێش ئەوەی بگەنە شوێنی مەبەست ،بیانتەقێنێتەوە. ڕێككەوتنێكــی واژوو نەكــراو لە نێوان ئەمەریكا و ڕووســیا هەیە، ئەویش دروســتكردنی شــەڕی بچووكە تــا خۆیان لە شــەڕێكی ڕاستەوخۆدا بەریەك نەكەون ،ئاخر بەریەككەوتنیــان ،واتــە جەنگی جیهانیی سێیەم .ئەم ڕێككەوتنە، بە دركپێكردنــی هەردووكیانە بۆ بەرژەوەندیی خۆیان ،نەك دانیشتن لەسەر مێزێكی گفتوگۆ و بڕیاردان لەســەری .بۆیە پێــی دەگوترێ، ڕێككەوتنی واژوو نەكراو. ڕەنگە ئەمەریكا ڕێگە بدات عێراق بــۆ ئێران و ڕووســیا بــێ ،ڕەنگە رووســیا دەســتبەرداری سووریا ببێت ،تەنانەت ڕەنگە ئێرانیشــی پێشــكەش بــكات كــە ئەمەیان دوورتریــن ئەگەرە ،بــەاڵم تا دنیا هەمیشە پێویستی بە نەوت و چەك بمێنــێ ،ڕێككەوتنەكەی نێوانیان وەك خۆی دەمێنێتەوە و ناترازێن. سیاسەتی “هەنگاوێك بۆ دواوە و دوو بۆ پێشەوە” بەردەوامە لە دوای شەوی “تۆماهۆك”ـــەوە، الپەڕەیەكــی تــر لــە ســووریا هەڵدەدرێتــەوە ،ئــەم دۆخــە هەڵپەســێراوە نامێنێتەوە ،ترەمپ بۆ ئەوێ ،وەك “بــوش” بۆ عێراقی لێ دێ .ئێستە كاتی ئەوەیە باسی داهاتووی ســووریا و قۆناغی دوای ڕژێمی ئەسەد بكرێ ،نەك لە ماوەی ئەو شەش ساڵەی ڕابردوو كە هەر قســەی لەســەر دەكرا و سوودی نەبوو ،قسەی ئێستە سوودی هەیە. دۆخی دنیا بە گشتی و ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بە تایبەت ،پێویستی بە هەشت ساڵی كۆمارییەكانە ،بۆیە لە ئێســتەوە دەتوانم بڵێم چوار ساڵی داهاتووی سەرۆكایەتیی ئەمەریكا بــۆ ئەوانە ،بــەاڵم مــەرج نییە بۆ “ترەمپ” بێت ،ئەگەر ڕووداوەكان وای خواســت كەســێكی تــر بە ئایدیایەكی نوێوە ببەنە كۆشــكی ســپی ،وەك چۆن لە ســەردەمی ڕیگان و بوش كرا ،ئەوا ئەم جارەش دەیكەن.
ماوەی 40ســاڵە سیاسەتی ئەمەریــكا لــە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاســت ،زنجیرەیەكــی تەواوكەری یەكە و هێشــتا یاریی تر ماوە بۆ داخســتنی زنجیرەكە و كردنەوەی یەكەم ئەڵقەی زنجیرەیەكی نوێ. بەرامبەر یەك ،ئەگەرچی یارییەكە لە گۆڕەپانی سووریا دەكرێ. ئەمەریــكا یەكێتیی ســۆڤیەتی هەڵوەشــاند بەبێ ئەوەی دەستی خــۆی ســوور بــكات ،چەكی بۆ شۆڕشگێڕانی چیچان ،ئەفغانستان، ئۆكرانیا ،بالڕووســیا ،كازاخستان و زۆر شــوێنی تــر نــارد ،بەاڵم مۆســكۆی بەو شێوەیە نەورووژاند كە هەندێك شیكەرەوەی سیاسی پێیان وایە ،لەم ڕووداوەی سووریا ورووژاندوویەتی ،ئەگــەر ئەوانی بە بەشێك لە خاكی خۆی زانیبێ، ســووریا تەنیا هاوپەیمانــە ،بۆیە هەرگیز ئــەو داوەی ڕووســیا بۆ ئەمەریــكای نایــەوە ،خوێی تێی ناكەوێ ،بچووكتریــن بەڵگەش، تۆماهۆكەكان بەســەر ئاســمانی
ئــەوەی دەمێنێتەوە ،لە ســووریا ئینجا نۆرەی چــی دێ ،ئاخر هەر دەبێ نۆرەی شــتێك بێت .شەڕی كورد و عەرەب ،شــیعە و سوننە، سوننە و ســوننە لە نێوان خۆیان، كورد و كــورد لە نێــوان خۆیان، هاوپەیمانی بەشێكی كورد لەگەڵ شیعە دژی هاوپەیمانی بەشەكەی تر لەگەڵ سوننە ،زەوییەكە بە باشی لەبارە بۆ چاندنی هەموو ئەو كێشانە تا كــە نــۆرەی دیموكراتییەكان دێتــەوە ،ئەوانیــش چوار ســاڵ یان هەشــت ســاڵ ناوچەكە بەو شــێوەیە بهێڵنەوە .پێم وایە دوای ئەم گەڕە ،گــەڕی داهاتوو كە 16 ســاڵی ترە ،شــەڕی ڕاستەوخۆی نێوان سعوودیە و ئێران دەست پێ دەكات.
نووری بێخاڵی
لە سەردەمی ئێستەماندا ئەگەر باسی چەپگەرایی بۆ گەنجێك بكەی ،رەنگە بەوە تێ بگا كە مەبەست لێی ئەوانەن كە بە دەستی چەپ دەنووسن ،یا پرسیاری ئەوە بكات بۆچــی خۆشنووســەكان زۆربەیان بە دەستی چەپ دەنووسن ،بێ ئاگا لەوەی ئەو چەمكە سەردەمانێك بەشێكی زۆری ئەم جیهانەی لە سایە بوو ،دیارە لێرە مەبەســت لــە چەپگەرایی تەنیا بۆ ئەو حزب و كۆمەڵە سیاســییانە بــەكار هێناوە كە لە زانســتی سیاسی لە تەواوی گرووپ و حزبەكانی تر جیــا دەكاتــەوە .بێگومان ئــەو چەمكە لەگەڵ سەرهەڵدانی شۆڕشــی فڕەنسا و كۆتاكانی سەدەی 18تەشەنەی كرد. بۆ ئەوەی ڕاســتەوخۆ بچینە سەر باسەكە ،كۆمەڵێ پرســیار دێنە پێشــەوە پێویســتیان بــە وەاڵمی باوەڕهێنەر هەیە ،وەك لە ناونیشــانەكە باس كراوە چەپگەرایی مــاوە؟ بۆ ئەوانەی دەڵێــن ماوە دەبێ بپرســین چۆن و بە چ شــێوەیەك مــاون؟ ئەگەر مانەوەیــان تەنیا لــە چەند حــزب و ڕێكخراوێكی بچووكــە ،ئەوە لە سیاســەتی ئەمڕۆمــان بۆ بیری چەپ و ئایدۆلۆژیاكەی نابێتــە مانەوە لە گۆڕەپانی ملمالنێی هێز و ئایدۆلۆژیا نوێیەكانی ئەم سەردەمە، مانەوەی هێزێك یان ئایدۆلۆژیایەك بەندە بە ملمالنێ و ســەركەوتن و پەرەســەندنی بەردەوام نەك تەنیا ڕۆژێك لە ســاڵێكدا بە چەند الفیتەیەكی ســوور بە رێژەیەكی كەم بڕژێنە سەرشەقام. لە ڕاستیدا ئەگەر سەرنجی بەرنامەی هێزە چەپەكان بدەیــن چ لە مێژوو و چ لە ئێســتەدا ،هەڵگری زۆر پەیامی پیــرۆز و بەهــادارن بۆ مــرۆڤ ،تەنانەت ئەگەر بە دروســتی جێبەجێ بكرێت ،دەبێتە هۆی خۆشگوزەرانی و ئاشــتی بۆ سەرتاسەری دنیا ،هەر لە بابەتی چینایەتی و كار و مافی مرۆڤ ،بەتایبەتی مافی ئافرەت هەموو ئەوانــە و چەندانی تریش كە بەرنامەی جوانن بــۆ هێزێك بتوانــێ جێبەجێیان بكات ،پرســیاری تر ئەوەیە ئەو هێز و ئایدۆلۆژیا بۆ شكا و هەڵنەستایەوە؟ لە تەواوی گفتوگــۆكان لەگەڵ چەپەكان ڕووخانی یەكێتی ســۆڤیەت دەكەن بە بیانووی شكســتی گەورەی چەپگەرایی ،باشــە دەپرســین دەشــێ بیری چەپ ئەوەندە ناســك بــێ بەرگەی كەوتنی واڵتێــك نەگرێ؟ هێزێكی پاڵپشــت بە بیردۆزێكی تۆكمە و الیەنگرێكی زۆر و ئەو بەرنامە باشــانەی لە سەرەوە باســم كردن ،چۆن بەو شێوەیە دەڕووخێ كــە لە مێژوودا هیــچ ئایدۆلۆژیایەك بەو شــێوەیە نەپووكاوەتەوە. جگــە لــەوەی باســم كــرد ،ئەوانــەی خزمەتی چەپگەرایی و بیری ماركســی دەكەن ،بیانوویەكی تر نادەن بە دەســتەوە بۆ پەردەپۆشــكردنی بیری چەپ ،كە دەكرا ئەو هەڵە و كەموكورتییانەی هەیە دەستنیشان بكرێ و چارەسەر بكرێن. ئەگەرچــی چەپگەرایــی لــە ڕۆژگاری ئەمڕۆماندا هەندێ دەســەاڵتی پرۆلیتاری بەدەســتەوە ماوە، بەاڵم بــە مانای ئــەوە نایــە بڵێین بیــری چەپ دژی مــاف و ئازادییەكانــی مرۆڤە و سیســتەمی ســەرمایەداری بە باشــتر بزانین .دەكرێ دووبارە خۆیــان ڕێك بخەنەوە لە شــێوە و فۆڕمــی تازە كە بگونجێــت لەگەڵ نەوەی نــوێ و بەرگەی زریانی پۆست گڵۆبالیزەیشــن بگرێ ،بە شــێوەیەك بێت خۆیان بێبەری بكەن لەو چەمكانەی چەندان ساڵە وەك دروشم دووبارەی دەكەنەوە لەبارەی ئازادی و مافی كرێكار و چینایەتی كۆمەڵگە ،خۆیان دابتاشن لەو ناو و پاشــگرانەی كۆنن و خەڵــك ئارەزوویان ناكات خەباتیان لەپێناو بكات ،دەســت هەڵبگیرێ لە پیرۆزكردنی كارڵ ماركس ،بەاڵم دەشــێ بیری ماركس و ماف و ئازادییەكانی مرۆڤ و مافی كرێكار و دژایەتی سیستمی ســەرمایەداری و هەموو ئەو بەرنامە كۆنانەی لە ڕابردوو هەیانبوو ،دابڕێژرێنەوە لەناو حزبی جیا و جۆری چاالكی و خەباتی مۆدێرن بۆ ئــەوە زۆرترین خەڵك لە چــواردەوری خۆی كۆ بكاتــەوە و ببێت بــە نموونەیەكی جــوان و خەڵك ئاواتەخواز بێت خەبات بكات لەو ڕێگەیە. ماستەر لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان
ئۆپۆزســیۆنێك لــە نێــوان ڕكابەری كردنی دەســەاڵت و ڕاپەڕاندنی ئەركە كۆمەاڵیەتی و بەرپرســیارێتییە نەتەوەیی و نیشــتمانییەكان خۆیان لێ ون دەبێــت و لەگەڵ خۆیشــیاندا كۆمەڵگە و هاوواڵتییان دەرگیری ئاڵۆزی و ژاوەژاو دەكەن نوێ و جیاواز لەوانی تر بۆ كاری سیاســی مومارەسە بكەن ،بەاڵم دواجار چونكــە ناتوانن لە میانی ملمالنــێ و ڕووبەڕووبوونەوەی سیاســیدا ،لەالیــەك خۆیان لە گــرێ (دەروونــی -مێژوویی - كولتــووری -ئایدۆلۆژی)یەكان قورتار بكەن ،لەالیەكی تریشەوە دەرەقەتی هەڵگرتنی شــوناس و بەرپرســیارێتیی ئۆپۆزسیۆنێك نایەن كە هەناســە و پشوودرێژ بێت .ئۆپۆزســیۆنێك لــە نێوان ڕكابــەری كردنی دەســەاڵت و ڕاپەڕاندنی ئەركــە كۆمەاڵیەتی و بەرپرســیارێتییە نەتەوەیی و نیشــتمانییەكان خۆیان لێ ون دەبێــت و لەگەڵ خۆیشــیاندا كۆمەڵگە و هاوواڵتییان دەرگیری ئاڵــۆزی و ژاوەژاو دەكەن ،ئیتر دۆخەكــە بــەوە دەگات كــە دەیبینین. دۆخێكی لەو چەشنە تەنگژاوی و ئاڵۆزیــش ،پێویســتی بەوەیە هێــزە بەرپرســیارەكان شــان بدەنەوە بەر ڕاســتكردنەوەی .بۆ ئەوەی ئەو كارەش بكەن ،دەبێ بە جۆری پێوەندی و حیساباتی خۆیاندا بچنەوە .پارتی و یەكێتی هەنووكە لەو وێســتەگەیەدان. ئیتر یان ئەوەتا دەبێ سروشــتی جیــاوازی و ناكۆكییەكانــی نێوانیان بگوازنەوە ئاستێكی تری هۆشیاری و لۆژیكی و شارستانی تر ،یــان ئەوەتا دەبێت درێژە بەو جۆری مامەڵە ناتەندروستە بدەن كە لە ڕابــردوودا هەم درزەكانی نێوانیانــی زیاتر كــرد ،هەمیش بــواری زیاتریــان لە بــەردەم هێــزی ئەنارشیســتدا كردەوە، گورگەمێش ئاسا رەفتار بكەن و لەو گۆمە شێلوەدا بكەونە مەلە. هێزی سیاســیی گــەورە ،ئەو هێزەی ئامادەیە شــان بداتە بەر بەرپرسیارێتیی مێژوویی خۆی، بەتایبەتی لە ســەردەمێكدا كە ڕووداوەكان خێــرا تێدەپەڕن و هاوكێشــەكان زووتر دەگۆڕێن و ڕاســتەوخۆش ڕەنگدانەوەیان بەســەر ئاینــدەی واڵت و خەڵكەكەیــان دەبێــت ،دەبێ بچێتــەوە ناوخۆی و دەرزیئاژنی
ئــەو دۆخــە تەنگژاوییــەی واڵتەكانیــان پێیدا ڕەت دەبێت، دەبــێ هێــزە بەرپرســیارەكان خۆیان نوێ بكەنەوە و لە خۆیان بپرســن :ئێمە ئێســتە لە كوێی هاوكێشەكەداین؟ بۆ لەو شوێنە گیرمــان خواردووە؟ پێویســتە بۆ ســبەی لە كــوێ بین؟ چۆن دەتوانین پێ بەپێی ڕووداوەكان بڕۆین و ئــەو دۆخە چەقیوەمان تێپەڕێنین؟ پارتــی و یەكێتی لــەم قۆناغەدا لــە بــەردەم وەاڵمدانــەوەی ئــەم پرســیارانە و شــاندانە بــەر ئــەو بەرپرســیاریێتییە مێژوویییــەدان .بۆیــە دەبــێ زمانێكــی تــر ،جۆریكــی تری مامەڵە و ســەردەركردن لەگەڵ یەكتــری بدۆزنەوە .بــۆ ئەوەی بتوانن زەوینەی كاری هاوبەش و هەڵگرتنــی بەرپرســیارێتیی هاوبــەش لــەو دۆخــەدا لەناو خۆیاندا خۆش بكــەن .ئەمەش پێویســتی بە شــێوازێكی تری كار و بەرنامــە ،میكانیزمێكــی ڕووبەڕووبوونــەوەی تــری تەحەدییەكان هەیە. زۆر ئاسایییە لەم نزیكبوونەوەیە و داڕشتنەوەی جۆری پێوەندی و چوونە ناو كاری هاوبەشەیانەوە، نــەك تەنیا ببنــە ئامانجی تیری ئەو هێزانــەی نایانەوێ ئەو دوو حزبە كۆك و هاوكار بن ،تەنانەت دەبنە ئامانجــی تیری ژەهراوی هەنــدێ ئۆرگان و ســەركردە و كەس و كاراكتەری مشــەخۆر و دڵڕەشی خۆیشــیان .ئەوانەی لە سای بەردەوامی و قووڵبوونەوەی ناكۆكی و ملمالنێی زبری نێوان پارتــی و یەكێتی نەبێــت( ،با) ی بەرژەوەنــدی ،بە ئاراســتەی چارۆگــەی هەلپەرســتیان هەڵناكات. بــە ڕەچاوكردنــی ڕووداوەكانی هەنووكە و پێشبینی بۆ ئاراستە و كاریگەرییەكانی ئایندەی ئەم رووداوانە لەســەر كوردستان و خەڵكەكــەی .پرســە نەتەوەیی و نیشــتمانییەكانی وەك بابەتی هەڵكردنی ئااڵ و ئــەو كاردانەوە ناوخۆیــی و دەرەكییانــەی
دەكــرێ چوارچێوەیەكــی تری نوێ بۆ جۆری پێوەندیی نێوانیان و كاری هاوبــەش دابڕێژنــەوە. لەالیــەك چوارچێوەیــەك، وەاڵمگۆی داخوازییە كۆمەاڵیەتی و ئابوورییەكانــی هاوواڵتییان و پێداویستییە دیموكراسییەكان بێــت ،لەالیەكی تــرش توانای ڕووبەڕووبوونــەوەی تەحەدییە هەنووكەیــی و ئایندەییەكانــی هەبێت .هاوكات لە ئاستی ئەرك و بەرپرســیارێتییە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانماندا بێت و توانای هەڵســەنگاندن و خوێندنەوەی ڕووداو و دەركەوتە و پێشــهاتە سیاســییەكانی ناوچەكــەی هەبێت. لــەم گۆشــەنیگایەوە ،پارتی و یەكێتی بــۆ ئــەوەی بتوانن بە باشترین شێوە ئەو پێوەندییەیان دابڕێژنەوە و هێڵە گشتییەكانی ئەو كارە هاوبەشەیان ڕێك بخەن و میكانیزمەكانی سەرخســتن و بە ئامانجگەیاندنی پڕۆژە و پالن و ئەجیندای تەكتیكی و ستراتیژی خۆیان دیاری بكەن .بەر لە هەر شتێك دەبێ ســنوورێكی رژد لە بەردەم ئەو دەنگە نەشاز و نەزۆك و كاراكتــەرە هەلپەرســتانەی ناو خۆیــان دابنێــن ،ئەوانەی نــەك تەنیا ڕێــز لــە پابەندی و بنەما حزبییەكانــی حزبەكانیان ناگرن ،بەڵكو ئامــادەن حزب و دامەزراوە و ئامانجە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانیش بكەنە قوربانی ویســت و مەیلــی نەخــۆش و نەرجسییەتی خۆیان. ئەو دەنگــە نەشــازانەی ،لەناو ژاوەژاوی ناكۆكیــدا نەبــێ، نابیسترێن .ئەو دەنگە نەزۆكانەی، لەنــاو هــەرا و هۆریــا بەیەكدا هەڵشاخاندا نەبێ ،نووزەیان نایە. بە دوای ئەوەدا كۆمەڵگە بە كۆی جیاوازییەكانی ئاشــت بكەنەوە. دڵنیایی بدەن بــە هاوواڵتییان كە ڕێز لە بوون و بەها و شــكۆی مرۆیییانــە و مافەكانیان گیراوە. متمانە لە نێــوان خۆیان و هێزە سیاســییەكان بگێڕنــەوە و لە بەرامبــەردا ،دەســتبەرداری دڕدۆنگــی و زیادەڕۆیــی لــە نازكێشــان و موجامەلەكردنــی ئــەو هێزانە بن كە هەمیشــە لە هەوڵی ئەوەدان ،پارتی و یەكێتی ڕابكێشنە ناو شــەڕی الوەكی و بابــەت و پرســە پەراوێزەكان و بەردەوامیش تاوانی هەموو كێشە و تەنگژەكان بخەنە ئەستۆی ئەو دوو حزبە و خۆیشیان لە هەرچی بەرپرسیارێتییە بدزنەوە ،هاوكات ئەو دەبڵ مۆڕاڵییەی خۆیشیان، بە ریفۆرمخوازی و دڵســۆزی بۆ بەهاكانی ئازادی و دیموكراسی و پێكەوەژیان ،بــە خەڵك و خوا بفرۆشنەوە.
