بەغدا دوو فڕۆكە چەكی كەنەدی پێشمەرگە بۆ میلیشیاكان دەبات لە سلێمانی تەندەرێكی 44ملیار دیناری بۆ كۆمپانیایەك “رێك دەخرێ”
مووچە بە سیســتەمی نوێ دابەش دەكرێــت و بــە شــێوازی كــۆن وەردەگیرێ
2
6
هەورامان داوایەكــی بە پەلەی لە حكومەتی هەرێم هەیە
15
عەقڵیەتی ئیسالمی سیاسی عێراقی تووشی فەشەل كرد
9
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە نرخ 500 :دینار ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
ماڵپەڕی وشە
5
www.wishe.net
تریفە لەبەر خۆشەویستەكەی وازی لە هاوسەر و منداڵەكانی هێنا
16
بۆ ئازادیی دەربڕین لە وشەوە دەست پێ بكە
پەرلەمانتارێكیبەریتانیا:
مانگێكی تر واڵتان لەگەڵ ڕیفراندۆمی كوردستان دەبن
11
وەزیری خوێندنی بااڵ
نوكتەیەكی تری كارگێڕی دەوەشێنێ
بەرەی نەخێر لە یەكەم دەركەوتنیدا شكستی هێنا
بەرەی نەخێر بۆ ریفراندۆم لەكاتێكدا ئەنجامدانی ریفراندۆم بە بڕیارێكی ناشــەرعی لە قەڵەم دەدات ،لە هەمان كاتدا داوا لــە هاوواڵتییان دەكات بە نەخێر بەشــداری بكەن، چاودێرانی سیاســی و شارەزایان دووپات لەوە دەكەنەوە، ئەو بەرەیە نازانن چییان دەوێت ،لەكاتێكدا پرۆســەكە بە
ناشــەرعی دادەنێن ،بەاڵم لە هەمان كاتــدا بڕیار دەدەن بەشداریشی تێدا بكەن. دوێنــێ هەشــتی ئابــی ،2017كەمپینــی نەخێــر بۆ ریفراندۆم لە ئێســتەدا لە ســلێمانی راگەیەنرا ،ئەوان لە راگەیەنراوەكەیاندا ،ئەنجامدانی ریفراندۆم بە نایاســایی
دەسەاڵتی كوردی دەسەاڵتی بێگانە یووسف لەتیف
دادەنێن ،بەاڵم لە هەمان كاتدا داوا لە هاوواڵتییان دەكەن لە بەشــداریكردنیاندا لە ریفراندۆم دەنگ بە نەخێر بدەن، ئەوەش بووەتە جێی پرســیار بۆ شارەزایان و هاوواڵتییان كە ئایا ئەگەر پرۆســەی ریفراندۆم نایاســایی و ناشەرعی بێت ،چۆن دانی پێدا دەنێن و بەشداریی تێدا دەكەن.
ریفراندۆم بۆچی گرنگە؟
11 8
محەمەد ئەسعەد هەمەوەندی
2
گۆڕان ژنان دەخاتە دەرەوەی سەركردایەتییەكەی 3 2یاسای هەڵبژاردنی عێراق هەوڵێكە بۆ نەهێشتنی فرەحزبی 7
كوردستانی
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
2
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
بەغدا دوو فڕۆكە چەكی كەنەدی پێشمەرگە بۆ میلیشیاكان دەبات
میدیاكانی كەنەدا هەڵمەتێكی چڕیان لە دژی جەســتن ترۆدۆی ســەرۆك وەزیرانی كەنەدا و حزبەكەی “پارتی لیبرالی كەنەدا” دەست پێ كردووە و بەوە تۆمەتباری دەكەن“ ،ئەو چەكانەی بۆ كوردستانی ناردووە ،نەگەیشتووەتە دەست پێشمەرگە” و بەغدا بەسەر میلیشیاكانی حەشدی شــەعبی دابەشی كردوون كە تۆمەتبارن بە كۆمەڵكوژی ســوننەكان و سووتاندنی خەڵكی بێ تاوان و بۆردمانكردنی هاوواڵتییانی سڤیل. وشە /باز ئەحمەد چەكی چیــك و كەنــەدا بە كوردســتان نەگەیشتووە و بە حەشد دراوە لە ســەرەتای ئەمســاڵ و ڕێك لــە ماوەی مانگــی كانوونــی دووەم/یەنایەری ،2017 دوو فڕۆكەی جەنگیی كەنەدا ،دوو كاروانی چەك بۆ هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان ڕەوانە كــراون ،یەكێكیــان چەكی واڵتی چیكی هەڵگرتووە بۆ هێزی پێشــمەرگەی
كوردســتان ،ئەویتریش كەنــەدا رەوانەی كردووە ،هەردوو فڕۆكەكە ڕەوانەی بەغداوە كــراون تا لــەوێ بێنە پشــكنین و دواتر بفڕن بەرەو هەولێر كــە ئامانجی داگرتنی چەكەكان بووە. بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی دەست “وشە” كەوتــوون ،هــەردوو كاروانــە چەكەكە گەیشــتوونەتە بەغدا و وەزارەتی بەرگری كەلوپەل و چەكەكانی پشكنیوە ،بارەكەی داگرتووە و ڕێگەی نەداوە فڕۆكەكان دوای
پشكنین بەرەو كوردستان بێن و چەكەكان بگەیەنن بە پێشــمەرگە ،بەڵكو چەكەكانی بەســەر یەكــە و پێكهاتە میلیشــیاكانی حەشدی شەعبی دابەش كردووە. وەزارەتی پێشمەرگە :تا ئێستەش چەكەكان نەگەیشتوونەتە دەستمان دوو ئەفسەری بااڵی وەزارەتی پێشمەرگەی كوردســتان دووپاتی دەكەنــەوە كە ئەو چەكە چیكی و كەنەدییەی بڕیار بوو بدرێنە پێشمەرگە ،تا ئێستە نەگەیشتوون. لیــوا قارەمــان شــێخ كەمــال جێگری سوپاســاالری پێشــمەرگە بــۆ كاروباری كردەوەگەلــەكان بە”وشــە”ی ڕاگەیاند، هــاوكاری هاتوون ،بەاڵم ئــەو بارە چەكە و ئــەو جۆرانەی باســیان لێــوە دەكرێ،
نەگەیشتوون و زانیاریشمان لەسەر نییە. هاوكات لیــوا بەمۆ بەڕێوەبــەری میرەی وەزارەتی پێشــمەرگە بۆ “وشە” بەهەمان شــێوە دووپاتی كــردەوە ،ئــەو چەكانە نەگەیشــتوونەتە كوردســتان .بۆ زانیاریی زیاتر “وشــە” پێوەندی كرد بە جەبار یاوەر ئەمینداری گشتیی وەزارەتی پێشمەرگەی كوردســتان ،بــەاڵم ناوبــراو وەاڵمــی پێوەندییەكانی نەدایەوە. بەرپرســانی وەزارەتــی پێشــمەرگە ئەوە ناشارنەوە كە كەنەدا و چیك بەڵێنی ناردنی چەكیــان پێ داون ،بەاڵم جێی پرســیارە الیان بۆ تا ئێستە چەكەكان نەگەیشتوون. پارتــە نەیارەكانــی حزبەكەی جەســتن ترۆدۆی ســەرۆك وەزیرانــی كەنەدا كە لە میدیاكانەوە زانیارییــەكان باڵو دەكەنەوە
لە واڵتەكەیان ،ئاشــكرایان كردووە كە ئەو چەكانــەی رەوانە كراون بۆ پێشــمەرگە، لە قەناس ،ئاڕ بی جــی و بۆمبی بچووكی دەســتی پێــك هاتــوون ،حكوومەتــی لیبراڵــەكان ڕەزامەندییــان داوە بۆ ئەوەی بگەیەنرێتە دەست پێشمەرگەی كوردستان تا لە شەڕی دژ بە تیرۆریستان سوودی لێ وەربگرن ،بەاڵم ئێستە تەواوی ئەو چەكانە ڕادەســتی هێزەكانی حەشــدی شەعبی كراون. كەنەدییــەكان بــە ســوود وەرگرتــن لە راپۆرتەكانــی نێودەوڵەتــی لەبــارەی پێشــێلكارییەكانی میلیشــیاكانی شیعە، ئاماژە بەوە دەكــەن “چەكەكانی كەنەدا بۆ كوشتنی سوننە و بۆردمانی خەڵكی سڤیل بەكار دێت”.
وەزیری خوێندنی بااڵ نوكتەیەكی تری ئیداری دەوەشێنێ قوتابییان :تەنیا بڕوانامە مابوو دوای مووچە بكرێت بە نیوە
پەرلەمانتارێك :بڕیارەكە دووفاقی تێدایە پسپۆڕێك :لە كوردستان سیستەمی كارگێڕی عەشایەرییە
وشە /باز ئەحمەد
وەزارەتــی خوێندنــی بــااڵ و توێژینەوەی زانستیی حكوومەتی هەرێمی كوردستان لە بڕیارێكی ســەیر و نامۆدا ،دان بە بڕوانامەی بەشــێك لــە قوتابییانی زانكۆیــەك دادەنێ و زۆرینــەی قوتابییەكان بێبــەش دەكات لــە دانپێدانــان ،ئەمە ناڕەزایــی قوتابییانی لــێ كەوتووەتــەوە .پەرلەمانتارێــك دەڵێ، بــە وەزیرمان گوتــووە بڕیارەكــە دووفاقی تێدایە .بەاڵم پســپۆڕێكی كارگێڕی روونی
دەكاتەوە كە لە زۆر حاڵەت حكوومەت وەك كۆمپانیایــەك دەردەكــەوێ و بەرژەوەندی لە شــتێكدا بێ ،پێچەوانەی خۆیشــی بێ، جێبەجێی دەكات. وەزیری خوێندنی بااڵ داننان بە بڕوانامەدا دەكات بە نیو بەگوێرەی نووسراوێكی وەزارەتی خوێندنی بــااڵ و توێژینــەوەی زانســتی حكوومەتی هەرێمی كوردســتان كە وێنەیەكی دەست “وشــە” كەوتــووە ،بە ژمارە 10051ـــەی رۆژی 19مانگــی رابــردوو تەمووز/یۆلیۆی
لەسەرە ،وەك فەرمانێكی وەزاری بە واژووی د .یوســف گۆرانی وەزیری خوێندنی بااڵی دەرچــووە ،تیایدا هاتووە ،ئــەو قوتابییانەی دانیشتووی ڕەســەنی كەركووكن و ئێستە لە كەركووك دادەنیشــن یان دانیشــتووی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستانن ،بڕوانامەی ئامادەیییان لە شارەكانی ناوەڕاســت و باشووری عێراق و شار و شــارۆكەكانی كوردستان بەدەست هێنــاوە ،بەهــۆی دوورخســتنەوەیان یان ئاوارەبوونیــان ،كار لە فەرمانگــەی ناوچە
كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم دەكــەن و دەرچووی كۆلێــژی “قەڵەم”ی زانكۆیین ،ئیمتیاز بە بڕوانامەكانیان دەدرێ پــاش دڵنیابــوون لەالیەن نووســینگەی خوێندنی بــااڵی وەزارەت لــە كەركووك و پێشكەشــكردنی دۆكیۆمێنتی پێویست بۆ ســەلماندن ،دواتر لەالیەن وەزارەت پەسند دەكرێ بەشێوەی ڕاستاندن و ئەوانەیشی ئەو نووسراوە دەیانگرێتەوە ،بۆیان هەیە درێژە بە خوێندنی ماستەر و دكتۆرا بدەن. قوتابییانــی دەرچوونــی كۆلێــژی قەڵەمی زانكۆیی ،ناڕەزایی تونــد بەرامبەر بەو بڕیارە دەردەبڕن و كارەكە بە گاڵتە پێكردن و نوكتە ناو دەبەن و دەڵێن ،حكوومەت كردی بە نیو مووچە و كارەبا بە هاوین لە خوار نیوە و هەر خوێندنی بااڵ مابوو دان بە بڕوانامەی نیوەی قوتابییانی دەرچووی كۆلێژی قەڵەمدا بنێ و دان بە نیوەكەی تردا نەنێت ،لەناو ئەو هەموو نیوەیەدا سەرمان سوڕماوە. ئــەوە لە كاتێكــدا زۆرینــەی قوتابیانی ئەو زانكۆیە هی شــارەكانی هەولێر و سلێمانین و بەپێی ئەو بڕیارەی وەزارەت ،چوار ســاڵی خوێندنیان لە بەالش بــووە .هەروەها چیتر ناتوانن درێژە بە خوێندن بدەن. پەرلەمان :بڕیارەكە دووفاقییە لەســەر ئەو بڕیارەی وەزیری خوێندنی بااڵ و توێژینــەوەی زانســتی ،پەرلەمانتارێكی كوردســتان دەڵێ ،بە وەزیرمان گوتووە ئەو بڕیــارە دووفاقییە ،هەرچەنــد بڕیارەكەش زیاتر ڕەهەندی سیاسیی هەیە نەك ڕەهەندی ئەكادیمی و زانستی. ڕێواز فایــەق بڕیاردەری لیژنــەی پەروەردە و خوێندنــی بــااڵ و توێژینەوەی زانســتیی پەرلەمانی كوردستان ،بە”وشە”ی ڕاگەیاند، لە پرســی داننان بە زانكــۆی قەڵەم لەگەڵ وەزیر و بەڕێوەبەرە گشتییەكان گفتوگۆمان
كردووە ،هۆكارەكەی پابەند نەبوونی كۆلێژی قەڵەمە بە یاسای زانكۆ ئەهلییەكان و بەشێك لە ڕێنوێنییەكانــی وەزارەتی خوێندنی بااڵ، بەاڵم ئەوان وردە وردە پابەندی ڕێنوێنییەكان دەبن ،هۆی داننان بە بڕوانامەی دەرچووانی ئەو كۆلێژە كە خەڵكی كەركووك بۆ پرسێكی سیاســی دەگەڕێتــەوە نــەك ئەكادیمــی، چونكە ئەو خەڵكەی تر كــە هاوپۆلی ئەوان بوون ،ئێســتە دامەزراون و ئەوانیش دان بە بڕوانامەكانیان نانرێ ،بەاڵم ئەمەش تێبینی لەسەرە و من خۆم بە وەزیری خوێندنی بااڵم گوت ،ئەمە مامەڵەكردنێكی دووفاقانەیە. لەبارەی ڕەوایەتی ئەو بڕیــارە ،لە كاتێكدایە ئەگەر زانكۆكە مەرجەكانــی وەزارەتی تێدا نییە ،چۆن بەشێك لە بڕوانامەی قوتابیان دانی پێدا دەنرێ و بەشێكیتر وەك خۆی بمێنێتەوە. د .ڕێواز فایەق گوتی ،ئەمەیان ڕاســتە ،بەاڵم بڕیارەكە ئەوەندەی ڕەهەندی سیاسی هەیە، ڕەهەندی ئەكادیمی و زانستی نییە. پسپۆڕێك :كارێكی عەشایەرییە لەبارەی هەڵسەنگاندنی بڕیارێكی لەو شێوەیە لــە ڕووی زانســتی كارگێڕییەوە ،ســامی سابیر عەبدواڵ پســپۆڕ لە كارگێڕیی كار ،بۆ “وشــە” گوتی ،لە زۆر حاڵەتــدا حكوومەتی ئێمە هاوشــێوەی كۆمپانیایەك كار دەكات، نموونەی كۆمپانیــاكان و زانكۆ ئەهلییەكان و زۆری تریش هــەن ،بابەتەكە پێوەســتە بــە بەرژەوەندییەوە ،هــەركات حكوومەت بەرژەوەنــدی لەوەدا بــێ كۆمپانیا و زانكۆ و هەمــوو دامەزراوەیەكی تر كە پابەند نییە بە مەرجەكان دانی پێدا دەنێ. بەگوتــەی ئەو پســپۆڕە “گرفتەكــە لێرەیە كە ئێســتە سیســتەمی كارگێــڕی نیمچە عەشــایەری و تۆزێك مۆدێرن لە كوردستان هەیــە ،دەبــێ الیەنــی عەشــایەری لەناو سیستەمی كارگێڕی نەمێنێت”.
كوردستانی
3
گۆڕان ژنان دەخاتە دەرەوەی سەركردایەتییەكەی بزووتنــەوەی گــۆڕان ڕێــژەی ژنــان لــە ســەركردایەتییەكەیدا كەمترە لە ،15%لە هەڵبژاردنــی ڕێكخەری گشــتی و خانەی ڕاپەڕاندیشــدا هیچ ژنێك بوونــی نییە ،ئەمە وای كــردووە ژنانی ئەو حزبە ڕەخنە بگرن و حزبەكەیان بە پەراوێزخستنی ژنان تۆمەتبار بكەن لە سەركردایەتیی و ناوەندی بڕیارداندا. لە ناو بزووتنــەوەی گۆڕاندا ڕێژەی ئامادەیی ژنان %١٥یە ،لــە كاتێكدا بەپێــی پێڕەوی ناوخۆییــان دەبــوو ڕێژەكــە %٣٠كەمتــر نەبێ .ئــەو ڕێژەیەش هیچیان لــە ناوەندی بڕیاری گۆڕاندا نین كە ڕێكخەری گشــتی و خانەی ڕاپەڕاندنە ،بەڵكــو ئەندامانی جڤاتی نیشــتمانیی گۆڕان كە پێك هاتــوون لە ٥٠ ئەندام ،تەنیا هەشتیان ژنن و هیچ ژنێكیش بەرپرســیارێتیی ژوورەكانــی حزبەكەی بە دەستەوە نییە. مونیرە عوســمان پەرلەمانتــاری گۆڕان لە كوردســتان ئاماژەی بــەوە دا ،بزووتنەوەی گــۆڕان تا ئێســتە ئەو ڕێژەیــەی جێبەجێ نەكردووە كە لە پێڕەوی ناوخۆ بۆ ژنان دیاری كراوە و %٣٠یە. مونیرە بە”وشە”ـــی گوت“ ،پێویســت بوو گــۆڕان ڕێژەیەكی زیاتر بــدات بە ژنان نەك ئەوەیشــی دیــاری كراوە نەیــدات ،چونكە
گۆڕان وەك حزبێكی نوێخواز پشتگیریكەری توانــای ژنان و گەنجان خۆی ناســاندووە و پێویستیشە وابێت”. بزووتنەوەی گۆڕان كە ســاڵی 2009لەسەر دەستی نەوشــیروان مســتەفا دامەزرا و لە یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی ساڵی 2009دا بووە خاوەنی 25كورسیی پەرلەمان ،یەكێك
لە بانگەشــەكانی ئەو حزبە هەر لە سەرەتای دامەزراندنییەوە بریتی بوو لە هێنانەپێشەوەی ژنــان و هەوڵدان بــۆ دەرخســتنی توانای بڕیاردانیان لە ناوەندەكانی بڕیاردا. سێوە حەمە ئەندامی ئەنجوومەنی پارێزگای سلێمانی لەسەر لیستی گۆڕان ،ئاماژەی بەوە دا ،سەرجەم حزبە سیاسییەكانی كوردستان
بە گۆڕانیشــەوە پێگــەی تەواوەتیان بە ژن نەداوە ،ئەوەش پێوەنــدی بە باكگراوندێكی مێژوویییەوە هەیە كە سیستمی نێرساالری قبووڵی هاتنەپێشەوەی ژنی نییە. زیاتر دەڵێ“ ،زیاتر لە جارێك لەبارەی پێگەی ژن ناڕەزایەتیی و داواكاری ئاراستە كراوە بۆ سەركردایەتیی گۆڕان”.
لە بەرامبەر یەك كەمپینی نەخێردا
لە سلێمانی سێ كەمپینی بەڵێ بۆ ڕیفراندۆم هاتوونەتە راگەیاندن
وشە /سلێمانی -هەستی كەمال
لەالیــەن چیــن و توێــژە جیاوازەكانــەوە لــە ســلێمانی ،ســێ كەمپینی جیــاواز بۆ پشــتگیریكردن لــە پرۆســەی ڕیفرانــدۆم هاتوونەتــە راگەیانــدن و ئەنجامدەرانی ئەو كەمپینانــە دووپاتی دەكەنەوە لە ســنووری پارێزگای سلێمانی دەنگی “بەڵێ” بۆ ڕیفراندۆم لە نەخێر زۆرترە. پارێزەرانــی پارێــزگای ســلێمانی ،یەكــە كارگێڕییەكانــی ڕاپەڕیــن و گەرمیــان كەمپینێكیان بۆ ڕیفرانــدۆم ڕاگەیاندووە و لە هەوڵی زۆركردنی دەنگی بەڵێدان بۆ ڕیفراندۆم، هــاوكات لەالیــەن ژمارەیەك كەســایەتی و ڕۆشنبیر و مامۆســتای ئاینییەوە كەمپینێكی تری بەڵێ بــۆ ڕیفراندۆم هاتە راگەیاندن ،جگە لەوانەش كەمپینی گەڕۆك بۆ پاڵپشــتیكردنی ڕیفراندۆم هەر لە شاری ســلێمانی دامەزراوە و لــە بەرامبەریشــدا كەمپینێكــی نەخێر بۆ ڕیفراندۆم لە ســلێمانی دوێنێ سێشــەم هاتە راگەیاندن. مامۆستا محەمەد شافیعی پێشنوێژ و وتارخوێن و ئەندامــی كەمپینــی بەڵێ بــۆ ڕیفراندۆم، بە”وشە”ـــی ڕاگەیانــد “بــە ڕاگەیاندنی ئەو كەمپینە هەســتی نەتەوەیــی خۆمان بەجێ دێنین و هەوڵ دەدەین بەڵێ بۆ ڕیفراندۆم زۆر بكەین”. زیاتر گوتی “پشــتگیریكردن لە سەربەخۆیی ئەركێكــی نەتەوەیــی و ئاینییە و پێویســتە خەڵكی كوردســتان و پارێزگای سلێمانی واز لە ویســتی حزبەكان بێنن و بەڵێ بۆ ئایندەی كوردستان بكەن”. لەالیــەن هێز و الیەنــە سیاســییەكانەوە بە سەرپەرشــتی مەســعوود بارزانی ســەرۆكی هەرێمی كوردســتان ،ڕۆژی 25ی ئەیلوول بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم دیاری كراوە و لەالیەن كۆمیتــەی ڕیفراندۆمیشــەوە ئاشــكرا كراوە كە گۆڕینــی وادەكەی و پاشــگەزبوونەوە لە ڕیفراندۆم ،بوونی نییە. دلێر نەقشبەندی سەرۆكی كەمپینی بەڵێ ،بۆ “وشە”ـــی ڕوون كردەوە كە كەمپینەكەیان دوورە لە هەر دەستێوەردانێكی حزبی و ئامانج لێی تەنیا هەوڵە بۆ ســەربەخۆیی كوردستان. دووپاتی كــردەوە “لە مێــژوودا چەند هەڵێك بــۆ ســەربەخۆیی هەبوون بە دەســتی كورد
خۆی لەبار براون ،ئێســتە ئەم دەرفەتە هەیە و پێویستە ئەمجارە هەمووان بە دەنگی بەرز بەڵێ بڵێینەوە و دەستی كورد بۆ سەركەوتن بێ” لە ناوخۆی كوردستاندا هەریەك لە بزووتنەوەی گۆڕان و كۆمەڵی ئیسالمی لەگەڵ ئەنجامدانی
ڕیفراندۆم نین و كاتەكــەی بە گونجاو نازانن، هەروەها كەمپینی “نەخێر لە ئێستەدا” دوێنێ لەالیەن شاســوار عەبدولواحید و كەســێكی ترەوە هاتە راگەیاندن و بڕیارە خەڵك هان بدەن بە نەخێر دەنگ بە ڕیفراندۆم بدەن.
الڤین بەهادین ســەرۆكی ڕێكخراوی یادگە، بۆ “وشــە” ئاشــكرای كرد كە لەگــەڵ چەند ڕێكخراوێكی تــردا كەمپینــی گەڕۆكیان بۆ پشتیوانیكردنی ڕیفراندۆم ڕاگەیاندووە و گوتی، “لە مــاوەی ئایندەدا بە ئااڵی كوردســتانەوە
ئــەو دەڵــێ“ ،ئــەو یەكێتیــە پێشــتر خۆیان ســەپاندبوو بەســەر ســەندیكای رۆژنامەنووســاندا لەدیالــە و ناوچەكانی تری عێراق كە نوێنەرایەتی راســتەقینەی رۆژنامەنووســانی ناوچەكانــی دەرەوەی هەرێمی كوردستان دەكرد ،سەرباری ئەوە هاتوون بۆ خانەقین بۆ ئەوەی ســەندیكای رۆژنامەنووســان لەو ناوچەیــە پەرتەوازە بكەن". روونــی كــردەوە“ ،هــەر ئەندامێكــی نووســینگەی گەرمیان یــان خانەقینی سەندیكای رۆژنامەنووســانی كوردستان ببێتــە ئەندامی ئەو یەكێتییــە كە گروپە شیعەكان بەمەبەست لە سنوری خانەقین كردویانەتەوە ،ئێمــە مافی ئەندامێنی لەو رۆژنامەنووســە وەردەگرینەوە ،چونكە لە نزیكەوە ئاگەدارین ئەو یەكێتییە ســەر بە رێكخراوی بەدرە و بە ئامانجی سیاسی كار دەكات”. زەینەب حوســێن كچە رۆژنامەنووسێكی خانەقینــە و پێوەنــدی بــە یەكێتــی
ســەندیكای رۆژنامەنووســانی عێراقەوە كردووە .ئەو پاســاو بەوە دێنێتەوە" ،لقی خانەقینی ســەندیكای رۆژنامەنووســانی كوردســتان لەرووی چاالكیی و پاڵپشتی رۆژنامەنووسانەوە زۆر الوازە”. زەینــەب بە “وشــە” دەڵێ" ،مــن و 15 رۆژنامەنووسی تر پێوەندیمان بە یەكێتی ســەندیكای رۆژنامەنوســانی عێراقــەوە كردووە”. ئەمەل باجەالن بەرپرســی نووســینگەی خانەقینی ســەندیكای رۆژنامەنوســانی كوردســتان ،بۆ “وشــە” ئاماژەیدا“ ،هەر رۆژنامەنووسێك لە خانەقین ببێتە ئەندامی یەكێتی سەندیكای رۆژنامەنوسانی عێراق مافی ئەندامێتی لێ وەردەگیرێتەوە”. زیاتــر دەڵــێ“ ،وەك ســەندیكای رۆژنامەنوسانی كوردستان لەگەڵ تەواوی دامودەزگەكانــی حكوومەتــی هەرێــم هەماهەنگی بەرچاومان هەیە و لە پێدانی زانیاری هاوكارمانن”. باجــەالن بەهــۆكاری ئەوەی پرســەكە
كەمپینەكــە جێبەجــێ دەكەیــن و تەواوی شار و شارۆكەكانی كوردســتان دەگەڕێین و پشتگیری لە ڕیفراندۆم دەكەین”. بەاڵم كەمپینی نەخێر لە ئێســتەدا ئاشكرای دەكــەن كــە ئــەوان دەیانەوێــت زیــان و مەترســییەكانی ڕیفرانــدۆم بــۆ خەڵك ڕوون بكەنــەوە و دواتر خەڵك خۆی بڕیــار بدات چ دەنگێك دەدات. ڕابوون مەعرووف گوتەبێژی كەمپینی نەخێر لە ئێستەدا ،بە”وشە”ـی گوت“ ،ئێمە كارێكی نوێمــان نەكــردووە ،تەنیا ئەوەنــدە نەبێت ڕیفرانــدۆم بە مەترســی دەزانین و بۆ خەڵكی ڕوون دەكەینەوە و دواجار خەڵك ئازادە دەنگ بە بەڵێ دەدات یان بە نەخێر”. كوردســتان لە 100ساڵی رابردوودا نیو ملیۆن شەهیدی داوە بۆ سەربەخۆیی و ئازادی ،ئێستە كاتی ریفرانــدۆم دیاری كراوە و كۆمســیۆن بەگوتەی بەرپرسانی “70%ی ئامادەكارییەكانی تەواو كردووە”.
حەشدی شەعبی سەندیكای رۆژنامەنووسان كۆنترۆڵ دەكات وشە/گەرمیان-سەبری هۆرێنی گرووپە شــیعەكان بە پاڵپشتی حەشدی شــەعبی ،پاش دەست بەســەرداگرتنی یەكێتــی ســەندیكای رۆژنامەنووســانی عێراق ،هەوڵی كۆنتڕۆڵ كردنی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردســتان لە خانەقین دەدەن ،بەرپرســانی ئــەو ســەندیكایە دووپات لەوە دەكاتەوە ،حەشدی شەعبی گێچەڵیان پێ دەكات. ئارام ئیكــرام بەرپرســی نووســینگەی گەرمیانی ســەندیكای رۆژنامەنووســانی كوردســتان ،بە "وشــە”ی راگەیاند ،بە پاڵپشتی گروپە شــیعەكان و لەسەرووی هەموویانەوە رێكخراوی بەدری ســەر بە هادی عامری ،یەكێتی رۆژنامەنووســانی عێراق/لقــی دیالە لە خانەقین دەســتی كردووە بەناو تۆماركردنی رۆژنامەنووسان و بەڵێندان بە رۆژنامەنووسان بەوەی كاری جۆربەجۆریان بۆ دەكەن.
رەهەنــدی سیاســی هەیە ،نەیویســت وردەكاری تر بخاتەڕوو. محەمەد حوســێن یەكێك لە رۆشنبیرانی خانەقیــن ،بۆ “وشــە”ی روونكــردەوە، "ماوەیەكە یەكێتی رۆژنانووســانی عێراق خۆی خزاندووەتە خانەقینەوە و مەترسی دروســتكردنی كێشــەیان لێدەكرێــت، دەبێت یەكە كارگێڕییەكانی ســنوورەكە هەڵوێستیان هەبێت”. هــاوكات یوســف ئیبراهیم بەرپرســی راگەیاندنــی قایمقامیەتــی خانەقیــن بۆ “وشــە”ی دووپــات كــردەوە“ ،لەگەڵ نووســینگەی خانەقینــی ســەندیكای رۆژنامەنوســان كۆبووینەتــەوە و بەڵێنمــان دووپات كردووەتــەوە هەموو هەماهەنگییەك لەگەڵ رۆژنامەنووســانی هەرێمی كوردستان بكەین”. لە سنوری شارۆكەی خانەقین ،نزیكەی 75 رۆژنامەنووس بوونیان هەیە و لەو ژمارەیەدا 15رۆژنامەنووس پێوەندییان بە سەندیكای رۆژنامەنووسانی عێراقەوە كردووە.
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
وشە /سلێمانی -هەستی كەمال
ئەگەرچــی لەناو پێــڕەوی ناوخۆی تەواوی حزبەكانی كوردســتاندا ڕێژەی ژنان 20%بۆ 30%دیار كراوە ،بەاڵم بە گشــتی تا ئێستە ڕێــژەی ژنان لە ســەركردایەتیی حزبەكاندا نەگەیشتووەتە 20%ئەوەش جێی ڕەخنەی هەمیشەیی ژنان بووە. ســەیران عارف چاالكی بــواری ژنان ،باس لــەوە دەكات كە حزبــە كوردییەكان پیاو و سیستمی پیاوســاالری ڕێبەراتییان دەكات، قبووڵی دەنگی مێیینە و هاتنەپێشــەوەیان نییە. عارف بە”وشە”ـی راگەیاند “ژنان خۆیشیان لــەو ڕووەوە كەمتەرخەمییان پێــوە دیارە و بەشــێكی هۆی پەراوێزبوونیــان خۆیانن، چونكە چاوەڕێی پیاو دەكەن بزانن چیان بۆ دادەنێن و ئەوانیش بێدەنگ وەریدەگرن ،تا ئێســتە ناڕەزایەتییەكی فراوانی ژنانمان لەو ڕووە نەبینی”. ژنان یەكێكن لەوانەی لە كاتی بانگەشــەی هەڵبــژاردن و پرۆســە ناوخۆیییەكانــی حزبەكاندا بە گرنگییەوە باس دەكرێن ،بەاڵم كە دێتە سەر پرسی كرداری و هێنانەپێشەوە، ژنان لە پەراوێزترینەكانن. ئەو چاالكەی بواری ژنان پێی وابوو كە ژنان چیتر نابێت بۆ ســەندنەوەی پێگەی خۆیان چاوەڕوانــی پیــاو بكەن و دەبێــت خۆیان تێبكۆشن و پاڵەپەستۆكانیان زیاتر بكەن.
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
بەپێی پێڕەوی ناوخۆیان دەبێت ڕێژەیان 30%بێت
كوردستانی
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
4
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
حەشدی شەعبی لە خاڵی یەكبوونی شیعەوە دەبێتە خاڵی ترازانیان؟ حەشدی شەعبی لە 2014بە فەتوایەكی عەلی سیستانی مەرجەعیەتی بااڵی شیعە هاتە دامەزراندن و ئەركی رووبەڕووبوونەوەی داعش و پارێزگاریكردن بوو لە مەزار و شارە شیعەكان ،ئەوەش دوای شكانی سوپای عێراق لە پارێزگا سوننەكان ،دواتر بەشی زۆری ئەو هێزانە لەالیەن ئێرانەوە كۆنترۆڵ كران. ئێســتەش دوای نزیكبوونەوەی كۆتاهاتنی داعش ،خەریكە ملمالنێ لە نێوان هێزە شیعەكان زیاد دەكات بۆ سوودوەرگرتن لەو هێزانەی ناو حەشد بۆ مەبەستی دەستكەوتی سیاسی و هەڵبژاردن ،ئەوەش وای كردووە میلیشیاكان لە هێزی پارێزەری شیعەوە ببێت بە خاڵێكی ترازانیان. وشە /مەحموود ئیسماعیل كەریم نووری یەكێك لە سەركردەكانی حەشدی شــەعبی لە هێزی بەدر ،بە”وشــە”ی راگەیاند، پرســی مانــەوەی حەشــدی شــەعبی مانای یەكخستنی لەگەڵ ســوپای عێراق نییە ،بەڵكو مانەوەی ئێســتە زیاتر تەناهییە و پێویستتریشە لە پێشــوو ،چونكــە كۆتاهاتنی داعــش مانای كۆتاهاتنی تیــرۆر نییە ،دواتــر كۆنترۆڵكردنی ناوچــە ســنوورییەكانی رۆژئــاوای عێراق كە پێشــتر لە 2003ەوە بەدەســتی تیرۆریستانەوە بووە ،پێویســت بە بوونی هێزێك دەكات توانای جوواڵنەوەی هەبێت وەك حەشدی شەعبی. بەگوتــەی ئەو بەرپرســە ،مانەوەی حەشــدی شەعبی پێویســتە ،چونكە سەرچاوەی هێزە بە
دەستی فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكان و بوونی ئەو هێزە پێویســتییە بۆ ئەوەی هەمان ئەزموونی 2014دووبارە نەبێتەوە كە پێشــبینی خراپتــر دەكرێــت ،ئایــا ماقووڵــە دوای هەر دەركەوتنێكی تیرۆر و هێرشێكی تری داعشییانە حەشدێكی نوێ دابمەزرێت. “دژەتیــرۆری عێراق هێزێكی ســەربەخۆیە لە ســوپا و ئێســتە رۆڵێكی باشــی هەیە و بەیاسا رێك خراوە ،ئێمەش وەك حەشــد پێویستمان بە رێكخستنەوە هەیە ،ئەوەش شتێكی قبووڵكراوە لەالیەن فەرماندەكانی كە بەو رێگەیە و بەیاسایی بكرێ ،حەشــدی شەعبی لە پارتە سیاسییەكان و ملمالنێی نێوانیان بەدوور دەكەونەوە و سەربە دەوڵەتی عێــراق دەبن نەك پارتــەكان” كەریم نووری وای گوت.
ئاماژەی دا “رۆڵی حەشــد سیاسی نییە ،چونكە ئەگەر وابێت ئــەوە خۆی لە جەنــگ و الیەنی تەناهــی دادەماڵــی و دەچــووە ریــزی پارتە سیاسییەكان ،دواتر یاسای عێراق رەتی دەكاتەوە پارتە سیاســییەكانی عێراق باڵی ســەربازییان هەبێ ،قەدەغەیــان دەكات لە كاری سیاســی و هەڵبژاردن ،بۆیە راســتە پارتە سیاســییەكان ئەندامــی خۆبەخشــیان هەیە لەناو حەشــدی شەعبی ،بەاڵم ئەو كاریگەرییەیان نییە”. الی خۆیەوە ســەید عەلی حوسێنی گوتەبێژی فەرمی فەرماندەیی میحوەری باكوری حەشدی شــەعبی ،بە”وشــە”ی راگەیاند كە حەشــدی شەعی لەالیەن هیچ حزب و الیەن و مەزەوێكەوە دانەمەزراوە ،بەڵكو لەســەر فەتوایەك دامەزراوە، بۆیە پێوەســتییەكەی مەرجەعییە و باوەڕ ناكەم
بچێتە ناو ملمالنێ سیاسییەكان. ئەو بەرپرسەی حەشدی شــەعبی نەیشاردەوە كە لەمێژە و لە سەرەتای دامەزراندنییەوە هەوڵ هەیە بە سیاسیی بكرێ .بەاڵم لەبارەی دواڕۆژی سیاسییانەی حەشد ،حوســێنی گوتی “بۆ هەر رووداوێك قسەی خۆمان دەبێت”. لە بەرامبەردا شاخەوان عەبدواڵ ئەندامی كوردی لیژنەی ئاسایش و بەرگری لە پەرلەمانی عێراق، بە”وشــە”ی راگەیانــد ،لە پەرلەمانــی عێراق حەشدی شەعبی یاسای بۆ دەرچووە ،بەاڵم هەر خۆیــان رێگرن لەوەی بكرێتــە دامەزراوەیەكی یاسایی ،چونكە حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق داوای كــردووە فەســیڵەكان نەمێنن و بكرێن بــە لیوا و حزبەكان دەســتبەرداری بن، لەو حاڵەتەدا حزبەكان زیانمەند دەبن كە ئێستە لە چوارچێوەی فەســیڵەكان ژمارەیان زیاترە ،بۆ نموونە هێزەكانی بەدر ئەگەر ئێستە 50هەزاریان تۆمار كرابێت ،رەنگە ژمارەی راستەقینەی ئەوان 20هــەزار بێت ،ئەوە ئەو كاتــەی دەچنە ریزی دەوڵەتەوە ،ئەو مووچەی 30هەزارەكەی پێشوو
وەریاندەگرت ،نامێنێت. “لەالیەكــر تریــش پارتــەكان ،ئــەو هێزانەی حەشدی شەعبی لە بەردەستیاندایە بۆ حاڵەتی لەنــاكاو ،بەاڵم ئەو كاتەی تێكــەڵ دەكرێنەوە، ناتوانــن هەر كاتێك بیانەوێ وەك هێزێكی حزبی بەكاریان بێنن بۆ بابەتی سیاســی و هەڵبژاردن، عەبادی تا ئەوان دەســتبەرداری نەبن ،یەكیان ناخاتەوە لەگەڵ ســوپا ،بەڵكو لــە چوارچێوەی دامەزراوەیەكــی جیادا رێكیــان دەخات ،بۆیە مانەوەیان لەو شــێوە لە قازانجــی حزبەكانیانە” عەبدواڵ وای گوت. حەشــدی شــەعبی لە 140هــەزار چەكداری زۆرینەی شیعە و ســوننەكانی نزیك لەوان پێك هاتــوون كە لە 13ی حوزەیرانی 2014لەســەر بنەمــای فەتوایەكــی مەرجەعی بــااڵ (عەلی سیستانی)ی لە دژی داعش چەكیان هەڵگرت، پارســاڵ لە پەرلەمانی عێراق بە یاســایی كران، ئەوان دەبنە بەشێك لە ســوپای عێراق و هەموو ماف و ئیمتیازات و پارێزبەندییەكیان هاوشێوەی سوپا بۆ فەراهەم دەكرێت.
هێزێكی حەشدی شەعبی لە كەركووك دەست بە مەشق دەكات
وشە /رامیار جواد هێزێكــی نوێ لە ســنووری كەركووك دەســتیان بە مەشــق كردووە و ناوی خەڵك تۆمار دەكەن بۆ بوون بە میلیشیا. بەرپرسێكی هێزەكە رای دەگەیەنێت كە لەالیەن ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقەوە رێگە پێدراون و هــەر فەرمانێكیان پێ بێتە سپاردن ،جێبەجێی دەكەن. عەمید سەعدی سومەیدعی ئەفسەر لەو هێزە ،بە”وشــە”ی راگەیاند“ ،ساڵێكە ئــەم هێزە لەالیەن موفتــی گەورەمان شــێخ مەهدی ئەحمەد ســومەیدعی دامەزراوە و لــە هەمــوو پارێزگاكانی ناوەڕاستی عێراق بوونی هەیە ،لەالیەن ئەنجوومەنــی وەزیرانــی عێراقــەوە رێگەمان پێ دراوە”. ســومەیدعی كە برازای شێخ مەهدییە دەڵــێ“ ،ئێمــە چاوەڕوانــی فەرمانی ئەنجوومەنــی وەزیرانــی عێراقیــن بۆ ئەوەی چــەك و تەقەمەنیمان بدەنێ تا هەر ئەركێكمان پێ بسپێرن جێبەجێی بكەیــن ،هەروەهــا ئێســتە دوای دابینكردنی پارەی پێویست ،بڕیار دراوە ژمارەیەكــی تر لە گەنجــان ناونووس بكەین كە دوو هەزار كەس دەبێت”. كاروان نــاوی خــوازراوی گەنجێكی كەركووكــە كە پێوەندی بــەو هێزەوە كردووە ،بۆ “وشــە” دەڵــێ“ ،ئەو هێزە
مانگانە 700هەزار دینار مووچە دەدات، بۆیە ماوەی ســاڵ و نیوێكــە تەنیا وەك ئــەرك كاریان لەگەڵ دەكەم و ئێســتە مووچەكــەم بۆ ملیۆنێــك و 250هەزار دینار بەرز كراوەتەوە”. ئەو هێزە لە چەنــد فەوجێك پێك دێت وەك فەوجی “سەاڵحەدین و كەركووك و دیالــە و حەویجە و مووســڵی نوێ، ئەندامەكانیان لە پێكهاتە جیاجیاكانن و ئەوان دەڵێن ،زۆرترینی ئەندامانیان لە نەتەوەی كورد پێك هاتووە. لــە گۆڕەپانێكــی 30دۆنمــی كە بە دووریی 44كم لە باشــووری كەركووك هەڵكەوتــووە ،مەشــق و راهێنانــی ســەربازی بــە ئەندامانــی ئــەو هێزە دەكرێت و حەشدی شەعبی پارێزگاری لە سنوورەكەیان دەكات. عەقید بەكر مامەسێنی ئەفسەرێكی ئەو هێزە ،بە”وشە”ی ڕاگەیاند“ ،لە سنووری كەركووك جگە لە پێشمەرگە ،حەشدی شەعبی‌و حەشــدی حەویجە‌و هێزی ئەحڕاڕی شێخ مەهدی و چەند هێزێكی تــری تەناهــی بوونیان هەیــە ،بڕیارە هەموویان لە شەڕی كۆنتڕۆڵكردنەوەی شــارۆكەی حەویجەدا بەشــدار بن كە هێشتا كاتەكەی دیار نییە”. مامەسێنی زیاتر دەڵێ“ ،هێزەكەی ئێمە لەســەر ئاستی عێراق ناســراوە و زیاتر بەهێزی عێراقی بچووككراوە ناســراوە، چونكە هەموو نەتەوەكان تۆمار كراون و
بەشــدارن لەو هێزە نوێیە و بەو نزیكانە لەالیــەن حكوومەتی عێراقی بە فەرمی دێتە ناسین”. لە بەرامبەردا جــوان محەمەد ئەندامی ئەنجوومەنــی پارێــزگای كەركــووك، دروســتكردنی ئەو هێزە بە پێویســت نازانێــت و پێــی وایە بــاری تەناهیی شارەكە پارێزراوە. جــوان بە”وشــە”ی راگەیانــد “دروســتكردنی ئــەو هێــزە دەبێتــە مەترسی لە داهاتوودا ،بۆیە پێویستمان بەهێزی تــر نییە و شــاری كەركووك ئارامە ،ئێمە پێشــتر ڕێگەمــان نەداوە ئەو هێزە و هێزی تریش وەك پۆلیســی عێراقی بێتە ناو كەركووك ،ئێســتەیش ئەو هێزە ڕەت دەكەینەوە”. “بەشێوەیەكی ڕوون و ئاشكرا نازانرێت ئەو هێزە لە كوێ فەرمــان وەردەگرن و ئاراســتە دەكرێن ،بۆیە دروستبوونی بەهەموو شــێوەیەك ڕەت دەكەینەوە و نامانەوێت” جوان وای گوت. هێزەكە ناوی “ئەحڕاڕ”ـە لە كەركووك هەزار 400كەســی ناونــووس كردووە و لــە شــارۆكەكانی دەوروبەریــش بەشــێوەی كەمتر خەڵــك وەردەگرن كە بۆ هەر شــارۆكە و شوێنێك لە 10تا 350هاوواڵتیی ناونووس دەكەن ،ئەمە بەگوتەی ئەندامێكی لیژنەی كاروباری تەناهــی لــە پارێزگای كەركــووك كە نەویست ئاماژە بە ناوەكەی بكرێت.
