Modernizm 1956-1970 w Krakowie, Dziedzictwo. Przykłady. Uwarunkowania. by marcin

Modernizm 1956-1970 w Krakowie Dziedzictwo Przykłady Uwarunkowania

Małgorzata Włodarczyk Kraków 2019

Modernizm 1956-1970 w Krakowie, Dziedzictwo. Przykłady. Uwarunkowania. . © Małgorzata Włodarczyk © SARP Oddział Kraków

Recenzja wydawnicza: dr hab. inż. arch. Jan Wrana, prof. PL Redakcja naukowa: Marcin Włodarczyk

Zdjęcia: Marcin Włodarczyk Redakcja graficzna: Aneta Ciszek Obsługa strony WWW: Anna Mleczko

Wydawca: Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP Oddział Kraków Pl. Szczepański 6, 33-011 Kraków www.sarp.krakow.pl Nakład: Wydawnictwo elektroniczne Kraków: 2019 ISBN: 978-83-65398-12-3

Spis treści 1.

Wstęp .....................................................................................................

Wprowadzenie ........................................................................................ 12 2.1. Zarys historii modernizmu w architekturze......................................... 14 2.2. Powojenny modernizm lat 1956-1970 w Polsce................................ 21

Uwarunkowania powojennego modernizmu w Krakowie.......................... 3.1. Lata 1918-1939 - XX lecie międzywojenne ................................ 3.2. Lata 1939-1945 - Okupacja niemiecka ....................................... 3.3. Lata 1945-1956 - Odbudowa i socrealizm................................... 3.4. Po 1956 - Popaździernikowa odwilż ...........................................

31 32 63 81 110

Dziedzictwo modernizmu lat 1956-1970 w Krakowie. ............................. 4.1. Urbanistyka ................................................................................ 4.2. Rekreacja, zieleń, sport .............................................................. 4.3. Budownictwo mieszkaniowe ....................................................... - osiedlowe i zespoły mieszkaniowe - plombowe, wielorodzinne - jednorodzinne 4.4. Budownictwo użyteczności publicznej ......................................... - szkoły - uczelnie wyższe, obiekty akademickie i naukowe - biura, administracja, handel - kultura 4.5. Realizacje sakralne ..................................................................... 4.6. Budownictwo przemysłowe ......................................................... 4.7. Wnętrza i sztuka .........................................................................

115 118 124 135

164

187 192 200

Estetyka, kultura i piękno w architekturze modernizmu lat 1956-1970 .... 211

Przebudowy, rewaloryzacje i modernizacje .............................................. 222

Turystyka kulturowa .................................................................................. 241

Teraźniejszość i przyszłość dziedzictwa lat 1956-1970 w Krakowie......... 250 Adaptacja i ochrona

Podsumowanie ......................................................................................... 261

10.

Bibliografia (wybór) ................................................................................... 268

11.

Spis ilustracji, map i przekładek ................................................................ 281

12.

Streszczenie / Summary ........................................................................... 289

Rozdział

Wstęp

"(...)to właśnie w nagromadzonych wartościach duchowych i w tych wartościach, które przybierają postać materii, w zabytkach i innych postaciach ojcowizny przekazywanej przez pokolenia zawiera się dziedzictwo."1

Dziedzictwo materialne i niematerialne na przestrzeni ostatnich lat opisywane było na wiele sposobów i ujęć. Zmieniały się także kryteria waloryzacji i wartościowania dziedzictwa, a problemom tym poświęcono liczne konferencje naukowe i wiele publikacji. Najbardziej jednak w ciągu ostatniej dekady uległa zmianie ocena i sposób opisywania tego co stanowi dorobek architektów, urbanistów i artystów tworzących w latach 1956-1970, czyli w okresie określanym mianem powojennego modernizmu czasów "gomułkowskich". Przyjęta cezura czasowa dla tej książki związana jest z cezurą historyczną. Rok 1956 to umowny rok zakończenia okresu stalinowskiego w Polsce, w związku z objęciem przewodnictwa PZPR2 przez Władysława Gomułkę. Rok 1970 z kolei, to rok przejęcia tego przewodnictwa przez Edwarda Gierka.3 Okres ten wyróżnia nie tylko nie najlepszy stan polskiej gospodarki ale również, paradoksalnie, towarzysząca mu niezwykła wprost „eksplozja” twórczej aktywności we wszelkich dziedzinach, w tym w tzw. kulturze wysokiej, mająca swój niepowtarzalny i często światowy wyraz wykreowany mimo trudności ekonomicznych i niedostatków materiałowych. Wyróżnia go także dbałość o wspólną przestrzeń publiczną i jej jakość, która teraz stanowi ważny element dziedzictwa architektonicznego i urbanistycznego miasta historycznego jakim jest Kraków.4 W odniesieniu do realizacji architektonicznych długo miało miejsce ich odrzucenie i deprecjonowanie z uwagi na czas, w którym powstawały to znaczy czas PRL-u. Mieszanych emocji dostarcza także to, co określa się mianem blokowisk realizowanych w niskim standardzie, a także sytuowanie modernistycznych realizacji w historycznym kontekście układu centrów miast, mimo że w tym swoistym kontrapunkcie odnajdujemy przykłady interesującej architektury i ciekawych rozwiązań przestrzennych. Blisko trzydzieści lat, które minęły po zmianie ustrojowej szczęśliwie skutkują jednak zmianą postrzegania i oceniania powojennego modernizmu, tej socjalistycznej nowoczesności. Te lata to także nowe pokolenia, Geysztor A., Tradycja średniowieczna i renesansowa jej erozja w kulturze miasta przemysłowego, [za:] Gaczoł A., Kraków. Ochrona zabytkowego miasta. Rzeczywistość czy fikcja, Kraków 2009, s. 9. 2 PZPR – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, partia marksistowsko-leninowska założona w 1948 roku w efekcie połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej. Istniała i sprawowała rządy do 1989 roku, kiedy uległa samorozwiązaniu. 3 Kierował partią i krajem w latach 1970-1980 i okres ten nazywany jest „gierkowskim”, w odróżnieniu od okresu sprawowania władzy przez Władysława Gomułkę w latach 1956-1970, który nazywany jest „gomułkowskim”. 4 Kraków został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1978 roku. 1

które nie mają bezpośrednich, negatywnych odczuć, wspomnień i konotacji. Wartości estetyczne i intelektualne w twórczości pochodzącej z minionej "epoki", zauważane są nie tylko przez nich ale również przez badaczy architektury i kultury. Przywołany na wstępie cytat, odnoszący się do jeszcze odleglejszych czasów, pokazuje dobitnie, że właściwe podejście i szacunek do kultury, a w szczególności do własnej kultury oraz dbałość o zachowanie pamięci tego co minione jest dla każdego narodu najważniejsze. Uważa się, że naród który traci pamięć przestaje być narodem, a staje się tylko zespołem ludzi zajmującym czasowo dane terytorium. Do znaczenia pamięci jako możliwości upamiętnienia przeszłości odwołuje się obecnie najczęściej współczesna myśl konserwatorska w odniesieniu do dziedzictwa kulturowego i krajobrazu kulturowego. Można zaryzykować stwierdzenie, że "czas pamięci"5 i upamiętnienie dziedzictwa przeszłości, to obecnie dominujące podejście, które pozwala w globalnym świecie na odnajdywanie pierwiastków narodowej odrębności, tożsamości i narodowej wspólnoty jednocześnie. Okres PRL-owskiego modernizmu w Krakowie obfitował w bardzo udane realizacje architektoniczne i przestrzenne. Kraków w tym czasie zaliczał się do najważniejszych ośrodków myśli architektonicznej i konserwatorskiej w Polsce, obok między innymi Warszawy, Poznania, Wrocławia, Trójmiasta, Śląska. Architekci tworzący te obiekty potrafili pokazać, jak ważna jest myśl i duch idei modernizmu w tych trudnych, powojennych czasach, pomimo niedogodności ekonomiczno-politycznych. Zrealizowane przez nich projekty do dzisiaj świadczą o obliczu polskiej, popaździernikowej6 architektury. Opisowi tej architektury poświęca się coraz więcej miejsca i sam temat powojennego modernizmu i architektury PRL-u jest coraz chętniej podejmowany7. Celem niniejszej publikacji jest wpisanie się w działania na rzecz zachowania dziedzictwa powojennego modernizmu w Krakowie, między innymi poprzez przedstawienie budynków i zespołów urbanistycznych, które mogą być przykładem dla wpływu i znaczenia architektury i urbanistyki Krakowa okresu powojennego modernizmu na mapie Polski, a w niektórych przypadkach także poza nią. Zagadnienia tu prezentowane, częściowo przedstawione były w pracy noszącej tytuł

Por. Nara P., Czas pamięci , "Res Publica Nowa", Lipiec 2001, s. 37-43. Szerzej w rozdziale 4. 7 Por. Architektura i urbanistyka Poznania, red. Jakimowicz T., Poznań 2005; Borowik A., Architektura lat 60. XX wieku w Katowicach. Przykłady, twórcy, stan zachowania [w:] Architektura XX wieku do lat sześćdziesiątych i jej ochrona w Gdyni i w Europie, Gdynia 2014, s. 161-169; Ciarkowski B., Odcienie szarości. Architekci i polityka w PRL-u, Łódź 2017; Cymer A., Architektura w Polsce 1945-1989, Warszawa 2018; Marciniak P., Doświadczenia modernizmu. Architektura i urbanistyka Poznania w czasach PRL, Poznań 2010; Szafer P. T., Nowa architektura polska, Diariusz lat 1966-1970, Warszawa 1972; Szafer P. T., Współczesna architektura polska, Warszawa 1988; Szymski A. M., Architektura i architekci Szczecina 1945-1995, Szczecin 2001; Ponadto: Wyniki prac zespołu Narodowego Instytutu Dziedzictwa do spraw architektury współczesnej, Maszynopis, archiwum NID, Warszawa 2013. 5 6

"Modernizm powojenny1956-1970. Dziedzictwo architektoniczne Krakowa"8. Obecne wydawnictwo zawiera jednak nowe rozdziały opisujące uwarunkowania, które stały u podstaw tego modernizmu, przez niektórych określanego mianem "socmodernizmu" czy tzw. modernizmu lat 60.. Są to uwarunkowania historyczne, społeczne i ekonomiczne pokazane co prawda w kontekście ogólnopolskim, ale skupione przede wszystkim na środowisku krakowskim. W samej publikacji prezentowane są ważniejsze realizacje architektoniczne i urbanistyczne Krakowa lat 1956-1970 lecz istotną jej część stanowi przedstawienie zjawisk związanych z architekturą i urbanistyką przed tym okresem, od odzyskania niepodległości w 1918 roku. Część dotyczącą samej architektury modernizmu powojennego czasów PRL-u poprzedza przybliżenie uwarunkowań kształtujących go oraz przedstawienie genezy modernizmu jako ruchu w architekturze.9 Ta architektura i urbanistyka odpowiadała również na polityczne zapotrzebowanie "nowoczesności" w pewnym sensie podobnie jak to miało miejsce w okresie międzywojennym, kiedy nowoczesność była potrzebna dla budowy nowej, porozbiorowej Polski. Dla opisania zjawisk mających miejsce do 1945 roku pomocne były w szczególności ówczesne czasopisma takie jak "Architekt" i "Architektura i Budownictwo" oraz archiwalne materiały prasowe udostępnione w internecie. Ważną częścią książki jest ta mówiąca o estetyce architektury tego okresu. Pokazane są przykłady działań jakie dzieją się obecnie w związku z tą architekturą, a także zwrócona została uwaga na potencjalne możliwości i narzędzia jakie mogą zaistnieć w celu wzmocnienia jej ochrony teraz i dla przyszłych pokoleń. Możliwości wykorzystania dziedzictwa ujęte zostały także w kontekście jego wartości poznawczych, ekonomicznych i turystycznych. Istotne dla zachowania powojennego modernizmu jest wykorzystanie instrumentów formalnych i prawnych związanych z ochroną dóbr kultury i krajobrazu kulturowego oraz konserwacją zabytków architektury i urbanistyki, a także aktywizowanie społecznego zaangażowania w działanie na rzecz zachowania i dostosowywania tych obiektów do nowych funkcji jak również ich dokumentowania. Wraz ze wzrostem świadomości społecznej dotyczącej dziedzictwa coraz ważniejszą rolę odgrywać zaczyna bowiem, w jego ochronie, społeczność lokalna i potrzeba tożsamości narodowej. Traci na znaczeniu zaangażowanie jedynie środowiska konserwatorskiego w tym działaniu. Stąd też w tej publikacji podkreślone zostały uwarunkowania społeczne, ekonomiczne oraz prawne związane z dziedzictwem kulturowym, jakim jest dziedzictwo architektoniczne w mieście historycznym, szczególnie w kontekście komercjalizacji przestrzeni publicznej

Wydanie elektroniczne, ISBN 978-83-64491-00-9. Książka jest kontynuacją myśli i komentarzy zawartych w publikacji Architektura lat 60-tych w Krakowie, 2006, będącej drukiem pracy doktorskiej pt. Architektura lat 60-tych w Krakowie czyli współczesna architektura w historycznym mieście (promotor prof. dr hab. inż. Andrzej Kadłuczka). 9 Ponad to, w formie skrótowej, przywołane zostały w tekście oraz w „Aneksie” obiekty architektoniczne już omówione szczegółowo w mojej książce pt. Architektura lat 60-tych w Krakowie, w celu przedstawienia pełniejszego obrazu nowemu odbiorcy – Czytelnikowi. 8

i globalizacji kultury w szerokim rozumieniu tego pojęcia.10 Poza nowymi rozdziałami, pozostałe zostały uzupełnione, częściowo zmienione i uaktualnione. Na cel publikacji składa się również potrzeba uwzględnienia w tych rozważaniach nad dziedzictwem kulturowym lat 60. XX wieku odbiorcy nie związanego zawodowo z architekturą i z ochroną tej spuścizny oraz przybliżenia estetyki modernizmu tego okresu i pokazania zmieniającego się w czasie podejścia do niego. Śmiało można w odniesieniu do czasów PRL-u wykorzysta ciągle aktualne słowa: „Niemożliwy jest żaden z góry ustalony punkt widzenia.”11 Przedmiotem badań były w szczególności zrealizowane obiekty i zespoły urbanistyczno-przestrzenne. W polu analizy znalazły się także projekty konkursowe, a także wypowiedzi teoretyczne i polemiczne. Dla poznania i interpretacji architektury modernizmu powojennego lat 1956-1970 jako dziedzictwa kulturowego, ważne i wnoszące wiele informacji są także spotkania i rozmowy z żyjącymi jeszcze twórcami – projektantami obiektów i przestrzeni publicznej wraz z nimi kreowanej12, a także źródła zgromadzone w archiwach. Kwerenda materiałów archiwalnych z tego okresu jest jednak utrudniona z uwagi na likwidację większości dużych biur projektowych i utratę lub rozproszenie archiwaliów ikonograficznych. W większości przypadków nie zostały one należycie zabezpieczone i w dużej części uległy zniszczeniu, co stanowi ogromną stratę dla spuścizny architektonicznej jako świadectwa twórczości wielu znakomitych architektów oraz stanowi trudność przy rewitalizacji poszczególnych obiektów. W przypadku zespołów lub osiedli mieszkaniowych i pojedynczych budynków, a także obiektów szkolnych i naukowo-dydaktycznych pomocne są archiwa własne ich administracji lub materiały będące w posiadaniu zarządców nieruchomości. Literatura przedmiotu związana z tematyką powojennego modernizmu w Polsce i w Krakowie nie ma rozbudowanej formy zwartej i najczęściej dedykowana jest poszczególnym miastom. Wiele ważnych, źródłowych informacji przynosi kwerenda w archiwalnych wydaniach czasopism „Architektura", „Projekt”, "Miasto" i "Fundamenty", w których przedstawione są liczne obiekty i plany, a także projekty niezrealizowane oraz zawarte są wypowiedzi dotyczące problemów i spraw ówcześnie aktualnych, i ważnych w architekturze, urbanistyce i w sztuce. Odrębną grupę stanowią pozycje książkowe różnych autorów, dotyczące problematyki podjętej w niniejszym

10 Por. Bauman Z., Globalizacja, Warszawa 2000 oraz Z. Bauman, Kultura w płynnej nowoczesności, Warszawa 2011. 11 Giedion S., Przestrzeń, czas i architektura. Narodziny nowej tradycji, Warszawa 1968, s.839. 12 Można wtedy dowiedzieć się na przykład, ze wysokości bloków mieszkalnych na osiedlu „D” w Nowej Hucie narzucono projektantom z uwagi na przestrzeń nalotową istniejącego wówczas w sąsiedztwie lotniska cywilno-wojskowego w Czyżynach. Usłyszeć można również anegdoty, jak ta z lotniskiem tym związana: lądując w Krakowie żona ówczesnego premiera Józefa Cyrankiewicza zasłabła i po powrocie do przytomności, widząc barak dworcowy, szumnie nazwany Portem Lotniczym, była przekonana, że samolot lądował awaryjnie. Informacje te pochodzą z rozmowy z Witoldem Cęckiewiczem, będącym w tych czasach Architektem Miasta Krakowa.

opracowaniu, tej ogólnej i tej szczegółowej związanej z samym Krakowem13. Zostały one przedstawione w Rozdziale "Bibliografia". Są to w szczególności pozycje związane z rosnącą potrzebą zajęcia stanowiska wobec architektury powojennej, z refleksją nad dziedzictwem kulturowym, tożsamością narodową, ochroną i opieką nad zabytkami, jak również z podejściem do współczesnych zabytków w ujęciu konserwatorskim, a także znaczeniu współczesnego dziedzictwa w turystyce oraz w związku z jego wartościowaniem. Wiele miejsca współczesnym działaniom wobec tego dziedzictwa architektonicznego poświęcone jest w wydawnictwach Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS oraz w wydawnictwach towarzyszących licznym konferencjom naukowym organizowanym przez uczelnie i instytucje związane z architekturą i konserwacją zabytków.14 Niektóre z wydawnictw mają formę, które może stanowić rodzaj przewodnika po wyszczególnionych obiektach. Do takich należą przykładowo te, które wydawane są przez Oddział SARP Kraków w ramach serii "Szlakami Dziedzictwa". Stan polskiej ochrony konserwatorskiej i sposób jej funkcjonowania, w tym w odniesieniu do powojennych realizacji ujęty jest w szeregu publikacji kierunkowych i doktrynalnych15. Znajdują się wśród nich również te dotyczące aspektów prawnych. W grupie publikacji związanych z ochroną Por. m.in. Atlas dóbr kultury współczesnej województwa małopolskiego, Kraków 2009; Fabjański M., Purchla J., Historia architektury Krakowa w zarysie, Kraków 2001; Gaczoł A., Kraków. Ochrona zabytkowego miasta. Rzeczywistość czy fikcja, Kraków 2009; Karta Krakowska 2000, dziesięć lat później, red. Kadłuczka A., Kraków 2011; Karta Kraków 2000 [w:] Dziedzictwo kulturowe fundamentem rozwoju cywilizacji, red. Kadłuczka A., Kraków 2000; Miastoprojekt Kraków 50 lat, Kraków 1999; Miastoprojekt Kraków 1951-1971, Kraków 1971Modernizm powojenny (1946-65) – Post-war modernism (1946-65), Gdańsk 2007; Murzyn-Kupisz M., Dziedzictwo kulturowe a rozwój lokalny, Kraków 2012; Nowa przestrzeń, Modernizm w Nowej Hucie, Kraków 2012; Purchla J., Raport o systemie ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 1989, Warszawa 2009; Purchla J., Raport o systemie ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 1989, Warszawa 2009; Szafer P.T., Nowa architektura polska, Diariusz lat 1966-1970, Warszawa 1972; Włodarczyk M., Modernizm w Krakowie. Lata 1956-1990; Włodarczyk M., Architektura krakowska lat 1956-2000, Kraków 2013. Dziedzictwo kulturowe Polski i jego znaczenie w turystyce, red. Wyleżałek J., Orłowski D., Warszawa 2011; Transformation of historical cities’ functions in the context of tourism and sunstainabilty, Bydgoszcz 2012; A. Cymer, Architektura w Polsce 1945-1989, Warszawa 2018. 14 M.in. publikacje zbiorowe takie jak (red. Szmygin B.): Wartościowanie w ochronie i konserwacji zabytków, Warszawa-Lublin 2012; Współczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, red. Warszawa-Lublin 2008; Zabytki drugiej połowy XX wieku – waloryzacja, ochrona, konserwacja, Warszawa-Berlin 2010; System ochrony zabytków w Polsce-analiza, diagnoza, propozycje, LublinWarszawa 2011; Adaptacja obiektów zabytkowych do współczesnych funkcji użytkowych, WarszawaLublin 2009; Wyjątkowa uniwersalna wartość a monitoring dóbr światowego dziedzictwa, Warszawa 2011. 15 Por. m.in.: Frodl W., Pojęcia i kryteria wartościowania, Warszawa 1966; Szmygin B., Kształtowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku, Lublin 2000; Kadłuczka A., Ochrona Zabytków architektury. Zarys Doktryn i teorii. Tom I, SKZ, Kraków 2000; Kłosek-Kozłowska D., Ochrona wartości kulturowych miast a urbanistyka, Warszawa 2007; Polska Polityka Architektoniczna. Polityka jakości krajobrazu, przestrzeni publicznej, architektury, Warszawa 2011; Architektura a jakość życia, Rada Architektów Europy, Bruksela 2004 oraz Europa i architektura jutra, Rada Architektów Europy, Bruksela1995; Rymaszewski B., Klucze ochrony zabytków w Polsce, Warszawa 1992; Rymaszewski B., Polska ochrona zabytków, Warszawa 2005; Vademecum Konserwatora Zabytków. Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury, Warszawa 2015; Zalasińska K., Zalecenia dotyczące wdrożenia prawodawstwa UNESCO do polskiego porządku prawnego, Polski Komitet do spraw UNESCO, Warszawa 2013; Zeidler K., Prawo ochrony dziedzictwa kultury, Warszawa 2007; Vademecum Konserwatora Zabytków. Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury, Warszawa 2015. 13