پارتی و یەكێتی ئەگەر نەگەڕێنەوە بۆبنەماكانیڕێككەوتنیستراتیژی نێوانیشــیان (چونكە هەلومەرجە هەنووكەیییەكان لەو ڕێككەوتنە، زیاتر و شەفافتر و فرەڕەهەندتر دەخوازن) ،دەكرێ چوارچێوەیەكی تری نوێ بۆ پێوەندیی نێوانیان و كاری هاوبەش دابڕێژنەوە
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
چەپگەرایی ماوە؟ لە كوێیە؟
ئەزموونــی زیاتر لە 25ســاڵی دوای ڕاپەڕین ،ئەو ڕاستییەمان پێ دەڵێت كە پارتی و یەكێتی، وەك دوو هێــزی سیاســی، ڕۆڵــی ســەرەكی و بنەڕەتــی لــە پرۆســەی جێگیركردنــی ســەقامگیری سیاسی و تەناهی و گەرەنتیكردنــی ئاشــتەوایی كۆمەاڵیەتیــی لە كوردســتاندا دەگێڕن. ڕابردووی سیاســی ،ئۆتۆریتەی جەماوەری ،توانای لۆجیستی و ســەربازی و تەناهی ،پێوەندیی دیپلۆماســیی هەرێمایەتــی و نێودەوڵەتیی ،ئەو ڕووخسارانەن كــە ئــەم دوو هێزە لــە هێزە سیاســییەكانی تری كوردستان جیا دەكەنــەوە و ڕۆڵی زیاتریان پــێ دەدەن لــە ڕاگرتنــی هاوسەنگیی ملمالنێ و هاوكێشە ناوخۆیییــەكان .بۆیــە لە هەر دۆخێكــدا ئــەو دوو هێــزە (بە ڕەچاوكردنی جیاوازیی دنیابینیی سیاسی و تایبەتمەندییەكانیان) كــۆك و تەبا بووبن ،ڕاســتەوخۆ ئەو تەبایییە ڕەنگی بەسەر ژیانی كۆمەاڵیەتی و سیاسی داوەتەوە و پایەكانــی ســەقامگیریی سیاسی و ئاشتیی كۆمەاڵیەتی و دەرفەتەكانی ژیان پتەو و قایمتر بوونــە .پێچەوانەكەی ،نەك هەر شــەڕ و بە یەكدا هەڵشاخانیان، تەنانــەت جۆرێك لــە ناكۆكی و ملمالنێــی كاتیــی زبریــش لە نێوانیاندا ،كاردانــەوەی نەرێنی بەســەر كۆی بوارەكانــی ژیانی كوردستان هەبووە. لە هەموو ئەو گرفت و تەنگژانەی لە كوردســتان هەن ،بێ چەند و چوون ،ئەو دوو حزبە پشــكی شــێریان لــە بەرپرســیارێتیی دەكەوێتە ئەستۆ .وەك چۆن هێزە سیاسییەكانی تریش ،هەر یەكە و بارتەقای ســەنگ و قورسایی خۆیان ،بەرپرسیارن .وەلێ كاتێ هێزەكانــی تر خۆیان لــەو بڕە كەمەی بەرپرسیارێتیشــیان لە دروســتكردن و قووڵكردنەوە و بەردەوامیی تەنگژە و كێشەكان دەدزنــەوە و پارتــی و یەكێتی بەهــۆی ســەرەكی و بنەڕەتی دەزانــن ،مافــی ئەوەیــان نییە سەركۆنەی ئەو دوو حزبە بكەن، كاتــێ بەرمەبنای پێشــهات و پێدراوە سیاسییەكانی كوردستان و عێراق و ناوچەكە ،بە ئەجێندای كار و سروشــتی پێوەندییەكان و هەنگاوەكانیانــدا دەچنــەوە و هەوڵێكی تر بۆ پڕۆژەی هاوبەش لەگــەڵ یەكتــری دەدەن ،تــا لــە ڕێگەیەوە ڕووبــەڕووی ئەو پێشهاتانە ببنەوە و لە ئاستی ئەو بەرپرسیاریێتییەدا بن كە ئەوانی تــر دەیخەنە ئەســتۆیان و لەناو خەڵــك و لە بەیاننامــە و گوتارە سیاســییەكانیان و میدیاكانــدا كردوویانەتە (كراسی عوسمان!). لەالیــەك پارتــی و یەكێتی پێ قەرزار دەكەنــەوە ،لەالیەكەی تریش فریشتەیی خۆیان نمایش دەكەن. دیــارە ئــەم بۆچوونــە ،بە هیچ جۆرێــك كەمكردنــەوە نییە لە بەها و ســەنگ و قورسایی هێزە سیاسییەكانی تری ناو پرۆسەی سیاســیی كوردســتان ،بەاڵم واقیعی هاوكێشەی ملمالنێكان، قورســایی و كاریگەریــی هەر یەكێك لەو هێزانە بەسەر ئاراستە و ئاینــدەی كێشــە و ناكۆكی و تەنگــژەكان و ڕەنگدانەوەیــان
بە بــاری ئەرێنــی و نەرێنی لە ژیانی كۆمەاڵیەتی و سیاســیی كوردســتان ،ئەوەمــان پــێ دەڵێ كە ناكــرێ چیتر پارتی و یەكێتــی ،هەریەكــە و بۆ خۆی لە ئاوازێك بخوێنێ ،بەتایبەت لە پێوەست بە پرســە نیشتمانی و نەتەوەیییە چارەنووسسازەكان و لەگەڵیشیاندا ئەوەی پێوەندی بە ژیان و گوزەرانی هاوواڵتییانەوە هەیە. كاتێــك هێزگەلــی سیاســیی كــوردی دەبنــە ئۆپۆزســیۆن، گوایە دەیانــەوێ تایپێكی تری
خەوشــەكانی بكات ،تــا بزانێ ئێســتە لە كوێی هاوكێشەكانە و ســبەی لە كوێی رووداوەكاندا دەبێت. لــەم گۆشــەنیگایەوە ،كاتێــك هەمووان دەڵێن كوردســتان و عێــراق و ناوچەكە بــە گۆڕانی خێــرا و دراماتیكیدا ڕەت دەبن، چــاوەڕێ دەكرێــت لەهــەر چركەســاتێكدا هاوكێشــە و هاوســەنگییەكان بگۆڕێــن .لە دۆخێكی ئاوادا و لەبەر ڕۆشنایی ئــەو ڕووداو و گۆڕانكارییــە خێرایانــە و بەلەبەرچاوگرتنــی
بەدوای خۆیدا هێنانی .پرســی ئەنجامدانــی ڕیفرانــدۆم و ســەربەخۆیی و پەرچەكرداری یــار و نەیارەكانــی كــورد لــە ناوخــۆ و دەرەوە .ئامادەســازی ڕووبەڕووبوونــەوەی بــۆ تەحەدییەكانــی دوای داعش و پێشــهاتەكانی و لەگەڵیشیاندا تێپەڕاندنی ئەو تەنگژە ئابوورییە و بەخــاوەن دەركەوتــن لــە باشــتركردنی بــاری ژیــان و گوزەرانی هاوواڵتییان. هەمــوو ئەوانــە ،ئەوە بەســەر پارتــی و یەكێتیدا دەســەپێنن زیاتــر لــە یەكتری نزیــك بن. پێوەندییەكانیــان توندوتۆڵتــر بكەنەوە .بەرنامە و ئەجیندایەكی دەوڵەمەنــد دابڕێــژن .گیانــی بەیەكــەوە كاركــردن و كاری هاوبەش لــە نێوانیانــدا قووڵتر بكەنــەوە .نابــێ ئەوەیشــیان لەبیــر بچێت كــە لەو شــەڕە چارەنووسسازەدا ،پێویستیان بە كۆدەنگییەكی نیشتمانی هەیە. بۆیە دەبێ لەوەشــدا هاوكاری و هاوخەباتی هێزە سیاســییەكان و پێكهاتە ڕەنگاورەنگەكانی تری كوردستانیش لەبەرچاو بگرن و دەستی دۆســتایەتییان بۆ درێژ بكەن و بەگوێــرەی كاریگەری و ســەنگی خۆیان و ئەو ڕۆڵەی دەتوانن لەو نێــوەدا بیگێڕن ،لە پرۆســەكەدا بەشــدارییان پێ بكەن. لە بەرامبەریشــدا ،نابێت بە هیچ كلۆجیك بچنــە ژێرباری مەرج و عەنتەریاتی هێزێــك كە هەموو پابەندبوونێكی بــە بەها و بنەما و بەرپرســیارێتییە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان ،بە بەرژەوەندییە تەسك و ئایدیۆلۆژییەكانی خۆی دەبەســتێتەوە و بــە میزاجــی سیاســی بەرچاوتەنگــی خۆی مامەڵــە لەگەڵ ئــەو ئەركانەدا دەكات .دیــارە ئەمە هەرگیز بەو مانایــە نییە ،پارتــی و یەكێتی دیســانەوە غروور بیانگرێ و ئەو جۆرە لــە هێزی ئەنارشیســت و خــاوەن گوتاری پۆپۆلیســتی پشــتگوێ و فەرامــۆش بكەن و بیخەنــە پەراوێــزەوە .بــە پێچەوانەوە ،پێویســت دەكات لەگەڵیدا لە پێوەندی بەردەوامدا بن .بەتایبەتی لەگەڵ ئەو ویژدانە زیندوو و ئەو كاراكتەرانەی لەناو ئەو هێــزەدا خەمی گشــتییان هەیە ،دەلیڤەیەك بۆ هاوكاری و هاوخەباتی بدۆزنەوە. پارتــی و یەكێتــی ئەگــەر نەگەڕێنــەوە بــۆ بنەماكانــی ســتراتیژی ڕێككەوتنــی نێوانیشیان (چونكە هەلومەرجە لــەو هەنووكەیییــەكان ڕێككەوتنە ،زیاتر و شــەفافتر و فرەڕەهەندتر دەخــوازن) ،بەاڵم
9
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
هەوراز گەردی
پارتی و یەكێتی، دووانەی چارەسەری
كوردستانی
كەركووك لە سیاس
دۆسیە
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
10
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
لە نێوان خاوەندارێتی لە نەو رێبین فەتاح
نەوت لە كەركووك پێكهێنانــی دەوڵەتــی عێــراق بــەو پێكهاتەیەی ئێســتەیەوە، راســتەوخۆ بە دۆزینەوەی نەوت لە كەركووك گــرێ دراوە .رەنگە باشترین نموونەی بەردەستمان، گەڕانــەوە بێــت بــۆ ئاماژەكەی ئەدمۆنــدز ،ئەفســەری بەریتانی
رێژەی % 25ەكەی تری لەالیەك كۆمپانیــای ئەنگلۆساكســۆن خاوەندارێتی دەكرا. پاش جەنگــی یەكەمی جیهانی و ئەو گۆڕانكارییە سیاســییانەی لە عێراق و ناوچەكــە هاتنە كایەوە، ســاڵی 1929كۆمپانیــای نەوتی توركی بۆ كۆمپانیای نەوتی عێراق
هەر لە سەرەتاوە كار بۆ ئەوە دەكــرا ژمــارەی كــوردەكان لە دامەزراوەكانی نەوتی كەركووك كەم بكرێتەوە ،ئەو حاڵەتە لە سەردەمێكی زۆر زووەوە دەستی پێ كرد لەو لیژنەیەی كۆمەڵەی گەالن بۆ لێكۆڵینەوە لە كێشەی ویالیەتی مووســڵ و پێكهێنانــی دەوڵەتی عێراق لــە ویالیەتەكانی بەغدا و بەسڕە دروستی كردبوو. ئەدمۆندز لە كتێبی (كورد ،تورك و عەرەب)دا دەڵێ“ ،بەهۆی هەندێك هــۆی ئابــووری و ســتراتیژی، ویالیەتەكانــی بەغدا و بەســڕە ناتوانن بەبێ ویالیەتی مووســڵ، دەوڵەت پێــك بێنن” .هــەر لەو روانگەیەوە بوو كە شــا حوسێن ویالیەتی مووســڵی وەك سەر بۆ جەستەی دەوڵەتی عێراق ناوزەد كرد .ویالیەتی مووسڵ كە خاكی باشووری كوردستان دەگرێتەوە، جگە لــە زەوییــە بەپیتەكەی بۆ كشــتوكاڵ ،هاوكات نەوتی تێدا دۆزرابووەوە ،دەبوو بە بنەمایەكی ئابووری بــۆ دەوڵەتــی عێراق و لــەڕووی ستراتیژیشــەوە چیــا سەختەكانی باشووری كوردستان، دەبوون بە پشــتێنەیەكی تەناهی و ســەربازی بۆ پێشگرتن لە هەر هێرش و پەالماردانێكی دەرەكی بۆ سەر دەوڵەتی عێراق. نەوت لــە دۆســیەی كەركووك و دەوڵەتــی عێراقــدا ،چەقــی هاوكێشــەكەیە ،بەڵگەنامــە مێژوویییــەكان ئــەوە روون دەكەنــەوە كــە بەهــۆی هەستكردن بە هەبوونی نەوت لە كەركووكدا ،بەریتانییەكان چۆن ســەرنجەكانیان لەسەر دەوڵەتی عێراق چــڕ كردەوە .لــە قۆناغی پێش دامەزراندنی ئەو دەوڵەتەدا و لــە ســەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوســمانیدا ،كۆمپانیــای نەوتی توركــی ( )T.P.Cخاوەندارێتــی لە چاڵە نەوتییەكانی عێراق دەكرد، ئــەو كۆمپانیایە لە ســاڵی 1912 بەهاوبەشی وەبەرهێنەرانی نەوتی بەریتانی و ئەڵمانــی دامەزرابوو، پشكەكانی كۆمپانیایەكە بەڕێژەی % 50لەالیــەن بانكــی تایبەتی توركی/تۆماركراو لە بەریتانیا25 ، %ی لەالیــەن بانكــی ئەڵمانیا و
( )I.P.Cبــە گۆڕانــكاری لە خاوەن پشــكەكانی پێك هات .چوار ساڵ پێــش دامەزراندنــی كۆمپانیای نەوتی عێــراق ،كۆمپانیای نەوتی توركــی بــە گرێبەســت لەگەڵ حكوومەتی عێراق مافی ئیمتیازی بەرهەمهێنانی نەوتی وەرگرتبوو، ماوەی گرێبەســتەكە 75ســاڵی دەخایاند ،بەوەش تا ســاڵی 2000 كۆمپانیایەكە مافی بەرهەمهێنانی نەوتی عێراقی لە هەموو رووبەری عێراق هەبوو ،بــەدەر لە ناوچەی ئیمتیــازی كۆمپانیــای نەوتــی خانەقیــن (khanqin petroleum )companyكــە بەپێــی بڕیاری لیژنەی ســنووری توركی-فارسی لە ســەردەمی دەوڵەتی عوسمانی لە 1913دا ،وەك ناوچەی سنووری عێراق-ئێران دیاری كرابوو ،بەاڵم پاش رووخانی دەوڵەتی عوسمانی، خاوەندارێتییەكــەی بۆ دەوڵەتی عێراق گەڕایەوە .كۆمپانیای نەوتی خانەقین لقێــك بوو لە كۆمپانیای نەوتــی ئەنگلۆئێرانــی كــە لەو كێڵگــە هاوبەشــدا وەبەرهێنانی دەكرد .ســاڵی 1952حكوومەتی عێراق كۆتــای بە مافی ئیمتیازی كۆمپانیایەكە هێنا. لەپاڵ كۆمپانیــای نەوتی عێراق لــە ســاڵی 1932دا ،كۆمپانیای نەوتی مووســڵ ( )M.P.Cدامەزرا، ماوەی گرێبەســتەكەی 75ساڵی دەخایاند ،ئــەو كۆمپانیایە مافی گرێبەســتی لە ویالیەتــی بەغدا و مووســڵ لە رۆژئاوای رووباری دیجلــە و باكــوری هێڵــی 33 وەرگرتبوو .پاشــتریش لە ساڵی 1938دا كۆمپانیای نەوتی بەسڕە ( )B.P.Cدامەزرا. كێڵگەكانــی نەوتــی كەركووك لەالیەن كۆمپانیای نەوتی عێراق بەڕێوە دەبران ،بــەو هۆیەوە وەك گەورەتریــن كۆمپانیــای نەوتی لە عێراق جێگیر بوو ،ئاشــكرایە كە بڕی گــەورەی نەوتی عێراق لە كەركــووك بەرهــەم دەهێنرا. ئەو گۆڕانكارییانــەی لە عێراق و
ناوچەكــەدا روویــان دا ،دواجار گۆڕانــكاری لــە پشــكی واڵتە زلهێزەكان لە كۆمپانیاكانی نەوتی عێراق دروســت كرد ،پشكەكانی بەسەر واڵتانی بەریتانیا ،فڕەنسا و ئەمەریكا دابەش بووبوون. نەوت و كورد لە كەركووكدا هەر لــە ســەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتــی عێــراق و لكاندنــی خاكی باشــووری كوردستان بەو دەوڵەتــەوە ،نەوتــی كەركووك بــەردەوام وەك نەهامەتییەكــی گەورە باڵی بەسەر كورددا كێشاوە. رژێمــە یەك لــە دوای یەكەكانی عێراق بە پشتیوانی بەریتانییەكان یان كۆمپانیا مۆنۆپۆڵەكانی نەوت لە عێراقدا ،سیاسەتی جیاكاری و قڕكردنــی كوردیان پێڕەو دەكرد، هەرچەند نەوتی كەركووك بڕبڕەی پشتی ئابووریی دەوڵەتی عێراقی پێك هێنــا ،بەاڵم رژێمــە یەك لە دوای یەكەكانی عێــراق ،داهاتی نەوتەكەیان لە داپڵۆسینی كورد و دامركاندنەوەی شۆڕشەكانی بەكار هێنا. هــەر لە ســەرەتاوە كار بــۆ ئەوە دەكــرا ژمــارەی كــوردەكان لە دامەزراوەكانــی نەوتی كەركووك كــەم بكرێتــەوە ،ئــەو حاڵەتە لــە ســەردەمێكی زۆر زووەوە دەســتی پێ كرد ،بــەاڵم لەگەڵ هاتنــی بەعســییەكان بۆ ســەر تەختــی فەرمانڕەوایی لە عێراق، بــە چڵەپۆپەی خۆی گەیشــت. بەعســییەكان لە ســاڵی 1963 لەگــەڵ یەكــەم وەرچەرخانــی دەسەاڵت لە بەرژەوەندییاندا ،نەك هەر ئەوەی دەستیان بە دەركردنی كارمەندانی كورد لە دامەزراوەكانی نەوتــی كەركــووك كــرد ،بەڵكو دانیشتووانی ناوچەكانی نەوتییان لە سنووری شارۆكەی مەخموور و دووبز راگواست.
لــەو قۆناغــەدا ،شۆڕشــی كورد هەوڵی دەدا بۆ دنیــای دەرەوەی روون بكاتــەوە كــە حكوومەتی عێراقــی ،وێڕای ئــەوەی نەوتی كوردســتان دەبات ،داهاتەكەی بــە چــەك و تەقەمەنــی دەدات و لــە جینۆســایدكردنی كورد و وێرانكردنــی خاكەكەی ،بەكاری دێنێت. (ئێــف .جــی .مەینــارد) لــە باڵوێزخانەی بەریتانیــا لە بەغدا، لەو نامەیەدا كە لە 23ی ئەیلوولی 1964بــۆ وەزارەتــی دەرەوەی واڵتەكەی ناردووە ،دووپات لەوە دەكاتەوە كــە “عێراقییەكان هیچ رەحمێك ناكــەن لــە داباراندنی بۆمبی ناپاڵم بەسەر كوردەكاندا لە هەر كاتێك مەبەستیان بێت”(.)1 لــە تاڵەبانــی جــەالل چاوپێكەوتنێكــی مێژووییدا كە لــە 30ی حوزەیرانــی 1963دا لە رۆژنامــەی (كۆمبا)ی فڕەنســی بــاو كراوەتەوە ،دەڵــێ “وێڕای پێداگیری لەســەر ئەوەی كورد خاوەندارێتی لە چاڵە نەوتییەكانی كەركووك تا عەین زالە و خانەقین دەكات ،بــەاڵم كۆمپانیاكان مافی ئیمتیازی دەرهێنانی نەوتەكەیان بە حكوومەتی بەغدا بەخشــیوە، حكوومەتی بەغــداش لە جیاتی ئەوەی لە رێگەی داهاتی نەوتەوە، رووناكی ،ئاوەدانی و پێشــكەوتن بەدی بێنێت ،لە تێك شــكاندنی كورددا بەكاری دێنێت”(.)2 نەوتی كوردستان و جینۆسایدی گەلی كورد رژێمی بەعسی عێراقی لە رێگەی داهاتــی نەوتی كوردســتانەوە، جبەخانەیەكــی گــەورەی چەك و تەقەمەنــی پێــك هێنــا و لــە جینۆسایدكردنی كورددا بەكاری هێنایەوە .پرۆســەكانی ئەنفال و كیمباران ،سێكوچكەی تەعریب،
تەهجیــر و تەرحیل ،بــە داهاتی نەوت و بــۆ یەكــەم جاریش لە ناوچەكانــی نەوتی كوردســتاندا جێبەجێ كــران ،بــەو مانایەی كە لــە پشــت تاوانەكانی بەعس بەرامبەر بە كورد ،وێڕای هەبوونی ئایدیۆلۆژیایــەك ،پاڵنەرێكــی بەهێــزی ئابووری هەیــە كە بە كۆنترۆڵكردنــی نەوتــەوە گرێ دراوە ،بەعــس بۆ ئــەو ئامانجە، نەك شۆڕشی كورد ،بەڵكو هەموو نەتەوەی كوردی وەك ئاســتەنگ دەبینــی ،لەبەرئەوە بــوو هەر لە زووەوە دەســتی بە راگواســتن و تەعریبكردنــی ئــەو ناوچــە كوردنشینانە كرد كە نەوتیان تێدا دۆزرابووەوە. عیســمەت شــەریف وانلــی لە میانــەی ئــەو گەشــتەیدا كە بۆ عێراق و باشــووری كوردســتان لــە ئــاب و ئەیلوولــی 1975 ئەنجامی داوە ،پرۆسەی تەعریب و راگواســتنی كوردانــی لــە ناوچەكانــی نەوتــی كەركووك و خانەقین تۆمار كردووە .وانلی لەو گەشــتەیدا چاوی بە تاریق عەزیز وەزیــری راگەیانــدن و ئەندامی سەركردایەتی هەرێمایەتی بەعس كەوتووە و لەبارەی راگواســتن و وێرانكردنــی گوندەكانی ناوچەی نەوتــی كەركووك پرســیاری لێ كردووە ،تاریــق عەزیز لە وەاڵمدا دەڵێ“ :الی كەس شاراوە نییە كە دوای سااڵنێكی شەڕ ،وا پێویست دەكات هەوڵ بدەین نەوت دابین بكەین و بیپارێزین ،چونكە نەوت مەسەلەیەكە پێوەندی بە ژیانەوە هەیە ،بۆیە دەوڵەت بە پێویســتی دەزانێت نەوت بپارێزێت و دوورە مەترســی بكات ،هەر ئــەوە وای لێ كردیــن كوردەكانــی ناوچە نەوتییەكان بگوازینەوە و عەرەبیان لە جێدا نیشتەجێ بكەین”(.)3 لەو قۆناغــەدا حكوومەتی عێراق
دەستی كردبوو بە هاوردەكردنی عەرەب بۆ كەركووك و دەوروبەری، بۆ عەرەبــەكان گەڕەكــی نوێی دروســت دەكرد ،ناوی شارەكانی فەڵەستین وەك قودس و حەیفای لەو گەڕەكانە دەنا ،وەك عیسمەت شــەریف وانلــی دەڵــێ“ ،لەوە دەچێت دەوڵەتی عێراق وا بزانێت فەڵەســتینی لە كوردستان رزگار كردووە ،دروستكردنی ئەو شارانە جگە لە داگیركردنی كوردستان، شتێكی تر ناگەیەنێت”(.)4 الیەنی كــوردی لە هاتنە ســەر تەختــی عەبدولكەریــم قاســم تا عەبدولســەالم عــارف و دواتر زاڵبوونی تەواوەتی بەعس بەسەر حوكمڕانــی عێراقــدا ،چوونە ناو چەندان دانوستانەوە ،بە ئامانجی چارەســەركردنی كێشــەكان و مسۆگەركردنی ژیانێكی شایستە لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا، رێككەوتنی 11ی ئــاداری 1970 ئەنجامی شۆڕشــی كورد بوو ،كە تیایدا دووپات لە ئۆتۆنۆمی بۆ كورد كرایەوە ،بــەاڵم دەوڵەتی عێراق
هیــچ كات پابەنــدی بەندەكانی رێككەوتنەكــە نەبــوو ،ئەوەش وای كرد شــۆڕش و جوواڵنەوەی رزگاریخــوازی كــورد دووبــارە سەرهەڵبداتەوە ،لەكاتێكدا بەعس ئامــادە نەبوو بەهیچ شــێوەیەك كەركــووك بخرێتە نــاو بازنەی ئۆتۆنۆمییــەوە ،ئــەوەش لەمەڕ كــوردەكان وەك بڕبڕەی پشــتی رێككەوتنەكە بوو .سەدام حوسێن بــۆ خۆدزینــەوە لــە ئۆتۆنۆمی و خستنەســەری كەركــووك، بانگەشــەی ئــەوەی دەكــرد، “دەوڵــەت ئۆتۆنۆمــی بــە گەل بەخشــیوە نەك بە خاك” ،ئەوەش پاشەكشەیەكی راســتەقینە بوو لە داننان بە سنووری كوردستان و تواندنەوەی نەتــەوەی كورد لە بۆتەی (عێراقی عەرەبی)دا. ئەو تاوانانــەی دەوڵەتی عێراق لە ســەرەتاوە تا رووخانی بەعس لە 2003لــە كیمیابــاران و ئەنفال و جینۆســاید بەرامبەر بە گەلی كوردستان دەســتی پێ كردبوو، وێڕای ئەوەی لە رێگەی دەســت
سەتی عێراقی نوێدا
دۆسیە
بەســەرداگرتنی داهاتــی نەوتی كوردستانەوە جێبەجێ دەكران، لە بەرامبەردا شۆڕشــی كورد هەر لــە ســەرەتای دەرهێنانی نەوت لە كەركووكــەوە ،دەیتوانی زیانی راســتەقینە بــە دامەزراوەكانی نەوتی كەركووك بگەیەنێت ،بەاڵم كورد بەهۆی ئــەوەی كێڵگەكانی نەوتــی كەركــووك و ناوچەكانی تری بە موڵكی خۆی دەزانی ،بەو حاڵەشــەوە ئامادە نەبوو زیان بە دامەزراوەكانی نەوتی بگەیەنێت. رژێمــی بەعســی عێراقــی وەك میراتگــری عێراقــی مەلەكی و كۆماری ،بــەردەوام خاوەندارێتی لە نەوتی كەركووك كردووە ،بەاڵم هیچ كات خاوەندارێتی لە خەڵكی كەركووك نەكرد .لە ماوەی حوكمی زاتییەوە تا دەگات بە قۆناغەكانی شۆڕشی نوێ ،كەركووك كراوەتە مۆڵگەیەكی گەورەی ســەربازی، وەك كێڵگــە نەوتێكی بە ســوپا گەمــارۆدراو ،بەبــێ بایەخدانان بــۆ پێكهاتــە مرۆیییەكــەی، مامەڵــەی لەگەڵدا كــراوە .ئەوە
بەتــەواوی جێگــەی بایەخە كە بەعــس لــە قۆناغــی حوكمی زاتیــدا ،هەولێــر وەك پایتەختە سیاســییەكەی دەناســێنێت، لــە بەرامبــەردا كەركــووك وەك پایتەختێكی شــاراوەی سەربازی و ســەربازگەیەكی زەبــەالح، كــە ئەركەكــەی بریتییــە لــە پاراســتنی پڕۆژەكانی نەوتی و لە بەرامبەردا داپڵۆســینی خەڵك و دانیشتووانەكەی. كەركووك لە عێراقی نوێدا پــاش رووخانــی بەعــس لــە 2003دا ،كــوردەكان ئومێدیــان بــە بنیاتنانــی عێراقێكــی نوێ هەبوو ،لەو روانگەیەوە دەســتیان بە بنیاتنانــەوەی ئــەو دەوڵەتە كرد كــە بەدرێژایی دامەزراندنی، جینۆســایدی گەلــی كــوردی كردبوو .لە داڕشــتنی دەستووری نوێی عێراقــدا ،كەركــووك وەك ناوچــەی جێناكــۆك لــە نێوان عێراق و كوردســتان دیاری كرا، بــەاڵم الیەنی عێراقــی خۆی لە
جێبەجێكردنی بڕگەكانی مادەكە دزییەوە. عێراقی نوێ ،بەپێی دەســتوورە هەمیشــەییەكەی ،دەبوو بەشێك لە داهاتی نەوت لە راستكردنەوەی تاوانەكانــی شــوێنەواری رژێمەكانــی پێشــوو تەرخــان بكات ،بەدڵنیایییــەوە چەقی ئەو پرۆســەیە بەر راســتكردنەوەی هەموو گۆڕانكارییە دیمۆگرافی و تاوانكارییانــە دەكەوت كە بەعس دژ بە گەلی كوردســتان ئەنجامی دابــوون ،بەاڵم هیــچ كاتێك ئەوە نەكرا. حوكمڕانانــی عێراقــی نــوێ، وەك پاســاو بۆ پابەنــد نەبوون بە جێبەجێكردنــی مــادەی 140ی دەســتوور ،ئامــاژە بە قورســی گۆڕانكاری ،تاوان و لێكەوتەكانی دەكــەن ،لــە ئامــادەكاری بــۆ گەڕانــەوەی عەرەبی هــاوردە و گێڕانــەوەی كوردانــی دەركراو و .هتــد ،بــەاڵم هەندێــك لــە راستكردنەوەی هەڵە و تاوانەكانی پێشــوو ،تەنانەت لــە دەرەوەی مادەی 140دا ،دەبــوو جێبەجێ بكرێــن ،لەناویانــدا پێویســتی دەكرد عێراقی نوێ بیسەلمێنێت، هاوشــێوەی عێراقی رابردوو ،لە مامەڵەكردن لــە تەك كەركووكدا تەنیــا خاوەندارێتی لە نەوتەكەی نــاكات و بایەخێكیشــی بــۆ خەڵكەكەی هەیە. رژێمــی بەعس لــە نەوەتەكانی سەدەی رابردوودا ،بەشێوەیەكی تەواو ناسروشتی و نازانستی نەوتی كێڵگەكانــی كەركووكی بەرهەم دێنا ،ئــەوەش وای كرد ئاســتی بەرهەمی نەوت لــە كەركووك لە ملیۆن بەرمیلــەوە بۆ چەند هەزار بەرمیلێك داببەزێت ،بەبێ ئەوەی هیچ پەرەپێدانێكــی گونجاو ،لە كێڵگە نەوتییەكاندا بكات ،كەواتە پەرەپێدانــی كێڵگەكانــی نەوتی
كەركووك ،یەكێك لەو دۆســیانە بوو كە حكوومەتــی نوێی عێراق لە نێــوان 2003-2017دەیتوانی بــە بەرنامە و پالنی زانســتییەوە هەنــگاوی بــۆ بنێــت ،بــەاڵم هیــچ هەنگاوێك لە ئــارادا نەبوو. ئەوەش وای كــرد چاالكییەكانی بەرهەمهێنانی نەوت لە كەركووك هەر لە سستیدا بمێنێتەوە. بەدرێژایی سااڵنی 2003تا 2017 نەوت لە كەركووك هەناردە كراوە، جگە لەوكاتانەی كە بەهۆی كردە تیرۆریستییەكان و بە ئامانجگرتنی لوولەكانی گواســتنەوەی نەوت، هەناردەی نەوت بەشــێوەیەكی كاتی راگیــراوە ،لــە هەموو ئەو ماوەیــەدا ،ســوودمەندبوونی كەركووك لــە داهاتی نەوتەكەی، تەنیــا پــارەی پتــرۆدۆالر بوو، ئەویش لە چوارچێــوەی پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانــی نــەوت لە عێراقدا ،نەك وەك بڕیارێكی تایبەت بە كەركووك. حكوومەتــی عێــراق لــە نیوەی 2013ەوە تــا ئەوكاتــەی نەوتی كەركووكــی هەناردە كــردووە، پابەنــد نەبووە بــە خەرجكردنی پارەی پتــرۆدۆالری شــارەكە و جگەلەوەش بودجەی پەرەپێدانی پارێــزگای كەركووكــی خەرج نەكردووە ،بەوەش كەركووك خرایە ژێر گەمارۆیەكــی ئابوورییەوە و رووبەڕووی تەنگژەیەكی گەورەی دارایی و ئابووری بووەوە. بەپێــی داتاكانــی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركــووك ،بەهۆی ئەو گەمارۆیــەی حكوومەتی عێراق لــە 2013ەوە بەســەر پارێزگای كەركووكیدا ســەپاندووە ،سەتان پڕۆژەی وەبەرهێنان و ستراتیژی لە شــارەكەدا راگیراون و سەتان كۆمپانیــا و وەبەرهێنــەر كــە قەرزەكانیــان لەالیــەن بەغداوە نەدراوەتــەوە ،مایەپــووچ بوون،
هەزاران كرێــكار كە لەو پڕۆژانەدا كاریان دەكرد ،بێكار مانەوە. درێژەپێدانی سیاسەتی بەعس لە كەركووكدا یەكێــك لــەو بەرنامانــەی حكوومەتــی پێشــووی بەعس لەپێناو كۆنترۆڵكردنی كەركووك و ســڕینەوەی ناســنامەی كوردســتانیی شــارەكە ،هەوڵی كردەنــی كردنــەوەی دەدا، دوورخستنەوەی كارمەندانی كورد بوو لە كۆمپانیای نەوتی باكور كە وەك كۆمپانیایەكــی نیشــتمانی لــە 1972ەوە سەرپەرشــتی چاالكییەكانــی دەرهێنانی نەوت لەو شارەدا دەكات. ئەو پرۆســەیە لــە چوارچێوەی پرۆسەكانی تەعریب و تەرحیل و تەهجیر لە ناوچە كوردنشینەكانی كەركووك جێبەجێ دەكرا ،هەر لەو پێناوەشدا ،پانتایییەكی بەرفرەوان لە رووبــەری كەركووك كە دەیان لــە گونــدە كوردنیشــنەكانی شــارەكە دەگرێتەوە ،بە پاساوی (موحەڕەماتی نەوت)ییەوە ،وێران كــران و دانیشــتووانی كوردیان تێــدا نەهێشــترا و وەك ناوچەی قەدەغەكراوی نەوتی هێشترانەوە. ئەوە روونە كە لە پشت سەپاندنی موحەڕەماتی نەوتی لە كەركووك، ئامانجێكــی سیاســی هەبــوو، كە خــۆی لە چۆڵكردنــی گوندە كوردییــەكان دەبینێتــەوە، هەندێك لەو گوندانەی بەر بڕیاری موحەڕەماتی نەوتــی كەوتوون، بەدرێژیــی دەیــان كیلۆمەتر لە كێڵگە و لوولەكانی گواستنەوەی نەوتەوە دوور بوون. كاتێــك لە ســاڵی 1972دا نەوتی كەركــووك خۆماڵــی كــرا ،لەو رێكەوتەوە تا ئێســتە ،حكوومەتە یەك لــە دوای یەكەكانی عێراقی بەعــس و عێراقــی دوای ،2003
رێگەیان نەدا هیچ كوردێك پۆستی بەڕێوەبــەری كۆمپانیــای نەوتی باكور وەربگرێت ،بگرە هاوشێوەی بەعس ،رێگر بــوون لەوەی كورد هیچ پۆستێكی بااڵ لە كۆمپانیای نەوتی باكور وەربگرێت. كۆمپانیای نەوتی باكور كە ئێستە ژمــارەی كارمەندەكانــی بەپێی ئاماری پشكنەری گشتیی نەوتی عێراق لە 15هەزار كارمەند تێپەڕ دەكات ( .)4بەكۆی گشتی ،كەمتر لە هەزار كارمەنــدی كورد لەخۆ دەگرێت ،بەاڵم سەرووی 12هەزار كارمەنــدی عەرەبی لەخۆ گرتووە كە زۆرینەی ئەوان لــە بنەڕەتدا عەرەبی هــاوردەن .ئەوە ئەركێك بــوو لــە ئەســتۆی حكوومەتی نوێــی عێراق كە ئەو شــوێنەوارە بەعســییانە لەســەر كۆمپانیای نەوتــی باكــور هەڵبگرێت ،بەاڵم درێژەی پێ دا .كاتێك ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاری ئەوەی دا كە هەر پارێزگایەكی بەرهەمهێنی نــەوت ئەگــەر بــڕی بەرهەمی رۆژانەی بگاتە 100هەزار بەرمیل نەوت ،دەتوانێت كۆمپانیای نەوتی خۆی دابمەزرێنێت ،ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك بەكۆی دەنگی ئەندامانــی و پاشــان رەزامەندی و بڕیــاری پارێــزگای كەركووك، داوای جیاكردنەوە و دامەزراندنی كۆمپانیــای نەوتــی كەركووكی بــۆ بەغدا بــەرز كــردەوە ،بەاڵم حكوومەتی عێراقــی ئامادە نەبوو رەزامەنــدی لەســەر پێكهێنانی كۆمپانیای نەوتی كەركووك بدات، لە كاتێكدا پاڵپشــت بــەو بڕیارە، لەالیــەن حكوومەتــی عێراقەوە رەزامەندی لەســەر دامەزراندنی كۆمپانیاكانــی نەوتــی میســان و زیقــار و .هتــد دراوە ،ئەوەش سیاســەتی جوداخــوازی بەغدا بەرامبەر بە كەركووك بەتەواوەتی دەسەلمێنێت. ســەرەڕای ئەوەی لــە 1927ەوە دەوڵەتــی عێــراق نــەوت لــە كەركووك بەرهــەم دێنێت ،بەاڵم هیــچ حكوومەتێكــی عێراقی لە سەردەمی مەلەكییەوە بۆ كۆماری، لــە قۆناغــی بەعــس و عێراقی دوای 2003دا ،ئامــادە نەبــوون كار بۆ دامەزراندنــی ژێرخانێكی پیشەســازییەكانی نــەوت و گاز لە كەركووكدا بكــەن .بەعس بە بڕیارێكی سیاسیی ،لە حەفتاكاندا پااڵوتگــەی نەوتی كەركووكی بۆ پارێزگای سەاڵحەدین (پااڵوتگەی بێجی) گواستەوە ،ئەو پااڵوتگەیە تا داگیركردنــی لەالیەن داعش و وێرانكردنی لەالیەن حەشــدی شــەعبییەوە ،بە نەوتی كەركووك كاری دەكــرد .ئامانجەكە ئەوەبوو لە رێگەی نەوتــی كەركووكەوە
ژێرخانێكی گەورە بــۆ پارێزگای ســەاڵحەدین دروســت بكرێت و دەرفەتێكــی فرەوانــی كار لە بــەردەم عەرەبی ئــەو پارێزگایە بكرێتەوە .ئێستە ئەو پااڵوتگەیە لە چوارچێوەی كۆمپانیای پااڵوتنی باكــوردا ،ســەرووی 12هــەزار كارمەندی عەرەبــی هەیە ،ئەوان لەسەر حیسابی كوردانی بێكاری كەركووك بوونەتە خاوەنی كار. لە ساڵی 2007دا ،بەهۆی داواكاری و فشاری ئەنجوومەن و نوێنەرانی كەركووك ،ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاری لەسەر دامەزراندنی پااڵوتگەیەكی گەورە بۆ كەركووك دەركرد ،بەاڵم پــاش تێپەڕبوونی 10ســاڵ بەســەر ئەو بڕیــارەدا، هێشتا حكوومەتی عێراقی ئامادە نییە دەست بە دروستكردنی ئەو پااڵوتگەیــە بكات ،بــەو هۆیەوە كەركووك بووەتــە تەنیا پارێزگای بەرهەمهێنەری نەوتی عێراق كە هیچ پااڵوتگەیەكی تێدا نەبێت و بەو هۆیەوە رووبەڕووی تەنگژەی سووتەمەنی ببێتەوە. سیاســەتی عێراقی پــاش 2003 لەمــەڕ كەركــووك ،درێژەپێدانی هەمــان سیاســەتی عێراقــی سەردەمی مەلەكی و پاشایەتییە، ئەو سیاســەتەی لە ســەردەمی حوكمڕانی بەعســدا ،بەتەواوەی خۆی نمایش دەكات ،مەبەســت لــەوە دووپاتكردنەوەیــە لــە هاوكێشــەی خاوەندارێتــی لــە نەوتی كەركووك و خۆبەریكردن لە خەڵكی كەركووك. سەرچاوە و پەراوێزەكان: .1مەسەلەی كورد لە بەڵگەنامە نهێنییەكانــی بەریتانیــادا ( ،)1960-1965وەرگێــڕان: رەزوان حەســەن ،چاپــی یەكــەم ،چاپخانەی شــڤان، سلێمانی.2016 ، .2مێــژوو و كوردناســی، بەرگــی یەكــەم ،وەرگێڕانی لــە فڕەنســییەوە :د .نەجاتی عەبــدواڵ ،چاپــی یەكــەم، چاپخانــەی حاجی هاشــم، هەولێر.2014 ، .3عیسمەت شــەریف وانلی، بەیانێك بۆ رۆڵە تێكۆشەرەكانی گەلی كورد لەبــارەی چوونی وەفدەكەمــان بــۆ عێــراق و كوردســتانی عێراق ،گۆڤاری هەڵوێســت ،ژمارە یەك/خولی دووەم ،ئەیلوول و تشــرینی یەكەم و دووەمی .1986 4راپۆرتــی ســاڵی 2016یپشــكنەری گشــتیی نەوتی عێراق لەبــارەی كارمەندانی نەوت لە عێراق.