حكوومەتی هەرێمی كوردستان لە هەنگاوی یەكەمی بــە ئەلیكترۆنیكردنی سیســتەمی مووچــە و تۆماركردنی فەرمانبەران ،لە مانگی داهاتوو مووچــە بەپێی میكانیزمی بایۆمەتری لە فەرمانگەكان دابــەش دەكات .هەرچەندە ئەوە ڕێكارەكانی پێدانی مووچە شووشــەیی “شــەفاف” و خێراتر دەكات ،بــەاڵم گیرفانی مووچەخۆران گەرم ناكاتەوە. لــە هەڵگرتنــی هەنگاوەكانی دواتــری ئەو سیســتەمە كــە كردنــەوەی ژمــارە بانكی فەرمانبەرانــە ،ئەگەری شــكانی تەلیســمی تەنگــژەی دارایــی هەیە كە ســەرۆكایەتیی ئەنجوومەنی وەزیران بە ڕژدی كاری بۆ دەكات. لــە ٣ی شــوباتی ٢٠١٦بــە بڕیــاری ژمارە ٧١ی ئەنجوومەنــی وەزیــران ،فەرمانگــەی تەكنەلۆجیای زانیاری هاتە راســپاردن وەك الیەنی جێبەجێــكاری تەكنیكــی پڕۆژەی تۆماری بایۆمەتری ســەرجەم مووچەخۆران، كە مەبەســت لێی ڕوونی ژمارەی دروســتی فەرمانبــەران ،دابەشــكردنیان بەســەر فەرمانگەكان بەپێی پێویستی ،پاككردنەوەی دوو مووچەیــی نایاســایی و دروســتكردنی كردیت كارت وەك چارەسەری تەنگژەی دارایی و كۆكردنەوەی داهاتی خەڵك لە بانكەكان ،لە ٩ی ١٠ی هەمان ساڵ تۆماركردنی فەرمانبەران بە سەرۆكی حكوومەت و جێگرەكەی دەستی پێ كرد. ئێســتە سیســتەمی ئەلیكترۆنیكردنــی مووچەی فەرمانبەران بە تۆماركردنی هەموو مووچەخۆرانی هەرێم بناغەكەی داڕشتووە و لەوە بەدوا بااڵ دەگرێت و ســێبەری دەبێت. ســەمیر هەورامــی گوتەبێژی سیســتەمی بایۆمەتری مووچە ،ڕای دەگەیەنێ ،ئێســتە ملیۆنێك و ٢٠٢هەزار مووچەخۆر بە ســلكی سەربازیشە‌وە لەو سیســتەمە تۆمار كراون و هەر یەكێكیان باركۆدێكی بایۆمەتریان هەیە. هەورامــی پێی وایــە كە ئەوە قورســترینی كارەكانی سیســتەمەكە بــوو ە و قۆناغەكانی دواتری كاری تەكنیكی و ئاســانن .ئەو دەڵێ، “لــە مانگی داهاتــووەوە ئەوانــە مووچەیان لەســەر بنەمای بایۆمەتری دەبێت كە جیاواز لــە ڕێكاری جــاران ،هەمــوو فەرمانگەكانی حكوومەت لە سەرەتاوە تا نیوەی مانگ دەبێت
لیستی مووچەیان بە سیستەمی ئەلیكترۆنی و باركــۆدی فەرمانبەرەوە بــۆ گەنجینەكان بنێرن”. لەگەڵ ئــەوەی ئەوە هیــچ گۆڕانكارییەك لە وەرگرتنی مووچــەی مووچەخۆراندا ناكات، بەاڵم كارەكان بەشــەفاف و ســانا و خێراتر دەكات و هەرچــی باركۆدیشــی نەبێــت، مووچەی پێ نادرێت. دوای 25ســاڵ لە دروســتبوونی ،ئێســتە حكوومەتــی هەرێم كە خاوەنــی داتایەكی دروستی فەرمی مووچەخۆرانییەتی. هەورامی ئامــاژە بە هەنــگاوە ئەرێنییەكانی دواتری سیستەمەكە دەدات ،بەوەی نیازیانە لە ڕێیەوە بەشــێوەی پێویســت كارمەندان بەســەر فەرمانگە حكوومییەكانــدا دابەش بكەنــەوە ،فەرمانگە هەیە زیاد لە پێویســت كارمەندی هەن .جیا لەوە هەنگاوی دووەمی بایۆمەتری ژمــارە بانكییە و ئــەو باركۆدەی بە مووچەخــۆران دراوە ،لە ڕێیەوە دەتوانێت لــە بانكەكانــی كوردســتان مووچەكــەی وەربگرێت ،ئەوەش دوای بە ئەلیكترۆنیكردنی بانكەكانی كوردســتان دێت .ئەو بۆ “وشــە” دەڵێ“ ،ســەرۆكایەتیی ئەنجوومەنی وەزیران بڕیــاری جێبەجێكردنــی داوە و لیژنەیەك بۆ دروســتكردنی ژمارەی بانكی مووچەخۆران هاتووەتە راسپاردن”. هەمــوو ئەوانــە گیرفانــی مووچەخۆرانــی حكوومــەت گەرم ناكاتەوە كــە جیا لە چوار مانگی پــار و ئەمســاڵیش لەگــەڵ ئەوەی مووچەكــەی بووەتــە ســێ چــارەگ ،تازە مووچەی مانگی ئایاریــان وەرگرتووە .ئەوان كە جگە لــە وەرگرتنی مووچەی تەواویان لە كاتی خۆیدا ،هیچ شــتێك بە گوێیاندا ناچێت و لــەو دۆخەیشــدا كە ئەوە بــۆ حكوومەتی بەردەم دەوڵەت ئەســتەمە ،بۆ كرێدت كارت ئــاو خواردنەوەیــە و لە ڕێیــەوە پێدانەوەی پاشەكەوتی مووچەی فەرمانبەرانیش فەراهەم دەبێت. حكوومــەت كــە گرنگی كرێــدت كارتی بۆ دەركەوتــووە و بڕیار بوو لە نیوەی ئەمســاڵ كاری پێ بكات و نەیتوانی ،مســتەفا سەعید خەلیل بەڕێوەبەری تەكنەلۆجیای بانكەكان، ڕای دەگەیەنێ ،چەند بانكێك ئامادە كراوە و بە یەكتر بەستوونەوە و كارمەندانیان ڕاهێنانیان پێ كراوە .ئەو بەڕێوەبەرە بۆ “وشــە” ئاماژە بە بەرنامــەی كاریان دەدات كــە لەبەر گرنگی
پرۆســەكە هەنگاو بە هەنگاو دەچنە پێش و دەڵــێ“ ،وەك تاقیكردنــەوە ٢٥ی ئەم مانگە بانكێك بــە ئەلیكترۆنی دەكەین كە ماوەكەی هەفتەیەكە و دوای ئەوەی كارەكانی دروست بوو ،لــە بانكەكانی تریش پێــڕەوی دەكەین و كارێكی ئاســانە ،ئەوكات ئامــادە دەبین بۆ دروســتكردنی كرێــدت كارت و چاوەڕێــی بڕیاری حكوومەت دەبین”. بەپێی پالن ،دەبێت مانگی ئەیلوول بانكێكی ئەلیكترۆنی لە كوردستان ئامادە بێت و دەست بەكار بكات ،ئەوە بناغە دەبێت بۆ كرێدت كارت و ڤیزەكارت و خەڵكی لەڕێی مۆبایلەكانیانەوە هەڵسوكەوت بە مووچەكانیانەوە بكەن. مســتەفا تەهــا ئاشــكرای دەكات كــە ئێســتە تیمێكــی ڕاوێــژكاری لبنانــی لە ئەنجوومەنــی وەزیران سەرپەرشــتی چەند گۆڕانكارییەك دەكەن لــە وەزارەتی دارایی و بەڕێوەبەرایەتییەكەیان بەشێكە لەوان ،بەاڵم دەڵێ“ ،لە كوردســتان ناتوانی هیچ بەڵێنێك بدەیت ،چونكە ئەگــەری گۆڕانكاریی زۆرن و دیار نییە كەی خەڵكی كوردستان بە كرێدت كارت مووچەكانیــان پێ دەدرێــت ،ئەوەی ئێســتە ڕوونە حكوومەت بــە رژدی كاری بۆ دەكات”.
بە بڕوای بەڕێوەبەری تەكنەلۆجیای بانكەكان، كرێدت كارت چارەســەری ڕیشەیی زۆربەی گرفتەكانی دارایی ئێســتەی كوردســتانە و پێویستییە. بۆ دەربازبوون لەو تەنگژە دارایییە“ ،وشە” لە ژمــارە 124ی لە رۆژی 27ـــی مانگی یەكی ،2016بەدواداچوونێكــی ڕۆژنامەوانــی وەك چارەســەری تەنگژەی دارایــی باڵوكردەوە. تیایدا ئەوەی روون كــردەوە كە حكوومەت دەتوانێــت لە ڕێگەی كرێدیــت كارتەوە ئەو دۆخە بەئاســانی تێپەڕێنێت .حكوومەت كە بەڕێوەبەرایەتــی تەكنەلۆجیــای بانكەكانی هەیە ،دەكرێت لە ڕێگەیەوە كرێدیت كارت بۆ هەموو مووچەخۆر و كاسبكارانی كوردستان دروست بكات و ئامێری كاشێر بۆ فرۆشگەكان دابین بكات .ئەوسا دەتوانێت لەبری سیولە كە نەوت كەمیی كردووەتەوە ،كار بە ژمارە بكات. حكوومەت لە ڕێی ٩٧بانكەكەیەوە ،دەتوانێت هەموو قەرزی فەرمانبەرانی بە یەك جێ و تەنیا بە ژمارە بخاتە سەر ژمارە بانكی فەرمانبەرانی و بەردەوامیــش مانگانەكــەی لەكاتی خۆی لەسەر زیاد بكات .خەڵك جگە لەوەی زۆربەی پێداویســتییەكانی بەو كرێدیت كارتە ڕایی دەكات ،كە (گواســتنەوەی حیساب لە ژمارە
بانكیییەكەوە بۆ ژمــارە بانكییەكی تر دێنێتە ئاراوە ،بەهۆیــەوە كرێی خانوو و قەرز لە كۆڵ دەكاتەوە و بازاڕكردنی پێ دەستەبەر دەكات). ئەوكات هەر كەس ،مانگانە تەنیا كەمێك پارەی پێویســت دەبێت ،ئەویش دەكرێت بڕێك لەو سیولەی لە فرۆشتنی نەوت وەچنگ بخرێت و بەپێی پلەبەندی بەســەر ژمارە بانكییەكانی مووچەخۆران دابــەش بكرێت ،كە هەر ژمارە بانكییەك لە مانگێكدا ئەو رێژەیە دەربكێشێت كە بەپێی داهاتی ئەو مانگەی حكوومەت بۆی دیاری دەكرێت .بڕێكیش سیولە بۆ هاوردەی بازرگانان تەرخان بكرێت. هــاوكات حكوومــەت بەهــۆی كرێدیــت كارتەكەوە دەتوانێ ڕاســتەوخۆ باجی ســەر كااڵكان لە كۆمپانیا وەربگرێت و پێشینەكانی وەك هاوسەریی و خانووبەرە لە فەرمانبەرانی بستێنێتەوە و بە ئاسانی خەرجییەكانی ئاو و كارەبا لە هاوبەشانی وەرگبرێت. مســتەفا ســەعید خەلیــل بەڕێوەبــەری تەكنەلۆجیــای بانكەكان ،دەڵــێ“ ،لە دوای سەركەوتنی تاقیكردنەوەی سیستەمی بانكی ئەلیكترۆنی لە ١ی ٩ی ئەمســاڵ ،بەرچاومان ڕوون دەبێــت و دەكرێــت ئــەوكات پێدانی كرێدت كارت بە مووچەخۆران دیاری بكرێ”.
ژمارەیەك هەڵەی زەق لە پاسپۆرتی عێراقی دەردەكەوێ وشە /هەولێر الپەڕەی یەكەمی هەر پاســپۆرتێك شــوێنی ســەرجەم زانیارییە كەســییەكانی هەڵگری پاسپۆرتەكەی تیادا تۆمار كراوە ،پێویستە ئەو
زانیارییانە ورد و ڕاســت و دروســت بن .پاش لێوردبوونــەوە لەالیەن چەند پســپۆڕێكەوە، ژمارەیــەك هەڵــە لــە پاســپۆرتی عێراقیدا دۆزرایەوە. ئەو پســپۆڕانە تایبــەت بۆ “وشــە” ئاماژەیان
بەوە دا كە “لە پاســپۆرتی عێراقیدا شــوێنی لەدایكبوون شار و واڵت ،ناوی واڵت بە زمانی عەرەبی و ئینگلیزی نووسراوە ،بەاڵم شوێنی لە دایكبوون شارەكە (واتە هەڵگری پاسپۆرت لە چ شــارێك لە دایك بووە) تەنیا بە زمانی عەرەبی
نووسراوە ،بەاڵم لە رووی زانیاری و ئەتەكێتی دیپلۆماســییەوە ،پێویســت بــوو بــە زمانی ئینگلیزی و كوردی ،ناوی شارەكەی ئەو كەسە تێیدا لە دایك بووە بنووسرێت”. پســپۆڕان پێیان وایــە شــوێنی لەدایكبوون گرنگییەكــی بەرچاوی هەیە لــە بەڕێكردنی كاروبــاری هەڵگرانی پاســپۆرت ،بەو پێیەی لە شوێنی مەبەســت ئەو زانیارییانەت لێ داوا دەكرێ ،بەاڵم كاتێك فەرمانبەرێكی ئەوروپی بە عێراقییەك دەڵێ شوێنی لە دایكبوونت كوێیە، لەسەر پاسپۆرت بۆ نەنووســراوە ،عێراقییەكە وەاڵمی پێ نییە ،دەڵێ بە عەرەبی نووســراوە، بەاڵم فەرمانبەری ئەوروپی ناچار نییە وەرگێڕی زمان بانگ بكات بۆ دڵنیایی. لە بەشێكی زۆری پاســپۆرتی واڵتان تەنانەت نــاوی ئەو گوندە دەنووســرێت كــە هەڵگری پاســپۆرتەكەیە .ئاری نــارد قوتابیــی كورد لە ئەوروپــا بە “وشــە”ی راگەیانــد“ ،لەبەر نەنووســینی نــاوی شــوێنی لەدایكبوون لە پاســپۆرتی عێراقی ،هەڵگرانی ئەو پاســپۆرتە ڕووبەرووی كێشــەی جۆراوجــۆر دەبنەوە لە مامەڵەكانیاندا لە دەرەوەی واڵت”. پســپۆڕێكی پاســپۆرت ئەوە دەخاتە ڕوو كە لەبەر كارئاسانی بۆ ســەفەر و ئەو رێككەوتنە نێودەوڵەتییانەی عێراق بۆ مەبەســتی سەفەر و هاتوچۆ واژووی كــردووە ،زانیارییەكانی ناو پاســپۆرت بەزمانی ئینگلیزیــش هەن .كاتێك دەوڵەتی عێــراق رازی بووە بــە دانانی زمانی
ئینگلیزی لەســەر پاســپۆرتەكەی ،پێویستە ســەرجەم زانیارییەكان هاوكات لەگەڵ زمانی عەرەبی و كوردی بە زمانی ئینگلیزیش هەبن. ســەڕەرای هەڵە لە نەنووسینی (شار) بە زمانی ئینگلیزی و كوردی ،پاســپۆرتی عێراقی ئەم هەاڵنەی تێدایە: رقم جواز -ژمارەی پاســپۆرت ،تەنیا وشەی“پاســپۆرت” بە زمانی ئینگلیزی نووسراوە كە پێویســت بوو لە بەردەم وشــەی پاسپۆرت بە ئینگلیزی كورتكراوەی (ژمارە) واتە پێویســت بوو بە ئینگلیزی بنووســرایە .NO.كوتكراوەی ژمارە. بەگوێرەی دەستووری عێراق زمانی عەرەبیو كــوردی زمانــی فەرمین ،لە مــادەی چوار بڕگەی یەكەمی دەســتووری عێراقدا هاتووە: زمانی عەرەبی و كــوردی دوو زمانی فەرمین لە عێراقــدا .لەبەرئەوە پێویســتە ســەرجەم زانیارییەكانــی ناو ئــەو بەڵگەنامەیە بە وردی بنووسرێت. هەڵەیەكــی تر ئەوەیە لە پاســپۆرتی عێراقیدا دیاریكردنی ڕەگەز تەنیا بە زمانەكانی (عەرەبی و ئینگلیزی) نووســراوە .ڕەگــەزی هەڵگری پاســپۆرتەكە (نێر یان مێ) تەنیا بە عەرەبی و ئینگلیزی نووســراوە و دیاری كراوە .پێویست بوو جگــە لە نووســینی ڕەگــەزی هەڵگری پاســپۆرت ،بەو دوو زمانە ،بە زمانی كوردیش ڕەگەزی هەڵگری پاســپۆرتەكە دیاری بكرایە (نێر یان مێ).
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
وشە /چواس خالید
مووچە بە سیستەمی نوێ دابەش دەكرێت و بە شێوازی كۆن وەردەگیرێ
5
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
بایۆمەتری گیرفانی فەرمانبەران گەرم ناكاتەوە
كوردستانی
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
6
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
سلێمانی رێگە بە چاكسازیی نادا
لیژنەی چاكسازی :قومارخانە لە هەولێر داخراوە هەمان كەس لە سلێمانی كردیەوە
بەپێی لێدوانی بەرپرســان بێت ،تا ئێستە پرۆسەی چاكسازی لە كوردستان كارەكانی بەردەوامە، بەاڵم لیژنەكە نیگەرانی دەردەبڕن لەوەی چاكســازییەكان ســلێمانی نەگرتووەتەوە ،ســەرەڕای ئەوەی چەند جارێك بەرپرسانی ئەو ســنوورە ئاگەدار كراونەتەوە .داواكاری گشتیی شارەكە رای دەگەیەنێت “ئەوان پێش دروســتكردنی ئەو لیژنەیە ،كاریان لەســەر چەندان كەیسی گەندەڵی كردووە”. وشە /سەرخێڵ لە 10ی شــوباتی ساڵی 2016لەســەر بڕیاری مەسعوود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لیژنەیەكی چاكســازی لــە نوێنەرانی داواكاری گشــتی و پەرلەمانی كوردســتان و دەســتەی دەســتپاكی پێك هێنــرا و دوای لێكۆڵینەوە لە حەوت سێكتەر ،راپۆرتێكیان باڵو كردەوە. د .فرسەت سۆفی ئەندامی پەرلەمانی كوردستان و هــاوكات ئەندامــی لیژنەی چاكســازیی لە كوردســتان ،بە”وشــە”ی راگەیاند ،سلێمانی پێشوازی لە پرۆسەی چاكسازی ناكات ،سەرباری ئەوەی چەنــدان جار بەرپرســانی یەكێتی لەو سنوورە ئاگەدار كراونەتەوە. ســۆفی زیاتر ئاشكرای كرد ،لە كاتی لێكۆڵینەوە لــە ســێكتەرەكانی گەندەڵی ،بەشــێكی كەم ســكااڵ لە سلێمانییەوە رەوانە كرا ،بەاڵم تەواوی
وشە /سلێمانی
بەڵگەنامەكانی گەندەڵی و دۆســییەكان خرانە بەردەم بەرپرســانی شــارەكە و چەنــدان جار كۆبوونەوە لەگەڵ جێگری سەرۆكی حكوومەتی هەرێمی كوردستان كراوە. هەرچەندە لیژنەی چاكســازی لە كوردستان تا ئێستە یەك راپۆرتیان باڵو كردووەتەوە ،بەاڵم بە گوتەی ئــەو ئەندامەی ،كارەكانیان بەردەوامن و دەڵێ“ ،كارەكانی لیژنەی چاكسازی بەردەوامە بە بەرپرسانی سلێمانیمان گوت ئەگەر ئێوە قبووڵتان نییە ئێمە لێكۆڵینــەوە بكەین ،خۆتان لیژنەیەك دروســت بكــەن و بەڵگەكانتان پــێ دەدەین، جیا لەوەیش بە فەرمــی داوای هاوئاهەنگیمان لە بەرپرســانی یەكێتی كردووە بۆ ئەنجامدانی چاكســازی ،بــەاڵم واقیعــی سیاســیی وای كردووە سلێمانی پێشــوازی لە چاكسازییەكان نەكات ،لەگەڵ ئەوەی لەبــارەی كۆمپانیاكان و وەبەرهێنان و گومرگەكان و شارەوانی ،بەڵگەمان
بۆ خستوونەتە ڕوو”. ســۆفی سەرانســەری نەبوونی چاكســازی بە كێشە دەزانێت و رای گەیاند كە ئەوە ئاستەنگی بــۆ لیژنەكەیان دروســت كــردووە .ئاماژەی دا “چاكسازی سنووری نییە ،بەاڵم بە سەرانسەری نەبوونی كێشەی دروست كردووە”. “خەڵك بەتۆمەتی گەندەڵی لــە هەولێر گیراوە، بــەاڵم گوتوویەتی ئەی بۆ لە ســلێمانی كەس ناگیرێت .یــا لە چوارچێوەی چاكســازییەكاندا قومارخانە لــە هەولێر داخــراوە ،هەمان كەس چووە لە سلێمانی كردوویەتییەوە” ،سۆفی وای گوت. دووپاتی دەكاتەوە“ ،دۆخی خراپی سیاســیی لە كوردستان رەنگدانەوەی خراپی لەسەر پرۆسەی چاكسازی دایەوە ،لەو نێوەندەیشدا كەمترین كار لەو بوارە لە سلێمانی كراوە”. هاوكات بەختیار عەلی حەمەئەمین ســەرۆكی داواكاری گشتیی سلێمانی ،بە”وشە”ی راگەیاند، “پێش ئەو پرۆســە چاكسازییەی هەیە سكااڵی یاساییمان لەســەر گەندەڵی و زێدەڕۆیییەكانی ســلێمانی جوواڵندووە و پێمــان وایە ،تەنیا بەو شێوەیە دەتوانین بەشداری ئەو پرۆسەیە بكەین كە سكااڵكان بجووڵێنین و كەسەكان بدەین بە
دادگا”. زیاتر دەڵێ“ ،ئەگەر نیازێكی راستەقینە هەبێت بۆ ئەو چاكسازیی لە كوردستاندا ،پێویستە ئەوانەی سكااڵیان لەسەر تۆمار كراوە بچنە بەردەم دادگا و ئامادە بن”. الی خۆیــەوە محەمــەد رەســووڵ ئەندامــی ئەنجوومەنی پارێزگای ســلێمانی ،بە”وشــە”ی راگەیاند“ ،یەك جار لەســەر پرۆسەی چاكسازی لە كوردســتان كۆبوونەوەمــان لەگەڵ جێگری ســەرۆكی حكوومەتــی هەرێمی كوردســتان كردووە و دوو پێشنیازمان داوەتێ”. روونــی كــردەوە“ ،پێشــتر چەنــد هەوڵێــك هەبــوون بۆ لێكۆڵینەوە و چاكســازی لە زەوییە زیادەڕۆیییــەكان ،بــەاڵم بــەرز نەكراوەتەوە بۆ ســەرەوە و كەمتەرخەمی تێدا كــراوە ،تەنانەت پڕۆژەیەكــی من بۆ چاكســازی لــە زیادەڕۆیی زەوی لە ئەنجوومەنی پارێزگای ســلێمانی ،بەرز نەكراوەتەوە بۆ ئەنجوومەنی وەزیران”. ئەندامەكــەی ئەنجوومەنی پارێزگای ســلێمانی ئاماژەی دا“ ،سلێمانی پێویســتی بە چاكسازی تــەواو هەیە بــە تایبەت لە بابەتی شــارەوانی و زەویی و زیادەڕۆیی ،سەرباری ئەوە پێشنیازمان كرد دادگایەكی تایبەت پێك بێت بۆ لێكۆڵینەوە لە
زێدەڕۆیییەكان لە تەواوی یەكە كارگێڕییەكاندا”. بەگوێرەی لێدوانی ئــەو ئەندامەی ئەنجوومەنی پارێزگای سلێمانی ،شــارەكە پێویستی تەواوی بە چاكســازیی كارگێڕی و گۆڕانــكاری هەیە، “جێگــری ســەرۆكی حكوومــەت گوتوویەتی چاكسازی دەكەین”. محەمەد رەسووڵ رەخنەی لە داواكاری گشتیی سلێمانی گرت و ئاماژەی بەوە كرد كە سكااڵیەكی زۆر لە داواكاری گشــتی هەیە ،بەاڵم نەتوانراوە یەكال بكرێتەوە و پێویســتە كاری وردتری تێدا بكرێت. هــاوكات بەپێــی ئەنجامــی لێكۆڵینــەوەی كەیســەكانی گەندەڵی دەســتەی دەســتپاكی كوردســتان ،لە ســلێمانی 123كەیس بڕیاری دادوەری لەســەر دەرچووە و 80بڕیار جێبەجێ كراون و 43بڕیاریان جێبەجێ نەكراون ،هاوكات لە كــۆی 16بڕیــاری گرتن ،شــەش بڕیاریان جێبەجێ نەكراون. بەپێــی زانیارییەكانی “وشــە” ئێســتە لیژنەی چاكســازی لــە كوردســتان كار دەكات بــۆ باڵوكردنەوەی راپۆرتێكی تری چاكسازی ،بەاڵم بە هەمانشێوە بە ڕێژەیەكی كەم لێكۆڵینەوەی لە سێكتەرەكان لە سنووری
لە سلێمانی تەندەرێكی 44ملیار دیناری بۆ كۆمپانیایەك “رێك دەخرێ”
ئەندامێكــی ئەنجوومەنــی پارێزگای ســلێمانی لــە فراكســیۆنی یەكێتیی نیشــتمانیی كوردســتان ،هەوڵەكانی بەڕێوەبەرایەتــی گشــتیی شــارەوانی سلێمانی بۆ “گونجاندن”ی تەندەرێكی گــەورە ئاشــكرا دەكات و دووپاتــی دەكاتەوە ،چەندان “الدان و سەرپێچی” لە گرێبەســتەكە و لــە بەرژەوەندیی كۆمپانیاكــە لەالیــەن بەڕێوەبەرایەتی شارەوانییەوە كراوە. رێكــەوت زەكــی رای گەیاند ،پڕۆژەی كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاكی سنووری 21شــارەوانی لە پارێزگای سلێمانی بە بڕی 44ملیار دینــار ،بۆ كۆمپانیایەكی تایبــەت بەنــاوی كۆمپانیــای (ش) دەرچــووە ،بــەاڵم بەشــێوەیەكی نادادپەروەرانــە و لــە دەرەوەی مەرجەكانی گرێبەســت كارئاسانی بۆ كۆمپانیاكە دەكرێت. زەكی روونی كردەوە“ ،پاش كردنەوەی تەنــدەر و ئیحالەكردنــی ،كۆمپانیاكە پابەنــدی خــۆی بــە جێبەجێكردنی ناوەڕۆكەكەی نیشــان داوە وەك خۆی، بەبــێ ئەوەی هیــچ الری و تێبینییەك بنووسێت” وەك زەكــی ئاماژەی بۆ ئــەوە دەكات، بەگوێــرەی ناوەڕۆكــی تەندەرەكــە، پێویستە ئـــۆتۆمبێل و ئـــامێرەكانی كۆمپانیا لە جۆری ژاپۆنی یان ئـەڵمانی یان ســویدی بن ،كۆمپانیــا بەوە ڕازی بووە و بەگوێرەی بەڵگەكانی بەردەست بەڵێننامەی پڕ كردووەتەوە بەتایبەت بۆ
ئـــەم بڕگەیە“ ،كەچی ئـێستە و دوای ئـیحالە خەریكن جۆری ئـۆتۆمبێلەكانی بــۆ دەكەن بە كۆری ،ئــەوە لە كاتێكدا كە لــە وەرگرتنی پڕۆژەكــەدا كۆمپانیا حەوت خاڵی لەســەر هێنانی بەڵێننامە و پشــتگیریی كۆمپانیــای دابینكەری ئـــۆتۆمبێلەكان وەرگرتــووە كــە ئـــامێرەكان سویدی یان ئـەڵمانی یان ژاپۆنی بن”. زەكی لە پێگەی فەرمی خۆی لە تۆڕی كۆمەاڵیەتــی فەیســبووك ئەوەیشــی ئاشــكرا كرد“ ،كۆمپانیاكــە لە مانگی ئاداری ئـــەمساڵ بە نووســراوی خۆی
دەڵێت ئـامێرەكانم ئـــامادەیە و تكایە هەرچــی زووە پڕۆژەكەم بۆ ئـــیحالە بكەن ،كەچی لــە مانگی تەمــووزدا / چوار مانگ دواتر /هێشتا ئـــامێرەكانی ئـامادە نییە و پێش كڕینی بە هاوكاری شارەوانی ئـــامێرەكانی بۆ دێتە گۆڕین، بە كۆری”. ئەو ئەندامــەی ئەنجوومەنی پارێزگای سلێمانی ئاشكرای كرد“ ،خەریكە شوێن و پێگەی كارگەی ڕیسایكلینەكەش لە بەرژەوەندیی كۆمپانیــا دێتە گۆڕین بە بیانووی ئـــەوەی حكوومــەت پارەی دروســتكردنی شــەقامەكەی نییــە،
لە كاتێكــدا تێچووی دروســتكردنی شەقامەكە لەسەر كۆمپانیایە بەگوێرەی بڕگەی ٦٥ی تەندەرەكە ،پێشــتریش نە كۆمپانیا و نە بەڕێوەبەری گشــتیی شارەوانی سلێمانی تێبینییان لەسەری نەبــووە و پێگەكەیان پێشــتر بینیوە و پێی قایل بوون ،ئـــەی ئـێستە بۆ ئـەو جێگەیە كێشەیە”. “كۆمپانیا پێویســتە لە ســەرەتاوە ١٦ ئـــۆتۆمبێل بۆ لیژنەكانی سەرپەرشتیار بكڕێــت ،كەچی خەریكە ئـــەمەش بە ویســت و بەرژەوەندیــی كۆمپانیاكــە تێدەپەڕێنــرێ” رێكــەوت زەكی وای
گوت. روونی دەكاتەوە“ ،ســەرەتا بەندە وەك ئـــەندامی لیژنەی پالن زانیارییەكانم پێ گەیشــت ،دەســتبەجێ سەرۆكی ئـــەنجوومەن و ئەندامانــی لیژنــەی شــارەوانی و هاوكارانی ترم ئـــاگادار كردەوە ،بە سوپاســەوە دڵسۆزانە هاتن بەدەنگەوە و تا ئـــەم ســاتە هەمووان پێكەوە بەردەوامین بۆ ڕێگریكردن لەو نادادپەروەرییە ،بەاڵم ئـەنجامەكەی تا ئـێستە بەدڵی هەموو الیەكمان نییە”. لیژنــە پێوەندیدارەكانــی ئەنجوومەنی پارێزگای ســلێمانی بــۆ روونكردنەوە
لەســەر دۆســیەكە ،بانگهێشــتی بەڕێوەبــەری گشــتیی شــارەوانییان كردووە ،بــەاڵم وەك رێكــەوت زەكی دەڵێ“ ،بەڕێوەبەری گشــتیی شارەوانی لــە ســەرەتاوە كەشــێكی وا گرژاوی دروســت كرد ،بابەتەكەی كاڵ كردەوە و تۆمەتبــاری كردین بەوەی چاڵمان بۆ هەڵكەندووە”. زیاتــر دەڵــێ“ ،بەڕێوەبەری گشــتیی شــارەوانی نەیتوانی وەاڵمی باوەڕهێن بداتەوە و گوتی ســوور دەبم لەســەر هەنگاوەكانــم ،تەنانــەت لــە وەاڵمی گۆڕینی شوێنی كارگەی ڕیساكلینەكەدا گوتی پارەی دروســتكردنی شەقاممان نییە ،كەچی لە تەندەردا دروســتكرنی شەقام لەســەر كۆمپانیاكەیە ،تۆ بڵێی بەڕێوەبــەر تەندەرەكــەی بــەوردی نەخوێندبێتەوە كە خۆی زۆر شــانازی بەوەوە دەكات كە جێ پەنجەی ئـەوی پێوە دیارە”. زەكــی ئاماژە بــۆ ئــەوەش دەكات كە كۆمپانیای گرێبەســت لەگــەڵ كراو، “پاش ئیحالەكردنــی تەندەرەكە ،مافی خۆیەتــی كارەكــە جێبەجــێ بكات، بەاڵم پێویســتە تەندەرەكە وەك خۆی جێبەجــێ بكات نە زیاتــر و نە كەمتر، چونكــە لــە بەڕێوەبەرایەتی گشــتیی شــارەوانی و بەڕێوەبــەری گشــتیی شــارەوانی ،تەندەرێكی نموونەیییان بۆ پڕۆژەكە ئامادە كردووە و جێی خۆیەتی رێز لە ماندووبوونیان بگیرێ”. پەیامنێــری “وشــە” چەنــد جارێــك پێوەنــدی بــە بەڕێوەبەری گشــتیی شــارەوانی ســلێمانییەوە كرد ،بەاڵم وەاڵمی پێوەندییەكانی نەدایەوە.
كوردستانی
بارزان جەوهەر سادق
با بە لێوردبوونەوەیەكی كۆمەڵناسییانە بڕوانینە هۆكارەكانی پشت دژبوونی هەندێــك خەڵك بۆ دەوڵەت .بزانیــن چ هۆكارێك وای كــردووە دوای ئەو هەموو خەبات ،شــەهید ،ئەنفال ،جینۆســاید ،دەربەدەر و ناڕەحەتییەی چەندان ساڵە بەدەستی ئەو هەموو داگیركارە خواردوومانە ،بێین دژی ئەوە بوەستینەوە كە دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردستانیمان هەبێت و بۆ هەتایە لەژێر سێبەری بحەسێینەوە. یەكــەم /ناتەبایی .كۆمەڵگەی كوردی بە سروشــتی خۆی كێشــەیەكی كۆمەاڵیەتی هەیە ،ئەویش ئەوەیــە كە پێكەوە هەڵدەكەن ،بەاڵم تەبا نین لەگەڵ یەكتر .زۆرترین ئەو توێژینەوانەی لەسەر هۆكارەكانی شكستهێنانی شــۆڕش و راپەرینــە كوردییەكانیــان كــردووە و ئــەو توێژینەوانەی لە كۆسپەكانی بەردەم دروســتنەبوونی دەوڵەتی كوردیان كۆڵیووەتەوە ،بەو دەرئەنجامە گەیشتوون كە خیانەتی ناوخۆیی و پشتگیری دوژمن لەالیەن گرووپێكی نــاوەوە وای كردووە كورد ســەركەوتوو نەبێت لە یەكگرتن و سەربەخۆیی. دووەم /كۆنەقین .بەشــێك لە پارتە سیاســییەكان تەنیا لــە ئەنجامی رق لەیەكتربوون دروســت بوون ،نەك ئەجێندایەكــی جیاوازیان هەبووبێ بۆ پێشكەوتنی هەرێمی كوردســتان .لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە، پارتەكان رۆڵی سەرەكی دەبینن لە گۆڕانكارییە سیاسییەكان لە باشووری كوردســتان .ئەوان تەنیا بەوەالنانــی كۆنەقین دەســتكەوتیان هەبووە، وەك بەرەی كوردســتانی ،راپەڕین ،بەشــداری جەنگی عێراق ،بەشداری پرۆسەی سیاسی لە عێراق ،كابینە یەكگرتووەكان .بەپێچەوانەوە هەركات كۆنەقینیان دژ بە یەكتر بەكار هێنابێتەوە ،ئاسایشی كۆمەڵگەیان تێك داوە، وەك شــكاندنی دیموكراسی ســازان و بارودۆخی سیاسی هەرێم لە دوای 2015ەوە. سێیەم /بەخیلی .یەكێك لە كێشە گەورەكانی بەردەم پێشكەوتنی كوردی هەمیشــە بەخیلی (ئیرەیی)ی بووە .لە قۆناغی پێــش دەوڵەت عەقڵیەتی ملنەدان بۆ یەكتر كوردەكانی هەناســە ســارد كردووە .ســەرۆكی پارتە سیاسییەكان وەكو سەرۆك خێڵەكانی كۆن بەخیلی بەدەستكەوتی یەكتر دەبن و ئامادە نین هاوكاری یەكتر بن و تەنازول بكەن لەپێناو دەستكەوتی نیشتمانی. چوارەم /ســوودمەندكردنی خزم لە دەسەاڵت .بەهۆی بێ متمانەیی لەگەڵ هەندێك كەس ،دەســەاڵتداران ئەمە دەگشــتێنن بەسەر تەواوی كۆمەڵگە و تەنیا كەســە نزیكەكانی خۆیان پۆستەكانیان پێ دەدرێت .مێژوونووسان دەڵێن شێخ مەحموود تەنیا كەســە نزیكەكانی خۆی لە پۆستەكان دانابوو. هــەر 16وەزیرەكــەی كۆماری مهابــاد موكریانی بوون .ئێســتەش پارتە سیاســییەكان لەناو پارتەكانیان و لەناو حكوومەتیش هەمان ئەو كارەیان كردووە. پێنجەم /گەندەڵی .بەشی زۆری بێ ئومێدبوونی خەڵك لە دەوڵەتی سەربەخۆ بەهۆی ئەم كێشــەوەیە .دەڵێن ســەركردەكان شــەرەفی چەندان ســاڵ پێشــمەرگایەتییان بەقوربانی پارە كردووە .هاتوون بوون بە سیاســەتوانی بزنســمان و ئاڵوگۆڕی دەســەاڵتیان پێ قبووڵ نییە .بەبڕوای خەڵك ئەگەر دەوڵەتیش دروست بێت ،ئەمانە بۆ چەندان نەوەی تر بەردەوامی بەدەسەاڵتی بنەماڵەكانیان دەدەن و ناهێڵن دادپەروەری بچەسپێت بەگوێرەی یاسا. شەشــەم /خراپی رۆڵی پارتە سیاســییەكان .بەبڕوای سامویل هانتینگتن، هــەركات دامەزراوەی پارتی سیاســی لە پێش دامــەزراوە دەوڵەتییەكان دروســت بوو لە كۆمەڵگەی پێــش دەوڵەت ،ئیتر ئــەو دامەزراوانە ناتوانن لەســەرپێی خۆیان راوەســتن .ئەم گریمانەیە لێرە سەلمێنراوە و پارتەكان زیاتر لە ســنووری دەستووری خۆیان هەڵقورتاندووە و لە هەموو دەزگەیەك دەســت وەردەدەن .هەر بەوەیشەوە نەوەستاون ،لە رقی یەكتر ئامادە بوون تەنانەت دەســت لەگەڵ واڵتانی نەیاریش تێكەڵ بكــەن .ئەمانە خەڵكیان هیالك كردووە. حەفتەم /كەمی ســەرچاوەكان و زۆری داواكاری .بەبــڕوای تۆماس هۆبز، فەوزای كۆمەڵگەی پێش دەوڵەت بەهۆی ئەم هۆكارەوەیە .شتە دەگمەنەكان كەمــن و داواكارییان زۆرە .یەكێك لە نەخۆشــییەكانی كۆمەڵگەی كوردی نەبوونی قەناعەتە .خەڵك هەمیشــە بەچاوی دز و گەندەڵ دەڕواننە كەسانی خــاوەن كەلوپەلە دەگمەنــەكان و ئامــادە نین دانیان پێــدا بنێن لەهەر ئەگەرێكی بەرەو دەوڵەتبوون. هەشتەم /لێكنەگەیشــتن :هابرماس دێت دادپەروەری بە گفتوگۆ پێناسە ی كوردســتان زۆر خێــرا بڕیار دەدەن پێــش ئەوەی بیر لە دەكات .خەڵك كردارەكە و شــوێنەوارەكەی بكەنەوە .بەتەنیا باڵوكردنەوەی باســێك لەناو سۆشــیال میدیا ئیتر دوای چەند سەعاتێك رایەكی گشتی دروست دەبێت و ئامــادەن بڕژێنە شــەقامیش ئەگــەر هاندانی زیاتر هەبێــت .دواتریش دەردەكەوێت لێكنەگەیشــتوون و بابەتەكە بەو جــۆرە نەبووە .كۆمەڵگەی كــوردی كۆمەڵگەیەكی بێ ئارام و زوو هەڵچــووە و باوەڕی بەگفتوگۆ نییە بۆ چارەســەری كێشەكان .بۆیە زۆر بەئاســانی واڵتانی تر دەتوانن لە پرسی دەوڵەت بەگژ یەكتریاندا بكەن. نۆیەم /ناڕۆشــنبیری :رۆشــنبیری بە بڕوانامە نییە .كوردستان خوێندەوار و بڕوانامــەی زۆرە ،بــەاڵم رۆشــنبیری كەمە .لە بنەڕەتــدا خەڵك بڕیاری دەوڵەتبوون دەدات لە ریفراندۆم نەك ئەو دامەزراوە شەرعییەی راسپاردەی دەكات ،بەاڵم خەڵك بۆ خۆی گەشبین نییە ،هەمیشە گوێبیستی ئەوە دەبین كە هەندێك بەدوای پڕوپاگەندەی شــت گرانكردنــن و هەندێك ترس باڵو دەكەنەوە كە دەر‌گەمان لەسەر دادەخرێت و دەخنكێین .بەشێك داوای ئەوە دەكەن دەســەاڵت گەرەنتی بەردەوامی مووچە و باشبوونی گوزەران بدات، وەك بڵێی سەركردەكان دەوڵەت تەنیا بۆ خۆیان دروست بكەن. دەیەم /سادیســتی :چێژوەرگرتن لە ئازاردانی یەكتر دیاردەیەكی باوە لەناو گۆمەڵگەی كوردی و هەندێك خەڵك بە ئیستیفزازەوە باسی بوون بە دەوڵەت بۆ ئەوانی تر دەكەن و بە خۆفرۆش و ناپاك دەیانناســێنن .لە بەرامبەریشدا، ئەوانی تر دەوڵەتدۆســتان بە كۆیلە و قاز دەناســێنن .هەردووال سادیەتێك بەرامبــەر یەكتر بــەكار دێنن و ئەمە ناڕاســتەوخۆ بەرەو دروســتكردنی نەوەیەكی دژ بە دەوڵەتی كوردستان دێنێتەوە بەرهەم.