dziedzictwa, mających znaczenie dla krajobrazu kulturowego są Konwencje i Deklaracje, które wiążą się z ich funkcjonowaniem bądź koniecznością wdrożenia do polskiego porządku prawnego. Informacje ogólne, zawierające często pewną subiektywną, ale też nierzadko propagandową wiedzę dostarczają Polskie Kroniki Filmowe (PKF)16. Szeregu informacji można poszukiwać także w archiwaliach dostępnych poprzez media internetowe. W "Bibliografii" umieszczone zostały wybrane pozycje, z uwagi na to że szczególnie w odniesieniu do problematyki ogólnej architektury i urbanistyki PRL-u, a także w zakresie rozważań teoretycznych literatura jest obszerna. Jednak wydawnictw książkowych poświęconych tej tematyce w odniesieniu do samego Krakowa pojawiło się jak dotąd niewiele. W ogólnym ujęciu można podsumować, że książka ta ma na celu spowodowanie rodzaju ogólniejszej refleksji dla podejmowania działań na rzecz ocalenia, przywrócenia albo nawet tylko zapisania w pamięci, naszego wspólnego, w tym przypadku krakowskiego dziedzictwa architektonicznego z lat 1956-1970. Intencją jest także zwrócenie uwagi na związane z nim problemy współczesnej myśli konserwatorskiej wobec krajobrazu kulturowego na który składa się również dziedzictwo architektoniczne i urbanistyczne. Szczególnie w kontekście dostosowywania tej spuścizny 2 połowy XX wieku do nowych funkcji i zmieniających się uwarunkowań ekonomicznych, prawnych i społecznych oraz niejednokrotnej potrzeby rewitalizacji czyli "nowego życia" tego dziedzictwa. Wynikają one nie tylko z ogólnej dynamiki przemian i komercjalizacji życia oraz oddziaływania różnych czynników, w tym wpływu globalizacji. W kontrapunkcie wynikają też z rosnącego społecznego zainteresowania oraz potrzeby pamięci a także identyfikacji z historią i dziedzictwem świadczącym o naszej polskiej, narodowej kulturze i jej ciągłości w szczególności w odniesieniu do architektury, w tym architektury historycznego miasta Krakowa. Można to podsumować refleksją, że stosunek do dziedzictwa świadczy o naszej kulturze pamięci czasu. Tak aby ekonomiczny interes jednostkowy nie był tak często jak to ma miejsce obecnie silniejszy od szerokorozumianej wartości wspólnej przestrzeni publicznej i tego co ją trwale kształtuje oraz warunkuje, tak jak jest to w przypadku obiektów architektonicznych. Juliusz Żórawski pisał: „Uformowania architektoniczne ulegają takim samym cyklicznym procesom rozwojowym, jakim ulega człowiek, o którym nie sposób mówić bez rozważania jego historii w najszerszym tego słowa znaczeniu.”17

Polska Kronika Filmowa (PKF) – polska kronika filmowa emitowana w latach 1944–1994 przez Wytwórnię Filmów Dokumentalnych. Działała do 2012 roku, rejestrując najważniejsze wydarzenia w kraju. Kontynuowała przerwaną działalność Kroniki Filmowej Polskiej Agencji Telegraficznej (Tygodnik Filmowy PAT) ale w odmienny sposób, będąc rejestrem bieżących wydarzeń oraz oficjalnym instrumentem propagandowym w okresie PRL. Obok oficjalnych informacji rządowych znajdowały się w nim także materiały propagandowe, społeczne, gospodarcze, komentarze sportowe, relacje z wydarzeń kulturalnych. [za:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Polska_Kronika_Filmowa (dostęp: 11.08.2011). 17 Żórawski J., Wybór pism estetycznych, , Kraków 2008, s.17. 16

Słowa te nie utraciły swej aktualności również w kontekście Rezolucji II Kongresu Konserwatorów Polskich18, w której zapisano między innymi: "Działania współcześnie podejmowane w konserwacji, sztuce, architekturze, budownictwie i innych obszarach aktywności muszą być zorientowane na indywidualny charakter i wartość dziedzictwa. Winny być one, o ile występuje taka potrzeba, dodawaniem nowych wartości do istniejącego kontekstu przestrzennokulturowego na zasadzie właściwych relacji z historycznym otoczeniem. (...) Jednocześnie uznaje się za konieczne objęcie ochroną szczególnie wartościowych elementów dziedzictwa powstałych w XX wieku." Teraźniejszość i przyszłość realizacji architektonicznych i urbanistycznych powstałych w duchu powojennego modernizmu w czasach PRL-u zależy tylko od świadomości, wrażliwości i edukacji architektonicznej społeczeństwa, czyli nas wszystkich, niezależnie od wieku. Należy żywić nadzieję, że wynikająca z tego wola "zapisania w pamięci" tej naszej spuścizny traktowanej nie jako niechcianej ale jako świadectwo minionych lat 1956-1970, o które dbamy dzisiaj dla przyszłych pokoleń, w myśl słów zapisanych na przełomie XVIII i XIX wieku: "Przeszłość-Przyszłości"19.

II Kongres Konserwatorów Polskich, Warszawa 8 października 2015r. Napis na frontonie Świątyni Sybilli w Puławach. Zbudowana przez Izabellę Czartoryską w latach 1798–1801 jako Świątynia Pamięci, miejsce symbolicznie przepowiadające przyszłość na podstawie znaków z przeszłości. 18 19

Rozdział 2. Wprowadzenie

Premodernizm. Początki architektury nowożytnej i nowoczesnej sięgają jeszcze wieku XIX,20 i wiążą się z jednej strony z wynalazkami inżynieryjnymi, a z drugiej z ruchem Arts and Crafts (Sztuki i Rzemiosła).21 Ta społeczna koncepcja kultury inspirowała wysunięcie zabudowy mieszkaniowej i budownictwa wytwórczego na plan pierwszy przy założeniu spełnienia potrzeb masowych, jako nadrzędnego kryterium ocennego. Historiografowie architektury wieku XX wydobywają cztery najważniejsze punkty działalności Morrisa i jego wkładu do sztuki i architektury. Są to, po pierwsze: krytyka retrospektywna współczesnego stanu kultury mieszczańskiej, po drugie: odrodzenie rzemiosła jako próba realizacji połączenia sztuki i pracy, wytworów kultury materialnej i duchowej przeciwstawiającej się współczesnej produkcji maszynowej, co prowadziło do emancypacji sztuk stosowanych oraz zagadnień technologiczno-materiałowych w warsztacie kultury plastycznej. Po trzecie to społeczna koncepcja sztuki i architektury, której najszerszym wykładnikiem było hasło sztuki dla mas. Czwarty punkt to propaganda socjalistyczna i organizacja ruchu socjalistycznego w Anglii, przy czym sam Morris był przeciwnikiem socjalizmu państwowego, marksistowskiego i anarchizmu. W okresie tym pauperyzacja klasy robotniczej dawała podwaliny dla naukowego socjalizmu, a stosunki społeczne wywoływały krytykę mieszczańskiej sztuki i architektury oraz nawoływania do jej zmiany poprzez odnowę społeczną i wizje nowej kultury. Potrzeba zmian wynikała także z daleko idących przeobrażeń w technice budowlanej. Rozwinięto możliwości wykorzystania żelaza w konstrukcjach metalowych, odkryto i zaczętą wykorzystywać żelazobeton. Tej gwałtownej industrializacji i kapitalistycznej, nieuporządkowanej urbanizacji zaczęła towarzyszyć potrzeba „odnowy”, tj. potrzeba zmian estetycznych oraz powstawanie nowych idei

Mimo, iż przyjęło się w badaniach dotyczących historii architektury uważać, iż modernizm zrodził się dopiero wraz z rozwojem przemysłu i miasta przemysłowego XX wieku. 21 Ruch Sztuki i Rzemiosła (Arts and Crafts), zrywał z naśladownictwem dawnych stylów odwołując się do tradycji regionalnej i autentyzmu w używaniu materiałów oraz wiązaniu budynku z otoczeniem, w tym z przyrodą. Zainspirowany został teorią Johna Ruskina, przeciwstawiającą się tandecie wyrobów przemysłowych, a który pisał: „należy tworzyć sztukę użyteczną i funkcjonalną, jednak nie tracącą swoich estetycznych wartości.” Artyści związani z tym ruchem przeciwstawiali się produkcji mechanicznej, przemysłowej, na rzecz odrodzenia sztuki wykonywanej ręcznie. Kierował nim William Morris, nazywany przez jednego z czołowych historiografów architektury zachodnioeuropejskiej, Nicolausa Pevsnera, „prawdziwym prorokiem XX wieku i ojcem nowego stylu.” Ruch ten przypada na okres pełnego uformowania angielskiego kapitalizmu przemysłowego i początków jego przekształceń monopolistycznych. [Za:] Goldzamt Edmundt, William Morris a geneza społeczna architektury nowoczesnej, Warszawa 1967, s.17. 20

urbanistycznych i architektonicznych, powiązanych z ruchami społecznymi i kulturalno-artystycznymi. Na przełomie XIX i XX wieku, na skutek nacisku zorganizowanych ruchów proletariackich, w oparciu o morrisowskie idee jedności piękna i pożytku, organiczności funkcji i formy oraz powszechność i standard, powstają programy masowego budownictwa. Znalazły one odzew u awangardowych postaci w architekturze z początku wieku XX, takich jak Louis H.Sullivan, Frank Lloyd Wright, Adolf Loos oraz architekci zgromadzeni wokół Bauhausu22, jak na przykład Walter Gropius. Poszukiwano wtedy stylu, który odpowiadał by wiekowi pary i elektryczności. Paradoksalnie prawdziwymi pionierami modernizmu byli więc ci, którzy według Nicolausa Pevsnera, „(…) od samego początku stanęli po stronie sztuki wykonywanej za pomocą maszyny.” 23

Bauhaus (Das Staatliche Bauhaus. Hohshule für Gestaltung) czyli „Państwowy Dom Budowy. Wyższa Szkoła Projektowania”: uczelnia artystyczna założona przez Waltera Gropiusa w 1919 roku w Weimarze (potem w Dessau i Berlinie). Więcej [w:] Włodarczyk M., Architektura lat …, s.177. 23 Pevsner N., Pionierzy współczesności. Od Williama Morrisa do Waltera Gropiusa, Warszawa 1978, s.17.s 22

Rozdział 2.1. Zarys historii

Modernizm Pierwszym, który połączył ze sobą wyrazy: „nowoczesność” i „architekturę” był Otto Wagner, wiedeński architekt znany z secesyjnych realizacji. Opowiedział się on za nowymi trendami w 1896 roku24, wtedy kiedy określenie „modernizm” kojarzono jeszcze z secesją25. Słowo „moderne” pojawiło się zatem już w drugiej połowie XIX wieku26. Określało i określa nadal np. w języku francuskim zdarzenie bieżące. Przed wprowadzeniem tego określenia jako „stylu” działania, znaczyło ono nie tylko „współczesność”, ale i „nowość, nowoczesność”. W ten sposób właśnie secesja, jako coś nowego określana była „moderne”, łącząc w sobie romantyzm i utopijną wiarę w możliwość szczęścia człowieka oraz otwarcie na zmiany, z fascynacją techniką i nadziejami związanymi z nadchodzącym wiekiem maszyny. Za oficjalne wprowadzenie słowa „moderne” do terminologii sztuki, w znaczeniu połączonym, tj. współczesne i nowe przyjmuje się wystąpienia Jorisa-Karla Huysmansa pod hasłami „Art. Moderne”, w obronie malarstwa impresjonistów.27 Modernizm związany był z nowymi możliwościami technicznymi i technologicznymi. Zrywał z dotychczasowymi formami stylistycznymi w dążeniu do prostoty i czystości wyrazu, postulując w architekturze abstrakcję, przestrzeń i przeźroczystość. Oznaczał także funkcjonalizm, którego teorię sformułowali na przełomie XIX i XX wieku wspomniani już architekci Louis Henry Sullivan w Stanach Zjednoczonych i niezależnie od niego Adolf Loos w Austrii. Funkcjonalizm28 wyłonił się z problematyki sztuki użytkowej, którą zgodnie z jego duchem powinna cechować prostota racjonalnej konstrukcji i zgodny z nią dobór materiałów, a nie poszukiwanie ekspresji dla wyrażenia samej tylko ekspresji. Kształt przedmiotu powinien odpowiadać celowi, jakiemu służy przedmiot, bez zbędnych ozdób. Podobnie było w architekturze, ale należy mieć jednocześnie na uwadze, iż funkcjonalizm nie był i nie jest stylem, lecz rodzajem tendencji w projektowaniu, i w tym kontekście może być wiązany z modernizmem. Funkcjonaliści twierdzili, iż „forma Wagner Otto, Moderne Architektur, [za:] Richard Weston, 100 idei, które zmieniły świat, London 2011, s.126. 25 Modern Style: szeroki prąd w ramach sztuk plastycznych stanowiący reakcję na eklektyzm i historyzm poprzedniej epoki. [Za:] Mały Słownik Terminów Plastycznych, red. Zwolińska K., Malicki Z., Warszawa 1975. W wielu publikacjach nadal funkcjonuje równoważnik pomiędzy słowem secesja a modernizm (synonimy), jak np. [w:] Szolginia Witold, Architektura i Budownictwo, Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich, Warszawa 1982, s.241 i 356. 26 Szerzej [w:] Wujek J., Mity i …, op.cit., s.204-214. 27 Wystąpienia na łamach pisma „La Revue Moderniste” w latach 1877-1881, [za:] ibidem, s.204. 28 Funkcjonalizm (łac. functio-czynność), pogląd mówiący, iż o formie dzieła powinna decydować jego funkcja, w powiązaniu z poglądem, że piękno pewnych form wynika z ich funkcjonalności. [Za:] Mały słownik…, op.cit., s.110. 24

wynika z funkcji”29 i wierzyli, że piękno jest naturalną konsekwencją funkcji. Na rozwój modernizmu i jego kształt duży wpływ miał futuryzm30, który cechowała totalność i bezkompromisowość propozycji oraz odwrót i lekceważenie przeszłości. W połączeniu z morrisonowskimi ideami społecznymi doprowadziło to do powstania Werkbund’u czyli organizacji grupującej architektów współpracujących z przemysłem, a których to architektów nazywano w historii architektury „plejadą gwiazd”. Werkbund został założony w 1907 roku, i mniej więcej na ten czas przyjmuje się zakończenie pierwszego okresu modernizmu.31 Modernizm przed II wojną światową. Modernizm jako nowoczesność wiązał sie także ze zmianami geopolitycznymi i zmianami granic państw po I wojnie światowej. Jedne państwa odzyskały niepodległość, a inne dopiero powstały. Wiązała się z tym potrzeba poszukiwania własnego nowoczesnego i odpowiadającego współczesnym czasom wyrazu w nowej Europie. Po fali rewolucyjnej, powstałej po rewolucji październikowej i I wojnie światowej zmieniła się rola społeczna postępu technicznego oraz stosunek do maszyny. Rozwój produkcji maszynowej przyniósł także zmiany w życiu robotników i wpłynął na podwyższenie ich zapotrzebowania społeczno-kulturowego. Jednocześnie z powodu Wielkiego Kryzysu lat 1929-1933 miało miejsce deklasowanie się warstwy średniej. Rozpowszechniło się na tej fali uznanie dla architektury przemysłowej i masowej zabudowy mieszkaniowej. Modernizm nazywany był także ruchem nowoczesnym („modern movment”)32 w architekturze i wzornictwie przemysłowym, a wywodził się ze wspomnianych, innowacyjnych ruchów artystycznych, z początku XX wieku. Modernizm w architekturze przejawił się w pełni, podobnie jak w innych sztukach, poprzez serię estetycznych i technicznych innowacji. Po futuryzmie przyszedł czas na konstruktywizm33 i neoplastycyzm.34 Modernizm stał się „optymistyczny”, pełen wiary w przyszły świat szczęścia, dla którego warto zmieniać istniejący porządek. Konstrukcja szkieletowa z wykorzystaniem stali lub żelbetu spowodowała, że ściany przestały pełnić funkcję nośną i można było zastosować wolny plan nazywany także „płynną przestrzenią” oraz niezależne ściany osłonowe, tworząc „architekturę skóry i Autorem tej słynnej maksymy jest Louis Sullivan: „form [ever] follows function”, [za:] Weston R., !00 idei…, op.cit., s.120. 30 Futuryzm (łac.futurus-przyszły), kierunek artystyczny proklamujący odwrócenie się od tradycji i gloryfikujący cywilizację współczesną, i jej osiągnięcia techniczne. W Polsce, w malarstwie i rzeźbie nazywani byli również „formistami” (Formiści Polscy). [Za:] Mały słownik…, op.cit., s.110. 31 Pojawiają się również daty: rok 1905 - Paryski Salon Jesienny i fowizm przekreślający dokonania secesji oraz rok 1908 - ogłoszenie manifestu futurystycznego przez F.T.Marinettiego, w którym ogłosił klęskę sztuki przeszłości i narodziny sztuki przyszłości czyli futuryzmu. 32 Szerzej o ruchu nowoczesnym w architekturze pisze Charles Jencks [w:] Ruch nowoczesny w architekturze., Warszawa 1987, s.36-94. 33 Konstruktywizm w architekturze to kierunek z lat 20. i 30. XX wieku., w którym podkreślana i eksponowana była estetyczna wartość konstrukcji oraz jej celowe, funkcjonalne i logiczne użycie. 34 Neoplastycyzm pojawił się na początku XX wieku w ramach modernizmu w architekturze, a jego cechą główną jest kolor i formy abstrakcyjne, ale proste i oszczędne, z zastosowaniem nowej techniki i materiałów. Odegrał on ważną rolę w rozwoju architektury. 29

kości” jak nazywał to Mies van der Rohe, szczególnie widoczną w „stylu międzynarodowym”, który pojawił się z początkiem lat 30. XX wieku, a stał się powszechny na całym świecie po II wojnie światowej. Architektura funkcjonalistyczna zaczęła być postrzegana jako pozbawiona ornamentu, stanowiąca tylko „opakowanie” dla funkcji, bez szczegółowych w detalu rozwiązań architektonicznych, w myśl zasady „należy uwzględnić jedynie to, co jest istotne ze względu na wygodę, konstrukcję lub właściwości”.35 Uniwersalną przestrzeń można było przy tym stosować w każdej skali, ale najczęściej ta zasada wykorzystywana była i jest w budynkach komercyjnych. Stosowanie płynnej przestrzeni, wolnego planu, było bowiem cechą charakterystyczną nie tylko dla Le Corbusiera, ale i dla wszystkich wiodących modernistycznych architektów. Styl międzynarodowy miał trzy najważniejsze cechy: wyrażanie objętości, a nie masy; dynamiczna równowaga, a nie z góry narzucona symetria oraz brak ornamentu.36 Upowszechnił się nie tylko w drogich budynkach (przy czym nie był w istocie bardziej „oszczędny” niż jakikolwiek inny styl). Prawdziwym celem stylu międzynarodowego było, cytując W.Gropiusa na temat Bauhausu i jego stosunku do świata „wieku maszyny”: „(…) wynalezienie i ukształtowanie form symbolizujących ten świat”.37 Początkowo architektura nowoczesna była związana przede wszystkim z budownictwem mieszkaniowym i przemysłowym, gdzie awangarda miała wiele do powiedzenia, natomiast budownictwo użyteczności publicznej pozostało jeszcze w dużej mierze pod wpływem dziewiętnastowiecznych przyzwyczajeń zmodyfikowanych tylko pod względem stylistycznym wraz z nowymi prądami w architekturze i sztuce. Od roku 1922 do 1933 następuje konsolidacja organizacyjna „grupy modernistycznej” i pod wpływem Le Corbusiera w 1928r powstaje CIAM.38 W tym samym czasie swoją niepowtarzalną tożsamość uzyskuje Bauhaus kojarzony z nowoczesną architekturą i wzornictwem, a wpływ idei konstruktywistycznych pomaga w zerwaniu z morrisowską ideą rzemieślnika-artysty. Szczytowym osiągnięciem ruchu jest podpisanie i uchwalenie w 1933 roku na IV Kongresie CIAM tzw. Karty Ateńskiej, w której zawarto