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
حكوومەتــی عێراق لــە نیوەی 2013ەوە تا ئەوكاتەی نەوتی كەركووكــی هەنــاردە كردووە، پابەنــد نەبووە بە خەرجكردنی پارەی پترۆدۆالری شارەكە
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
وت و خاوەندارێتی لە خەڵكدا
11
كوردستانی
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
12
لــە ســاڵی 2016دا نزیكەی ســێ هــەزار خانووی پالستیكی نوێ بنیاد نراون.
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
نرخی تەماتە %100بەرز دەبێتەوە
كیلۆی تەماتە دوو هەزار دینارە و كاتی پێگەیشتنی بەرهەمی خۆماڵیش سندووقێكی بە دوو هەزار دینارە
وشە /سلێمان تاشان كوردســتان خاوەنی ئــاو و خاك و كەشــوهەوایەكی گونجــاوە بۆ كشــتوكاڵكردن و لــە زۆربــەی مانگەكانی ساڵدا شــایانی ئەوەیە كشــتوكاڵی تێدا بكرێــت و ببێت بــە ناوەندێــك بۆ خســتنەڕووی بەرهەمی كشــتوكاڵی .بێ پالنی، كەمئەزموونی و كەمیی پاڵپشتی، بوونەتە هــۆی ئەوەی بــەردەوام هەرێمەكــە لــە دابینكردنی زۆر بەرهەمــدا حەوجێی دەرەوە بێت. ماوەی چەند رۆژێكە نرخی تەماتە دوو هێندە هەڵكشــاوە و خەریكە ركابەریی نرخی مریشــك دەكات. كاتێكیــش تەماتــەی ناوخۆ پێ دەگات ،ئەوەنــدە هەرزان دەبێت، خەرجییەكەی دەرناهێنێتەوە.
لە چەند ســاڵی رابردوودا یەكێك لەو هەنگاوانەی بــۆ پڕكردنەوەی پێداویســتی ناوخۆ نراوە ،بریتی بــووە لــە ســوودوەرگرتن لــە خانووی پالســتیكی بەمەبەستی كۆمەڵێــك بەرهەمهێنانــی پێداویستی كشــتوكاڵی .ژمارەی خانووە پالستیكییەكان كە یەكەم جــار نەدەگەیشــتە 100خانوو، ئێســتە بۆ هەزاران بەرز بووەتەوە، بەاڵم ناتوانن پێداویســتی ناوخۆ دابین بكەن. ماوەی چەند رۆژێكە نرخی تەماتە بە رێژەی % 100بــەرز بووەتەوە و هــەر كیلۆیــەك بــە دوو هەزار دینار دەفرۆشرێ .پێنەگەیشتنی بەرهەمی ناوخــۆ و هاوردەكردنی بەرهەمەكــە بــە سیاســەتی
كشــتوكاڵیی واڵتانی دراوســێ و بەرزبوونەوەی ئاســتی داخوازیی، بە گرنگترین هۆی بەرزبوونەوەی نرخی تەماتە هەژمار دەكرێت. سەید ئەحمەد فرۆشیاری سەوزە و میوەیە لە شاری هەولێر ،بۆ “وشە” روونی دەكاتەوە ،بەشێكی زۆر لەو تەماتەیەی هاوردەی كوردســتان دەكرێــت ،بــەرەو مووســڵ و شوێنەكانی تر دەڕوات ،بۆیە نرخی گران بووە و تەماتەی ناوخۆش پێ نەگەیشتووە .ئەو
جووتیارێك:
ســاڵی رابــردوو بەرهەمــی تەمـــــاتەكەم ،تێچووەكــەی دەرنەهێنایەوە.
گوتی “دوو رۆژ پێشتر كیلۆی تەماتەمان بە هەزار دینار فرۆشتووە”. تەماتەی ناوخۆ لــە كۆتای مانگی پێنجەوە پــێ دەگات و جووتیاران
لە بەر دڵنیــا نەبوون لــەوەی لە فرۆشــتنی قازانج دەكەن ،ناوێرن تەماتە بچێنن ،چونكە نرخەكەی ئەوەندە دادەبەزێت ،خەرجییەكەی دەرناهێنێتەوە. مام قادر كە لــە باغەمرەی هەولێر نزیكەی 16خانووی پالســتیكی هەیە ،بۆ “وشــە” گوتی ،سەرجەم خانووەكانــی كردووەتــە خەیار و ئێستەش بەرهەمی خەیار دەخاتە بازاڕەوە و كیلۆی بــە 700تا 800 دینار ســاغی دەكاتەوە .ئەو روونی كردەوە ئەگەر تەماتەی چاندبایە، ئەوا دوو مانگی تر پێ دەگەیشــت و كاتێكیش كە پێ دەگەیشــت پارەی نەدەكــرد ،چونكە بازاڕ پڕ دەبوو لە تەماتە. ئــەو جووتیــارە ،ســاڵی رابردوو تەماتەی چاندووە و وەك باسی كرد، لە هاویندا ســندووقێك تەماتەی بە دوو هەزار دینار فرۆشتووە ،كە خەرجییەكانی بەرهەمهێنانەكەی دەرنەهێناوەتــەوە ،بۆیە وازی لێ هێناوە .رووبەری هەر خانوویەكی پالستیكیی ئەو جووتیارە نزیكەی 400مەتری چوارگۆشەیە و ئێستە
ئەندازیار كەمال محەمەد:
هەرێمی كوردســتان خاوەنی 12هــەزار و 500خانــووی پالستیكییە. رۆژانە تۆنێك خەیار دەخاتە بازاڕەوە. هەندێــك كۆســپ لــە بــەردەم كشــتوكاڵی هەرێمی كوردستان بە تایبەتی بەرهەمە وەرزییەكاندا هەن .ئەندازیار كەمــال محەمەد بەڕێوەبــەری پــڕۆژەی خانووی پالستیكی لە وەزارەتی كشتوكاڵ و ســەرچاوەكانی ئاو لە هەرێمی كوردســتان بۆ “وشــە” دەڵیت، یەكەم كێشە ئەوەیە لە كوردستان ژمارەیەكــی كەمــی كۆگــەی پێشكەوتوو و ســاردكەرەوە هەن و هەرێمــی كوردســتان ناتوانێت بەرهەمەكانــی بــۆ وەرزێكــی تر هەڵبگرێــت .ئاخــر لــە هەرێمی كوردســتان لە مانگی ئــادارەوە تا مانگی ،12بەرهەمی كشــتوكاڵی هەیە و ئەگەر لە ســاردكەرەوە بۆ
كاتی تر هەڵگیرێن ،ئەوا جووتیاران ســوودی زۆرتریان پــێ دەگات و ناچار نین بە نرخێكی زۆر هەرزان بیفرۆشــن .لەبــارەی گرانبوونی تەماتە لــەم وەرزەدا ئەو ئەندازیارە روونی كردەوە ،تەماتە لە شــتڵەوە تا بەرهەم چوار مانگی دەوێت و لە كاتێكدا پێ دەگات ،پلەی گەرمی لە 20كەمتر نەبێت ،ئەو دەڵێت لە هەرێمی كوردســتان سووتەمەنی گرانە و ئەگەر لە وەرزی زســتاندا تەماتــە بەرهەم بهێنرێــت ،ئەوا خەرجییەكەی دەرناهێنێتەوە. یەكێك لەو سیاسەتانەی حكوومەتی هەرێمی كوردستان گرتوویەتە بەر، بریتی بووە لە سەپاندنی باج لەسەر بەرهەمی دەرەكی كە ســااڵنە لە سەرەتای مانگی نیسانەوە دەستی
پێ كردووە .بۆ نموونە ئێســتە كە خەیــاری ناوخۆ پێ گەیشــتووە، لە 15ی چــوارەوە باجی دەخرێتە ســەر و دواتر كە تەماتەی ناوخۆ پێ بگات ،باج بەســەر ئەویشــدا دەســەپێنرێت كە بڕەكەی بۆ هەر كیلۆیەك 250دینارە. بەگوێــرەی ئــەو ئامــارەی ئــەو بەرپرســەی خانووی پالســتیكی خســتیە ڕوو ،ژمــارەی خانــووە پالســتیكییەكانی هەرێمــی كوردستان دەگاتە 12هەزار و 500 خانوو و لە ماوەی ساڵێكدا نزیكەی ســێ هەزار خانووی نــوێ زیادی كــردووە .ئامارەكە لە ســەرەتای ساڵی 2016بریتی بوو لە نۆ هەزار و 696خانوو. هەرێمی كوردســتان پێویستیی بــە پەرەپێدانــی كشــتوكاڵ و جووتیارەكانیشــی پێویســتیان بەوە هەیە بازاڕ بۆ بەرهەمەكانیان بدۆزرێتــەوە ،حكوومەتیــش سیاسەتێكی گونجاو رەچاو بكات و لەسەر حیسابی بەرهەمی ناوخۆ، بەرهەمی واڵتانــی تر نەهێندرێتە ژوورەوە.
كۆمپانیا خۆماڵییەكان لە كەركووك سڵ لە نمایشی كااڵكانیان دەكەنەوە وشە /كەركووك -نەبەز ڕۆستەم خەریكە پێشانگە نێودەوڵەتییەكان وەك رێگەیــەك بۆ نمایشــكردنی كااڵ بازرگانییەكان و ناســاندنیان بە كڕیــاران ،دەبێتــە كولتوورێك بۆ ســاغكردنەوەی بەرهەم و كااڵ بازرگانییــەكان و لــە شــارێكی پیشەســازیی وەك كەركووكیش دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشــوو ،بۆ چوارەمین پێشــانگە دەكرێتەوە، بەاڵم ئاســتی بەشداریكردن تێیدا بەهێز نییە. كۆمپانیا نێوخۆیییەكان شەرمنن ئەحمــەد ســاڵح بەرپرســی پێوەندییەكانــی كۆمپانیــای دیار گرووپ بــە “وشــە”ی ڕاگەیاند، هێشتا ڕۆشنبیریی بەشداربوون لە پێشــانگە نێودەوڵەتییەكان لەالی خاوەن كۆمپانیــا نێوخۆیییەكان نەبووەتە كولتوورێك بۆ ڕێكالمكردن و نمایشــكردنی بەرهــەم و كااڵكانیان ،زۆربەیان بە شەرمەوە بەشداری دەكەن ،كەچی كۆمپانیا بیانییەكان دەرفەتی بەشداربوون لە پێشــانگەكان لە دەست نادەن و بە هەموو هێــز و توانایەكیانەوە بەشدار دەبن. ئەو دەڵێ“ ،ئێمــە وەك ڕێكخەری ئــەم پێشــانگە نێودەوڵەتییــە
پێوەندیمان بــە زۆربەی كۆمپانیا نێوخۆیییەكان كردووە و بەشێكیان بە شــەرمەوە و بە بەشێكی كەمی كااڵكانیان بەشــدارییان كردووە، هێشتا بەشداربوون لە پێشانگەكان نەبووەتە كولتوورێك و ڕۆشنبیریی خاوەن كۆمپانیاكان نەگەیشتووەتە ئەو ئاستە بازرگانییەی ئەم هەالنە بقۆزنەوە”. چوارەمین پێشانگەی نێودەوڵەتیی كەركووك بــە بەشــداربوونی 30 كۆمپانیای ناوخۆ ،كوێتی ،ئوردنی، توركی ،ئیتاڵی ،ئێرانی كراوەتەوە و سێ ڕۆژ دەخایەنێت ،پێشانگەكانی پێشــوو لە هەردوو نهۆمی تەالری ئۆرزدیی كەركووك كرانەوە ،بەاڵم ئەم جارە تەنیا لە نهۆمی خوارەوەدا بەرهەمەكان نمایش كراون. “خۆمان بە كڕیاران ناساند” ئیبراهیم محەمــەد ،بەڕێوەبەری فرۆشتنی ڕاستەوخۆ لە كۆمپانیای نەزار بۆ بەرهەمهێنانی ئایس كرێم و شــیرەمەنی ،بۆ “وشــە” ڕوونی كردەوە ،كۆمپانیاكەیان لە ڕێگەی ئەم پێشــانگەیەوە زیاتر خۆی بە كڕیار ناساند. ئەو دەڵــێ“ ،چەندان كەس پێیان وابــوو كۆمپانیاكەمــان توركییە، بــەاڵم كــە بەرهەمەكانمــان
ڕاســتەوخۆ نمایش كــرد ،ئینجا زانــرا كۆمپانیایەكــی خۆماڵییــە و كارگەكەمــان لــە دارەمانــە لەسەر ڕێگەی ســەرەكیی نێوان كەركووك – هەولێر ،زۆر كەسیش خوشــحاڵیی خۆی بــۆ هەبوونی بەرهەمــی نێوخۆیــی دەردەبڕی و هــان دەدرایــن و ژمارەیــەك گرێبەستمان لەگەڵ سەرمایەداران واژوو كــرد بــۆ فرۆشــتن و دابەشــكردنی بەرهەمەكانمان لە عێراق و كوردستاندا”. زیاتــر دەڵێ“ ،كارگــەی نەزار كە چوار ســاڵە دامــەزراوە ،ڕۆژانە 10 هەزار كارتۆن ئایس كرێم بەرهەم دێنێ كــە بــە 30جــۆر و تامی جیاوازن و هەلی كارمان بۆ خەڵكی شــارەكە دابین كردووە و نزیكەی 300كارمەندمــان دامەزراندووە. ئەمە جــاری یەكەمە بەشــداریی ئەم جــۆرە پێشــانگەیە بكەین و دەرفەتێكی باش بوو بۆ ناســاندنی بەرهەمەكانمــان و توانیمــان ڕاســتەوخۆ لەگەڵ كڕیارەكانماندا مامەڵە بكەیــن و گوێ لە ڕەخنە و پیشنیازەكانیشیان بگرین”. كۆلێژە ئەهلییەكانیش بەشدار بوون دكتۆر مســتەفا زەنگنە بەرپرسی
پێوەندییەكانــی كۆلێژی (كیتاب) ی زانكۆیــی ،بــۆ “وشــە” دەڵێ، “زانكۆی كیتاب ،یەكێكە لە زانكۆ ئەهلییەكانی كەركووك ،ویستمان بە شێوەیەكی سەردەمییانە خۆمان بە قوتابییان بناسێنین و ڕێكالم بۆ زانكۆكەمان بكەین”. زەنگنە ڕوونی كردەوە ،هەرچەندە ســاڵی خوێندنــی 2017 – 2016 دەســتی پێ كردووە و تۆماركردن بــۆ ئەمســاڵ نەماوە ،بــەاڵم لەم پێشانگەیە ڕوونكردنەوەی زۆریان داوەتــە قوتابییــان و مەرجەكانی وەرگرتنیــان خســتووەتە ڕوو تا
بەرچاوڕوونییەك بۆ ساڵی داهاتووی خوێندن هەبێت. قوڕیش بە پارەیە عەبدولقــادر ســەعدوون خاوەن كۆمپانیای (فۆرچن) بۆ جوانكاری و كەرەســتەكانی ئارایشــت لــە كەركووك ،بــۆ “وشــە”ی روون كردەوە“ ،ئەمساڵ بەراورد لەگەڵ ســااڵنی ڕابردوودا ،میوانێكی كەم ســەردانی كردوویــن ،ئەمــەش لەبەر چەند هۆكارێكە ،یەكەمیان كاتــی كردنــەوەی پێشــانگەكە لەگــەڵ كاردانەوەكانــی بڕیاری
پارێزگاری كەركــووك بۆ هەڵدانی ئااڵی كوردســتان هاوكات بووە و خەڵكەكە كەمێك چەكەرە دەكەن لە هاتنە بازاڕەوە”. ســەعدوون ،لەبارەی بەروبوومی كۆمپانیاكــەی دەڵێ“ ،بەروبوومی كۆمپانیاكەمــان بەروبوومــی سروشــتیی دەریای مــردوون لە ئــوردن بۆ جوانكاری و ئارایشــت. ئەمســاڵ كەمتریــن ڕێژەمــان فرۆشــتووە ،چونكــە كااڵكانمان گرانترن لە سااڵنی پێشوو ،ئەویش هــۆكاری سیاســی و تەناهیی لە پشتەوەیە .ســااڵنی پێش هاتنی
داعش ڕێگــەی وشــكایی نێوان عێراق و ئــوردن كراوە بــوو و بە ئۆتۆمبێــل هاتوچۆمــان دەكرد، بەاڵم ئێســتە ئەم ڕێگەیە گیراوە و ناچــار كااڵكانمان لــە ڕێگەی ئاســمانییەوە دەگوازینەوە و ئەم جۆرە گواستنەوەیە ،زۆر گرانترە”. زیاتر دەڵــێ“ ،بە ناچاری تێچووی گواســتنەوەكە دەخەینــە ســەر كااڵكانمان ،بۆیە وا گرانن و كڕیار كەمتر خۆی لێ دەدات .ئێمە قوڕی دەریای مردوومان نمایش كردووە و كڕیاران بە گاڵتەئامێزەوە دەڵێن (قوڕیش بە پارەیە)”.
كوردستانی
ژیڤان خۆرانی
لە ڕۆژێكدا 160تۆن گۆشت دەخۆن
خەڵكی سلێمانی لە خواردنی گۆشتی سووردا ریكۆردیان شكاندووە وشە /سلێمانی -هۆشیار عەلی ڕۆژانە ســەتان ســەر ئــاژەڵ بۆ پڕكردنــەوەی پێویســتییەكانی شــاری ســلێمانی لە گۆشــتی ســوور ،دێنە ســەربڕین ،الیەنە پێوەندیدارەكانی شــارەكە روونی دەكەنەوە ،خەڵكی ســلێمانی لە رۆژێكدا 160تۆن گۆشت دەخۆن و لەو رێژەیە و لە خواردنی گۆشتی سووردا بە پێش شــارەكانی تری كوردستان كەوتوون. وەستا ڕەنج ،خاوەنی گۆشتفرۆشی شارەكەم لە سلێمانی ،بە”وشە”ی راگەیاند“ ،رۆژانە ســەرووی 100
كیلــۆ گۆشــت دەفرۆشــین و لە رۆژانی پێنجشەم و هەینیشدا بڕی فرۆشتن دوو هێندەی رۆژەكانی تر دەبێت و فریای كڕیاران ناكەوین”. ســۆران غەفــوور بەڕێوەبــەری چاودێری بازرگانیی ســلێمانی ،بۆ “وشــە”ی روون كردەوە ،مانگانە بەپێی پێویســتییەكانی شــاری سلێمانی ،گۆشــتی سوور و سپی هــاوردەی شــارەكە دەكرێت تا لەگــەڵ بــڕی بەرهەمــی ناوخۆ پێویستییەكان پڕ بكرێنەوە. بۆ مانگی نیســان بڕی هەزار تۆن گۆشتی مریشكی بەستوو هاوردەی شارەكە كراوە كە بەراورد بە مانگی
پێشــتر بڕەكە كــەم كراوەتەوە، ئەوەش بەهۆی هەڵكشانی ئاستی بەرهەمی ناوخۆ بۆ گۆشتی مریشك، لەگەڵ ئەوەشــدا بــڕی 550تۆن گۆشــتی ماسی و گۆشــتی سوور هاوردەی سلێمانی كراون. غەفــوور دەڵێ“ ،خەڵكی شــاری ســلێمانی زیاتــر لــە خەڵكــی ناوچەكانــی تر گۆشــت دەخۆن، چونكە ڕۆژانە پێویســتی شارەكە تەنیا بۆ گۆشتی ســوور 70تۆن و پێویستییەكان بۆ گۆشتی مریشك و ماســییش 90تۆنە ،لەسەر ئەو بنەمایە رۆژانە 160تۆن گۆشت لە سلێمانی دەخورێت”.
بەپێی داتاكانــی بەڕێوەبەرایەتی چاودێــری بازرگانیی ســلێمانی، ســااڵنە لە گوشتارگەی قەرەگوڵی نوێی شاری سلێمانی ،زیاتر لە 400 هەزار ئاژەڵ بەمەبەســتی خستنە بازاڕی گۆشتەكانیان سەردەبڕدێن كــە لە مــەڕ و بزن و ڕەشــەواڵخ پێك هاتوون و مەڕ لە پێشــەوەی قوربانییەكانەوەیە. بەڕێوەبەری چاودێــری بازرگانی دەڵــێ“ ،بەكاربردنــی ئــەو ڕێژە گۆشتە هاوشێوەی بەكاربردنی بڕی گۆشت بووە لە پێش دروستبوونی تەنگــژەی داراییدا ،بــەو مانایەی تەنگــژەی دارایــی كاریگەریــی
لەســەر خواردنی گۆشــت نەبووە و هاوردەكردنی گۆشــتی سپی و سووریش لە دەرەوە بۆ ناوەوە ،هیچ گۆڕانكارییەكی بەسەر نەهاتووە”. ئــاری ســەاڵحەدین بەڕێوەبەری ڤێتەرنەری سلێمانی ،بۆ “وشە”ی روون كــردەوە“ ،ئــەو ئاژەاڵنەی ڕۆژانە لە سلێمانی سەردەبڕدرێن، تەنیا ئاژەڵی ناوخۆ نین ،بەڵكو هی دەرەوەشی تیایە و تێكەڵن”. پێنج رۆژ لە هەفتەیەكدا ئاژەڵ لە كوشــتارگەی قەرەگول لە شاری سلێمانی دێنە سەربڕین و تەنیا لە رۆژانی پێنجشەم و شەموودا ،زیاتر لە هەزار ئاژەڵ سەر دەبڕێن.