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
بۆچی هەندێك دژی دەوڵەتن؟
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
7
یاسای هەڵبژاردنی عێراق هەوڵێكە بۆ نەهێشتنی فرەحزبی
شارەزایەك :ئەو سیستەمە بۆ نەهێشتنی زۆری حزب و چارەسەری كەموكوڕی یاسای پارتەكان دانراوە وشە /مەحموود ئیسماعیل دوای مشتومڕێكی درێژ ،پەرلەمانی عێراق بڕیاری دا لە چوارچێوەی هەمواركردنەوەی پڕۆژەیاســای هەڵبژاردنــی پارێــزگاكان لەســەر بنەمای سیســتەمی “سانت لیگۆ” و رێژەی 1.9ی حســێبكردنی دەنگەكان بۆ 1.7بگۆڕێت ،لەناو ناڕەزایی پارت و بارســتە سیاســییە گەورەكان و بچووكەكانیش ئەو رێژەی چارەســەرێكی ناوەندی حكوومەتی عێراقە بۆ ئەو پرسە. محەمەد خالیدی پەرلەمانتاری پێشــووی عێراق بۆ “وشــە” دەڵێت ،جێبەجێكردنی ئەو رێژە بۆ هەڵبژاردن بارســتە گەورەكانی پەرلەمانی لە پشــتە ،كە ئەوان ئێستە لێك هەڵوەشــاونەتەوە و چــاوەڕوان دەكرێــت كە بارســتەی نوێ و گەورەتر لەوان بەدیار بكەوێت ،بۆیە ئەوان ســوورن لەســەر ئەو سیستەمە ،ئەوان سوورن لەسەر ئەو رێژە و یاسایەی هەڵبژاردن بۆ مەبەستی حزبییانە و ئەوانەن كە لە دەسەاڵتن و دۆڕاون ،ئێستە هیچ هاوپەیمانیەتییەك وەك خۆی نەماوە لە شیعە و ســوننە و كوردیش ،لە بەرامبەردا ئێســتە 50-100رەوتــی مەدەنی یان نوێ هەیە كە زۆرینەیان رێك كەوتوون لەســەر پێكهێنانی بارســتەیەكی دوور لە تایفیی و نەتەوە و پێكهێنانی قەوارەیەكی گەورە كە دەچێتە هەڵبژاردن ،واتە دوو باڵ دروســت دەبێت ،میانڕەو و تونــدڕۆ ،لە هەڵبژاردنی داهاتوو ئەوانە كێبەركێ دەكەن. زیاتر گوتــی ،هاتنی پارت و كەســایەتیی نوێ بۆ ریزی پێشــەوە لە عێراق وەستاوەتە سەر هاوپەیمانیەتییەكان ،ئێستە بارستەی نــوێ زۆر هاتوونەتە گۆڕەپانەكــە ،ئەگەر نیوەیــان دروســتكراوی دەســتی پارتــە دەسەاڵتدارەكان بن ،ئەوە نیوەكەی تر نوێن و باوەڕیــان بە گۆڕانكاری هەیە ،بۆیە ئەگەر 30لــەوان هاوپەیمانیەتی پێك بێنن ،دەبنە رەوتی بــااڵ و رۆڵیان دەبێت لە دیاریكردنی سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق. ئەو سیاسەتوانە ســوننەیە ئاماژەی كرد كە ناتوانرێت پڕۆژەیاســاكە لە پەرلەمان تێپەڕ بكرێت ئەگەر شەقام لەسەری رازی نەبێت، چونكە جەمــاوەر دەچێتە هەڵبــژاردن و دەنگ دەدات ،هــاوكات بەگوتەی خالیدی “هەڵوێستی سەدریش ئەرێنی بوو لەوبارەوە، نەتەوە یەكگرتووەكانیش دێتە سەر خەت و پاڵەسەتۆ دەخاتە سەر پەرلەمان بۆ گۆڕینی چەند بڕگەیەكی یاساكە”. بەاڵم هۆگر چەتۆ بەڕێوەبەری تۆڕی شەمس بۆ چاودێری هەڵبژاردنــەكان لە عێراق ،بۆ “وشە”ی روون دەكاتەوە ،كێشەكە لەسەر سیســتەمی حســێبكردنی دەنگەكانە كە گرنگترین فاكتــەرە و رەنگدانەوەی دەبێت لەسەر پێكهاتەی هێز و الیەنە سیاسییەكان لە داهاتوو لەناو پەرلەمان ،بۆیە سیستەمی ســانت لیگۆ كــە دانراوە بە دابەشــكردنی ژمارەی دەنگەكان بەســەر ژمارە تاكەكانی ( ).. ،7 ،5 ،3 ،1سیستەمێكە بۆ ئەوە دانراوە كە هەر پەرلەمانێك ببێتە باشــترین بەپێی
پێوەرەكانی پەرلەمانی نێودەوڵەتی كە دەڵێ ئەو پەرلەمانە سەركەوتووترینە كە زۆرترین نوێنەرایەتی دەنگەكانــی تێدایە ،بۆیە بەو سیســتەمەی كە لــە یاســاكەدا هاتووە، دەنگەكان لە جیاتی یەك بەسەر نزیكەی دوو و سێ دابەش دەبێت ،ئەوەش پێشێلكردنی سانت لیگۆیە و فێڵێكی یاسایییە بۆ ئەوەی رێژەی ئەو دەنگانە بسووتێنن كە هەیە. چەتۆ زیاتر گوتی “هەرچەند رێژەكە گەورەتر بێت بــۆ بەرژەوەندی پارتــە گەورەكانە ،لە توركیا یاســایەك هەیە ئەگەر حزب 10%ی دەنگەكان بەدەست نەهێنێ ،دەنگەكانی ئەو پارتە هەمووی دەسووتێت ،بۆ یەكترچوونی دەنگەكانیش بەو شــێوەیەیە كە ئەگەر لە ســلێمانی 10پارت خــۆی هەڵبژاردبێت، حزبی یەكەم 40%ی دەنگەكان و هی دووەم 25%و هی سێیەم 15%ی دەنگەكان دەبات، حزبەكانی تــر یەكێكیان 2%یــان 3%یان بردووە ،بەو شێوەیە تەنیا سێ پارتی یەكەم كورســییەكان دەبــەن و بچووكەكانیش دەنگەكانیان دەسووتێ و جارێكی تر بەسەر پارتە زۆرینەكان دابەش دەكرێتەوە”. “ئەو یاســایەی لە پەرلەمانی عێراق هەیە، هەوڵێكە لەالیەن پارتە گەورەكان دەیانەوێ كۆتا بە پرســی فرەحزبی و بــەو مۆدێلەی ئێســتە بێنن و پاڵەپەســتۆ دەخەنە سەر هێزەكانی كاریگــەرن لە شــەقام كە یان دەبێ لەگەڵ ئــەوان هاوپەیمانیەتی بكەن و لەگەڵیان دابــەزن ،یا ئەوەتا دەنگەكانیان دەســووتێ ،حاڵەتێكــی تریــش هەیە كە شــاراوەیە لە خەڵك ،بۆچی دەوڵەتی یاســا زیاتر پێداگری لەســەر یاســاكە دەكات؟، لەوانە ئــەو هاوپەیمانیەتییە لــە ئەگەری هەڵوەشــانەوەدایە وەك هێزێكی سەرەكی. دووەم ئەنجوومەنــی بااڵ و رەوتی ســەدر زیاتر لە چوار بارســتەیان دروست كردووە و بە سیستەمی ســانت لیگۆی ئاسایی هەر بارســتەیەك دەنگــی خۆی دەبــات و ئەو رەوتانــەی رێك خراون ،زیاتر كورســی كۆ دەكەنەوە ،بۆیە هێزی گەورە و بچووك نییە بارتەقای ئەوەی بەرژەوەندی سیاسی هەیە، واتە گرنگ نییە لــە پەرلەمان نوێنەرایەتی خەڵكــی تێدا بێــت ،گرنــگ ئەوەیە كێ زۆرینەیە و كێ فەرمانڕەوایی دەكات” هۆگر چەتۆ وای گوت. ئەو شــارەزایەی بــواری هەڵبــژاردن كە تۆڕەكەی چاودێری وردی هەڵبژاردنەكانی رابردووی كردووە ،ئەوەیشــی راگەیاند كە بە كردەنی یاســاكە دەنگی لەسەر دراوە و واژوو كۆ كراوەتەوە بۆ هەمواركردنەوەی ،لە ئەنجامدا دەیانەوێ گۆڕانكاری لەوە بكەن، بە راشــكاوی دەبێت دانوســتان و سازانی سیاســی بكرێت ،چونكە لە عێراق شت بە زۆرینە و كەمینە تێپەڕ نابێت و دەبێ هێزە گەورەكان دابنیشــن و تێیپەڕێنن ،ئەگەرنا وەك دەبینیــن لە شــەقام ناڕەزایی هەیە و رەنگە گەورەتریش بێت. لــە بەرامبــەردا تاریق حەرب شــارەزای یاســایی عێــراق ،بە”وشــە”ی راگەیاند “بەبێ رەچاوكردنــی چەندایەتیی رێژەكە، لــە توركیا رێژەكــە 10%و لــە ئەڵمانیاش 5%ـــە ،واتە زۆر زیاترە لــەوەی لە عێراق
لە پڕۆژەیاســای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكاندا هاتووە ،بەكورتی ئەو پارتانەی دەتوانن دەنگی زۆر لە هەڵبژاردنەكان بێنن، پاڵپشتی لە یاساكە و دیاریكردنی رێژەیەكی بەرز دەكــەن ،ئەوانەیشــی ناتوانن دەنگی زۆر بێنن ،هەوڵــی كەمكردنەوەی رێژەكە دەدەن ،بۆیە ئەگەر رێژەی 1.9لە یاساكە لە هەڵبژاردنی گشتی پێشوو جێبەجێ بكرایە كە پەرلەمان دەنگی لەسەر داوە ،ئەوە حزبی فەزیلە و رەوتی مەدەنی و پارتی چاكسازی بۆ نموونە ،نەیاندەتوانی بێنە ناو پەرلەمان. زیاتر گوتی ،بەرهەڵستكار و الیەنگرانی ئەو رێژەیە لەوە هاوبەشــن كە هەردووكیان بە دەنگی ئەوانیتر لە لیســتەكە گەیشتوونەتە كورســیی پەرلەمان نەك هــی خۆیان ،بۆ نموونــە پەرلەمانتارانــی فەزیلــە و رەوتی چاكسازی و رەوتی مەدەنی و رەوتی سەدر، هیچیان نەیانتوانی دەنگی پێویســت بێنن بۆ چوونــە ناو پەرلەمان ،ئــەوان بە دەنگی خەڵكانێــك هاتن كە دەنگیان بەوان نەداوە، بەڵكو بەهۆی بوونیان لە لیستەكە دەنگەكان بــۆ ئــەوان چووگەیشــتن بــە پەرلەمان، لــەو كاتەی پارتــە گەورەكان بەشــێك لە كاندیدانیان بە دەنگی خۆیان چوون. “كێشەكە ئەوەیە ژمارەی پارتەكان لە عێراق زۆرە و كێشە لە یاسای پارتەكاندایە بەوەی بە دوو هەزار كەس دەتوانرێت پارتی یاسایی دابمەزرێــت ،دەبــوو ئەو ژمارەیــە بۆ 100 هــەزار بۆ نموونە زیاد بكرایــە ،لێرەدا خاڵی ئەرێنــی و نەرێنی لەو سیســتەمەدا هەیە وەك بەركەوتنی پۆســتی وەزاری بۆ چەند بارســتەیەك ،بۆ نموونە تەنیا پێنج كورسیی پەرلەمانی هەیە و خاوەنــی دوو وەزارەتە و پۆستی ســەرۆكی ئەنجوومەنی پارێزگایان بەدەســت هێنــاوە ،ســەرەڕای ئــەوەی خاوەنی تەنیا دوو كورسین لە ئەنجوومەنی پارێزگاكە” حەرب وای گوت. ئامــاژەی دا بەوەی كە ئەو سیســتەمە لەو واڵتانە پێڕەو دەكرێت كە پارتی سیاسییان زۆرە ،بۆیە ئەو سیســتەمە بۆ نەهێشــتنی زۆری حزبەكان دانراوە ،ئەوە كەموكوڕییەی لە یاســاكەدا هەیە ،لێرە لە رێی یاسایەكی هەڵبــژاردن كە حكوومەت دایڕشــتووە كە
بە سیستەمی
سانت لیگۆی
ئاســایی
هــەر
بارستەیەك دەنگی خۆی دەبــات و ئەو
رەوتانــەی رێــك خراون ،زیاتر كورسی
كۆ دەكەنەوە،
نوێنەرایەتــی هەموو پێكهاتــەكان دەكات، ویســتراوە كە ئەو كەموكوڕییە چارەســەر بكرێت. لەبارەی پێشــبینی لەبــارەی تێپەڕاندنی بێ كێشــەی یاســاكە ،ئەو پۆسپۆڕە روونی كــردەوە ،دادگــەی فیــدراڵ نایەتــە ناو ئــەو بابەتــەوە ،چونكە دەســتوور رێكار و مەرجەكانی یاســای هەڵبژاردنــی دیاری نەكــردووە و رەنگە ئەوان بڵێن دەنگەكان بۆ كەسانی تر دەچێت ،ئەی دەنگی خەڵكی تر بۆ ئەوان نەهاتووە ،بۆیە باشــترین سیستەم كە ئەگەر پێڕەو بكرێت سیستەمی زیاترین دەنگە كە هیچ كێشــەیەك بــەدوای خۆیدا ناهێنێت ،واتە سیســتەمی تاكەكەســی و هەر كاندیدێك دەنگی زیاتر بێنێت ،دەچێتە پەرلەمان و ئەنجوومەنی پارێزگا ،واتە بەناوی كاندید خۆی نەك بەهۆی حزبەكەیەوە. بەپێــی چاودێران پشتبەســتن بە هەردوو رێــژەی 1.9و 1.7بــۆ پــارت و بارســتە بچووكەكان زیانی گــەورەی هەیە ،چونكە دەنگەكانیان بۆ بەرژەوەندی پارت و بارستە گەورەكان لــە دەســت دەدەن و بۆ ئەوان دەچێت كــە دەنگــدەران نەیانویســتووە دەنگیــان بۆ بــدەن ،بــەوەش گۆڕانكاری لەالیــەن و كەســایەتییەكانی ئێســتە و پێشوودا روو نادات. هەرچی الیەنە بچووكەكانە لەگەڵ ئەوەش كە كورسییەكان لەسەر بنەمای بردنەوە بە بەدەستهێنانی زیاترین دەنگی هاوواڵتییان بەبێ ســەیركردن بۆ بارســتەكەی دابەش بكرێــت ،ئەگەرچی هەندێكیــان رازین كە رێژەكانی پێشوو بۆ 1.4بێتە گۆڕین. یەكێك لە بەرهەڵستییەكان لەبارەی یاسای هەڵبژاردنــی ئەنجوومەنــی پارێزگاكان كە ئێســتە لە پەرلەمانە ،بریتییە لە مادەی 12 كە پێوەستە بە دابەشكردنی كورسییەكان و رێی حسێبكردنی دەنگی دەنگدەران ،كە لە مادەی یەكیدا هاتووە دەنگە حسێبكراوەكانی هەر لیســتێك بەســەر ژمارەكانی (،5 ،3 ،1 ،)...7بەپێی ژمارەی كورســییەكانی بازنەی هەڵبــژاردن و ئینجــا بــەدوای بەرزترین ژمارە دەگەڕێن لەو دابەشــكارییە بۆ پێدانی كورسییەك بەو لیستە ،ئەو پرۆسەیە دووبارە دەكرێتەوە تا كۆتاهاتنی كوردسییەكان لەو بازنەی هەڵبژاردنە. دووەم /كورســییەكان بەســەر كاندیــدی لیســتەكان دابــەش دەكــرێ و دووبــارە ریزبەندی كاندیدان لەسەر بنەمای ژمارەی دەنگەكان كــە هەر كاندیدێك بەدەســتی دێنێت دەكرێتــەوە و بــراوەی یەكەم ئەو كاندیدەیە كە گەورەتریــن ژمارەی دەنگ لەو لیســتە كراوەیە بەدەست دێنێت و بەو شێوەیەشە بۆ كاندیدانی تر ،بەو پێیەی دوای هەر سێ كاندید ،براوە یەكێكی ئافرەت بێت. سیســتەمی ســانت لیگۆ لە ســاڵی 1910 داهێنــراوە و لە 1951لە ســوید و نەرویج جێبەجێ كراوە بە مەبەســتی سەرخستنی پڕۆســەی هەڵبــژاردن و مســۆگەركردنی بااڵدەستی بڕیاری گەل ،ئەو سیستەمە پشت بە مامەڵەكردن لەگەڵ دەنگی هاوواڵتییان بە رێگەیەكی تاك ،واتە دابەشكردن بەسەر ( ).. ،7 ،5 ،3 ،1دەبەستێت.
كوردستانی
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
8
یووسف لەتیف
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
دەسەاڵتی كوردی دەسەاڵتی بێگانە
لە دەمانچەوە بۆ دژە فڕۆكە
لە بازاڕی چەكفرۆشانی سۆران كڕین و فرۆشتن بە چەكی سووك و قورسەوە دەكرێت بازاڕی چەكفرۆشانی دیانا لە شارۆكەی سۆران ،یەكێك لە بازاڕە گەورەكانی چەكفرۆشییە لە كوردســتاندا ،زیاتر لە 20جۆری چەك و تەقەمەنی بچووك و گەورە لەو بازاڕەدا دەفرۆشرێن، بەشــێك لە چەكەكان لە شێوەی دەمانچە و كاڵشینكۆف بە ئاشكرا خراونەتە ڕوو ،بەاڵم چەند چەكێكی وەك بی كەی ســی و ئاربی جی و تەقەمەنی تر ،وێڕای ئەوەی لەناو فرۆشــگەكانی چەكدا نەخراونەتە ڕوو ،بەاڵم بە نهێنی دێنە كڕین و فرۆشتن ،بەرپرسانی پۆلیس و ئاسایشی ســنوورەكە ،ئاماژە بەوە دەدەن چاودێرییان لەســەر بازاڕەكە هەیە ،بەاڵم نكوڵی لە كڕین و فرۆشتنی چەك و تەقەمەنی لە دەرەوەی بازاڕەكە و چاودێری تەناهی ناكەن. وشە /سۆران -مورشید برادۆستی بازاڕی چەكفرۆشــانی دیانا ،لە شــەش فرۆشگەی سەرەكی پێك هاتووە و لە پشت بازاڕی شــارەدێی دیانا هەڵكەوتووە .لەو بازاڕەدا رۆژانە كڕین و فرۆشتن بە چەندان جۆری چەك و تەقەمەنییەوە دەكرێت. (ئ .ن .ش) یەكێــك لــە خاوەنكارەكانی بازاڕەكە ،بە”وشــە” دەڵێ“ ،رۆژانە خەڵك بەمەبەســتی كڕین و فرۆشتنی چەك روو لــەم بازاڕە دەكەن ،جیا لە پێشــمەرگە و ئاسایش و سلكی سەربازی ،هاوواڵتییانی ئاسایی چەك دەكڕن و دەفرۆشنەوە و هیچ رێگرییەك لە ئارادا نییە”. بەگوتــەی ئەو چەكفرۆشــە“ ،گەنجان و هەرزەكار و كەسانی نەناسراویش كڕیاری چەكی جۆراوجۆرن”. “وشە” لە بەدواداچوونی مەیدانیدا ،ناوی 26جۆری چەك و تەقەمەنی تۆمار كردووە كــە لەو بازاڕەدا كڕین و فرۆشــتیان پێوە دەكرێت ،لە كاتێكدا بەشێك لە چەكەكان لــە شــێوەی كاڵشــینكۆف و دەمانچە جیاجیــاكان بە ئاشــكرا خراونەتە ڕوو بۆ كڕیاران ،بەاڵم بەشێكی تر لە چەكە گەورە و تایبەتەكان وەك بی كەی ســی ،قەناس و دۆشــكە و چەند جۆرێكــی تەقەمەنی، لەناو فرۆشگەكاندا نەخراونەتە ڕوو ،بەاڵم فرۆشــیارانی چــەك ئــەو چەكانەیان لە ماڵەوە یان لە شوێنی تایبەت هەڵگرتووە و كڕیارەكانی بۆ دەبەن. چەكفرۆشەكە زیاتر دەڵێ“ ،جۆرەها چەك دێتە كڕین و فرۆشتن ،وەك كاڵشینكۆف، جەیش شــەعبی ،كووبی ،سیخۆ ،لیبی، چینی ،سێتیر ،ناتۆ ،قەناس ،ئاڕپێچی ،بڕنۆ، تاپڕ ،نارنجۆك ،هەموو جۆرە دەبانچەیەك و جۆرەها فیشەكی چەك دەست دەكەوێت”. زۆربــەی چەكەكان لەناو فرۆشــگەكاندا
لە مــاوەی ســاڵی
رابــردوودا تەنیــا
11حاڵەتی هەڵگرتنی
چەكی بێ مۆڵەت تۆمار
كــراوە و خاوەنەكانیان رووبــەڕووی كراونەتەوە
دادگا
نمایش كــراون ،بەاڵم چەكــی قورس و تایبەت لەناو ماڵی قاچاخچی و بازرگانانی چەك كڕین و فرۆشتنی پێ دەكرێت .وەك چەكفرۆشــەكە دەڵێ“ ،بی كەی ســی، دۆشــكە ،مین ،كەپســوولەكانی ،TNT هاوەن ،هــۆك ،دژەفڕۆكە ،گولەتۆپ لەناو ماڵــی قاچاخچیــان و بازرگانانی چەك لە سۆران دێنە كڕین و فرۆشتن”. لە بەرامبــەردا نەقیب هاوار ئەرگوشــی گوتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی سۆران، بە”وشە”ی راگەیاند“ ،لەبارەی دووكان و بازاڕی چەكفرۆشی لە سۆران و بە ئازادی كاركردنیان ،ئەمە تەنیا لە ســۆران نییە و لە هەموو شــار و شارۆكەكانی كوردستان چەكفرۆشــتن هەیــە و هێشــتا هیــچ بڕیارێكیشــمان بۆ نەهاتووە كە دووكانی چەكفرۆشــان دابخرێت یان ڕێگەیان لێ بگیرێت”. وێڕای ئەوەی ئەرگوشــی دەڵێ“ ،تەواوی دووكانەكانی بازاڕی چەكفرۆشی لە دیانا لەژێر چاودێری ئاسایشــدان ،واتە بۆیان نییە بەبێ ئاگاداری ئەوان چەك بفرۆشــن یان بدەن بەو كەســانەی مۆڵەتیان نییە”، بەاڵم لــە بەدواداچوونەكەی “وشــە”دا دەركەوتــووە ،تەنیا مەرجی كڕینی چەك، هەبوونی پارەیە. “دیاردەی چەكهەڵگرتــن و زیادبوونی لە سۆران بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە خەڵكانێكی زۆر پێشمەرگە یان ئاسایش یان پۆلیسن و ڕێگە پێــدراون بەهەڵگرتنــی چەك”، گوتەبێژی پۆلیسی سۆران وای گوت. بەگوتــەی ئــەو ،وەزارەتــی ناوخــۆی حكوومەتی هەرێم پێش شــەڕی داعش، فەرمانێكــی دەركردووە كــە نابێت هیچ كارمەندێكــی پۆلیس و ئاســایش پاش دەوامەكــەی چەك بــۆ ماڵــەوە بباتەوە، بــەاڵم لەگەڵ دەســتپێكردنی شــەڕی داعــش ،وەزارەتی ناوخۆ ئــەو فەرمانەی هەڵوەشاندووەتەوە. بەپێی ئامارێكی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیســی سۆران ،لە ماوەی ســاڵی رابردوودا تەنیا 11حاڵەتــی هەڵگرتنی چەكی بێ مۆڵەت تۆمار كــراوە و خاوەنەكانیان رووبەڕووی دادگا كراونەتــەوە ،ئەوە لــە كاتێكدا كە الیەنە پێوەندیدارەكان دووپاتی دەكەنەوە، زۆرینەی هاوواڵتییان چەكیان هەیە. عەلی ئەحمەد جێگــری بەڕێوەبەرایەتی ئاسایشــی گشتیی ســۆران ،بۆ “وشە”ی دووپات كردەوە“ ،نوێنەری ئاســایش لە رۆژانە لەناو دووكانەكانی چەكفرۆشــان لە شــارەدێی دیانا دانــراوە ،هەر چەكێك بكڕێت یا بفرۆشێت لە الن ئاسایش تۆمار دەكرێت ،بازاڕەكە بۆ سلكی سەربازی وەك پێشمەرگە ،ئاســایش ،پۆلیس تا ئاستێك
باشــە و دەتوانن لەو بازاڕەی چەكفرۆشان چەك بكڕن”. عەلی ئەحمەد لەبــارەی هەبوونی چەكی گــەورە و قەدەغەكراو لە ســۆران ،دەڵێ “هەر چەكێكی گەورە لە سۆران هەبێت، رێــی كڕین و فرۆشــتنی پــێ نادەین و دەستی بەســەردا دەگرین” .ئەو ئاشكرای دەكات كە “لە مــاوەی رابردوودا چەندان جۆری چەك و فیشــەكی نایاســایی وەك دۆشــكە و گولەی دۆشكە و بی كەی سی و چەند جۆرە چەكێكــی تری گەورەمان دەســت بەســەردا گرتووە و بۆ ئاسایشی گشتی رەوانە كراوە و خاوەنەكانیان سزای یاسایی دراون”. بازاڕی چەكفرۆشــانی دیانــا ،یەكێك لە ناوەندەكانــی دەســتكەوتنی چەكــە بۆ گەریالكانی پارتی كرێكارانی كوردستان/ پەكەكە ،بــەاڵم گواســتنەوەی چەك بۆ پەكەكە بە نهێنییە و ئاسایش سزای ئەوانە دەدات كارەكە دەكەن. بەرپرسەكەی ئاسایشی سۆران ئاماژەی دا، “پێداویستی پەكەكە بەهۆی ئەو بازاڕەی چەكفرۆشــان دابین دەكرێــت ،چەندان كەس لەســەر ئەم كارە گیراون كە بەشــێوەی نایاســایی چەكێكــی زۆر و فیشــەكیان بــۆ پەكەكە بــردووە و بەو هۆیــەوە چەنــدان جار چەك و فیشــەكمان لە قاچاخچییەكان گرتووە و رووبەڕووی دادگامان كردوونەتەوە”. محەمەد گۆمەشــینی گوتەبێــژی دەســتەی ســەربەخۆی مافــی مرۆڤ لە كوردســتان، هەبوونــی ئاشــكرای بــازاڕی چەكفرۆشــی و چەكهەڵگرتــن بــەو شــێوە بەرباڵوە ،بەهۆی هەڵكشــانی تاوانەكانی كوشتن دادەنێت. ئــەو بە”وشــە” دەڵێ، داتــای “بەپێــی حكوومەت نزیكەی چوار هــەزار كــەس مۆڵەتی چەكهەڵگرتنی پێ دراوە، بەاڵم ئاشكرایە چەك لە زۆربەی ماڵەكاندا هەیە، تا ئاستێك كە رەنگە زۆر دەگمــەن لــە ماڵێكی كوردســتاندا چــەك نەبێت”. گۆمەشینی زیاتر دەڵێ، “ئەو هەمــوو چەكەی بەدەســت خەڵكەوەیە، هۆكارێكی كاریگەر بووە لە هەڵكشانی تاوانەكاندا، تەنیا لە مانگی تەمووزی ئەمســاڵدا 30حاڵەتــی كوشتن بە چەك و چەقۆ لــە كوردســتاندا تۆمار
كراون”. حەسەن مستەفا یاســاناس و مامۆستای زانكۆی سۆران و ماستەر لە یاسای گشتی، بۆ “وشە”ی روون كردەوە ،لە كوردستان هەڵگرتنــی چەك بە یاســای ژمارە 16ی ساڵی 1993رێك خراوە ،جۆر و مەرجەكانی هەڵگرتن و ســزاكانی ســەرپێچیكردن دیاری كراون ،بەاڵم جێبەجێكردنی الوازە. ئەو ئاماژە بــە بڕگەی ســێیەمی مادەی 27ی ئەو یاسایە دەكات كە ئەگەر یەكێك بەبێ هەبوونی مۆڵــەت چەك هەڵبگرێت، ســزاكەی بەندكردن دەبێت بۆ ماوەیەك كە لە حەوت ســاڵ زیاتــر نەبێت ،بەاڵم دۆســیەیەكی لەو شێوەیە ئاشــكرا نییە كە یەكێك بەهــۆی هەڵگرتنی چەكی بێ مۆڵەتەوە سزا درا بێت. زیاتر دەڵــێ“ ،جێبەجێكردنی یاســاكە الوازە ،بەتایبەتی لەڕووی چاودێریكردنی شوێنی فرۆشتنی چەك و تەقەمەنی ،بۆیە پێویســتە الیەنی پێوەندیــدار بە وردی چاودێری ئەو شــوێنانە بكــەن و رێگە بە كڕین و فرۆشــتن چەك لەالیەن كەسانی بێ مۆڵەت نەدەن”.
خراپتریــن دەســەاڵتی كوردی لە باشــترین دەســەاڵتی بێگانــە باشــترە .ئەمــە گوتەی مێژوونووسی تورك “ئیســماعیل بێشكچی”یە، هەرچەندە هیچ هۆكارێكی ئەوتۆ نایەتە بینین، لە پشت درێژەدان بە ناسیستەماتیكی و خراپی ئیدارەی میزاجی كوردییەوە بێت ،لەبەرئەوەی زیاتر لــە هەڵســووڕانی داودەزگەكانی كادری پسپۆڕ و شــارەزای هەیە ،بەاڵم بەكار نەبردنی ئەو هێزانە لە شــوێنی خۆیانــدا و پڕكردنەوەی پۆســت و هەڵســووڕانی ئیدارەی دەوڵەت ،بە خەڵكانی ناحاڵی لەسەر ئینتیمای حزب حزبێنە و خزمایەتــی و بارگرانكردنی ئیدارەی دەوڵەت بە فەرمانبەری دەنگدەر ،وێنایەكی ناشــیرین و ئیدارەیەكی پڕ لە كەموكورتی پێشكەش كردووە. هێندە ناشــیرینە بە جۆرێك كە خەڵكانێكی زۆر لێی بێئومێــد بوونە كە لە ئایندەش ئەم رەش و سپییە گومان دەكرێ جیا بكرێتەوە. كــوڕی فاڵن یەكــەم دامەزراندنــی راوێكاری پێشــكەوتووە ،كچی فاڵن یەكەم دامەزراندنی سەرپەرشــتیارە لە كاتێكدا دیارە دوای 32ساڵ خزمەت لە پێنج ساڵی دوور و الدێكانەوە دەست پێ بكات و خزمەتێكــی زۆری نەوەی لە دوای یەك بكات و دوایین شــت بچێتە تاقیكردنەوە، دوای دەرچوونــی ئەو ناونیشــانەی دەدرێتێ، كەچی ئەم خاتوونە بە یەكەم رۆژی دامەزراندنی ئەو 32ســاڵەی بڕی و تاقیكردنەوەكەشی بڕی، ئەمە دوو نموونەی زۆر بچووكی ئەو ئیدارەیە و مشــتێكە لە خەروارێك ،بۆیە دەبێ دامەزراندن لەسەر پێویســتی و پسپۆڕی و ساڵی دەرچوون بێ لەسەر بڕە پارەیەكی بنەڕەتی كە یاسا رێكی خستووە ،نەك ئەوەی ئێستە هەیە ،ئەم تەخشان و پەخشانە لە هیچ شوێنێكی دنیادا نییە ،واڵتێكی وەك كۆریا جگە لە هەزاران كارگە ،پێداویســتی شــتومەكی رۆژانە و تــا دەگاتــە ئۆتۆمبێل و چەك و تەقەمەنی و كەرەســتەی تەكنەلۆجی و پیشەسازیی گەورە و كشــتوكاڵی مۆدێرن و هەموو پێداویســتییەكان و زیاد لە پێداویستی خۆیــان و هەناردەكردنیان بۆ دەرەوەی خۆیان، بارتەقــای كوردســتان فەرمانبەریــان نییــە. بەرهەمی زۆر و فەرمانبەری كەم و داهاتی زۆر، بە پێچەوانەوە فەرمانبەری زۆر و مشــەخۆری زۆر و داهاتی كەم ،ئەم ناهاوســەنگییە كەشتی دەوڵەتی نووقم كردووە ،ئەمە وێڕای لێنەپێچاوە و چەمكی (ئەمــەت لە كوێ بوو؟) ،وای كردووە ئینتیمای خەڵكانی زۆری كــەم كردووەتەوە و بێئومێدی كردوون. هەمــووان كۆكین لــە رابــردووی خوێناویی میلەتەكەمان و خەبات و تێكۆشانی پێشمەرگە و رووبەڕووبوونــەوەی مەحــاڵ لەپێناو رۆژی ئازادی میلەتەكەمان ،هەمووان كۆكین لەســەر دەوڵەتبــوون كــە ئەمــە مافێكی سروشــتی هەمووانە ،كۆكیــن لەســەر دەوڵەتی كوردی فرەیی و زۆریی كولتــوور و یەكتر قبووڵكردن، ئەی ئەم دەنگــە ناڕازییانە چین ،دەبێ خەڵكان بێئومێد نەبن لەسەر ئەوەی ئایندەش هەروا بە ناڕێكی دەڕوا و چارەنووســی نادیار چاوەڕوانیان ناكات ،بگــرە مافی هاوواڵتیبــوون بۆ هەمووە و هەمــوو بە یاســا رێك دەخــرێ و مافی تاكی تێدا پارێزراوە ،ئەمە بەشــێكی ناڕازییەكەیە كە گەندەڵكاران دروســتیان كردووە و بەشەكەی تریشی نەیارانی هاوســێ كە خۆیان هەم كورد دەچەوسێننەوە و هەم بەرەی خۆیان نادەنە هیچ مەزەو و گرووپێكی نادیــار لەالیەن خۆیانەوە، چەندیان هەژموون هەبێ تاقــی دەكەنەوە كە دەنگ لەسەر دەوڵەتبوون هەڵوەرێنن. ئەمانە هەمــوو كارتێكــەرن ،بەاڵم هــەزاران كارتێكەر ئیــرادەی پۆاڵیینی میلەت لەســەر سووربوون و موكوڕبوون لەسەر مافی چارەنووس كەم ناكاتەوە ،چونكە خــۆری ئازادی لە هەموو ئەو شەوەڕەشــانەی بینیمان گرینگترە ،راستە ئیدارەیەكی لەرزۆك و شلۆق و پڕ كەموكورتیمان هەس ،بەاڵم لە دەوڵەتی كوردیدا بیانوو بۆ هیچ جۆرێك لەو كەمتەرخەمییانە نامێنێتەوە و دەبێ ژیان بەپێی پێداویستی رێك بخرێتەوە و واڵتێك بارتەقای سروشتەكەی جوان و رێك و پڕ بەرهەم بــێ .هەرچەندە واڵتێكی جوانی دیموكراســی وەك سویســرا ،لە دەوروبەرێكی نادیموكراسیدا سەختە ،بەاڵم مەحاڵیش نییە ،چونكە كولتوور و جۆری بینینی كورد لەگەڵ بینینی دەوروبەردا جیاوازیی ئاسمان و رێسمانی هەس.
كوردستانی
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
9
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
عەقڵیەتی ئیسالمی سیاسی عێراقی تووشی فەشەل كرد وشە /مەحموود ئیسماعیل لە دوای 2003ەوە و تا ئێستەیش ،فەرمانڕەوایی عێراق لەالیەن پارتە سیاسییەكانی حسێبكراو لەسەر ئیسالمی سیاسی بەڕێوە دەبرێ .حزبی ئیسالمی لە عێراق ،سەرۆكایەتیی پەرلەمان و حزبی دەعــوەش حكوومەت و زۆرینەی وەزیر و پەرلەمانتاران لەو هێزانەن كە بەرجەســتەی بیری ئیســامی سیاسی بە ســوننە و شیعەوە دەكەن ،ئەنجامەكەی واڵتێكی وێران و چەندان تەنگژە و گەندەڵی گەورە و گەلێكی وێرانبوو و رووخا و ئاوارە. میســال ئالووســی پەرلەمانتــاری لیبراڵــی عێراق و ســەرۆكی پارتی ئومە ،بە”وشــە”ی راگەیاند ،دەتوانین بڵێین لە 2003ەوە تا ئەمڕۆ پێكهاتە و راسپاردە و شــێوازی فەرمانڕەوایی ئــەو حكوومەتــە لەالیــەن پارتــە ئاینییــە سیاسییەكانەوە دێت ،بۆیە پارتە ئاینییە عێراقی و عەرەبییەكان ،ناتوانن ببن بە دیموكراســی، چونكــە ئەوان خــاوەن عەقڵیەتێكــی كۆن و دواكەوتوون و بەربەســتن لە بەردەم بیرۆكەی بنیاتنانی دەوڵەتی مەدەنی. زیاتــر گوتی ،یەكێــك لە كێشــەكان لەگەڵ ئیسالمی سیاسی ئەوەیە لە ناوەڕۆكی دەوڵەت و ســەروەری و ســەربەخۆیی تێ ناگات ،ئەو تەنیــا ســەیری دەوڵەتی ئیســامی دەكات، واتــە بوونی خەلیفــە وەك ئەوەی ســوننەی عەرەب و توركیــا یان دەوڵەتی مــەالكان لە ئێران ،بۆیە بەرژەوەنــدی دەوڵەت و هاوواڵتی الی ئــەوان گرنگ نییە و كێشــە گەورەكە لە بەغدا ئەوەیە زۆرینەی سیاســییەكان وای بۆ دەچــن بەرژەوەندی سیاســی و بیروباوەڕیان بــە پایەتەختەكانــی تــر بێجگــە لــە بەغدا بەستراوەتەوە.