Szerzej [w:] Weston R., 100 idei…, op.cit. s.120. Więcej: ibidem, s.153. 37 [Za:] Banham Reyner, Rewolucja w architekturze, , Warszawa 1979, s.386. 38 CIAM (Les Congres Internationaux d’Architecture Moderne); międzynarodowe zrzeszenie architektów utworzone w 1928 roku, Szwajcarii przez grupę wybitnych architektów współczesnych (m.in.Le Corbusier, A.Allto, W.Gropius, S.Giedion), którego głównym założeniem było propagowanie i wdrażanie idei architektury nowoczesnej w powiązaniu z postępowym programem społecznoekonomicznym i osiągnięciami techniki, a zajmowało się ono środowiskiem mieszkaniowym w najszerszym znaczeniu. Najbardziej znanym dokumentem jest tzw. Karta Ateńska, powstała z inspiracji Le Corbusiera. Pierwszym przedstawicielem CIAM w Polsce był Szymon Syrkus. [Za:] Szolginia W., Architektura i Budownictwo, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1982, s.239-240. CIAM głosił także hasła normalizacji, racjonalizacji i integracji sztuk pięknych w służbie architektury. CIAM rozwiązano w 1956r, na ostatnim, dziesiątym Kongresie w Dubrowniku. Szerzej [w:] Włodarczyk M., Architektura lat …, op.cit., passim. 35 36

podstawowe założenia i wytyczne dla nowoczesnej urbanistyki: słońce, zieleń i otwarta przestrzeń jako trzy podstawowe tworzywa urbanistyczne.39 Ponadto zapisano w Karcie Ateńskiej, m.in. zakaz budowania budynków mieszkalnych wzdłuż traktów komunikacyjnych, postulat wysokiej zabudowy w celu oszczędności terenów zielonych, oddzielenie dzielnic przemysłowych od mieszkaniowych oraz ruchu pieszego od samochodowego. Kryzys i sytuacja polityczna spowodowały renesans tendencji konserwatywnych i przeniesienie ciężaru formuły modernistycznej z Europy na drugą półkulę, głównie do Stanów Zjednoczonych. Okres modernizmu związanego ze stylem międzynarodowym na starym kontynencie przerwała II wojna światowa, jednak w wielu krajach odstępowano od niego już wcześniej, na rzecz stylów narodowych. Modernizm po II wojnie światowej Po wojnie powrócono do stylu międzynarodowego, który w kolejnych latach stopniowo był wypierany przez modernistyczny „brutalizm” (od „beton brut”).40 Prace architektoniczne były kontynuacją przedwojennej działalności opartej na zasadach wypracowanych przez CIAM. Pomagał w tym rozwój techniki i możliwości stosowania nowych rozwiązań.41 Le Corbusier jest uważany za architekta, który odcisnął największe piętno i pomógł w zdefiniowaniu modernistycznego wizerunku architekta nie tylko, jako natchnionego artysty-projektanta ale i demiurga. Uważany był on także za „osaczonego artystę-bohatera”, który z determinacją i bezkompromisowo, walczył o największe osiągnięcia cywilizacyjne, a mimo to pozostał samotnym dualistą. Według Le Corbusiera „dom jest maszyną do mieszkania”. Deklarował on, że dom upodabnia się do maszyny nie tylko poprzez standaryzację i uprzemysłowienie jego produkcji, ale także przez precyzyjne jak maszyna funkcjonowanie, dobre wyposażenie i łatwą obsługę. Charakterystyczne dla jego twórczości, w zakresie realizacji idei związanych z projektowaniem budynków mieszkalnych, jest „pięć punktów architektury nowoczesnej”, które ogłosił w formie publikacji, w 1927 roku.42 Są to: słupy (pilotis), ogród na dachu, wolny plan, okno wstęgowe oraz wolna elewacja. Jego ideą były „radosne osiedla” (Ville Radieuse) i to te społeczne ideały były inspiracją dla projektu jednej z najsłynniejszy budowli okresu powojennego, tj,

Szerzej [w:] Włodarczyk M., Architektura…, op.cit., s.25-28. Od „l’art brut”. Ukazywana była i akcentowana konstrukcja oraz podstawowa struktura budynku, instalacji i użytych materiałów. Więcej [w:] Włodarczyk M., Architektura lat …, s.23, 184. 41 Powszechne było wówczas w środowisku architektonicznym podejście do architektury z przekonaniem, że: „Ilekroć technika osiąga prawdziwy rozkwit – ogarnia również i architekturę, bowiem architektura jest wyrazicielką ducha czasu.” [Za:] Szpetman Roman, Przemiany architektury przemysłowej, „Architektura” 12/205 grudzień 1964, s.498. 42 Na wystawie w Weissenhof, w Stuttgarcie, na której prezentowano rozwiązania wiodących modernistycznych architektów w dziedzinie budownictwa mieszkalnego, wymienione zostało tych pięć punktów czyli: słupy (pilotis) podtrzymujące stropy; ogród na dachu czyli przestrzeń odzyskana; wolny plan uzyskany z uwolnienia ścian nośnych, który można planować zgodnie z funkcjonalnymi potrzebami lub koncepcjami przestrzennymi; okno wstęgowe, które nie będąc częścią ściany nośnej mogło horyzontalnie przecinać fasadę oraz wolna elewacja na której swobodnie można było planować otwory w zależności od potrzeb funkcjonalnych lub formalnych. Punkty te stosowano nie tylko w projektach budynków mieszkalnych. 39 40

megastruktury znanej pod nazwą „Jednostka marsylska”.43 Widoczne w tej realizacji jest zastosowanie wszystkich pięciu punktów architektury nowoczesnej. Na elewacji bloku marsylskiego, w formie reliefu, po raz pierwszy pojawił się „Modulor”44 czyli symbol postaci człowieka z podniesioną ręką.45 Lewis Mumford pisząc o Bloku Marsylskim pisał także z uznaniem o: „walorach trójwymiarowych kompozycji jednostki, które szczęśliwie uderzają oczy w każdym fragmencie.”46 Był to jednak model zbyt idealny, nie uwzględniający różnorodności potrzeb mieszkańców, środowiska przyrodniczego oraz niedoskonałości człowieka. Jego utopijność przerodziła się w późniejszych czasach w karykaturę blokowisk, z jakimi mieliśmy i mamy do czynienia w całej Polsce. Obecnie „jednostka” marsylska dalej urzeka swoją plastyczną i architektoniczną urodą, szczególnie w kontekście sąsiednich budynków bezładnie usytuowanych, i mających tylko i wyłącznie czysto komercyjny charakter. Duży wpływ na urbanistykę lat 60. wywarły wspomniane teorie i działania Le Corbusiera.47 Podstawowe znaczenie miało maksymalne wykorzystanie terenu: w mieście wysokie budynki i dużo przestrzeni zielonej dla rekreacji, poza miastem

Jest to najsłynniejsza eksperymentalna, autonomiczna jednostka mieszkalna (”unite d’habitation”) zaprojektowana przez Le Corbusiera, a która realizowana była w latach 1946-1952. Nazywana bywała również „okrętem pływającym w zieleni”. Jednostka marsylska po oddaniu do użytku w 1952 roku wzbudzała tak duże zainteresowanie, że organizowano wycieczki dla jej zwiedzania, a zwiedzający chcieli zobaczyć budynek, w którym słynny architekt pokazywał jak powinno się mieszkać w drugiej połowie XX wieku. Le Corbusier’owi chodziło nie tylko o kształt budowli, ale o sposób życia w nich, odpowiadający nowej epoce. Chciał także aby wszyscy mieszkańcy miast, nawet w domach o wielu kondygnacjach, mieli własne „ogródki” i korzystali z radości jaką daje „przestrzeń, niebo, zieleń”. „Przedłużenia” budynków czyli urządzenia wspólne (np. usługi, „ulice” - korytarze wewnątrz budynku, itp.) traktował jako sprzyjające dobremu współżyciu mieszkańców. 44 Albert Einstein ocenił „Modulor” jako: „język proporcji, który sprawia, że zło staje się skomplikowane, a dobro proste”. [Za:] Trzeciak Przemysław, Przygody architektury XX wieku, Warszawa 1974, s.247248. 45 Niektóre źródła podają rok 1948. Wywodzi się z francuskich słów „module” (moduł) i „or” (złoto). Jego wymiary oparto na współczesnym „człowieku witruwiańskim”. Witruwiusz w traktacie O architekturze ksiąg dziesięć pisał: ”Żadna budowla nie może mieć właściwego układu bez symetrii i dobrych proporcji, które powinny być ściśle oparte na proporcjach dobrze zbudowanego człowieka”. Le Corbusier uważał, że system metryczny nie jest odpowiedni w architekturze, że to właśnie ten system jako abstrakcyjny przyczynił się do zagubienia skali i proporcji. Będąc entuzjastą standaryzacji uważał to za poważny problem. Po latach studiów nad plastyką i matematyką oraz relacjami związanymi z problemami proporcji, i skali zwrócił się ku znanemu z estetyki, i filozofii starożytnej „złotemu podziałowi”, nazywanemu przez Greków „boską proporcją”. Złoty podział umożliwiał, dzięki swej elastyczności, mnogość kombinacji. Tak powstała opracowana i opublikowana w 1950 roku przez Le Corbusiera nowa skala wymiarowania, nowy system proporcji, czyli tzw. Modulor, nawiązująca do modułu i ciągu liczb opartym na złotym podziale oraz podwójności. Źródłem wymiaru jest postać ludzka, w dwóch postawach. Jedna to postać stojąca o wysokości 1,83m wyznaczająca „serię czerwoną”, druga to postać stojąca z podniesioną ręką o wysokości 2,26m wyznaczająca „serię błękitną”. W tym systemie każdy odcinek „serii czerwonej” jest połową jednego z odcinków „serii błękitnej”. Na rysunku Le Corbusiera wymiary zostały podane w mm. Ciągi wymiarów to, „seria czerwona”: 16, 27, 43, 70, 113, 183, 269, itd.:, seria niebieska”: 13, 20, 33, 53, 86, 140, 226, 366, itd. „Modulor” został użyty w praktyce przy budowie tzw. Jednostki Marsylskiej. Le Corbusier twierdził, że 183m to wzrost typowego bohatera angielskiej powieści kryminalnej [za:] R.Weston, 100 idei…, op.cit.,s.44. 46 [W:] Ostrowski Wacław, Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko, Warszawa 1996, s.157. 47 Por. Le Corbusier, Urbanistyka, Warszawa 2016; A. Flint, Le Corbusier. Architekt jutra. 43

tereny rezerwowe, a po nich podmiejskie „miasta ogrody”. Swobodne sytuowanie obiektów mieszkalnych i użyteczności publicznej w zieleni oraz pozostawienie dużych obszarów zielonych dla oddzielenia poszczególnych funkcji i budynków to cecha charakterystyczna. Podobnie jak sytuowanie ich na słupach dla maksymalizacji wykorzystania wolnej przestrzeni. Miało to na celu kreowanie wnętrz urbanistycznych, a poszczególne budynki, niezależnie o funkcji, stanowiły rodzaj akcentów w przestrzeni. W ten sposób ta luźna zabudowa tworzyła rodzaj „zielonego miasta”. Le Corbusier opracował i zastosował przy projektowaniu Chandigarh’u48, nowego miasta w Indiach, „teorię 7 dróg.”49 Idea ta nie została jednak do końca zrealizowana, niemniej pozostawiła ślad w urbanistycznym myśleniu o architekturze ulicy. Reguła ta mówiła, iż terytorium przeznaczone do zamieszkania obsługiwane jest przez siedem rodzajów dróg, o różnym przeznaczeniu. Jednak takie wnikliwe wystudiowanie sprzeczne było z codziennością, kiedy kierunki przejść pieszych układają się po wygodnych skrótach wiodących do celu, a przestrzeń ulicy mieszkaniowej odczuwana jest jako część krajobrazu. W tym samym czasie Pier Luigi Nervi uważał, że: „Piękno planu urbanistycznego będzie ocenione tylko przez tych nielicznych, którzy zobaczą obiekt z wysokości kilku tysięcy metrów.”50 Modernizm nie był jednorodny stylowo51 i w różnych miejscach, w Europie i na świecie, przyjmował różne formy i mutacje estetyczne, a także narodowe. Tworzyło w duchu modernizmu wielu wybitnych twórców.52 Szczególnie wyróżnia się twórczość Alvara Aalto i Franka Lloyda Wrighta, w ich „organicznych” projektach, ze względu na silny związek z naturą. Nie można także pominąć wielkiego osiągnięcia architektonicznego i urbanistycznego jakim była budowa nowej stolicy Brazylii – Pierwszym projektantem idei tego miasta był polski architekt Maciej Nowicki, pracujący głównie w Stanach Zjednoczonych, który zginął w katastrofie samolotowej, w drodze z Chandigarh’u. Prace projektowe po jego śmierci podjął Le Corbusier, nie kontynuując jednak myśli swojego poprzednika. 49 Reguła V7 dróg, gdzie: „V1-droga krajowa idąca z daleka i przechodzi przez miasto idąc dalej ku odległym prowincjom; V2-jest dziełem inżynierów drogowych, kolektorem szybkich maszyn (…). Bezkolizyjne węzły (…) pozwalają pojazdom wjechać na drogi V3 (…). mogą tworzyć układ regularny albo wić się swobodnie po konfiguracji terenu; V3-przy niej rozwija się życie miejskie (…) spełniają rolę dawnych ruchliwych ulic (…) często powstaną na starych, tradycyjnych szlakach (…). Pokryją harmonijnie teren siatką, a wzdłuż ich przebiegu gromadzić się będzie handel, usługi i rozrywki; V5doprowadzi do zespołów mieszkaniowych; V6-odgałęzia się od V5, doprowadzi do samego budynku, przenika i tworzy jego pieszą komunikację pionową i poziomą; V7-łączy się z V6 i V4, zasila strefy zielone przeznaczone dla celów kultury fizycznej, wypoczynku i doskonalenia umysłu w szkołach, pracowniach, klubach.” [Za:] Hołówko Stefan, Architektura ulicy,”Projekt”, nr6 (33), 1962. 50 Nervi Pier Luigi, L’architecture d’Aujourd’hui, marzec 1965, [za:] Ballenstedt Janusz, Papierowa architektura, „Architektura” nr 1/230 styczeń 1967, s.2. 51 O niejednolitości modernizmu Maria J. Żychowska pisze tak: „Z biegiem lat terminem modernizm zaczęto określać coraz więcej trendów w architekturze światowej (…) w ramach ruchu nowoczesnego. Nie był więc kierunkiem jednolitym i nie posiadał jednoznacznej ideologii, a stał się sumą owych zjawisk metropolitalnych i prowincjonalnych, których wyróżnić można kilkadziesiąt. Różni krytycy proponują rozmaite terminologie, tylko główny nurt stosunkowo zgodnie określany jest mianem funkcjonalizmu.” [w:] Żychowska Maria J., Modernizm prowincjonalny, [w:] Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych PAN, Oddział w Lublinie, red. E. Przesmycka, Lublin 2008, Tom IV A, s.76. 52 Szerzej [w:] Włodarczyk M., Architektura lat…, passim. 48

miasta Brasilia według projektu Oscara Niemeyera. Architekci „modernistyczni” wierzyli w dominująca rolę architekta "demiurga" w procesie projektowym i realizacyjnym, mimo wewnętrznych rozłamów wśród awangardy wobec takiej postawy. Jako koniec modernizmu tego okresu i koniec realizowania idei wywodzącej się ze wspomnianych zasad przyjmuje się umownie rok 1972, w którym, w St.Louis, w USA wysadzono w powietrze bloki mieszkalne. CIAM jako zrzeszenie została rozwiązana już wcześniej, w 1956 roku w Dubrowniku, uznano bowiem, iż realizacja jej idei nie sprawdziła się, szczególnie w urbanistyce. Tym samym upadła idea zmieniania świata przez architekturę i sztukę czyli idea bezpośredniego uczestnictwa artystów i architektów w kreowaniu przestrzeni, i sposobu życia dla społeczeństwa. Obecnie obserwowany jest pewien powrót do tych idei – idei CIAM i modernizmu, ale w sposób wynikający ze współczesnych uwarunkowań. Nazywany jest on często w architekturze neomodernizmem. Nie zmieniła się jednak konieczność poszukiwania harmonijnego związku, co nazywane jest obecnie „zrównoważonym rozwojem”, pomiędzy środowiskiem naturalnym, a środowiskiem kształtowanym świadomie przez człowieka.53 Wymaga to jednak kompromisu pomiędzy tym co niematerialne, a tym co materialne, zgodnie z aktualnym „ruchem nowoczesnym” zarówno w architekturze, jak i w działaniach na rzecz dziedzictwa kulturowego omawianej architektury z czasów minionych. W tym z lat 1956-1970, w Polsce. Cytując ponownie Le Corbusiera: „Dzieła, które są tylko użyteczne stają się z każdym dniem przestarzałe; ich użyteczność jest przemijająca, na jej miejsce wkracza nowa użyteczność." 54

Aktualne są ciągle słowa Williama Morrisa z początków ruchu nowoczesnego w architekturze leżącego u podstaw modernizmu: „(…) architektura obejmuje szeroką koncepcję całokształtu fizycznego środowiska życia ludzkiego; nie możemy pomijać jej, skoro uczestniczymy w kształtowaniu kultury, gdyż architektura stanowi całość przemian i przekształceń dokonywanych na powierzchni ziemi stosownie do potrzeb ludzkich (…). Jesteśmy odpowiedzialni przed potomnością za to, co dzieje się z obliczem Ziemi w naszych czasach, toteż musimy interesować się architekturą i jej przyszłością”. [w:] Morris William, w odczycie The prospects of Architecture in Civilization, wygłoszonym w 1881 roku. [za:] Goldzamt E., William Morris…, op.cit., s.57. 54 Le Corbusier. Być może podejście takie było trochę w sprzeczności z ogólną postawą Le Corbusiera wobec twórczego projektowania jako całości, ale wypowiadał się tak w publikacji Lyrisme des temp nouveaux t l’urbanisme z 1939 roku. [Za:] In memoriam, „Architektura” nr 8-9/213-214 sierpień-wrzesień 1965, s.314. 53