هێشتا دەست بە وەرگرتنی پارەی زبڵی مااڵن نەكراوە
پارەی زبڵ بۆ دامەزراندنی پڕۆژەی ریسایكلین بەكار ناهێنرێت وشە /هەولێر -ئەهمەد كەیفی لە ماوەی رابــردوودا ،وەزارەتی شــارەوانی و گەشــتوگوزاری حكوومەتی هەرێمی كوردستان، لە هەوڵدا بوو بە مەبەستی دانانی میكانیزمێــك بــۆ كۆكردنەوەی پــارەی زبڵ و خاشــاكی مااڵن، بڕیاریش بــوو لە مانگــی ئادار/ مارس دەســت بە كۆكردنەوەی پارەكە بكرێت ،بەاڵم تا ئێســتە كۆكردنــەوەی پارەكە دەســتی پــێ نەكــردووە .بەگوێــرەی زانیارییەكانیــش ،ئــەو پارەیە ئەگــەر كۆ بكرێتــەوە%80 ،ی بــۆ خەزێنــەی حكوومــەت دەگەڕێتــەوە و %20یشــی بۆ بودجەی شارەوانییەكان دەبێت و ئەوان لە پڕۆژەی خزمەتگوزاری بــەكاری دەهێنن ،بــەاڵم بڕیار نییــە هیــچ بڕێكــی پارەكە بە مەبەستی چارەسەكردنی زبڵ و دامەزراندنی پڕۆژەی ریسایكلین بەكار بهێنرێت. بەشــدار رەوا گوڵ ،بەڕێوەبەری شارەوانیی یەك لە سەرۆكایەتیی شــارەوانیی هەولێر بە “وشە”ی راگەیانــد ،لــە ســەرەتادا بڕیار بوو لــە رێگەی ســتافی مۆلیدە ئەهلییەكانــی گەڕەكەكانــەوە ئــەو پارەیــە لــە هاوواڵتییان وەربگیرێــت ،بەاڵم بەهۆی رازی نەبوونی خاوەن مۆلیدەكان ،ئەو
پالنە جێبەجێ نەكــرا ،ئەمەش وای كرد كۆكردنــەوەی پارەكە لە مانگی ئادار /مارس دەست پێ نەكات. ئەو دەڵــێ“ ،ئێســتە وەزارەتی شــارەوانی هەوڵــی داڕشــتنی میكانیزمێك دەدات بۆ راگەیاندنی ئەو پڕۆژەیە بەشــێوەی تەندەر، بۆ ئەوەی چەنــد كۆمپانیایەكی خۆماڵی كۆكردنــەوەی پارەكە لە ئەســتۆ بگرن ،بەاڵم هێشــتا مەرجەكان بۆ ئــەو كۆمپانیایانە بە تەواوی دەستنیشان نەكراوە، دیاریش نییە كە پارەكە لە مانگی ئادار /مارســەوە هەژمار دەكرێت و دواتر وەك قەرز لە هاوواڵتییان وەردەگیرێت ،یــان لەو مانگەوە هەژمار دەكرێت كە دەســت بە كۆكردنەوەكە دەكرێت”. بەڕێوەبــەری شــارەوانیی یەك ئاماژەی بەوە دا ،بەردەوامبوونیان بۆ مــاوەی یەك ســاڵی رابردوو، لــە كۆكردنەوەی پــارەی زبڵ و خاشاكی شــوێنە بازرگانییەكان سوودی هەبووە ،چونكە توانراوە %20ی پارەكە كــە بۆ بودجەی شــارەوانییەكان دەبێــت ،لــە پڕۆژەی خزمەتگــوزاری خەرج بكرێــت ،قیرتاوكردنــەوەی شەقامی هەولێر -كەركووكیش یەكێكە لەو پڕۆژانەی بەو پارەیە جێبەجێ كراوە. بەشدار رەوا گوڵ ،رەتی دەكاتەوە
هیچ پالنێك هەبێــت بۆ گۆڕینی ئەو شێوازەی ئێستە بۆ لەناوبردنی زبڵــی پارێزگای هەولێــر بەكار دەهێنرێــت ،ئەمــەش بە هۆی ئــەوەی دامەزراندنــی پڕۆژەی ریســایكلین ،بودجەیەكــی گــەورەی دەوێت و ئێســتەش بە هــۆی تەنگــژەی دارایییەوە ناتوانرێــت ئــەو بودجەیە دابین بكرێت ،بۆیە تا ئێســتەش زبڵی پارێزگاكــە لە رێگــەی تیمێكی تایبەت بــە ژێرخاكخســتن لە ناوچــەی كانی قڕژاڵــە ژێرخاك دەخرێت ،ئــەو پارەیەش كە لە هاوواڵتییــان وەردەگیرێت نەك هەر بەشی دامەزراندنی پڕۆژەی ریســایكلین ناكات ،بەڵكو نابێتە هۆی پڕكردنەوەی ئەو دوو ملیار دینارەش كە مانگانە حكوومەت بۆ كۆمپانیاكانــی كۆكردنەوەی خاشــاك خەرجــی دەكات ،بۆیە ئەو پارەیــە دوای كۆكردنەوەی لە پڕۆژەی تــری خزمەتگوزاریی وەك قیرتاوی شەقام و كۆنكرێتی كۆاڵنەكان بەكار دەهێنرێت. نەبوونــی هیــچ پالنێــك بــۆ دامەزراندنی پڕۆژەی ریسایكلین لە كاتێكدایە ،لە ماوەی رابردوودا چەندان جار هۆشداریی لەبارەی مەترسی و زیانە ژینگەیییەكانی ئەو شــێوازەی ژێرخاكخستنی زبــڵ دراوە ،كە ئێســتە لە كانی قڕژاڵــەی رێگــەی هەولێــر-
مووســڵ جێبەجێ دەكرێت كە دووكەڵێكــی بەردەوامی هەیە و زۆرجاریش گڕ دەگرێت ،هاوكات دانیشتووانی ناوچەكەش چەندان خۆپێشــاندانیان دژ بەو حاڵەتە كردووە. بێــوار زەیــد ،گوتەبێــژی بەڕێوەبەرایەتیــی بەرگریــی شارستانیی هەولێر بە “وشە”ی راگەیانــد ،لــە چەنــد ســاڵی رابــردوودا ،چەنــدان جــار ئەو زبڵەی ناوچــەی كانــی قڕژاڵە گڕی گرتــووە و تیمەكانی ئەوان كوژاندوویانەتــەوە ،بەاڵم ئەوەی ئێستە بە شــێوەیەكی بەردەوام هەیــە ئاگــر نییە ،بەڵكــو تەنیا دووكەڵــە و لەژێــر زبڵەكــەوە دەردەچێت .گوتەبێژی بەرگریی شارستانیی هەولێر ئاماژەی بەوە دا ،ئێســتەش زۆرجار زبڵەكە گڕ دەگرێت ،ئەمەش بە هۆی ئەوەی زبــڵ خــۆی پێكهاتەیەكی وای تێدایە كە لە كاتــی بەركەوتنی هەوا گڕ دەگرێت ،بەاڵم شێوازی ئەو ئاگرە بە جۆرێكە كە لە رێگەی تیمەكانــی ئاگركوژێنــەوەوە چارەسەر ناكرێت ،بەڵكو هەر ئەو كۆمپانیایەی بە ژێرخاكخستنی زبڵەكە هەڵدەستێت ،لە رێگەی شۆفڵەوە خۆڵ بەسەر ئاگرەكەدا دەكەن و دەیكوژێننەوە. دكتــۆر عوســمان عومــەر، پســپۆڕی بــواری ژینگــە و
دارستان بە “وشــە”ی راگەیاند، ئــەو دووكەڵــەی لــە ئەنجامی فڕێدانــی ئەو بــڕە زۆرەی زبڵ و خاشــاك لەو ناوچەیەدا دروست بووە ،زیانی مەترســیداری هەیە و هەڵگــری كۆمەڵێــك گازی ژەهراوی و كوشندەیە ،بەتایبەت ئەگەر پێكهاتە زیانبەخشــەكانی دووكەڵەكە لەگەڵ باراندا تێكەڵ ببن و دووبارە بكەونە سەر زەوی. ئەوەشــی گوت ،پێویستە هەوڵ بدرێــت لــە رێگەی پــڕۆژەی ریسایكلینەوە چارەسەری زبڵ و خاشــاك بكرێت ،چونكە بە هۆی ئەم پڕۆژەیەوە جگە لە رزگاربوون لێیــان ،زبــڵ و پاشــماوەكان دەبنــە ســەرچاوەیەكیش بــۆ بەرهەمهێنانی وزە. ئــەو پســپۆڕەی بــواری ژینگە روونی كردەوە ،ئەگەر لەبەر هەر هۆكارێكیشلەئێستەدانەتوانرێت ریسایكلین دابمەزرێنرێت ،ئەوا پێویستە شــوێنێكی گونجاوتر بــۆ فڕێدانــی زبــڵ و خاشــاك بدۆزرێتەوە ،پێویستە لە شوێنێك بێت كە دوور بێت لە ئاوەدانی و ناوچەی نیشتەجێبوون ،هاوكات پێویستە شــوێنەكە كەند و شیو نەبێت ،ئەمەش بــۆ ئەوەی زبڵ و پاشــماوەكان زیان بــە ئاوی ژێــر زەوی نەگەیەنــن ،چونكە بــەم شــێوەیە زیانەكانــی زۆر مەترسیدارتر دەبن.
تێكچوونــی شــیرازەی هــەر كۆمەڵگەیــەك ،بەنــدە بە ئاســتی هۆشــیاریی كۆمەڵگە ،هەر كۆمەڵگەیەك ڕێژەی تاوانكردنــی تێدا زۆر بوو ،ئەوە دواكەوتوویی ئەو كۆمەڵگە پێشــان دەدات .بێ دەنگبوونی ڕووناكبیران لەمەڕ پرسە گرنگەكانی كۆمەڵگــە ،دەبێتە هۆی دواكەوتنی كۆمەڵگە، بێ دەنگبــوون لە ســەرووی هەموو شــتێكەوەیە ،ئێجا هۆی بــێ دەنگبوونەكە هەرچی بێت .ڕووناكبیران ئەركی هۆشــیاركردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە دەگرنە ئەســتۆ، هۆشیار نەكردنەوەی تاك لەو مەترسییانەی ڕوو بەڕوویان دەبێتەوە ،ئۆباڵی دەكەوێتە ئەســتۆی ڕووناكبیر ،چونكە بەرزبوونەوەی ئاســتی هۆشــیاری هەمــوو كۆمەڵگەیەك ئەركی ڕۆشنبیرانە. ژن پێگە و پایەیەكی گرنگی لەناو كۆمەڵگەدا هەس ،میناك لە گوتەی گەورە پیاوانیشدا هاتووە (ئافرەت نیوەی كۆمەڵە)، یان (هەر كۆمەڵگەیەكی پێشــكەوتوو ،زینــدوو ،ژیاری، ئافرەتی بەتوانای لە پشتە) ،چونكە ئافرەت دەستێكی بااڵی هەیە لە پەروەردە و فێركردندا ،لە ئاراستەكردنی ڕۆڵەكانی كۆمەڵگەدا .مامۆستا هێمنی موكریانی ئەم قسەیەی بەندە پشتڕاست دەكاتەوە كە دەفەرمێ( :دایكی زانایە كوڕی ئازا دەنێرێتە خەبات) ،كەواتە خەباتی ڕامیاری و كۆمەاڵیەتی دیسان پێویستی بە ژنە. ئێستە لە كوردستاندا ،دیاردەیەكی زەق دەبینرێ و هەستی پێ دەكرێت ،زۆربەی شوێنەكانی كاركردن كە بانگەوازی هەلــی كار دەكەن ،بێگومان بێشــك (ئافرەت)یان دەوێ، جگە لــەوەی ئەوەیان ســەلماندووە كۆمەڵگەی كوردی، كۆمەڵگەیەكی برســییە بە گشــتی ،نەخاســمە لەڕووی دەروونییەوە ،ئەوە ڕوونە لە كۆمەڵگە بازرگانییەكان (مۆڵ) بۆ بەرزكردنەوەی فرۆشی كااڵكانیان ژن بەكار دەبەن. ئەم جــۆرە بیركردنەوەیە زیانــی زۆرە ،بۆ نموونە لەڕووی پێوەندی كۆمەاڵیەتییەوە ،پیاوێــك فەرمانبەرە و بەیانیان كار دەكات ،ژنەكەیشــی لە مۆڵێك شــەوانە كار دەكات، پیاوەكە لە خەو ڕادەبێت ژنەكەی نووســتووە ،ســەعات ()03:00ی دوای نیــوەڕۆ كە دێتەوە ماڵ ،یەك ســەعاتی لەبەردەستە بۆ دیداری ژنەكەی ،چونكە ژنەكەیش سەعات ( )04:00دەوامــی هەیە ،تا درەنگانی شــەو ناگەڕێتەوە و كاتێــك دەگەڕێتەوە ماڵ مێردەكەی نوســتووە ،دیســان هەمان بەرنامەیە مێردەكەی لە خەو هەڵدەستێ ژنەكەی نوستووە. هەروەهــا گریمان ئەم ژن و مێــردە دوو منداڵیان هەیە، لــە ڕووی پەروەرییەوە گەلێ ترســناكە دایــك و باوك بە دڵی خۆیان منداڵیان پــەروەردە نەكەن ،گەرەكە بە دڵی ئەو كەســانە بێت كە لە دایەنگە یان ماڵی ئەو كەســانەی منداڵەكانیان ال جێ دێڵن و ئاگەداریان دەبن .دەبێ ســۆز و خۆشەویســتی ئەو مندااڵنە بۆ دایك و باوكیان چی بێت، كە لە حەفتەی جاریك ئەگەر بتوانن پیاســەی شوێنێكی شــار بكەن و كاتێكی خۆش بەسەر بەرن .ئەی كێ لێیان بپرســی ئایا لــە خوێندنگە چۆنن ،ئەی كــێ خەمی وانە پێگوتنەوەیان بخوا؟ لــەڕووی ژمــارەی دانیشتوانیشــەوە زیان لــە كۆمەڵگە دەدات ،ئاشــكرایە ئەو ژن و مێردانەی سەرقاڵن ،هەمیشە كاریان زۆرە ،كەمتــر منداڵ دەخەنەوە ،لــە ژیانی ژن و مێردایەتیشیان كەمتر سەركەوتن بەدەست دێنن .ئەگەر منداڵ خســتنەوە گرنگ نەبووایە ،ئەردوغــان داوای لە توركەكانی تاراوگە نەدەكرد ،هــەر خێزانێك پێنج منداڵ بخەنــەوە ،چونكە خەریكە ژمارەی كورد لــە توركیا زیاد دەكات ،ئەمەش زیانــە بۆ واڵتێكی وەك توركیا ،نەك كورد دەسەاڵت بگرنە دەست .جگە لەوە بۆیە داوای لە توركانی دەرەوە كرد ،چونكە هیوای بە توركەكانی ناوخۆی توركیا نەماوە ،ئەوەش دەریدەخات كۆمەڵگەی توركی داڕووخاوە. لێرەدا مەبەســت ئەوە نییــە ژن كار نەكات ،یــان لەناو چوار دیواردا بەند بكرێت ،بەڵكو تێك نەچوونی شــیرازەی خێزان و كۆمەڵگە گرنگە ،پــەروەری و فێركردن گرنگە، ڕەچاوكردنی ژمارەی كورد لە سەرووی هەرچی پیرۆزییە. پێویســتە ژنی كورد ڕێگە نەدات بۆ بــڕە پارەیەك بە نزمی ســەیر بكرێ ،بكرێت بەو بووكەڵەی فرۆشی بازرگانی پێ بەرز بكرێتەوە .مەبەست چاوجوانی پیاوی كوردیش نییە، لەبــەر كەمیی ئافرەت و زۆریی پیاو نییە ،بەڵكو هەرتكیان تەواوكاری یەكترن ،چونكە خێزان و كۆمەڵگە تەنێ بە پیاو بەڕێــوە ناچن .ژبەر وە نییە تەنیا ئەو بۆی هەبێ كار بكات، نەخێر ئافرەتیش دەتوانێ خزمەت بە واڵت و خاك و گەلی خۆی بكات ،وەلێ چتەكــە بێ مانا بووە و بووەتە مۆدێكی كرێت ،بۆیە گەرەكە ڕووناكبیران لێی بە دەنگ بێن ،بێتام بــووە ،كورد گوتەنی :هەموو شــتەك بە خوێ و خوێش بە مەعنا.
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
بەكارهێنانی ژن وەك بووكەڵە
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
13
تایبەت
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
14
بێریڤان مەحموود
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
قوربانییەكانی ئاین و ئایدۆلۆژیا شــەڕی ئایدۆلۆژیا و ئاینەكان مێژوویەكی درێژی هەیە و بەو هۆیەشەوە هەزاران مرۆڤ بوونەتە قوربانی كە هۆكاری هەڵگیرسانی شــەڕ و تاودانەكەی تەنیا بیری ئایدۆلۆژی و ئاین بوونە .مەوالنــای رۆمی لە دەقێكیدا باس لەوە دەكات كە حەقیقەت شووشــەیەك بوو خودا لە ئاســمانەوە فڕێی دایە ســەر زەوی ،ئەو شووشەیەش بوو بە چەندان پارچەی بچووك و بەســەر زەویــدا باڵو بــووەوە .كەواتە حەقیقەت هێندەی ئەو پارچە شووشە بچووكانە بوونی هەیە و بەسەر زەویدا باڵو بووەتەوە. حەقیقەتی هیچ شــتێك ،هەبوون “وجود”ێكی رەها نییە، بەڵكو رێژەییە ،بەو مانایەی هەر كەس دەبێت راســتییەكی البێت ،بەاڵم تەواوی راستییەكانی ال نییە ،بەاڵم لە راستیدا لێرەوە ناكۆكییەكە دەســت پێ دەكات كاتێك ئایدۆلۆژیا و ئاینەكان بانگەشــەی ئەوە دەكەن كە حەقیقەتی رەهایان الیــە ،لە كاتێكــدا ئەم گوتەیــە یاخۆ شــوێنكەوتنی ئەم بانگەشەیە كەمێك لە بەردەم ئاوەز ورد بكرێتەوە ،تێدەگەین ئەوانەی بە رەهایی راســتی لە بیری خۆیانــدا دەبینن ،بە جۆرێك لە جۆرەكان لە جەهلێكی قووڵدان ،زۆرینەیشــیان كاتێك خۆیان لە ئایدۆلۆجیا دەرباز دەكەن ،زوو بۆیان روون دەبێتەوە كە لە چ تاریكییەكدا كاتیان بەفیڕۆ داوە. بەاڵم جێی داخە هــەر الیەنێك لەوانە ئامادە نییە تێبگات و گفتوگۆ بكات ،بەڵكو بیری خۆی بڕیــار لێدراوە و جێگیرە الی ،بۆیە دروســتبوونی زۆربەی جەنگــەكان لە مێژوودا لەســەر بنەمای شــەڕی ئایدۆلۆژی و شــەڕی ئاینەكان و شەڕی رەوایەتی الی ئێمەیە ،بووە. كاتێك ئەدۆڵف هیتلەر جەنگی دووەی جیهانی بەرپا دەكات و پۆڵۆنیــا داگیر دەكات ،بانگەشــەی ئەڵمانیبوون دەكات وەك باشترین رەگەزی مرۆڤ ،بێگومان ئایدۆلۆژیای نازیزم و حەقیقەتگەرایی لە پشــت ئــەم بیركردنەوەیە ،بە بڕوای هیتلەر ئــەوە ئەڵمانەكانن رەگەزی پــاك و هەڵبژێردراوی خودان و دەبێت ئەڵمانیــا فەرمانڕەوایی دنیا بكات ،لێرەوە روون دەبێتەوە كاتێك ئایدۆلۆژیا بیری مرۆڤ دادەپۆشێت، ئیتــر چاوەكان نابینن و وەهمێك وەك حەقیقەت خۆی وێنا دەكات ،ئەمە سەرچاوەی ئاراستەكردنی دیكتاتۆرەكان بووە بۆ كوشتن و خوێنڕشتن و ماڵوێرانی و سڕینەوەی یەكتر. كاتێك مۆســۆلۆنی هاوپەیمانێتی هیتلــەر دەكات و بیری فاشــیەت باڵو دەكاتەوە و دەســت دەكات بە كوشــتن و بڕین ،ئەویــش ئایدۆلۆژیای فاشــیەت و حەقیقەتگەرایی لە پشتیەتی ،مۆســۆلۆنیش تەمی فاشیەت سەراپای بیری دادەپۆشێت و بەهۆیەوە سەدان هەزار كەس دەكوژێت. خۆ ئەگەر ئاینەكانیش بە نموونە وەربگرین لە شــەڕەكانی مەســیحیەت یاخۆ بە زمانی باو خاچپەرســتان و ئیسالم، ســەتان هەزار كەس بوونــە قوربانی ،مەســیحییەكان بە باوەڕی بەهەشــت و رەزامەنــدی خــوا پێڕەوانیان گۆش دەكرد و دەیانناردنە بەرەكانی شــەر بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئیســام ،ئیســامیش پێڕەوانیان بە پەروەردەی ئیسالمی و رەزامەنــدی خوا و رەوایەتی رەهــا و كۆتای و 72حۆری و بەهەشــتی هەمیشــەیی ،دەناردە بەرەكانی شــەڕ بۆ لە ناوبردنی مەسیحیەت. ئاینەكان هەردووالیان هەر لەپێنــاو خودادا بوو یەكتریان لەناو دەبرد ،ئەمە بانگەشــەی شــەڕ بووە ،بەاڵم خۆ ئەوەی ئەوان دەیان كــرد خودا رێنوێنی نەكــردوون ،بەڵكو ئەوە مرۆڤە بۆ گەیشتن بە ئامانج تەنانەت خوایش بەكار دێنێ. كەواتە بۆ ئەوەی مرۆڤایەتی لــە دووبارەبوونەوەی جەنگی یەكەمــی جیهانی و دووەمی جیهانی و شــەڕی مەزەویی، بۆ نموونە شــەری پرۆتستانت و كاسۆلیك كە لە یەك شەودا 100هــەزار قوربانی لێ كەوتەوە ،رزگاری بێت ،دەبێت كار بۆ بنبڕكردنی بیری توندڕۆیــی بكرێت و لە رەگەوە هزری یەكترســڕینەوە دەربهێنرێت و مرۆڤی خاوەن پەروەردە و بەهادار و لێبوردە بەرهەم بێنین .بەو پێیەی بە هەڵكێشانی بیــری توندڕۆیی لە رەگــەوە ،شــەڕی ئایدۆلۆژیا و ئاین و مەزەوەكانیش الواز دەبن و بەرەو نەمان دەچێت .خۆ مرۆڤ خۆی جیا لەوانەی دیوە دڕندەییەكەیان بەكار دێنن و چێژ لە تۆقاندن دەبینــن ،زۆرینە بوونــەوەری كۆمەاڵیەتین و خۆیان یەكتر قبووڵ دەكەن ،بەاڵم ئایدۆلۆژیا و ئاین وێرانی كردوون. كاركردن لەســەر مرۆیەكی لێوەشاوە و خۆبەخش و سفری راسیست لە بیركردنەوەدا ،پێویستی بە شۆڕشی جیهانی و رێككەوتنی تەنانــەت خێزان بە خێزان هەیە تا گەورەترین داودەزگەی دنیا و زەبەالحترین میدیا ،بۆ ئەوەی هەڵكەندنی توندوتیژی و هۆشیاری مرۆڤ بكەن بە ئامانجی هاوبەش و هەمووان كاری لەســەر بكەین ،بۆ ئەوەی نەوەكانمان ئارام بژین.