ئالوسی ئاماژە بەوە دەدات كە ئەوان “ئیسالمی سیاسیی” لە چەمكە مەدەنی و هاوچەرخەكان تێناگــەن و دوژمنــداری دەكەن ،ئــەوان بە عەقڵیەت و یاســای فەقێكان و بەر لە هەزاران ســاڵ دەژین ،بۆیــە ناتوانــن كۆمەڵگەیەكی هاوچەرخ بەڕێوە ببەن ،جگە لەوەش زۆرینەیان خاوەن بڕوانامە نین و دوا كەوتوون ،دواتر دەبێ بپرســین ئەگەر ئەوان باوەڕیــان بە دەوڵەت و بەهاكانی هەبێت ،میلیشــیای چەكداریان بۆ چییە؟ ،بۆیە لە كۆنەوە و بە بەردەوام ئاین وەك چەترێكی سیاســی لەالیەن كەســانی فاشیل بەكار هاتووە بۆ گەیشــتن بــە بەرژەوەندی و حەزی كەسی. “ئیســامی سیاســی ناتوانێت دەوڵەت بنیات بنێت ،رەنگە بتوانێ پارت دروست بكات ،بەاڵم ناتوانێ هەڵوێســتی ئاڵۆز بۆ بنیاتنانی دەوڵەت وەربگرێــت ،بۆیە بەدوای بیرۆكــە و خەونێك كەوتووە كە لە واقیعــدا بوونی نییە و خۆی لە بەردەم ملمالنێ و ناكۆكییەكدا دەبینێتەوە كە هەزار ســاڵە هەیە و كۆتای پێ نەهاتووە ،بۆیە كێشــەكەمان ئەوەیە لە 2017ەوە بە عەقڵیەتی قوواڵیی مێژوودا دەژین ،بەو شێوەش دەوڵەت بنیات نانرێت” ئالووسی وای گوت. ئــەو ســەركردە عێراقییــە كــە بیرۆكەكانی نیشتمانین و جیاواز لە مەوەزییەكان بۆچوون دەردەبــڕێ ،ئەوەیشــی گوت كە ئیســامی سیاسی بەشیعە و ســوننەوە بە بەردەوام رێك كەوتوون لەســەر هێشــتنەوەی ئەو ركابەری و ملمالنێیەیــان ،بۆ ئەوەی شــەرعییەتێك بۆ مانەوەی هەردووكیان لە دەسەاڵت هەبێت. بەگوتــەی ئالووســی “هەڵبژاردنــی داهاتوو بەشــێكە لەو دۆخەی ئێســتە كــە دەیانەوێ كۆمەڵگــە دەســتخەڕۆ بكەن بــەو ملمالنێیە تایفییە بۆ پەردەپۆشــكردنی دزی و فەشــەلی خۆیــان ،بۆیە ئیســامی سیاســی گرنگی بە
سەقامگیری واڵت نادات و بە عەیبی دادەنێت، ئــەوان ژیان بە بەرگریــكاری و بكوژ و كوژراو دەزانن و شــانازی بــە شــەهیدانیان دەكەن لەوكاتەی دەبێ شانازی بە زیندووەكان بكرێ، ئەوەش كارەســاتێكە و ئیســامی سیاسی و دەســتوەردانی ئێران و عەرەبی و ئیسالمی لە عێراق لە ئەستۆی دەگرن. بەاڵم رائید فەهمی سكرتێری لیژنەی ناوەندی حزبی شــیوعیی عێراق ،بە”وشە”ی راگەیاند، دەستووری عێراق تەواو ئیسالمی نییە و چەندان مادەی مەدەنی تێدایە ،هەروەها میكانیزمەكانی فەرمانڕەوایــی رەهەندی مەدەنییــان تێدایە، بەاڵم ئەو هێزە سەرەكییانەی حكوومەتە دوای یەكەكانــی عێراقیان پێك هێناوە ،ناســنامەی ئیسالمییان هەبووە و ئەوان خاوەن بڕیار بوون، بۆیە ئەوكاتەی باس لە تاقیكردنەوەی ســااڵنی رابــردوو دەكەین و هەندێك بۆ فەشــەلهێنانی ئیسالمی سیاســی دەیگەڕێننەوە ،پارتەكانی ئیسالمی سیاسی زیاتر گرنگییان بەو بڕگانەی دەســتوور داوە كە زیاتر مۆرك و رەنگدانەوەی ئاینییــان بەســەرەوەیە تا لــە كاری دەوڵەت رەنگ بداتەوە ،هەروەها لە دانانی سیســتەمی خوێندن ،ئەوەش كاری كردووەتە سەر مۆركی مەدەنییانەی دەوڵەت ،بۆیە ئەوەی ئێستە هەیە بەرجەستەی دەوڵەتی مەدەنی نییە. فەهمی دەڵێ “هەڵوێســتە لە بەرامبەر گرووپە چەكدارییــەكان كــە چەك تەنیا بە دەســتی دەوڵەت نییە و دیاردەیەكی مەترسیدار دروست دەكات ،دەوڵەت ناتوانێ ئاسایشی گشتی دابین بكات ،ئەوەش هەڕەشــە بۆ ســەر ئازادییەكان و ســەالمەتی هاوواڵتییان دروســت دەكات و دەوڵەتی مەدەنی پەك دەخات ،بۆیە بەو پێیەی لە رابردوودا ئەو پارتە ئیســامییانە بااڵدەست بوونە ،ئەوان بەرپرسیارن لەو دۆخەی هەیە بە دانەمەزراندنی دەوڵەتی مەدەنی و هەر پارتێكی
سیاسی لەسەر بنەمای ناسنامەی تایفیی بنیات نرابێت ،ناتوانێت ببێــت بە خاوەن پڕۆژەیەكی نیشــتمانی ،ئــەوەش لەگەڵ ئەو هەڕەشــە گەورانەی لە عێراقدا هەیە. فەهمــی دووپاتــی دەكاتــەوە كــە ئێســتە دامەزراوەكانی دەوڵەت تووشــی پەككەوتەیی هاتــوون و گەندەڵــی زۆر بــاو بووەتــەوە و دابەشــكاری تــەواوی واڵتــی گرتووەتەوە و دەســتكەوتەكان لە نێوان بەشێك لە الیەنەكان دابەش دەكرێت ،بۆیە بەگشــتی ئەو پارتانەی كــە ئێســتە فەرمانــڕەوان و لەژێــر نــاوی ئیسالمی سیاســی خوێندنەوەیان بۆ دەكرێت، بەرپرسیارێتی بەشــی گەورەی ئەو فەشەلەی كە هەیە ،دەگرنە ئەستۆ. “هەموو پڕۆژەیەكی تایفی لە عێراق فەشــەلی
پارتــە سیاســییە ئاینییەكانی ئێستە
كە لە بەغدا فەرمانڕەوایی
دەكەن ،ناتوانن دەوڵەت و كۆمەڵگــەی مەدەنــی بنیــات بنێــن ،چونكــە الیەنە ئیسالمییەكە بەسەریاندا زاڵە
هێنــاوە و جەنگی كۆتــا لە عێراق لــە نێوان دوو پڕۆژەیــە ،یەكەمیــان داوای دەوڵەتــی هاوواڵتیبوون بــە وردەكارییەكانیەوە دەكات و ئەوەیتــر پارێزگاری لەو سیســتەمە دەكات كە تا ئێســتە بوونی هەبووە و بۆ فەشەلهێنانی زیاترمان دەبات” سەركردەكەی حزبی شیوعی وای گوت. دكتۆر میران محەمەد شــێخ بزێنی مامۆستای زانكۆ و شــارەزا لە بواری سیاسی ،بە”وشە”ی راگەیانــد ،كێشــەی فەشــەلی فەرمانڕەوایی لە عێراق بــەر لــە 2003ەوە هــەر هەبووە و هۆكارەكەشی ئەو ئایدۆلۆجیایە بووە كە پێڕەو كراوە ،واتە ئەو ئیسالمییەی ئەوان دروستیان كــردووە ،ئــەوان تەنیا تەركیز دەكەنە ســەر الیەنی سیاســی بابەتــەكان ،ئــەو پارتانە لە ئیســامەتی دەرچوونە و بە هاوشێوەی پارتە عەلمانییەكان ،لە یاسادا شتێك هەیە ئەگەر لە شەرع الت دا ،پێی دەگوترێت حیلەی شەرعی، واتە فیڵكردنێكی یاسایی بۆ بەرژەوەندی خۆت. ئەو پســپۆڕە زیاتر گوتــی ،پارتە سیاســییە ئاینییەكانی ئێســتە كە لە بەغدا فەرمانڕەوایی دەكەن ،ناتوانن دەوڵەت و كۆمەڵگەی مەدەنی بنیــات بنێن ،چونكــە الیەنە ئیســامییەكە بەســەریاندا زاڵە ،ئەوەش نایەڵێت سیســتەم پرەنســیپەی دیموكراسی دروســت ببێت كە باســی لێوە دەكرێت ،بۆیە ئەو ئایدۆلۆجیایەی ئەوان پێشــانی دەدەن كە ئاینە ،شتیتر هەیە كە بەرژەوەندی خۆیانــە ،بەتایبەتی لە عێراق كە پاشكۆیەكی عەشــایەری و ئاینیمان هەیە بەتایبەتی شیعە كە چەندان ساڵە ستەمیان لێ كراوە و ئەوان بەو پاســاوە هەرچییەك بكەن بە حەاڵڵی دەزانن بۆ خۆیان. دووپاتی كردەوە كە ناڕاســتەوخۆ رێككەوتنێك لە نێوان ئیسالمی سیاسی لە شیعە و سوننە لە عێراق ،بۆ مانەوە لە دەسەاڵت هەیە.
داعش لە حەمرین خۆی ڕێك دەخاتەوە
ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعش ،بەشێوەیەكی چڕوپڕ لە جموجۆڵدایە و خۆی لە چیای حەمرین ڕێك دەخاتەوە و بەشــێكی زۆر لە سەركردەكانیشــیان لەو شــاخە بوونیان هەیە ،بە گوتەی فەرماندەكانی هێزی پێشــمەرگە ،داعش خۆی بۆ شەڕی پارتیزانی ئامادە دەكات و حەمرینی كردووە بە بنكەی نوێی خۆی. وشە /سلێمانی -هەستی كەمال دوای شكستهێنان و بەدەستەوەدانی مووسڵ كە ماوەی دوو ســاڵ پایتەختی داعش بوو لە عێراقدا ،ئێستە ئەندامانی ئەو ڕێكخراوە بەرەو چیای حەمریــن جووڵەیان كردووە و هاوكات ماوەیەك بەر لە ئێستە داعش ویالیەتی جەبەلی ڕاگەیاند وەك ئاماژەیەك بۆ جەبەل حەمرین .لە ماوەی دوو مانگی ڕابردووشــدا ئەو چەكدارانە چەند چاالكییەكی پارتیزانییان ئەنجام داوە. لیوا حاجی حەمە ڕێگر لێپرســراوی میحوەری پێنجی كەركووك ،بۆ “وشە”ـی ڕوون كردەوە، داعش هەموو هەوڵ و هێزی خۆی لە سنووری زنجیرە چیــای حەمریــن كــۆ كردووەتەوە بۆ شــەڕی پارتیزانی بۆ ســەر ئــەو ناوچانەی دەیانگاتێ.
زنجیرە چیای حەمرین لە رووی جیۆگرافی و ت و دژوار ســەربازییەوە بە ناوچەیەكی سەخ ت و لە ناوچە سنوورییەكانی ئێرانەوە بە دادەنرێ پارێزگاكانی دیالە و كەركوو ك و سەاڵحەدیندا درێژ دەبێتەوە تا نزیك سنووری سووریا. لێپرســراوی میحــوەری پێنجــی كەركووك، زیاتــر گوتــی“ ،هێــزی پێشــمەرگە هەموو ئامادەكارییەكی هەیە بۆ بەرپەرچدانەوەی هەر مەترسییەك ئەگەر داعش دروستی بكات”. هەرچەندە بەشــێكی ئەو ناوچانــەی داعش جووڵەیان بــۆ دەكات ناوچەی عەرەبین ،بەاڵم فەرماندەكانی هێزی پێشمەرگە مەترسیی ئەو گرووپە لەســەر كورد و ناوچەكان ناشارنەوە، بۆیە هەمــوو كات خۆیــان لە ئامادەباشــیدا دەبیننەوە. ی هێزەكانــی وەســتا ڕەســووڵ فەرمانــدە
پێشــمەرگە لە میحوەری چواری باشــووری كەركووك ،بە”وشە”ـــی ڕاگەیانــد ،لە پاش ڵو هێرشەكانی ســوپای عێراق بۆ سەر مووس شكســتی داعش لەو شارە ،چەكدارانی داعش ی تاك تــاك‌و مەفــرەزە دەگەڕێنەوە بەشــێوە ن و شارۆكەی حەویجە. ی حەمری ناوچە
زیاتر دەڵێ“ ،ئەو ناوچەیەی داعش هەڵیبژاردووە سەختە و بە ئاسانی كۆنتڕۆڵ ناكرێت ،هاوكات شوێنێكی باشە بۆ گرێدانەوەیان بە سووریا كە یارمەتیدەریــان دەبێت بۆ ئاســانی هاتوچۆی چەكدارەكان لە نێوان عێراق‌و سووریادا”. ژمــارەی چەكدارانی داعش لەو ســنوورەدا
كۆبوونەوەیــان ڕۆژ بــەڕۆژ بــەرەو زیادبوون دەچێــت ،تــا ئازادكردنــەوەی حەویجەش ناتوانرێت ئەو مەترسییە بڕەوێندرێتەوە و ئەو ناوچەیە لە چەكدارانی داعش پاك بكرێتەوە. ی میحوەر لە خورماتوو، عەبدواڵ بۆر فەرماندە بۆ “وشە”ـــی ڕوون كردەوە ،داعش خەونی ئەوەیە ئەو ناوچانە بەدەســت بێنێتەوە كە لە ساڵی 2014لەژێر دەستیدا بوون ،بەاڵم چیتر ئەو توانایەیان نەماوە و ئەوەی دەتوانن بیكەن شەڕی بچووك و پارتیزانییە و خێرا دەگەڕێنەوە شوێنی خۆیان. حەمریــن و ناوچەكانی نزیكــی ،مێژوویەكی دوورودرێژیــان لــە كۆبوونــەوەی چەكدارە تیرۆریســت و گرووپە تونــدڕۆكان هەیە لە مێژووی ناوچەكەدا ،ئەوەش بەهۆی سەختیی ناوچەكە و ئــەو هەلومەرجەی لە دەوروبەری ئــەو ناوچانە بۆ گرووپە توندڕۆكان دروســت دەبێت. ئەو گوتی“ ،شــەوانە داعش نزیــك دەبنەوە و شــەڕی دەروونی لەگەڵ پێشمەرگە دەكەن، هەندێ جاریش تاوەری كارەبا دەتەقێننەوە و خۆیان دەردەخەن و دواتر بۆ حەشــارگەكانی خۆیان لە حەمرین دەگەڕێنەوە”.
دۆسیە
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
10
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
دڵشاد بەرزنجی
هەرێمی كوردستانی عێراق و سەربەخۆیی
هەرێمــی كوردســتانی عێــراق ئێســتە لەســەر ڕێــی ســەربەخۆییدایە ،لە كاتی هێرشــی ئەمەریكا بۆ عێراق / ساڵی /2003هەرێمی كوردستان هەوڵی خۆی دا مانەوەی لەگەڵ عێراق وەاڵمی ئەرێنی هەبێت ،بەاڵم سەرانی عێراق مەیلێكی ئەوتۆیــان نەبوو بۆ دامەزراندنــی واڵتێكی دوو نەتەوەیی و مافی یەكسان بداتە هەردوو نەتەوەكە. ساڵی 2014هیواكان بڕان و نەهامەتی سەری هەڵدا ،سەرەتا حكوومەتــی عێراقــی بەپێچەوانەی دەســتوور بودجەی فیدڕاڵی كوردســتانی بڕی ،پاش ئەوەش لە ناكاو (داعش) یەك لەسەر سێی عێراقی داگیر كرد ،سوپای عێراق تێكشكا و كوردستان بەتەنیا ســەنگەرەكانی پاراست .ئێستە پاش شكســتی داعش لە مووســڵ ،واڵتانی زلهێز بیرۆكەیەكی نوێ لەبارەی پێوەندیی نوێی (ســوننە ،شیعە و كوردەكان) دێننە ئاراوە،بۆیە دەڵێن ئێســتە كاتێكــی گونجاو نییە بۆ سەربەخۆیی كوردستان. بەاڵم هەلومەرجــی جیهانی و ناوچەیی ئێســتە گونجاوە بۆ جووڵەی كوردســتان بەرەو ســەربەخۆیی ،ئەگەر سەیر بكەین بەهۆی ئەو جەنگە‌نوێیانەی تیرۆر و بەهاری عەرەبی لە ناوچەكە و نەخشە‌نوێیەكانی واڵتانی زلهێز ،بارودۆخی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت لە دوای 2011زەوینەی ئاوابوونی دەوڵەتی نوێ لە دروســتبووندان كە باشووری كوردستان بەهێزترین پاڵێوراویانە ،ئێســتە شــتێك نەمــاوە بەناوی دەوڵەتی (ســووریا یــان عێراق) هەریەكەیــان بۆ چەندان دەوڵەتی بچووك دابــەش بوون ،ئەوەی دەمێنێتەوە توركیا و ئێرانە ،ئەمانیش گالونەتــە ملمالنێی توندی (مەزەوی و هەرێمــی و نێودەوڵەتی) كە ناتوانــن هاوئاهەنگ بن وەك پێشوو لە دژی قەوارەی سەربەخۆی كوردستان. خاڵێكی تر بەهێزبوونی پێوەندی (دیپلۆماســی ،سیاســی و ئابووری) هەرێمە لەگــەڵ دەوڵەتانی زلهێز بەتایبەت لە سەردەمی جەنگی داعش ،كورد متمانەی ئەوەی بۆ دروست بــووە لەالیەن كۆمەڵگــەی نێودەوڵەتی كــە هێزی دژی تیرۆرە .ئەوانەی كاتەكە بە گونجاو نازانن ،دەبێ پرســیاری ئەوەیان لــێ بكرێت كەی بە گونجــاو دەزانن؟ ئەوكاتەی عێراق و سووریا لە جەنگ تەواو دەبن و بەر دەبنەوە گیانی كورد؟ یان شــیعەكانی عێراق دەوڵەتی كوردستان دەكەنە دیاری بۆمان. ئەو كەسانەی دۆخی ئەم ســەردەمەی هەرێم بە ناگونجاو دەبینــن بــۆ ڕیفراندۆم ،ئەگەر پرســەكە بە شــێوەیەكی لۆجیكــی بخەنە ڕوو ،دەبێ ســەرجەم ئەوانــە پێوەندی لەگــەڵ یەكتر بكــەن و باس لە هاوكاری و رێكخســتنی چاالكی خۆیــان بكەن بۆ ئەوەی هێزێكــی كاریگەرتر كۆ بكەنەوە بۆ سەرخســتنی پڕۆژەكە ،بەاڵم بەداخەوە هەندێ لەم برادەر و الیەنانەی هەرێــم بەپێچەوانە دەجووڵێن ،لە باتی هاوخەباتی ،كار لەســەر ملمالنێی تەسكی حزبایەتی و كۆكردنەوەی هێزی ئۆپۆزســیۆن بۆ شكســتی پڕۆژەكە دەكەن. تا ئێســتە چەند الیەنێك لــە هەرێمــدا بۆچوونی خۆیان دەربڕیوە لە دژی ریفراندۆم بە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، ئەوانیــش (بزووتنەوەی گــۆڕان ،كۆمەڵی ئیســامی) و چەند گەنجێكن ،ئەمانە 25%خەڵكی كوردســتانە كە هیچ گومانێكی لــەوە نییە بــە میكانیزمی هەڵە‌و ئاراســتەی هەڵــە‌و داخوازیی هەڵــە بۆچوونی خۆیــان دەربڕیوە كە كاریگەری نەرێنیی كردووەتەوە ســەر بازاڕ و قووتی خەڵك و پێشــاندانی دۆخــی ئەم ســەردەمەی دنیــا و هەرێم و ناوچەكە بە ئاراستەی نادروست ،ئێستەیش كە ئەم یارییە سەری نەگرت ،دەڵێن كاتێكی گونجاو نییە بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم ،با دوایی بخەین ،پرســیاری ســەرەكی ئەوەیە ئەگەر بە داخوازیی ئەوان ریفراندۆم شەش مانگ یان ساڵێك دوا بخرێت ،گەرەنتی ئەوان چییە رەوشــی دنیا و ناوچەیی وەك ئێستە لەبار بمێنێ یان ئایا بە شەش مانگ یان ساڵێكی تر چۆن دەتوانن رەوشــی ئابووری و سیاسی و سیستەمی دیموكراسی لە هەرێم بكەن بە عەیار 24؟ بەپێچەوانە ئــەوان باش دەزانــن ئەوە مەحاڵــە ،چونكە چارەســەری زۆرینــەی كێشــە سیاســی و ئابــووری و سیســتەمەكانی هەرێــم پێوەســتە بە بوونــی دەوڵەتی كوردستان ،بۆیە ئەم هەڵوێستانە تەنیا خزمەتی هەوڵەكانی ناوچەیی و جیهانی دەكەن بۆ شكستی پڕۆژەی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان.
شێرزاد عومەر :هەرچی جووی دنیایە لەگەڵ مافی چارەنووسی كورددان شێرزاد عومەر مامەســێنی نوێنەری جووەكان لە وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینی حكوومەتی هەرێمی كوردستان ،لە دیدارێكی “وشە”دا رای دەگەیەنێت ،رەوەندی جوو لە ئەمەریكا نیگەرانن لەخۆ بەدوورگرتن و نەبەستنی پێوەندی نوێنەری حكوومەتی كوردستان لەگەڵ ئەواندا. ئاشكرای دەكات كە رەوەندی جوو لە دنیادا پشتگیری لە دەوڵەتی كوردستان دەكەن و كاریگەریشیان هەیە بەسەر بڕیاری سیاسیی دەوڵەتی ئیسرائیل.
وشە /فەرمان سادق وەك نوێنەرایەتی پێكهاتەی جوو لە وەزارەتی ئەوقاف و كاروبــاری ئاینی ،پشــتگیری لە ریفرانــدۆم دەكــەن ،هەڵســەنگاندتان بۆ دەرئەنجامەكەی چییە؟ وای دەبینــم بڕیــاری ریفرانــدۆم تەنیا هی ســەركردایەتیی كــوردی نییــە ،بەڵكو هی هەموو ئەوانەیە كە سااڵنێك خەباتیان كردووە و شــەهیدیان داوە بۆ جیابوونەوە لە عێراقی عەرەبی. كوردانی جوو یەكەم ئاین بووین عەرەبەكان ئێمەیــان لــە عێــراق دەركــرد ،پاشــان پێكهاتەكانی تری كوردانی كاكەیی ،ئێزیدی و شەبەك ،بۆیە هەڵسەنگاندمان لە دیدگەی بیركردنەوەیەكــی كوردانەیــە ،بڕیــاری ریفرانــدۆم بڕیارێكی لە جێیــە و پێمانوایە زۆر درەنگیش كەوتــووە ،كەواتە بۆ ئەوەی جارێكی تــر كورد جینۆســاید نەكرێتەوە، باشــترین چارەســەر راگەیاندنی دەوڵەتی كوردســتانە ،وەك پێكهاتــەی كوردانــی جوو نــەك هەر پشــتگیری دەكەین ،بەڵكو دەمانەوێت ببینە بەردێكی بچووك بۆ دیواری ئەو دەوڵەتە كوردییە. بە فەرمی یا نا فەرمی داواتان لێ كراوە رۆڵ بگێڕن بەو پێیەی ناســراون لەناو رەوەندی جوو لــە دنیادا ،بــە تایبەت لــە ئەمەریكا، هاوكات لە ئیسرائیلیش پێوەندیتان هەیە؟ وای دەبینیــن بڕیــاری ریفرانــدۆم چارەنووسســازە ،هەست بە بەرپرسیاریەتی دەكەیــن ،بۆیە پێویســت نــاكات داوامان لــێ بكرێت ،ئەگــەر بكرێ یان نــا ،كار بۆ سەرخستنی دەكەین. كەواتە چیتان كردووە؟ گــۆڕی چەنــد پەیامبەرێكــی جــوو لــە كوردســتانە ،هەوڵمان داوە لە رێی ئاینەوە
هەســت و ســۆزی رەوەندی جوو لە دنیادا بەالی پرسە نەتەوایەتییەكەمان بجووڵێنین، پێمانگوتون ئەگەر كوردســتان ســەربەخۆ بێت ،ئەوا گــۆڕی باوباپیرانمان و پەیامبەران و شارســتانییەتمان لە كوردســتان پارێزراو دەبێت .ئەمەش لە سفری تەكوینی تەوراتی پیــرۆز وا باس كراوە كە مــرۆڤ یەكەم جار لە نێــوان هەردوو رووبــاری دیجلە و فوڕات ژیاون .بەشــێكی تــەورات بەناوی ســفری ماعوون لە ئەلقووش لە كوردستان دابەزیوە، لێرەوە بەپێی ئاینی ئێمە كوردستان خاكێكی زۆر پیرۆزە و میلەتەكەشــی پیرۆزە و نەوەی پەیامبەر نــووح و ئیبراهیمن ،بۆیە توانیومانە
هەوڵمــان داوە لــە رێی ئاینەوە هەست و ســۆزی رەوەندی جوو لــە دنیادا بەالی پرســە نەتەوایەتییەكەمان بجووڵێنین ،پێمانگوتون ئەگــەر كوردســتان سەربەخۆ بێت ،ئەوا گۆڕی باوباپیرانمان و پەیامبەران وشارستانییەتمان لە كوردســتان پارێزراو دەبێت
سۆزی رەوەندی جووی دنیا بەالی دەوڵەتی كوردی رابكێشــین ،چونكە هەرچی جووی دنیا هەیــە ،قــەرزاری نەوەی مــادەكان و ئیمپراتۆریــی میزۆپۆتامیایــە كە جووەكانی پاراســتووە و لە خۆیانی گرتووە ،ئێســتەش دەبێت ئەوان پشتگیری لێ بكەن. وەاڵمیان چی بوو؟ هەرچی جــوو هەیە لە دنیــادا لەگەڵ مافی چارەنووسی كورددایە. ئیسرائیل وەك یەكەم دەوڵەت زوو پشتگیری بۆ دەوڵەتی كوردستان راگەیاند ،هۆكار چییە وا پشتگیری دەكات؟ هۆیەكــەی ئەوەیە رەوەندی جــوو لە دنیادا پشــتگیریی لێ دەكات ،مانەوی ئیســرائیل بەندە بە رەوەندی جــوو لە واڵتان بەتایبەت ئەمەریكا ،بۆیە ناچــارە لەگەڵ رەوەندەكانی خۆی بێت .جگــە لەمــەش ،هەبوونی 230 هەزار جوو لە ئیسرائیل ،ئەوانیش وێنەیەكی جوانیان نیشــان داوە و كاریگەریی لەســەر شەقامی دەوڵەتی ئیسرائیل دروست كردووە. رەوەنــدی جوو بەتایبەت لــە ئەمەریكا بەوە ناســراوە كاریگەریی لەســەر بڕیــار هەیە، دەتوانن كاریگەری لەسەر دەوڵەتی ئەمەریكا دابنێن؟ بێگومان ئەگــەر نوێنەرایەتــی حكوومەتی كوردســتان بتوانێ رۆڵی خــۆی بگێڕێت ،لە سەردانمان بۆ ئەمەریكا و دانیشتنمان لەگەڵ رەوەندی جــوو هەروەها رێكخراوەكانی جوو لەوێ ،ئەوان گلەیییان لە نوێنەری كوردستان هەیە و دەڵێن چەنــدان جار داوەتنامەیان بۆ ناردوون بۆ بەشداریكردن لە رێوڕەسمەكانیان، پشتگوێ خراوە و كەس نەچووە. نوێنەرایەتی كوردستان دەبێت ئەو بەربەستە فۆبیایەی لەسەر پێوەندییەكانی كورد و جوو هەیە بشكێنن ،نابێت گوێ بەو ترسە بدەن كە ئەجێندای ئێرانی و عەرەبییە لەسەر پێوەندیی
كورد و جوو ،بەتایبەت كورد هەموو شتێكی لە دەست داوە ،بۆچی دەترسێت لە پێوەندیی راســتەوخۆ لەگەڵ جوو؟ پێم وایە كێشەكە لەوەدایە ســەركردایەتیی كوردی بەهەمان عەقڵیەتی شــاخ پێوەندییەكانی لە شار پەرە پێ داوە ،ئەوەتا نوێنەری كوردستان لە تاران پێچەوانەی سیاسەتی حكوومەتی كوردستان قسە دەكات و كەســیش یەخەی ناگرێت ،با نوێنەری كوردســتانیش لە ئەمەریكای ئازاد ئەو فۆبیایە بشــكێنێت و بە فەرمی بەشداری چاالكییەكانــی رەوەند و رێكخراوەكانی جوو بكات. پێمــان وایــە ئــەو شــێوازە كاركردنــەی نوێنەرایەتــی حكوومەتــی كوردســتان لە ئەمەریــكا ،هەڵەیە و زۆرجــار رێكخراوەكان و رەوەندی جــوو لەوێ گلەیییــان كردووە كە بەشــداری چاالكییەكانیان ناكەن ،راستە مەترســی ئێران هەیە ،بەاڵم ئێران ناتوانێت هێرش بكاتە سەر كوردستان. ئەوەتــان گەیاندووەتــە نوێنەرایەتیــی حكوومەتی كوردستان؟ بەڵــێ ،راســتەوخۆ بــە بەیــان ســامی عەبدوڕەحمان نوێنەری حكوومەتی هەرێمی كوردســتانمان گەیاندووە ،ئەو گوتی خۆمان دەپارێزین ،بەاڵم ئەو پاساوە لۆجیكی نییە. كوردانی جوو توانیویانە كاریگەریی لەســەر بڕیاری دەوڵەتی ئیسرائیل دابنێن؟ ئێمــە وەك كۆمەڵگــەی كوردانــی جوو لە كوردســتان ،هەروەها رەوەنــدی كوردانی جوو لە تاراوگــە و رەوەندی كوردانی جوو لە ئیسرائیل ،بەیاننامەیەكی هاوبەشمان دەركرد بۆ پشــتگیریكردنی دەوڵەتی كوردســتان و رامانگەیاند كــە كار بۆ دامەزراندنی دەكەین. كوردانی جوو لە ئیســرائیل لەڕووی سیاسی چــاالك نین ،بــەاڵم لەڕووی رۆشــنبیری و كولتــووری كاریگەرییــان هەبــووە و حزبە سیاسییەكانیش گوێیان لێ دەگرن. بۆچــی نوێنــەری پێكهاتــەی جــوو لــە ئەنجوومەنی بااڵی ریفراندۆم نییە ،لە كاتێكدا نوێنەرایەتییەكانــی تــری وەزارەتی ئەوقاف نوێنەریان هەیە؟ ئێمــەش هەمان پرســیارمان هەیــە ،نازانم حكوومەتی كوردســتان بۆ دەبێ بترسێت لە هەبوونی ئێمە لــەو ئەنجوومەنە ،چونكە من وەك جوویەك دەتوانــم نوێنەرایەتی خۆم لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بكــەم و كاریگەری دابنێم ،نەك پێكهاتەیەكی تر قســە لە جیاتی ئێمە بكات ،بــەاڵم نوێنەرمان هەبێت یان نا، ئێمە پشتگیریی خۆمان لە ریفراندۆم دەكەین و كاریشی بۆ دەكەین. كەواتە فەرامۆشكردنتان زیان دەگەیەنێت بە هەوڵە دیپلۆماسییەكانی ئەنجوومەنەكە؟ پێــش دامەزراندنــی ئــەو ئەنجوومەنە ،لە گەشــتێكدا بۆ ئەوروپا و ئەمەریكا و كەنەدا، باســی هەموو شــتێكمان لەگەڵ رەوەندی جوو لــەو واڵتانە كردووە ،بــەاڵم نەبوونمان هەر كاریگەری دادەنێت ،ئەگەر ئێمە خۆمان باســی تااڵنی جووەكان بكەیــن ،كاریگەری لەسەر رەوەندی جوو و هەروەها دیپلۆماتكارە ئەوروپییەكان كە چەنــد پەرلەمانتارێكیان جووە ،دادەنێت ،كاتێك ئێمە خۆمان باســی مێژووی 70ســاڵی راگواســتنی زۆرەملێ و دەركردنمان بكەین ،باسی ئەوە بكەین كورد ئێمەی چۆن حەواندووەتەوە و شاردووەتەوە لە دەســت رژێمە عێراقییــەكان ،بێگومان هەبوونمــان كاریگەریی زیاتــر دادەنێت كە پێشتر خۆیشمان هەر لە هەفتەنامەی "وشە" داوامان كــرد پێكهاتــەكان نوێنەرایەتییان هەبێت ،كەچی هەموویــان نوێنەریان هەیە تەنیا ئێمە نەبین.
دۆسیە
مافپەروەر محەمەد ئەسعەد
ریفراندۆم بۆچی گرنگە؟ كارتی دڵنیایی و گەرەنتی ژیانەوەی سەربەستانەیە لە ناوچەیەكی ئاڵۆزدا. دەنگی ئیرادەی گەلە بۆ سەركەوتن لە ئازادی و كۆڵنەدان لە پێشمەرگەبوون بۆ كوردستان. سیاسەتی ریفراندۆمی ئێستە ،جیاواز لە ڕیفراندۆمی چەند ساڵ لەمەوپێش ریفراندۆمێكــی فەرمییــە و لەالیەن ســەركردایەتیی كــوردەوە بڕیاری یەكالكەرەوەی لەســەر دراوە ،بۆیە بەشــێكی رژدە لە پرۆسەی سیاسیی ناوخۆی كوردســتانی باشوور و عێراقی شكســتخواردووی ژێر دەسەاڵتی ناڕەوای ئێران و گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە و پێوەندیشی هەیە بە سیاسەتی جیهانی تا ئەو ئاســتەی بــاس لە پێوەندیی ئەوان لەگــەڵ ئەم ناوچەیەدا بكرێت . ریفراندۆم خاڵێكە ڕاســتەوخۆ پێوەندی هەیە بە پرسی شكستی دەوڵەتانی ناوچەكــە بەتایبــەت ئێران و عێراق و توركیا و ســووریا لە چارەســەری پرســەكانی واڵتی خۆیاندا و داهاتووی ئەو واڵتانەوە .كورد لە شەڕی دژی تیرۆردا (كە دیاردەیەكی ناوچەیی بەاڵم بە كارتێكەریی نێودەوڵەتییەوەیە)، ڕاستەوخۆ بەشدار بووە و هاوبەشی هاوپەیمانان و ئەوانەیە كە دژی تیرۆرن، نەك هەر ئێستە ،بەڵكو لە داهاتووشدا وا دەمێنێتەوە ،بۆیە ڕیفراندۆمی كورد گرێ دراوە بە داهاتووی تیرۆر یان سەقامگیریی ناوچەكەوە. ڕیفراندۆمی كوردستان بەشێكە یان هەنگاوێكە لەم سەقامگیرییەی دەبێ لەم ناوچەیەدا جێگیر بكرێت .لەبەر گشــت ئەم هۆكارانە پرسی ریفراندۆم پرسێكی پەراوێزخراوی دەمەتەقێی حزبەكانی دژبەری سیاسیی كوردستان نییە .پرۆســەی ریفراندۆم هەر لە ئێســتەوە هەژموونی مەعنەویی خۆی بەســەر هەر چوار پارچەی كوردســتان و هاوواڵتییانی دیاسپۆرادا جێگیر كردووە. پڕۆســەی ریفراندۆم گوتارێكی یەكگرتوویی هێناوەتە ناو ژیانی سیاسی و كارگێڕی و فیكری و تەنانەت ئابووریی ئەم واڵتەوە و خەریكە كوردســتان دەكاتە خاوەن یەك گوتاری میلی مۆدێرن و ڕۆشن تا دنیا بە ئاسانی لە كورد و داخوازی كوردستان حاڵی ببێت و هەڵوێست وەربگرن .ئەم گوتارە شكست بە گشت ئەو گوتارانەی تر دێنێت كە لەسەر بنەمای ناوچەیی ،بەرژەوەندیی تەسكی ئابووریی و سیاسەتی پارچە پارچەبوون ساغ بوونەتەوە و ڕێگرن لە یەكانگیری كورد و كوردستان. گەشەی دیمۆگرافیی كوردستان وا لە ئێمە دەكات لە سااڵنی ئایندەدا ببین بە خاوەن هێزی كاری بەرفراوان لە بازاڕی كوردستاندا ،ئەمە خۆی یەكێكە لە فاكتەرە هەرە كاریگەرەكانی گەشەی ئابووریی بەرچاوی داهاتووی واڵتی ئێمە ،بۆیە بۆ سەركەوتن لەم ئەركەدا دەبێ هەلی كار بە ئیدارەیەكی باشی ئابووریی واڵتەوە دابین بكەین ،ئەمەش بە دامەزراندنی دەوڵەت دەكرێ. لە چەند ســاڵی رابردوودا بــۆ دنیامان ســەلماند لە مەیدانــی ئابووریدا گشــت چانس و هەلێك تەنانەت دەرفەتی بچووكیشــمان بــە كار هێناوە بۆ هاوكاری لەگــەڵ دنیای دەرەوە ،ئێمە بناغەیەكمــان دامەزراندووە كە لەســەر ئابوورییەكی كراوە بەرەوڕووی ئابووریی جیهانی ســاغ بووەتەوە. بۆیە خوازیارین ببین بە بەشــێك لەو سیستەمەی پێی دەگوتری (ئابووریی جیهانی). گۆڕانی ســتراكچرال بە واتای گواستنەوەی هێزی كاری زۆری كوردستان بۆ كار و چاالكی بە بەرهەمتر ،پێویســتی بە هاوكاریی كۆمپانیا فرەڕەگەز و نێودەوڵەتییەكانە ،كوردســتان بواری ڕاكێشانی سەرمایەی ڕاستەوخۆی دەرەكی لە بەردەستدا دەبێت ئەگەر سەربەخۆیی مسۆگەر بكات .ئێمە بەم هەنگاوەوە دەتوانین دامەزراندن بۆ ملیۆنان گەنجی ئەم واڵتە بكەین و ببێت بەهۆی گەشەی سیستەمی بانكی و گەشەی كەرتی تایبەتی كوردستان و ئابوورییەكی زیندوو. داهاتــووی ئێمە لە كۆیالیەتیدا نییە و لە گەڕانەوە بۆ ژێر ڕەحمی مالیكی و كەســانی وەك ئەودا نییە .لە گەڕانەوە بۆ ژێر شكۆ و سەروەریی حكوومەتی شكســتخواردوو و پڕ تەنگوچەڵەمەی وەك عێراق و سووریادا نییە ،ئێستە زۆر لە چاودێرانی شــارەزا بە زمانی ئاشــكرا رای دەگەیەنن كە واڵتانێك بە ناوی عێراق و ســووریا نەماون ،ئێمە بۆ كوێ بگەڕێینەوە؟ هیوامان بە كام لە سیاسەتوانانی ئەو واڵتانە هەبێت تا شــەراكەتمان لەگەڵدا بكەن؟ كامە سەقامگیری ئەو واڵتانە دەتوانێ ئێمەش بپارێزێت؟ ڕیفراندۆم وەك كردەوەی كۆنكرێتی ،ڕێخۆشــكەری هەنگاوێكی گەورەی مێژوویییە بۆ كورد ،وەك پرۆســە ،پرۆســەیەكی تەواوكاری و پێكهاتەیی میلییە بۆ كورد لە ئاستی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا. ئەگەر پرتەوبۆڵە هەبێت و نەیاری دژ بەو هەنگاوانەی سەربەخۆیی هەبێت، یــان لەبــەر دوژمنایەتییە یان لەبــەر نەزانی ،بەاڵم هیــچ كامیان توانای خۆگرتنیان لە بەرامبەر پرۆسەی رێفراندۆمدا نییە .پێگەی ئەمڕۆی كورد و كوردستان بە هەموو پێكهاتەكانییەوە بەرئەنجامی فیداكاری و گیانفیدایی ســەتان ڕۆڵەی ئەم میلەتەیە ،ئەم دەرفەتە لە دەست نادەین ،لەبەرئەوەی گشــتمان لەم پرۆســەیەدا گەورە دەبین ،كامڵ دەبین ،لــە ئاواتەكانمان نزیك دەبینەوە ،لەبەرئەوەیە مندااڵنی ئەمڕۆ و ســبەی ڕۆژی كوردســتان، شایستەی ئەم هەنگاوە مێژوویییەن.