Rozdział 2.2. Powojenny modernizm w architekturze lat 1956-1970 w Polsce

Jednym z fragmentów historycznych okresu PRL-u była realizowana w tym czasie architektura i urbanistyka odbudowującego się po zniszczeniach wojennych, i w nowych granicach, państwa.55 Pierwsze powojenne lata w polskiej architekturze, urbanistyce i sztuce były praktyczną realizacją i kontynuacją przedwojennych, modernistycznych dogmatów, takich jak: forma wynika z funkcji i forma wynika z konstrukcji. Między zakończeniem II wojny światowej w 1945 roku, a rokiem 1949, czyli do czasu umocnienia się nowej socjalistycznej władzy, kontynuowane były bowiem działania wykorzystujące doświadczenia sprzed wojny. Dopiero lata „stalinizmu” (1949-1955) przerwały ponownie związek architektów i architektury w Polsce z modernizmem.56 Narzucono wtedy doktryną socjalistyczną styl określany jako socrealizm (1949-1955/1956), który stanowił swoistą odmianę historyzmu w architekturze.57 W odniesieniu do architektury zastosowano wtedy zasadę eliminacji form kosmopolitycznych na rzecz tzw. narodowych „pierwiastków kulturowych nowej kultury mas pracujących” - jak wówczas pisano i mówiono - oraz eliminację rozwiązań formalistycznych, ponieważ forma dla samej formy wyłączała architekturę spod wpływu „czynników politycznie kształtujących społeczeństwo.”58 Niedopuszczalny był także funkcjonalizm i konstruktywizm jako „fetyszyzujących” formę i konstrukcję. Obowiązująca była bowiem zasada: architektura powinna być „socjalistyczna w treści i narodowa w formie”. Doktryna socrealistyczna odrzucała wszystkie te elementy, które były charakterystyczne dla modernizmu w architekturze, tj. formę, funkcję i konstrukcję. Poszukiwała wzorów architektury w tradycji XIX wiecznego realizmu i w dziedzictwie kulturowym kraju, co prowadziło często do oportunizmu i eklektyzmu w kompilowaniu różnych wzorów historycznych. Narzucenie architektom tendencji do nawiązywania, w urbanistyce i architekturze, do minionych wieków przyniosło z jednej strony zahamowanie rozwoju architektury, a z PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa oficjalna nazwa Państwa Polskiego w latach 1952-1989. Uprzednio, w latach 1945–1952 ten sam organizm państwowy funkcjonował jako podmiot prawa międzynarodowego pod nazwą Rzeczpospolita Polska. Popularna nazwa w latach 1945-1989 to Polska Ludowa. 56Architektura modernizmu przedwojennego trwała do 1949 roku z przerwą na okres II wojny światowej (1939-1945). W latach 1949-1955/56 mamy do czynienia z socrealizmem, a modernizm powojenny obejmuje lata ok.1956-1970. Modernizm ten nazywany jest niekiedy w literaturze przedmiotu socmodernizmem lub modernizmem socjalistycznym. 57 Kończono jednak, ale należało to do wyjątków, realizację obiektów według projektów powstałych przed tym czasem, czego przykładem jest budynek centralnego Domu Towarowego (obecnie tzw.„Świat Dziecka”) zaprojektowany w 1948 roku przez Zbigniewa Ihnatowicza i Jerzego Romańskiego, a który realizowano w latach 1949-1952. 58 Taki też był język oficjalnej wypowiedzi czyli tzw. nowomowa, wyrosła na bazie dialektyzmu marksistowskiego. Ta „nowomowa” mocno zakorzeniła się w nawet w języku powszechnym co widoczne było jeszcze przez kilka lat bezpośrednio po transformacji ustrojowej w Polsce po 1989 roku. 55

drugiej straty ekonomiczne przez nieracjonalność rozwiązań i wysokie koszty pretensjonalnego zdobnictwa. Poddano wtedy rewizji i modyfikacjom wcześniej wykonane modernistyczne projekty (przed 1949 roku) dokładając np. rzeźbiarskie zdobnictwo, kolumnady, attyki, portale, arkady, wazony, itd., a w nowych projektach stosowano zasady ścisłej osiowości i symetrii zarówno w samych budynkach, jaki w urbanistyce59, czego przykładem jest np. w Nowej Hucie60 – dzielnicy Krakowa, prawie romboidalny Plac Centralny z osiowo rozchodzącymi się trzema ulicami czy założenie kompozycyjne warszawskiego MDM-u,61 nie do końca osiowe z uwagi na lokalizację istniejącego kościoła. W związku z tą doktryną, było w Polsce (łącznie) szesnaście lat przerwy w realizacji idei modernistycznych głoszonych przed 1939 rokiem. Postrzeganie i rozróżnianie stylów dominuje w historiografii architektury, ale najnowsze teorie kładą nacisk na postrzeganie historii jako formy narracji, stąd też trudność w nazwaniu okresu po socrealizmie62, w architekturze. Przyjęły się dla opisania modernizmu czasów PRL-u wspomniane już, różne określenia, jak np.: modernizm powojenny, modernizm 2 połowy XX wieku czy soc-modernizm (pisany także: socmodernizm). Na potrzeby tej wypowiedzi przyjęta została nazwa modernizm powojenny, która wydaje się najwłaściwsza, ponieważ w warstwie projektowej był on przecież kontynuacją modernizmu sprzed okresu socrealizmu. Realizowanym przez dawnych mistrzów i ich uczniów, i jako taki powinien już podlegać szczególnemu zainteresowaniu i opiece. Aktualne przecież pozostają ciągle słowa Waltera Frodla: „(…) wszystkie zabytki sztuki, niezależnie od panującego w danym okresie gustu, są artystycznymi dokumentami, które powinny być zachowane i ochraniane. Może za dwadzieścia, a może za sto lat zostaną one wydobyte na światło dzienne.” 63 Hasła głoszone przez Le Corbusiera ożyły i trafiły na podatny grunt ze strony tak stęsknionych nowoczesności projektantów, jak i władz, które w społecznych ideach tego architekta widziały realizację wizji socjalistycznych. Szczególnie postulaty związane z typizacją odpowiadały zapotrzebowaniu na szybkie i tanie budownictwo, nie tylko mieszkaniowe. Budownictwo z typowych prefabrykatów i stypizowanych wymiarowo, a które mogło być wykonywane z wykorzystaniem niewykwalifikowanych robotników, głównie tzw. chłoporobotników. Dążenie to związane było z 59Szerzej

[w:] Budownictwo i Architektura w Polsce 1945-1966, red. Zachwatowicz J., Warszawa 1968, s.12-17. 60 Szerzej o Nowej Hucie w rozdz.4. 61 MDM – Marszłkowska Dzielnica Mieszkaniowa. Podobnie jak tzw.”stara” Nowa Huta, tak MDM była wielką, socrealistyczną realizacją architektoniczno-urbanistyczną, realizowaną w tych samych latach, tj. 1949-1953. Zespół projektowy to: Stanisław Jankowski, Jan Knoth, Józes Sigalin, Zygmunt Stępiński. 62Socrealizm określany również jako „realizm socjalistyczny” ukształtowany został w latach 30. XX wieku jako kierunek twórczy, kształtujący rzeczywistość, a będący wyrazem walki o sztukę odpowiadająca interesom proletariatu i związaną z marksistowską doktryną, [za:] Szolginia W., Architektura…, op.cit. s.330. 63 Frodl W., Pojęcia…, op.cit., s.18.

doświadczeniami socrealizmu, kiedy budowano „ręcznie” i w dodatku z ciągle deficytowych cegieł.64 Niestety dla jakości architektury typizację wprowadzono jako obowiązującą w budownictwie, z nielicznymi wyjątkami, co znacznie ograniczyło możliwości kreacji.65 Z końcem socrealistycznego monumentalizmu klasycznego w Polsce66 związana była nie tylko rewizja dotycząca wiodącej roli funkcji, która miała miejsce w latach 19561967, ale także rewizja wiodącej roli konstrukcji, która „dołączyła” do niej po 1967 roku (1967-1980).67 W roku 1967 ogłoszono również konkurs na projekt „fabryki domów”, co dało początek budownictwu uprzemysłowionemu, wielkopłytowemu. Osiedla mieszkaniowe były budowane początkowo w systemie wielkoblokowym, a następnie w prototypowym systemie wielkopłytowym (od ok.1967 roku), gdzie przyjęto poprzeczno-podłużny układ konstrukcyjny. Budownictwo prototypowe miało za zadanie wyłaniać pierwowzory obiektów budowlanych i metod wykonawczych przeznaczonych bezpośrednio, lub po wprowadzeniu poprawek, do masowej realizacji. Dzięki temu budynki mogły być wznoszone na podstawie „postępowych projektów” i zawierać nowe rozwiązania użytkowe wraz z zastosowaniem nowych materiałów i pełnego uprzemysłowienia realizacji.68 Były oczywiście projektowane zgodnie z merytorycznymi ustaleniami dla typowego budownictwa mieszkaniowego ale dopuszczono odstępstwa od obowiązujących norm.69 Jednak z uwagi na wprowadzone oszczędności większość bloków mieszkalnych nie ma balkonów lub loggii. Wybrany do realizacji w ramach osiedli „D”, w Nowej Hucie, zestaw projektowy sekcji i budynków mieszkalnych autorstwa Stefana Golonki i Krzysztofa Chodorowskiego stanowił później bazę do tzw. regionalnej typizacji, która była nowatorskim rozwiązaniem w skali kraju. Poza budownictwem uprzemysłowionym realizowano również konstrukcje z betonów lanych w szalunkach przesuwnych. Pod koniec lat 60. XX wieku upowszechnił się także, raczej nie stosowany do II wojny światowej, typ wielkiego bloku mieszkalnego jako podstawowego modułu kształtowania przestrzeni miejskiej. Do lat 70. Tego wieku nie było, bowiem zabudowy określanej jako 64Cegły pozyskiwano nie tylko z ruin zburzonych w czasie wojny budynków, ale także z burzonych specjalnie dla odbudowy np. Warszawy poniemieckich miast. Podobnie burzono zabudowania dawnych Fortów austriackich Twierdzy Kraków dla budowy nowego miasta socjalistycznego czyli Nowej Huty. 65Szerzej Albreht Stanisław, Problemy typizacji, "Architektura” nr10/144 październik 1959, s.427-428. 66Budowlą, która przełamała okres po 1949 roku i wyrazem nowego-starego kierunku w architekturze był wspomniany już obiekt Stadionu X-lecia w Warszawie, oddany do użytku w roku 1955. 67Wujek J., Mity i…, op.cit., s.234. W roku 1967 ogłoszono w Polsce konkurs na „fabrykę domów”, a w tym samym czasie, w USA Robert Venturii wydał książkę „Complexity and Contradiction in Architecture”, która rozpoczęła w architekturze zachodu okres architektury post-modernistycznej. 68Więcej [w:] Rozenberg Izak, Nowej Huty – część II, „Architektura” nr7-8/165 lipiec 1966 sierpień 1961, s.296-299. 69W 1959 roku podjęte zostały przez Radę Ministrów uchwały dotyczące typizacji i budownictwa prototypowego w uprzemysłowionym budownictwie mieszkaniowym. Szerzej o wielkopłytowym mieszkaniowym budownictwie prototypowym [w:] „Architektura”, nr 6 (164) 1961, s.213-236.

„blokowisko”. Ten typ intensywnego zainwestowania, głównie wysokimi budynkami luźno rozstawionymi w terenie, zdominował później przestrzeń i osiedla w Polsce.70 Wprowadzano prefabrykację elementów konstrukcyjnych, wdrażając stopniowo uprzemysłowiony system budowy, celem szybszej realizacji obiektów. Skutkowało to podobieństwem rozwiązań urbanistycznych i architektonicznych nowobudowanych osiedli w całej Polsce. Wprowadzono w urbanistyce układy „grzebieniowe”, a w budownictwie „układy poprzeczne”.71 Ze względów ekonomiczno-budowlanych zaczęto stosować niskie budynki (do 5 kondygnacji) bez wind oraz tzw. punktowce (811 kondygnacji), które pozwalały na urozmaicenie i wzbogacenie kompozycji plastycznej osiedli wznoszonych wśród zieleni. Przykładem dobrego zastosowania typizacji lokalnej oraz wykonawstwa jest osiedle „Sady Żoliborskie” w Warszawie autorstwa Haliny Skibniewskiej z lat 1958-1965. Także zabudowa miasta Tychy, gdzie stosowano prefabrykację mieszkaniową.72 Budownictwo mieszkaniowe rozwijało się na coraz to nowych terenach wyznaczanych w planach rozwoju miast, w formie zorganizowanych zespołów mieszkaniowych lub jednostek sąsiedzkich, a co miało wpływ na szybki, „rozlewający się” rozrost miast. Ograniczenia wynikające z norm i standardów powodowały, iż zabudowa mieszkaniowa osiedli z okresu powojennego modernizmu była uboga w detal plastyczny, który najczęściej ograniczał się do balkonów, loggii lub tarasów w budynkach tarasowych. Mimo ograniczeń osiedla tego okresu wyróżniają się starannym opracowaniem przestrzeni międzyblokowych wraz z pawilonową zabudową usługowo-handlową oraz elementami małej architektury i małej urbanistyki, a także komponowaną zielenią. Na każdym nowym osiedlu budowane były szkoły, przedszkola i żłobki, pawilony handlowo-usługowe oraz zespoły opieki zdrowotnej i kluby. Zabudowie mieszkaniowej i użyteczności publicznej towarzyszyły często rzeźby plenerowe, ustawiane również w zieleni parkowej. Odejście od zabudowy obrzeżnej-kwartałowej, tak charakterystycznej dla okresu socrealizmu, na rzecz swobodnej kompozycji nowych osiedli modernistycznych, które zrywały z dotychczasową koncepcją przestrzenną i formą budynków jest typowe dla tego okresu, mentalnie nawiązując do okresu międzywojennego, który cechowały: 70Por. Pawłowski Zbigniew, Słupeczański Ludomir, Budynek wysoki kierunkiem rozwoju naszego budownictwa mieszkaniowego, „Architektura” nr 2/231 luty 1967, s.62-65. 71Por. Adamski Wojciech, O piękno miast współczesnych, „Architektura” nr 3/137 marzec 1959, s.111116. 72 Tychy to drugie obok Nowej Huty miasto budowane od podstaw jako miasto socjalistyczne. W założeniu jako „sypialnia” dla górniczego Śląska. W 1950 roku Prezydium Rządu podjęło uchwałę o rozbudowie miasta Tychy. W tym samym roku powołano do życia pracowanie projektową „Nowe Miasto Tychy”, której kierownikiem został Tadeusz Teodorowicz-Todorowski. W 1951 roku rozpisano konkurs na plan generalny miasta. W wyniku wygranego konkursu dalsze prace projektowego realizowane były według konkursowego projektu autorstwa Hanny i Kazimierza Wejhertów. Po 1960 prace projektowe prowadzone były w oparciu o drugi plan generalny, który odszedł od koncepcji socrealistycznych. Głównym elementem wyróżniającym w planie jest „zielona oś”. Przy projektowaniu poszczególnych osiedli miasta brali udział projektanci zgromadzeni w biurze projektów „Miastoprojekt Tychy”. „Duchowe” kierownictwo pozostało w rękach H. i K. Wejhertów. Szerzej [w:] Włodarczyk M., Architektura lat…, op.cit., s.197,201.

zieleń, powietrze, przestrzeń. Należy jednak pamiętać o jeszcze jednym aspekcie, który był pewnym utrudnieniem we wprowadzaniu nowych idei, form i rozwiązań, a mianowicie o wielkiej, powojennej migracji ludności wiejskiej do miast. Masy ludności zaczęły skupiać się wokół organizmów urbanistyczno-przemysłowych, tworząc zróżnicowane grupy-zespoły społeczno-ekonomiczne, o różnych przyzwyczajeniach i wymaganiach estetycznych związanych z architekturą i dobrami materialnymi, w tym i ze sztuką. Pisano wtedy: „Jesteśmy świadkami gwałtownych przenosin całych mas ludzkich z zamkniętych ciasno środowisk do otwartego świata nieograniczonych możliwości. (…) Rodzące się nowe strefy działalności, czy nowe formy rozrywki, mimo ich awangardowej w sensie cywilizacyjnym treści, nie mogą się jednak równie szybko wyzwolić spod fetyszyzmu odziedziczonych wzorców kulturowych.” 73 Jednocześnie, w związku z powiększającym się deficytem środków państwowych na budownictwo mieszkaniowe władze zdecydowały się na reaktywowanie w całej Polsce lokatorskich spółdzielni mieszkaniowych, organizowanych na przedwojennych zasadach, ale na korzystnych dla członków warunkach finansowych. Zaczęły powstawać duże spółdzielnie mieszkaniowe, które rozpoczęły nowe realizacje. Realizowano także indywidualne projekty kościołów, w projektach których możliwa była indywidualna i twórcza kreacja architektoniczna. Zmienił się także sposób budowy szkół, które po 1956 roku projektowano w układzie rozluźnionym, pawilonowym, pozwalającym na większą swobodę aranżacji oraz wprowadzenie większej ilości światła i przestrzeni rekreacyjnej. Szkoły w latach 1956-1965 realizowano głównie w ramach akcji „Tysiąc szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego”, budowanych ze specjalnego Społecznego Funduszu Budowy Szkół, utworzonego w tym celu.74 O zmianie podejścia do architektury po odwilży w 1956 roku świadczy również powołanie do życia periodyku o nazwie „Projekt”, który miał być „walczącym wydawnictwem służącym postępowi w sztuce i technice”, a w którym zamieszczano realizacje pokazujące modernizm powojenny, nie tylko w architekturze. We wstępie do pierwszego numeru architekt Jerzy Hryniewiecki napisał przecież: „Musimy być nowocześni.”75 W tym czasie „odwilży”, zgodnie z obietnicą władz z roku 1956, w Polsce modernizmu powojennego pojawiło się, po raz pierwszy po wojnie, „społeczeństwo czasu wolnego” stąd kawiarnie, bary, ośrodki rekreacyjne i sportowe, Bojar Ryszard, Paradoksy kultury projektowania, „Projekt” nr1/51/1966, Warszawa 1966, s.41. „tysiąclatki” budowano w związku z przypadającą na rok 1966 rocznicą 1000 lecia istnienia państwa polskiego. Były to szkoły-pomniki tego wydarzenia. Potrzeba realizacji dużej ilości szkół wynikła z wyżu demograficznego lat pięćdziesiątych. Hasło budowy szkół rzucił Władysław Gomułka w 1958 roku. Część szkół posiadała schrony przeciwlotnicze i była przystosowana do pełnienia funkcji szpitala polowego na wypadek wybuchu wojny. Większość szkół budowana była według kilku typowych projektów. Zdarzały się jednak realizacje zindywidualizowane. Więcej [w:] Mieszkowska Danuta, „Architektura” nr3/185 marzec 1963, s.62-63. 75 Hryniewiecki J., Kształt przyszłości, "Projekt" nr 1, s.6. 73