ڕۆمیۆ هەكاری :ڤاتیكان پشتیوانی سەربەخۆیی كوردستان دەبێت
حەشدی شەعبی 100خانووی مەسیحییەكانی لە قەرەقووش سووتاندووە مووســڵی پێــش داعش قبووڵكراو نییە وشە /هەولێر -باز ئەحمەد و بەرهەم عەبدواڵ گەلی كلدان ســریان ئاشوور، نەتەوەیەكی دێرینی ناوچەكەن و لەكاتــی هاتنــی داعشــدا ناوچەكانیان لە دەشتی نەینەوا ڕووبــەڕووی داگیــركاری و كارەســات بوونــەوە .ڕۆمیــۆ هــەكاری ســكرتێری حزبــی دیموكراتــی بەیــت نەهرێنی ئاشــووری لــەم دیــدارەی “وشــە”دا ،باس لــە داهاتووی مەســیحییەكان دەكات و بــە پێویســتی دەزانێت گدەشتی نەینەوا بكرێت بە پارێزگا”. هــەكاری باس لە ســووتاندنی 100خانوونی مەســیحییەكان لە قەرەقووش لەالیەن حەشدی شــەعبییەوە دەكات ،هاوكات پشتیوانی خۆیشی بۆ ڕیفراندۆم لــە كوردســتان دەردەبڕێ و و دووپاتــی دەكاتــەوە “ڤاتیكان پشتیوانی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان دەكات”. داهاتــووی گەلــی كلدان ســریان ئاشــوور لە ناوچەكەدا چۆن دەبینی؟ لــە كۆتــای ســاڵی 2016دا، تــەواوی ناوچەكانمــان لــە دەســتی تیرۆریســتان ڕزگار كــران كە حەوت هەزار ســاڵە باوباپیرانمان لەســەری دەژین، پێشمەرگە و سوپا و هێزەكانی كلــدان ســریان ئاشــوور وەك هێزەكانــی دەشــتی نەینەوا، شكستیان بە تیرۆریستان هێنا و ناوچەكانیان ئــازاد كردەوە،
دوای دروســتبوونی عێراق لە ،1921هەموو ئەوانەی حوكمی عێراقیان كرد ،دیكتاتۆر و خراپ بــوون ،نامانەوێ بگەڕێینەوە بۆ سەردەمی دیكتاتۆریی. داوا دەكــەن پارێــزگا لــە دەشتی نەینەوا دروست بكرێ، دەتانەوێ ئەو پارێزگایە سەربە كوردستان بێ یان بەغدا؟ دەبــێ خەڵــك بگەڕێتــەوە و لــە كەشــێكی دیموكراســی ڕیفراندۆم ئەنجــام بدرێت ،بە دڵنیایییــەوە خەڵكی ئێمەش دەبێ ئــەوەی لەبەرچــاو بێ، كێ خەڵكی ئێمــەی دەركرد و ڕفاند و كوشــت ،كــێ خانوو و كەنیسەی ئێمەی لە ناوەڕاست و خوارووی عێراق تەقاندەوە و ڕووخاندی ،لە بەرامبەریشــدا كێ بوو باوەشی بۆ خەڵكی ئێمە كردەوە ،دەبێ بڕیاری خۆیان لە ڕوانگەی ئــەوەوە بدەن .باوەڕم وایە هەرێمی كوردستان باشترە، بەحوكمی ئەوەی لە ســەرۆكی هەرێمــەوە لەگــەڵ تــەواوی
لەگـــــــەڵ ڕیفراندۆم و سەربەخۆیی كوردستانین دوای ڕزگاركردنەوەی مووسڵ، قۆناغێكی نــوێ دێتە كایەوە و داوا دەكەین پارێزگای دەشتی نەینــەوا دروســت بكــرێ ،تا خۆمــان ناوچەكانــی خۆمان بەڕێــوە ببەیــن و مافەكانمان دابین بكرێ ،تا چیتر كارەساتی لەو شــێوەیە ڕوو نەداتەوە كە داعــش بەســەر پێكهاتەكانی ناوچەكەی هێنا. مافەكانتــان چــۆن دابین بكرێ؟ نامانەوێ دۆخی مووســڵ وەك پێش هاتنی داعشی لێ بێتەوە و ناتوانین بەو شێوەیە بەردەوام بین ،چونكە ئەوانەی گەنجانی ئێمەیان كوشت و كچ و ژنانیان بردینە بــازاڕی ســەبایە ،هەر داعش نەبوون ،بەڵكو دراوســێ عەرەبە سوننەكانیشیان لەگەڵدا بوون ،بۆیە ناتوانی چیتر لەگەڵ جەالدەكەی خۆت بژیت و دەبێ هەریەكە و خۆی بەڕێوە ببات و دەتوانین ببین بە دراوسێیەكی باش ،نــەك الیەنێــك حوكمی الیەكەی تر بكات ،جگەلەوەی
الیەنە سیاسییەكانیش تا ئێستە پشتیوانی مافەكانیان كردووین، هیــچ حزبێكی كــوردی دژی مافی ئێمە نەبووە ،بەاڵم بەشی هەرەزۆری حزبە عەرەبییەكان دژی داخوازییەكانی ئێمەن. ئایا بۆ مەسیحییەكان پێش 2003و دوای 2003جیــاوازی هەبوو؟ من باوەڕ ناكەم و قبووڵكراویش نییــە عێــراق ببێتــەوە ئــەو عێراقــەی كــە لــە 1921ەوە هەیە ،چونكە ئەوانەی لە بەغدا حوكمیان كردووە ،كۆمەڵكوژی پێكهاتەكانیان كردووە ،یەكەم ئەزموونــی ســوپای عێــراق كۆمەڵكوژیی ئاشوورییەكان بوو لە 1933لە ســێمێل كە زیاتر لە پێنج هەزار خەڵكی ســڤیل
كــوژران ،داعشــیش جارێكی تر هــات كۆمەڵكوژیی خەڵكی ئێمەی كــرد ،ئەمە زنجیرەیەك كاری دوژمنكارانەیــە دژی مەسیحیەكان ،بۆیە چۆن ناكرێ دەشتی نەینەوا بخرێتەوە سەر مووســڵی پێش هاتنی داعش، عێراقیش بەهەمانشێوە ناتوانێ جارێكی تر هەموو پێكهاتەكان كۆ بكاتەوە ،بۆیە باشترین بژاردە ئەوەیە ببین بە دراوسێی باش، دەســتەبەركردنی مافی نەتەوە كۆن و دێرینــەكان وەك گەلی ئێمە ،پێویستە بە مافی خۆیان بگەن. كەواتــە ئێــوە لەگــەڵ دابەشبوونی عێراقدان؟ عێراق بەشــێوەیەكی كردەیی دابەش بــووە ،ئەوەی ئێســتە داوای یەكپارچەیــی عێــراق دەكات ،هەڵەیەكــی گــەورە بەخــۆی دەكات ،خــۆی و خەڵكــی عێــراق چەواشــە دەكات ،ئێســتە هەموومــان شــەڕی داعش دەكەین ،بەاڵم ناوە ناوە هەڕەشــەی بەغداش دەبیســتین ،ئەگەر عەرەبیش بە عەقڵــی ئەوە كار بكات خۆی حوكمی هەموو عێــراق بكات، ئــەوا شكســت دێنێــت ،ئەو سنوورەی عێراقیش دەستكردە و بەگوێــرەی ڕێككەوتنــی سایكس-پیكۆت بۆ بەرژەوەندی زلهێــزان داڕێــژراوە ،خەڵكی قبووڵیان نییــە چیتر بەرگەی ئەو هەموو ســتەمە بگرن ،بۆیە من لەگەڵ عێراقێكی یەكگرتوو نیم ،چونكە هەڵەیە ئەوەی بڵێ دەتوانم عێراقێكــی یەكگرتوو دادەمەزرێنم. بڕیارە ئەمســاڵ ڕیفراندۆم لە كوردســتان ئەنجــام بدرێ، ئێوە تا چەنــد لەگەڵ ئەوەدان؟ دەتانەوێ لە ناوچەكانی ئێوەش ئەنجام بدرێ؟ ئێمــە بەشــێكی زیندوویــی هەرێمی كوردستان و عێراقین لە ڕووی خاك و خەڵكیشــەوە، بۆیە هەر جموجۆڵ و ڕووداوێكی باش و خراپ كاریگەریی لەسەر
ناتوانین لەگەڵ ئەو عەرەبانە بژیــن لــە تــەك داعش كۆمەڵكوژیی ئێمەیان كرد
ئێمــە و داهاتوومــان و هــەر پەرەســەندنێكیش هەبــێ لە مافی بــرا كوردەكانمان ،دەبێ كاریگەرییەكــی ئەرێنیــی بۆ مافی پێكهاتەكانــی تر هەبێ، لە ڕەشنووســی دەســتووری كوردســتان ئۆتۆنۆمی بۆ ئێمە و توركمانــەكان جێگیر كراوە، ئەمە لە هەرێمدا ئەگەر سبەی پەرەســەندن دروســت ببێ و
و بەردەوامیــش دەبیــن لــە پشــتیوانیكردنی هەر كارێكی باش. ئایا میلیشیاكانی حەشدی شــەعبی لیــوا و هێزیــان بۆ مەســیحییەكان دروســت كردووە؟ بۆ هەنــدێ حزبی ئاشــووری لەالیەن بەغداوە هێز دروســت كــراون و ســەربە حەشــدی
ئەوەی باوەڕی بــە عێراقی یەكگرتوو هەبێ لە هەڵەیەكی گەورەدایە ببێت بــە دەوڵەت ،ئــەوكات ئێمەش داواكانمان بە ئۆتۆنۆمی نامێنــێ و دەبــێ ئەویــش پەرەسەندنی تێدا هەبێ ،دەبێ گەرەنتیش هەبێ بۆ پاراســتنی داهاتــوو و مافەكانمــان ،ئێمە بەشــێكین لە خــاك و خەڵكی ئێرە ،بۆیە بەشداری ڕیفراندۆم دەبین ،هەرچەنــدە ڕیفراندۆم دواخراوە ،نەدەبــوو دوا بخرایە و هۆكارەكەیشــی بۆ كێشەی ناوخۆیــی حزبــە كوردییەكان دەگەڕێتــەوە ،بۆیە پێم باشــە ئەمساڵ بە زوویی ئەنجام بدرێ و ئێمــەش بەشــدار دەبین و پشتیوانی تەواوی دەكەین. بۆ پرسی سەربەخۆییش ئەوكات ئێمە قسەی خۆمان و هەنگاوی خۆمان دەبێ و لەگەڵیشیداین، چونكە داهاتــووی ئێمە تەواو وابەستەیە بەو سەربەخۆیییەی لە كوردستان باس دەكرێت. مەرجیەعیەتی مەســیحی چۆن دەڕوانێتە كوردســتان و لە لۆبیكردن بــۆ گرەنتیكردنی داهاتووی كوردســتان ،چیتان كردووە؟ پیاوانــی ئاینــی واڵتپارێــزن و هەمیشــە داوای ئاشــتی و برایەتــی دەكــەن ،بێگومــان ئەوان لە هەموو یاداشــتەكاندا باس لــە مافــی گەلەكەمان و پێكەوەژیانــی ئاشــتییانە لــە كوردســتان دەكەن ،هاوكات ئێمە لــە ئەمەریــكا و ئەوروپا و ئوســترالیا لۆبیمــان هەیە و زۆربەی جار لە دنیا پشــتیوانی كارە باشــەكانی حكوومەتــی هەرێمی كوردستانمان كردووە
شــەعبین ،دوو گرووپــن و ژمارەیــان كەمە و چەند ســەد كەسێكن ،ئێستە لە قەرەقووش و بەرتلە بوونیــان هەیە ،ئێمە دژی ئەوەین ،حەشدی شەعبی دواتر كێشــە دروست دەكەن، ئەوان لــە بەرتلە و قەرەقووش، تا ئێســتە نزیكەی 100خانوو ســووتێنراوە لەالیەن حەشدی شەعبی و میلیشیاكانەوە ئەنجام دراون ،بۆیــە مەترســیدارن بۆ ناوچەكانــی مەســیحی .ئەمە دابەشــبوونی دروست كردووە و بەشــێك لەگەڵ كوردستانن و بەشــێك لەگــەڵ بەغــدا، ئەمەش بەشێكە لەو پێوەندییە ناتەندروســتەی لــە نێــوان هەولێــر و بەغدادا هەیە ،ئەمانە كاریگەریــی خراپیان بۆ ســەر داهاتووی ئێمە دەبێ ،نامانەوێ دابــەش بین بەســەر هەرێم و ناوەنددا. تــا چەند ڤاتیــكان لەگەڵ ســەربەخۆیی دەوڵەتــی كوردستانە و پشتیوانی دەكات؟ تا ئێستە هەڵوێســتی ڤاتیكان بۆ خەڵكی كوردســتان ئەرێنی بووە و هەرواش دەبێ ،ئەمەش پێوەســتە بــە كەنیســە لــە كوردســتان تا بتوانێ ڕۆڵێكی ئەرێنــی بگێڕێ و پشــتیوانی ڤاتیــكان لەهــەر ڕووداوێــك دەســتەبەر بكات ،بــڕوام وایە ڤاتیكان پشتیوانی سەربەخۆیی كوردســتان دەكات ،چونكــە ڤاتیكان ئاشــتی و مافی گەالن بەالیــەوە گرنگە و پشــتگیری دەكات.
كوردستانی
تاریق حەرب شــارەزای یاسایی عێراقــی ،بە”وشــە” دەڵێــت، ئەوەی لە كەركووك رووی دا نە كارە و نە كاردانــەوە ،هەڵدانی ئااڵی كوردســتان لە كەركووك پێوەنــدی بە داهاتــی نەوت و هەڵبژاردنــەوە هەیــە ،ئەو دوو هۆكارە لە پشتەوەی بڕیارەكەی كەركووكــن ،چونكــە مادەی 140ســااڵنێكە هــەر هەبــووە لە 2005ەوە لەكاتــی دەنگدان لەسەر دەستوور تا ئێستە. زیاتــر گوتــی ،ئــەوەی هەیە بەربەرەكانێــی نەوتــی هەیــە كــە یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردســتان بەو شێوەیە ویستی دەست بەســەر نەوتدا بگرێت، چونكە ئەوان پێشــتر گلەیییان هەبــوو بەوەی پشــكی خۆیان لە نەوتی كەركــووك وەرناگرن، بۆیە بڕیاریان دا دەســت بەسەر نەوتەكەدا بگرن ،هۆی دووەمیش بانگەشــەی هەڵبژاردنە چونكە بەرەو هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان و پەرلەمان دەچین. حــەرب دووپاتــی دەكاتــەوە كــە “ئەنجوومەنــی پارێزگای كەركووك بەبێ گەڕانەوە بۆ بەغدا ئااڵی كوردستانی هەڵكرد ،بەاڵم بۆچی بەبێ بەغدا ســەرژمێری و راپرسیشــی ئەنجــام نــەدا؟،
بەپێچەوانــەی هەمــوو ئــەو بۆچوونانــەی پێیــان وایە ئەم تەنگژەی ئەمەریكا بە مووشــەك بارانكردنی ســووریا دروســتی باكگڕاوندێكــە كــردووە، دەگەڕێتــەوە بۆ ســەروەختی رووخانــی عێراق كــە بەهەمان شــێوە رووخێنــرا و ئەمــەش هەمــان ســیناریۆیە ،بــەاڵم ئــەوەی مــن بــاوەڕم پێیەتی، كێشــە بنچینەیییەكــە بەرەی شــیعەگەرێتییە كــە ئێــران سەرمەشــقییەتی ،لە روویەكی تریشەوە سیاسەتێكی دووفاقییە كە بۆ ئەمەریكا لەم كاتەدا دۆست و دوژمن بااڵنــس بكات لەگەڵ رووسیا بەبیانووی ئەوەی سووریا هەڵگری چەكی كیمیایییە ،وەك بیانوویەكی یاســایی بۆ شــێرە سوورەكە و ورچەكەش نەیتوانی بە سیســتمی بەرگری رێگە لەو مووشەكانە بگرێت كە بەشێكی هێزی سەربازی سووریای كردە ئامانــج ،یەكــەم لەبەرئــەوەی النیكەم هاوپەیمانــی خۆیەتی ســووریا ،دووەم بۆ سەلماندنی
ئــەوان دەیانتوانی راپرســی لە كەركــووك بكــەن بــەوەی لە خەڵكەكە بپرســن ئاخــۆ رازین بچنە ســەر كوردســتان یان نا، بۆیە راستە حكوومەتی ناوەند لە بەرژەوەندیەتی رێوشــوێنەكانی جێبەجێكردنــی مــادەی 140 بەڕێوە نەچن ،بەاڵم كێ خاوەن بەرژەوەندییە ،پێویســتە پرسیار بكات و رێوشوێن وەربگرێت ،بۆیە بەرپرســیارەتییەكە لە ئەستۆی بەرپرس و پەرلەمانتارانی كوردە لە بەغدا كە نایانەوێ كوردستان جیا ببێتەوە”. “حكوومەتــی كەركووك ئەمری واقیعــە و حكوومەتــی بەغــدا رەنگــە بتوانێــت رێوشــوێنی یاسایی لە بەرامبەردا وەربگرێت، بــەاڵم ناتوانێــت رێوشــوێن لە بەرامبەر بەڕێوەبەرانی گشــتی و بەڕێوەبەرانــی فەرمانگــەكان پێڕەو بــكات ،هەوڵەكانی فوئاد مەعسووم سەركۆماری
عێراقیــش بۆ چارەســەركردنی دۆخەكــە ســەركەوتوو نابێت، چونكە حكوومەتــی كەركووك خــاوەن هێز و دەســەاڵتە و لە هەڵدانــی ئااڵ پاشــگەز نابێتەوە و بەغــداش ناتوانێت بڕیارەكەی پەرلەمــان جێبەجــێ بــكات، بۆیــە پرســەكە بەو شــێوە بە هەڵپەســێردراوی دەمێنێتەوە” حەرب وای گوت. بەڵگەنامــە بەگوێــرەی مێژووییەكان كەركووك شارێكی كوردستانییە و دڕندەترین رژێمی عێراقیــش لــە رێككەوتنامەی 11ی ئاداری 1970ددانی بەوەدا نا ،دواتر لە 1974پاشگەز بووەوە كورد شۆڕشــی ئەیلوولی كرد بە قوربانــی لەپێنــاو كەركووك .لە 2003و كەوتنی سەدام .كورد و ئەمەریكا كەركووكیان ئازاد كرد و ئااڵی كوردستان لە دیوار و سەر باڵەخانەكانی ئەو شــارە هەڵدرا. دواتــر لــە 2005وەك ناوچەی
سمكۆ محەمەد
هێرشی 59مووشەكی و دابڕانێكی تری سیاسی
ئــەوەی رووســیا خاوەنــی تەكنەلۆجیای ســەربازییە ،ئەم بــێ دەنگییــەی رووســیا ئەوە دەگەیەنێ كە النیكەم قەناعەتی بە ئەجێندا نوێیەكەی ئەمەریكا هاتووە لەســەر دەستكاریكردنی ناوچەكە و بەتایبەتیش ســووریا كە ناكرێت چیتر دوا بخرێت. یەكێك لەو سیناریۆیانەی بووەتە مانشێتی ســەرەكیی میدیاكان، ئەوەیــە ئەمەریكا چــۆن و بە چ یاســایەكی نێودەوڵەتی هێرشی مووشــەكی دەكاتە سەر سووریا و گوایــە گرووپــە پشــكێنەرە ئەوروپایییــەكان لــە ڕێگــەی لبنانــەوە چوونەتە شــوێنەكە و هیچ جۆرە چەكێكــی كیمیایی نەبینراوە ،ئەگەرچی ئەم دیمەنە سیاســییە پێشــتریش لەكاتی لێدانی عێراق بینراو بوو بە هەواڵی میدیاكان ،بەاڵم راســتییەكەی ئەمە ئەو پرسیارەیە كە ئەمەریكا خۆی دەیــەوێ بورووژێنرێت تا قســەی نوێ بكات ،وەك ئەوەی لە كاتی شــەڕی عێراق كردی و یاسای نێودەوڵەتییان بۆ دەركرد،
بەاڵم ئامانجی مووشەكەكانی ئەم جارە تەنیا یەكڕەهەندی سەربازی و سیاسی نییە ،بەڵكو رەهەندێكی دوورمەودای هەیە وەك ئەوەی لە عێراق ئەزموونی كرد. بــۆ نموونە بەشــداری پێكردنی هەمــوو دەوڵەتــان و دانپێدانان بەوەی ئەمەریكا خاوەن پڕۆژەیە و ئەو پڕۆژەیــەش دەبێ كرداری بكرێــت و چیتــر دوا نەخرێت، بۆیە لە ســووریاوە دەســت پێ دەكات ،چونكە بیانوویەكی هەیە گوایە ســووریا دژ بە مرۆڤایەتیی مامەڵــەی بە چەكی یاســاغەوە كــردووە ،بــۆ ئەمــەش دەیان شــاهیدی هاوبەشــی بچووك و گەورەی هەیە لە ناوچەكەدا. ئەم سیناریۆیانە رووە شاراوەكەی راستە نەك ئاشكراكەی ،بۆ نموونە ئەو مووشــەكانەی ئاراســتەی فڕۆكەخانەی شــعێراتی سووریا كرا و لەوێش یەكەی سەربازیی رووســی لێیە ،رەهەندێكی ترە، یەكــەم ئەوەیە كــە وەاڵمێكی توند بوو بەرامبەر ئەو هێرشــەی سووریا بۆ ســەر خان شیخون و
كێشە لەسەری نێوان كوردستان و عێراق مــادەی 140ی بۆ دانرا. بەاڵم جێبەجێ نەكراوە. ئــااڵی كوردســتان جگــە لە فەرمانگەكانــی حكوومەتــی، لەســەر هەموو بارەگاكانی حزب و دەزگاكانی ســەربە كوردستان دەشاكایەوە لە 2003ـەوە ،هێزی پێشــمەرگە لــە 2014و هاتنی داعشەوە ئااڵكەی بردە باشووری كەركــووك و خــۆی كــرد بە خاوەنی پاراستنی شارەكە .رۆژی 28ی ئادار/مارســی 2017یــش ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك دەنگی دا لەسەر هەڵكردنی ئااڵی كوردستان لەسەر فەرمانگەكانی حكوومــەت ،بەاڵم عــەرەب و توركمــان لــە كۆبوونەوەكەدا بەشدار نەبوون. هاشــم حبووبی شــرۆڤەكاری سیاســی ،بە”وشــە”ی دەڵێ، بۆچی ناكرێت كێشەكانی هەرێم و بەغدا بە سازان چارەسەریان بۆ
پەكخســتنی ئەو فڕۆكەخانەیە كە بۆ دژایەتی بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا بەكار دەهات و پێشــتر مەترسی بوون بۆ سەر هێزەكانی ئەمەریكا ،وەك چۆن جەنەراڵێكی ئەمەریكی خانەنیشــنكراو دەڵێ ئەم هێرشــە بەشــێكی بۆ ئەوە بووە هێزی پێڕۆ ئەم جارەیان بە فراوانی رەوانەی سووریا بكرێت.
بكرێت؟ ،من كاتی ئەو هەنگاوەی كەركووك بە گەنجاو نازانم ،بۆیە ئــەوەی رووی دا تەنیــا نێوانی هەرێــم و بەغدا ناشــێوێنێت، بەڵكو زیاتــر لەوەیە و كەركووك دۆخێكی هەستیاری هەیە. دووپاتیشی كردەوە كە “بێگومان پێوەندی لە نێــوان بڕیارەكەی كەركــووك و مــادەی 140دا هەیــە ،بۆیە ئــەوە هاندانێكە بۆ جێبەجێكردنی مادەكە لەالیەن بەغداوە”. حبووبــی لەبــارەی هــۆی جێبەجێ نەكردنی مادەی ،140 نایشــارێتەوە كە دەســەاڵت لە عێراق بەشــداری كــردووە لە دواخســتنی جێبەجێكردنــی مادەكە ،بەاڵم پێــی وایە “ئەوە مانای ئەوە نادات ئێمە هەستین بە ســزادانی دەوڵەتــی عێراق، لــە بەرامبەردا كــورد هەوڵیان داوە و ســووریش بوونــە بــۆ جێبەجێكردنــی مادەكە ،بەاڵم
ســەلماندی كە دەتوانێ لەگەڵ واڵمدانــەوەی ئــەو زلهێزانــە تەنگژەی كۆریا چارەســەر بكات بەهەمان شــێوە ،هەڵبــەت بۆ ئەمەریكا ئــەم مووشــەكانە بە تێچوویەكی زۆری ماڵییەوە زیانە بۆ سەر ئابووریی ئەمەریكا ،بەاڵم كە دیراســەی دۆخەكــە كراوە، كارگێڕیــی ترەمــپ و ئەمەریكا
ئامانجی مووشەكەكانی ئەم جــارە تەنیــا یەكڕەهەندی سەربازی و سیاســی نییە، بەڵكو رەهەندێكی دوورمەودای هەیــە وەك ئەوەی لە عێراق ئەزموونی كرد رەهەنــدی دووەم بەرامبەر ئەو خۆ نواندنەی چین و رووســیا لە ناوچەكە كــە هەموو پڕۆژەیەكی ئاڵوگۆڕی سیاســی و جیۆگرافی و ئابــووری و ســەربازییان پەك خســتووە ،بەمــەش ئەمەریكا
بۆیان دەركەوتــووە كە ئەو زیانە مادییە باشــترە كە داهاتوویەكی پــڕ قازانجی هەیە ،لــەوەی كە بــێ دەنگ بــن بەرامبــەر ئەو هەموو نمایشە ئیســتفزازییەی رووبەڕووی ئەمەریكا دەكرێتەوە.
پێمــان وایــە ئەوانە بــە وتوێژ چارەسەر بكرێن باشترە”. مــادەی 140ی دەســتووری هەمیشەیی عێراق لەسەر بنەمای مادەی 58ی یاســای كارگێڕیی دەوڵــەت بــۆ قۆناغــی كاتــی بەمەبەســتی چارەســەركردنی كێشەی ناوچە كێشەلەسەرەكان لە عێــراق هاتە داڕشــتن ،ئەو ناوچانە دەگرێتەوە بەدەســتی رژێمی پێشــووی عێراق تووشی راگواســتن و تەعریب و گۆڕینی دیمۆگرافــی و زەوتكردنــی موڵــك و مــاڵ و لــەكارالدان و دەســتكاریكردنی ســنوورە كارگێڕییەكانی ئــەو ناوچانە لە نێوان 17ی تەمــووزی 1968تا نۆی نیسانی 2003هاتوونەتەوە. الی خۆیــەوە ئەڵمــاس فــازڵ ئەنجوومەنــی بڕیــاردەری پارێزگای كەركووك ،بە”وشە”ی راگەیانــد ،جێبەجــێ نەكردنی مادەی 140وای كرد هەڵبژاردنی
لــە رابــردوودا ئەمەریــكا زۆر هەوڵــی دا لەگەڵ دەســەاڵتی ســووریادا كە تاكە پشــتگیری رووســیا و ئێرانە بە ناڕاستەوخۆ نەخشــەڕێگەیەك دابنێت ،بەاڵم تێگەیشــت كە دواخستنی ئەو سیاســەتەی نەخشــەڕێگەكە لــە ناوچەكــەدا بەمەبەســت وەریگرتــووە ،تاكە یــەك مانای هەیە ،ئەویش دوورخستنەوەی دەوری ئەمەریكایە لە ناوچەكەدا، لــە بەرامبەریشــدا بەهێزبوونی دەســتی ئێران لە ســووریا و بێ بەهاكردنی هێزی ســەربازی و ئیداریــی سیاســیی ئەمەریكا، چونكە لەم دواییەدا كە ســووریا گەڕایــەوە هەندێــك شــوێنی لەدەستچووی كۆن كە بەدەستی ئۆپۆزســیۆن و داعشــەوە بوون، ئومێدێكی بۆ نەیارەكانی ئەمەریكا خوڵقانــد كــە ئەمە ســەرەتای دەســت پێكردنەوەی سیاسەتی گرووپەكــەی رووســیایە دژ بە ئەمەریكا ،هەموو ئــەو بۆچوونە هەاڵنــە وای كــرد كــە هیــچ ئەلتەرناتیڤێك نەمێنێت جگە لەو
هێرشــەی كە بە هێرشی 59ناو نراوە بۆ سەر سووریا. هەڵبەت رەهەندێكی تری ئەوەیە كە ئەم ئەگــەرە پێچەوانە بووەوە كە دەبــێ وەك گۆڕانكارییەكانی واڵتانــی عەرەبی بگــۆڕێ ،بەو پێیــەی ئەمەریــكا و دەوڵەتــە زلهێزەكانی هاوڕای لەم ناوچەیە تەواوی هێزە جۆراوجۆرەكانیان ئەزموون كرد و هیچی بار نەهێنا، لە كاتێكدا تا ئێستە كەیسی ئێران هێشتا لەو پڕۆژەیەدا كارا نەكراوە كە لە رۆژهــەاڵت تۆمار كراوە و بەدەیــان ملیۆن دۆالری تێچووە و چاوەڕوانی دەست پێكردنن بە تێكشكاندنی ئەو تەكنەلۆجیایەی ئێران لە ڕێگەی چینەوە بەدەستی كەوتــووە ،بۆیە ئەمــە یەكێك لە پنتە شاراوەكانی ئەو ملمالنێیە لە نێوان ورچە سپییەكەی رووسیا و شێرە ســوورەكەی ئەمەریكادا هەیە و كۆتای نایەت ،سەرەنجام پێم وایە ئەم هێرشە مووشەكییە جگە لەو چەند رهەندە جیاوازەی هەیەتی ،دابڕانێكی تری سیاسی و سەربازی بوو لە ناوچەكەدا.
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
وشە /مەحموود ئیسماعیل زۆرینــەی رووداوە گرنگەكانی كورد لە مانگی ئادار كۆ بوونەتەوە، لە 28ی ئادار/مارسی ئەمساڵیش ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك دەنگی لەســەر هەڵكردنی ئااڵی كوردستان لەسەر فەرمانگەكانی حكوومــەت لــەو پارێزگایە دا، بەاڵم بۆچی ئێســتە؟ ئاخۆ ئەو بڕیارە كار بوو یــان كاردانەوەی فەرامۆشكردنی جێبەجێكردنی مادەی 140؟.
ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك نەكرێــت و شایســتەكانی پارێزگاكە نەگات ،ئێمە هەمیشە چاوەڕوان و پابەندبوونی خۆمان دووپــات كردووەتەوە بە یاســا، بــەاڵم وا دیــارە حكوومەتــی بەغدا بــەرەو چارەســەركردنی ئــەو بابەتانــە هەنــگاو نانێت و خۆی دەدزێتــەوە ،ئەوە ئێمەی ناچار كــرد لە بری ئــەوان ئەو بڕیارە بدەین بە جێبەجێكردنی ئــەو مادەیە بەپشتبەســتن بە ئەحكامی مادەكانی دەستوور”. “تەنانەت لیژنەی جێبەجێكردنی مادەی 140لــەم حكوومەتەی عەبادیــدا چــاالك نەكــراوە و پــارەی بــۆ تەرخان نەكــراوە، دواتــر ئەوكاتەی بــۆی دانراوە تەنیــا ئیجراییە ،لە یاســاكەدا دەڵێ حكوومەتــی هەڵبژێردراو هەڵدەستێت بە جێبەجێكردنی بڕگەكانــی مادەكە و بەو هۆیەوە لە كەركووك هەڵبژاردن نەكراوە و ئەنجوومەنی ئێستە بە هەڵبژاردن هاتووە ،بۆیە پێشێلكاری نییە كە خۆمان مادەكە جێبەجێ بكەین” ئەڵماس وای گوت. ئامــاژەی دا “مــادەی 140بــە بەسەرچوو دانانرێت و جێبەجێ نەبوونی لەو مــاوەی دیاریكراوە مادەكــە نامرێنێــت ،چونكــە مادەیەكــی دەســتوورییە و هەموار نەكراوەتــەوە ،بۆیە ئەو مادەیە هەیــە و پێویســتی بە جێبەجێكردنە”. مــادەی 140ســێ قۆناغــی “ئاســاییكردنەوە ،ســەرژمێری و راپرســی” دانــاوە بــۆ یەكالكردنەوەی چارەنووســی ناوچە كێشە لەسەرەكان ،دەبوو تا 2007مادەكە جێبەجێ بكرێت و خەڵكی ئەو ناوچانە لە راپرسیدا بڕیار بدەن لەســەر كوردستان دەبن یان عێراق.