دوای ڕیفراندۆمیش بەریتانیا پشتیوانی سیاسیی كوردستان دەبێ
وشە /باز ئەحمەد بەریتانیــا یەكێكە لــە واڵتە زلهێزەكانی دنیــا و ڕۆڵی لە تــەواوی هاوكێشــەكانی ناوچەكــەدا هەیە ،بۆ پرســی ڕیفراندۆم و ســەربەخۆیی كوردستان ،ئەو واڵتەیش تەنیا كاتەكــە بە گونجاو نازانــێ ،بەاڵم لەنــاو پەرلەمانەكەیدا پشتیوانانی سەربەخۆیی كوردستان زۆرن .ماری گلیندن پەرلەمانتاری پارتــی پارێزگارانی بەریتانیا لە دیمانەیەكی "وشە"دا دڵنیایی دەدات كە بەریتانیا دوای ڕیفراندۆمیش پشتیوانی سیاسیی كوردستان دەبێ و لە هاوكارییەكانی بۆ پێشمەرگە بەردەوام دەبێ. ئەو پەرلەمانتارە تیشــك دەخاتە ســەر ئەوەیش كە دوای مانگێكی تر ئــەو واڵتانــەی لەگەڵ كاتــی ڕیفراندۆمی كوردســتان كێشــەیان هەیە ،قبووڵی دەكەن و لەگەڵی دەبن. * كوردستان لە 25ئەیلوول/سێپتێمبەر ڕیفراندۆم ئەنجام دەدا؟ هەڵوێستی بەریتانیا چییە؟ وەزیــری دەرەوەی بەریتانیــا ڕای گەیانــد كە ئێمە لەویســت و خواســتەكانی كورد تێ دەگەین ،بەاڵم ئێستە كاتێكــی گونجاو نییە بــۆ ئەنجامدانــی ڕیفراندۆم ،بەاڵم ئێمە لــە گرووپی پەرلەمانتارانی هەموو فراكســیۆنەكانی نــاو پەرلەمان كــە منیش یەكێكــم لە ناویانــدا ،پڕۆژە پێشــنیازێكمان پێشكەشــی پەرلەمان كرد تا پێشوازی لە ڕیفراندۆمی كوردســتان بكرێ و ڕێز لەو مافەی گەلی كوردســتان بگیرێت مافی چارەی خۆنووســینی خۆیان دیاری بكەن ،كەی و چۆن ئــەو مافە پێڕەو دەكەن ،ئەوە تایبەتــە بە خۆیان ،هاوكات پێشــتریش لە گفتوگۆیەكی نــاو پەرلەمان گوتــم هەرچەندە كوردســتان هەزار میل لێمانەوە دوورە ،بەاڵم ئازایەتی و قارەمانی پێشــمەرگە لە ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر ســوودی گەورە و ڕاستەوخۆی بە بەریتانیا و دنیا گەیاند ،ئێمە قەرزاری كوردســتانین و قەرزەكەیشمان گەورەیە و پێویستە بتاندەینەوە ،جگەلەوە سووربوونی خۆم ڕاگەیاند لەسەر پشتیوانیكردنی بەریتانیا و كۆی حزبەكانی ناو پەرلەمان بۆ ئەوەی ئێوە مافی چارەی خۆنووســینی خۆتان جێبەجێ بكەن و دڵنیام ئازادبوونی ئێوە سوودی زۆری بۆ جیهانی ئازاد و دیموكرات دەبێ. * پارتی پارێزگارانی بەریتانیا بە ئاشكرا پشتیوانی ڕیفراندۆم و سەربەخۆیی كوردســتانی ڕاگەیاند ،ئەی حزبەكانی تر هەڵوێستیان چییە؟ ئــەو پڕۆژەیەی خســتمانە بەردەم پەرلەمــان ،هەمووحزبەكانی تێدا بوو ،لە ئەندامانی پارتی پارێزگاران و پارتی كار و پارتی نیشــتمانی وێڵز و پارتی نیشتمانی سكۆتلەندا و پارتــە نەتەوەیییەكان ،بــە ڕوونی هاوســۆزن لەگەڵ كوردســتاندا ،چونكە هەمووان شــایەتی بوێری و دلێری و ئازایەتی پێشــمەرگەن كە چۆن بەرگــری لە بەهاكانی مرۆڤایەتی كرد و تیرۆریســتانی شــكاند و باوەشــی بۆ پێڕەوانی ئاینەكانی تر كردەوە كە لە ترســی تیرۆر ڕوویان لە كوردستان كرد .هاوكات لە كوردستان فرەیی و ئازادی
بەریتانیا و ڕۆژئاوا قەرزێكی گەورەی كوردستان و پێشمەرگەیان الیە دەبێ بەریتانیا ئەو قەرزە بداتەوە
ئاینی و لێبووردەیییەكی زۆر هەیــە ،ئەمانە وای كردووە هەمووان لەگەڵ كوردستان بین و پشتیوانتان بین. * ئێســتە بەریتانیا پێوەندی باش و هاوكاری ســەربازی و ڕاهێنەرە سەربازییەكانی مەشــق بە پێشمەرگە دەكەن. دوای ڕیفراندۆم ،چۆن مامەڵە لەگەڵ كوردستان دەكەن؟ باوەڕم وایە هیچ ناگۆڕێ و بەم شێوەیەی ئێستە پێوەندیو هاوكارییــەكان بــەردەوام دەبن ،وەزارەتــی بەرگریی بەریتانیا ئێســتە لەگەڵ چەند واڵتێكی تر كار دەكەن بۆ نوێكردنەوەی پەیكەری هێزی پێشمەرگە و یەكخستن و ڕێكخســتنەوەی ،مەشقكردنی پێشمەرگە بەردەوام دەبێ و واڵتانــی تریش بەردەوام دەبــن ،ئێمە لە پەرلەمان وەك گرووپی پەرلەمانتارانی سەرجەم حزبەكان سڵ ناكەینەوە لە پێشكەشــكردنی پڕۆژە بڕیاری زیاتر بــۆ پابەندكردنی حكوومەت بە هاوكاری زیاتری كوردستان و پێشمەرگە و چارەسەركردنی پێشمەرگە بریندارەكان. * بەاڵم كوردســتان كەناراوی نییە تا بگات بە واڵتانی دنیا، ئەگەر واڵتان سنوور دابخەن ،بەریتانیا ئامادەیە پشتیوانی كوردستان بكات؟ ڕاستە ســەركردایەتیی كوردستانیش ئەوەیان لەبەرچاوگرتووە كە كوردســتان لەسەر دەریا نییە ،بەاڵم پاراستنی واڵتەكەتان بــە بنیاتنانی پێوەندیی تۆكمــە و بازرگانیی هاوبــەش و بەرژەوەندیی هاوبەش لەگەڵ دراوســێكان كارێكی گرنگ دەبێ ،باوەڕم وایە بەریتانیا بەردەوام دەبێ لە پێشكەشكردنی پشــتیوانی سیاسی بۆ كوردستان وەك هاوپەیمانێكی باش و متمانەپێكراو. * واڵتــان دەڵێــن كاتەكە بــۆ ڕیفراندۆم گونجــاو نییە، ئایا كاتێكی نموونەیــی هەیە بۆ ئەنجامدانــی ڕیفراندۆم لە كوردســتان؟ بەریتانیــا خاوەنی كۆنتریــن ئەزموونی دیموكراتییــە ،ئایا پێچەوانەی بنەمــا دیموكراتییەكان و ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان دەوەستنەوە؟ ئێــوە مافی خۆتانە بڕیار بدەن و دەشــكرێ پێشنیازتانبۆ بكرێ لەوەی ئێســتە كاتی نییە ،بەاڵم پێویســتە ئەوە لەبەرچاو بگیرێ كــە ئەو هەنگاوەی كوردســتان بەهۆی شكستی فیدراڵیەتە لە عێراق لە دەیەی ڕابردوودا ،هاوكات بەهۆی پابەند نەبوونە بە دەســتووری عێراق بۆ ڕوانینی بە یەكسانی بەرامبەر هەر پێكهاتە و تاكێكی عێراق ،زۆرینەیان لەو بڕوایەدان ئێستە كاتی سەربەخۆیی كوردستان هاتووەتە ئەو ئاستەی بخرێتە سەر مێزی گفتوگۆ ،بەاڵم زۆریش هەن دەیانــەوێ تیرۆر و داعش ڕێشــەكێش بكەن و دڵنیا بن لە دروست نەبوونەوەی ڕێكخراوی تری تیرۆریستی هاوشێوە و ڕێگر بن لە پاشماوەی داعش بۆ دووبارە دەستكردنەوە بە جموجۆڵ .بەگشتی هیچ الیەك دژی ئەو مافەی كوردستان نییە. * ئایا ئاســایییە واڵتانی ئازاد و دیموكرات دژی بنەمایەكی دیموكراتــی و ئازادی و مافــی مرۆڤ بوەســتنەوە كە لە پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكاندا هاتووە؟ زۆر لە واڵتان ئێســتە دۆخەكەیان لەبەرچاو تەواو ڕووننییە ،بەگوێرەی لێكدانەوەكان لە مانگی داهاتووەوە لەگەڵ واقیعەكە دەبن و لەگەڵ دۆخە سیاســییەكە هەنگاو دەنێن و بەشێوەیەكی گشــتی ڕێگر نابن ،دەوڵەتە نەتەوەیییەكان هانی ئەوە نادەن دەوڵەتێكی تری نەتەوەیی دروســت ببێ، بەاڵم لــە چەند دەیەی ڕابــردوو چەنــدان دەوڵەتی تری هاوشێوە دروست بوون ،بە تەواوی بابەتەكە پێوەستە بە ئێوە كە هەمووتان ئەو داوایە بكەن و ئەنجامی بدەن ،دوای ئەوە پشتیوانی بەدەست دێنن. * لە عێراق ،ئێران هەژموونی خۆی سەپاندووە و میلیشیاكان خەڵــك دەكوژن و هێزی مەزەوین ،ئایــا بەریتانیا و ڕۆژئاوا بەالیانەوە ئاسایییە میلیشیا هێرش بكەنە سەر كوردستان؟ هیواخــوازم كوردســتان بــە ئامانجەكــەی بــگات وپێوەندییەكانــی لەگــەڵ عێراق لــە ئاســتێكی زۆر باش بهێڵێتەوە ،ئەگەر وەك بەشــێك لە عێراق بێ ئێستە یان لە داهاتــوو ببێ بە دراوســێی ،هاوكات پێویستیشــە عێراق میلیشیاكان بخاتە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆی و پەنا بۆ هێز نەبرێ و پێویستە بە دانوستاندن بەغدا و هەولێر بگەن بە ڕێككەوتن لەســەر دیاریكردنی ســنووری باشــووری كوردستان بە
شێوازێكی كۆتا وەك كەركووك و ناوچەكانی تر. * پێوەندییەكانی كوردســتان و بەریتانیا لە ئێستە و داهاتوو چۆن پێناسە دەكەیت؟ پێوەندییەكانی شانشــینە یەكگرتووەكان و كوردســتانزۆر باشــە ،وەزیرەكانمان كاتێك سەردانی ناوچەكە دەكەن دێنە هەولێــر ،گەلی بەریتانیا لــە مەینەتییەكانی خەڵكی كوردستان لە ڕابردوو تێگەیشتووە ،لە 1991یش بەریتانیای مەزن پشــتیوانی دانانی هێڵی دژەفڕین و دانانی پەناگەی ئارام بوو بۆ كوردســتان ،بۆ ڕێگریكردن لە دروســتبوونی كۆمەڵكوژی تر لەالیەن ســەدام حوسێنەوە ،بۆیە بەریتانیا بەردەوام دەبێ و لە داهاتووش پێوەندییە سیاســییەكان و بازرگانی و خوێندنی بااڵ و كاركردن لە نێوان هەردووالمان بەردەوام دەبێ.
وەزارەتی
بەرگریی بەریتانیا
لەگەڵ واڵتانی تر
هێزەكانی پێشمەرگە ڕێك دەخەنەوە
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
پەرلەمانتارێكی بەریتانیا :مانگێكی تر واڵتان لەگەڵ ڕیفراندۆمی كوردستان دەبن
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
11
ریفراندۆم
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
12
دان بە شەرعیەتی ریفراندۆم دەنێن
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
سەربەخۆكان :گوتاری بەرەی نەخێر ناكۆكی و دژیەكی زەقی تێدایە وشە /سلێمانی بــەرەی نەخێــر بــۆ ریفرانــدۆم لەكاتێكــدا ئەنجامدانی ریفراندۆم بە بڕیارێكی ناشــەرعی لــە قەڵــەم دەدات ،لــە هەمان كاتــدا داوا لە هاوواڵتییان دەكات بە نەخێر بەشداری بكەن، چاودێرانی سیاسی و شــارەزایان دووپات لەوە دەكەنەوە ،ئەو بەرەیە نازانــن چییان دەوێت، لەكاتێكدا پرۆسەكە بە ناشەرعی دادەنێن ،بەاڵم لە هەمان كاتدا بڕیار دەدەن بەشداریشــی تێدا بكەن. دوێنێ هەشــتی ئابی ،2017بــەرەی (نەخێر بۆ ریفراندۆم لە ئێســتەدا) ،دامەزراندنی خۆی راگەیاند و یەكەم راگەیەنراوی خۆیان خوێندەوە، بەرەكە لەالیەن شاسوار عەبدولواحید خاوەنی كۆمپانیای نالیا سەرپەرشتی دەكرێت و لەپاڵیدا هەریەك لــە رابوون مەعــرووف پەرلەمانتاری گــۆڕان و فەرهــاد ســەنگاوی پەرلەمانتاری یەكێتیی نیشــتمانی ،فاڕووق رەفیق نووسەر و چەند كەسێكی تر هەن. ئــەوان لــە راگەیەنراوەكەیانــدا ،ئەنجامدانی ریفراندۆم بە ناشــەرعی و نایاســایی دادەنێن، بەاڵم لــە هەمان كاتــدا داوا لــە هاوواڵتییان دەكەن لە بەشداریكردنیاندا لە ریفراندۆم دەنگ بە نەخێر بدەن ،ئەوەش بووەتە جێی پرسیار بۆ شارەزایان و هاوواڵتییان كە ئایا ئەگەر پرۆسەی ریفراندۆم نایاسایی و ناشەرعی بێت ،چۆن دانی پێدا دەنێن و بەشداریی تێدا دەكەن. كاروان كەمال ،كەســایەتیی كۆمۆنیســت بە
“وشــە”ی راگەیاند“ ،ئەو بەرەیــەی دژایەتی ریفراندۆم دەكات ،لەكاتێكدا بانگەشــەی ئەوە دەكات كــە پرۆســەكە شــەرعیەتی نییە ،لە هەمان كاتیشــدا داوا لــە هاوواڵتییان دەكات لە بەشــداریكردن لەو پرۆســەیەدا بە نەخێر
دەنگ بــدەن ،ئەوەش ناكۆكییەكــی روون و راشــكاوە ،ئەو بەرەیە خۆشــیان نازانن چییان دەوێــت ،ئەگــەر پرۆسەكەنایاســایی بێــت، هیچ پاســاوێكی لۆجیكی قبووڵی ئەوە ناكات بەشــداری تێــدا بكرێــت چ بە بەڵــێ و چ بە
نەخێر ،بــەاڵم وەك دەردەكەوێت ئەو بەرەیە لە یەكەم دەركەوتنیاندا بــە الوازی و دژیەكی لە هەڵوێست و بۆچوونیان خۆیان نمایش كرد”. كەمال زیاتر دەڵێ“ ،بەرەی دژە ریفراندۆم ،كار لەســەر گوتارێكی عاتفی و كورتبینانە دەكات، ئەو گوتــارە وردە وردە بەتــاڵ دەبێتەوە .ئەو گوتــار و دنیابینی ئەو بەرەیە بەتەواوەتی لەژێر كاریگەریــی گوتاری بزووتنــەوەی گۆڕاندایە، گوتــاری ئەو هێــزەش پڕیەتی لــە ناكۆكی و دژیەكی و میتۆدێك لە هەڵوێســت و گوتاریاندا بوونی نییە”. روونی دەكاتــەوە“ ،لە ســەرەتای راگەیاندنی بڕیاری ئەنجامدانــی ریفراندۆمدا ،بزووتنەوەی گــۆڕان بانگەشــەی ئــەوەی دەكــرد كــە هەلومەرجەكە بۆ ریفراندۆم لەبار نییە ،بەاڵم لە هەمان كاتدا دەیانگوت دەبێت بڕیاری ریفراندۆم لــە پەرلەمانەوە بدرێــت ،بەاڵم پرســیارەكە ئەوەیــە ،ئەگەر هەلومەرج بــۆ ریفراندۆم لەبار نییە ،خۆ پەرلەمان عەســای سیحری پێ نییە تا هەلومەرجەكە بگونجێنێــت ،ئەو ناكۆكی و دژیەكییانە لە گوتاری ئــەو هێزانەدا ،زوو یان درەنگ بۆ هەموو هاوواڵتیان روون دەبێتەوە و بە پووكانەوەی ئەو هێزانە كۆتای دێت”. لەگەڵ راگەیاندنی بەرەی نەخێر بۆ ریفراندۆم، هاوواڵتییان و كەسایەتییەكانی كوردستان لە ئاســتی جیاجیادا ،وێڕای دەربڕینی نیگەرانی خۆیان بەرامبەر بە هەڵوێســتی ئــەو بەرەیە، لە رێی تــۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانــەوە گومان و پرســیاری رژدیان لەســەر كۆبوونەوەی چەند كەســایەتییەكی جیــاواز لــەرووی فیكری
و تێگەیشــتنەوە لــە بەرەیەكــدا و هەروەها ناكۆكییەكانی ناو راگەیەنراوەكەیان خستە ڕوو. جەالل هۆرێنــی یەكێك لە رۆژنامەنووســانی گەرمیان لە تــۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیســبووك دەڵێ“ ،نامەوێــت بازرگانی بە دەنگی نەخێری منەوە بكرێــت ،بۆیە لە ئەمڕۆوە دەنگ بە بەڵێ دەبێت ،لەسەر حزبەكان نا ،بەڵكو لەبەرئەوەی نامەوێت كەس بازرگانی بە منەوە بكات”. ئــەو زیاتر دەڵــێ“ ،دنیایەك رەخنەم لەســەر حكوومــەت و پارتی و یەكێتــی و حزبەكانی دەسەاڵت هەیە ،لەسەر رەخنەكانم باجم داوە، تەنانــەت زیندانی كراوم ،بــەاڵم بەڵێی من بۆ كوردستانە”. ئاكــۆ كەریم پارێزەر و شــارەزای یاســایی بۆ “وشە”ی روون كردەوە“ ،هیچ هێزێكی سیاسی بە فەرمی بوێریی ئەوە ناكات دژایەتی ریفراندۆم بۆ ســەربەخۆیی بــكات ،بەاڵم هێــز هەیە لە پەناوە بە ناڕاســتەوخۆ دژایەتی دەكات ،ئەگەر دژایەتییەكەیان بڕیارێكی راســتەقینە بووایە، بە ئاشــكرا دەبوو ،هاواریان بــۆ دەكرد ،بەاڵم شاردنەوەی هەڵوێســتیان ئاماژەیە بۆ الوازی و ناڕەوایی ئەوەی دەیكەن”. روونی كردەوە“ ،هەر هێزێكی سیاســی ئەگەر هەڵوێســتەكانی روون و راشكاو نەبوو ،لە دوو گریمانــە زیاتر هەڵناگرێت ،یــان ئەوەی هیچ بەرنامەیەكی نییە بۆ باشــكردنی ژیانی خەڵك، یان بەرنامەیەكــی دژ بە خەڵك و بەرژەوەندییە نیشــتمانییەكانی هەیە ،بە پێچەوانەوە حزبی سیاســی دەبێت بە دەنگی دلێرەوە بانگەشە بۆ بەرنامەكانی بكات”.
لە ناوەوە و دەرەوەی كوردستان كار دەكات
ئێران هەوڵی دروستكردنی بەرەیەكی فرەوان دژی ڕیفراندۆم دەدات
وشە /سلێمانی -هەستی كەمال پرسی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی لە هەرێمی كوردســتان ،رژێمــی ئێرانی شــڵەژاندووە و بــە هەمــوو هەوڵێكییەوە دەیەوێت ئــەو ڕیفراندۆمە لە هەرێم بەڕێوە نەچێت ،بەاڵم بەرپرســانی كــورد دەڵێن "پاڵەپەســتۆی هیــچ واڵتێــك نابێتە هۆی ئەنجامنەدان یان دواخســتنی پرۆســەی ڕیفراندۆم". لەگــەڵ دیاریكردنــی وادەی پرۆســەی ڕیفراندۆمی ســەربەخۆیی كوردســتان لە 25ی ئەیلوولی ئەمســاڵدا ،ئێران دەســتی كرد بە گەلەكۆمــە و كۆكردنەوەی الیەنگر لە ناوخۆ و دەرەوەی كوردستان بەمەبەستی ڕێگریكردن لێی ،بۆ ئەو مەبەستە بە الیەنە عێراقییەكانــدا پەیــام دەنێرێــت و حزبە نزیكەكانی خۆی لە كوردستان و شیعەكانی عێراق بانگهێشتی ئێران دەكات ،جموجۆڵی ی هەرێمی ی بەهێز لەسەر سنوور سەربازی دەكات و كردەوەگەل لەو سنوورانە ئەنجام دەدەن ،ئەمە ســەرەڕای ئــەوەی بەردەوام لێدوانی ئاگرین دژی هەرێم دەدەن. فازڵ بەشارەتی ئەندامی ســەركردایەتیی پارتی دیموكراتی كوردســتان ،بۆ "وشە"ی ڕوون كردەوە ،بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆم پرســێكی ناوخۆیی كوردســتانە و ئەگەر
واڵتانی دراوسێ دژیشی بوەستنەوە ،هەرێم ڕیفراندۆمی خۆی هەر ئەنجام دەدات. ئەو دەڵێ" ،ئــاگاداری هەوڵەكانی ئێرانین و بە ئاشكرایش گوتوویەتی دژی ڕیفراندۆمە لە هەرێم ،هەرچەنــدە ئێمە خوازیار بووین ئێــران وەك واڵتێكی گرنگ و ســتراتیژی بۆچوونی پێچەوانە بووایە". "دروســتبوونی قەوارەیەكی سەربەخۆ یان دەوڵەتی ســەربەخۆی كوردستان لە ڕووی كاری سیاســی و بازرگانی و تەناهییەوە لە سوودی واڵتانی دراوسێ و بەتایبەت ئێرانە، بەاڵم ئــەوان پێداگرن لەســەر دژایەتیی خۆیــان" .ســەركردایەتییەكەی پارتی ئەو قسەیەی كرد. ســاڵی 1992پەرلەمانی كوردستان بڕیاری فیدڕاڵی بۆ هەرێمەكەی دەركرد و ئەوكاتە كۆماری ئیســامیی ئێران پشتگیریی كرد، بەاڵم ئێســتە ئێــران دژی ڕیفراندۆمە لە هەرێم. ســامان گەرمیانی ئەندامی سەركردایەتیی یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردســتان، بە"وشە"ـــی ڕاگەیانــد ،ئێران بە ئاشــكرا دژایەتــی خۆی بۆ ڕیفرانــدۆم ڕاگەیاندووە و هەمــوو الیەكیش ئــەوە دەزانێت ،جگە لــە ئێران ،توركیا و چەنــد واڵتێكی تریش هەمان هەڵوێستیان هەیە. ڕۆژی دووشــەم كۆمیتەی بااڵی ڕیفراندۆم بە سەرۆكایەتیی مەسعوود بارزانی سەرۆكی
هەرێمی كوردســتان ،سێیەم كۆبوونەوەی خۆی ئەنجام دا و تیایدا شاندی دانوستانكار لەگەڵ بەغدا دەستنیشان كرا. گەرمیانــی زیاتر گوتی" ،ئێــران كە دەڵێت دژی ئەنجامدانــی ڕیفراندۆمــە ،بێگومان هەوڵەكانیشی بۆ وەستاندنی دەخاتە گەڕ". ئێــران 600كیلۆمەتــر ســنووری لەگەڵ كوردســتان هەیە و بە یەكێــك لەو واڵتە دراوســێیانە دادەنرێت كە كاریگەرییەكی
بەرچاوی لە عێراق و ناوخۆی كوردستان بە تایبەت زۆنی سەوز و نیلی هەیە ،بەاڵم پێ دەچێت لە پرســی ڕیفراندۆمدا بەخت زۆر یاوەری ویستەكانی ئەو دەوڵەتە نەبێت. ســەلیم كۆیــی ئەندامی ســەركردایەتیی كۆمەڵی ئیسالمی ئاماژە بەوە دەدات ،ئێران بە دژایەتی ڕاســتەوخۆی لەسەر ڕیفراندۆم مەترسی رژد لەسەر هەرێم دروست دەكات. لە ناوخۆی هەرێمی كوردســتاندا هەندێك
لە حزبــەكان بەشــێوەیەكی فەرمی دژی ڕیفراندۆم وەســتاونەتەوە و ڕای دەگەیەنن كە ئێستە كاتی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم نییە. كۆیی بە"وشــە" دەڵێ" ،ئێران و توركیا دوو واڵتی دراوســێن دەتوانن مەترسی گەورە بــۆ هەرێم دروســت بكەن ،بۆیــە دەبێت سەركردایەتیی سیاسیی كورد بە بایەخەوە لــەو دژوەســتانەوەیەی ئێــران و توركیا بڕوانێت و ئامادەكاری پێویستی بۆ بكات".
وشە /رامیار جەواد
و مۆڵەتیان هەیە". هەرچی لەبــارەی وزە و نەوتە ،تا ئێســتە نادیارە ،ئەو نەوتەی كوردستان هەناردەی دەكات بەخاكــی توركیــادا ،چەند كرێی گواســتنەوە دەدات ،بەاڵم نەوت و توانای وزەی توركیا 70%لە دەرەوە هاوردە دەكات و 99%ـــی غاز دەكڕێت و 70%ـــی نەوت دەكڕێت بۆ بەرهەمهێنانی وزە. ئێســتە توركیا بەدوای شــوێنێكی ئارامدا دەگەڕێــت بۆ وەبەرهێنــان ،چونكە زیانی كۆمپانیا توركییەكان لە ساڵی 2014بریتی بووە لە نــۆ ملیــار دۆالر ،ئەمەش بەهۆی شەڕی داعش لە سنوورەكە .ئەمە بە گوتەی مامۆستایەكی زانكۆ. هۆشیار سامان هەڵگری بڕوانامەی ماستەر لە بــواری بازرگانــی و كاری نێودەوڵەتی، بۆ "وشــە" روونی كردەوە "ئــەوەی توركیا پێویستیەتی بۆ بازرگانی كە كااڵكانی تێدا نمایش بكات ،كوردستانە .بۆیە ئەو سەروەتە گەورەیــەی هەرگیز لە دەســت نادات كە ڕەنگە ساڵی 2017ڕێژەی هاوردەی توركیا
بۆ كۆی گشــتی عێــراق بە بواری ئاســمانییەوە ،زیاتر بێت لە 30ملیار دۆالر". ئەم پســپۆڕە دەڵێت" ،ئەوە كوردســتانە هەرێمــی توركیــای ڕزگار كــرد كە تەنگژەی ســاڵی 2008ـــی یۆنان ئەو واڵتەی نەگرتەوە، بۆیە توركیا هەرگیز بازاڕێكی لەم شــێوە لە دەست نادات كە خێری ئابووری بەڕوویدا كراوەتەوە". هۆشــیار دەڵێت" ،ئێســتە زیاتر لــە پێنج هەزار كرێكار و خاوەنــكاری توركــی لە كوردستان ســوودمەندن و دەستكراوەن لە كاركردن كە چەندان كاری ستراتیجییان بەدەســتە وەك پــڕۆژەی وەبەرهێنــان و كاركردن لە كێڵگە نەوتییەكان".
هەرێمی كوردستان هاوشێوەی ئەڵمانیایە بۆ توركیا
ئێســتە توركیا زۆرترین ســەرنجی لەسەر هەرێمی كوردســتانە و بەگوێرەی دوایین ئاماری ژووری بازرگانیی عێراق بۆ كۆمپانیا بیانییەكان90% ،ـی كەلوپەل و بازرگانیی عێراق بە خاكی كوردستاندا .عەلی حوسێن كە بەرپرســی ئامارە لە ژووری بازرگانیی عێراق دەڵێــت ،كۆمپانیا توركییەكان تەنیا دوو شوێنیان مەبەســتە كاری تێدا بكەن، ئەوانیش كوردستان و ناوەڕاستی عێراقە بە تایبەت شاری مووسڵ. ڕۆژی حەوتــی كانوونی یەكەمی ســاڵی 2014ئاڵوگۆڕی بازرگانیی عێراق و توركیا كە بــە ســنووری هەرێمی كوردســتان دەڕوات ،گەیشــتە 12ملیــار دۆالر بــوو، ئەمە لە گفتوگۆی نێوان ســەرۆك وەزیرانی عێراق و توركیا هاتــە راگەیاندن و بڕیاری بەرزكردنەوەی رێژەكە درا بۆ 24ملیار دۆالر لە ماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا". عەلی حوســێن بەرپرســی ئاماری ژووری بازرگانیــی عێــراق بۆ "وشــە" دەڵێت "لە ســاڵی 2015ئاڵوگۆڕی بازرگانیی عێراق و توركیا 16ملیار دۆالر بــووە ،هەزار و 800 كۆمپانیای توركی لە عێراق و 500كۆمپانیا توركی لــە كوردســتانن ،هەرچەندە ئەم ژمارەیە ئێســتە زۆر زیاتر بــووە ،هەروەها 70هەزار بارهەڵگر لەو ســاڵەدا هاتوونەتە كوردستان كە بەشێكیان بۆ عێراق چووە". ئەم بەرپرســەی ژووری بازرگانیی عێراق ئەوەیشی خستە ڕوو كە "ئاڵوگۆڕی بازرگانی لە نێــوان عێــراق و توركیا بەســنووری هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2003تا ساڵی 2012بەرز بووەتــەوە لە 750ملیۆن بۆ 11 ملیــار دۆالر ،ئەمەش بەراورد بە ئاســتی بازرگانیكردنی توركیا لەگــەڵ ئەڵمانیا لە ســاڵی 2013كە بریتی بووە لــە 13ملیار و 713ملیۆن و 114هــەزار و 159دۆالر، هەروەها ئاســتی بازرگانیكردنــی توركیا لەگەڵ كوردستان لە ســاڵی 2013بریتی بووە لە 11ملیار و 910ملیۆن و 883هەزار و 651دۆالر". دڵــزار ئیســماعیل بەڕێوەبــەری تۆماری كۆمپانیــاكان لــە وەزارەتــی بازرگانــی كوردســتان ،بــۆ "وئە" ئاشــكرای دەكات "ژمارەی كۆمپانیا توركییــەكان زۆر زۆرە و ئێســتە ئەوەی تۆمار كــراوە ،لە هەموو بەشــەكان كار دەكەن" .دڵزار بۆ "وشە" بە ژمارە گوتی "ئــەو كۆمپانیا توركییانەی لە هەرێمی كوردستان تۆمار كراون ،بریتین لە هەزار و 409كۆمپانیا كە ئێستە كار دەكەن
ئیسماعیل تاهیر جانگیر :گەل پشتیوانی ریفراندۆم دەكات و پێویستە حزبەكان ناكۆكییەكانیان وەال بنێن
وشە /دهۆك -نەوزاد هلۆریی
ئیسماعیل تاهیر جیهانگیر نووسەر و رۆژنامەنووسی ناســراوی پارێزگای دهۆك رای دەگەیەنێت ،گەل خاوەندارێتی لە ریفراندۆم و سەربەخۆیی دەكات و پێویستە حزبە سیاسییەكان ناكۆكییەكان وەال بنێن و پێكەوە هەوڵی سەرخســتنی پرۆســەكە بدەن .ئەو بە گەشبینییەكی زۆرەوە لە ریفراندۆم دەڕوانێت و پێی وایە ،سەرووی 75%ی دەنگەكان “بەڵێ” دەبن. جیهانگیــر یەكێــك لــە راگەیاندنــكارە خاوەن پێشــینەكانی كوردســتانە و زیاتر لە 30ساڵە لە بواری میدیا كار دەكات ،بە”وشە” دەڵێ“ ،ئێستە كــورد پێگەیەكی بەهێــزی هەیــە و دەتوانێت پرۆســەی ریفراندۆم ســەر بخات ،لــە كاتێكدا واڵتانی دراوسێ بە بارودۆخێكی نائاساییدا تێپەڕ دەبن و ناتوانن كاریگەری نەرێنی لەسەر پرۆسەكە دابنێن”. ئەوەش دەخاتە ڕوو كە “ریفراندۆم پرۆســەیەكی حزبی و كەســیی نییە ،بەڵكو مافێكی سروشتی گەلی كوردســتانە كە لە 100ســاڵی رابردووەوە
لێی زەوت كراوە و لــەو رێگەیەوە دەیەوێ مافی خــۆی وەربگرێتــەوە ،كورد دەبێت خــۆی بڕیار لە چارەنووســی خۆی بدات ،ماف دەســەنرێت و نادرێت ،كەواتە دەبێت بە ورەوە بڕیار بدەین و ئەو مافە زەوتكراوە بسێنینەوە”. بەگوتــەی رۆژنامەنووســە ناســراوەكەی دهۆك “باشووری كوردستان هەموو مەرجەكانی بوون بە دەوڵەتی تێدایە ،دامەزراوەكانی دەسەاڵت و هێزی تەناهی و سەربازیی هەیە ،كوردستان پێگەیەكی ستراتیجییە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست كە ئەمەش هەلی ســەركەوتنی ریفراندۆم و ســەربەخۆیی نزیكتر دەكاتەوە”. جیهانگیــر كە وەك نووســەر و توێــژەر خاوەنی حەوت كتێبی چاپكراوە ،بە پێویســتی دەزانێت، “كوردەكان بڕوایەكی بەهێزیان بە ســەركەوتنی پرۆسەی ریفراندۆم هەبێت و بەوپەڕی رژدییەوە هەوڵــی بۆ بدەن و نەكەونە ژێــر هیچ كاریگەری و فشــارێكی نەخوازراوەوە .كورد بەسەر بەعسدا ســەركەوت ،بەســەر تیرۆریســتانی داعشــدا ســەركەوت و لــە پرۆســەی ریفراندۆمیشــدا سەركەوتوو دەبێت”.
“پێویســتە دەزگەكانــی راگەیاندنی كوردســتان رۆڵێكی كاریگــەر ببینن لەمەڕ بەشــداریكردنی تاكی كورد لە پرۆسەی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی، نابێت راگەیاندن هاوواڵتییان لە بەشداریكردنێكی ئەرێنی ســارد بكەنــەوە ،چونكە ئەوە پرســێكی
چارەنووسســازە و پێوەستە بە ئێستە و داهاتووی كوردستانەوە” ،تاهیر وای گوت. ئیسماعیل تاهیر بە گرنگی دەزانێت تا زووە حزبە سیاســییەكان دانوســتان و رێككەوتن لە نێوان خۆیاندا بكەن ،چونكە وەك ئەو دەڵێ “ریفراندۆم لەالیەن گەلەوە خاوەندارێتی دەكرێت و ئەوەش حزبەكان ناچــار دەكات كە ناكۆكییەكانیان وەال بنێن و پێكەوە هەوڵی سەرخســتنی پرۆســەكە بدەن”. ئەو رۆژنامەنووس و نووسەرە بە پێویستی دەزانێ الیەنە سیاســییەكانی كوردســتان ئــەو هەموو قوربانیدانەی پێشمەرگە و گەلی كورد لەبەرچاو بگرن كە بە درێژایی مێــژوو لەالیەن رژێمە یەك لە دوا یەكەكانی عێراق تا دەگاتە تیرۆریســتانی داعش بەسەر گەلی كوردەوە هاتووە”. رۆژنامەنووســەكە پێشــبینی ئــەوە دەكات، ئەنجامەكانــی ریفرانــدۆم بۆ ســەربەخۆیی لە هەرێمی كوردســتاندا لە هەمــوو بارودۆخێكدا رێــژەی 75%ی دەنگەكانــی “بەڵێ” بەدەســت دێنێت.
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
ئەگەر ئاوڕێك لە مێــژوو بدەینەوە بگەڕێینەوە سەرەتای دروســتبوونی دەوڵەت ،یەكەم جار بە “دەوڵەتەشار” دەســتی پێ كردووە و دواتر قۆناغبەنــدی فۆڕمی دەوڵەتیــان تێپەڕاندووە تا دەگاتە دەوڵەتی پۆســت مۆدێــرن ،هەموو شتێك لە گەردووندا دەرئەنجامی بوون (وجود) ی قۆناغە مێژوویییەكانــە ،تێكەڵبوونی مرۆڤ بــە كۆمەڵگە و پەیدابوونی هێــز و دەوڵەتیش بەشــێكی گرنگە لە چوارچێوەی ڕێسا و مۆڕاڵە و فەلسەفییەكاندا. دەوڵەت ئاســتێكی بااڵی بەڕێوەبردنە ،ئەگەر لە ڕوانگەی (گرێبەســتی كۆمەاڵیەتی) شــی بكەینەوە دەوڵەت دۆخێكە بۆ نەهێشتنی ترس، كەواتە تــرس ئامادەیە لە هەموو كاتێك .هیگڵ دەڵێت :هــەر نەتەوەیەك دەوڵەتــی نەبێت لە دەرەوەی مێژوودایە .الی هیگڵ كۆمەڵگەی بێ دەوڵەت وەك ڕۆحی بێ جەستە وایە .دەكرێت گەلێكــی چەند ملیۆنی لــە دەرەوەی مێژەودا بێت؟ ترس لە دۆخی بێ دەوڵەتی زۆر ترسناكە، كاتێك لە دۆخی بێ دەوڵەتی ڕا دەكەی دەچیتە ترســێكی ترەوە ،بە هەبوونی دەوڵەت هەموو هێزەكان ملكەچی ســازان و یەكخستن دەبن، دەوڵەت دەسەاڵت و پێوەندی نێوان دەسەاڵت و خەڵك ڕێك دەخات و هیــچ هێزێك لە هێزی دەوڵەت بەهێزتر نابێت. “تۆماس هۆبز” دەڵێ كە دەوڵەتمان هەبوو ترس و بەها مۆڕاڵییەكان پارێزراو دەبن ،كێشــەكان بەشــێوەیەكی سیســتەماتیك ڕێ دەگــرن،
دەوڵەت بۆ ڕزگاربوونە لە دۆخی سروشــتی كە هۆبز وێنــای دەكات بە جەنگی گشــتی دژی بەهەمووان ،نەتەوەی بێ دەوڵەت جەستەیەكی بێ ســەرە تا كۆمەڵگە لە چوارچێوەی دەوڵەتدا ڕێك نەخرێت ئایندەی نابێت ،دەوڵەت شوناس بــە تاكەكانی دەبەخشــێت ،ســەرەڕای ئەوە هێزێكی واتایی گەورەیە. ئەوەی پێوەندی بە كــوردەوە هەیە ،ئەوەیە لە دوای جەنگی جیهانی یەكــەم ،هاوپەیمانانی براوەی جەنگ ناوچەكانیــان لە نێوان خۆیاندا دابــەش كرد ،لــەو چوارچێوەیەدا باشــووری كوردســتان بەبــێ ڕەزامەنــدی خەڵكەكەی بەعێراقــی عەرەبییەوە لكێنــرا ،ددان بە مافە سیاســی و نەتەوەیییەكانیدا نەنرا ،لەوكاتەوە لە ســایەی ڕژێمە یەك دوای یەكەكانی عێراق، گەلی كــورد لە خەبات و تێكۆشــاندا بووە ،بۆ بەدەســتهێنانی مافــە زەوتكراوەكانی ،هەموو شــێوازەكانی خەباتی تاقــی كردووەتەوە لەو پێناوەشــدا هەزاران قوربانــی داوە ،كورد هەر لە دێرینەوە ئامانجی بەســەربەخۆیی بووە ،تا ئێســتە نەیتوانیوە وەك خۆی گوزارشــتی لێ بكات یا میكانیزمی گەیشتن بە سەربەخۆیی لە زەوینەی پڕاكتیكدا دیاری بكات. ئێمەی كورد ســاڵەهایە ئامانجەكانمان زیندە بەچاڵ دەكرێت ،ئەگەر بمانەوێت هاوارێكیش بۆ ســەربەخۆیی بكەین ،هەر جارە و بەجۆرێك دەنگمان دەتاسێنن ،ئێستە دەنگی سەربەخۆیی لە شــەقامی كوردی بەرز بووەتەوە و دەیەوێت
ببێتە هاوارێك گوێــی زلهێزەكانی دنیای كەڕ بكات ،پێم وایە كورد كارتی دەســتی بە هێزەو دەبێــت بیر لە ســەربەخۆیی بكاتەوە و بیخاتە بەرنامەی كاریەوە ،هێندە باسی پێكەوەژیانمان كرد وەك كوردێك گومان دەكەم لەو كەسانەی لــە عێراقــدا پێكــەوە دەژیــن یــان دەچنە كۆنگرەكانــەوە و باســی پێكەوەژیان دەكەن، ڕاســتییەكەی ناتوانن لەگەڵ خۆیان بژین نەك لەگەڵ دەوروبەرەكەیانــدا ،ئیتر ئێمەی كورد بزانین بەرامبەرێكمان هەیە كێشــەی لەگەڵ خۆیدا هەیە چاوەڕوانی چی لێ بكەین؟ ئێســتە بــاس لــە دروســتبوونی دەوڵەت و مافەكانی خەڵكی كوردستان دەكرێت ،نەیارانی كــورد كۆمەڵێك گریمانەی بــێ بنەما دێننەوە گوایــە كورد دەیەوێت لە عێــراق جیا ببێتەوە و پارچــە پارچەی بكات ،ئەمــەش بە پالنێكی دەرەكــی ،ناوی دەنێن ئیســڕائیلی دووەم ،لە كاتێكدا ئەمــە خواســتە و داوا دەكات ،چیتر ژێردەستی سیســتەمێكی هاوشێوەی سەدام نەبێــت و بچەوســێنرێتەوە و ببێتە هاوواڵتی پلــە دوو ،هەروەها نایەوێــت ببێت بە قوربانی سیاسەتەكانی شیعە و سیاسەتی ئەو ڕژێمەی دێتە ســەركار لــە عێراقدا ،باشــتر وایە ئێمە جیاخــواز بین و شــەرم لە كــەس نەكەین، ئەمەش مانای دابەشكردنی خاكی عێراق نییە، بەڵكو مانای وەرگرتنــەوەی خاكی كوردانە لە داگیركەران. ئەگەر هەر پرســێكی سیاســی وابەســتەی
چارەنووسی كورد بوو ،باشتر وایە بەهەر ڕێگەیەك بێت بیر لــە ریفراندۆمی خەڵكی كوردســتان بكەنــەوە تا بزانــن ئێمەی شــەقامی كوردی چیمان دەوێت ،ئێســتە لە ناوەندە سیاســی و ئەكادیمییەكان و تەنانەت شەقامی كوردیش، دەنگی سەربەخۆیی بەرز بووەتەوە .كاتێك كورد دەوڵەتی كوردســتان ڕادەگەیەنێــت ،دڵنیام بێكێشــە نابێت ،بەاڵم هێندەی دەوڵەتی جوو ناڕەحەت نابێت كە لە ساڵی ( )1948جوو لەناو كۆشــك و ڤێالكانەوە لە ئەوروپاوە گەڕانەوە ژێر خێوەتەكانی ئەلئەبیب ،سەرئەنجام ئەو مافەی سەردەمانێكی دوور و درێژ لێیان زەوت كرابوو لە ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ئیســرائیل بەدەستیان هێنایەوە ،سەرەڕای ناڕەزایی سەرجەم واڵتانی عەرەبی و چەندان كێشــەی تر ،یان النی كەم چاوەڕوانــی ســەربەخۆیی كوردســتان هەر هێندەی سەربەخۆیی ئەریتریایەكی كیشوەری ڕەشــی بێ نەوت و كەمدەرامەت و پڕ كێشەی هەژاری و نەخۆشی دەبێت كە ئێستە ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكانە ،هەر هێندەی تەیمووری خۆرهەاڵت ئەســتەمەكە (شــانانا گۆســماو) هەموو دنیــای گەیاندە ئەو بڕوایەی كە دەبێت تەیمووری خۆرهەاڵت دەوڵەتی ســەربەخۆی هەبێت. لێــرەوە دەگەینــە ئــەو ئەنجامگیرییەی ئەو دەوڵەتانەی بــاس كران لە خــۆوە دەوڵەت و سەربەخۆیییان بەدەست نەهێناوە ،هەڕەشەی زۆریان لەسەر بووە ،بەاڵم سەركردایەتی سیاسی
و ئیرادەی جەماوەر و جەوروســتەمی ڕۆژگار و فاكتەرە ناوخۆی و دەرەكییەكان ڕۆڵی گرنگیان هەبووە ،دەوڵەت ئاســتێكی بااڵی بەڕێوەبردنە كاتێك گەلێك خۆی لە ژێردەســتەیی ڕا بێنێت، ئەوا ئازادی بــۆ ئەوان هیچ بەهایەكی نییە ،ئەو دەوڵەتەی كە دروست دەبێت بەرژەوەندییەكی هاوبەشــە و دەبێت ئامانجێكی هاوبەشــیش بێت ،دەبێت دەوڵەت ئەو گرێبەستە بێت هەمو هاوواڵتییان تیایدا یەكسان بن. لە پێناو دەوڵەتی كوردســتاندا ،دەبێت هەموو پێكەوە كار بكەین و هەمووانیش بڕیاری لەسەر بدەین بــۆ ئەوەی هیچ كەســێك مافی ئەوەی نەبێت داوا لە كەسێكی تر بكات خۆی ئەنجامی نەداوە ،لەســەر ئاســتی نێودەوڵەتــی كورد ئەكتەرێكی بەهێزە كورد لە بەردەم دەرفەتێكی ڕاگوزەر و مێژوویدایــە ،مێژوویی بەو مانایەی ئەو جۆرە سەردەمە قورســە دووبارە ببێتەوە، ڕاگوزەریشــە چونكــە دەوڵەتانــی هەرێمی و ئەو ناكۆكییەی لە ناوچەكــە هەیە وەك ئەمڕۆ دووبارە نابێتەوە ،عەقڵی سیاســیی كورد نابێت خۆی لەو دەرفەتــە دوورەپەرێز بگرێت ،بەڵكو دەبێــت هەمووان لە پێنــاو هەمووان هەوڵ بۆ فەراهەمكردنی خواستەكانمان بدەین. كورد ســەركردایەتی هەیە و گەلیش ئیرادەی بەهێزە و خاوەنی پایەكانی دەوڵەتە و فاكتەری سیاسی و دەرەكی هاوســۆزییەكی گەورەیان هەیە لەگەڵ كورددا ،بەاڵم باشترین فاكتەر ئەو فاكتەرەیە كە ئێستە عێراق خوڵقاندوویەتی.