74Szkoły

szczególnie w takich zespołach mieszkalnych, które towarzyszyły symbolicznym działom gospodarki narodowej czyli przemysłowi ciężkiemu. Miasto w ogrodzie, jako realizacja modernistycznych idei w tym zakresie jest szczególnie widoczna w dużych miastach. Okres socrealistyczny związany był z izolacją od współczesnych myśli i rozwiązań technicznych świata zachodniego, co wpłynęło na opóźnienia w zakresie możliwości stosowania nowoczesnych rozwiązań materiałowych i technicznych. Istotny wpływ na możliwości kreacji i realizacji miała też niska stopa życiowa, katastrofalny stan bazy materiałowej oraz narosłe w okresie socrealizmu doktrynerstwo. Pisano wówczas: „Jeżeli przeanalizujemy dzisiejsze możliwości techniczne i materiałowe – z przerażeniem stwierdzimy, jak olbrzymi jest zakres naszego marnotrawstwa. W imię fałszywie pojętej tradycji, czy to w architekturze czy w plastyce w ogóle, odebraliśmy ludziom możliwość korzystania z postępu technicznego, to znaczy odebraliśmy im światło, kolor, przestrzeń, obciążyliśmy ich niepotrzebnymi ciężarami, ograniczyliśmy swobodę ruchu. Walcząc z „kompleksem nowoczesności”, snobizmem, operując pojęciami drobnomieszczańskiej ekonomii, oszczędnością skąpca i ciułacza – ustawiliśmy zaporę na drogach tęsknot ludzkich. (…) Musimy ratować nowoczesność, a raczej współczesność (…). Przyszłość, która ma przecież być nie tylko „nie taka zła” jak przeszłość, lecz naprawdę piękna, barwna i bogata. Chcemy dać ludziom należne im warunki pracy i odpoczynku. (…) Miejsce pracy powinno być równie piękne i wspaniałe jak miejsce rozrywki i odpoczynku.” 76 Jak kruche i zbyt optymistyczne, w sensie woli odejścia od doktryny w czasach modernizmu powojennego lat 1956-1970, były to zamiary świadczyć może to, że w późniejszych latach pisano w prasie architektonicznej i tak, mając na myśli Le Corbusiera, jego idee i polskich naśladowców w architekturze i urbanistyce: „W rzeczywistości jednak rządząca doktryna i jedynie słuszna metoda socrealizmu została zastąpiona metodą ruchu nowoczesnego, równie niepodważalną doktryną, innym dogmatem.” 77 Jednym z pierwszym obiektów w stylu modernizmu powojennego był budynek Domu Towarowego w Poznaniu wzniesiony wg projektu Marka Leykama, przedwojennego architekta-modernistę w ramach działania tzw. „przemysłówki”,78 gdzie nie obowiązywały ograniczenia normatywne. W budownictwie przemysłowym wyróżnia się Fabryka Pluszu w Kaliszu z 1962 roku, autorstwa: Stanisław Sikorski, Jerzy Główczewski oraz Fabryka Mebli w Wyszkowie projektu: Andrzej Dzierżawski, Ibidem, s.5-6. Drzewiecki Henryk, Kowalewski Adam, „Architektura”, nr 5-6/1987, s.238. 78 Był to swoisty „ruch oporu”, bazujący w szczególności na specyficznej tematyce programów przemysłowych (budownictwa przemysłowego), polegający na przeciwstawianiu się bezsensom socrealizmu. W wyniku takiej działalności powstało szereg projektów i realizacji potwierdzających ciągłość myśli modernizmu przedwojennego i powojennego. Poza Markiem Leykamem, który z uwagi na swoje podejście do socrealizmu miał kłopoty możliwością projektowania, związani z „przemysłówką” byli także: Jerzy Hryniewiecki, Stanisław Hempel, Jerzy Ihnatowicz. 76 77

Zbigniew Pawelski, Maciej Siennicki, z lat 1957-1964. Do nowatorskich projektów można zaliczyć również Bar „Wenecja” w Warszawie z okresu 1958-1961 autorstwa Zbigniewa Ihnatowicza, Jerzego Sołtana i Adolfa Szczepińskiego. Takich obiektów jest w Polsce więcej i są to najczęściej budynki użyteczności publicznej, a rzadko realizacje budownictwa komunalnego czy spółdzielczego chociaż czasem i tu można znaleźć ciekawe przykłady. Niestety obiekty te i założenia kompozycyjne – „odchodzą”. Zrealizowano również w omawianym okresie wiele różnych obiektów sportowych: hal i stadionów. Wyróżniał się wśród nich nieistniejący już Stadion „X-Lecia” w Warszawie projektu Jerzego Hryniewieckiego, Marka Leykama i Czesława Rajewskiego z pawilonowym budynkiem prasowym umieszczonym na koronie stadionu oraz stadion lekkoatletyczny klubu sportowego „Warszawianka”. Swoją konstrukcją i detalem zachwyca Hala Sportowo-Widowiskowa w Katowicach (tzw.Spodek) z lat 1964-1971, którą zaprojektował zespół: Jerzy Hryniewiecki, Maciej Gintowt, Maciej Krasiński.Podobnie budowano liczne nowatorskie obiekty dla wypoczynku, rekreacji i zdrowia szczególnie nad morzem Bałtyckim, w Zakopanem i innych kurortach, a także realizowano lekkie pawilony gastronomiczne i usługowe. Lekkimi konstrukcjami były także dachy powłokowe stosowane w sezonowych-letnich kawiarniach i obiektach służących rozrywce. Nowoczesne systemy konstrukcyjne i indywidualne rozwiązania architektoniczne stosowano w realizacjach budynków biurowych dla tzw. instytucji resortowych oraz w projektach dworców i przystanków PKP, jak na przykład w Warszawie stacje „Ochota” i „Powiśle”, do której prowadzą charakterystyczne, ekspresyjne schody, łączące nadwiślańską promenadę z mostem. Projektantem większości skomplikowanych konstrukcji, w tym części budynków tu wymienionych, był wybitny polski konstruktor Wacław Zalewski, specjalizujący się w przekryciach dachowych (grzybkowe, wiszące linowo-łukowe, łupinowe, konoidalne, itp.), których realizacje przyniosły mu międzynarodowe uznanie. Pewną specjalność stanowiła w tym okresie architektura okrętowa,79 w której statki traktowano jak obiekty architektoniczne, tak w konstrukcji jak i we wnętrzach, gdzie dużą aktywnością projektową wykazał się m.in. Witold Urbanowicz. Miał miejsce również renesans mozaiki, tak wewnętrznej jak i zewnętrznej, oraz szkła budowlanego.

Architektura okrętowa była projektowana jak hotelowa czy mieszkaniowa, z nowocześnie i indywidualnie projektowanymi wnętrzami oraz wyposażeniem. Szerzej [w:] Urbanowicz Witold, Współczesny statek – obiektem architektonicznym, „Architektura” nr9/155 wrzesień 1960, s.356-359 oraz Włodarczyk M., Architektura lat …, op.cit. s.59.

Ciekawym pomysłem urbanistycznym był tzw. LSC czyli Linearny System Ciągły autorstwa Oskara Hansena, którego przykład fragmentu znajdujemy na osiedlu Słowackiego w Lublinie, z 1964 roku.80 Z kolei zieleń, tak charakterystyczna dla przestrzeni i urbanistyki realizowanych w latach 60. XX wieku osiedli, planowana była także jako Parki Kultury i Wypoczynku. Największym tego typu zespołem jest Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku w Chorzowie z ciekawą konstrukcyjnie realizacją hali, z dachem wiszącym o zewnętrznych podporach łukowych zawieszonych na cięgnach tego dachu. Jest to Hala (Pawilon) Kwiatów z 1969 roku, autorstwa architekta Jerzego Gottfrieda i konstruktora Włodzimierza Feiferka. Takim parkiem miał być w Krakowie Park Lotników na Czyżynach, ale w mniejszej skali. Na jego terenie zlokalizowane jest największe obecnie w Polsce Muzeum Lotnictwa. O krakowskiej architekturze i urbanistyce jest mowa w Rozdziale 4. Możliwości jakie pojawiły się na fali odwilży, która miała miejsce po wypadkach „poznańskiego czerwca” 1956 roku pozwalały na większą swobodę myślenia i podejmowania decyzji. Uwolniły kreatywność i chęć zmian, w tym na rzecz poprawienia jakości i użyteczności nowo wznoszonych mieszkań. Czas ten nie trwał jednak długo w architekturze i budownictwie. Z powodu niedoborów materiałowych i finansowych w odbudowującym się po wojennych zniszczeniach kraju oraz przez przeinwestowanie w przemyśle, ciągle problemem był duży deficyt mieszkań. Spowodowało to ograniczenia dla działań kreatywnych oraz oczekiwania władz dla redukcji kosztów, przy maksymalizacji ilości wznoszonych mieszkań, jako sztandarowych w realizacji socjalistycznych idei. Szczególnie uwidoczniło to w całym kraju od około 1964 roku, kiedy to rozwiązano Komitet ds. Urbanistyki i Architektury.81 W architekturze powojennego modernizmu czasów PRL-u, tak jak w całej nowej twórczości tego okresu widoczne jest ciągłe ścieranie się awangardowych i konserwatywnych koncepcji artystycznych i architektonicznych. Odwrót od stylu międzynarodowego, funkcjonalizmu i modernizmu pojawił się jako echo wspomnianego zjawiska zachodniego postmodernizmu82 dopiero w latach 80. XX wieku.

80 LSC polegał w swej głównej istocie na trzech równoległych pasach: mieszkalne, upraw rolnych i lasów wraz z układami osadniczymi i przemysłowymi, przebiegających przez całą Polskę. Więcej [w:] Hansen Oskar, Linearny System Ciągły, „Architektura” nr4-5/269-270 kwiecień-maj 1970, s.125-135. 81 W miejsce rozwiązanego Komitetu ds. Architektury i Urbanistyki, będącego wtedy w randze ministerstwa, powołano jedynie Departament Architektury w Ministerstwie Budownictwa. Biura projektów zostały podporządkowane różnego rodzaju zjednoczeniom inwestycyjnym lub inwestycyjnobudowlanym. 82 Po 1968 roku w zachodniej sztuce i architekturze zaczyna pojawiać się swobodna kreacja, którą Charles Jencks określa właśnie mianem „postmodernizmu”, a funkcjonalizm i utylitaryzm ustępują zarówno w architekturze jak i w urbanistyce.

Szczególnym przykładem dla pokazania wagi nawarstwiających się wartości historycznych i kulturowych, w którym to nawarstwianiu ważną rolę odgrywa architektura modernizmu powojennego lat 1956-1970, jest zespół budynków Stowarzyszenia Architektów Polskich SARP w Warszawie.83 [il.2.2.1., il.2.2.2.] Jest to koegzystencja architektury pałacowej z nowoczesnym, pochodzącym z lat 60. XX wieku, modernistycznym pawilonem wystawowym. W zestawieniu tym nie tylko Pałac Zamoyskich, ale również Pawilon Wystawowy są równorzędnymi dobrami kultury i zabytkami jednocześnie, pomimo braku wpisu tego pawilonu do rejestru zabytków. Obiekt ten jest świadectwem znakomitego warsztatu projektowego, wyczucia formy i detalu architektonicznego, a także przykładem niezwykle udanego wkomponowania w zieleń parkową i wykorzystania „gry” tej zieleni z architekturą.84 Architektura powojennego modernizmu lat 1956-1970 jest obecnie najbardziej narażona na zniszczenie. Brak uznania dla niej jest nie tylko rezultatem generalnej niechęci do surowej estetyki betonu i szkła późnego modernizmu. Ma również znaczenie to, że budynki te kojarzone są z systemem komunistycznym PRL. Ponadto, dopiero stosunkowo niedawno historycy architektury dostrzegli te późno modernistyczne dzieła i brak jest jeszcze systemowej metody jej opisu i kategoryzacji. Szkoda, że mimo upływu czasu i wzrostu świadomości społecznej, szerokiego dostępu do kultury i kształcenia, pozostaje aktualną wypowiedź z 1960 roku: „Ten brak zainteresowania architekturą nie jest czymś „fatalnym ani nierozłącznie związanym z naturą ludzką czy też z istotą budownictwa. (…) Istnieją bez wątpienia przyczyny obiektywne, tak jak istnieje nieudolność architektów, historyków architektury i krytyków sztuki, że nie stali się nosicielami budowlanego posłannictwa ani krzewicielami zamiłowania do architektury w szerokich masach ludzi.” 85 Przykładem tego może być dopuszczenie do zburzenia budynku pierwszego i najbardziej znanego w Polsce, pochodzącego z 1962 roku, halowego, jednoprzestrzennego „supermarketu”, tzw.Supersam-u w Warszawie86. Był to obiekt o nowatorskiej konstrukcji w betonie strunowym, autorstwa architektów Jerzego Hryniewieckiego, Ewy Krasińskiej, Macieja Krasińskiego oraz konstruktora Wacława Zalewskiego ale został rozebrany mimo licznych protestów wielu środowisk. Podobny los spotkał Dworzec Kolejowy w Katowicach, wybitny przykład architektury „betonAutorzy to: Marek Bieniewski, Jerzy Józefowicz, Krzysztof Moldzyński, Jerzy Przeradowski. Projekt pochodzi z 1962 roku, a realizacja została ukończona w 1968 roku. 84 O obiekcie tym pisał Wojciech Zabłocki: „(…) w naturze nowa konstrukcja znakomicie współdziała z zabytkową architekturą i stanowi przykład trafnego rozwiązania przestrzennego. (…) Ten typ ‘purystycznej’ architektury, wywodzący się z twórczości Mies van der Rohe’a, jeszcze raz udowodnił, że nie traci na świeżości i – mimo że osiągnął swoje apogeum – jest w wielu wypadkach rozwiązaniem względnie najtrafniejszym.” [w:] Zabłocki Wojciech, Pawilon Wystawowy SARP przy ul.Foksal w Warszawie, „Architektura” nr 4/69. 85 Fragment cytatu z książki Zevi Brunona „Saper verdere L;Architettura” [:w] Maderski Jan, Jak patrzeć na architekturę, „Architektura” nr 6/152 czerwiec 1960, s.245. 86 Supersamy zaczęły powstawać w PRL-u od pierwszej połowy lat 60. XX wieku. Stanowiły drogę pod rozwój dzisiejszych supermarketów. 83

brut", zaprojektowany w 1964 roku przez Wacława Kłyszewskiego, Jerzego Morzyńskiego i Eugeniusza Wierzbickiego, nazywanych popularnie „tygrysami”. Modernistyczne idee i postawa architektów oraz współczesne podejście do okresu modernizmu powojennego w Polsce, i w Krakowie pokazują nam wyraźnie, że: "Dla architekta budynek istnieje tylko razem z otoczeniem. Dla historyka sztuki jest więcej obiektem samym w sobie, jak obraz który można w każdej chwili powiesić na ścianie.”87 Ale i to może w najbliższym czasie ulec korzystnej przemianie, w związku ze zmieniającym się podejściem do dziedzictwa kulturowego, jako zrównoważonego dziedzictwa i ochrony krajobrazu kulturowego, a któremu wyraz dają kolejne inicjatywy ponadnarodowe pojawiające się pod auspicjami wielu międzynarodowych organizacji, z UNESCO na czele.88 Środowisko kulturowe, stanowiące świadectwo współczesnego i minionego okresu w historii kultury i architektury jest istotnym elementem dziedzictwa. Na dziedzictwo to bowiem składa się zarówno środowisko naturalne jak i środowisko powstałe w wyniku działania człowieka. Jego elementem jest zatem także przestrzeń publiczna i związana z nią architektura, które są świadectwem historii, kultury i estetyki społeczeństwa w danym czasie. Stąd też tak potrzebne są współcześnie kultura i takt, w podejściu do dziedzictwa architektonicznego i przestrzennego oraz estetyki lat 1956-1970, jako spuścizny i historycznego dziedzictwa.

Ballensted Janusz, Hipoteza geniusza, „Architektura” nr 10/251 październik 1968, s.402. Również takie organizacje jak np.: ICOMOS – Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków (International Council on Monuments and Sities), afiliowana przez UNESCO, a powołana w 1965 roku na Kongresie Założycielskim w Warszawie, z mandatu Międzynarodowego Kongresu Architektów i Techników Zabytków, który miał miejsce w 1964 roku w Wenecji i na którym to przyjęto tzw. Kartę Wenecką; ICCROM – Międzynarodowy Ośrodek Studiów dla Poprawy i Rozwoju Metod Konserwacji Dziedzictwa Kultury (International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property, Rome) powołany przez UNESCO w 1956 roku, a którego członkiem Polska jest od 1958 roku. Na rzecz architektonicznego dziedzictwa modernizmu, w tym powojennego, działa także DOCOMOMO – Międzynarodowe Zrzeszenie na rzecz Dokumentacji i Konserwacji Obiektów Budowlanych Modernizmu (International Working Party for Document and Conservation of Buildings, Sities and Neighbourhoods of the Modern Movement) założone w 1988 roku. 87 88

Rozdział 3 Uwarunkowania powojennego modernizmu w Krakowie

Na architekturę i urbanistykę, które były realizowane po II wojnie światowej niewątpliwy wpływ miały działania i zjawiska z nimi związane jakie miały miejsce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Szczególnie ważna dla powojennego modernizmu nie tylko zresztą w Krakowie była twórczość architektoniczna i urbanistyczna w okresie XX-lecia międzywojennego, z jego nowoczesnością i wpływami ruchu CIAM. Z kolei lata okupacji niemieckiej 1939-1945 spowodowały duże starty ludzkie w środowisku zawodowym i uczelnianym i przyhamowanie twórczej aktywności. Echa niemieckiej architektury i urbanistyki, totalitarnego podejścia do przestrzeni oraz estetyki odnaleźć można w realizacjach architektonicznych i urbanistycznych pochodzących z okresu socrealizmu, który zapanował w latach 1949-1955 w całym kraju. Ich przykłady znajdziemy także w obiektach usytuowanych w "starym" Krakowie, ale przede wszystkim w obiektach powstałych w "starej" Nowej Hucie. Okres do około 1956 roku wiązał się bowiem ze zwrotem ku architekturze i urbanistyce historyzującej i eklektycznej. Poszczególne podrozdziały tego rozdziału miały na celu przybliżenie uwarunkowań i atmosfery dla poszczególnych kreacji projektowych w kolejnych okresach dziejowych oraz obiektów z nimi związanych.

Rozdział 3.1. Lata 1918-1939. XX lecie międzywojenne.