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
لە سایەی جێبەجێ نەكردنی مادەی 140 15 هەڵكردنی ئااڵی كوردستان كار بوو یان كاردانەوە؟
وتار
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
16
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
دەروازە خۆشویستنی (زمان) هەر بە قسە نابێــت ،بەڵكو بە كــردار دەبێت. ( كیوبیــك) و ( كوردســتان) دوو هەرێمــن لكێندراون بــە خاكی نەتــەوەی تــرەوە .لەو رەوشــە داگیركراوییــەدا وەك یەكن ،بەرام لە هەموو پرسەكانی تر پێچەوانەی یەكترن .ئــەم نووســینە هەوڵ دەدات كار لەسەر دوو شت بكات: كاری یەكــەم ،بەراوردكردنــی ڕەوشی زمان لە هەرێمی (كیوبیك) لــە ناو كەنــەدا و ڕەوشــی زمان لــە هەرێمی (كوردســتان) لە ناو عێراقــدا .كاری دووەم ،ڕەوشــی داگیــركاری و زمان و حوكمداری كورد و زمانی كوردی. هەرێمی كیوبیك و زمانی فڕەنسی كیوبیك هەرێمێكە لە كەنەدا .ئەو هەرێمــە % 15.4ی كەنەدا پێك دێنێت .بەپێی ســەرژمێری 2016 زیاتر لە (هەشــت ملیــۆن) كەس دەبن .هەرێمی كیوبیك هەرێمێكی فڕەنســی ئاخێوە .ئەم هەرێمە لە پاش هەرێمــی (ئۆنتاریۆ) یەكەم هەرێمــی گەورەیــە لــە كەنەدا. كیوبییەكان زیاتر مرۆی شــارین، چونكە لە دەڤەرێكی شارســتانی نزیك بە ( ڕووباری سەینت لۆرێنس) كە دەكەوێتە نێوان گەورە شاری ( مۆنتریال) و ( كیوبیك سیتی). لــە ســەدەی بیســتدا دوو جار ڕیفراندۆم بۆ ســەربەخۆیی كراوە: جارێك لە 1980و جــاری دووەم ،1995بــەاڵم لە هــەردوو جاردا زۆربەی كیوبیكییــەكان دەنگیان بــە( نەخێــر)دا .لە ســاڵی 2006 جڤاتی عمومی كەنەدی دانی بەوە نا كە كیوبییەكان نەتەوەیەكن لە یەكێتی كەنەدی. كیوبییــەكان بۆ لە كەنــەدا جیا نابنــەوە؟! نەتــەوە و زمانیــان جودایە؟! بەشــێك لە یاســاكانی زمــان لە كیوبیك: .1زمانــی فەرمــی حكوومەتــی كیوبیك فڕەنسییە. .2زمانی ســتاندەر لە پەروەردەی كیوبیك فڕەنسییە. .3هــەر كۆمپانیایــەك كــە بەرهەمەكانی دەفرۆشــێت یا راژە پێشــكەش دەكات لــە كیوبیك، پێویســتە ئەو كۆمپانیــە ناوێكی فڕەنسی هەبێت. .4هەمــوو كاركارەكانــی كیوبیك مافی ئەوەیــان هەیە كار بكەن بە فڕەنســی .هەموو دەتوانن قسە و نووسین بە فڕەنسی بكەن ،هەروەها دەتوانن بەڵگە و ئامێرەكانی كاری فڕەنســی بكەن لەوانە سۆفتوێری كۆمپیوتەر. .5خاوەن كار لە سەریەتی فڕەنسی بــەكار بێنێــت لــە دۆكیومێنتە مەقسوودەكان لەگەڵ ستافەكەی بە گشتی لەوانە ئەو نامانەی پۆستی دەكات لە شــوێنی ئیــش .بەاڵم خــاوەن كار دەتوانن بە ئینگلیزی یا زمانــی تر بــۆ فەرمانبەری تاك بنووســن .دەكــرێ ڤێرژنی ئەو هەموو دۆكیومێنتە رەســمییانە و نامەكان بــە ئینگلیزی یا زمانی تر هەبــن بە مەرجێك هەر چ نەبێ فڕەنسی شكۆی خۆی هەبێت. .6لــە هەنــدێ حاڵەتــدا دەبێ تەنیا فڕەنســی بــەكار بێت وەك رێكالمكردنی ســەر پاســەكان و لەوحە گــەورەكان .بــۆ هەندێ جۆری تری هێمــا و رێكالمكردن دەتوانرێ لەگەڵ فڕەنســی زمانی ئینگلیزی و زمانی تر بەكار بێت بە مەرجێك فڕەنسییەكە بە زەقی دیار
سەالم ناوخۆش سەرۆكی ڕێكخراوی زمانناسی كوردی لە باشووری كوردستان
بێت .بە زەقی دیار بێ یا هەژموونی هەبێ واتای وایە فڕەنسیەكە هەر هیچ نەبێ دووجــار گەورەتر بێت یان دوو ئەوەندەی زمانی تر شوێن بگرێت. .7بووكەشووشــە (لەعابــە) گەمــەكان (یارییــەكان) وەك گەمەكانی كۆمپیوتــەر كە زمان بەكارهێنــان لەخــۆ دەگــرن (بۆ نموونە بووكەشووشەی قسەكەر، یارییەكانی ئێكس بۆكس دەكرێ لە كیوبیك بفرۆشرێن تەنیا ئەگەر دانەی (نوسخە)ی فڕەنسی هەبێت. بۆ نموونە لەعابەی ئینگلیزی ئاخێو
خۆشەویستی زمان
بەراوردی ڕەوشی زمان لە (هەرێمی كیوبیك) و( هەرێمی كوردستان)دا
هەیە .خوێنەران چــاوەڕێ بوون سیاســەتمداری كورد وەك شێخ مەحمــوودی حەفید و مســتەفا بارزانــی بــن و هــەرزوو زمانی كوردی بكەنە زمانی ســتاندەری پــەروەردەی كوردســتان ،بەاڵم ئەو پرســە لە “ چاوەڕوانی گۆدۆ “ دەچوو بە جۆرێك ئەوە 26ســاڵە، حكوومەتی هەرێمی كوردستان : .1زمانی فەرمیی نییە. .2پەروەردەی هەرێــم لە جیاتی ستاندەرێك دوو ستاندەری هەیە. .3هەمــوو كۆمپانیاكانــی هەرێم ئازادن چ ناوێك لە كۆمپانیاكانیان
ئەو پەرلەمانتارانــە پێیان وایە زمانی كوردی دەرەقەتی پرسە زانســتییەكان نایــەت؟! ئەو بانگەشەیە بێ ئارگیومێنت و بێ بنەمایە دەكرێ لــە كیوبیــك هەبن گەر لەعابەی فڕەنسی ئاخێویش هەبن. .8ئــەو ســۆفتوێرەی كۆمپیوتەر كە لــە كیوبیك دەفرۆشــرێ یا بە كرێ دەدرێ ،پیویســتە بە زمانی فڕەنسی بێ ،ئەگەر دانەی فڕەنسی نەبــوو ،دەكرێ بە زمانــی تر بن، بەو مەرجەی دانەی فڕەنسی وەك ( دانــەی ئینگلیزییەكــە )...ئیش بكات یا باشتریش بێ .هەر شتێك لە هاردوێری كۆمپیوتەر بنووسرێ هەروەهــا هــەر ئەكسســوارێك پێویستە هەموو بە فڕەنسی بێت ،بۆ نموونە “ دەرچوون ““ ،سڕینەوە”، “ كی بۆردەكان” پێویستە هەموو بە فڕەنسی بن .دەكرێ ئەو دوگمانەی كۆمپیوتەر بە ئینگلیزی یا زمانی تر بە مەرجێك دانەی فڕەنســی هەر هەبێت. .9هەمــوو كۆمپانیایــەكان لــە ســەریانە پێگیری (ئیلتیزام) بەو یاســایانەی ســەرەوە بكەن .هەر كۆمپانیایەك لە 50كاربەر یا زیاتر هەبێ ،پێویستە پێگیری بە یاسای زێدە بكەن .ئەم یاسایانە ناسراون بە (بە فڕەنسیكردن). بــە فڕەنســیكردن ئــەم واتایە دەبەخشــێت كە پێویستە زمانی فڕەنســی لەم ڕێگە زێدانە بەكار بێت: پێوەنــدی ناوەكــی و دەرەكیكۆمپانیا. ئامێرەكانی كار و دۆكیومێنتەكان.تۆڕی ناوخۆ (ئینتەرنێت).ســۆفت وێــر و تەكنەلۆژیــایكۆمیتەری لە ناوەوەی كۆمپانیا. دەكرێ ئینگلیزی و زمانی تر بەكار بێن ،بەاڵم بــەو مەرجەی دانەی فڕەنسیش هەبێ .هەروەها زمانی فڕەنسی بە زمانی عادەتی كۆمپانیا بمێنێتەوە. زیاد لە مانــەش كۆمپانیا دەتوانی ژمارەی بەكاربەرەكانی لە ئاستێكدا زێدە بكا بۆ ئەو كەسانەی فڕەنسی باش دەزانن ”... ئەمانەی سەرەوە قسەی یاساكانی زمانن لــە كیوبیك .ئەگەر خەڵكی كیوبیك ببنە دەوڵەتێكی سەربەخۆ ئەو مافانەیان دەبوو؟! هەرێمی كوردستان و پرسی زمان پرســی زمان لــە واڵتێكی چەند نەتــەوە جیــاوازدا شوناســێكی كولتووریی و ئەتنیكیی نەتەوەكانە. كورد لە باشــووری كوردستاندا لە ساڵی 1992ەوە حوكمڕانی خۆیان
بنێن ،هەروەها بە چ زمانێك قســە بكەن. .4هەموو كاركەرەكانی كۆمپانی و ئێن جی ئۆوەكان پەسەندی زمانی ئینگلیزی دەكەن ،نەك كوردی. .5دۆكیومێنتەكان یا بە ئینگلیزین یا بە زمانــی عەرەبی .لە هەمووی ترســناكتر بڕیارەكانی پەرلەمانی كوردستان بە زمانی عەرەبین نەك كوردی. .6لە پرسی دایەلۆگسیا :هەبوونی زمانی بااڵ و زمانی الوەكی (لۆكالی) دا زمانی ڕێكالم و بازاڕ پەیداكردنی كااڵكانی توركی و ئێران بە زمانی الوەكی دەڤەرەكە. .7ئەو بووكەشووشــە و لەعابانەی دێنە هەرێمی كوردستان بە هەموو زمانێكن نەك زمانی كوردی. .8زمانی سۆفت وێر و تەكنەلۆژیای سەردەم هەر بە زمانی ئینگلیزین، بانگەشــەی ئەوە دەكــرێ زمانی كوردی دەرەقەتی پرسی زانستی نایــەت ،بۆیــە نە ســۆفت وێر نە كیبۆرد بە كوردی نەكراون. .9كۆمپانیــا گەورە و بچووكەكانی هەرێــم هیــچ پێگیــری بــە بەكارهێنانــی زمانــی كــوردی ناكەن ،چونكــە هیچ كابینەیەك و خولێكــی پەرلەمانی بیریش لەوە نەكردووەتەوە پرۆسەیەك هەبێت بەناوی “پرۆسەی بە كوردیكردن” یا “ سزای كوردی بەكارنەهێنان” ! داگیركاری و حوكمڕانی كوردی و زمانی كوردی كورد لە زۆربەی ماوەكانی سەدەی بیســتەم هەر لــە ژێر ڕەوشــی داگیــركاری دابــوو ،بــۆ نموونە هەرچەنــد ئینگلیــز باشــووری كوردستانی بە دوو هەرێمی شیعە و سوننە بەســتەوە ،بەاڵم لە سەر دەوڵەتــی نوێی عێراقی فەرز كرد: دەبێ لە ویالیەتی مووســأ زمانی كوردی زمانی دادگا و فێركردن بێ هەروەها زمانی ڕەسمی بێ. یەكەم پەرلەمانی عێراقی لە بەندی 16دەڵێــت :تایەفە جیــاوازەكان مافی دامەزراندنــی قوتابخانەیان هەیە بــۆ فێركردنی منداڵەكانیان هەر یەكە بە زمانی خۆی .یاســای زمانــە ناوچەیییەكان لە ســاڵی 1931بــاوەڕی بەوە بــوو زمانی دادگاكانی لیوای مووسڵ و هەولێر و سلێمانی بە كوردی بێ (بەندی دووەم) ،بەاڵم ئەو یاسایە لە بەندی هەشــتەم دەڵێت :لــە قەزاكانی ســلێمانی ،هەولێر ،كەركووك ..
زمانی كوردی خوێندن بێ ،بەاڵم لە قەزاكانی لیوای مووسڵ ئازادن لــەوەی چ شــێوەیەكی زمانــی كوردی بەكار بهێنــن( .وەرگیراو لە كتێبی ناسیۆنالیزمی كوردی و زمانی كوردی ،سەالم ناوخۆش). دوای نســكۆی ،1975نــەك هەر ڕژێمی عێراقــی ،بەڵكو ئەمەریكا و شــوورەوییش ڕژێمی بەعسیان ئازاد كرد كە چۆن مامەڵە لەگەڵ كورد دەكات .تاریق جامباز 2008 بەشێكی كتێبی ( من ابادە اللغات الی قانــون اللغات الرســمیە فی العراق االتحادی) تەرخان كردووە بــۆ بڕیارەكانی بەعــس لەبارەی زمانی كوردی: .1بڕیــاری 531ی ئەنجوومەنــی سەركردایەتی شــۆڕش -1977لە بارەی سەالمەتی زمانی عەرەبی ! .2بڕیــاری 591ی ئەنجوومەنــی ســەركردایەتی شــۆڕش -1978 ریفۆرمی بڕیــاری ( 531ئەو دوو بڕیارە لە ســەردەمی هاوپەیمانی شــیوعییەكان لەگەڵ بەعس درا، هەژار موكریانی لە چێشتی مجێور دەنووسێت :شوورەوی پێشبینی ئەو رۆژەی كردبوو!) .3بڕیــاری 741ی ئەنجوومەنــی ســەركردایەتی شــۆڕش -1979 لەبــارەی گرینگیدان بــە زمانی عەرەبی. .4بڕیــاری 1817ئەنجوومەنــی ســەركردایەتی شــۆڕش-1980 لەبارەی زمانی عەرەبی. .5بڕیارێكی مەكتەبی ڕێكخستنی بەعس لە باكور (كوردستان) كە بە ڕێژەی % 70بۆ ساڵی خوێندنی 1989-1990زمانــی كــوردی لە خوێندن دوور بخرێتەوە ،هەروەها بــۆ خوێندنــی 1990-1991بــە ڕێژەی % 100لە خوێندن دوور بخرێتەوە! .6بڕیــاری 632ئەنجوومەنــی سەركردایەتی شــۆڕش ،-1989 ســەدام بڕیــاری دا “ :قوتابی بە (كەوتوو) لە زمانی كوردی دانانرێ (هەژمــار ناكرێ) ،ئەگــەر پلەی ســەركەوتنی لە زمانــی كوردی نەهێنا”. لە سێ حوكمڕانی كوردی ،زمانی كوردی دەرفەتی زێڕینی هەبوو : .1حوكمــداری شــێخ مەحموود 1918-1925 .2كۆماری كوردســتان لە مەهاباد 1945-1946 .3خودموختــاری باشــووری كوردستان 1970-1974 دەســەاڵتی كوردی خۆی دەبێ دەوری هەبێ لە سەر دروستكردنی تاكی كوردی ،بەاڵم ئەفسووس لە ڕووی ئیدارە و زمانەوە دەسەاڵتی كوردی نەیتوانی ئەو كەسایەتییە مەعریفییــە دابمەزرێنێت .هەژار موكریانــی لە ل 550قســەیەكی مســتەفا بارزانــی دەهێنێتــەوە لــە ســەر هــۆكاری روخاندنی حكوومەتــی 1974 - 1970و دەنووسێت“ :تانك و تەیارە و تۆپی دوژمن پێمان نەوەســتا ،دەترسم پوول و پلە و ترومبێل و قەســر لە بەینتان بەرێ .هەمیشە بە سەتان لە فەرماندەكانی پێشــمەرگە لە تاران و شــارەكانی تــری ئێران، خەریكی خۆشــگوزەرانی و پول خەرجكردن بوون”. دەسەاڵتی كوردی حكوومەتی هەرێم و پەرلەمانی كوردستان لەبارەی زمانی كوردی زۆر الواز بوو: .1هیــچ بڕیارێكــی لەبارەیــی سۆڤرینیتی ( ســەروەری) زمانی
كوردی دەرنەكرد. .2هیچ بڕیارێكی سەالمەتی زمانی كوردی دەر نەكرد ،بەڵكو لە ساڵی ،1998زمانی كــوردی لەت كرد لــە خوێندندا و دوو ســتاندەر لە یەك زماندا بووە (دی فاكتۆیەك)ی دارگران. .3پەرلەمانی كوردستان بە واژووی 101پەرلەمانتار ڕازی بووە زمانی خوێندن بە ئینگلیزی بێت. ئــەو پەرلەمانتارانە پێیــان وایە زمانی كوردی دەرەقەتی پرســە زانســتییەكان نایــەت؟! ئــەو بانگەشــەیە بــێ ئارگیومێنت و بــێ بنەمایە .رۆشــنبیرانی كورد لــە بەرایــی 1926ەوە تــا 2017 بەردەوامــی هەیــە .كۆمەڵــەی زانستی لە ساڵی 1926لە سلێمانی دامــەزرا .غەفــوور میــرزا 1985 لــە ل22ی كۆمەڵی زانســتی لە سلێمانی دەنووســێت“ :جمعیت دەیوێ خزمت زانســتی كوردان بكات...حركیكــی علمیە و فكریە لــە كوردســتاندا ”..هەروەهــا رۆشــنبیری كورد لە سییەكاندا كتێبی “ئەشیا”ی بە زمانی كوردی دەركــرد .دكتۆر جەمــال نەبەز: لــە ســاڵی 1956مەختووتێكی لەبــارەی (جەبر) بە زمانی كوردی باڵو كــردەوە ،لە ســاڵی 1960دا كتێبێكی لەبارەیــی فیزیا لەگەڵ جەدوەلێكــی ڕوونكاری لەبارەیی لێكسیمە بیركاری و فیزیایییەكان بە زمانــی كوردی بــاو كردەوە. (دالوەر زەنكی ،پڕۆفیسۆر جەمال نەبەز). ئەو بانگەشانەی پەرلەمانتارانی كورد بە دوو ڕێگە وەاڵم دەدەینەوە: یەكەم :پەرلەمان شوێنی یاسایە پەرلەمان شــوێنی مەعریفە نییە، بەڵكو هێزی (زۆربە) دەوری خۆی دەبینێت بۆ ڕەتكردنــەوەی هەر ڕەوشێكی سیاســی .ئەو بڕیارەی پەرلەمانتــاران هیــچ بنەمایەكی یاسایی نییە. لەمبارەیــەوە ،تاریــق جامباز لە روونكردنــەوەك بــۆ پەرلەمانــی كوردستان دەنووســێت :بەوەی واژووی پەرلەمانتــارەكان بــە
ســەركەوتنی لە زمانــی كوردی نەهێنــا” وەزارەتــی خوێندنــی بــااڵش دەڵێــت“ :تاقیكردنەوە یا كەوتن لــە زمانی كوردی و زمانی عەرەبی ئارەزوومەندانەیە ،قوتابی بە ئارەزووی خۆیەتی نمرەكەی بۆ حسێب بكرێ یا نا”. دوور خســتنەوەی زمانی كوردی لە خوێنــدن و تاقیكردنەوەكانی بەكالۆریــا ڕێــك وەك بڕیارەكەی ئەنجوومەنــی ســەركردایەتی شــۆڕش (بەعس) وایە ،هەروەها پێشیلی یاسای زمانە فەرمییەكانی هەرێــم :كــوردی ،عەرەبــی، توركمانی ،ســریانی ،ئەرمەنییە! هەروەهــا بەزاندنی دەســتووری عێراقی “فیدراڵ” و دەســتووری هەرێمی كوردستانە. نازانم كە حكوومەتی كوردســتان و پەرلەمانــی كوردســتان ئەوها تەماشای زمانی كوردی دەكەن ،بۆ ڕەخنە لە ئێران و توركیا و سووریا بگرین؟! دووەم ،ڕەوشی رۆشنبیری زانستی هەرێم بە زمانی كوردی زمانی كوردی هیچی لە زمانەكانی تــر كەمتر نییە ،بەرام كێشــەكە لەوەدایە ،دەســەاڵتی سیاســیی كــوردی بەهای زمانــی كوردی نازانێت! لەو 25ساڵەی حوكمڕانی كوردی، تەنیا ئامــاژە بە هەوڵی زانســتی شیانی زمانی كوردی سێ دەزگە دەكەین: .1گۆڤاری زانستی ( سەردەم ) ئەم دەزگەیە جگــە لە دەركردنی گۆڤارێكــی زانســتی بــە زمانی كــوردی چەنــدان فەرهەنگــی فەلســەفی ،بایۆلۆژی ،زەویزانی، فیزیایی ،بیركاریی دەركردووە. .2ئەكادیمیای كوردی جگە لــە باڵوكردنــەوەی كتێبی كیمیای ژینگە و كتێبی كیمیای ژەهری دەســتكرد بۆ پڕۆفیسۆر عەزیز ئەحمەد ئەمین بە كوردی چەندان فەرهەنگی زانســتی باڵو كردووەتەوە لەوانە: .1زاراوەی یاســایی.2 ،زاراوەی كارگێری.3 ،فەرهەنگی ئابووری،
دڵنیــام پەرلەمانتــاری كورد و وەزارەتــی خوێندنی بااڵ ئاگای لەو هەوڵە زانستییانە نییە ،ئەگەر نا یاسایەكی زاڵمانەیان دەرهەق بە زمانی كوردی دەرنەدەكرد! پێچەوانەی دەســتووری عێراق و هەرێمی كوردستان: “ أ -لە مادەی یەكەم {بڕگەی دووەم} زمانە فەرمییــەكان ئەو زمانانەیە كە بەپێی دەستووری هەمیشەیی عێراق دان بەفەرمی بوونیان نرا. ب -لە مادەی دوانزدە هەمیشەییدا: زمانی كــوردی لە پــەروەردە و پرۆســەی فێركردن و خوێندن، زمانــی فەرمییە لە كوردســتانی عێراق .زمانی ئینگلیزی نە زمانی فەرمییــە نە زمانــی خوێندنە لە هەرێمی كوردستان”. بڕیاری نوێــی وەزارەتی خوێندنی بــااڵی هەرێــم لەگــەڵ بڕیاری 632ئەنجوومەنی ســەركردایەتی شــۆڕش ،-1989كە “ :قوتابی بە (كەوتوو) لە زمانی كوردی دانانرێ (هەژمــار ناكرێ) ،ئەگــەر پلەی
.4فەرهەنگی پزیشكی زیاتر لە دوو هەزار و 300الپەڕە! سێیەم ،دەزگەی تەفسیر دەزگــەی تەفســیر لــە دوو دەزگەیەكەی تــر زۆر جیاوازتر، جگــە لــە فەرهەنگی زانســتی چەندان كتێبی زانستی بە زمانی كوردی باڵو كردووەتەوە ،لەوانە: .1سیاســەتی دابینكردنــی وزە و پاراستنی ژینگە ،د .قەیوان سوارە .2ماركتینگ ،د .نەهرۆ علی .3گەشەی ئابووری ئاسیا ،یوونس عەلی .4سیاســەتی پەرەپێدانی نەوتی خــاو و گازی سروشــتی لــە كوردستان ،د .قەیوان سیوەیلی .5بازرگانــی ئەلیكترۆنــی ،زانــا مەجید .6بنەماكانــی میكانیــك ،فەوزی زەكی هەنارەیی
.7میكانیك ستاتیك .8سیفەتەكانی مادە ،فەوزی زەكی هەنارەیی .9كارەبایــی ئاســانكراو ،فەوزی زەكی هەنارەیی .10بیناســازی زانســتی ،د. سەاڵحەدین غەریب .11جیۆئیكۆنۆمیــك ،د .شــەماڵ قادر. ئەو كتێبانە لە نێــوان -600 200 الپەڕەدان و بــە قەڵەمی دكتۆری زانستی نووسراون! دڵنیــام پەرلەمانتــاری كــورد و وەزارەتی خوێندنی بااڵ ئاگای لەو هەوڵە زانســتییانە نییە ،ئەگەر نا یاسایەكی زاڵمانەیان دەرهەق بە زمانی كوردی دەرنەدەكرد! ئەنجام كیوبیــك لــە كەنــەدا واڵتێكی زۆرەملــێ نییە ،خــۆی نایەوێ لە كەنــەدا جیا ببێتــەوە .زمانی فڕەنســی لــە كیوبیــك هەموو جومگەكانی دەسەاڵتی داگرتووە، لــە نێــو كۆمەڵــی كیوبیكیش هێنــدە هەژموونی هەیە ،جگە لە دامودەزگە و زانكۆ و كۆمپانیەكان. لەعابەی قسەكەریشی بە فڕەنسی، بــاوەڕ ناكــەم فڕەنســییەكان لە فڕەنسا ئەو داخراوییەیان لەبارەی زمانەكەیان هەبێت! لەوالوەش هەرێمی كوردستان چ لە ژێر دەسەاڵتی داگیركەر بێ یا لە ژێر دەسەاڵتی حیزبی كوردی بێ ،زمانی كوردی هەر لە پەراوێز دانراوە .حكوومەتی كوردی زمانی فەرمیی نییــە هەروەها پەروەردە زمانی ستاندەریی نییە .پەروەردەی هەرێم لــە بەرنامەیدایــە :زمانی خوێندن بكاتە ئینگلیزی یا هەر چ نەبێ فیزیا و كیمیا و بایۆلۆژی بە ئینگلیزی بێ 101 ،پەرلەمانتاری پەرلەمانی كوردستانیش واژوویان كردووە كە زمانی زانســت زمانی ئینگلیزی بێ ،كەچی رۆشنبیری كورد لە بیستەكان و سییەكان و پەنجاكان و شەستەكانی سەدەی بیســت هەوڵــی داوە و چەنــد كتێبێكی زانستی زمانی بە كوردی نووســیوە! زمــان لــە قوتابخانە ئەهلییــەكان زیاتــر ئینگلیزییە نەك كــوردی .هەروەهــا زمان لە كۆمپانیاكان زۆری بە ئینگلیزییە. ئــەو ڕەوشــە لەبــارەی زمــان جیاوازییەكــی ئەوتــۆی لەگەڵ رژێمەكانــی عێــراق نەبــووە :بۆ نموونــە لە ســەردەمی مەلەكی: زمانــی كــوردی لــە هەولێر و ســلێمانی و كەركووك دەخوێنرا، كەچــی لــە دەڤــەری بادینان و مووســڵ ،خوێنــدن بــە زمانی كوردی ئارەزوومەندانە بوو (بەندی 8ی زمانە لۆكالییەكان) بوو .دوای حوكمی زاتی بەعــس -1974لە هەولێر و ســلێمانی و بادینان بە كوردی بوو ،بــۆ كەركووك نیمچە قەدەغە بوو .هیچ قوتابخانەیەكی ئەهلــی نەبــوو ،تەنیا یــەك دوو مەكتەبــی وەك (اخــوە) بە زمانی عەرەبی لە كوردســتان هەبوون. دوور لە سیاســەت ،زیاتر لە چوار گۆڤار (بەیان ،رۆشنبیری ،رەنگین، كاروان) و چوار رۆژنامە (هاوكاری، پاشكۆی عێراق ،ئاســۆ ،بزاڤ) بە كوردی هەبوون . كەچی حوكمرانی كــوردی یەك تەلەفزیۆن و گۆڤــار و رۆژنامەی نییــە (تەنیــا رۆژنامــەی وەقایع نەبێت) ،ئەوەی هەیە هی حزب و سێبەر و “ئەهلی”ن .هەندێ حزب داوای دەوڵەتــی كوردی دەكەن، كەچی هەندێكی تر مانەوە لەگەڵ بەغدا بە پەسند دەزانن.
فەرهاد پیرباڵ
لە راستیدا هۆشــیاری ئەندامانی خــوارەوەی ئیســامییەكان، زۆر لــە پێشــتر و بەرزتــرە لە هۆشیاری سەركردایەتییەكەیان، ئەگەر ســۆزی ئاینیش پاڵنەری ئــەو هۆشــیارییە بێ ،دیســان هــەر لــە تێگەیشــتن و دركی سەركردایەتییەكەیان لە پێشترە. دەشێ ئاماژە بەوە بكەین دەمێكە ئیســامییەكانی كوردستان لە پەراوێزی گۆڕەپانی سیاســیدان، پەراوێزبــوون مانای ئــەوە نییە لــە پەرلەمــان و حكوومەتــدا نیــن ،پەراوێزكەوتــن مانــای ئــەوەش نییە كــە بوونیان نییە، پەراوێزبوون لە گۆڕەپانی سیاسیدا ئەوەیــە دوایین هێــز بی درك بە هەســتیاری قۆناغەكــە بكەی، پەراوێزبوون ئەو ســاتەوەختەیە كە لــە هەڵبژرادنەكانی 2005ەوە و پاش چەند هەڵبژاردنێك نەتوانی نەك بەتەنیا هێزێك ،بەڵكو بە سێ هێز ببیتە هێــزی یەكالكەرەوە و فراكســیۆنێك لــە پێكهێنانی كابینــەی حكوومیــدا و نەتوانی بــە مانای وشــە بەشــدار بی لە حكوومەتدا. دەشێ ئەو پرســیارە پێشوەخت بكەیــن ،ئاخۆ ئیســامییەكان دەتوانــن جــارێ پێكــەوە كار بكەن ،تا باسی یەكگرتن بكرێ؟ ئایــا ئەگەر دەتوانن بۆ تا ئێســتە نەیانكردووە؟ یاخــۆ رێگرەكانی ئەو كاركردنە هاوبەشە چییە؟ ئایا لەمپەری كەســیی و دەروونییە یــان بابەتیــی؟ وەك پرســیاری ئیحراجكــەر بۆ ئیســامییەكان ئەوەیــە ئێــوە دەتوانــن لەگەڵ زەحمەتكێشــان و سۆسیالیست بە لیســتی بەهاوبەش بەشداری
سوورەتی ئەشکەوت، چيیە؟ ســوورەتی ئەشــکەوت یــەک ڕستەیە ,جیهان لە مه‌ترسیدایه، تاکێک “کەســێک” پێغەمبەرانە پێویســتە بێت جیهــان ڕزگار بکات لە ستەم. ســوورەتەکە وەاڵم ناداتەوە ئایا ئەو کەســە هەیە یــان نا؟ دێ هەبێــت ،یان نا؟ ســوورەتەکە تەنیا هێندەمان پێدەڵێ :جیهان لە مەترســیدایە و پێویستی بە “کەسێکە”. ڕاستە :هوشــیاری لەناو چەند تــاک و “کەس” و لەنــاو چەند تاقمێکــی وەک (برادەرانــی ئەشکەوت) ســەری هەڵداوە،، بــەاڵم بێداربوونــەوەی پــاش خەوی غەفڵەتی ئینســان بەس نیە.