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
ئیبراهیم شێخ محەمەد
دەوڵەتی سەربەخۆمان دەوێت
13
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
14
حكوومەت پڕۆژەی ئەنجوومەنی پارێزگاكان لە بواری قەرز لە بری قەرزی لەبار بردووە
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
قەرزی فەرمانبەران لەسەر حكوومەت گەیشتە نزیكەی 10ملیار دۆالر
قەرزی فەرمانبەران و مووچەخۆران لەســەر حكوومەت گەیشــتە نزیكەی 10ملیار دۆالر، حكوومەتیش بڕە پارەیەكی زۆری الی خەڵكە كە پێوەندی بە پێشــینەكان و كرێی كارەبا و خزمەتگوزارییەكانی ترەوە هەیە و دەكرا بە سیســتەمێك ئەو قەرزانە لەسەر یەكتر سووك بكرێن .باشترین پڕۆژە بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە بە دەستپێشخەری ئەنجوومەنی پارێزگای هەولێر چەند جارێك پێشكەشی حكوومەت كرا ،بەاڵم حكوومەت پڕۆژەكەی لەبار بردووە. وشە /سلێمان تاشان جــاری یەكــەم كــە حكوومەتــی هەرێمی كوردســتان پڕۆژەی ئەنجوومەنی پارێزگاكان بۆ گەڕاندنەوەی قەرز لە بــری قەرزی لە رێی وەزارەتی دارایییەوە رەت كردەوە ،ئەنجوومەنی پارێزگاكان بە دەستپێشــخەری ئەنجوومەنی پارێــزگای هەولێــر دووبــارە پڕۆژەكەیان بە چاودێریی پســپۆڕانی دارایی رێكخســتەوە و پێشكەشی ئەنجوومەنی وەزیرانیان كرد ،بەاڵم نە ئەنجوومەنی وەزیران و نە وەزارەتی دارایی وەاڵمی ئەنجوومەنەكەیان نەداوەتەوە. عەباس محەمەد ســەرۆكی لیژنــەی دارایی ئەنجوومەنــی پارێزگای هەولێر ،بۆ “وشــە” روونی كــردەوە ،لــەو پڕۆژەیەی خســتیانە بەردەم حكوومەتی هەرێمی كوردستان ،بۆیان دەركەوتووە كە حكوومەت گوێ بە پڕۆژەكەیان نادات و ئەگەر بایەخی پێ بدایە ،بە دڵنیایییەوە وەاڵمێكی دەبوو و رێوشوێنێكی بۆ دەدۆزرایەوە بــۆ ئــەوەی هاوواڵتییــان و حكوومــەت بە میكانیزمێكی رێكوپێك قەرزەكانیان لەســەر یەكتر البەرن. پڕۆژەكــە پڕۆژەیەكــی گرنگ بــوو و بریتی بوو لە گەڕاندنــەوەی قەرز لە بــری قەرز كە شــتێكی یاســایی ،لۆجیكی بــوو .كۆمەڵێك
قەرزی حكوومەت الی خەڵكە لە پێشینەكانی خانووبەرە ،كشتوكاڵ ،پیشەسازی ،هاوسەریی، بگرە تا دەگاتە قەرزی كارەبا و ئاو و ســزاكانی هاتوچــۆ و خزمەتگوزارییەكانی تر .قەرزێكی زۆری خەڵكیــش الی حكوومەتــە و هیــچ چارەسەرێكیش لەوە ئاسانتر نییە قەرز لە بری قەرز نەمێنێت.
خانــزاد یوســف ئەندامــی لیژنەی دارایی پارێزگای هەولێر: پێوستە حكوومەتیش بێتە پێش و ئەگەر بەشــێك لە پڕۆژەكەی پێ خراپە، دەكرێ چارەسەر بكرێت.
عەباس محەمەد باسی لەوە كرد كە حكوومەت لە دەرەوەی یاســا كۆمەڵێك بڕیاری بەســەر فەرمانبەراندا سەپاند ،كەچی پڕۆژەیەك قبووڵ ناكات كە بە ســوودی هاوواڵتییان و تەنانەت حكوومەتیشە. لەالیەكی ترەوە خانزاد یوسف ئەندامی لیژنەی دارایــی پارێزگای هەولێر ،بۆ “وشــە” ئەوەی خستە ڕوو كە حكوومەت دوایین وەاڵمی ئەوە بووە رەچاوی سیســتەمی بایۆمەتری دەكات و هــەر لەبەر ئەو سیســتەمە لــە پڕۆژەكەی ئەنجوومەنی پارێــزگا بێدەنگ بووە .ئەو گوتی بڕیار بوو لە مانگی ســێ سیستەمی مووچە بە بایۆمەتری بكرێت و دەست بە جێبەجێكردن بكرێت ،كەچی مانگ بــە مانگ دواكەوتووە و هێشتا لەو رووەوە هیچ نەكراوە. بەبۆچوونی خانزاد یوسف جاری دووەمیش كە پڕۆژەكەیان پێشكەش كرد ،هەموو هەوڵێكیان دا هیچ پاســاوێك بۆ حكوومــەت نەهێڵنەوە و پشتیان بە پســپۆڕانی دارایی بەست ،كەچی
حكوومەت بێ وەاڵم بــووە و دەبوو وەاڵمێكی پێدابانــەوە .ئەو پێی وایە كە پڕۆژەكە ئاســتە نییــە حكوومەت نەتوانێت وەاڵمــی نەداتەوە و پێوســتە حكوومەتیش بێتــە پێش و ئەگەر بەشــێك لە پڕۆژەكەی پێ خراپە ،دەكرێت بە یەكەوە كاری لەسەر بكەن بۆ ئەوەی جێبەجێ بكرێت. لە سەرەتای ســاڵی 2016ـــەوە حكوومەت پڕۆژەی پاشەكەوتكردنی مووچەی جێبەجێ كــردووە و بە رێــژەی 15تــا 70%مووچەی فەرمانبــەران و مووچەخۆرانــی بڕیوە و وەك پاشەكەوت بۆی هەڵگرتوون و گوتوویەتی هەر كاتێك داهاتی زۆر بوو ،ئــەوا نایخوات و بۆیان دەگەڕێنێتەوە. حكوومەت پێویستی بە 430ملیۆن دۆالر هەیە تا نیوە مووچەی مانگێكی فەرمانبەرانی بدات و مانگانەش 320ملیۆن دۆالریان بۆ پاشەكەوت دەكات. بەو پێیە لە مووچەی ساڵی ،2016حكوومەت
ســێ ملیار و 840ملیۆن دۆالری فەرمانبەران قەرزدارە .حكوومەت خۆ مووچەی چوار مانگی ســاڵی 2015ی فەرمانبەرانیشــی نەداوە كە دەكاتە نزیكەی سێ ملیار دۆالر. لە پێنج مانگی یەكەمی ئەمساڵدا حكوومەتی هەرێمی كوردســتان ملیارێــك و 600ملیۆن دۆالری فەرمانبەرانــی پاشــەكەوت كردووە و مووچــەی تەواوی مانگەكانــی حوزەیران و تەمووزیش قەرزدارە كە دەكاتە ملیارێك و نیو، بە گشتی لە مووچەی ئەمساڵی فەرمانبەران تا ئێستە سێ ملیار و 100ملیۆن دۆالر قەرزدارە و ئەگەر قەرزی ساڵی 2016و سێ مانگی كۆتای 2015ی بخرێتە سەر ،ئەوا دەگاتە نزیكەی 10 ملیار دۆالر. ئــەوەی جێــی تێڕامانە ئەوەیە هێشــتا هیچ فەرمانبەرێــك نازانێت چ بــڕە پارەیەكی الی حكوومەتە و حكوومەتیش بۆی نەخستووەتە نــاو هەژمارێكــی تایبەتی تا بــە میكانیزمیك بیگەڕێنێتەوە.
بەشێك لە پااڵوگە نایاسایییەكان بەرپرسی گەورەیان لە پشتە
حكوومەت نەوتی خاوی لێ بڕیون و زۆربەیان لە پااڵوتن وەستاون دوای ئەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەكانی دنیا دابەزی ،بەشێك لە وەبەرهێنەران و سەرمایەداران لە كوردســتان روویان لە دروســتكردنی پااڵوگەی بچووك كرد بۆ ئــەوەی نەوتی خاو بۆ بەرهەمی وەك بەنزین گازوایل و پێداویســتی تر بگۆڕن و قازانجێكیان دەســت بكەوێت، ئەوەی جێی تێڕامانە ،زۆربەی ئەو پااڵوگانە بە نایاسایی دامەزراون و بەرپرسی گەورەیان لە پشت بووە ،ئێستەشی لەگەڵدا بێت كەس ناتوانێت پێیان دابخات. وشە /سلێمان تاشان حكوومەتی هەرێمی كوردستان رێگەخۆشكەر بووە لــە پەرەپێدانی پااڵوگە نایاســایییەكان و كاتێك نەوتەكەی بــۆ ماوەیەك بۆ خوارووی 20دۆالر دابــەزی ،هەوڵی دا لــە رێی چەند كۆمپانیایەكی تایبەتەوە نەوتی خاو بەســەر پااڵوگەكان دابەش بــكات بۆ ئەوەی لە الیەك پێداویســتی ناوخۆ بە بەنزیــن و گازوایل پڕ بكاتــەوە ،لە الیەكــی ترەوە ســوودی نەوتە خاوەكە بــۆ ناوخۆ بێت لە جیاتــی ئەوەی بە نرخێكی هەرزان بۆ دەرەوە هەناردە بكرێت. بەر لە ساڵی 2014كە نرخی بەرمیلێك نەوتی خاو لە سەرووی 100دۆالر بوو ،نرخی ئەوكاتی بەنزین و گازوایل جیاوازییەكی ئەوتۆی لەگەڵ نرخی ئێســتە و دوو ســاڵ لەمەوبەر نییە كە نرخەكەی بۆ 27دۆالر دابەزیبوو ،ئەنجامەكە ئەوە دەسەلمێنێت كەرتی پااڵوگەی ناوخۆیی كەرتێكی بە بەها بووە بۆ بازرگانان ،بەاڵم زیانی گەورەی بە ژینگە و سامانی گشتی گەیاندووە. بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی دەســت “وشــە” كەوتوون تــا ئەوكاتەی حكوومــەت نەوتی خاوی بەســەر پااڵوگەكان دابــەش دەكرد، ژمــارەی پااڵوگەكان لە پەرەســەندندا بوو و تەنانەت تەنیا لە هەولێر گەیشــتە ســەرووی 180پااڵوگە و ئێســتەش كە نەوتەكە دابەش
ناكرێت ،ژمارەیان بۆ چەند پااڵوگەیەك كەمی كردووە. قوبــاد حەمەدەمیــن محەمــەد ســەرۆكی رێكخــراوی ئۆیل بــۆ پەرەپێدانــی پااڵوگە
قوباد حەمەدەمین محەمەد سەرۆكی
رێكخــراوی ئۆیــل بۆ پەرەپێدانــی پااڵوگــە
نەوتییــەكان :بە هۆی بڕینــی نەوتــی خاو، تەنیــا 15پااڵوگــەی
نایاسایی لە كارەكانیان
بەردەوامن.
نەوتییەكان ،بۆ “وشــە” باســی لەوە كرد كە ماوەیەكــە حكوومــەت نەوتی خــاوی لەو پااڵوگانە بڕیوە و ئــەوەش هۆكار بووە لەوەی زۆرینەیان لە كاركردن بوەســتن .ئەو دەڵێت، حكوومەتی هەرێمی كوردســتان نەوتیان پێ نادات و ئەو پااڵوگانەش لە عەین زالە و دیالەوە نەوتی خاو دابین دەكەن و تەنیا 15پااڵوگەیان لە كاركردن بەردەوامن. پێویســتە بگوترێت هەردوو دەستەی ژینگە و وەزارەتی ســامانە سروشتییەكان ،كۆمەڵێك رێنوێنییان پێشــكەش بە خاوەن پااڵوگەكان كــرد و داوایان لێ كردبوون ئەگەر جێبەجێی بكەن ،ئــەوا دەتوانن لە چوارچێوەی یاســادا درێژە بەكاركردن بــدەن .قوباد حەمەدەمین دەڵێت “رێنوێنییەكان جیــا بوون و تەنانەت بەشــێكی زۆر لە پااڵوگەكان رێنوێنییەكانی هەندێك پااڵوگە لە عەین زالە و دیالەوە نەوتی خاو دابین دەكەن. ژینگەیــان جێبەجــێ كرد و ســەدان هەزار كەوتوون ،هێشتا هەندێك پااڵوگەی نایاسایی زیان بە ژینگە بگەیەنن ،لە ســامانی گشــتی دۆالریان لە پااڵوگەكانیان خەرج كرد ،كەچی هەن كە هی كەســانی دەستڕۆیشــتوون و ببەن و داهاتەكەش بۆ كەســانێكی دیاریكراو دواجار نەوتی خاویان لێ هاتە بڕین”. هێشتا بەپێدانی نەوتی خاو پاڵپشتی دەكرێن .بێت”. رێنوێنییەكان بریتی بوون لە دروســتكردنی هەروەهــا پااڵوگــەی وا هــەن كە لــە دوو جەودەت پێــی وایە هەندێك لــەو پااڵوگانە سەوزایی ،دروســتكردنی تاوەر بۆ سووتاندنی ســاڵی رابردودا بە ملیۆنــان دۆالر پارەیان لە بەرپرسی گەورەیان لە پشتە و تەنانەت كاتی گازی دەرهاویشــتراو و خاوێنكردنــەوەی پااڵوگەكانیان خەرج كردووە ،كەچی هیچ بڕە خۆیشی كە هەوڵی داخستنیان دەدا ،لەالیەن بەرپرسانەوە هەڕەشەیان لێ دەكرا. پاشــماوە و تێكەڵنەبــوون لەگــەڵ ژینگە .نەوتێكیان پێ نەدراوە. بە گوتــەی قوبــاد ،توانای ئــەو پااڵوگانە بە دكتۆر شــێركۆ جەودەت ســەرۆكی لیژنەی خانزاد یوسف ئەندامی ئەنجوومەنی پارێزگای گشــتی گۆڕینی 290هــەزار بەرمیل نەوتە وزە و ســامانە سروشــتییەكانی پەرلەمانی هەولێر ،بۆ “وشە” ئەوە دەخاتە ڕوو كە “ماوەی بۆ بەرهەمەكانی تر كە جگە لە پێداویســتی كوردستان ،بۆ “وشــە” گوتی ،كاتی خۆی لە رابــردوو بەهۆی ئەو دووكەڵەی بووبووە هۆی ناوخۆیی ،دەكرا هەناردەش بكرێت. رێی پەرلەمانەوە 214پااڵوگەیان دۆزییەوە كە بێزاركردنی خەڵكی هەولێر ،پااڵوگەكانی نزیك زیاتر گوتی “هیچ كام لەو پااڵوگانە لە ملیۆنێك نایاســایی بوون و ناشزانن ئێستە چ ژمارەیەك هەولێــر داخران ،بەاڵم ئەوانــەی مەخموور، دۆالر كەمتریان لێ خــەرج نەكراوە ،بەرنامە لەو پااڵوگانە مــاون ،چونكە دوای پەكخرانی گوێڕ و شــەمامك هێشتا كار دەكەن و نازانین هەبووە هەر شەش تا حەوت پااڵوگەیەك یەك پەرلەمــان چاودێری نەمــا و پااڵوگەكانیش كێیان لە پشــتە و كــێ نەوتیان بــۆ دابین دەكات”. بگرن و یەك پااڵوگەی رێكوپێك دروست بكەن باشتر توانییان هەلەكە بقۆزنەوە. و ئەو كێشەیە چارەسەر بكەن ،بەاڵم ئاوڕیان روونی كردەوە “پااڵوگەكان نایاسایین و هیچ باسی لەوەش كرد كە لە بەرنامەیاندایە قایمقام لێ نەدرایەوە”. چارەســەرێك نییە و دەبێت لــە چوارچێوەی و بەڕێوەبەری شارەدێكان بانگهێشت بكەن و بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی دەســت “وشە” یاسادا كار بكەن یان دابخرێن ،ناكرێت ئەوان تاوتوێی ئەو پرسە بكەن.
كوردستانی
سۆران ئەحمەد عەبدولكەریم
دەرمــان و پێداویســتییەكانی نەخــۆش لــەو پێداویســتییە خۆنەویســتانەن كە لە دەرەوەی خواستی مرۆڤ دروست دەبن و پێویستە كۆمەڵگە هەڵســوكەوتی لەگەڵ بكات و بیر لە كێشەكانی بكاتەوە .كەرتی تەندروستی وەك دامەزراوەیەكی گشتی خزمەتگوزاریی حكوومەتی قازانج نەویستە، لە عێــراق بە گشــتی و كوردســتان بەتایبەتی دانیشتوانێكی زۆر چاوەڕوانی خزمەتگوزاریی لەو كەرتەوە دەكەن بەهۆی ئەوەی گشتییە. بەاڵم شانبەشــانی ئــەم ،كەرتــی تایبەتیش لە بواری تەندروســتی بەرەوپێشــچوونی بەدەست هێناوە ،ئەمیش هــۆی تایبەتی خۆی هەیە ،بۆیە ڕێكخســتنەوەی سیســتەمی كارگێڕی و دارایی دەزگە تەندروستییەكان هاوكار دەبێ بۆ زیادكردنی داهات و خزمەتگوزاری تەندروســتی .دەكرێ بە چەنــد قۆناغێك هەنــگاوەكان جێبەجێ بكرێن و یەكێك لە هەنگاوەكانی ســەرەتا ڕیكخستنەوەی فرۆشــتنی دەرمانە لە دەرمانخانەكانی الكۆاڵن لە شار و شــارۆكەكان كە دەبنە هۆی گەشەكردن و كاركردنی كەرتی تایبەت لە بواری تەندروستی. ئــەم گەشــەكردنە كەموكورتــی زۆری تیادایە، هاوكات دەكرێ بە دەستنیشانكردنی كەلێنەكانی و دانانی پالنی چارەسەر بەم هەنگاوانەی خوارەوە، بوارەكە بۆ پێــش ببرێت و متمانەیش بگەڕێتەوە، لە كۆتادا بەرژەوەندیی هەموو الیەك رەچاو كراوە. 1زۆریــی ژمــارەی نەخــۆش و كەمیی دەزگەتەندروستییە تایبەتمەندەكان. 2كۆنیی سیســتمی تەندروســتی و نەگونجانیلەگەڵ پێشكەوتنە خێراكانی بواری تەندروستی. 3كاركردنی دوو الیەنەی بەشێكی زۆری پزیشكو كارمەندانی دەزگە تەندروستییەكان لە هەردوو كەرتی گشتی و تایبەت. 4تێكەڵی دەسەاڵت و سنووری كاری ستافەكانیتەندروستی لە هەردوو كەرتی گشتی و تایبەت. 5زۆری قازانــج و خێــرا گەڕانەوەی ســەرمایەبۆ خاوەنەكــەی ،لەبەرئــەوەی نەخۆش بە كاش مامەڵەی لەگەڵ دەكرێ. الیەنە خراپەكانی .1بەكارهێنانی دەرمان دوور لە چاودێری پزیشك. .2خــراپ هەڵگرتنــی دەرمــان و نەگونجانــی شوێنەكەی و بەسەرچوونی. .3گرانی و جیــاوازی نرخ و كۆنتڕۆڵ نەكردنی بە ئاسانی. دەكرێــت كاری هەمــە الیەنــە بكــرێ بــۆ ڕێكخســتنەوەی كەرتی تەندروستی ،بەتایبەت كێشــەی دەرمان و جیاوازی نرخــی دەرمان لە دەرمانخانەیەك بۆ یەكێكی تــر كە پێوەندییەكی ڕاســتەوخۆی بە ژیانــی هاوواڵتییانــەوە هەیە، بوونــی ســەرچاوەی مرۆیــی زۆر و باڵەخانەی پێویست و ژێرخانی تەندروستی پێویست لە شار و شــارۆكەكان ،دەتوانرێ هەنگاو بە هەنگاو كاری بۆ بكرێ ،فرۆشتنی دەرمان و دەرمانخانەكان ڕێك بخرێتەوە لە ڕێی: یەكەم :زیادكردنی بەشــێك لــە بەڕێوبەرایەتییە گشــتییەكان بــۆ سەرپەرشــتی و دابینكردنی دەرمــان بۆ دەزگــە تەندروســتییەكان و لە هەر شار و شــارۆكەیەك بنكەیەك یا چەند بنكەیەك بۆ فرۆشتنەوەی دەرمان بە نەخۆش بكرێتەوە. دووەم :دابینكردنی ستافی پێویست بۆ بنكەكانی فرۆشــتنی دەرمــان لەژێر چاودێری پزیشــكی دەرمانساز و دەزگەی تەندروستیی شارەكان. لە سوودەكانی ئەم كارە: 1چاودێریی ورد و یەكبوونی نرخ و كۆنتڕوڵكردنیهەر پێشــێلكارییەك لە بوونی دەرمانی قەدەغە و ڕێگە پێنەدراو. 2ڕەخساندنی هەلی كار بۆ ژمارەیەك دەرچوو لەبوارە پێوەندیدارەكان. 3گەڕانــەوەی متمانــەی هاوواڵتییان بۆ دەزگەتەندروستییەكان. 4بووژانــەوەی بــاری داراییــی دەزگــەتەندروســتییەكان لــە ڕێــی خەرجكردنەوەی ڕێژەیەك لە قازانجی بەدەستهاتوو. 5هەرزانی و كەمیی نرخی هەمان دەرمان ئەگەربەراورد بكرێ بە نرخی بازار.
لەگەڵ ئــەوەی بەپێی ئامارەكانی دەســتەی گەشتوگوزاری كوردستان هاتنی گەشتیاران بۆ شــاری هەولێر بەردەوام لــە زیادبووندایە، بــەاڵم پایتەخــت بەبــێ باخچــەی ئااڵن گەشتیارانی بەڕێ دەكات. ئەگەر خەڵكی هەولێر بیت ،بە ئاسانی ناتوانی بگەیتە ئەو باخچە ئاژەاڵنەی لەسەر رووبەری یەك دۆنم زەوی لە رۆژهەاڵتی شاری هەولێر و رێی بنەســاوە دروســت كــراوە ،بەهۆی ئــەوەی رێگەكــەی بێــزارت دەكات و هیچ ناونیشانێكیش لە شەقامە گشتییەكە نابینی. مــام خەلیل خاوەنی باخچــەی ئاژەاڵنەكەیە و نیگەرانــە لــەوەی ئیــدارەی هەولێــر و دەستەی گەشــتوگوزاری كوردستان بەدەم داخوازییەكانییەوە ناچن .ئەو بۆ “وشە” گوتی، ئەو باخچەیــەی ئاژەاڵن لەســەر خەرجی و توانای خۆم بەرهەم هاتووە ،بەاڵم چەند جارێك داوای نۆژەنكردنەوە و گەورەكردنیم كردووە، وەاڵم نەدراومەتەوە. لەنــاو باخچــەی ئاژەاڵندا ژمارەیــەك ئاژەڵ دەبینرێت ،بــەاڵم پێ دەچــێ گەرما تەنگی پێ هەڵچنیبــن ،خاوەنــی باخچەكە روونی دەكاتەوە كە ئەوانەی ســەردانی دەكەن باس لەوە دەكەن تەواوی مەرجەكان لە باخچەكەدا نییە ،بــەاڵم هەوڵی داوە پزیشــك و تەواوی پێداویستییەكان بۆ ئاژەڵەكان دابین بكات. باس لەوەش دەكات كە تــەواوی ئاژەڵەكانی لــە دەرەوەی هەرێمی كوردســتان هێناوەتە هەولێر. هەر هاوواڵتییەك كاتێك ســەردانی باخچەكە دەكات ،بە بلیتی هەزار دینار دەچێتە ژوورەوە بۆ ســەیركردنی ئاژەڵەكان ،بەاڵم مام خەلیل لە قســەكانیدا رای گەیاند ،ئەو بڕە پارەی بۆ
هەر هاوواڵتییەك وەردەگیرێت كەمە ،چونكە ئەو ســااڵنە بــڕی 36ملیۆن دینــار دەداتە حكوومەتی هەرێمی كوردســتان لە بەرامبەر كرێی زەوەییەكەیدا“ ،بــەو هۆیەوە لەڕووی داراییەوە زیان دەكەم سااڵنە ،بەاڵم ئارەزووی خۆم بۆ ئــاژەڵ وای كردووە تا ئێســتە درێژە بەكارەكە بدەم”. خاوەنی باخچەكــە دەڵێ 40“ ،جــۆر ئاژەڵم هەیە ،بەاڵم بەهۆی هەڵكەوتەی شوێنەكەی و نەبوونی خزمەتگوزاریی شەقام ،هاوواڵتییان كەم سەردانی دەكەن ،زۆرترین ئەو كەسانەی ســەردانی باخچەكە دەكەن خەڵكی ناوخۆی هەولێرن ،گەشــتیار بەكەمی دێن ،زۆربەیان شوێنەكە نازانن یان بەهۆی خراپیی رێگەكەی ناتوانن بێن”. مام خەلیل زانیاری نییە لەســەر كردنەوەی هیچ باخچەیەكی تری ئــاژەاڵن لە هەولێر و رای گەیانــد كە تەنیا لــە دوورەوە زانیویەتی
گوایە باخچەیەكی تری ئاژەاڵن دەكرێتەوە و خاوەنەكەی ناناسێت. شیالن عەلی هاوواڵتییەكی شاری كەركووكە بەمەبەســتی گەشــت ســەردانی هەولێری كردووە ،ئەو بۆ “وشــە” دەڵــێ“ ،لە هەولێر زۆر بــەدوای باخچــەی ئاژەاڵنــدا گەڕاین، سەرئەنجام ناونیشانی ئەو باخچەیان پێ داین، بەاڵم دەركــەوت زۆر بێ كوالیتییە و ناتوانێت پێشوازی لە گەشتیاری زۆر بكات”. ئاماژەی دا“ ،ئەوانەی بۆ گەشت روو لە هەولێر دەكەن ،دەیانەوێت بچنە باخچەیەكی ئاژەاڵنی مۆدێــرن ،بەاڵم بەداخەوە ئــەوە لە پایتەخت نییە”. لە بەرامبەردا نادر رۆستی گوتەبێژی دەستەی گەشتوگوزاری كوردســتان لەبارەی نەبوونی باخچەی ئــاژەاڵن لە هەولێر ،بە”وشــە” ی راگەیانــد ،ئــەو باخچەیەی هەیــە بە پارەی قەرزی گەشتیاری پێشــتر نۆژەن كراوەتەوە،
بەاڵم كێشەی شــوێنی هەیە ،لەگەڵ ئەوەی چەند جارێك داوای كردووە شوێنەكەی فراوان بكرێت ،بەاڵم رەزامەندی بۆ نەدراوە. ئەو دەڵــێ“ ،ئێســتە باخچەیەكــی ئاژەاڵن نزیكــەی 200دۆنمــە لــە نزیك شــارەدێی كەسنەزان لە تەواوبووندایە و دەكرێت بكرێتە باخچەیەكی نێودەوڵەتیی ئاژەاڵن”. گوتەبێژی دەستەی گەشتوگوزاری كوردستان دووپاتــی كردەوە“ ،ئەو باخچــەی ئاژەاڵنەی هەیــە ســوودێكی ئەوتۆی بە گەشــتیارانی هەولێر نەگەیاندووە و دەكرێت بڵێین هەولێر بەبێ باخچــەی ئاژەاڵن گەشــتیارانی بەڕێ دەكات”. هاوكات لوقمان شێروانی گوتەبێژی دەستەی ژینگەی هەرێمی كوردســتان ،بە”وشــە”ی راگەیاند ،دەســتەكەمان رێنوێنــی داوە بەو باخچەیە و نابێت هیچ ئاژەڵێك بەبێ رەزامەندیی دەستەی ژینگە ،بهێنرێتە كوردستان.
ئەو نەخۆشــییەی بەرۆكــی دار گوێزەكانی هەورامانی گرتــووە ،لەالیەن باخدارەكانەوە بە "الڕەشــە" ناو دەبرێت ،وەك لەتیف باسی دەكات" ،لە توێكڵی قەدی دارەكەوە شلەیەكی مەیلەو ڕەش وەك دۆشاو و رووبەهەنار دێتە دەرەوە و ئیتر دارەكە وشك دەبێت". "ئەگەر وا بڕوات ڕەنجی خۆمان و باوباپیرمان بــە هــەدەر دەڕوات و لەنــاو دەچێــت ،لە كاتێكدا بەشــێك لەو دار گوێزانە بەدەســتی باپیرانمان چێنــراون ،داواكارین حكوومەت بەدەنگمانــەوە بێت و هۆی ئەو نەخۆشــییە بدۆزرێتەوە و چارەسەر بكرێت". هەورامان یەكێكە لە ناوچە گەشتیاریی و پڕ داهاتەكانی كوردستان و رۆژانە لە نا و چەكانی عێراق و كوردســتانەوە گەشــتیار رووی تێدەكەن. نەورۆز جەمیل خاوەنــی باخێكە لە تەوێڵە،
بە"وشــە" دەڵێ" ،ئەو نەخۆشــییە ،كوشندە و دەگمەنە ،پرســیارم لە زۆر كەس كردووە پێشتر نەخۆشی لەو شێوەیەیان نەبینیوە". روونی كردەوە" ،نەخۆشــییەكە الڕەشە یان بنەوشــكەی پێ دەڵێن ،ئێســتە لە تەوێڵە نزیكــەی 500دارگوێــزی وشــك كردووە كــە درەختی زۆر گــەورە و بەتەمەنن ،بۆیە مەترسی وشكبوونی دارگوێزەكانی تر هەیە". بەگوتــەی ئەو باخــدارەی تەوێڵە ،لەالیەنی حكوومەتــەوە دەرمان بە خــاوەن باخەكان دەدرێت بۆ دارە نەخۆشەكان كە هێشتا وشك نەبوون. "بەاڵم ئەگەر ئەم نەخۆشــییە چارەســەر و بنبڕ نەكرێت ،زیانێكی گەورە لە سروشــت و ناوبانگــی هەورامان دەكەوێــت ،چونكە هەورامــان بە گوێز ناســراوە" ،جەمیل وای گوت.
هاوكات ســتار مەحموود ساڵح بەڕێوەبەری گشتیی كشــتوكاڵی هەڵەبحە بەوەكالەت، بە"وشە"ی راگەیاند ،ئەو نەخۆشییەی لە دار گوێزەكانی هەورامانی داوە ،نەخۆشــییەكی كەڕوویییە و خۆڕســكییە ،لە ڕێی هەوا و ئاو و بەریەككەوتنــەوە دەگوازرێتــەوە و چووە شوێنەكەوە بە زوویی و ئاسان باڵو دەبێتەوە و ئەگەر دەرمان و چارەســەری پێویســتی بــۆ نەكرێت ،دەبێتــە هــۆی لەناوچوون و وشكبوونی دار گوێزەكان". بەگوتــەی خۆی ،بەڕێوەبەرایەتی گشــتیی كشــتوكاڵی هەڵەبحــە ،دوو تیمیــان بــۆ قەاڵچۆكردنــی نەخۆشــییەكە پێك هێناوە، تیمەكان سەردانی خاوەن باخەكان دەكەن، جگە لە پێدانی دەرمان ،رێنوێنیی تایبەت بە چارەسەریی نەخۆشــییەكە باڵو دەكەنەوە و بڕیارە تا مانگێك لە هەورامان بمێننەوە.
دار گوێزەكانی هەورامان نەخۆشن
وشە /شەفیق بانیشاری
ماوەیەكە دار گوێزەكانی هەورامان دووچاری نەخۆشــییەكی كوشــندە بوون ،تا ئاستێك خاوەن باخەكان مەترســی وشــكبوونی دار گوێزەكانیان ال دروست بووە. حەمەكەریم لەتیــف یەكێك لە باخدارەكانی هەورامان ،بۆ "وشــە" باســی لــەوە كرد كە لە پــاش ڕاپەڕینــی 1991ەوە هاتوونەتەوە هەورامــان و دەســتیان بە دروســتكردنی باخەكانیان كردووەتەوە ،بەاڵم ئێســتە دار گوێزەكان تووشی نەخۆشی بوون و مەترسی لە ناوچوویان هەیە. ئەو كە ئەزموونی لــە باخداریدا زۆرە ،دەڵێ، "دار گوێزمان هەیە تەمەنی زیاتر لە 20ساڵە و ئێستە وشك بووە".
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
دەرمانخانەی الكۆاڵن و گێڕانەوەی متمانە
وشە /هەولێر
گەشتیارانی بەڕێ دەكات
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
هەولێر بەبێ باخچەی ئاژەاڵن 15
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
16
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
تریفە لەبەر خۆشەویستەكەی وازی لە هاوسەر و منداڵەكانی هێنا
وشە /ئیڤان عەبدوڕەحمان ژنێكی تەمەن ٣٠ســاڵ لە سلێمانی كە دایكی دوو منداڵە ،لەســەر مێردەكەیــەوە پێوەندی لەگەڵ پیاوێكی خاوەن خێزاندا دروست دەكات، ســێ ســاڵ پێوەندیدا دەبن ،دواتر بڕیار دەدەن بچنــە دەرەوەی واڵت و خێزانەكانیــان جــێ بهێڵن و پێكــەوە ڕابكەن ،بەاڵم كاتێك ژنەكە لە هاوسەرەكەی جیا دەبێتەوە ،خۆشەویستەكەی پێی دەڵێت "ئەگەر خاوەن شەرەف بوویتایە ،لە هاوسەرەكەت جیا نەدەبوویتەوە و ئەویش وازی لێ دێنێت". "تریفــە" ژنێكــی بااڵبــەرز ،ســپی پێســتی چاوڕەش ،هەتــا بڵێ هێمن ،بە لەدەســتدانی خۆشەویســتەكەی ،باری دەروونیی تێكچووە، ئەو ئێســتە لە ئەڵمانیا دەژیی ،بڕیــارە كۆتای ئەمساڵ بەیەكجاری بگەڕێتەوە كوردستان. تریفە بەســەرهاتی خۆی بۆ "وشە" دەگێڕێتەوە، "تەمەنم ســێ ســاڵ بوو دایكــم كۆچی دوایی كرد ،باوكیشــم ژنی دووەمی هێنایەوە ،تا بووم
بە شەش ســاڵ لەژێر لێدان و ئازاردانی باوەژندا ژیــام ،دواتر خاڵــم و نەنكم منیان بــردە ماڵی خۆیان ،لــەوێ ژیانێكی زۆر خۆشــم هەبوو ،تا ئەوكاتــەی خاڵم ژنی هێنا ،ئیتــر ژنەكەی هەر ڕۆژە و بەبیانوویەك دەیویســت بە دەستی خاڵم بە لێدانم بدات ،بۆیە بــە ناچاری لە تەمەنی ١٧ ساڵیدا هاوسەرگیریم كرد". تریفە شــوو بە "ئەحمەد" دەكات ،لەبەرئەوەی ماوەی چەند هاوســەرەكەی بێكار بووە ،لەگەڵ ماڵی خــەزووری دەژین ،وەك تریفە ئاماژەی پێ دەكات" ،لە ماڵی باوكی ئەحمەد بەهۆی نەبوونی و هەژارییــەوە زۆر بە قورســی ژیایــن" ،بۆیە نەنكی ماڵی بۆ جیا دەكاتەوە و خۆشــی هەموو خەرجییەكی بۆ دابین دەكات. تریفە پاش لەدایكبوونــی دوو منداڵ ،پێوەندی خۆشەویســتی لەگەڵ پیاوێكی تر بۆ دروســت دەبێت" .ڕێبین شــۆفێری تاكســی بوو ،منیش ڕۆژێك لەگەڵ كچ و كوڕەكەم لە بازاڕەوە لەگەڵی گەڕاینەوە ماڵ ،ســەیركردنی هەردووكمان بۆ یەكتر جیاواز بوو ،پێش دابەزینم پێی گوتم ئەوە كارتەكەمە هەركات پێویستت بە تاكسی بوو لە
خزمەتم ،ئیتر وردە وردە پێوەندیمان دروســت بوو ،دوای ئــەوەی ئەحمەد بوو بە پاســەوانی سنوور ،ئیتر ئێمە پێوەندییەكەمان زیاتر پەرەی سەند ،چونكە ئەو چەند شــەوێك لە دەوام بوو، منیش كاتــی زۆرترم هەبوو بــۆ ئەوەی لەگەڵ ڕێبین بم" ،تریفە وای گوت. تریفە ،ئەحمەدی هاوســەری و ڕێبین بەیەكتر دەناسێنێت ،بە ئەحمەد دەڵێت "ڕێبین پیاوێكی زۆر ڕێكوپێكە و بە نرخێكی زۆر كەم هاتوچۆمان پێ دەكات ،بۆیــە زۆر دڵنیــام لەگەڵی چونكە خاوەن ژن و منداڵە". لێرەوە پێوەندیی نێوانیان دەبێت بە پێوەندییەكی خێزانی ،پێوەندییەكە بەشێوەیەك بووە ،چەندان جار بە خێزانی سەردانی ماڵی یەكتریان كردووە و لە ماڵی یەكتر ماونەتەوە. "مونیرە" دایكــی ڕێبین ،ئــاگاداری پێوەندیی كوڕەكەیەتی لەگــەڵ تریفە ،بە"وشــە" دەڵێ، "لــە ســەرەتای پێوەندییەكەوە ئــاگادار بووم، زۆر بە كوڕەكەمم گوت لــەو ژنە و خێزانەكەی دوور بكەوێتــەوە ،بەاڵم ســوودی نەبوو ،دواتر ژنەكەیشــی زانــی ،تەنانەت منداڵەكانیشــی
دەیانزانــی باوكیان حەزی لــە تریفەیە ،چونكە هاتوچۆی ماڵی یەكتریان دەكرد ،ژنەكەی ڕێبین بێدەنگ بووبوو ،چونكە ڕێبینی كوڕم هەڕەشەی كوشتنی لێ كردبوو ئەگەر هیچ قسەیەك بكات". "تریفە ژنێكی زۆر باش بوو كوڕەكەی من تێكی دا ،ئێمــە ئێســتەیش پێوەندیمان هــەر هەیە لەگــەڵ تریفە ،چونكە كوڕی مــن ژیانی ئەوی تێك دا ،رێبین ناهەقــی بەرامبەر خێزانی خۆی و خێزانی تریفەیش كــرد ،چونكە من ئاگادارم تریفە لەپێناوی ئــەودا چی دەكرد" مونیرە وای گوت. دواجار ڕێبین و تریفە بڕیار دەدەن بچنە دەرەوەی واڵت و خێزانەكانیان جێ بهێڵن .خێزانی ڕێبین بە پالنەكەیان دەزانێــت ،بۆیە ناچێت لەگەڵی و ڕێگە نادات منداڵەكانیشی ببات ،ڕێبین بە تەنیا دەچێتە توركیا و چاوەڕوانی تریفە دەكات ،تریفە زێڕەكانی دەفرۆشــێت و خــۆی و منداڵەكانی دەچن بــۆ توركیــا ،ئەحمەدی هاوسەریشــی هەموو ماڵەكەی دەفرۆشــێت و دواتر دەچێت، لــە توركیاوە پێكەوە دەچن بــۆ ئەڵمانیا ،كاتێك دەگەنە ئەڵمانیا ،هەر لەناو كەمپدا تریفە لەگەڵ
مێردەكەی ناخۆشی دروست دەكات و پێی دەڵێ دەبێت لێم جیا بیتەوە. ئەو حەماســەی تریفە لە بڕوای زۆری بە ڕێبین دروســت بوو بوو ،تا ئێرە زۆرینــەی كارەكتەرە سەرەكییەكانی هەردوو خێزانەكە بە پێوەندییەكە دەزانن ،ئەوەی بێ ئاگا ماوەتەوە ،ئەحمەدە. تریفــە لەپێنــاو رێبیــن ،زۆر ئاســان داوای جیابوونەوەی لە هاوســەرەكەی كردووە ،بەاڵم وەك خۆی ئاماژەی بــۆ دەكات "دوای تەاڵقدانم چوومە الی ڕێبیــن و پێم گوت ئیتــر ئازادم و دەتوانین بچین بۆ واڵتێكــی تر و پێكەوە بژین، ڕێبیــن زۆری لێــدام و پێی گوتم تــۆ ژنێكی بێشــەرەفی ،ئەگەرنا دوو منداڵ و مێردت بۆ من جێ نەدەهێشت". ئێســتە تریفە بەتەنیا لە ئەڵمانیا دەژیی ،هاوسەر و منداڵەكانــی لە الیــەك و لەالیەكی تر رێبینی لە دەســت چووە .تریفە باس لەوە دەكات ئێستە گەیشتووە بە كۆتا خاڵ و بڕیارە بێتەوە كوردستان و لەگەڵ دایكی ڕێبین بژی .چونكە ئەڵمانیا پڕە لەو برینانەی ئەو بیستن یاخۆ بینینیان لەالیەن تریفەوە ،دەكولێنەوە و خەمی قووڵی دەدەنێ.