Okres XX-lecia międzywojennego jest dla Krakowa szczególny. To Kraków był miastem, w którym już 31 października 1918 roku żołnierze polscy objęli przywództwo i zwisły polskie flagi89. Nie był wtedy najważniejszym miastem w Galicji, w której rolę wiodącego ośrodka nauki i kultury oraz głównego miasta jej zachodniej części pełnił Lwów. Jednak to już kilka lat wcześniej, 8 sierpnia 1914 roku z krakowskich Oleandrów miał miejsce wymarsz I Kadrowej pod przywództwem Józefa Piłsudskiego. Wiąże się z tym ściśle późniejsze silne przywiązanie obywateli miasta do osoby samego Marszałka oraz do wszystkiego tego, co związane jest z czynem niepodległościowym i stąd też miejsce na krakowskim Sowińcu dla Kopca usypanego ku jego pamięci. Na wspomnianych już Oleandrach, w latach znacznie późniejszych, rozpoczęto realizację projektu II Domu Akademickiego dla studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego90(1)[il.3.1.1.]. Tu też ulokowano imponujące założenie architektoniczno-urbanistyczne Domu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego.91(2)[il.3.1.2.] Niestety kryzys gospodarczy lat 1929-1934, a następnie wybuch II wojny światowej uniemożliwiły realizację całości monumentalnego gmachu i zrealizowano jedynie jego wschodni fragment. W narożniku ulic R. Ingardena /Oleandry wybudowany został obiekt dawnego Państwowego Gimnazjum Żeńskiego im. Królowej Wandy92, o oszczędnej, modernistycznej artykulacji. Został jednak tak przebudowany, że obecnie niewiele Por. Małecki J.M., Kraków a odbudowa państwowości polskiej, [w:] Kraków międzywojenny, seria "Kraków w dziejach narodu", s. 7-22. Przyjmuje się również, że pierwszym miastem w Galicji objętym polską administracją był Tarnów. 90 Przedwojenna nazwa to Dom Akademicki im. Prezydenta Ignacego Mościckiego, obecnie Dom Akademicki "Żaczek". Powstał na gruntach miejskich, zgodnie z uchwałą senatu UJ z 1923r. Realizację rozpoczęto w 1924r. i ukończono I etap wg projektu Wacława Krzyżanowskiego i Stefana Piwowarczyka w latach 1929-31r. Do 1936r. realizowano kolejny etap wraz z Rotundą wg projektu S. Piwowarczyka (projekt: 1929?-31, realizacja: 1931?-36). Wyraz plastyczny jego elewacji ulegał zmianom. W czasie okupacji niemieckiej były tu koszary SS Totenkopf. Por. Nowak J.T., Wokół Oleandrów, s. 35-39; Zbroja B., Architektura międzywojennego Krakowa. Budynki, ludzie, historie, s. 96-99; Żychowska M.J., Między tradycją a awangardą. Problem stylu w architekturze Krakowa lat międzywojennych, s. 88-89; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Karty", Urząd Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (dalej: MPWKZ) z 2016r.. 91 Obiekt przy ul. Oleandry 2 miał być siedzibą: Związku Legionistów Polskich i Związku Strzeleckiego. Powstał na gruntach miejskich wg projektu Adolfa Szyszko-Bohusza i Stefana Strojka. Budowę rozpoczęto w 1928r. i do 1939r wybudowano tylko skrzydło wschodnie (1934r). W czasie II wojny światowej była tu siedziba dowództwa SS i policji. Por. Nowak J.T., Wokół Oleandrów, s. 41-44; Zbroja B., Architektura międzywojennego Krakowa. Budynki, ludzie, historie, s. 96-99; Żychowska M.J., Między tradycją ..., op. cit., s. 105-106; Wiśniewski M., Adolf Szyszko-Bohusz, s. 36, 98-101; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Karty" MPWKZ z 2016r.. 92 Przy ul. R. Ingardena 4/Oleandry 6-8. Autor: Antoni Chlipalski. Realizacja w latach 1932-35. Była to wtedy jedna z najbardziej nowocześnie wyposażonych szkół w Krakowie i w Polsce. W czasie okupacji była tu szkoła dla młodzieży niemieckiej. Obecnie jest to budynek Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej. Por. Nowak J.T., Wokół Oleandrów, s.54-56; Zbroja B. Architektura... op. cit., s. 186-187. 89

pozostało z jego ówczesnego wyrazu. W dalszym ciągu pierzei ulicy Oleandry powstał bardzo nowoczesny, o interesującej tektonice, poziomej artykulacji i z charakterystycznym zewnętrznym zegarem budynek dawnego Miejskiego Domu Wycieczkowego.93 (3)[il.3.1.3.] Była to w tym okresie jedna z ciekawszych realizacji użyteczności publicznej w Krakowie, odpowiadająca duchowi czasu, kiedy było entuzjastyczne nastawienie na zwiedzanie i modną wówczas turystykę. Była także z ciekawością przyjmowana przez mieszkańców i odwiedzających miasto wycieczkowiczów. Nieopodal, na styku z tymi realizacjami znajduje się Park im. Dr Henryka Jordana, który oddziela je od dzisiejszego zespołu obiektów sportowych klubu „Wisła” i pozostałości urządzeń sportowo-rekreacyjnych klubu "Cracovia". Obszar pomiędzy Parkiem Jordana, (4) a osiedlem Willowym w Cichym Kąciku, przy al. 3 Maja, w swym pierwotnym założeniu przeznaczony został na miejskie cele sportowo-rekreacyjne. Odpowiadało to wspomnianej już ówczesnej modzie na powszechność rekreacji i sportu amatorskiego. Miało także służyć promocji miasta jako nowoczesnego, a nie tylko historycznego. W 1933 roku rozstrzygnięty został konkurs na Centralny Stadion Sportowy, który później przyjął nazwę „Miejski Stadion Sportowy.”94(5) Jego realizacja nie została w pełni ukończona przed wybuchem II wojny światowej. Zrealizowano jednak miedzy innymi stadion lekkoatletyczny, zespół basenów, korty tenisowe oraz obiekty zaplecza im towarzyszące. Ich architektura, nawiązująca do „amsterdamskiej” cechowała się modernistyczną prostotą, a wyróżniały ją elewacje z czerwonej cegły, żelbetowe pergole, osadzenie w zieleni oraz charakterystyczne elementy rzeźbiarskie. Krakowskie Błonia (6) stanowiły przy tym swego rodzaju uzupełnienie tego sportowego i rekreacyjnego zespołu sportowego oraz znajdujących się już wcześniej na obszarze Parku Jordana urządzeń. Niestety obecnie niewiele pozostało z tego kompleksu. Restytucja państwa polskiego w 1918 roku wzmocniła potrzebę emanacji symboliki narodowej i przywiązania Krakowa do tradycji.95 Stało się jedną z przyczyn podjęcia 93 Przy ul. Oleandry 4. Powstało jedno skrzydło, drugie planowane było na lata 1936-44. Projekt i realizacja w latach 1929-1931. Całość w "bauhausowskim" duchu, przebudowana w 1976r. kiedy zmieniono proporcje i zlikwidowana taras i zegar zewnętrzny. Obecnie jest to Schronisko Młodzieżowe PTSM. Autor: Edward Kreisler. Por. Nowak J.T., Wokół Oleandrów, s.46-49; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 154-157; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s. 109-110; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Karty", MPWZK z 2016r.. 94 Autor projektu: Marcin Bukowski, Projekty i realizacja: 1933-1939. Teren zespołu to ok. 20 hektarów i był jedną z największych inwestycji w Krakowie prowadzonych przed II wojna światową. Na budynku wejścia głównego utworzonego przez szatnie damską i męską znajdują się przedstawienia-medaliony Artemidy i Herkulesa, autorstwa Karola Muszkieta. Główny stadion "Wisły" zrealizowana w 1954 roku. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 210-211; Zbroja B., Myślik K., Nieznany portret Krakowa, s. 161-166; Jabłońska A., Cichy Kącik [w:] Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej. Tom I. Kraków i województwo krakowskie, s. 174-175; Torowska J., Park im. dra Henryka Jordana w Krakowie, Kraków 2006. 95 W 1921 roku powołano Komitet Budowy Muzeum Narodowego w Krakowie jako Pomnika Wolności. Projekt zlecono Adolfowi Szyszko-Bohuszowi, ale nie podjęto jego realizacji. W 1932r Rada Miejska podjęła również uchwałę w sprawie założenia przez Gminę Kraków galerii pod nazwą ”Galeria

decyzji o budowie nowego gmachu muzeum Miasta Krakowa, czyli Muzeum Narodowego96 przy Alei 3 maja, u wylotu ul. J. Piłsudskiego (d. ul. Wolska) (7)il.3.1.4.] jako wspólnego, budowanego siłami polskiego społeczeństwa symbolupomnika całego Narodu. Na posiedzeniu Komitetu budowy Muzeum Narodowego padły m.in. następujące słowa: " W krótkim przemówieniu wskazał p.prez. dr Kaplicki na obowiązek ciążący na zarządzie m. Krakowa wobec ofiarodawców dzieł sztuki dla Muzeum którzy dary te składali przez 50 lat w tem przekonaniu, iż znajdą one odpowiednie i właściwe pomieszczenie, a przez to będą udostępnione do oglądania ogółowi."97 W wyniku konkursu, w 1933 roku wyłoniono pracę, która odpowiadała tym treściom swoim monumentalnym wyrazem i nowoczesnymi rozwiązaniami, zgodnymi z międzynarodowymi tendencjami w zakresie muzealnictwa. Wzniesiony budynek to przykład modernizmu narodowego, charakterystycznego dla architektury drugiej połowy lat 30. XX wieku, nurtu popularnego nie tylko w Polsce. Duch takiej architektury unosił się wówczas w całej Europie na fali rosnących tendencji nacjonalistycznych. Cechą wyróżniającą elewację frontową gmachu muzeum są reliefy zaprojektowane w stylu nazywanym „szkołą krakowską”, które akcentują zwieńczenie portyku wejścia głównego. Wraz z odzyskaniem państwowości i niepodległości zdecydowano o budowie wielu innych, nowych budynków użyteczności publicznej. Miały być to nowoczesne obiekty realizowane zgodnie z modernistycznymi tendencjami zgodności funkcji i formy. Częstą zasadą były przy tym podróże projektantów i inwestorów do miast w kraju i europie w celu poznania przykładów innych, współczesnych realizacji, które mogły służyć za wzór lub inspirację. Projekty znaczące dla miasta były wyłaniane głównie w drodze konkursów architektonicznych. Do takich realizacji należy przykładowo wspomniany już Nowy Gmach Muzeum Narodowego oraz Biblioteka Jagiellońska98 przy al. Mickiewicza (8)[il.3.1.5.]. Biblioteka ta to realizacja o prostych i eleganckich elewacjach, z rytmem wertykalnych, smukłych okiem, a której budowa zakończyła się tuż przed wybuchem współczesna im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie”, która miała tworzyć osobny oddział Muzeum Narodowego. Por. Wiśniewski M. Adolf ..., op. cit., s. 33-34; Włodarczyk M., Nowy Gmach Muzeum Narodowego w Krakowie. Z dotychczasowych dziejów, zwroty historii, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki PAN, Tom LV, Z. 3/2010, s. 37. 96 ibidem, s. 37-48. Nazywany potocznie "Nowym Gmachem"; oficjalnie Muzeum Narodowe w Krakowie, Oddział: Gmach Główny. Autorzy nagrodzonego projektu konkursowego: Bolesław Szmidt, Janusz Juraszyński, Juliusz Dumnicki. Projekt realizowany był jednak przez Czesława Boratyńskiego, Edwarda Kreislera i Bolesława Szmidta. Realizacja: 1934-39, 1940-43 przebudowa przez Niemców na Kasyno Miejskie, 1945-90 rozbudowa. Por. "Architektura i Budownictwo", 1/1934, s. 26-29.; Siedemdziesiąt lat Gmachu Głównego Muzeum Narodowego w Krakowie; Nowak J.T., Wokół Oleandrów, s.46-49; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 154-157; Włodarczyk M., Nowy Gmach..., op. cit. 37-48; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Karty", MPWZK. 97 "Ilustrowany Kuryer Codzienny", nr 342, 10 grudnia 1934r. 98 Al. Mickiewicza 22/ul. Oleandry 3. Autor: Wacław Krzyżanowski. Projekt: 1928-31, realizacja 193141. Rozbudowa I: 1961-63, Autor: Jerzy Wierzbicki; Rozbudowa II: 1995-2001, Autor. Romuald Loegler, Ewa Fitzke. W okresie okupacji funkcjonowała jako Staatsbibliothek Krakau (Biblioteka Państwowa Generalnej Guberni). Por. Nowak J.T., Wokół Oleandrów, s.51-53; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 194-197; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s. 89; ; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Karty", MPWZK; "Architekt" nr 2-3/1929.

II wojny światowej. W tym czasie był to obiekt niezwykle funkcjonalny i o wręcz „luksusowym” wykończeniu wnętrz i powstał, podobnie jak Muzeum Narodowe poprzedzony podróżami studialnymi. Częstą zasadą były bowiem podróże projektantów i inwestorów do miast w kraju i Europie w celu poznania przykładów innych, współczesnych realizacji, a które mogły służyć przy tym za wzór lub inspirację. Towarzyszyły one także planom budowy bardzo nowoczesnej Miejskiej Hali Targowej przy ul. Grzegórzeckiej99 (9) [il.3.1.6.]. Była ona przykładem modernizmu funkcjonalnego, a jej realizacja ukończona została w 1940 roku, już po zajęciu Krakowa przez Niemców. Po ostatnie przebudowie obiekt utracił, szczególnie we wnętrzu, swój wyjątkowy charakter tworzony przez żebrowany układ konstrukcyjny uwypuklający konstrukcję żelbetową stanowiąca jednocześnie w zamierzeniu element estetyczny. Ważną część realizacji modernistycznych w Krakowie stanowiły budynki biurowoadministracyjne i mieszkalne wznoszone przez różne instytucje, towarzystwa społeczne i gospodarcze oraz instytucje finansowe. Należą do nich na przykład Państwowy Bank Rolny (ul. Dunajewskiego)100 (10)[il.3.1.7.], Dom Plastyków (ul. Łobzowska)101 (11)[il.3.1.8.], Budynek Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń (ul. Dunajewskiego)102 (12)[il.3.1.9.], Dom Śląski (ul. Pomorska)103 (13)[il.3.1.10.], Dom

W 1933r przeprowadzono konkurs na projekt urbanistyczny zagospodarowania. Autor: Juliusz Dumnicki, projekt: 1936-39, realizacja: 1938-40, wraz z budową części będącej chłodnią. W połowie lat 90. XX w. obiekt przebudowano i podzielono w połowie wysokości. Por. Nowak J.T., Wokół ulicy Grzegórzeckiej, s. 20-21; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 248-251; Zbroja B., Myślik K., Nieznany, s. 265-270; Włodarczyk M., Włodarczyk M., Opracowanie badawcze. Obiekty architektury początku XX wieku - Hala Targowa, w zasobach MPWKZ. 100 ul. Dunajewskiego 8. Autor: Wacław Krzyżanowski; projekt i realizacja: 1938-51 (53?). Wybrany w drodze konkursu zamkniętego. Pierwotnie miał być wyższy o jedną kondygnację, obniżoną w czasie okupacji. Miał zostać przebudowany na hotel, o całkowicie zmienionych proporcjach i elewacjach. W latach 1945-53 kontynuowano budowę zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem: część bankowa i część mieszkalna. Prace prowadzone były pod kierunkiem autora. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 278-279; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.125-128; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Kraty" MPWKZ z 2016r.. 101 ul. Łobzowska 3. Autor: Adolf Szyszko-Bohusz; projekt i realizacja: 1928/33-39? wg M. Wiśniewskiego (1934-39? wg B. Zbroi; 1928-34? wg M.J. Żychowskiej). Zachowany jest dekoracyjny napis-nazwa budynku "dom plastyków", wykonany w sztucznym kamieniu, modną i typową dla tego okresu czcionką. Por. Wiśniewski M., Adolf ..., op. cit., s. 94-97; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 160-161; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.102-103. 102 ul. Dunajewskiego 3. Autor: Wacław Nowakowski; projekt: 1931, realizacja: 1937. Por. Karpińska M., Wacław Nowakowski, s.110-113; Zbroja M., Architektura... op. cit., s. 204-205; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Kraty" MPWKZ z 2015r.. 103 ul. Pomorska 2. "Dom Śląski" Zarządu Okręgu Małopolskiego Związku Obrony Kresów Zachodnich. Autor: Józef Rybicki, Ludwik Wojtyczko; projekt: 1930-33, realizacja: 1932-37. Podczas okupacji niemieckiej była tu siedziba i katownia Gestapo. Obecnie wielu użytkowników. Wg B. Zbroi L. Wojtyczko nie był autorem budynku tylko kierownikiem budowy, a budowa i realizacja trwały w latach 1931-36. Z kolei M. Wiśniewski pomija osobę J. Rybickiego. Por. Wiśniewski M., Ludwik Wojtyczko. Krakowski architekt i konserwator zabytków pierwszej połowy XX wieku, s. 112-114; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 182-183; Żychowska M.J., Między ..., op. cit., s.108-109; Marszałek A., Bembenek M., Wokół placu Inwalidów, s. 35-39; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Kraty" MPWKZ z 2015r.. 99

Komunalnej Kasy Oszczędności Powiatu Krakowskiego (pl. Szczepański)104 (14)[il.3.1.11.], Budynek Towarzystwa Ubezpieczeniowego "Feniks" (ul. Basztowa)105 (15)[il.3.1.12.], Dom Kolejarza (ul. św. Filipa)106 (16)[il.3.1.13.], Kamienica Towarzystwa Ubezpieczeniowego "Feniks" (Rynek Główny/ul. św. Jana).107(17) Bank Rolny to przykład popularnego nawiązywania do wzorów „marynistycznych”, a koncepcja całości miała nawiązywać do płynącego okrętu. Dom Śląski z elewacjami w estetyce "stream-line" to przykład kolejnego modnego modernistycznego nurtu. Do podobnej rodziny, jak Bank Rolny, czyli do tak zwanych wysokościowców, o wyrazistych elewacjach, podkreślających ich przeznaczenie należą obiekty Komunalnej Kasy Oszczędności Powiatu Krakowskiego i Towarzystwa Ubezpieczeniowego "Feniks", które były pierwszymi w Krakowie takimi wysokościowcami nazywanymi w okresie międzywojennym "niebotykami". Do stylistyki funkcjonalizmu modernistycznego nawiązuje także ciekawie zlokalizowany wewnątrz kwartału zabudowy budynek Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń. Z kolei Dom Plastyków jest to obiekt oszczędny w użyciu środków wyrazu, przy jednocześnie silnej wyrazistości i elegancji zestawienia kubistycznych brył. Do dzisiaj jest on jednym z najlepszych budynków powstałych w tym czasie, a dodatkowo w tak niewielkiej kubaturowo skali, który oparł się czasowi. Równie nowoczesnym pozostaje mało znana realizacja, przywołująca skojarzenia z awangardowymi, amerykańskimi realizacjami tego czasu, którym jest Dom Kolejarza. W zabudowie przemysłowej i towarzyszących jej budynkach socjalnych również znajdziemy przykłady przedwojennego, funkcjonalnego modernizmu. Do takich należy budynek Kasyna Urzędniczego i Robotniczego (dawnych zakładów „Solvay”) przy ul. Zakopiańskiej.108 (18)[il.3.1.14.] Odrębną grupę estetyczną stanowią budynki o dekoracyjnej artykulacji, będące swym duchem osadzone w eklektycznych skojarzeniach XIX wiecznego kostiumu. W pl. Szczepański 5, Dom mieszkalny Funduszu Emerytalnego Powiatowej Komunalnej Kasy Oszczędności. Dominujący skalą przy pl. Szczepańskim, drugi w Krakowie "wysokościowiec" do dzisiaj najbardziej charakterystyczny z tego okresu. Autor: Fryderyk Tadanier, Stefan Strojek; projekt i realizacja: 1932-34/36. Por. Twardowska K., Fryderyk Tadanier, s. 48-52, 86-91; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 190-191. 105 ul. Basztowa13-15/Rynek Kleparski2-4. Dom czynszowy Towarzystwa Ubezpieczeniowego na Życie Feniks. Pierwszy "wysokościowiec" w Krakowie początkowo dla T.U. "Barbakan" wg projektu Leopolda Bauera (1930r), który zaadaptowali Jerzy Struszkiewicz i Maksymilian Burstin; projekt i realizacja: 1931-1933. Por. Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Kraty" MPWKZ z 2015r.. 106 ul. św. Filipa 6. Siedziba Zarządu Okręgowego Zjednoczenia Kolejowców Polskich, obecnie Dom Kultury Kolejarza. Autor: Stanisław Juszczyk, projekt i realizacja: 1929-1931. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 152-153; Żychowska M., Między..., op. cit., s.103, 104. 107 Rynek Główny 41/ul. św. Jana 2. Dom czynszowy Towarzystwa Ubezpieczeniowego na Życie Feniks. Autor: Adolf Szyszko-Bohusz; projekt: 1928-29, realizacja 1931-32. Elewacja frontowa tej kontrowersyjnej w okresie przedwojennym realizacji została zmieniona w latach 1941-42 przez władze niemieckie wg projektu Georga Sthala. Por. Wiśniewski M., Adolf..., op. cit., s. 132-137; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 132-135; Żychowska M.J., Między ..., op. cit., s.61-63. 108 ul. Zakopiańska 62. Autor: Wacław Nowakowski; projekt i realizacja: 1937-39. W 1950-51 zmiana funkcji na kino "Chemik" wraz z dobudowaniem małej, od 2000r jako Centrum Kultury Podgórza. Por. Karpińska M., Wacław..., op. cit., s. 55, 88-89; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.130-131; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Kraty" MPWKZ z 2017r.. 104

powojennym okresie bliższe są one swoją skalą i oddziaływaniem plastycznym socrealizmowi, a nie modernizmowi. Potwierdza to pośrednio lokalizowanie w czasie okupacji niemieckiej, w tych obiektach części ważnych instytucji i organizacji związanych z funkcjonowaniem Generalnej Guberni, ale oczywiście bezpośrednia użyteczność wynikała z ich nowości i nowoczesności wyposażenia. Należą do nich między innymi: Dom Pracowników Pocztowej Kasy Oszczędności (ul. Librowszczyzna)109(19)[il.3.1.15.], Siedziba Związku Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej (ul. Krupnicza)110(20)[il.3.1.16.], Pocztowa Kasa Oszczędności (ul. Wielopole)111(21), Gmach Ilustrowanego Kuriera Codziennego (ul. Wielopole)112 (22)[il.3.1.17.], Poczta Główna (ul. Westerplatte)113(23), Izba Skarbowa (ul. Skarbowa)114(24), Bank Polski (pl. J.Matejki/ul.Basztowa)115(25), Kasa Chorych (ul. Batorego)116(26), Gmach Główny Akademii Górniczej (al. Mickiewicza)117 (27)[il.3.1.18.].