ســوورەتی ئەشــکەوت یەک ڕستەیە ,جیهان لە مه‌ترسیدایه، تاکێک “کەســێک” پێغەمبەرانە پێویستە بێت جیهان ڕزگار بکات لە ستەم. ســتەمکاران بگرێتە دەســت/ , ئەمەیــە پەیامــی ســوورەتی کەهف./ ئەمــەش چونکــە هەموومان دەزانین و قوڕئان دەمێکە پێمانی گوتووە ســەردەمی پەیدابوونی پێغەمبــەران بــۆ ڕزگارکردنی بەشــەر بەســەر چــووە ،واتە سرووش ناردن لەالیەن خوداوە بــۆ بەشــەر کۆتایــی هاتووە، بۆ بەشــەرێکی هیــچ و پووچ کــە بەگوێی تەنانــەت خودای خۆیشی نەکرد و ناشکا .کەواتە، بە ئیزنی خودا دەڵێم :ســەدەی 21ســەدەی تــاک و کاریزمای
ئەشــکەوت بەپێی ســوورەتی ئەشــکەوت ،ئاوهــا پوختــە دەکەمەوە بؤتان: چەند کــوڕ و کاڵێکی خراپەکار و گومڕا /ســەرنج بــدەن هیچ ئافرەتێکیــان لەگەڵــدا نیــە سەگێک نەبێ ،/پاش تێکشکان و “گەڕانــەوە” و هەســت بــە زەبوونــی و ڕیســوایی و تێکشکانیان بەدەست ئەم دنیا فانییەوە ،بڕیار دەدەن و دەچن لەناو ئەشــکەوتێک دادەنیشن و بیر دەکەنــەوە چ پکەن؟ چۆن خۆیان لەو خراپە و گوناحانەی کردبوویان بەرامبــەر خودایان
پــاک بکەنــەوە؟ لەو ســەین و بەینەدا خەویان لێدەکەوێ. کاتــێ بێدار دەبنەوە ،ســەدان ســاڵ ،یــان هــەزاران ســاڵ تێپەڕیــووە و ئاگایان لەمە نیيە کــە ئەمــە چاخێکــی نوێیە و هیچی لە هیچی سه‌رده‌می وان ناچێ. یەزدان لەڕێگەی ئەم داستانەوە هاتووە دیدی خۆی ،واتە دینی خۆی ،لەپێناو چارەنووســێکی بەختەوەر بۆ خوێنەرانی خۆی، دەردەبڕێــت کــە مــن واهیم شــرۆڤە کردووە وەک تا ئێســتا بــۆی هاتووم و هیچــم جارێ نەگوتووە. (الکهف) باسی ئەمڕۆی مرۆڤی بێخودا و بێ ویــژدان دەکات، دەســەاڵتدارانی شارستانیەتە دۆڕاوەکانی ئەمڕۆی مرۆڤ ،کە لەسەر تیڤییەکاندا دەیانبینین، لە هەموو دنیا ،چۆن هەمیشــە بەپەلە و بێ ســەبر ،بێ ئەوەی لە هیچ بڕیار و کارێکی پیسیان، خودایــان ئەســڵەن لەبیر نیيە تــا ئیســتیعانەی پــێ بکەن، یان بێ پرســکردن لە میلەت, دێــن لەڕێگــەی “حەدید” و “ئاگر” و هێــزی تەکنەلۆژیای مۆدێرن ،مرۆڤ ،تەماشــاکەن چۆن بە سەربڕین چوو ،ئیسالم بەتایبەت گەیشتە چ ڕیسوایی و زەاللەتێک.
كامەران عەلی ئەحمەد
ئیسالمییەكانی كوردستان لەگەڵ نەیار دۆست و لە ناوخۆ ناتەبا
هەڵبــژاردن بكەن ،ئــەی خێرە ناتوانن ســێ حزبی ئیسالمی یان النیكــەم دوو حزبی ئیســامی پێكــەوە لــە لیســتێكدا بچنە كێبەركێی هەڵبژاردنەوە؟ لــە راســتیدا ئیســامییەكان وەاڵمیان بۆ ئەم پرسیارە پێ نییە، جگە لە ئیحراجبوون لە ئاســتی ئەندامانی خــوارەوە و هەوادار و الیەنگرانیان .ســەرباری ئەوەی ئەوەندە ناكۆكییە سیاســییەكان و هێنــدە جیاوازییە فیكرییەكان قووڵــن ،كاریگەریــی كردووەتە ســەر ئــەوەی پانتایییەكانــی نزیكبوونەوەكــە كەمتر بكەنەوە، تەنیا بە سەرنجدانێكی سۆسیال میدیا و ئەكاونــت و پەیجەكانی ئیســامییەكان و ئەوانــەی ئەوانن دەیبەن بەڕێــوە لە كاتی رەخنەگرتــن و رووداوێكدا چۆن ســەنگەر لەیەك دەگــرن ،بڕوانە چەنــد تونــد پەالمــاری یەكتر دەدەن .ئەمە نموونەیەكی بچووكە لەچاو جیاوازییە قووڵە فیكری و سیاسییەكان. زۆر دوور نەڕۆین ،ئێستە رێگری ســەرەكی ئەوەیــە كۆمەڵ پێی باشــە جارێ ئــەو پڕۆژەیە تەنیا لە نێوان كۆمــەڵ و یەكگرتوودا بێت ،بەمەش بێت بزووتنەوە كە خاوەنی پڕۆژەكــە بوو چەند جار پێشنیازی كرد دەسبەدەر دەكرێ لەم نێوانەدا .چونكــە كۆمەڵ لە ئاكامی ناكۆكــی ناو بزووتنەوەی یەكبــوون دروســت بــووە ،كە لەگەڵ ســەركردایەتی ئێستەی بزووتنەوەی ئیسالمی كاتی خۆی ناكۆك بوون .بەشێكی سەرەكیی هۆكار و پاساوی كۆمەڵ لەالیەكی تــرەوە ئەوەیــە كــە بزووتنەوە
گۆڕان لە هەندێ بابەتی گەورەی وەك ســەرۆكایەتیی هەرێــم و گۆڕینی سیستەمی سەرۆكایەتیی بۆ پارلەمانی. بەاڵم ئەوەی دەمێنێتەوە ئەوەیە ئاخۆ تــا چەند ئیســامییەكان دەتوانــن بەربەســتە خۆیــی و دەروونی و بابەتییەكان تێپەڕێنن بــەرەو پێكهێنانــی بەرەیەكی هاوبەش ،ئاخــۆ جیاوازییەكانی نێوان كۆمەڵ و یەكگرتوو لەالیەك و ناكۆكییەكانی نێوان بزووتنەوە و كۆمەڵ لەالیەكی ترەوە ،رێگە بەم پڕۆژەیە دەدا یان نا؟ ئایا ئەندامان و الیەنگرانی ئیسالمی كە چەندان ســاڵە خەون بەپــڕۆژەی كاری هاوبەشەوە دەبینن ،بەم خەونەیان شــاد دەبنەوە ،یان ناهۆشیاریی ســەركردایەتییەكەیان ئــەم خەونەش لەم قۆناغە هەستیارەدا لــە گــۆڕ دەنێت؟ چونكــە وەك پێشــتریش ئامــاژەی پــێ درا دەستبەســەراگرتنی پۆســتە سیاســییە بــااڵكان و مانەوەی دەموچاوە كۆنەكان لە ناوەندەكانی بڕیارسازی ئیسالمییەكاندا ،هۆی ســەرەكی نەبوونی هۆشــیاری سیاســییە بــۆ درككــردن بــە هەســتیاری قۆناغەكە ،بەجۆرێك ئەوەنــدە لــە بورجــی عاجەوە دەڕواننــە خــوارەوەی خۆیان و گۆڕەپانی سیاســیی باشــووری كوردســتان كە هێــز و الیەنی چــەپ و نەتەوەیی نەمــا لەیەك نزیك نەبنەوە ،ئینجــا تازە بەتازە و بەكاوەخۆ وەخەبەر دێن ،بەاڵم چــۆن وەخەبەرهاتنێك ،كە نە لە ئاستی گرنگی قۆناغەكەدایە و نە لە ئاستی حەماسەت و سۆزی ئاینی ئەندام و الیەنگرەكانیشیاندایە.
بــە بچــووك دەبینێ لــەڕووی سیاســییەوە و ئامادە نییە خۆی بۆ بچووك بكاتەوە .بۆیە ناكۆكییە سیاسییە مێژوویییەكان رێگری ســەرەكین .هەروەك وا دەبینرێ كۆمــەڵ زیاتــر مەیلــی بەالی یەكگرتندایە لەگەڵ یەكگرتوو. لەالیەكی ترەوە یەكگرتوو لەگەڵ پــڕۆژەی پێكهێنانــی بــەرەی هاوبەشــدایە لە نێوان هەر سێ الیەنە ئیســامییەكە ،بەهەمان شێوە بزووتنەوەیش كێشەی نییە یەكگرتن بێت یا بەرەی هاوبەش. بۆیــە لــەم نێوانــەدا یەكگرتنی كۆمەڵ و یەكگرتوو مومكین نییە، چونكە راستە هەردووال دوو حزبی ئیســامین ،بەاڵم لــە بنەڕەتدا ســەر بەدوو قوتابخانەی فیكری ئیســامیی جیــان ،یەكگرتوو بە فیكــر و بانگــەواز دەچێتەوە ســەر ئیخــوان موســلیمین و كۆمەڵ قوتابخانەیەكی جیهادی شۆڕشــگێڕ مەشــرەب ،هەروەك مەحاڵــە یەكیــش بگــرن ،نە ئەندام و كادرێكی یەكگرتوو بەو نەهجــە سیاســیی و عەقیدەیی و فیكرییەی كۆمــەڵ پەروەردە ببێت و نــە ئەندامانی كۆمەڵیش دەچنە ژێرباری نەهجی ئیخوانیی یەكگرتووەوە. ئەمــە ســادەترین جیــاوازی بــوو ،بۆیــە پــڕۆژەی یەكگرتن پڕۆژەیەكی فاشــیلە وەك پڕۆژە شكســتخواردووە بــێ زەوینــە بابەتیــی و واقیعییەكەی نێوان بزووتنــەوە و نەهزە كاتی خۆی، هەرچەنــدە هــەردووال لەڕووی بانگــەواز و فیكر و عەقیدەوە زۆر نزیــك بوون لە یەك و تا ئاســتێك لەسەر یەك هێڵی ئیسالمیی بوون
كە تا ئێســتەیش شــوێنەواری مــاون و كاریگەرییــان هەیە .با لــەوەش بگەڕێین دەیــان كادر و ســەركردایەتی و مەكتــەب سیاســیی هــەن لەبــەر الیەنە دەروونیی و كەســییەكان پێیان خۆش نییە ،رەنگە بگوترێ ئەمە وانییە ،بەاڵم كاتی خۆیشــی لە یەكگرتنــی بزووتنەوە و نەهزەدا حیســاب بۆ ئەمە نەكرابوو ،بۆیە چەندان كادر و سەركردایەتی كە بەهەند وەرنەگیرابوون دەستیان لەكاركێشــایەوە .بۆیــە ئەوەی دەمێنێتەوە قسەی لەسەر بكرێ پڕۆژەی كاری هاوبەشە. خاڵێكی گرنگ تا ئێســتە باسی لێوە ناكرێ ،لە پرســی یەكگرتن و كاری هاوبەشــی نێــوان ئیسالمییەكاندا ،كە بە بڕوای ئێمە ئەویش رێگرە و كاریگەریی هەیە، پرسی ئەو جۆرە جەمسەرگیری و دابەشــبوونە ناڕاســتەوخۆ و ســەرەتایییە كە لە كوردســتان و پــاش پەكخســتنی پەرلەمان و رێككەوتنی نێــوان یەكێتی و گۆڕانــدا هاتووەتە ئــاراوە ،ئێمە باوەڕمان وایە لــە داهاتوودا ئەمە بەربەستە نەك بۆ یەكگرتن ئەگەر بێتە ئاراوە ،بەڵكو بۆ پڕۆژەی كاری هاوبەشــیش دروســت دەكات بە ئەندازەی بەرەو پێشــچوونی رووداو و پێشهاتە سیاسییەكان. روونتر بدوێین بە حوكمی نزیكی هێڵی بانگەواز و فیكری یەكگرتوو لە ئیخــوان و ئاكەپــەی توركیا و ســوننەی جیهانی ئیسالمی، بەتایبــەت كە ئێســتە د .عەلی قەرەداغی وەك ئیخوانێكی كورد رابەرایەتــی گوتارە ئیســامییە ســوننەگەراكە لــە چوارچێوەی
پۆستی یەكێتیی جیهانی زانایانی مســوڵماندا دەكات ،یەكگرتــوو لە چوارچێوەی ئــەو هێڵەدایە بە ناسنامەی كوردســتانییەوە ،لە هەمــان هێڵیشــدا وەك پڕۆژەی سیاســیی پارتــی دیموكراتــی كورســتان بوونی هەیە ،هەروەها بوونــی قاعیــدەی حزبــی و ســەركردایەتیی یەكگرتــوو لە ناوچــەی بادینــان و ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتی پارتی دیموكراتی كوردستان دیسان یەكێكی تر لەو پاڵنەرانەیە كە لە ئاستە سیاسییە ناوچەیییەكەدا پارتی و یەكگرتوو پێكەوە كۆ بكاتەوە بە چاوپۆشین لەو پرتە و بۆڵە و رەخنە گرتنەی ناوچەی ســلێمانی یەكگرتوو لە پارتی و سیاسەتەكانی. ئەگەر لەم نێوەنــدەدا تەنیا دوو نموونە وەبیر بێنینەوە ،راستی ئەم بۆچوونەمــان ال روون دەبێتەوە، یەكەم دابەشبوونی پارلەمانتارانی یەكگرتوو لە دانیشــتی دووەمی پەرلەمــان لــە رۆژی 19ی ئابی 2015بۆ هەمواركردنەوەی یاسای ســەرۆكایەتیی هەرێم و تایبەت بە پۆستەكەی بارزانی ،بە جۆرێك رێك فیفتی بــە فیفتی یەكگرتوو لەالیــەك ناوچەیــی (بادینان) و لەالیەكی ترەوە هەرێمیی (قەتەر، توركیــا ،پارتی ،هێڵــی واڵتانی سوننەگەرا) دابەش بوو( ،بەتایبەت پــاش هاتنــەوەی د .عەلــی قەرەداغی لە قەتەرەوە و بینینی بارزانی و لێدوانە میدیایییەكانی و بە ئاشكرا پشتیوانی لە مانەوەی بارزانــی ،بــەاڵم بەشــێوازێكی دیپلۆماســییانە) ،دانیشــتنەكە پــەك خــرا ء پڕۆژەیاســاكەش یەكال نەبــووەوە ،ئیتر ئەوەی ئایا
یەكگرتوو بەرپرســیار بوو یان نا، ئەوە بابەتێكی ترەو پێویســتی بە شیكردنەوە و ئارگومێنتی تر هەیە كە ئێرە جێگەی باسكردنی نییە. بۆیە لە رابــردوودا بەپێی هەندێ زانیــاری لەكاتی ســەرهەڵدانی ناكۆكیی نێوان پارتــی و گۆڕان لــە پرســی ئــەدای حكوومەت و رەخنەگرتــن و بیرۆكــەی پێكهێنانــی حكوومەتی زۆرینە كرا ،لەگــەڵ هەوڵەكانی پارتی تا ئەم دواییەش بۆ دوورخستنەوەی یەكێتــی لە گــۆڕان و دیســان پێكهێنانی حكوومەتی هاوبەش وەك جــاران ،بــەاڵم رووداو و پێشهاتە جیهانی و هەرێمییەكان ئەو هەواڵنەیان بێ ئاكام كرد. ئەم دابەشبوون و جەمسەرگیرییە نوێیــە كــە ئێســتە وردە وردە شــكڵگیر دەبێــت ،بــە جۆرێك یەكێتی و گۆڕان لەالیەك و پارتی و سۆسیالیست و زەحمەتكێشان و ئەو پارتانەی تر كە لە هەولێرن، بــەم باڵەشــەوە كە ناویــان لە خۆیان ناوە (ناوەندی بڕیار) لەناو یەكێتی ،پێشــبینی دەكرێ وەك لــە راگەیەنراوەكەی خۆشــیاندا ناڕاستەوخۆ ئاماژەی پێ دراوە لە پارتییەوە نزیك بــن لە داهاتوودا ئەگــەر هــەر جموجوڵێكــی تر بكەن بە ئاراســتەی جیابوونەوە، بۆیــە ئەگەری كاری هاوبەشــی ئیســامییەكان لە نێــوان هەر ســێ الیەنەكەدا بێت ،یان ئەگەر تەنانــەت لــە نێــوان كۆمەڵ و یەكگرتووشــدا بێتە ئــاراوە لەم جەمسەرگیرییە بێ بەش نابێت، بەتایبــەت كۆمــەڵ بەحوكمی نزیكــی لە ئێرانــەوە و نزیكی لە تێڕوانینی سیاســیی یەكێتی و
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
ئەشکەوت (وەک مزگەوت ،ئاگر، شەپقە ،کتێب ،پێاڵو) مێژووی خۆی هەیە .لە کەیەکەوە هەیە ئەشکەوت؟ کێ دروستی کرد, چــۆن دروســت بــوو ،بۆچی؟ باوباپیــران و داپیرانــی ئێــوە، وەختێ لــەوێ دەژیان ،ئایا الی ئەوان ،ئەشــکەوت چــی بوو؟ بەشــەر لەوێ چــی فێربوون و چــی و چییــان داهێنــا؟ چما ئەوێیان بەجێ هێشت؟ پاشان، هۆکار چيیە هیچ بەشەرێک نیيە لە هەموو گــەردوون بە بینینی ئەشکەوت شاگەشــکە نەبێت؟ ئەمە چونکە جێــی منداڵیمانە و هەموومــان بە بیرمان دێتەوە یان دەڵێن هەست دەکەین ئێمە پێشــتر ئەو جێگەیەمان دیوە! ئەدی ئەم حــەز و ئارەزووەمان لە سۆنگەی چیەوه‌یه بۆ دیتنی ئەشکەوت و سەردانی شانەدەر و هەزارمێردەکان کە ناویان لێناوە “گەشتوگوزار” و جێی منداڵیی ئێمەیە. ئێمــە پــڕ پــڕ پڕیــن لــە یادەوەرییەکانی ناو ئەشکەوت, بۆیــە ڕەفتارەکانــی ئەوکاتمان هێشتا پڕ تێدا.
تــۆ تەماشــاکە و بیربکــەوە, بۆچی تــا ئەمڕۆش پیاو ،لە هەر شــوێنێک بنوێت ،یــان ئەگەر لە ڕێســتوڕانتێک دابنیشــێت (بەپێچەوانــەی ژن کــە الی گرنــگ نیيــە) هەمیشــە پیاو حــەز دەکات بەرامبــەر دەرگا دابنیشــێت نەوەک “حەیوانێک” لێیــان بێتە ژوور و ئەو ئاگای لە دەرگا نەبێت. مــن ئــەم پرســیارانەم لەخۆ کــردە مــەراق ,چونکــە ئەنگۆ بەخۆتــان لــە مەدرەســە و مەکتەبان فێرتانکــردم منیش خوێندکارەکانــی زانکــۆم فێر بکــەم کە بەشــەر پێویســتە مێژووی باوباپیرانی خۆی باش باش باش بناسێت .منیش کاتێ کەوتمە ناســین بۆ ناســاندنی ئەو مێــژووەی باوباپیرانی خۆم، دیتم دەچمەوە ســەر حەزرەتی ئیبراهیم ،لە دیماهیشدا ئادەم و “ئەشکەوت”. لە هەمــوو ئەمانە -لەم کتێبەی لەمــەودوا بــە زنجیــرە باڵوی دەکەمــەوە -بۆ مــن گرنگتر و خۆشتر ,بریتیە لە (سایکلۆجیەتی بونیادگەراییانەی ئەشــکەوت)
واتــە سیســتەمی هۆشــی من ئەشــکەوت دەباتــەوە ناو ئێستاتیکای ئەشکەوت ،ئينجا / نەک فەلسەفەی ئەشکەوت وەک مێژوو بۆمــان دەگێڕێتەوه ،نا،/ بەڵکو فەلســەفاندنی ئەشکەوت بــە خەیاڵ و عەقڵــی خۆم نەک بە عەقــڵ و خەیاڵی کلۆد لیڤی شــتراوس و “جۆرج پۆمپیدۆ” چونکە ئەشکەوت ،هەموو خەڵک دەزانێ ،نەک بۆ فەیلەسووفێکی وەک من ,بەڵکو بــۆ نیگارکێش و ڕۆماننووســێکیش هــەر، بــای ئەوەنــدە عەنتیکــە و خــۆش و شاگەشــکەی پێيــە کە بمخاتــە ســەر کاغەزیکی سپییەوە سەرسام بەوەی پاش خوێندنــەوەی قوڕئــان پێــی گەیشتم و دەمەوێ بۆ ئێوەشی باس بکەم. بێگومــان کارەکــە کارێک بوو، نەدەکــرا ,ئەگــەر نەهاتمایه لە ئارکیۆلۆژیــای ئــەو شــوێنە و لە قۆناغــی یەکــەم بنەماڵەی ئادەمم نەکۆڵمــه‌وه ،واتە ئەگەر نەچووبــام لــە ژیــان و دین و هونەر و مێــژووی ئادەمیزادی پێش ســەردەمی ئەشکەوتیش نەکۆڵمــەوە .بــەاڵم وەک گوتم ئــەم گــەڕان و تۆژینەوەیە ،تا ناوەڕاســتی فوڕقــان بردمــی: “لیتلطف”. گاســتۆن باشــار بە فەرەنسی
لەبــارەی (ئاگــر) کتێبێکــی نووسیوە ،منیش ئەم کتێبەم بە ناونیشان و لەبارەی (ئەشکەوت) بەکوردی .تێیــدا بونیادگەرایی ئەشکەوت و ئێستاتیکا و مێژووی ئەشــکەوت ،لە دید و ئەزموونی خۆمەوە ،دەفەلسەفێنم .ڕاستە هاوتەکنیک ،بەاڵم لەڕووی دید و بیرکردنــەوەی جیاوازمــان، بــەرەو کوێ و چــی بردنەوەی مژارەکانمان ،ئاسمان و ڕێسمان فەرق.
یەزدان چاوەڕێــی ئەوە دەکات لەنــاو ئــەو “کۆمەڵە” ئــازا و ڕاپەڕیوانــەدا ،کاریزمادارێک ،بە ئیڕادە و هێزێکــی پێغەمبەرانە بێــت بتوانێــت جڵــەوی ئەم شۆڕشــەی خەڵکی چەوساوە و ئــەم ناڕازیبوونــەی خودا دژی
تاکە .بە دەنگی بڵندیش دەمێکە گوتوومە :سەدەی 21سەدەی زانا و بلیمەت و فەیلەســووف و هونەرمەردەکانە ..سەدەی منە. بەپێــی ســوورەتی کەهف ئەم گریمانەیە دەمەوێ بسەلمێنم. چــۆن؟ داســتانی برادرەکانی
17
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
گەردوون بۆچی کەوتۆتە ناوەڕاستی “ئەشکەوت؟ (ب)1 .
تەفسیری تایبەتی د .فەرهاد پیرباڵ بۆ سوورەتی ئەشکەوت
وتار
كولتوور
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
18
هەموو كات ئاواتم ئەوە بووە بە خاكی ڕەسەنایەتی خۆم شاد ببمەوە ،وەك منداڵێك مەراقی دایكم دەكەم، بەاڵم شــارەكەم ســنە و بە گشــتی رۆژهەاڵت ئەو خاكەیە كە من بیرەوەرییەكانم لێ تۆمار كردووە و خۆشەویستییەكی هەتایییە ،هیچ كاتیش كوردبوونم بە مەڵبەندێكی كوردەواری نابەسترێتەوە..