دەربەندیخانتینوویەتی
پڕۆژەی راكێشانی ئاوی پاك بۆ دەربەندیخان لەسەر پشتی كیسەڵ دەڕوات وشە /سەبری هۆرینی چــوار ســاڵ بەســەر دەســتكردن بــە جێبەجێكردنــی پــڕۆژەی ئــاوی پــاك بۆ خواردنەوە لە دەربەندیخان 66/كم باشووری سلێمانی /تێپەڕ دەبێت ،بەاڵم هێشتا بەگوتەی كۆمپانیای جێبەجێــكار50% ،ی كارەكانیان تەواو كــردووە .هەردوو الیەنــی كۆمپانیا و یەكــەی كارگێڕیی ســنوورەكە حكوومەت تۆمەتبار دەكەن بە خەرج نەكردنی گوژمەی پێویست بۆ پڕۆژەكە. كارزان عەلــی گەنجێكــی دانیشــتووی دەربەندیخــان ،بە”وشــە” دەڵــێ“ ،پێــش دروســتبوونی تەنگژەی دارایی ،حكوومەت مــوژدەی پێدایــن كە پــڕۆژەی ئــاوی پاك بــۆ خواردنەوە لــە دەربەندیخــان جێبەجێ دەكرێت ،بەاڵم شــەش ســاڵ بەســەر ئەو پڕۆژەیــەدا تێپەڕ دەبێت و هێشــتا ئەنجامی نییە”. هــاوكار قــادر سەرپەرشــتیاری گرووپــی هەڵوێســت لــە شــارۆكەی دەربەندیخان، بە”وشە”ی گوت ،ماوەی 10ساڵە دانیشتوانی شــارۆكەی دەربەندیخان ،بە دەست پیسیی ســەرچاوەی ئاوی خواردنەوەیان دەناڵێنن و پیســی ئاوەكە بووەتە مەترسییەكی گەورە بۆ سەر ژیانیان. ئەو دەڵێ“ ،چەندان خۆپیشاندان و گردبوونەوە ئەنجــام دراوە ،بەاڵم الیەنە بەرپرســەكانی حكوومــەت هەموو جارێك بۆ ســاردكردنەوە هاوواڵتییــان بەڵێــن دەدەن و جێبەجێــی ناكەن”. پڕۆژەی ئاوی پاكی خواردنەوە لە ســنووری دەربەندیخان لە ســەرەتای ســاڵی 2013دا دەســت بــە جێبەجێكردنــی كــراوە ،ئەو كۆمپانیایەی یەكەمجار گرێبەســتی لەگەڵ
كرا ،پڕۆژەكەی بەنیوەچڵی جێ هێشــتووە و دواتــر كۆمپانیای “ئۆهیتــان”ی توركی وەك كۆمپانیای دووەم دەســتبەكار بــووە ،بەاڵم هێشتا كارەكان بە ئەنجام نەگەیشتوون. ســینان یوڵدز سەرپەرشــتیاری پڕۆژەكە ،بۆ “وشــە”ی روون كــردەوە كــە تەواوكردنی پــڕۆژەی پااڵوتنــی ئــاوی دەربەندیخــان پێویســتی بــە 20ملیــۆن دۆالرە ،بــەاڵم حكوومەت تەنیا چوار ملیۆن دۆالری رادەست كردوون .ئەو دەڵێ“ ،ئێمە نۆ ملیۆن دۆالرمان لە پارەی خۆمان خەرج كردووە ،تەنیا 50%ی پڕۆژەكەمــان تــەواو بــووە و ئەویتر بەهۆی تەرخان نەكردنی پارەوە وەستاوە و ناتوانرێت تەواو بكرێت”.
كارەكانی پاككردنــەوەی ئاوی دەربەندیخان لەرێــی پااڵوتن و دانانی فلتــەرەوە ،دەبوو لە مانگی ئابی ســاڵی 2014تەواو بكرێت ،بەاڵم پاش تێپەڕبوونی سێ ساڵ بەسەر ئەو ماوەیە، هێشتا تەواو نەبووە. ناسیح مەال حەسەن قایمقامی دەربەندیخان، بۆ “وشــە”ی دووپات كردەوە“ ،بەشــەكانی میكانیــك و ئەلیكترۆنــی و كارەبای پڕۆژەكە تــەواو نەكراون ،ئەگەر پــارە تەرخان بكرێت بەزوویی تەواو دەبێت”. ئــەو دەڵێ“ ،لە رێــی بەرپرســانی پارێزگای ســلێمانییەوە پێوەندیمان بــە ئەنجوومەنی وەزیرانــی كوردســتانەوە بەتایبەت جێگری ســەرۆكی حكوومەت كردووە بۆ تەواوكردنی
پڕۆژەكە ،بــۆ ئەوەی لە تەنگژەی دارایی بەدەر بكرێت ،بەاڵم وەاڵمی ئەرێنیمان نەدراوەتەوە”. ئــازاد ئەحمــەد ســەرۆكی رێكخــراوی ژینگەپارێزی لە گەرمیان ،بۆ”وشــە”ی روون كردەوە“ ،هۆی پیســبوونی ئاوی دەریاچەی دەربەندیخان ،تێكەڵبوونی ئاوەڕۆی سلێمانی و ئاوی تانجەڕۆیە كە خۆڵ و خاشاك و پاشماوەی كارگــەكان هەڵدەڕژێنێتە ناویــەوە و تێكەڵ بەئاوی دەریاچەی دەربەندیخان دەبێتەوە”. مــاوەی حــەوت ســاڵە ئــاوی دەریاچەی دەربەندیخان بــۆ خواردنــەوە و بەكارهێنان ناشێ ،ئەو ئاوە ،رەنگ و بۆن و تامی هەیە كە لە پێناسەی ئاوی پاكدا هەرسێ تایبەتمەندییەكە “رەت كراوەن”.
نزیكەی سێ هەزار لە زیندانییەكانی ئەنفال لە مووچە بێبەش كراون
وشە/گەرمیان-سەبری هۆرینی
لــە ســنوری گەرمیــان نزیكەی ســێ هەزار زیندانی ئەنفال تا ئێستە وەك زیندانیی سیاسی مووچەیان بۆ نەبڕاوەتەوە ،بەرپرســان و الیەنە پێوەندیدارەكان هۆكارەكەی بۆ تەنگژەی دارایی دەگێڕنەوە. ئیبراهیــم محەمەد یەكێك لــە زیندانیكراوانی سەردەمی ئەنفال ،بە"وشە"ی راگەیاند كە وێڕای ئەوەی دەیان كەسی تر مووچەیان بۆ بڕاوەتەوە، بەاڵم ئەوان لە مووچە بێبەش كراون. دایكــی ئــارام لــە شــارەدێی رزگاری زێدی بەجێماوانی ئەنفال ،بۆ "وشــە"ی روون كردەوە،
"ســاڵی 1988لەناو زینــدان دوو منداڵم بوو ،لە گرتووخانەی بەعسدا نانی رەق و ئاوی گەرمیان پێ دەداین ،كەســوكارمان هەموو زیندەبەچاڵ كران و تا ئێستەش مووچەمان بۆ نەبڕاوەتەوە". پاڵپشت بە یاســای ماف و ئیمتیازاتی گیراوان و زیندانیانی سیاسی كە ساڵی 2011لە پەرلەمانی كوردستان پەسند كراوە ،ئەوانەی لە شااڵوەكانی ئەنفال زیندانی كراون ،مووچەیەكی مانگانەیان بۆ دابین دەكرێت ،بەاڵم ئەو مووچەیە تەنیا بەشێك لەو گیراوانەی قۆناغەكانی ئەنفالی گرتووەتەوە و زۆری تر ،لێی بێبەشن. فەرهاد تۆفیق بەرپرســی كۆمەڵــەی زیندانییە كوردستان/نووســینگەی سیاســییەكانی
گەرمیان ،بە"وشــە"ی گوت ،چەندان لیســتی نــاوی زیندانییانی ســەردەمی ئەنفــال ئامادە كراون ،لیســتەكانی یەك تا هەشــت مووچەیان بــۆ بڕاوەتەوە ،بــەاڵم ئەو ناوانــەی كەوتوونەتە لیســتەكانی نۆ بۆ 11لــە ئەنجوومەنی وەزیران ماونەتەوە و رەزامەندییان لەسەر نەدراوە. روونی كردەوە" ،لیستی ژمارە نۆ 474 ،ناو ،لیستی ژمارە 10ناوی 239كەس و لیستی 11ناوی 515 كەس و لیستی ژمارە 12ناوی 580كەسی لەخۆ گرتووە ،ئەوە جگە لە لیستێكی تر كە ناوی 324 كەس لەخۆ دەگرێــت و هیچ كامیان مووچەیان بۆ نەبڕاوەتەوە". بەگوێرەی بەدواداچوونی كۆمەڵە و رێكخراوەكانی
پێوەست بە ئەنفال و زیندانییانی سیاسی ،هۆی دابیــن نەكردنی مووچە بۆ ئــەو ناوانە ،لەالیەن حكوومەتەوە بۆ تەنگژەی دارایی دەگەڕێتەوە. فەتاح تەنیا دامەزرێنــەری "رێكخراوی / "14/4 تایبەت بە دۆزی ئەنفال /بۆ "وشــە" ئاماژەی دا "الیەنە پێوەندیدارەكانی وەك وەزارەتی كاروباری شــەهیدان و كۆمەڵەی زیندانییە سیاسییەكان بە كەمتەرخەم دەزانین لەو دۆسیەیەدا ،ناكرێت چەنــد هەزار كەســێك مووچەیــان پێ بدرێت و چەنــد هەزار كەســێكی تر بێبــەش بكرێن، لە كاتێكــدا یاســاكە هەموویــان دەگرێتەوە، بۆیــە پێویســتە حكوومەت چارەســەری ئەو نادادپەروەرییە بكات".
خودای بااڵدەســت ،خودای دلۆڤان و مەزن ،دروســتكەری گەردوون و زەوی و ئاســمان ،لــە پاداشــتی پەرســتن و جێبەجێكردنی ئەركە ئاینییەكان ،بەهەشــت دەكات بە دیاری و خەاڵت ،هاوكات دۆزەخی بۆ كەســانی دوورە خوایی داناوە .هەڵبەت ئەعرافیشــی بۆ كەسانی نیوە بە نیوەی چاكە و خراپە داناوە .خودا بەهەشــتی وا ناساندووە كە دوایین و خۆشــترین شوێن و مەنزڵی مرۆڤەكانە ،چێژســتانە و خۆشییەكەی بێ سنوور و بێ وێنەیە ،بە سەوزایی داپۆشراوە و ڕووباری شەراب و هەنگوین و ئاو ،لەگەڵ حۆرییە بێ وێنەكان ،سروشت و ژینگەی بەهەشت خۆشتر و دڵگیرتر دەكەن. ئەم وەســپەی خودا ،زیاتر وابەســتەیە بە ڕەگەزی عەرەب و عەرەبزمان و عەرەبســتان .چونكە بیابانی عەرەبی خاڵییە لە هەموو ئەو وێناكردنەی خودا بۆ عەرەب و عەربستان ،ئەو وێناكردنەی داهاتووی مرۆڤ لە دوای مردن ،هانی عــەرەب دەدا بۆ ئەوەی هەموو هەوڵێكی بەدەســتهێنانی بەهەشت بدەن لە پەرستن و جێبەجێكردنی ئەركەكانی ئاینی. ئەو ســەردەمەی ئەم باســە لە ئارادا بوو ،عەرەب شارەزایی و ئاشنایەتی بــە ناوچە گەشــتیاری و دڵڕفێن و هاوشــێوەكانی بەهەشــت نەبوو/ ، ئەگەر هاوشێوەی بەهەشــت نەبێ /وێنای دوا مەنزڵ دەدا .لە سەردەمی تەكنەلۆجیــا و بچووكبوونــەوەی دنیا و ئاشــنابوونی خەڵــك بە دنیای سەرزەوی و شوێنە گەشتیارییەكانی كوردستان ،هەورامان بووە مەنزڵی عەرەبەكان. لەكاتی سەردانیكردنی ناوچە گەشتیارییەكانی كوردستان ،بەتایبەتی ئەو شوێنانەی ئاو و ســەوزایی بە پاڵ یەكەوەن و شنەبای نەسیم و شەماڵی ئێــواران تێكەڵ و ئالوودەی یەكتر دەبن ،خــوڕە و هاژەی ئاو بەرگوێ و جەســتەت دەكەوێ ،هەســتێكی تایبەت و ڕۆحێكی پــاك و ئارامت ال دروست دەبێ /هەست دەكەی بەشێك لە دنیای بەهەشت لەسەر زەوین،/ زەوینی كوردستان هەیە. لە گەشــتێكی پڕ ماریفەتانەی دۆست و هاوڕێیانەدا بۆ ناوچە سەوزایی و جۆگەلە ئاو و ژینگە تایبەتەكەی هەورامان ،بە بەركەوتنی بای وەشت و گوێگرتــن لە چریكە و واڕی ناو كەژ و دارە بااڵبەرزەكان ،بینینی عەرەب زمانەكانی باشووری عێراق لە تەك چك چكەی دەرە گوریچەوە كۆی بیری منی بەالی خۆیاندا ڕاكێشا. عەرەبەكانی باشووری عێراق و ناوچە عەرەبییەكان لەكاتی سەردانیكردن و بینینی ئــەو دیمەنەی هەورامان واقیان وڕ دەبوو ،بە هیچ هەســت و پەیڤێك ئەو بابەتە ڕۆحییەیان بۆ نەدەهاتە گوزارشتكردن ،كاتێك دیمەنی هاوشێوەی بەهەشتی ڕۆژی دوایی وەچاوی خۆیان دەبینین لە دەرگەی هەورامان .لە ســاتی دەرچوونیــان لە هەڵەبجــە و تێپەڕینی تەپەكوڕە و خێڵــی حەمە ،بەرەو باشــوور دادەكشــێن و ڕووە و خەرپانی دەڕۆن، بەمەبەســتی وەرگرتنی پشــوو و ژەمە خواردنێكی الی ڕووناك خان .لە پاشــاندا بە ئاراســتەی ڕۆژهەاڵت ڕێ دەكەن و نیشانەشــكێنی چاو لە دێهاتەكانی (گوڵپ ،زەردەهاڵ ،باخەكۆن ،سەرگەت ،بەڵخە ،دەگاشێخان و سۆسەكان) دادەگرن و تێكەڵبوونی ڕۆحیان بە سروشتی ناوچەكە نزیك دەبێتەوە. لەگــەڵ چوونە ناو جیۆگرافیــای هەورامان ،ڕۆح و سروشــت ئالوودە و تێكەاڵوی یەكتر دەبن و بیریان خاڵی دەكەنەوە لە تەواوی كێشــەكانی ژیــان ،لەوێدا ئارامی و ڤینی ژیانیان الســاز دەبێ .لەبەرئەوە كاتەكانیان بە ســەیركردن و لێڕامان و تۆماركردن و وێنەگرتنی ناوچەكە بەســەر دەبەن .هــەوڵ دەدەن لەو ماوە كاتییەدا تێكەڵ بە كولتوور و فەرهەنگی ناوچەكە بن .لە بیارەوە دەســت دەكــەن بە تۆماركردنی ســاتە ناوازە و جــوان و دڵڕفێنــەكان ،وردە وردە هەوڵ دەدەن تــەواوی ناوچەكە بنــۆڕن و زیاتر ببینــن ،ڕووە و تەوەن نمــا و دەرەگوریچە و بنەوان پێ هەڵدەگرن ،دەیانەوێ ســیخناخ بن لە سەیركردن ،ئەم وێنانە بۆ عەرەبە گەشــتیارییەكان پەرجووە .باوەڕیان وایە گەیشــتوون بە بەهەشــت، بەهەشتی زەوینی .لەوێدا ئەڤینداران ڕامووسانی یەكتر دەكەن و چێژی زیاتــر وەردەگرن .بەدەم وێناگرتنەوە ڕێ دەكــەن ،تا دەگەن بە تەوێڵە، تەوێڵەی ئەفســووناوی ،بە زاخان ســەردەكەون و دەگەن بە چالنە ،لە چالنەوە تەواوی تەوێڵە لەژێر چاوتدایە ،لە چالنەوە بەرەو مالیدەر بەدەم تفی خواردنەوە جووڵــە بە پێیەكانیان دەكەن و گوێ لە چكە چكی ئاوە سازگارە سروشــتییە شۆڕەوەبووەكەی دەگرن و سەیری گراداف دەكەن لە گارۆكان ڕادەمێنن و هەورامــان دارماڵیان دەكات لە جوانی و ئارامی و نوێكردنەوەی چاوەكانیان .وارگەی شــەوانەیان لە ئاوێسەر هەڵدەدەن و چوارپایەكانیــان لەناو جۆگەلە ســەهۆڵبەندانییەكە دادەنێن و بەدەم قلیان كێشانەوە ،سیگار دەكەن و دەخوازن گوێبیستی پڕووكەش بن .بۆ نانخواردنی سەبای ڕوو لە خواردنگە كولتوورییەكانی هەورامان دەكەن، وەز و هەنگوینی شاخ و نانی گەرمی هەورامی ،خواردنی سەرەكییانە. عەرەبەكان دەخوازن چركە و خولەك و سەعات و ڕۆژەكان درێژتر ببنەوە و دەرفەتیــان زیاتر بــێ .بەتێپەڕبوونی كات ،هەرچــی دڵیان بیخوازێ ئەنجامی دەدەن ،خانم و منداڵەكانیان ســواری پشــتی ئەسپ دەكەن و خۆشــیان وێڵ و عەوداڵی كەلوپەلە دەســتییە سەرنجڕاكێشــەكانی هەورامان دەبن و تامی ئاوی ڕۆیشــتووی چەمــەكان دەكەن و بەو ئاوە خۆیان ڕوون و گەش دەكەن .لەگەڵ ژەمە خواردنی نان و كەبابی نیوەڕۆ دۆی سروشتی هەورامان نۆش دەكەن و نەشئەی نوێ وەردەگرن. تەوێڵە بەرەو ئەحمەد ئاوا و زەڵم وەجێ تێڵن ،تا دێ دیمەنەكان جوانتر و فراوانتر دەبن ،سەرشێتانە هاتنە خوارەوەی ئاوە تاماس و پاك و بێگەرد و سپییەكەی زەڵم ،پاڵگین و پێڵەكانی هێندەی تر سەرنجیان ڕادەكێشێ و سەرسامیان دەكات ،لەوێ هەموو شتێ خۆشە ،بەتامە و پڕ چێژە ،مانای ژیانی ڕاستەقینە لەوێدایە .هەورامان ،پەرچوو بۆیان. ئەڵبەتە خەڵكی ناوچە گەشتیاری و سەوزایی و دڵڕفێنەكان ئەو سەردەم ئەو عەوداڵییەی عەرەبیان بەرامبەر بەهەشــت نەبــووە/ ،بۆیە ھەورامان درەنگتر ھاتنە سەر ڕێباز و بەرنامە و پرۆگرامی ئیسالم./ هەڵكەوتــەی سروشــتی هەورامانی گــەورە /بە هەورامانی باشــوور و ڕۆژهەاڵت /سێگۆشەیی هەڵكەوتووە لە نێوان پارێزگای هەڵەبجە و سنە و كرماشان ،دیوی باشووری كوردسان لە شارەدێی خوڕماڵ و بیارە و تەوێڵە و ژمارەیەك دێهاتی جوانكیلە پێك هاتووە.
هەڵكەوتەی شوێنی جیۆگرافی كوردستان بــە گشــتی ،ســنووری جیۆگرافییەكەی ناوچەیەكی بە پیت و بەرەكەتە .بە درێژایی دیرۆكی ئەم ئاخەی خــودا بە كوردی داوە و لەســەری ژیاوە ،دەیان و ســەتان گوند و شاری تێدا هاتوونەتە دروستكردن و بوونەتە هۆی ئاوەدانبوونــەوەی ناوچەكە .بێگومان لە مــاوەی ڕابــردوودا چەندان شــوێنپێی شارستان و شارســتانێتی تێدا بەجێ ماوە، ئەگەر باسی تاك بە تاكی شــوێنەوارەكانی كوردســتان بكەین ،ڕەنگە بۆمــان نەلوێ بتوانین لە دەیان وتــار جێیان بكەینەوە .بۆ ئەوەی باســەكە كورت و پوخت و بابەتییانە بێت ،قەاڵی هەولێر بە نموونە وەردەگرین. كوردســتان یەكەمین النكەی ژیانی مرۆڤە سەرەتایییەكانە ،مرۆڤی (نیاندەرتاڵ) كە 60 هەزار ســاڵ بەری هەنووكە لە ئەشكەوتی شانەدەر لە نێزیك (شــاری هەولێر) ژیاون. شوێنەوارناســان زیاتــر لــە ( )٧١٤ئامێری جۆراوجۆر و كەلوپەلیــان تێدا دۆزیوەتەوە، بەهۆیەوە كشتوكاڵیان كردووە و دانەوێڵەیان چاندووە .شاری هەولێر و قەاڵكەی مێژووی دروســتبوونیان دەگەڕێتەوە بۆ سێ هەزار
نووری بێخاڵی ()١ “ لــە ڕۆژگارێكــدا دەژیــن ،بــۆ ئەوەی پێبكەنیت ،پێویستە 10كەسی تر بگرین - لە فیلمی ”Count Dawn هونــەر مەعریفــەی درككردنــی نموونە بااڵكانە ،بەو پێیــەی هونەر ئەو نموونە بااڵ نەمرانە دووبارە دەكاتەوە ،یان ســەرلەنوێ بەرهەمیان دێنێتەوە كە پێشــتر لە میانی ڕامانی ڕووتدا دركیان پێ كراوە .واتە هونەر هەموو ئەو شــتانە دووبــارە دەكاتەوە كە لە تەواوی دیاردەكانــی دنیادا جەوهەری و جێگیــرن .هاوكات لەســەر بنەمای ئەو كەرەستەیەی هونەری تێدا بەرهەم دێت ،لە كاری هونەریی بەرجەستەدا دەردەكەوێ. بەو پێیەی “ســەرچاوەی هونەر ،مەعریفە و ناســینی نموونە بــااڵ نەمرەكانە و تەنیا ئامانجیشــی گەیاندنی ئەو مەعریفەیەیە ـ شوبنهاوەر” .ئەو حاڵەتەی كە (شوبنهاوەر) بە جۆرێك لە جۆرەكان و لە شــوێنكاتێكدا، ورد و چڕتر گوزارشتی لێ دەكات و دەڵێ، “درككــردن بــە نموونە نەمــرەكان ،یان هاتنیان بۆ ناو هۆشــیاریمان ،تەنیا ئەوكاتە دەبێت كە گۆڕانێك لە خۆماندا ڕوو دەدات”. لەوەدا دەمەوێ زۆر بە كورتی ســەرنجتان بــۆ فیلمی (كاتــێ نیچە گریا) ڕابكێشــم. لەو ڕوانگەیەی دانیشــتن بە دیار بینینی ئەم فیلمە گەشــتێكە پڕ لــە ڕاچڵەكین و دڵەخورپە و تەزوو پێداهاتــن ،بەتایبەتی كە ڕۆ دەچیتــە ناو ڕووداو و دیمەنەكانی و دەبیتە بەشــێك لە كاراكتەرەكانی و لەگەڵ (نیچە و لۆو سامۆلی ،دكتۆر جۆزێف بڕۆیێر و ماتیلدا ،سیگمۆند فڕۆید) پیاسە دەكەیت و گوێ لە چیڕۆكەكانیان دەگریت .چیڕۆك و ڕووداوگەلێــك ،مــرۆڤ دەخەنە بەردەم دەیان پرســیار و نقوومــی زەریایەك ترس و دڵەڕاوكــێ ،گومان و ڕاڕایــی و دڵەكوتە دەكەن. لەگەڵ هەموو ئەمانەشــدا ،بێ دەســت و ویستی خۆت ،بەبێ ئەوەی هەست بكەیت و بتــەوێ ،لە پڕ كانیــی چاوەكانت دەزێ. ئیتــر قورگی خۆتت بۆ ناگیــرێ و ناچاری ژێیەكانــی دەنگــت ڕەها دەكەیــت ،تا لە قیژەیەكدا قوڵپدانی ناخت بە گوێی دنیای تەنیایــی و ژیانی ناجێگیــر و وجوودی پڕ تەلیسمی خۆتدا بتەقێنیتەوە. فیلمی (كاتێك نیچە گریــا) ،حیكایەتێكی زیندوو و جاویدانــە ،هێندەی بەردەوامیی ژیان و بوون .بــەو مانایەی تا ژیان هەیە و ماوە ،نە پرســیارەكانی پشــتی هەنسك و فرمێسكەكانی (سوپەرمان) كۆتایان دێ ،نە گومانەكانی دەبڕێنەوە و نە تەلیســمەكانی ئەو هەنســكانە و كۆدی فرمێســكەكانی دەكرێنــەوە .هەڵبەت ئەم تێگەیشــتن و
ساڵ بەری لەدایكبوونی مەسیح. ئەوێ ڕۆژێ لــە هۆڵەندا لــە ماڵی خزمێك دانیشتبووین ،لە وەڕزییان سەیری تیڤیمان دەكرد ،لــە كەناڵێكی ئەڵمانــی قەاڵیەكی پیشــان دا بێژەرەكە دەیگــوت :ئەم قەاڵیە كۆنترین قەاڵیە لــە مێژووی مرۆڤایەتی كە ژیانی تێدا بووبێت و تا ئێســتە مابێت .پێنج هەزار ســاڵ زیاترە تەمەنی .ئــەو خزمەی لەگەڵم دانیشتبوو فیكەی لێ دەدا بێ ئەوەی بزانێت شــوێنەكە كوێیە .بۆ بەندەی دەكرد بــە كوردی گوتــم :ئەوە قــەاڵی هەولێرە، واقی وڕ ما ،چۆن؟ كە بێژەرەكە باســی كرد ئینجا بــڕوای پێ هێنا .لە دڵی خۆمدا گوتم: ئەڵمانێك دەزانێ قەاڵی هەولێر چییە ،وەلێ كوردی بەستەزمان خۆی نازانێ! دوو جاران گەشتم بۆ ئێران كردووە و سەرم لە بەشــێك لە شوێنەواری شــارەكان داوە. لە شــاری ڕەزایە كە ئەوان بــە “ئورمییە” ناوزەدیــان كــردووە ،لەگــەڵ دوو برادەر یەكێك هاوســەفەرم و ئەوی تر ماڵی لەوێ بوو ،سەردانی مۆزەخانەی شارەكەمان كرد، چونكە ئێمە كورد بووین و فارس نەبووین، كاورای فەرمانبــەری پرســگە داوای ()٣٠
تمەنی لێ كردین ،بە بەرچاوی ئێمەوە چەند عەجەم و فارسێكی ڕەوانەی ژوورەوە كرد، وەلێ ( )١٠تمەنی لەوان وەردەگرت .بە توركی پێم گوت :بۆچی ئێمــە ( )٣٠تمەن بدەین؟ گوتی“ :ئاخر ئێوە بیانین” تێگەیشتم لەوەی خەڵك نرخ و بەها بۆ كەلەپوور و پاشــماوەی باوباپیرانی خــۆی دادەنێ ،ئەی ئێمە چی؟ بە ناچاری پارەكەمان دا و چووینە ژوورەوە. بینیمان لە هۆڵ و ژوورەكان ،دەیان كولتوور و كەلەپووری كوردی تێدا پێشان دراوە. لە هەموو واڵتێكی پێشكەوتووی دنیا ،بتەوێ ســەردانی هەر شــوێنەوار و مۆزەخانەیەك بكەی ،گەرەكە بڕە پارەیەكی كەم بدەیت تا بتوانی چاوت بە شتەكان بكەوێ .بۆ نموونە مۆزەخانەی لۆڤەر لە فڕەنسا ،پێویستە ()٢٠ ئیڕۆ بدەی تــا مۆزەكانی نــاوی ببینی .چ گەشــتیار بیت ،چ خەڵكی واڵت بیت ،یان حەز دەكەی بەرپرسی واڵت بیت ،دەبێ ئەو بڕە پارە بدەی .بە هەمان شــێوە لە واڵتانی تریش هەمان تاس و حەمامە. تا ئێســتە تێنەگەیشــتووین بەرپرســانی كورد ،شوێنەوار و سروشــت و داروبەردی كوردســتانیان بۆ هێنــدە لە كــن بێنرخ
و ســووك و هەرزانــە؟ پێشــنیاز دەكەم بۆ بەرپرســانی هەولێر و پارێزگا و پارێزگاری هەولێــر ،مشــوورێك لــەم بابەتــە بخۆن. بەهــۆی ئــەوەی دەرگەكانــی هاتوچۆی ئێســتەی قەاڵی هەولێــر دووانن ،دەكرێ پلیتێكی جوان دروســت بكەن و بەكورتی دیرۆكی قەاڵتێی لەســەر بنووسن ،وێنەی قەاڵ و شــوێنەوارەكانی هەولێری لەســەر بنەخشێنن ،لە بەرامبەریشدا بڕە پارەیەكی كــەم لە خەڵكی شــارەكە و گەشــتیارانی هامووشــۆكارانی لــە هــەردوو دەرگەكە وەربگیرێت. دەكرێ هەموو شــوێنەوار و مۆزەخانەكانی كوردستان بەپێی سیســتەمێكی ڕێكوپێك بەڕێــوە ببرێن ،ئەو داهاتەی دەســگیریش دەبێت ،دەكرێ ســوودی بۆ قەاڵكە خۆی هەبێت ،یان خزمەتگوزاری و ئاوەدانكردنەوە و .تــاد .بۆ ئــەو كارمەندانــەی دەیپارێزن، ئــەو كرێــكار و ئەندازیارانــەی كاری تێدا دەكەن ،یان لەو دەڤەرەی شــوێنەوارەكەی تێدایــە خەرج بكرێــت .بەهیــوای پالنی باش و ســەركەوتوو بۆ دەوڵەتی داهاتووی كوردستان.
كۆكردنەوەی فرمێسك و نووسینەوەی برین تێڕوانینە بــۆ بینەری ڕاگــوزەر و مرۆڤی ئاســایی نا ،بەڵكو بۆ ئەو مرۆڤانەی هێشتا بەدەست ئازاری وجوود و ژانی نهێنییەكانی ژیان و مردن دەتلێنەوە و گینگڵ دەدەن. ()٢ “ پێكهاتەیەكــی موزیك هەیــە ،ناتوانرێ داگیر بكرێت .ژیان ناتوانرێ داگیر بكرێت. دڵی مرۆڤ ناتوانرێ داگیر بكرێت /لە فیلمی ”Hachi چەشــنی نەخۆشــی ،خەمگینیش دەبێ بچێژرێ تــا نهێنیی ئازارەكــەی بزانی .بە تریقانــەوە و دەنگدانــەوەی قاقاكانی ناو كۆاڵنــی تاریــك و ژووری خامــۆش نییە. ڕاســتییەكەی هــەر كەســە و دەرگیری مەراقێكە ،هەریەكە و گیرۆدەی خەمێكە. بۆیە بە ئاسانی دەتوانیت پەی بە ڕووخسارە ماندوو ،سیما شەكەت و ڕۆحە سەرگەردان و خەمگینەكان ببەیت .چونكە نە قەرەباڵغی دەتوانــێ تەنیایی ئــاوەدان بكاتــەوە ،نە ماكیاج دەتوانێ لۆچەكانــی ئازار نەهێڵێ، نە دەمامك دەتوانێ خەمگینی بشــارێتەوە و نــە پێكەنینیــش دەتوانــێ غوربەت لە خۆیدا نقووم بكات .ئەمانە هیچیان ناتوانن خۆشــنوودت بكەن ،بەتایبەتــی كاتێ لە ناوەوەتــدا قوڵــپ دەدەیت و لــە ناختدا دەكوڵێیت و لە قوواڵیییەكانتدا برین فیچقە بە خوێنت دەكات. لە دۆخی ئاوادا پێویســتت بە گەڕانەوە بۆ ناوەوەی خۆت هەیە .پێویستت بە ژنەوتنی دەنگی خودا هەیە ،خودایەك دەشــێ لەناو پەیژەكانی نۆتەدا ،لەناو ڕیتمی موزیكێكدا پەی پێ ببەیت .بۆ ئەمەش ئەوەندەت بەسە گوێ بــۆ ژەنینی گیتــاری كچە قەرەجێك بگریت كە بە جلێكی ئاڵــووااڵ و پرچێكی ئاڵۆزی پەخشان بەســەر ڕووخساریدا ،لە تەنیشت چیخێكەوە پاڵی وە درەختێكەوە داوە و بێدەنــگ بەســەر گیتارەكەیــدا نوشــتاوەتەوە و ئاوازێكی بۆ ناخرێتە سەر نۆتەی ژەنین ،پێی بڵێ :تكایە لەسەر تەلی ئەو گیتارەت ،ئــاوازی حوزنێكی عەجوول بژەنە .میلــۆدی بێدەنگــی غەریبییەكی جێبەخۆنەگرتوو بخەرە رســتەی نۆتەوە. لەسەر ریتمی سەمایەكی قەرەجی ،ئەو ناوە پڕ بكە لە خورپە و وەسوەســە و دڵەڕاوكێ. ئــەو گیتــارەت كە هــەر لــە رێبواریكی مانــدوو دەچێ و لەژێر نســێی تــاڵ تاڵی پرچتدا پشووی بێدەنگی داوە ،بە ئۆخژنی پەنجەكانــت بیخەرەوە ســەر كەڵكەڵەی رۆیشــتن .كوا رێبــواری عیشــق ،كڕ و بێدەنگ و ئەرخەیان و خامۆش ،لە سێبەری بێتاقەتی و نسێی پشووداندا ئۆقرە دەگرێ؟ پێی بڵــێ :موزیك نەبووایــە ،بەرگەی ئەم هەموو گــەڕان و جێ بەخۆ نەگرتوویییەت
نەدەگرت ،مەگەر موزیك هێزی ڕێكردن و توانای مانەوە و وزەی بەردەوامی و ئیرادەی بەرگەگرتنی بێ جێیت پێ نابەخشــێ؟بە گوێیــدا بچرپێنە و بێــژە :چەند ئیرەیی بە تۆی قەرەج دەبەم ،بێ ناسنامە و واڵتینامە و پاسپۆرت ،خاوەنی هیچ نیشتمانێك نیت، كەچــی هەموو جێیەك نیشــتمانی تۆیە و سنوور لە بەردەمتدا لە تراویلكەیەك زیاتر، هیچی تر نییە. ()٣ “ لە پرســی ژیــان و مردندا ،شــتێك نییە بەناوی گزی و ساختەیی .ئەوەی هەیە تەنیا ژیان و مردنە و بەس /لە فیلمی The Asian ”Conection تەنیایی حیكمەتێكە بۆ خۆی ،لە تەنیاییدا دەكرێ مرۆڤانەتر بیر بكەینەوە ،مرۆڤانەتر بژین ،تەنانــەت تەنیایی دەمانخاتە ســەر كەڵكــەی ئەو ژیاندۆســتییەی ،بــاوەڕ بە خۆمان بێنین كە دەشێ نەگبەتیی خۆمان بۆ دوای خۆمان ،بكەینە خۆشبەختی. بــەو پێیــەی ژیان ڕســتێك ،ئێــوە بڵێن زنجیرەیەك ئەزموونی بەدوا یەكی نەپچڕاوە. دەشــێ هــەر یەكێكمــان ئەڵقەیەكــی زنجیرەكــە لــە یەكتــری وەربگرینەوە. ئەزموونیــش كە بە دەســتییەوە زەخمت چەشت ،دەكرێ بۆ دوای خۆت دیارییەكی بە نرخ و هەتوانێكی بە ســوود بێت ،بەاڵم ئەوە دەوەستێتە سەر ئاستی ئامادەیی هەر یەكێكمان بۆ ئەو ئاڵوگۆڕی ئەزموونە و ئەو عەقڵیەتەی هەمیشە بە شــوێن فێربوونی زیاترەوەیە. ئەمەش لــەو ڕوانگەیەی عەقڵێــك توانای وەرگرتنــی ئەزموونــی نوێــی هەبێت و لەگەڵیانــدا ڕابێــت ،عەقڵێك ئاســۆكانی ڕوانین و بیركردنەوەی فراوان و ئاوەاڵ بن، عەقڵێك درك بەو ڕاســتییە بكات كە ژیان چوارچێوەیەكــی ســنووردار و دنیا بازنە بچووكە داخراوەكەی ژینگەی خۆی نییە، عەقڵێك ئامادەیی و بوێریی دەرزی ئاژنكردنی خەوش و هەڵەكانی خۆی هەبێت ،عەقڵێك ســادەیی و خۆشــباوەڕیی دوێنێی خۆی نەكاتە پاساوی شكستەكانی و بیانووی بێ ئومێدی ،عەقڵێك هێزی هەڵسانەوە و وزەی دەستپێكردنەوەی نەكاتە قۆچی قوربانیی بەونمەكی و ســپڵەیی ئەوانەی ڕۆژگارێك متمانە و بــاوەڕی پێكردن ،لە ســەرووی ئەوەش لە ئاســتیاندا لێبوردە و بەخشندە بێت و بە دڵڕەقی خۆیانیانەوە بســپێرێت. عەقڵێكــە هەرگیــز ناگەڕێتــەوە دواوە و لەناو تەپوتۆزی ڕابــردووی كەم ئەزموونی خۆیدا ناگەوزێ .ئــەوە ئەو عەقڵیەتەیە كە باوەڕی بەوە هەیە ،مرۆڤ هەر چۆنێك بێت دەگۆڕێت ،یان ڕاســتتر ،دەبــێ ڕابێیت و
بەرەو باشتر خۆی بگۆڕیت. ()٤ نازم حیكمەت لە قەسیدەی (لەبارەی ژیان) ەوە دەڵێ: “ پێویستە ژیان بە جدی وەربگریت تا ئــەو ئاســتەی ئەگەر تەمەنــت حەفتا ساڵیش بێت، نەمامی زەیتوون بڕوێنیت. ئەوەش تەنیا لەپێناو منداڵەكانت نا، بەڵكو لەبەرئەوەی (ســەرەڕای ترسانیشت لێی)، تۆ بڕوات بە مردن نییە مەبەستمە بڵێم، ژیان بۆ تۆ مانایەكی لەوە زیاتری هەیە” دیوێكــی رژد وەرگرتنی ژیان ،یان ژیان بە رژدی ئەوەیە لەناو ئافات و ئاشــووبی ئەم ڕۆژگارەدا ،چــۆن دەتوانین مانایەكی تری جوانتر بــە پێوەندیی نێوانمــان ،هەروەها ڕەنگێكــی تری جوان و جیاواز بە خۆمان و بەرامبەرەكانمان بدەینەوە .بە بۆچوونی ئێمە دەشــێ ئەو دیوە ،پێوەندی بە تێگەیشتن و سروشــت و جــۆری مامەڵەكردنمانەوە هەبێت لەگــەڵ چەمكەكانــی نەزانین و توورەیی ،چۆن؟ لــە نەزانینــدا هەڵە و لە تووڕەییشــدا رق بەرهەم دێت .لەبەرئــەوە نە ڕقت لە نەزان بێت و نە كینە بەرامبەر كەســێك هەڵبگرە كە لە تووڕەییدا ئازارت دەدات .ئاخر كەس نییە لە ئێمە بەشی خۆی نەزان نەبێت ،وەك چۆن كەسێكیش نییە لە ناوماندا توخمێكی تووڕەیی و هەڵچوونی هەڵنەگرتبێت .بۆیە هێندەی لە سەرچاوەكانی زانین و فێربوون دوور دەكەوینــەوە ،نەزانیــن .بە هەمان ئەنــدازەی ئەوەیش كە ڕێگە دروســت و ڕاســتەكان بەرەو چاكە و خۆشەویســتی ون دەكەیــن ،رێگەكانی تــر بەرەو هەڵە و پەشیمانی دەمانبەن. دەتوانیــن زۆرترین ڕێــژەی نەزانینمان تێپەڕێنیــن و بێدار ببینــەوە ،وەك چۆن دەتوانیــن تا ئەوپەڕیــش ڕەگەكانی ڕق و كینە لە ناخماندا ببڕینەوە و وشك بكەین. تەنیا پێویســتمان بەوەیە بڕوایەكی پتەو و ویســتێكی ئیرادەگەرانەمــان هەبێت، بۆ ئەوەی هەوڵی فێربوونــی زیاتر بدەین، هاوكات كە هەڵەمان كرد ،داوای لێبوردن بكەین و هەڵەمان بەرامبــەر كرا ،لێبوردە بین. ئــەرك و بەرپرســیارێتیی ســەرەكی و پرەنسیپی ئەخالقیی بنەڕەتیی مرۆڤبوون ئەوەیە ،هەر یەكێكمان لە شــوێنی خۆی لە هەردوو حاڵەتی نەزانیــن و تووڕەییدا، كۆمەك بە ڕاســتكردنەوە و هێوركردنەوەی بەرامبەرەكەی بكات.
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
عەرەب لە بەهەشتی هەوراماندا
ژیڤان خۆرانی
17
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
زامدار ئەحمەد
سووك سەیركردنی مۆزە و شوێنەوارەكانیكوردستان
وتار
كولتوور
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
18ئەوین حەمەدەمین:شیعر بۆ نیشتمان ئینجا بۆ عەشق دەنووسم
ئەوین حەمەدەمین 1978لە ســلێمانی لە دایك بووە و بەشی ڕاگەیاندنی تەواو كردووە .لە ژیانی هاسەرگیریشدا خاوەنی دوو منداڵە بەناوەكانی هاموون و هێلین .لە ســاڵی 1992ەوە دەستی بەنووســین كردووە و یەكەم بەرهەمی خۆی لە ساڵی 1995 لە كوردســتانی نوێ باڵو كردووەتەوە .ســاڵی 2001یەكەم نامیلكەی شیعری بەناوی (هاوارێك لە بێدەنگی) باڵو كردووەتەوە. چەند بەرهەمێكی بەزمانەكانی عەرەبی و فڕەنســی باڵو بووەتەوە .ئەو لە دیدارێكی “وشە”دا باس لەوە دەكات بەهۆی نەمانی خوێنەرەوە ،هیچ بەرهەمێكی تر باڵو ناكاتەوە لەكاتێكدا خۆی خاوەنی چاپخانەی هاموونە.