ul. Zyblikiewicza 5-7/ul.Librowszczyzna 10-14. Autor: Adolf Szyszko-Bohusz. Projekt i realizacja: 1923-1925 (wg. B. Zbroi), 1925-1927 (wg. M. Wiśniewskiego i M.J. Żychowskiej). Por. Wiśniewski M., Adolf Szyszko-Bohusz, s.122-125; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 70-74; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.51-53. Monumentalne, klasycyzujące i okazałe mieszkaniowe założenie przestrzenne. 110 ul. Skarbowa 4. Autor: Wacław Krzyżanowski. Projekt i realizacja: 1920-1939. W części budynku mieści obecnie Teatr "Groteska", a w pozostałej bursa. Wyraz architektoniczny o historyzującym charakterze z wpływami modernistycznymi. Obiekt wpisany do rejestru zabytków. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s.56-58 ; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.85-86; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, "Białe Karty" MPWKZ z 2017r. 111 ul. Wielopole 11. Autor: Adof Szyszko-Bohusz, współpraca: Bogdan Treter, Andrzej Tichy. Projekt i realizacja: 1922-1925 . Zrealizowany w nowoczesnej konstrukcji żelbetowej, w duchu akademickiego klasycyzmu. Por. Wiśniewski M., Adolf Szyszko-Bohusz, s.84-87; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 50-52; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.119-121. 112 ul. Wielopole 1/ul. Starowiślna 2. Autor: Franciszek Mączyński, Tadeusz Stryjeński. Projekt i realizacja: 1920-1922. Pierwotnie projektowany jako Dom Towarowy Bazar Polski, na wzór wielkomiejskich, europejskich domów towarowych. Jako siedziba IKC od 1927r. Wyraz elewacji klasycyzujący ale z wpływami myśli modernistycznej. Obecnie tzw. Dom Prasy. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 32-35; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.127-128. 113 ul. Westerplatte 20/ul. Wielopole2. Autor: Fryderyk Tadanier. Projekt i realizacja: 1930-1936 (wg B. Zbroi; 1930-1931 wg. M. Wiśniewskiego [w:] Modernizmy.., op. cit., s.320). Modernizacja i rozbudowa obiektu projektu Friedricha Setza z lat 1987-1889. Na dziedzińcu modernistyczny, addycyjny budynek paczkarni z początku lat 30. XX w.. Por. Twardowska K., Fryderyk Tadanier, s. 58-59, 120-125. 114 ul. Skarbowa/Krupnicza/Czysta. Autor: Wacław Krzyżanowski. Projekt i realizacja: 1922-1925. Zaprojektowany w duchu klasycyzującego i akademizującego modernizmu. Obecnie jest to Szpital im. J. Dietla. Rozbudowany w latach 1971(?)-1981 wg projektu J. Szpinetera. Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, "Białe Karty" MPWKZ z 2017r. 115 ul. Basztowa 20/pl. Matejki 1-1-a/ul. Zacisze 2. Obecnie Narodowy Bank Polski. Autor: Teodor Hoffman i Kazimierz Wyczyński,. Projekt i realizacja: 1921-1924. Budynek klasycyzujący z alegorycznymi rzeźbami (Karol Hukan) na zwieńczeniu ryzalitu wejścia głównego. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 42-44; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.123. 116 ul. Batorego 3. Obecnie - przychodnia. Autor: Wacław Nowakowski. Projekt i realizacja: 1926-1928. Wyłoniony w drodze konkursu, w 1925r. Por. Karpińska M., Wacław..., op. cit., s. 32-33, 82-87; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 104-105. 117 al. A. Mickiewicza 30. Obecnie Akademia Górniczo-Hutnicza, budynek A-0. Autor: Sławomir Odrzywolski i Wacław Krzyżanowski. Projekt i realizacja: 1923-1935. Wyłoniony w drodze konkursu w 1913r. Zaprojektowany w nurcie akademickiego klasycyzmu. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 26-29; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.86-87; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, "Białe Karty" MPWKZ z 201r. 109

W okresie międzywojennym zrealizowano wiele obiektów związanych z wychowaniem i edukacją zarówno świecką, jak i wyznaniową. Przykładem są wspomniany już Gmach Główny AGH o monumentalnym, "portykowym" ryzalicie wejścia i Dom Studencki „Żaczek” (dawniej im .Prezydenta I. Mościckiego), a także Dom Studentek „Nawojka” (dawniej "Jedność")118(28) przy ul. Reymonta, o charakterystycznych reliefach w nurcie „szkoły krakowskiej”, w elewacji frontowej. Ciekawą realizacją była Szkoła Podstawowa przy obecnej ul. ks. F. Blachnickiego119(29), Wyższe Seminarium Duchowne Zakonu Paulinów na Skałce (dawniej Gimnazjum i internat O.O. Paulinów), w którym spotykają się różne formy użycia języka modernizmu zespolone w intrygującą całość120 (30)[il.3.1.19]. Dawny Dom Matki i Dziecka121 (31) przy ul. Żuławskiego był nowatorskim rozwiązaniem socjalnym i funkcjonalnym o wystudiowanym użyciu modernistycznych artefaktów w elewacji frontowej. Nieco odmiennie i z historyzującymi naleciałościami rozwiązane zostały obiekty Śląskiego Seminarium Duchownego122(32) przy al. A. Mickiewicza oraz Częstochowskiego Seminarium Duchownego123(33) u stóp Wawelu przy ul. Bernardyńskiej. Podobnie jak nieco rustykalny budynek Bursy Związku Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej przy ulicach Krupniczej/Skarbowej/ z charakterystycznym tamburem, z latarnią w narożniku bryły. W tym czasie powstawały również inwestycje związane z ogólnie pojętą kulturą fizyczną i rozwojem młodzieży. Obiektem takim jest budynek zrealizowany ze środków YMCA, z basenem i salą kinową przeznaczony dla męskiej młodzieży chrześcijańskiej124 znajdujący się przy ul. Krowoderskiej (34)[il.3.1.20.] Nie doczekał jednak realizacji podobny w zamierzeniach obiekt dla młodzieży żydowskiej planowany w ramach działania organizacji MACABI. Rekreacji i aktywności służyły też krakowskie Parki, jak wspomniany już Park Jordana, a także Park Krakowski i Park Bednarskiego.125(35) ul. Reymonta 11. Autor: Stefan Piwowarczyk; projekt i realizacja: 1936-37. Por. Aneta Borowik, Dom Polskiego Stowarzyszenia Studentek Uniwersytetu Jagiellońskiego "Jedność" (obecnie DS Nawojka) [w:] http://szlakmodernizmu.pl/szlak/baza-obiektow/nawojka. 119 ul. ks. Franciszka Blachnickiego 1. Autor: Marian Rice; projekt i realizacja: 1936-38. W późniejszych latach dwie fazy rozbudowy: 1956-57 (Zdzisław Gołąb), 1968-71 (Maria I Jerzy Chronowscy). 120 ul. Skałeczna 16.Autor: Adolf Szyszko-Bohusz; projekt i realizacja: 1933-35 wg M. Wiśniewskiego, 1931-34 wg B. Zbroi.. Por. Wiśniewski M., Adolf..., op. cit., s. 102-105; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 176-177; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.102-103. 121 ul. J. Żuławskiego 9. Obecnie Przedszkole Samorządowe nr 44. Budynek zachowany w pierwotnym kształcie i detalach z wyjątkiem napisu "Dom dziecka". Autor: Stefan Strojek. Projekt i realizacja: 193438. 122 al. A. Mickiewicza 3-5/ul. Humberta 4-6. Autor: Zygmunt Gawlik i Franciszek Mączyński. Projekt i realizacja: 1926-1929. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 106-107; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.90-91; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, "Białe Karty" MPWKZ z 2015r. 123 ul. Bernardyńska 3. Autor: Zygmunt Gawlik i Franciszek Mączyński. Projekt i realizacja: 1928-1930. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 106-107; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.90-91; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, "Białe Karty" MPWKZ z 2015r. 124 ul. Krowoderska 8/ul. Biskupia 19. Autor: Wacław Krzyżanowski; projekt i realizacja: 1925-27.. Por. Bubień W., Wokół Rynku Kleparskiego, s. 52; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 100-101 Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.101-102. 125 Torowska J., Park..,; Zarchariasz A., Park Krakowski, Kraków 2009; Żółciak K., Żółciak J., Park im. Wojciecha Bednarskiego, Kraków 2007. 118

W latach międzywojennych realizowano także obiekty związane bezpośrednio z ochroną zdrowia. Do bardziej znaczących zaliczyć można wspomniany już gmach Kasy Chorych przy ul. Batorego, o monumentalnym i ciążącym ku początkom wieku wyrazie. Z kolei bardzo nowoczesnym w kształcie był Szpital Ubezpieczalni Społecznej im. Gabriela Narutowicza przy ul. Prądnickiej, podobnie jak stosunkowo nieduży w gabarycie Instytut Balneologiczny przy al. Focha. Były one nowoczesne nie tylko w zakresie wyposażenia ale także jako zaprojektowane w estetyce nowoczesności. Socjalny i w pewnej mierze socjalistyczny duch architektury modernistycznej lat międzywojennych był szczególnie widoczny w osiedlowym budownictwie mieszkaniowym, gdzie realizowana była „zminimalizowana” idea miasta-ogrodu Ebenezera Howarda. Dotyczy to zarówno osiedli willowych126, jednorodzinnych takich jak przykładowo zespół na Cichym Kąciku127 (36)[il.3.1.21.], osiedle Oficerskie na Rakowicach128(37) czy osiedle Legionowe na Dębnikach,129(38) jak i osiedli wielorodzinnych do których należy osiedle pracowników ZUS przy ul. Fałata (d. Słoneczna),130(39) osiedle Robotnicze przy ulicy Praskiej (d. Czarodziejska) z Domem Społecznym131 (40)[il.3.1.22.] i osiedle Wojskowe przy ul. Lubelskiej/Wrocławskiej.132(41) Każde z tych osiedli cechuje inne podejście do modernizmu, jego „odczytania” i sposobu zaprojektowania wynikające nie tylko z uwarunkowań ekonomicznych oraz możliwości inwestowania, ale również z ich lokalizacji w mieście. Osiedle Robotnicze to zespół niskich bloków mieszkalnych, skomponowanych w układzie poprzecznym i zatopionych w zieleni parkowej, do którego wjazd flanowany jest dawnym Domem Społecznym. Z kolei osiedle ZUS przy ul. Fałat to osiedle na styku zwartej zabudowy kwartału kamienic z pasem zabudowy jednorodzinnej wzdłuż Błoń i bliskim sąsiedztwem Rudawy. Osiedle „Wrocławska” to zabudowa wypełniająca kwartał, którego kompozycja układa się w rodzaj trójkąta. Najbardziej znanym i opisanym w literaturze przedmiotu jest jednorodzinny zespół mieszkaniowy w Cichym Kąciku o ciekawej urbanistyce, w czytelnym, lekko wachlarzowym układzie wypełnionym willami w ogrodach. Początek osi Władysław Ekielski, Kolonie willowe w Krakowie, "Architekt" 1925, z.7. Autor: Wacław Nowakowski i Adolf Szyszko-Bohusz - projekt dwóch willi bliźniaczych. Projekt i realizacja: 1936-1938. Por. Karpińska M., Wacław..., op. cit., s. 128-133; Wiśniewski M., Adolf..., op. cit., s. 144-147; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.71-73. 128 Por. Baczyńska M., Osiedle oficerskie w Krakowie, Rocznik Krakowski, T. LXXX, 2014, s. 157-178; Zbroja B., Architektura..., op. cit., s. 74-75; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.68-71. 129 Por. Zbroja B., Architektura..., op. cit., s. 274-276. 130 Autor: Roman Piotrowski, współpraca Wacław Nowakowski; projekt i realizacja: 1930-33. Por. Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.47-48; Karpińska M., Wacław..., op. cit., s. 109. 131 Obecnie Kino-teatr "Tęcza" i Dom Kultury. Autor: Fryderyk Tadanier, Michał Zakrzewski; projekt i realizacja: 1935-38. Por.Twardowska K., Fryderyk..., op. cit., s. 142-145; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 224-226; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.48-49; Zbroja B., Myślik K., Nieznany ..., op. cit.,s. 238-240; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Karty" w zasobach MPWKZ 2016r.. 132 Domy oficerów i podoficerów Wojska Polskiego; ul. Lubelska/ul. Wrocławska/ul. Śląska. Autor: Bolesław Handelsman-Targowski; projekt i realizacja: 1928-30. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 122-123; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s. 49-51. 126 127

kompozycyjnej zespołu akcentowany jest przez dwie eleganckie wille bliźniacze, tzw. Dyrektorskie, których kompozycja fasad jest wynikiem ich wewnętrznego układu funkcjonalnego. Realizowano także pojedyncze wille rozmieszczone wśród zabudowy wielorodzinnej, a do takich należą na przykład osadzone emocjonalnie w historyzującym wyrazie Willa Weissów133(42) i Willa Lewalskich134 przy ul. Krupniczej, Dom Lewandowskich135 przy ul. Salwatorskiej i Willa dr Rosenhaucha przy ul. Lea.136(43) Modernistycznym domem jest z kolei realizacja przy al. Focha przy Błoniach137 i funkcjonalistyczna willa fabrykanta Cz. Śmiechowskiego przy ul. św. Bronisławy138. Jeszcze innym przykładem architektury, tym razem o romantycznym charakterze jest willa własna Adolfa Szyszko-Bohusza w Przegorzałach:139(44) "Na skale 70 metrów nad poziomem Wisły z rozległym widokiem aż po Tatry, wykonana z miejscowego kamieni a wapiennego i cegły (...)." W Krakowie nie został wypracowany taki model funkcjonalnej zabudowy mieszkaniowej w duchu bauhausu i CIAM, jaki miał miejsce w Warszawie, a w szczególności w ramach Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Niemniej powstało wiele interesujących rozwiązań w duchu "ogrodowym" realizowanych czy to w ramach zwartej zabudowy miejskiej czy na przyległych do niej terenach. Kraków w planach z okresu międzywojennego miał być miastem "zatopionym" w zieleni parków, ulic, ogrodów przed budynkami i ogrodów wewnątrz kwartałów zabudowy. Uwolnienie tzw. Rewersów Demolacyjnych Twierdzy Kraków pozwoliło na wytyczenie planów dla zabudowy zachodnich rejonów miasta, m.in. na Zwierzyńcu i Krowodrzy, obejmujących również przyległe wsie i obszary katastralne. Plan Wielkiego Krakowa140 był taką perspektywiczną wizją urbanistyczna rozwoju miasta, wyłonioną w konkursie z 1910 roku, jeszcze za czasów zaboru austriackiego. Zakładał on porządkowanie i rozwój miasta w oparciu o promienisto-koncentryczny układ przestrzenny, kontynuowany w rozwoju miasta przez wiele lat po wojnie. Plan regulacyjny Wielkiego Krakowa był pierwszym takim zamierzeniem planistycznym w Polsce, a dla samego Krakowa był drugim po lokacji miasta w 1257 roku, tak 133 ul. Krupnicza 31. Autor: Franciszek Mączyński. Projekt i realizacja: 1922-1923. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 48-50; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s. 74-75. 134 ul. Krupnicza 42. Autor: Ludwik Wojtyczko i Stanisław Filipkiewicz. Projekt i realizacja 1923-1924. Obecnie Konsulat Austriacki. Por. M. Wiśniewski, Ludwik ..., op.cit., s. 31-36; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 58-60. 135 ul. Kraszewskiego 22/ul. Salwatorska 9. Autor: Ludwik Wojtyczko. Projekt i realizacja: 1923-1925. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 64-66. 136 ul. J. Lea 10, obecnie Samorządowe Kolegium Odwoławcze. Autor: Wacław Krzyżanowski; projekt i realizacja: 1925-27 (28?). Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 102-103; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.75-77; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Karty" w zasobach MPWKZ 2017r.. 137 al. F. Focha 37. Autor: J. Burzyński; projekt i realizacja: 1937-39. Por. Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.78-79. 138 ul. Św. Bronisławy 23. Autor: Ludwik Wojtyczko; projekt i realizacja: 1936-37. Por. Ochęduszko R., Patrząc w stronę nowych dzielnic [w:] Modernizmy. ..., op. cit., s. 112-113. 139 Cyt. [z:] "Architekt" 6-7/1930, s.25-35. Willa własna Adolfa Szyszko-Bohusza, zwana także Willą Odyniec. Por. Wiśniewski M., Adolf..., op. cit., s. 126-129. 140 Por. Seibert K., Plan Wielkiego Krakowa, Kraków 1983; Praca zbiorowa, Wielki Kraków, red. Małecki J.M., seria "Kraków w dziejach narodu", Kraków 2011.

zdefiniowanym. Po odzyskaniu niepodległości kontynuowano jego idee. W latach 20. XX wieku rozwój urbanistyczny, jak pisze Janusz Bogdanowski: "(...)zaskakuje swoistym rozmachem i własnym obliczem do dziś widocznym w krajobrazie miasta i to zarówno śródmieścia jak ówczesnych przedmieść." 141 Wraz z odrodzeniem się państwowości w 1918 roku powstała potrzeba budowy nowoczesnego państwa142. To dążenie do nowoczesności widoczne jest szczególnie w urbanistyce i architekturze mieszkaniowej wielorodzinnej. Sprowadziło się to między innymi do realizacji modernistycznych idei CIAM: światło, zieleń, powietrze. Wiązało się zatem z odejściem od dotychczasowych rozwiązań, w których były ciemne i ciasne podwórka, brak zielonych dziedzińców i brak nowoczesnych rozwiązań sanitarnych. W zamian wprowadzano otwarte przestrzenie ogrodowe, którymi łączyły się podwórza poszczególnych budynków zabudowy kwartałowej. Widoczne to jest także w jakości wykonywanych projektów i dominującej w nich funkcjonalności oraz szczególnie w dążeniu do zapewnienia jakości życia mieszkańców miasta. W Krakowie najwyraźniej dostrzec można to w zabudowie kamienic w ciągu alei Trzech Wieszczów i przyległych im ulic wytyczonych na odzyskanych terenach. Jeszcze w czasach zaboru austriackiego zaplanowano budowę reprezentacyjnych alei w miejsce kolei rokadowej, na wzór wiedeńskiego Ringu.143 Wzdłuż ich przebiegu, a także na terenach sąsiednich, położonych na zachód miasta, możliwa stała się realizacja wspomnianej, nowoczesnej zabudowy, a w szczególności zabudowy mieszkaniowej144. Na szczególną uwagę zasługują takie budynki jak Dom Profesorów UJ145 (45)[il.3.1.23.] przy al. Słowackiego/ul. Łobzowskiej czy kamienica mieszkalna przy ul. Lenartowicza (Dom pod Strzelcem)146 (46)[il.3.1.24.] i kamienica na rogu al. Słowackiego i ul. Mazowieckiej oraz budynek przy ul. Grottgera w narożniku z al. Słowackiego, z przeszkloną na całej wysokości klatką schodową. Poza obszarem związanym z alejami Trzech Wieszczów za szczególnie interesujące kamienice można śmiało uznać tzw. Dom pod Pszczółkami przy ul. św. Marka147 (47)[il.3.1.25.]. Bogdanowski J., Szkic z dziejów kompozycji urbanistycznej Krakowa doby międzywojennej [w:] Kraków międzywojenny, Kraków 1988, s. 60. 142 Por. Szczerski A., Modernizacje, Kraków 2010. 143 Wytyczone zostały na wzór wiedeńskiego Ringu, jeszcze za czasów zaboru austriackiego. Wobec sprzeciwu władz austriackich nie uzyskały tej skali, tak aby nie konkurowały z Wiedniem. 144 Por. Bogdanowski J., Szkic..., op. cit., s. 57-69. 145 al. J. Słowackiego 15/ul. Łobzowska 63. Autor: Piotr Jurkiewicz, Ludwik Wojtyczko, Stefan Żeleński; projekt i realizacja: 1929-31. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 148-151; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.57-58. 146 ul. T. Lenartowicza 13. Autor: Jan Spira, Edward Kreisler; projekt i realizacja: 1938-40. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 292-295; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.40-41;Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Karty" w zasobach MPWKZ 2016r.. 147 ul. św. Marka 8. Autor: Fryderyk Tadanier, współpraca Stefan Strojek; projekt i realizacja: 1937-38. Por.Twardowska K., Fryderyk..., op.cit., s. 101-105; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 264-265; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.150-151;Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Opracowanie badawcze - ul. św. Marka 8" w zasobach MPWKZ 2017r.. 141