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
سوەیال مەیهەمی:
شیعر هەموو كات هەتوانێكە بۆ ئازارەكانی ژیان
وشە /مامەیارە ئەحمەد ســوەیال مەیهەمی ،شــاعیری تازە دەركەوتــووی رۆژهەاڵتی كوردســتان ،لــە دیمانەیەكی “وشــە”دا ،باســی چوونــە ناو دنیای ئەدەب و ئامانجەكانی لەو بوارەدا دەكات ،تیشــك دەخاتە سەر ئەوەی لە مێژە هەستی بە بەهرەی شیعری خۆی كردووە، بەاڵم تا لەگەڵ “مامۆســتایانی گەورە” پێوەندیــی نەگرتووە، ئەو هەستەی ال شكۆفە نەبووە و یارمەتیدانــی ئــەوان ،دنیای ئەدەبی بە تەواوەتــی بە روودا كردووەتەوە .لێرەدا دیمانەیەكی ئەو شاعیرە دەخوێننەوە. وەك زانیومانــە ،باوكــت هۆگری شیعر و نووسینی شیعر بووە ،تا چەند كاریگەری لەسەر تۆ دانا تا ببیتە شاعیر؟ لە منداڵییەوە لەگەڵ شــیعردا ئاشــنا بــووم بەهــۆی باوكم،
شێركۆ بێكەس شۆڕشێكی وشەیە لە شیعردا بــە كوردبوونییــەوە دەكرد و بە شــانازییەوە یــادی باپیرانی دەكردەوە. دەگوترێت شیعر دەربڕینی هەســتە ،كە بووە هەڵوێســت، دەبێتــە شــیعار ،تــۆ زۆرجار هەڵوێستەكانت لە رێی شیعرەوە دەردەبڕی ،وەك دژوەستانەوەی هەنــدێ دابونەریــت ،ئایا ئەو هەڵوێســتانەیش بــە شــیعر دادەنرێن ،یان شیعار؟ ئەو شــیعرەی كە لە دروشــم دەچێ ،شــتێكی ماوەیییە كە لە ماوەیەكدا بوو دژی نەریتێك گوتراوە یان بە گشــتی ئێمەی كورد هەمــوو كات ڕووبەڕووی كەنــد و كۆســپ بوویــن و لە
بە هۆی ئەوینداری زمانی زگماكی خــۆم ،هەوڵم داوە زمانی دایكیم بە نووسین و خوێندن فێر بم و شیعر زۆر یارمەتیدەرم بووە كە زمانی كوردی بە باشی فێر بم باوكم هۆگری مامۆســتا هێمن و هــەژار بوو ،كتێبــی زۆربەی شاعیرانیشــی هەبــوو ،كاتێك هەموومانــی كــۆ دەكــردەوە بــە دەنگــی بــەرز شــیعری دەخوێنــدەوە و منیــش زۆر حەزم لێ دەكرد و ئەوانم لەبەر دەكرد ،بۆیە بڕێ جار بنەماڵە بێ ڕاستەوخۆ بزوێنەری هیواكانن. باوكــم هەموو كات شــانازیی
هەمان كاتدا بۆ ئەوەی هەســت دەربڕینی شــتێك لە ناخدا دێتە زمان و من نووسیمەتەوە ،بڕێك لە شاعیران شیعری وایان هەیە كە بۆ خەڵكی بە گشتی ئاسانتر فام دەكرێ ،بــەاڵم ئەوانەیش شیعری لە مێژەی منن و ئێستە هەم لە ڕووی فــۆرم و پێكهاتە زۆر جیاوازترن. باوباپیرانــت لــە دەشــتی شــارەزوورەوە چوونەتە دیوی رۆژهەاڵت ،ئێستە هیچ پێگیریی رۆحیت بەو خاكە ڕەسەنەتەوە مــاوە ،یــان خۆشەویســتیی ســنە و رۆژهــەاڵت ،ئــەوەی شووشتووەتەوە؟ هەموو كات ئاواتم ئەوە بووە بە خاكی ڕەســەنایەتی خۆم شاد ببمــەوە ،وەك منداڵێك مەراقی دایكم دەكەم ،بەاڵم شــارەكەم سنە و بە گشتی رۆژهەاڵت ئەو خاكەیە كە من بیرەوەرییەكانم لــێ تۆمــار كــردووە و خۆشەویســتییەكی هەتایییە، هیــچ كاتیــش كوردبوونم بە مەڵبەندێكــی كــوردەواری نابەســترێتەوە ،خۆم بە كوردی هەمووی خاكی كوردان دەزانم، بۆ هەر شوێنی خاكی كورد بچم وا دەزانم سااڵنێكە لەوێ دەژیم. بوونەشاعیری ،وێڕای بەهرە، ئەزموونكردنیشی گەرەكە، ئایا كە دەگوترێ ســنە شــاری نووســەران و ئەدیبانە ،ئەوە تا چەند كاریگــەری لەســەر پێشخســتنی تــۆ لە دنیای شیعردا داناوە؟ من لــە مێژە هەســتم بە بەهــرەی شــیعری دەكرد ،بەاڵم تــا لەگەڵ گــەورە مامۆســتایانی پێوەندیم نەگرت ،ئەو هەســتە شــكۆفە نەدەبوو ،یارمەتیدانی
ئــەوان منی فێری زۆر شــتی ئەرێنــی كــردووە ،پێوەنــدی لەگــەڵ ئەدیبــان و كۆڕەكانی ئەدەبــی یارمەتیدەر بــووە بە دڵنیایییــەوە ،لێــرەدا دەبــێ دەستخۆشــی لە مامۆســتای گەورەم بەڕێز ئیرەجی عیبادی شــاعیر و نووسەر و رۆژنامەوان بكەم كە زۆر یارمەتیدەرم بووە. وەك دەزانیــن تۆ بازرگانیت خوێندووە ،ئێستە زۆرێك لە رێی شیعری پەسندان و دەربارەوە، واتە پێداهەڵگوتنەوە ،بازرگانی دەكــەن ،ئەمــە لــە كوێــی چوارچێــوەی دنیای شــیعردا جێی دەبێتەوە؟ شــیعر و بازرگانیكــردن زۆر دوورن لــە یــەك ،واتــە دوو شــتی دژی یەكن ،بە هەست بازرگانــی ناكرێــت ،دەربڕینی شــیعر ئاســوودەكردنی ناخە لەو ئازارانەی كە ژیان بە ســەر مرۆڤدا دایدەسەپێنێ ،ئەوانەی كــە زمان و وشــە ئالــوودەی بەبااڵوتنــەوەی دەرباریــان دەكــەن ،هیچ شــاعیر نین و شاعیر ناخی لەگەڵ ناخی خاك و خەڵكدا ئاوێتەیــە ،كە كاتێ ئازار بچێژن لە هەســتی شاعیر هەڵدەقووڵێت ،دەبــێ ناوێكی جیاواز بۆ ئەو كەســانە وا شیعر بۆ دەرباریان دەڵێن بدۆزرێتەوە، زۆر باشە كە واتەكەی دوور بێت لە شیعرەوە. دەربڕینی هەســتی خۆت و هۆنینەوەی شــیعر ،بە زمانی كــوردی ،یــان فارســی بۆ تۆ خۆشــترە و پێی ئاسوودەتری؟ كە هی دووەمیــان بۆ تۆ زمانی بێگانەیە. ئێمــە كاتــی خوێندنمــان كــە دەگات و دەبــێ بچینــە
قوتابخانــە ،زمانمان دەگۆڕێت، واتە ئەو زمانەی كــە دایكمان لــە گەڵمانــدا دەدوێ ،هەر لە ماڵدا دەمێنێتەوە ،دوایی فێری نووســین و خوێندن بە زمانی كوردی لــە قوتابخانە فێر نابین بە هۆی یاســاكانی پــەروەردە بە گشــتی ،زمانی حكوومەتی دەســەاڵت هەرچییــەك بێت فێــر دەبین ،بۆیــە من بە هۆی ئەوینــداری زمانــی زگماكی خۆم ،هەوڵم داوە زمانی دایكیم بە نووسین و خوێندن فێر بم و شیعر زۆر یارمەتیدەرم بووە كە زمانی كوردی بە باشــی فێر بم و بــە دڵنیایییەوە كاتێك بتەوێ گۆرانییەكانت ،هەســتەكانت و ئەو شــتەی كە لە ناختدا هەیە بڵێیتەوە ،زمانی زگماكی ئاسانتر یارمەتیــت پــێ دەبەخشــێ. شــیعری فارســی كاری زۆر باشی لە ســەری كراوە ،ئێمەی كوردیش دەبێ بۆ پێشكەوتنی ئەدەبیاتی خۆمان هەوڵ بدەین، بــە دڵنیایییــەوە نووســین بە كــوردی بۆ مــن ئەوینێكی بێ هاوتایە. هەســت ناكــەی ئێســتە شیعری ئازاد و بێ سەرواوكێش، خەریكە شــیعری كالسیكی و شــیعری ریالیســتیش وەپاش دەدات ،لــە كاتێكــدا هێشــتا گوێگر و حەزلێكەری شــیعری كالسیكی كەم نین؟ شــیعری كالســیك بناغەیــە و ســتوونێكە كــە شــاعیران ئەزموونەكانیــان هــەر لەوێوە دەســت پێ دەكات ،واتە هەتا مەحوی و نالی و مەالی جەزیری و ..نەخوێنێتــەوە ،شــاعیر بناغەیەكی نییە تا پەلوپۆی تێدا بكوتێ و گەشە بكات ،واتە وەك
لە نۆژەنكردنــەوەی زمان، فرە دەنگێك لە نێو شاعیران پەیدا بووە
بنەڕەت و بنەماڵەیەكە كە دەبێ بە شــانازییەوە پێیدا بڕوانین، بەاڵم وەك ئەوەی دنیا هەر رۆژ بەرەو گۆڕانكاری و پێشكەوتن دەچێ ،زمان و ئەدەبیش دەبێ خۆی نوێ بكاتــەوە ،بەاڵم هەر نوێكردنەوەیــەك كە ڕیشــە و بنەڕەتی نەبێ ،بــەرەو الوازی دەچــێ و دەبــێ بــە وردی و سەرنج ئەو كارە بەڕێوە ببڕێن.
روانگەی بۆ شــیعری ئێستە و قۆناغبڕییەكانی چین؟ شــیعر هەمــوو كات وەك هەتوانێكە بــوو ئازارەكانی ژیان ساڕێژی برینەكانی ئەم دنیایەیە كە بــە هــۆی مــرۆڤ هەموو ژیان گیــرودەی دەبێ ،ئەڵبەت هەتوانی دڵی ئەو كەســەیە كە باســی ئەو دەردانە دەكات .بە گشــتی شــیعر لە هەر قۆناغی
هەتا مەحوی و نالی و مەالی جەزیــری و ..نەخوێنێتەوە، شــاعیر بناغەیەكی نییە تا پەلوپۆی تێدا بكوتێ و گەشە بكات لە سێیەمین ســاڵوەگەڕی كۆچی شــێركۆ بێكەســدا ،لە كۆتــای شــیعرێكتدا دەڵێیت “ئەمە بۆ ئیمپراتۆری شــیعرە” بە چ پێوانەیەك گەیشــتییە ئەو بڕوایەی ئەو ناســناوە بە بااڵی بێكەسدا ببڕی؟ نازانــم بڵم ڕێــزی تایبەت یان خۆشەویســتییەكی زۆرم بووە بۆ مامۆســتا شــێركۆ بێكەس و ئــارەزووی بینینیــم هەر لە خەونەكانمــدا ماوە ،شــێركۆ شۆڕشێكی وشــەیە لە شیعردا كە دەبێت بڵێین ئایا وشــەیەك ماوە شــێركۆ بــە جوانــی لە شیعردا نەیهاوردبێ؟ لە دوایین كارەســاتی شــەڕی داعش لە شــنگال و كۆبانی و ..جێگەی شــێركۆ زۆر دیار بوو كە هەموو كارەســاتەكان وەك شەڕوانێك، وشــەكانی كــۆ دەكــردەوە و ســەرنجی هەموو كەسێكی بو خۆی ڕادەكێشا ،خاوەن شكۆی شــیعرە بۆ من و هەروەهایش دەمێنێ و ئەو خۆشویستییە لە دڵمدا هەر دەمێنێ. پێناســەی تۆ بۆ شــیعر و
زەمانیدا تازەگەری هەبووە ،واتە ئەو شــاعیرە لە خەڵكی خۆی پێشــڕەوتر بووە ،ئێســتەیش شــیعری جیاوازمان هەیە ،كە دەبێ شــاعیران بە سەرنج ئەو ڕەوتــە بە خەڵكی بناســێنن تا جێگەی خۆی لە نێو بەردەنگدا بكاتــەوە ،بــە تێبینــی مــن ئاوەزی بەردەنــگ لە تەنگژەی خوێندندایــە ،بۆیــە بەردەنگی ئەمــڕۆ دوور دەكەوێتــەوە لە شیعری ســەردەم ،شــیعر لە ڕەوتــی جیاواز ســاكارییەكان دەگــۆڕێ ،بــە بــڕوای من لە نۆژەنكردنــەوەی زمان،كــە ئامانجــی تازەگەرییــە ،فــرە دەنگێك لە نێو شــاعیران پەیدا بووە ،شیعری شێت ،حەجمدار، نوێخــواز و نوێترخــواز و ...كە لە ڕاســتیدا جێی خۆشحاڵییە پێشــكەوتنی زمان پێویســتی پێیە كە بە شیعری بەرەی چوار ناو دەبرێ .شــیعر گەمەیەكی زمانییە ،پەنجەرەیەكە بە ڕووی نهێنییەكانی زمانی بە درێژایی مێــژووی خــۆی گۆڕانــكاری لەسەری كراوە و دەكرێت.
بیۆگرافیا و باكگڕاوند ســوەیال مەیهەمی لە 1971لە دایك بووە ،قۆناغەكانی خوێندنی لە شاری قوروە تێپەڕانــدووە جگە لە خوێندنــی كۆلێژ كە لە بــواری ئابووری لە زانكــۆی ئازادی ســنە خوێندوویەتــی ،وەك خــۆی دەڵێ هیچ پێوەندییەكی رۆحیی لەگەڵ مودیریتی بازرگانی نەبوو و رۆحی ئەو هۆگری ئەدەبیات بوو ،ئێستەیش دانیشتووی شاری سنەیە .بە هۆی گرفتەكانی ژیان و چەندان ڕێگری و بوونبەســتێك كە لە ژیانیدا ڕوویان داوە ،نەیتوانیوە لە دەریای شیعر و لە باخی وشــەدا خۆی تاقــی بكاتەوە ،وەك خۆی دەڵێ :ئەو شیعرانە كە هەموو كات لە تەنیایییەكانی
خۆمدا دەمنووسی ،هەر لە سووچە تاریكەكاندا مانەوە ،ئێستە ماوەی دوو ســاڵە ئەو دەرفەتەم بو ڕەخساوە كە لە كەناری مامۆســتایانی ئەدەبیات خۆم تاقی بكەمەوە و ئەزموونم ببێت .دەبێ بڵێم شــیعری زۆرم نووسیوە، بەاڵم دەفتەر دەفتەر شــیعرم لە ئەرشــیڤ داناوە ،چونكە بە دڵم نەبووە و هەمیشە هەوڵم داوە تازەتر بنووســم ،بۆیە هێشتا كتێبێكم چاپ نەبووە، بەاڵم گۆڤارەكان و رۆژنامەكان جێگەیەكــن بۆ تاقیكردنەوەی خۆم ،وەك رۆژنامەی ســیروان ،هەفتەنامەی دیاری كوهــەن ،هەفتەنامەی لووتكە، گۆڤاری ڕامان ..كە لەم تاقیكردنەوەدا ئەزموونم هەیە تا كۆی شــیعرەكانم لە كتێبێكدا لە چاپ بدەم.
كولتوور
سەعادەت مووسا:
وشە /محەمەد جەمال خاتوونی شێوەكار سەعادەت مووسا بەهۆی ئاوارەیییەوە ،لە شاری تاران لە دایك بووە و تا ماوەیەكی زۆر لەگەڵ خانەوادەكەی لە ئێران ژیان دەگوزەرێنن ،ئەو لە تەمەنی نۆ ساڵیدا دەســت بە بواری شــێوەكاری دەكات و لە دیدارێكی “وشە”دا دەڵێت“ ،ڕاستە من لە ئاوارەیی لە دایك بووم و گەورە بووم ،بەاڵم لەوێ زۆر شت فێر بووم و حەز دەكەم خزمەتی خەڵكی كوردستانی پێ بكەم”.
دەســتپێكی كارە هونەرییەكانــت بــۆ كــەی دەگەڕێتەوە؟ لــە تەمەنی نۆ ســاڵیدا وەك حەز و خولیایەكــی زۆر بەرامبــەر بە هونەری شــێوەكاری دەستم پێ كرد ،بــەاڵم لــە تەمەنی 13ســاڵیدا هەمــوو گیانی مــن ئامادە بــوو بۆ ئــەوەی لەژێر دەســتی ما مۆ ســتا ی گەورەی بواری شــێوەكاری كار بكەم،
هەروەها باوكیشــم گەورەترین مامۆســتام بــووە و بــۆ گشــت حەزەكانی ژیانــم و هەموو كات پاڵپشــتم بووە بۆ سەركەوتنم لە كارەكاندا و زۆر شانازیشــی پێوە دەكەم. قۆناغەكانی خوێندنت لە كوێ تەواو كردووە؟ هەرســێ قۆناغــی بنەڕەتــی و ناوەندی و ئامادەییم لە ئێران تــەواو كــردووە و ئێســتەش قۆناغی چوارم لــە یەكێك لە زانكۆكانی باشــووری كوردســتان ،ماوەی چوار ساڵیشە لەگەڵ خا نە و ا د ە كــە م گەڕاومەتــەوە زێــدی بــاب و باپیرانــم و لەم واڵتــە دەژیــم كــە بەهــۆی ئاوارەبوونــەوە لێی لە دایك نەبووم. شــێوەكاری بە هر ە یە كــی خودایییــە یان
وشە/سەركەوت نەجات رۆژ لــەدوای رۆژ زنجیــرە دۆبالژكراوە توركییــەكان ،زیاتر شاشــەی تیڤییــە كوردییەكان داگیر دەكــەن ،راگەیانــدكار و رۆشــەنبیرانیش پێیان وایە “ئەوە لە گۆڕنانی هونــەر و كولتوورە و زۆر جاریــش زنجیرەی وا هەبووە ســووكایەتی بە كولتووری كورد كراوە و بەبــێ لەبەرچاو گرتنیش دۆبــاژی ســەر زمانــی كوردی كراوەتەوە”.
گوزەرانیان دەگۆڕێــت” ئازا وای گوت. الی خۆیەوە شاخەوان ڕۆژبەیانی شاعیر ،روونی دەكاتەوە “ریكالم بووەتــە هۆكار .هۆكارەكەیشــی داهاتەكەیەتــی بووەتــە كارێكی ســەرەكی كــە تەلەڤزیۆنــەكان پشتی پێ دەبەستن و بۆ ئەمەش درامــا دەبێتە بانكێكــی باش بۆ كۆكردنــەوەی داهــات و هاتنی رێكالم ،كەناڵــەكان كە خاوەنی داهاتێكی باش و پشــتیوانییەكی بەهێزی مادین”. بــەاڵم بــە گوتــەی رۆژبەیانی، نەبوونی كاری دراما و كەمی بینەر بۆ بەرهەمــە تەلەڤزیۆنییەكانیان، وای كــردووە روو لــە درامــا توركییــەكان بكــەن و لــە ناو دراماكانیشدا پشت بە سپۆنسەری رێكالمەكان ببەســتن ،ئەمە بێ گوێدانە كاریگەری دراماكان. شاخەوان چەند هۆكارێكی تریش دەستنیشــان دەكات و روونــی دەكاتــەوە كــە “كەمتەرخەمی حكوومــەت و وەزارەتــی رۆشــنبیری لە نەبوونی یاسایەك بــۆ فلتەركردنــی هەندێــك لەو درامایانــەی كە پێویســت نییە پەخش بكرێن ،یــان كاریگەریی خــراپ جــێ دێڵێــت ،دووەم نەبوونی كەسی راگەیاندنكار یان شارەزا لە بواری دراما و تەلەڤزیۆن لەناو ئەو كەنااڵنەدا ،كە چ بابەتێك هەڵبژێرن بۆ باڵوكردنەوە”. “لە هەمــووی ســەیرتر ئەوەیە كەناڵەكانــی كــوردی خاوەنــی داهاتێكی باشن چ لە حكوومەت یــان رێــكالم یان هــەر خودی
هەموو كەســێك دەتوانێت ببێتە شێوەكار؟ % 80ی هونــەری شــێوەكاری خولیــا و بەهرەیــە و خــوا ئەو بەهرەیە دەدات بەهەندێك كەس، بــەاڵم % 20ی تریش پێویستە لە ئەكادیمیا فێــری ئەو هونەرە ببیــت ،هەروەهــا هونــەر وەك زەریایەكــی گەورەیە ،هەموو ئەو هونەرەی كە من فێری بووم تەنیا دڵۆپێكی بچووكە لەو زەریایەدا. دەتانەوێــت لــە رێگــەی هونەری شێوەكارییەوە چ پەیامێك بگەیەنن؟ ئامانجــی من ئەوەیــە لە ڕێگەی هونەرەكەمــەوە بتوانم بجەنگم، واتــا بەرگری لە مافــی ئافرەتان بكەم و خزمەت بەو توێژە گرنگەی كۆمەڵگە بكەم و دۆزی ئافرەتانی كورد ببەمە پێشــەوە ،دەمەوێت وەك كچــە كوردێــك هونــەری خۆم بەجیهانی بكــەم و بەهۆی هونەرەكەمــەوە دەنگی ئافرەتانی كورد بە بە دنیا بگەیەنم. تا ئێســتە چەند پێشانگەتان كردووەتەوە؟ لە ئێران سێ پێشانگەی شێوەكاری تایبەتم كردووەتــەوە ،بەاڵم كە
گەڕامەوە باشــووری كوردستان، یەكەم جــار پێشــانگەیەكم لە زانكۆی جیهان كــردەوە ،دووەم پێشانگەشــم لــە پەیمانگــەی تەكنیكی ئاكــرێ كردووەتەوە، سێیەمیش لە فێستیڤاڵی هونەری هەولێر لە شاری هەولێر و چوارەم
فرۆشتنی تابلۆ بۆ هەموو كەسێك شتێكی زۆر ئاســایییە ،بۆ ئەوەی شێوەكار بتوانێت بەهۆی داهاتی فرۆشــتنی تابلۆكانــی بــرەو بە هونەرەكــەی بدات و بــەردەوام بێت لــە كارەكانی ،بــەاڵم من تا ئێســتە هیچیانم نەفرۆشــتووە،
هیــچ دایكێكیش ئامادە نییە منداڵەكانی خۆی بفرۆشێت، بۆیە منیش ئامــادە نیم ئەو تابلۆیانەی خۆم بفرۆشم پێشــانگەم لە ناوچەی پیرمامی پارتــی دیموكراتی كوردســتان كردووەتــەوە ،هەمــوو ئەوانەش پێشانگەی تایبەت بەخۆم بوون، جگە لە فێســتیڤاڵی هەولێر كە پێشــانگەیەكی هاوبــەش بوو، هەمووشــیان لەسەر ئەركی خۆم بووە. ئــەو تابلــۆ هونەرییانــەی دروســتت كردوون مەبەســتی فرۆشتنت هەبووە؟
چونكە ئــەو تابلۆیانە وەك منداڵی منن ،هیچ دایكێكیش ئامادە نییە منداڵەكانی خۆی بفرۆشێت ،بۆیە منیش ئامادە نیم ئەو مندااڵنەی خــۆم بفرۆشــم ،بــەاڵم لەگەڵ ئەوەشــدا تابلۆكانــم داواكاریی زۆریان لەســەرە و كاتێك ئامادەم بیانفرۆشم كە بتوانم بە داهاتی ئەو تابلۆیانەم هاوكاری تووشــبووانی شێرپەنجەی پێ بكەم. جگە لە هونەری شێوەكاری چ
شتێكی تر فێر بووی؟ جگە لــە هونەری شــێوەكاری حەزێكی زۆریشم بۆ وەرزش هەیە و لە ئێران زۆر گرنگیم بە وەرزش دەدا ،بــە تایبەتــی مەلەزانی ،بۆ ئەم مەبەســتەش لە ساڵی 2009 لە شــاری تاران لە پێشــبڕكێی مەلەوانی لەســەر ئاســتی ئێران ڕیكۆردێكــم شــكاندووە و پلەی یەكەمــم بەدەســت هێنــاوە، ئێستەش لەم بوارەدا لە هەرێمی كوردســتاندا ماوەی چوار ســاڵە ڕاهێنــەری خۆبەخشــم ،چونكە بۆ ئەوە گەڕاومەتەوە باشــووری كوردســتان تا بتوانــم خزمەت بە ئافرەتی كــورد بكەم و هەموو ئامانجیشــم ئەوەیــە هەمــوو ئافرەتانی كورد خۆیان پێش بخەن و شــان بە شــانی پیاوان فێری هەموو شتێك ببن. بــەو پێیــەی ئەزموونێكی باشــتان هەیە لە ئێراندا ،هونەری كــوردی لەگەڵ هونــەری ئێران چۆن هەڵدەسەنگێنی؟ لەبــارەی هونــەری كوردییەوە جارێ زووە بڕیاری لەســەر بدەم و هێشتا تەواو شارەزای هونەری كوردی نیم ،چونكــە ماوەیەكی
كەمە گەڕاومەتەوە كوردســتان، بــەاڵم وا هەســت دەكــەم لــە كوردستاندا گرنگی زۆر بە هونەر دەدرێــت و ڕۆژ بــە ڕۆژ هونەری كوردی لە گەشەكردندایە ،لەبەر ئــەوەی ئەو پێشــانگەیانەی من لێــرەدا كردوومەتەوە ،خەڵكێكی زۆرم بینیــوە ئامادەیییــان تێدا هەبــووە ،ئەمــەش بەڵگەیەكی ئاشكرایە كە لە كوردستاندا گرنگی زۆر بە هونەر دەدرێت و خەڵكێكی زۆر حەز بە هونەر دەكەن و ڕێز لە هونەرمەندان دەگرن ،بە تایبەتی لە هونەری شێوەكاریدا ،هەروەها لەبارەی واڵتی ئێرانەوە لە هونەردا دەســتێكی بااڵیان هەیــە و زۆر پێشكەوتوون. دوا پڕۆژەتان چییە؟ بە نیازم بە هاوكاری حاكم تاریق گەردی ئەندامی پەرلەمانی عێراق پێشانگەیەك بكەمەوە ،كردنەوەی ئەم پێشانگەیەش لەسەر داواكاری بووە ،مەبەستیشی لە كردنەوەی ئــەم پێشــانگەیە ئەوەیــە كــە پێوەندی یاسایی لەگەڵ هونەردا چییە ،بڕیارە ئەو پێشــانگەیە لە 14/4/2017لە یــادی ئەنفالدا لە شاری هەولێر بكرێتەوە.
درامای توركی درامای كوردی لە گۆڕ دەنێ
ئازا یوسف شــێوەكار ،بە”وشە”، دەڵــێ ،كە تیڤییــە كوردییەكان بەبێ گوێدانە دەروونی تاكی كورد و بەبێ هیچ چاودێرییەك درامای توركی دۆبالژ دەكەن .ئەو درامایانە وەك ئازا دەڵێ “كەسایەتیی تاكی كورد تێك دەشكێنن و لە زۆربەی دراماكانیشــدا ژنــان كراونەتــە ئامانج و وێنەی ناپاكی و تێكدانی شیرازەی خێزانیان بۆ داتاشراوە”. “كەناڵەكانــی ئێمــە كەوتوونەتە هەڵەیەكــی گــەورە كــە لەبری فیلمی كــوردی ،فیلمــی بیانی نمایــش دەكــەن ،كەناڵــەكان فیلمــی بیانییــان زۆر گرانتــر لەســەر دەوســتێت ،بــەو بڕە پارەیە دەتوانــن فیلمێك بەرهەم بێنن ،ئــەوەش وا دەكات پارەكە لەناو هەرێمەكەمــان بخولێتەوە و كۆمەڵێــك ئەكتەریشــمان لە تەنگــژەی دارایــی رزگاریــان دەبێت و چیتر پشــت بە مووچە و هاوكارییەكانــی حكوومــەت نابەستن و دەرچووانی پەیمانگای هونــەرە جوانەكانیــش ژیــان و
خاوەنەكانیانــەوە ،كــە دەكرێ پشت بە ســینەماكار و شانۆكار و دەرهێنەرانی كورد ببەســترێت و رووداوەكانــی نــاو كۆمەڵگەی كوردی ببێتە چیرۆكی دراماكان، كار بــۆ ئــەوە بكرێــت درامای كوردی گرنگی و بایەخی زیاتری
پێ بدرێــت ،دەكــرێ وەزارەتی رۆشنبیری ئەو دەرفەتە دروست بكات و هانی دەرهێنەرانی كورد بدات” شاخەوان وای گوت. ســروە كامەران كچێكی كوردە، كاتەكانــی بــە خوێندنــەوە و سەیركردنی دراما بەسەر دەبات،
بەڕێوەبەری نووسین رۆژنامە: رێبین فەتاح دەستەی نووسەران :سلێمان تاشان هەڵەچن :وشيار ئەسوەد چاپ :چاپخانەی كوردستان 07701573407
بــاس لــەوە دەكات كــە زیاتر تەماشای درامای توركی دەكات و و پێی وایە “لەپاڵ هەر درامایەكی توركی كە لە ناوچە كوردییەكان بەرهەم دەهێندرێــن ،جۆرێك لە سووكایەتی دەبینم بە داونەریتی كوردەواری و شــێوە ژیانی كورد
و بزووتنــەوە شۆڕشــگێڕەكانی، چەندان نموونەی ئــەو درامایانە هەن”. “بێریڤان ناوی ئەو دراما توركییە بوو كــە لــە یەكێك لــە كەناڵە ئاســمانییە كوردییەكان پەخش دەكــرا ،باســی لە شــێوە ژیانی
بەڕێوەبەری نووسین سایت: باز ئەحمەد مەحموود ئیسماعیل
هیدایەت جان
كوردۆ شابان
دابەشكردن :بالڤ پەیك ،سلێمانی /برایەتی ،هەولێر
كــوردان دەكرد لــە ناوچەكانی ماردین و چەند شــوێنێكی تری باكوری كوردستان ،تەنیا كەسێك كــە لــەو درامایــەدا جلوبەرگی رەسەنی كوردی پۆشیبوو( ،بەكر) ناوێك بوو كە جگە لە كاری خراپ و دووبەرەكی نانەوە هیچ شتێكی تری لێ چاوەڕوان نەدەكرا” سروە وای گوت. ئــەو كچــە بینــەرەی دراماكان دەپرســێ ئــەو ئاراســتەكردنە بــۆ؟ وەك خۆی دەڵــێ “بێگومان وەاڵمەكــە زۆر روونــە ،چونكە دەرهێنەرەكــە ئامانجــی كۆكردنەوەی هەمــوو كورد بوو لە كەســایەتیی بەكــردا( ،دۆڵی گورگــەكان) و چەندان نموونەی تــری ئــەو درامایــە جگــە لە ســووكایەتی و لە خشــتەبردنی مرۆڤ هیچ تر نییە. هــەر خولەكێكی درامــاكان ،بە پێنــج تا شــەش دۆالر دۆبالژی ســەر زمانــی كــوردی دەكرێ، ئەگەر درامایەكە 45خولەك بێت، ئەوە دەكاتــە 225دۆالر و ئەگەر درامایەكــە 60ئەڵقــە بێت ئەوە كۆی پارەكــە دەكاتە 13هەزار و 500دۆالری ئەمەریكی.
بۆ پەیوەندی:
0964(0)7502376262 0964(0)7502386262
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
هونەر زەریایەكی گەورەیە
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
19
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
20 www.wishe.net
لە ماڵپەڕی وشە ئاگاداری نوێترین گۆڕانكارییەكان بە
Wishe Heftenameyekî sîyasî giştîye
خاوەن ئیمتیاز و سەرنووسەر :سەرباز ساڵح sarbaz25@yahoo.com 07502376262
ژمارە ( ، )182چوارشەم2017/ 4/ 12 ،
wishe@wishe.net
سەعادەت مووسا:
هونەر زەریایەكی گەورەیە
كوردستان ــ هەولێر
19 رێكالم