وشە /هەورین و ئەڤین تــۆ لە شــیعرێكدا باســی جەنگ و عەشــق دەكەیت .ئەوە نەفرەتكردنە لــە جەنگ ،یان خۆشەویســتییە بۆ ئازیزی ناو شیعرەكە؟ دواتریش ئەی كە نیشــتمان لە ژێر هەڕەشە بێت، بۆچی پیاو نەچێت بۆ بەرگری؟ من شــیعر بــۆ نیشــتمان ئینجا بۆ عەشق دەنووســم ،چونكە نیشتمان عاشقە هاوبەشەكەی هەموومانە .ئەو كەسەشی من عاشقیم لەسەر خاك، خۆڵی نیشــتمانم گەورە بووە دواتر
منی ناســیوە .من دەڵێم لە ئێســتە داوا نییە بەخۆشحاڵییەوە ،وەك ژنێك هەستەكانم دەڵێم شەرم لە هەستی خۆم ناكەم ،چونكــە منیش مرۆڤم. شیعر سروشــتێكە دەبێت تێدا بێت هەموو كــەس دەتوانێ كەشــێكی شاعیری دروســت بكات و دوو دێڕ بڵێت ،بەاڵم شاعیری ڕاستەقینە ئەوە بە نووسینی شعر ئارام ببێتەوە كات و ساتی بۆ نییە. بــەردەوام ئــەو پرســیارە دەكرێت كە شــیعری ژنانی كــوردی لە ژێر كاریگەریــی شــیعری پیاواندایە .تۆ
بۆچوونت چییە لەمبارەیەوە ؟ بەداخەوە لە ســااڵنی دوایی هەنێك خەیاڵ پاڵو هاتوونەتە پێش بەبێ هیچ قوتابخانەیەكی شــیعری بەبێ هیچ پەروەردەكردنێــك ،بەخۆیان دەڵێن شــاعیر و دەزگەكانی ڕاگەیاندنیش ئەوە بەڕێوە دەبات ،ئەوەی بەرنامەكە پێشــكەش دەكات ،لەو شــارازاتر و باشتر نین بەرزیان دەكەن و دەریان دەخــەن .بۆ مێژوو من ئەو قســەیە دەكەم من لە شــیعردا پــەروەردە كراوم لەژێر دەستی مامۆستا شێركۆ بێكەس ،مامۆستا لەتیف هەڵمەت و
مامۆستا سەالم مستەفا. تۆ وەك شــاعیرێكی ئافرەت بوێریی ئــەوەت هەیــە شــیعر بــۆ یەكێك بنووســیت و ددانی پێدا بنێیت ،ئایا كەسانێكی دیاریكراو هەن شیعریان بۆ بنووسی؟ بەڵێ من كەســێكی دیاریكراو هەیە بۆی بنووسم .دڵخۆشی ئەو دڵخۆشم دەكات ،زویربوونی بێتاقەتم دەكات، لە هــەردوو دۆخدا من شــیعری بۆ دەنووسم .ئەو كەسە لە چەند كەسێك دەچێت جارێك لە شــێوەیەك خۆیم پیشان دەدات و چەند ڕووخسارێكی
هەیە. ئایا تــا چەند ئــاگاداری شــیعری ژنانی كوردی و شــیعری كام شاعیر كاریگەریی بەسەرتەوە هەیە؟ هەرچەندە زۆرێك لە شاعیرە ژنەكان شــەرم لــەوە دەكەن یــان خۆیان دەدزنــەوە ،بەاڵم من بە شــانازی و ڕاشــكاوانەوە دەیڵێم ،ئەو شــاعیرە ژنەی پێیی سەرسامم ،خاتوو كەژاڵ ئیبراهیمە كە ڕێز و خۆشەویســتیم بۆی هەیە. لە كۆتادا چی قسەیەكت ماوە بیڵێت؟ بەشێك لە كارەكانم وەك شاعیر وەك
ڕۆژنامەنووس و چاالكی ڕێكخراوەیی، خاوەنی چــوار كتێبــی چاپكراوم، هاوارێــك لە بێدەنگــی ،تەرزەبارانی عەشــقی یار .لــە بواری شــیعردا و لــە بــواری ڕاگەیاندن ســاڵنامەی شــارەوانی ،ســاڵنامەی پەروەردە، خاوەنــی گەورەتریــن ئەرشــیڤی نەتەوەییم تایبــەت بەڕووداوەكانی دوای ڕاپەرین و مانگرەكانی ســاڵی ،1991ڕووداوەكانی دوایی لە بواری كاری ڕێكخراوەیی تا ئێستە دەستەی دامەزرێنەری زیاتــر لە 50ڕێكخراو بووم.
نەسیم قادرپوور:مەستوورەی ئەردەاڵن یەكەم ژنە شاعیری یاخی كوردە نەسیم قادرپوور لە دایكبووی ساڵی ،١٩٧٧خەڵكی شاری بانەی ڕۆژهەاڵتی كوردستانە و ئێستە نیشتەجێی شاری ســلێمانییە .ماوەیەك پێشكەشكاری ڕادیۆی دەنگی گەلی كوردستان بووە. چەند كۆمەڵە شــیعری بەناوەكانی (بە سروەیەك بڵێســەی مۆمێك خامۆش) و (وەرزی فڕینی كەوەكان) چاپ كراوە .جگە لەو دوو بەرهەمە ،بەرهەمێكی تریشــی (شــەراب و تەنیاییەكانی من) بۆ چاپ ئامادەیە. هەروەها كتێبێكی بەناوی (مروارییەكانی پێشــمەرگە لە شــەوەزەنگی داعشــدا) كە باس لە بیرەوەری شــەهید و پێشــمەرگەكان دەكات لە شەڕی داعشــدا ،كە هەموو سەنگەرەكانی پێشەوەی بەســەر كردووەتەوە هەر لە جەلەوالوە تا شــنگال .ئەم كتێبە لە دوو توێی ()٤٨٨ الپەڕەیە .ئیســتە خەریكــی ئامادەكردنــی بەرگــی دووەم و درێژەدانی هەمان داســتان و بیرەوەرییەكانی پێشمەرگەیە“ .وشە” لەم دیمانەیەدا بەسەری كردووەتەوە. وشە /هەورین و ئەڤین بۆچی شاعیرانی ڕۆژهەاڵت زیاتر باسی نیشتمان و ئازادی و غوربەت دەكەن؟ ئایا نیشتمان و ئازادی و غوربەتی شاعیر كوێیە؟ نیشتمان النەیە و هەر گەلێك خاوەنی النــەی خۆی نەبێــت شــەوێك ئارام ناخەوێت .ڕۆژهەاڵتییەكان لە مێژە لە حەسرەتی نیشــتمانێكدان كە خۆیان خاوەنی بن لە دوای هەڵوەشاندنەوەكەی كۆمــاری مهاباد .نیشــتمان بــوو بە حەســرەت و برین كە تەنیا بە شیعر و چیرۆك وەك ئەفســانەیەكی پڕ لە ژان دەریدەبڕن ،ئێمە تینــووی ئازادین و لە نیشتمانەكەی خۆشماندا غەریبین، بۆیە لە غوربــەت دەنووســین .بەاڵم هەر شاعیرە و گوزارشــتێكی هەیە بۆ نیشتمان و ئازادی و غوربەت .هەندێك كەس دایكی بە نیشتمان و دانیشتنێكی ئازاد الی خۆشەویستەكەی بە ئازادی و دووری لە ئازیزانی بە غوربەت دادەنێت. تۆ لە شیعرێكدا باسی مەرگی خەندەكان دەكەیت ،باشــە ئەوە نەفرەتكردنە لە مەرگ وەك خــۆی ،یــان خەندەكە؟ دواتریش ئەی كــە خەندەكان مردبن، ئاسۆكان بەرەو كوێ دەچن؟ خەنــدەكان لە مێــژە مــردوون و بە دەگمــەن قاقایەك دەبیســتی ئەوەی لەســەر لێوەكان دەیبینی شاردنەوەی ئازارەكانە .مەرگ تەنیا راستییەكە كە بە یەكســانی قەزاوەتی كردووە .ئاسۆ گەلێــك دوورە وەك گەاڵیەكی پایز بە
دەم باوە سەری لێ شێواوە. ئایا ئێستەیش هەر ئەو بۆچوونەت هەیە كە شیعر نانووسیت ،بەڵكو ئەوە شیعرە تۆ دەنووسێت؟ لێرەدا دەتەوێت چی بە خوێنەران بڵێیت؟ هیچ شاعیرێك شــیعر نانووسێت ،ئەوە شیعرە شاعیر دەنووســێتەوە .هەموو نهێنــی و پەنهانەكانــی نــاو ناخی لە دێڕێكدا ڕوو دەخات. تۆ یەكێكی لەوانەی كە چەندان كۆڕت كردووە .ئایا كۆڕی ئەدەبی لە ئێستەی كوردستاندا گرنگە؟ بەڵێ زۆریــش گرینگە ،نەك تەنیا كۆڕ، هەموو چاالكییەك لــە هەموو بوارێكدا ئێستە لە هەموو كاتەكانی تر گرینگترە. زۆریش دڵخۆشــم لەگەڵ ئەو هەموو نەهامەتییــە خەڵك جووڵــەی زۆری هەیە لە هەموو بوارەكانیشدا دەیبینم و نیشانەی ئەوەیە ئومێد زیندووە و هەوڵ دەدات بۆ داهاتوویەكی پڕ بەهاتر. ئایا ژنەشاعیرانی رۆژهەاڵت ئەگەرچی رێژەیــان زۆرە ،بەاڵم كەم شــاعیرمان هەیە وەك فەرووغــی فەرۆغزاد یاخی بێت؟ ئەمەیان بۆچی دەگەڕێتەوە؟ فــرووغ ڕۆژهەاڵتــی نەبــوو ،فرووغ شــاعیرێكی تارانی و فارســزمان بوو. فــرووغ ئەوەندە شــاعیرێكی یاخیش نەبوو لە شیعردا كەســێكی مامناوەند بوو ،یاخیبوونی فــرووغ تەنیا ئەوەبوو وەك ژنێك لە بەرامبەر بەربەســتەكانی باوكــی و كولتوورەكەی ئــەوكات كە پێیان وابوو ژن نابێت شیعر بنووسێ و باس لە خۆشەویستی بكات وەستایەوە، بــەو بوێرییە ئــەوەی لە ناخیــدا بوو،
نووســی .لەبارەی خۆشەویســتەكەی پەروێز شــاپوور و شــاعیری یاخی لە نووسینی شیعردا سیمین بهبهانی بووە. ژنە شاعیری یاخی كورد مەستوورەی ئەردەاڵنە كە چەندان ساڵ پێش فرووغ شیعر و چیرۆك و مێژووی نووسیوەتەوە. بەردەوام ئــەو پرســیارە دەكرێت كە شیعری ژنانی كوردی لە ژێر كاریگەریی شیعری پیاواندایە .بۆچوونت چییە؟ ئەو شاعیرەی شیعر بنووسێت و لەژێر كاریگەری شــاعیرێكی تردا بێت ،ئەوە شاعیر نییە .شیعر واتە هەست و بەهرە، ئەو شاعیرەی هەستی خۆی لەسەری كاریگەر نەبێت و نەنووســێت شــاعیر نییە. ئــەی ئــەو كاریگەرییــە كولتوورییە فارســییانە چین كە بەسەر ئەزموونی شیعر نووسینی تۆدا هەن؟ ئێمــە لــە ســەرەتای دەســتپێكی خوێندنمانەوە بە فارســی دەنووسین و دەخوێنین ،هەمووی دوو ســاڵە ڕێگە دراوە فێرگە لە ڕۆژهــەاڵت بكرێتەوە بــۆ فێربوونی خوێندن و نووســین بە كوردی .ئــەوەی لــە منداڵیتدا فێرت دەكرێــت ،بۆ هەمیشــە ڕەنگدانەوەی دەبێت لە ژیانتدا. ئایــا تا چەند ئاگاداری شــیعری ژنانی كوردی و شیعری كام شاعیر كاریگەریی بەسەرتەوە هەیە؟ شیعری شاعیرە ژنەكان دەخوێنمەوە، دڵخۆشم بە نووســینەكانیان .هیوادارم ژنان زۆرتر بوێر بن و دەســت ببەن بۆ پێنووســەكانیان ئەو ترســە بشكێنن لە ناخیاندا بە شــەرمە شەرمە و عەیبە عەیبە ناخی خۆیان كوێــر نەكەنەوە، ئەوەی لــە هەگبەیاندایــە دەریببڕن، دڵنیــام بە ســەتان ژنی كــورد هەیە و هونەرمەندێكــی تــەواو عەیــارە و هونەرەكــەی خنكانــدووە لــە ناخی خۆیدا .شیعرەكانی خوالێخۆشبوو (ژیال حوسێنی) بە ڕۆحی مندا چووە خوارەوە ئەو بە مردوویی مامۆستا و ڕێنیشاندەرم بوو. نیشتمان بەالی تۆوە چی دەگەیەنێت؟ نیشــتمان بۆ من ئاوە ،هەوایە ،ئەشقە،
ژیانە .ئەو هەناســەی هەڵی دەكێشــم لــە نیشــتماندا زۆرتــر لە ســینەمدا دەیهێڵمــەوە و ئینجــا دەری دەكەم، هەركات ئازارێكــم هەیە و دێمەدەر لە ماڵ سەرپەنجەكانم لە خاك وەردەدەم بۆ ئەوەی هێز و ئارامی وەربگرم. ئەگەر لە كۆتادا شیعر لە چەند دێڕێكدا پێناسە بكەیت ،چی دەڵێیت؟ شــیعر كۆرپەیەكە و لــە دایك دەبێت،
دەیان جــار ژانی شــیعر گرتوومی تا نیوەشــەو بەرەبەیان هاتووم و چووم تا شیعرێكی تازە لەدایك بووە ،چێژێك كە لە كۆرپەیەكی تازە لە دایكبوودا هەیە لــە تەواوكردنی شیعرێكیشــدا بوونی هەیە .شیعر شــكاندنی هەموو تاسە و ئاواتە بەدینەهاتووەكانە .شیعر زیندوو هێشــتنەوەی تام و چێژی هەموو ئەو ساتە خۆشانەیە تێت پەڕاندووە.
شیرین خەزەرپوور :تەنیا باوك پشتیوانم بوو
لــە دوای ()٢٠٠٣ـــەوە و پرۆســەی ئازادیی عێــراق و فراوانبوونی بازنەكانــی بەرخۆریزم و مەســرەفگەرایی لە دنیــای كوردیدا كافێ و پشــووخانەكان ئامادەگییەكــی گــەورە و بەرفراوانیــان هەیــە ،ڕۆژ دوای ڕۆژ ئــەو ئامادەیییــە گەورەتر دەبێت و زیاتر گەشــە دەكات .ئەم پرۆســەیە لە ســەنتەری شارەوە دەســت پێ دەكات تا ئەو ناوچانەی بە زۆنی بازرگانی و شوێنی چینی بااڵ و چینی سەرووی دنیای كــوردی دەناســرێن .ئەم پرۆســەیە خۆی ئاماژەیەكە بۆ گەورەبوونی مەســەلە و فەلســەفەی بازاڕ و لە دنیای لیبڕاڵیزمیشــدا بازاڕ گەورەیە و تاك ســەنتەرە و دەســەاڵتی سیاسی ســنوورەكانی تاكی بەڕێژەیەكی زۆر درێژ كردووەتەوە و ڕووبەرێكی گەورەتری بۆ دابین كردووە. پشــووخانە/كافێكانی ئێمە شوناس بەرهەم دێنن ،بەرهەمهێنانی شوناســی تاكگەرایی و تەنیاكردنی مرۆڤ /بەو مانایەی لە پرۆســەی بەكۆمەاڵیەتیبــوون و پێكەوەیــی بــوون دایدەبڕێنێت و لەوانــی تری دوور دەخاتەوە/ لە پرۆسەی بە پێكەوەیی بوون و خێزانیبوون دووری دەخاتەوە. ڕیزكردنی دوو بە دووی كورسی یا ڕیزكردنی كورسی و مێزی تاكەكەســی و خەریكبوون بە دنیای تایبەتی نــاو مۆبایل و تابڵێت و ئای پادە كەســییەكانەوە ،گوێگرتــن لە موزیكی خۆرئاوایی (ڕاپ ،پۆپ و جــاز) ،كۆبوونەوەی چەند كەســێك لــە مێزێــك بەبــێ ئەوەی گفتوگــۆ بكەن و ئاڕگیۆمێنــت ئاڵوگۆڕ بكەن و ئامادەگی مێ/خزمەتگــوزار لەو پانتایییەدا مۆدێلێكی تــازەی گردبوونەوە/كۆكردنەوەی مرۆڤــی كۆمەڵگەی ئێمەیە .ئەم مۆدێلە دوای ڕاپەڕیــن هیــچ ئامادەیییەكی نەبــووە .ئەم مۆدێلە ســەرەتایەكی تازەیە لە داڕشــتنەوە و دەســتكاریكردنی ژیانی تاكەكەســی ئێمە و ژیانــی كۆیــی “دەســتەجەمعی” ئێمــە، دروســتكردنی پێوەندی لە نێوان شــوێن و تاكگەرایی و بە كەســایەتیكردنی شــوێن و بەلییڕاڵیزمكردنی شوێن. كافێكانی ئێمە لە ڕووبەرێك دەچن ئازادییەكی ناوەكی یا خۆیی ببەخشــنەوە ،ئازادی زیاتر و باشــتر بەرهەم بێنێت لە نێوان سوژە و ئۆبژە، لە نێوان تاك و كۆمــەڵ ،ئازادییەك كە هەموو ڕەگەزەكانی پێوەستە بە ژیانی كەسی و خولیا و ئارەزووە كەسییەكانەوە ،بەو مانایەی مرۆڤ چۆن بژی و چی بكات و چــۆن نوێنەرایەتی خۆی بكات و گوێ لە كێ بگرێت و كێ بخاتە لیســتی پەراوێز و چۆن بەها بــۆ كۆی كایە و كەســەكان ببەخشــێتەوە ،هەر لە نێرگەلە خواردنەوە تا دەگاتە مەی خواردنەوە ،هەر لە دروســتكردنی پێوەندی لەگەڵ ئەوانی تردا تا دەگاتە سێكس و ڕێگەكانی خۆبەتاڵكردنەوە و خۆخاڵیكردنەوە. كافێ بۆ ئێمە شــوێنێكە بــۆ بەتاڵكردنەوەی چوارچێوەكانی دنیای تڕادیسیۆناڵ و بەهاكانی كۆنپارێــزی و بەرهەمهێنانەوەی خودێكی تر و دروســتكردنەوەی دیوی ناوەوەی خۆمان. دەكرێــت بڵێیــن ڕاكردنە لە سیستـــمێكی كۆمەاڵیەتــی كالســیكی چەقیو و نــاكارا. ڕاكردنە لە دنیایەك كە گشت و خەڵك و ژیانی پێكەوەیی سەنتەری كۆی سیستمەكەیە.
وشە /رێباز حەسەن شــیرین خەزەرپــوور هونەرمەندی شــێوەكار و گۆرانیبێژی ڕۆژهەاڵتی كوردستان كە ساڵی 1989 لە ســاباڵغ لەدایك بووە و ئێســتە لە شاری ورمێ دەژی .ئەو بــە كاری شــێوەكاری و تۆماركردنی شیعری شــاعیرانەوە سەرقاڵە ،لە ماوەی دواییشدا بەرهەمێكی گۆرانی تۆمار كردووە و ئێســتە كار بۆ دووەم بەرهەم دەكات .لەم دیمانەیەی “وشــە”دا وەاڵمی چەندان پرسیار دەداتەوە. ئاشــنایەتیت لەگــەڵ كاری هونــەری بــۆ كەی دەگەڕێتەوە؟ لە تەمەنی 13ســاڵییەوە ئاشنایەتیم لەگەڵ هونەر پەیدا كردووە و باوكیشم چیرۆكنووس بووە ،حەز و خولیام بۆ هونەر هەر بووە. كام لــەو بوارانــەی كاریــان تێــدا دەكەیــت، خۆشەویستترن بۆ تۆ؟ هــەر هەموویان الی من خۆشەویســتن و چێژی تایبەتی خۆیان هەیە. چــۆن دەڕوانیتە تواناكانی ژن لە بــواری هونەر و شیعر لە ڕۆژهەاڵتی كوردستاندا؟ هەر لە كۆنەوە كورد هونەردۆســت و ئەدەبدۆست بوون و بەشانازییەوە ئێستە كۆمەڵێك كەسی چاالك لــە ژنان و كچان لــە هونەر و شــیعردا دەبینم لە
كوردســتانی ڕۆژهەاڵتدا و ئایندەیەكی باشیان لێ چاوەڕوان دەكرێت. تــا چەنــد خێزانەكەت لــە بــواری هونەریدا هاوكارییان كردووی؟ بەداخەوە لە كوردســتان بەگشتی ئافرەتان لە زۆر كاری هونەریــدا ڕێگرییــان لێ دەكرێت، منیش یەكێكم لەو كەســانە و تەنیا باوكی خوالێخشــبووم هاندەری ســەرەكیم بووە، چونكە خۆی هونەرمەند و ئەدیب و ڕۆشنبیر بوو. ئەو وێنە و تابلۆیانەی بۆ شیعر كێشاوتن ،تا چەند ڕەنگدانەوەی هەستیی لەگەڵ ئەو شیعرە هەیە؟ من هەمیشە هەوڵی خۆم داوە تا بەتەواوی هەست و بیرۆكە شــاراوەكان بەجۆرێكی سەرنجڕاكێش بــۆ ناو تابلۆ و شــیعرەكان بگوازمــەوە ،ئەوانەی شیعرم بۆ خوێندبنەوە یان شێوەكاریم بۆ كردبن، لە شــێوەی شــیعردا بەدڵیان بووە و ئەوەشــی دەمێنێتەوە بۆ ڕای گشــتی و جەماوەر تا چەند من بە سەركەوتوو دەزانن. دواین بەرهەمت چییە؟ ئێستە جگە لە هونەری شێوەكاری ،توانیم بچمــە دنیــای گۆرانیگوتنەوە تــا بتوانم بەردەوام دەبم و دوایین كاری هونەریشــم گۆرانییەكە ئێستە سەرقاڵی كلیپ و كاری باشترم بۆ میلەتەكەم.
بێستوون حەسەن:ڕۆژگار دەیسەلمێنێ كێ براوەی جەنگی وشە و قەڵەمە
وشە /هەورین و ئەڤین
بێستوون حەسەن شاعیرێكی كەمنووسە ،بەاڵم لە زۆربەی كۆڕ و فێســتیڤاڵەكاندا جێ پەنجەی دیارە و خاوەن چەندان خەاڵتە .ئەو لە دایكبووی شــاری هەڵەبجەیە ،ئەو شــارەی پڕە لە برین و چیرۆك و ئیلهامی ســەدان شیعر( .نهێنییەكانی باران) دیوانە شــیعرەكەیەتی و كە بە یەكێك لە دیوانــە جوانەكانی نەوەی نــوێ دادەنرێت .لەم دیمانەیەی “وشــە”دا وەاڵمی چەندان پرسیار دەداتەوە. * ســەفەر چییــە؟ ئایا ســەفەری نووســینت چۆن دەســت پێ كرد؟ ئێســتە لــە كۆێی ئەو سەفەرەدای؟ ئایا سەفەر گرینگە بۆ شاعیر؟ وەك هەموو كەسێكی ئاسایی و هەموو ئەوانەیوەك هاوتەمەنــم بوون خولیــای تێكەڵبوونم بە نوسین و خوێندنەوەی ڕۆمان و دەقی شیعریی لە قۆناغەكانی ناوەندی و ئامادەییدا دەركەوت، دواتــر و بــە درێژایــی كات و بەهــاوكاری و پشتیوانیكردنی زۆرێك لە مامۆستایانم بەتایبەت مامۆســتا كاوە عەبــدواڵ كە ئێســتە ئەندامی كارگێڕی بنكەی ئەدەبی و ڕوناكبیری گەالوێژە، توانیم ئاســتی خۆمــم بۆ ئاشــكرا ببێت .ئێمە ماڵباتێك بووین زۆرمان خولیا و ئەشقی نووسین فێرە سەفەری كردبووین بۆ ئەستانەكانی خەیاڵ، ئەوەتا مامۆستا ع .ع شەونم و ساڵح شارەزووری و شوان محەمەد ئەمین و دەیانی تری وەك ئەمان بەرهەمی ئەو پاڵنەرانە بوون كە ئێمەش تاو بدا بەرەو دنیای فەنتازیا و ئەو دنیا بێ كۆتایەی كە لــە دەوری قەڵەم كــۆی كردووینەوە .هەڵبەت منیش چرۆیەكم لەو باخە سەوزەی ئەوانی تێدا ســەوز بوو .لێرەشــەوە دەمەوێت وەدووی ئەو كاروانە ڕەنگاڵەیییەی ئەدەب بكەوم كە نازانرێت بۆ كوێ دەڕوا و بەكوێ دەگات.
بەڕێوەبەری نووسین رۆژنامە: رێبین فەتاح بەڕێوەبەری نووسین سایت: باز ئەحمەد
* عەشق لەناو نووسینەكانت و دەرەوەی نووسین چۆنە؟ عەشق چی دەگەیەنێت؟ من دەمەوێ ئەو ئەشــقەی كە تۆ پێناســەیدەكەی ،ئاوەژووی كەمەوە بە شــەڕێكی قورس و گران كە سەرەتا هەموو كەسێك دەتوانێ بیكا و تا ماوەیەكیــش بەرەنگاریــی دەكات ،بەاڵم پرسیارەكە لەوەدایە داخۆ كێن ئەوانەی تا كۆتای ئەم شەڕە بەردەوامن؟ عیشق درۆیەكی شیرینە بە زمانێكی تاڵ تەفســیر دەكرێ لەناو باوەشێك ئیلهامدا ،نە كاتی دەســت پێكردن دەزانێ و نە كۆتا. * ئایــا بۆچــی ئەدەبــی كــوردی لــە بازنەی ناوچەگەرییــەوە هەمیشــە بەدرێژایی مێژوو
دەستەی نووسەران :سلێمان تاشان هەڵەچن :وشيار ئەسوەد چاپ :چاپخانەی كوردستان 07701573407
مەحموود ئیسماعیل
هەبوونی ئەو دەنگانەی قبووڵ بووە كە تەمەنیان زۆرە و كەمتر بەالی ئیشی گەنجانەوە چوونە؟ هەمیشە باو بووە لە كولتووری ئێمەدا ئەو جۆرەمامەڵەكردنە بە نەوەكانی دوێنێ و ئەمڕۆ ،بەاڵم گوناهباریــش دەبین بەهەمــوو دەنگێكی نوێ بڵێین :تازەگەریی .ئەوە مێژووە و ئەوەش ئایندە، ئازا ئەوانەن كە دەچنــە مێژووەوە نەك ئەوانەی بە دەیــان نامیلكــە و شــیعرۆكە هەڵدەڕێژنە كۆشی ئەدەبی بێتاوانی كوردییەوە .بۆ بەشێكی پرسیارەكەت لەگەڵتم كە وەك پێویست گرنگی نادرێت بە دەنگــی نوێ ،ئەمەش هۆكارگەلێكی لە پشــتە كە ناكرێ و بڤەیە گوتنی هەندێكیان، بەاڵم هەندێك لە دەنگە نوێیەكانیش لە ئاســت ئەو بەرپرســیارێتییەدا نین كە شــایەنی گوتن بێــت ،ئێمە هاتوویــن ڕاشناوەســتین ،گرنگ بەردەوامیمانــە .ئــەوە خۆمانیــن ئــەو بڕیارە دەدەین كە دەبێ ســبەی بەشەرمەوە بێن و لە دەرگاكانمان بدەن ،ئەوە ڕۆژگار دەیســلەمێنێ كێ براوەی ئەم جەنگی وشە و قەڵەمەیە. * دەگوترێــت زۆربەی بەرهەمی شــیعری نوێ لە بیر دەچنــەوە ،چونكە مــاك و هەوێنی ئەو داهێنانەیان تێدا نییە ببن بەهۆی مانەوەیان .تۆ چی دەڵێیت؟ تا ئاســتێك لەگەڵ پرســیاری پێشتردا هەمانوەاڵم وەردەگرێت ،بەاڵم دەبێ بۆ ســڕینەوەی ئــەم مۆتەكــەی ڕەخنــە و توانجدانــە هەموو ئەوانەی دەچنــە بابی دەنگی نوێــوە ،نەهێڵن سێبەری هیچ شــاعیرێك یان نووسەرێكی دیار بەســەریانەوە زاڵ بێت و لە ئاكامدا ببێتە هۆی لەیەكچوون و كاڵبوونەوەی ئەو نووسینەی دێتە بوون ،دەبێ كار لەســەر ئەوە بكەین هەریەك لە ئێمە جۆرە ســتایلێك تایبــەت بەخۆمان بنیات بنێین و زیاتر و زیاتر بخوێنینەوە تا بەرشااڵوی فەوتان و لەناوچوون نەكەویــن .كەم تا زۆرێك دەنگە نوێیەكان بۆ خوێنەر و شارەزایانی ئەدەب لەبەرچاو و دیارن ،گرنگ ئەوەیە ملمالنێ هەبێت
هیدایەت جان
كوردۆ شابان
دابەشكردن :بالڤ پەیك ،سلێمانی /برایەتی ،هەولێر
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
خوێندنەوەیەكی لیبڕااڵنە بۆ (كافێ)
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
لە كوردستانی ڕۆژهەاڵت كۆمەڵێك كەسی چاالك لە ژنان و كچان لە هونەر و شیعردا دەبینم
پەیڕەو ئەنوەر
كافــێ وەك ســپەیس ،كافــێ وەك ڕووبەر و پانتایی و شــوێن چۆن مرۆڤ دادەڕێژێتەوە، چۆن مرۆڤ و تــاك چوارچێــوەدار دەكات و لەگەڵ جیۆگرافیادا تێكەڵی دەكات .لیبڕاڵیزم و تاكگەرایی چۆن “شوێن” بەرهەم دێننەوە! چۆن شــوێن و مرۆڤ پێكەوە دەبەســتنەوە لــە دنیای كوردیــدا .ئەم كردەیــە پێوەندی بە كۆمەڵێك كــردەی تــری وەك مۆدێرنیتە، بەرهەمهێنــان ،پیشەســازی و بــازاڕ و سەرمایەدارییەوە هەیە.
19
تا زیاتر ئــەو دەنگانە تۆخ ببنــەوە لە گۆڕەپانی ئەدەب و هونەری كوردیدا . * ئایا گرفتی رەخنەی ئەدەبی كوردی ئەمڕۆمان تەنیا نەبوونی میتۆد و تیۆری رەخنەیییە؟ گرفتــی هــەرە دیــار و بەرچــاوی ڕەخنەیئەمڕۆی ئەدەبی كــوردی ،نەبوونی ڕەخنەگری رژد و بێالیەنــە ،مەبەســت لــە رژد ئەوەیــە پاڵپشت بە باكگراوندێكی ئەدەبیی رۆشنبیریی گشــتی بتوانێ لە دیدێكی هەقبینانەوە و بەبێ دەستخستنە سەر ناوێكی دیار ،خوێندنەوە بكات بۆ هەر دەقێك كە دێتە بەردەستی و ئەم دەبێتە حوكمــدەری بابەتەكە كە ســەرنجام خاوەنی بابەتەكەی پێی دەكەوێتە ســەر ســكە و چیتر خۆی پێ دەدۆزێتەوە. * شاعیرە گەنجەكان چی بكەن تا بوونی خۆیان بسەلمێنن؟ وەك گوتوویانە ســوار تا نەگلێت نابێتە سوار،هەڵبەت نووســینی شــیعرێك ناتكاتە شاعیر و نووســینی بابەتێك ناتكاتە نووسەر .بە واتایەكی تر هەتا خۆمان پڕ بكەین لە مەعریفەی ئەدەبی و تێكەڵبوون بە دنیای شــاعیرانی پێش خۆمان و خوێندنەوەمان بۆ شــیعری ئێســتە ،هێشتا كەمــە .چــون پانتایییەكە زۆر لــەوە فراوانترە بەهۆی نووسینی شیعرێك و دووان و سییان ئیتر خۆم ناو بنێم شــاعیر و بچمە سەر شەقامەكان و وەك رەخنەگرێك تانە و ڕەخنە بگرم لە شــیعر و نووســینی هەر شــاعیرێكی تری مەیدانەكە. بەردەوامبوونمان لە دنیای نووســین و ئەدەب زادەی ئەو ڕاســتییەیە كە مێــژوو پەنجەی بۆ درێــژ دەكات و ئایندە دەینوســێتەوە .لێرەوە تەمەندرێژی بۆ هەموو دەنگێك دەخوازم ،ئاواتمە هەموو ئەو دەنگانەی كە ئێســتە بوونەتە جێی تێڕامانی خوێنەر و شیعردۆستانی بواری ئەدەب، سبەی لە ئامێزی كتێبخانەكاندا گوڵدانێك بن لە وشــە و بۆن و بەرامەیان بگاتە تەواوی ئەدیبانی دنیا.
بۆ پەیوەندی:
0964(0)7502376262 0964(0)7502386262
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
20 www.wishe.net
لە ماڵپەڕی وشە ئاگاداری نوێترین گۆڕانكارییەكان بە
Wishe Heftenameyekî sîyasî giştîye
خاوەن ئیمتیاز و سەرنووسەر :سەرباز ساڵح sarbaz25@yahoo.com 07502376262
كوردستان ــ هەولێر
ژمارە ( ، )197چوارشەم2017/ 8/ 9 ،
wishe@wishe.net
بەدران ئەحمەد حەبیب
ئەو هەڵوێســتەی داوا دەكا خەڵــك بە نا دەنگ بە ریفراندۆمی ســەربەخۆیی بدەن نیشــانەی كارەســاتێكە ئــەم هەرێمــەی ئێمــەی پێدا رادەبوورێ .كارەساتەكەش زایەی كارەساتێكی لە خــۆی گەورتــرە ئەویش نەمانــی كۆكی و تەبایییە لە نێوان الیەنەیلی سیاســیدا .نەمانی كۆكی و تەباییش زایەی كارەساتێكی گەورترە تۆ خــۆت دەتوانــی بیدۆزیتەوە چییــە .وەك چیڕۆكەكەی شــیر دا بۆ داپیر دا ،زۆری دەوێ تا ئەو هەموو ئاڵۆزییە یەك بەناو یەكەدا دەبنەوە و هیچیشی پێ ناوێ كە 45رۆژ لێرەوە تا رۆژی دەنگدانەكە ،بەشــی كردنەوەی یەك ئاڵۆزیش ناكات چی بە جێی هەمووی. لەبەرئــەوە دەبێ ئێمە چاوەڕوانی ســیناریۆی جیاواز بین .خۆشــترین و ساناترین سیناریۆش سیناریۆی سەركەوتنی ریفراندۆم و راگەیاندنی سەربەخۆیییە بێ هیچ ئاخ و ئۆفێك وەك هەندێك كەس لە راگەیاندنەوە پێشانی دەدەن .سیناریۆی هەرە نەخوازەنیــش ئەوەیە ناكۆكیی ناوەخۆیی سەر بكێشێتەوە بۆ ترازانی یەكجارەكی و پاشان توندتیژی و پێكدادان بە تایبەتیش ئەگەر دیار نەبێ ئاخــۆ یەكێتی تا بنكــوت لەگەڵ پارتیدا بەو گەرمی و گوڕییەی لەم رۆژانەدا دەیبینین، دەمێنێتــەوە یانەخــۆ لێــرەوە تا ئــەو دەم لە شوێنێكدا لێی با دەدەاتەوە ،كە پاڵەستۆش وردە وردە زۆر دەبن بۆ ئەو بادانەوەیە .روون و بەدییە لە دوای كەوتنی مام جەاللەوە ،یەكگرتوویی و راستەڕۆیی لەناو ســەكردایەتیی یەكێتیدا زۆر
ریفراندۆم لە بارێكی فرە ئاڵۆزدا
كەم هاتووەتە دیتن. ئەوەی سەرەوە هەر بۆچوونی من نییە ،بۆچوونی خەڵكی لــە من شارەزاتریشــە .لــەو رۆژانەدا پرسیاری ئەو بارە ناپەڕژایەم لە كاربەدەستێكی نێزیك بە ســەرچاوەی بڕیار كرد لە وەاڵمدا وتی “یان دێت یــان دەڕوات” ،بەاڵم لە نێوانی دێت و دەڕوات یان ئەو دەرچــوون و تێچوونە پڕ لە مەترسییەدا سیناریۆی تریش هەن دەشێ باسی هەندێكیان بكەین .مافی خۆیشــمانە باســیان بكەین ،من یەكبەباری خۆم نڤیشــكی تەمەنم لەناو ئەو بزاوە نیشــتمانییەدا بەسەر بردووە و ئەوەندەم تاقیكردنەوە بینیوە رواڵەتییانە نەڕوانم بە پێشهاتێكی وادا. ســیناریۆیەكی تــر ئەوەیــە دەنگــی بەڵێ لە ریفرانۆمەكەدا بدۆڕێنێ یــان بە جیاوازییەكی كەمەوە بیباتەوە .ئەو نســكۆیەش فرە لەگوێنە لەبەرئــەوەی هەڵوێســتی سیاســیی خەڵــك پێوەندیــی بە باری ئابووریــی وانەوە هەیە نەك نیشتمانپەروەرییان .تەنیا چەند حەوتووێك ماوە بۆ 25ی ئەیلــوول و هیچ هێمایەك نایەتە دیتن نیشــانە بێ كە حكوومەت لە پرســی مووچەدا كەمێك خــۆی بخورێنــێ تەنانــەت ئەگەر بۆ خافاڵندنیش بێ .راستییەكی جیاوازی هەڵنەگر ئەوەیە خەڵك بە گشــتی نەخاســمە چینەیلی ژێرەوەی كۆمەڵگە لە روانگەی گرانیی بژێوییەوە دەڕوانن بــە دنیادا و مافی خۆیشــیانە وا بن با كەس لەمبارەیەوە سكااڵی لێیان نەبێ. ســیناریۆیەكی تر ،هاتنەپێشــەوەی ســوپای
عێراقە لــەو ناوچەیلەی لەگەڵ ســەرهەڵدانی داعشــدا كەوتنەوە ســەر هەرێم .ئەو ناوچەیلە هیــچ گومانێك نییە زەویی كوردســتانن بەاڵم لەبەرئــەوەی بەپێــی مــادەی 140یەكالیی نەبوونەتــەوە ،عێراق دەشــێ ئەو پڕكێشــییە بكات .وێڕای ئەوە ئێمە هەڵوێســتمان لە هیچ سەركردەوەیەكی عێراقیوە نەبینیوە بە ئەرێنێ لەو ریفراندۆمەی لەمەڕ ئێمەوە دوابێ تەنانەت ئەوانەشیان بە نێزیك بۆ كوردستان دێنە ژمار بۆ نموونە ئەیاد عەالوی .هاتنەپێشــەوەی سوپای عێراق ئەگەر بۆ یــەك كیلۆمەتریش بێت رووەو بەرەی پێشــمەرگەدا ،ئەگەری هەڵئایسانەوەی شەڕێكی سەرتاســەری لەو نێوانەدا دەكاتەوە. دیاریش نییە هەڵوێستی ئەمەریكا بۆ ئەوە چی دەبێ. بێگومان ناشــێ ئێمە لە پرســێكی وا گەورەدا “واتە ریفراندۆمی سەربەخۆیی” چاوەڕوانی هیچ ئەرێنییەك بین لە توركیاوە .عێراق ئەگەر خۆی الواز بووبێــت و ئێمەش وامان دانابێ نەتوانێ لە ئاست ئەو كردەوەیەی ئێمەدا هیچ پاڵەستۆیەك بنوێنــێ ،دەبــێ ئاوڕێك لە دیرۆكی سیاســیی خۆمان بدەینەوە .بەیەكگەیینی شــای ئێران و سەدام حوسێن لە جەزائیر ساڵی 1975بۆ نموونە. كێشە ئەوەیە هەڵوێستی كۆمەڵگەی ناودەوڵەتی روون نییە .زۆریش لەوە دەچێ هەڵوێستێك بێت بە باری نەرێنیدا .قســەیەكی سێرگێی الڤرۆڤ لەو چەند رۆژەی پێشــوودا گرینــگ بوو ،وتی كــورد هەرچەندە مافی خۆیشــیانە ئەوە بكەن
بەاڵم دەبێ بــاری ناودەوڵەتییان رەچاو كردبێ. مەبەســتی ئەوەیە رەنگە بــارە ناودەوڵەتییەكە پێوانەیی نەبێ بۆ هەنگاوێكی وا زل و گردەبڕ. ئەگەر ئێمە قســەكەی الڤرۆڤ ،كە دیپلۆمات و پیاوێكی جەربەزەیە لە سیاسەتی ناودەوڵەتیدا و لە هیچ پێچ و كۆاڵنێكی دنیا بە تایبەت رۆهەاڵتی ناوەڕاستدا ســەری لێ ناشێوێ ،بكەین بە بنەوا دەتوانین بڵێین ،لەبــارەی راگەیاندنی دەوڵەتی كوردیوە ئــەو كرژییەی جاران لە سیاســەتی ناودەوڵەتیدا هەبوو ئێســتە نەماوە ،كێشــەكە زیاتر لە دانانــەوەی كاتدایە .كات دانانەوەش لە رۆهەاڵتی ناوەڕاســتدا وەك جــاران نییە مرۆڤ بە دیاریەوە لە پێناو گەیین بە دەســكەوتێكی تەنانەت بچووكدا كەزیی ســپی بهۆنێتەوە وەك لــە كوردەواریــدا دەیانوت .لەو چەند ســاڵەی رابردوودا بینیمان گۆڕانــكاری لەم ناوچەیەدا چەندە فرە و چەندە بە لەز و بەزیشن .لەبەرئەوە دەشــێ گەلی كوردستان لەوە ســڵ نەكاتەوە پڕۆژەیەكی وا گەورەی چارەنووسییانە بۆ چەند مانگێــك دواكەوێنێ لەپێنــاو هەلومەرجێكی لەبارتردا. ئەگەر بچینەوە سەرەتای ئەم نووسینە و كەمێك لە ناكۆكیی ناوەخــۆ بدوێینەوە ،تێ دەگەین وا ئاســان نییە هەر بە دەست پێكردنەوەی كاری پەرلەمان ،كرژیــی بەردەم كردەوەی ریفراندۆم خاو بكەینەوە .بە پێچەوانــەوە ،بە دوور نایەتە دیتن كێشــەی تریــش لە زنجیرە كێشــەی “شــیر دا بۆ داپیر دا” سەرهەڵبدەن ئەگەر بێتو
بزووتنەوەی گــۆڕان وەك دەڵێ ســوورم “لەو شــوێنە دەســت پێ بكاتــەوە پەرلەمانی تێدا وەســتا بوو لە 23ی حوزەیرانــی 2015دا” .یان بیر لە ســیناریۆی بادانەوەی یەكێتی لە گۆڕان و فتكردنی لە سەرۆكایەتیی پەرلەماندا بهێنینە بەرچاوی خۆمان. كێشــەی نێوان پارتی و گۆڕان لەو دوو ساڵەدا ئەوەندەی بــە بن داوەتــەوە ئاســان نەبێ بۆ چارەسەر .وەك دەبینین ،راگەیاندنی هەڵمەتێك بــۆ (نەخێر) لە كوردســتاندا ،ناڕاســتەوخۆ لە گۆڕانــەوە ،لــە كوێش؟ لە ســلێمانیی بنكەی ســەرەكیی یەكێتیدا ،نیشــانەی ئاڵۆزبوونێكی زیاتــر و لێڵییەكی چڕترە بــە دیمەنەكەوە ،كە بێگومان عێراق نــۆری خۆی تێدا گێڕاوە و وەك دەبینین بە ناوی ئەمەریكاشــەوە قسە دەكەن. ئەمانە بەســەر یەكەوە مژدەی بــاش نادەن بە هیچ ئاســۆیەكی چاوەڕوانی لەو ریفراندۆمە بە تەمایەدا. بە كورتی ،ســەنگاڵنەوە و هێوربوونەوەیەك لەم دەم و ســاتەدا ،وەك پێویســتییەكی كەس لێ هەڵنەهاتوو (المفر منە) وایە و گەڕانەوە بۆ هۆش داوایەكە دەبێ گوێی لــێ بێتە گرتن .روودانی هەر یەكێك لەو ســیناریۆگەلەی سەرەوە ،جگە لە ســیناریۆی یەكەم ،هەمووی مل لە سیكارد سووینە .من لەوانە نیم داوای نەترسی و بنەوای “یا دێت یــا دەڕوات” لە خەڵك دەكەن .من لەو ریفراندۆمە دەترســم لەبەرئەوەی كوردواتەنی “ئەوەی بترسێ ناخەلسێ”.