Ważnym dla miasta i jego rozwoju, był plan zaproponowany przez Kazimierza Dziewońskiego (tzw. Plan Dziewońskiego) [il.3.1.30.] czyli Plan inwestycyjny na lata 1937/1938-1943/1944, kontynuowanym po II wojnie światowej ale także w pewnej części również przez okupacyjne władze niemieckie. Podstawową ideą było scalenie siedmiu dzielnic-miast ogrodowych objętych planem Wielkiego Krakowa w promieniście rozchodzące się założenia, "satelity-miasteczka" o małej intensywności zabudowy, z koncentrującym ją placem -"rynkiem", otoczonych rozchodzącymi się od nich pasmami zieleni. Krakowska modernistyczna architektura międzywojenna odróżnia się na przykład od warszawskiej czy katowickiej i lwowskiej, a także od architektury nowopowstającej Gdyni i miast Centralnego Okręgu Przemysłowego większą dekoracyjnością i wolniejszym odchodzeniem od historyzujących form, co określane jest mianem "Szkoły Krakowskiej". Charakterystyczne dla niej jest łączenie stylistyki, w której modernizm czerpie z rodzimych lub historycznych, często ludowych form, a nowoczesne rozwiązania otrzymują stylizowany detal użyty na przykład w formie płaskorzeźb, godeł i obramień. Jednak to powolniejsze i "krakowskie" przyswajanie modernizmu pozwoliło na jego trwalsze, pewniejsze i zindywidualizowane zadomowienie się w późniejszej myśli architektonicznej i urbanistycznej. Widoczne jest to między innymi w wyrazistości stylu narodowego modernizmu przedwojennych realizacji oraz towarzyszących im artystycznych i plastycznych wypowiedzi. Przykładem mogą być takie zdobienia budynków – kamienic, jak te na Domu Profesorów UJ przy pl. Inwalidów 4148 (48)[il.3.1.26.] w duchu nawiązującym do koronkowego art decore i w Domu czynszowym Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych we Lwowie przy pl. Inwalidów 6/ul. Sienkiewicza 2,149(49) o ekspresjonistycznym wyrazie i trójkątnej artykulacji oraz ze stylizowanym na "ludowo" detalem. Osobny rozdział w architektonicznych realizacjach międzywojennych stanowią projekty sakralne, o których można powiedzieć, że w większości są to nowoczesne i nierzadko śmiałe rozwiązania architektoniczne, konstrukcyjne i plastyczne. Do wybitnych przykładów modernizmu przedwojennego należą takie obiekty jak kościół św. Stanisława Kostki na Dębnikach150 (50)[il.3.1.27.], kościół Matki Boskiej pl. Inwalidów 4. Autor: Piotr Jurkiewicz, Ludwik Wojtyczko, Stefan Żeleński; projekt i realizacja: 1924-28. Por. M. Wiśniewski, Ludwik ..., op.cit., s. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 88-89; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.55-57; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Karty" w zasobach MPWKZ 2016r.. 149 pl. Inwalidów 6/ul. Sienkiewicza 2-2a/ul. Pomorska 1. Autor: Wacław Nowakowski. Projekt i realizacja: 1927-1929. Jeden z czołowych przykładów dekoracyjnej architektury "szkoły krakowskiej". Por. M. Karpińska, Wacław ..., op. cit., s. 102-107; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 112-116; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.54-55. 150 ul. Konfederacka 6. Autor: Wacław Krzyżanowski; projekt: 1931-32, realizacja: 1932-38. Por. Nowak J.T., Wokół Rynku .., op. cit., s. 44-47; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 158-159; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.94-95; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Opracowanie badawcze - ul. św. Marka 8" w zasobach MPWKZ 2017r.. 148

Zwycięskiej w Borku Fałęckim przy ul. Zakopiańskiej151 (51)[il.3.1.28.], kościół św. Szczepana przy placu Axentowicza152 (52)[il.3.1.29.], czy mało znany, nieduży kościół św. Kazimierza Królewicza na Grzegórzkach.153 (53) W zakresie rozwoju przemysłowej aktywności Kraków nie wytrzymał konkurencji gospodarczego giganta, jakim był Górny Śląsk. Katowice wyparły Kraków z poważnych udziałów w handlu węglem i stalą. Duży wpływ na to miał brak (do 1934 roku) bezpośredniego połączenia kolejowego z Warszawą. Mimo to, przez cały okres dwudziestolecia, Kraków był najsilniejszym obok Warszawy, Katowic i Poznania, ośrodkiem handlowym i znaczącym ośrodkiem przemysłowym. W latach 1918 - 1939 powstają w mieście nowe fabryki, takie jak kosmetyków „Miraculum” (1924), zakłady gumowe „Semperit” (1926), fabryka kabli „Kabel” (1928), fabryka tytoniowa w Czyżynach (1938), rozbudowano zakłady sodowe „Solvay" w Borku Fałęckim (1921). Dzielnice Grzegórzki, Zabłocie i Podgórze były w tym czasie przemysłowym zapleczem Krakowa, co znalazło kontynuację również po wojnie. Nowo powstające zakłady nie zmieniły jednak samego oblicza miasta, zwłaszcza w jego centralnej oraz lewobrzeżnej części i Kraków nadal pozostał miastem z przewagą elementu inteligenckiego. Życie naukowe w okresie międzywojennym nadal intensywnie rozwijało się wokół Uniwersytetu Jagiellońskiego i Polskiej Akademii Umiejętności. W 1923 roku położono kamień węgielny pod budowę Akademii Górniczej (dziś Akademia Górniczo - Hutnicza), która prędko stała się przodującą uczelnią techniczną w kraju. W 1925 roku założono w mieście Wyższe Studium Handlowe (dziś Akademia Ekonomiczna), kolejną wyższą uczelnię. Działała Szkoła Przemysłowa i Akademia Sztuk Pięknych, przez pewien okres z Wydziałem Architektury, Nie było jednak samodzielnej, politechnicznej uczelni architektonicznej, z uwagi na wiodącą w tym rolę Politechniki Lwowskiej. Na Kawiorach rozpoczęto budowę domów akademickich, które rozrastały się w coraz większe miasteczko studenckie. Kraków stawał się miastem akademickim, odmładzając znacznie swoje oblicze. Odzyskanie niepodległości wzmogło i zaktywizowało działania związane z opieką nad zabytkami i ich ochroną, również w Krakowie. Społeczną opiekę regulował wydany w dniu 31 października 1918 roku, jeszcze przez Radę Regencyjna Królestwa ul. Zakopiańska 86. Autor: Tadeusz Ruttié; projekt: 1936-37; realizacja: 1937-47. Nie ukończony przed wojną, a w czasie okupacji niemieckiej znajdowały się tu magazyny. Por. Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 252-253; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.98-99. 152 ul. H. Sienkiewicza 17-19. Autor: Franciszek Mączyński; projekt: 1926-33, realizacja: 1933-38. Projekt F. Mączyńskiego postał na bazie projektu Zdzisława Mączeńskiego, ale jest od niego całkowicie odmienny. Por. . Por. H. Postawka-Lech, W cieniu kościołów i synagog. Życie religijne międzywojennego Krakowa [w:] Modernizmy. ..., op. cit., s. 66-70; Zbroja B., Architektura... op. cit., s. 88-89; Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.95-96; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Karty" w zasobach MPWKZ 2015r.. 153 ul. Grzegórzecka 7 8. Autor: Franciszek Mączyński; projekt i realizacja: 1934-40/48 (wykończenie). Por. Żychowska M.J., Między..., op. cit., s.96-97; http://www.grzegorzki.diecezja.pl/ [dostęp: 29.08.2018]. 151

Polskiego, Dekret o opiece nad zabytkami kultury154. W Dekrecie tym zabytki zdefiniowano jako "wszelkie nieruchome i ruchome dzieła świadczące o sztuce i kulturze epok ubiegłych, istniejące nie mniej niż 50 lat."155 Nie zdefiniowano w nim jednak żadnych pojęć związanych z ochroną zabytków, pozostawiając to do decyzji fachowców i osób odpowiedzialnych urzędowo. Dopiero blisko 10 lat później sprecyzowano je w pewnym stopniu, dając jednocześnie konserwatorom uprawnienia do działań dla zapewnienia ochrony zabytkom nieruchomym, w tym realizacjom architektonicznym. Kwestie te regulowało Rozporządzenie Prezydenta RP o opiece nad zabytkami z dnia 6 marca 1928 roku, które skutecznie funkcjonowało w mocy ustawy aż do 1962 roku.156 W odniesieniu do pojmowania wartości zabytkowej opierano się w okresie międzywojennym głównie na teorii Aloisa Riegla. Popularyzowano jednocześnie ideę ochrony zabytków w szerokich kręgach społeczeństwa w myśl zasady "konserwować a nie restaurować".157 O postawie rządowej w kwestii zabytków świadczy między innymi to, że zalecano aby nie działać drogą zakazu, ale drogą opinii społecznej, którą "czynniki rządowe powinny umieć wywołać".158 Ważna była dbałość o zachowanie charakteru zespołów staromiejskich i uwzględnianie w planach regulacyjnych ochrony tych zespołów, tak jak to miało miejsce między innymi w Krakowie. Wywodzący się z krakowskiego środowiska późniejszy Generalny konserwator zabytków (1930-1937) Jerzy Remer podjął się wypracowania pierwszego systematycznego programu konserwatorskiego pod hasłem naufragio eripere (ocalić od zniszczenia),które towarzyszyło mu w działalności na rzecz ochrony dóbr kultury, w tym dzieł dawnej architektur. Jednocześnie pracami na Wawelu (od 1906 roku), podobnie jak w innych rezydencjach rządowych w Polsce, kierował z kolei inny krakowski konserwator, architekt Adolf Szyszko-Bohusz, który prowadził je tu do połowy 1946 roku. Aktywność i zaangażowanie w kwestie ochrony zabytków uwidoczniła się także w uczestnictwie polskiej delegacji w 1931 roku na międzynarodowej Konferencji, która uchwaliła Kartę Ateńską Konserwacji Zabytków159. W Karcie tej zapisano miedzy innymi, że "dominuje tendencja do powstrzymywania się od pełnej restauracji i unikania związanego z nią ryzyka", a także zwrócono uwagę na kolejną, pozytywną tendencję jaką jest przedkładanie interesu społecznego nad prywatny. Smutną refleksję stanowi, że obecnie mamy najczęściej do czynienia z sytuacja odwrotną, gdzie interes prywatny jest najważniejszy, a co gorsza na obronę takiej postawy szafuje się niekiedy ustawą zasadniczą. Dz. Pr. Nr 16, poz. 36. Por. Gmurek J. (red.), Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach 1918-1998, Warszawa 1998, s.31. 156 Dz. U. Nr 29/1928, poz. 265. Wyjątek stanowiły ograniczenia wynikające z Konkordatu zawartego w 1925 roku pomiędzy Rządem RP, a Stolicą Apostolską, dotyczące dóbr kościelnych. 157 Por. Rymaszewski B., Polska ochrona zabytków, Warszawa 2005, s. 54-56. Wg autora za podstawową pozycję dotyczącą filozofii konserwatorskiej okresu międzywojennego należy przyjąć rozprawę "Pierścień sztuki" zawartą w książce autorstwa Alfreda Lauterbacha z 1929r. 158 Ibidem, s. 56. 159 Por. Vademecum..., op. cit., s. 27-29. Konferencja w dniach 21-30 października 1931r., w Atenach. Polskę reprezentowali: historyk sztuki Alfred Lauterbach oraz architekci Jarosław Wojciechowski i Marian Lalewicz. 154 155

Ówczesną sytuację w Polsce, po okresie 123 lat zaborów i wpływu kultur zaborców na poszczególne części Polski, trafnie określają przy tym słowa zawarte w memoriale propagandowym Ministerstwa Kultury i Sztuki: "Nie da się naszej ojczyzny zespolić; trzeba szukać innej drogi - tą drogą jest jedynie nasza kultura."160 Wybuch II wojny światowej uniemożliwił dokończenie szeregu zamierzeń i prowadzonych realizacji. Część inwestycji kończono w trakcie okupacji niemieckiej, część jeszcze po zakończeniu wojny. Do takich budynków należą wspomniane wcześniej: Muzeum Narodowe, Bank Rolny, Miejska Hala Targowa. W zakresie związanym z urbanistyką i przestrzenią miejską władze niemieckie kontynuowały w zasadzie założenia Planu Dziewońskiego, a także poczyniono szereg rozwiązań dla poprawy funkcjonowania miasta i jego infrastruktury. Sama wojna spowodowała znaczące straty w krakowskim środowisku architektonicznym, w szczególności wśród architektów żydowskiego pochodzenia. Przed wojną byli oni projektantami szeregu znaczących obiektów i ich wpływ na dziedzictwo architektoniczne miasta jest do dzisiaj widoczny. Po wojnie szeregi architektoniczne w Krakowie zasilili architekci z innych części Polski, w szczególności z utraconych ziem na wschodzie, a także przejściowo, m.in. pochodzący z Warszawy i Wrocławia. Dziedzictwo architektonicznych i urbanistycznych realizacji XX-lecia międzywojennego w Krakowie przetrwało czas wojny, zniszczeniu w mieście uległa bowiem głównie infrastruktura. Wpływ tego dziedzictwa oraz międzywojenne wykształcenie architektów i ich praktyka projektowa w duchu modernizmu miały ogromny wpływ na powojenną architekturę i urbanistykę, nie tylko w Krakowie.

160

Szerzej: Rymaszewski B. Polska..., op. cit., s. 49-54.

LEGENDA MAPY Lata 1918-1939. XX lecie międzywojenne. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20) (21) (22) (23) (24) (25) (26) (27) (28) (29) (30) (31) (32) (33) (34) (35) (36) (37) (38)

Dom Studencki "Żaczek" (d. im. Prezydenta I. Mościckiego) i "Rotunda", ul. Oleandry 1/ al. 3 maja - [il.3.1.1.] Dom im. Józefa Piłsudskiego, al. 3maja 7/ul. Oleandry 2 - [il.3.1.2.] Schronisko Młodzieżowe (d. Miejski Dom Wycieczkowy), ul. Oleandry 4 - [il.3.1.3.] Park Jordana Miejski Stadion Sportowy (obecnie TS Wisła), al. 3 maja 23 Błonia Krakowskie Muzeum Narodowe - Nowy Gmach, al. 3 maja 1 - [il.3.1.4.] Biblioteka Jagiellońska - Stary Gmach, al. A. Mickiewicza 22 - [il.3.1.5.] Miejska Hala Targowa, ul. I. Daszyńskiego 3 - [il.3.1.6.] Bank Rolny, ul. J. Dunajewskiego 8 - [il.3.1.7.] Dom Plastyków, ul. Łobzowska 3 - [il.3.1.8.] Budynek Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Nowy Gmach, ul. J. Dunajewskiego 3 [il.3.1.9.] Dom Śląski, ul. Królewska/ul. Pomorska 2 - [il.3.1.10.] Dom mieszkalny Funduszu Emerytalnego, pl. Szczepański 5 / ul. Reformacka - [il.3.1.11.] Budynek Towarzystwa Ubezpieczeniowego "Feniks", ul. Basztowa 13-15/Rynek Kleparski [il.3.1.12.] Dom Kolejarza, ul. św. Filipa 6 - [il.3.1.13.] Dom czynszowy Towarzystwa Ubezpieczeniowego "Feniks", Rynek 41 / ul. św. Jana 2 Dom Kultury "Solvay" (d. Kasyno Pracownicze Zakładów Sodowych "Solvay"), ul. Zakopiańska 62 - [il.3.1.14.] Dom pracowników PKO (d. Pocztowej Kasy Oszczędności), ul. Librowszczyna 10/ul. M. Zyblikiewicza 5 - [il.3.1.15.] Siedziba Związku Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej, ul. ul. Krupnicza/Skarbowa [il.3.1.16.] Pocztowa Kasa Oszczędności, ul. Wielopole / Planty Dietlowskie Pałac Prasy (d. Gmach Ilustrowanego Kuriera Codziennego), ul. Wielopole 1/ul. Starowiślna 2 - [il.3.1.17.] Poczta Główna, ul. Westerplatte 20 Izba Skarbowa, ul. Skarbowa Bank Polski, Pl. J. Matejki / ul. Basztowa Kasa Chorych ul. Batorego 3 Gmach Główny AGH, al. A. Mickiewicza 30 - [il.3.1.18.] Dom Studentek "Nawojka" (d. Dom Polskiego Stowarzyszenia Studentek UJ "Jedność"), ul. W. Reymonta 11 Szkoła Podstawowa, ul. Blachnickiego 1 Wyższe Seminarium Duchowne OO. Paulinów (d. gimnazjum i internat), ul. Skałeczna 16 [il.3.1.19.] Przedszkole Samorządowe nr 44 (d. Dom Dziecka), ul. J. Żuławskiego 9 Śląskie Seminarium Duchowne, al. A. Mickiewicza 3-5 / ul. Sz. Humberta 4-6 Częstochowskie Seminarium Duchowne ul. Bernardyńska 3 YMCA, ul. Krowoderska 8/ul. Biskupia 19 - [il.3.1.20.] Park Bednarskiego Osiedle mieszkaniowe (d. Powiatowej Komunalnej Kasy Oszczędności) na Cichym Kąciku [il.3.1.21.] Osiedle Oficerskie, na Rakowicach Osiedle Legionowe, na Dębnikach

(39) (40) (41) (42) (43) (44) (45) (46) (47) (48) (49) (50) (51) (52) (53) (54)

Osiedle Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ul. J. Fałata Osiedle Robotnicze, ul. Praska - [il.3.1.22.] Osiedle Wojskowe, ul. Wrocławska/Lubelska Willa Weissów, ul. Krupnicza 31 Samorządowe Kolegium Odwoławcze (d. Willa dr. Rosenhaucha), ul. Lea 10 Willa A. Szyszko-Bohusza, ul. Jodłowa 13a Dom Profesorów UJ, al. J. Słowackiego 15/ul. Łobzowska 63 - [il.3.1.23.] Kamienica mieszkalna, ul. T. Lenartowicza 13 - [il.3.1.24.] Dom pod Pszczółkami, ul. św. Marka 8 - [il.3.1.25.] Dom Profesorów UJ, pl. Inwalidów 4 - [il.3.1.26.] Dom czynszowy (d. Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych we Lwowie), pl. Inwalidów 6 / ul. H. Sienkiewicza 2 Kościół św. Stanisława Kostki, ul. K. Pułaskiego 15/ul. Konfederacka 6 - [il.3.1.27.] Kościół pw. Matki Bożej Zwycięskiej, ul. Zakopiańska 86 - [il.3.1.28.] Kościół św. Szczepana przy placu Axentowicza, ul. H. Sienkiewicza 17 - [il.3.1.29.] Kościół św. Kazimierza Królewicza, ul. Grzegórzecka 78 Park Krakowski

Rozdział 3.2. Lata 1939-1945. Okupacja niemiecka

Kraków był jednym z pierwszych polskich miast zajętych przez oddziały niemieckie, co miało miejsce 6 września 1939 roku. W dniu 26 października Kraków został stolicą Generalnego Gubernatorstwa161, w którym władzę objął jako Generalny Gubernator dr Hans Frank. Na swoją siedzibę obrał Wawel nazywany podczas okupacji "Krakauer Burg", a samo miasto określano mianem niemieckiej "Norymbergii Wschodu"162. Niemieckie władze okupacyjne lokując w Krakowie stolicę" Generalnej Guberni, traktowały miasto jak miasto niemieckie. Wpływ na to miał pośrednio fakt, że lokowane było ono na prawie magdeburskim163, podobnie jak Wrocław, stąd można było je uznać za „germańskie”. Nie bez znaczenia było także 123 letnie władanie przez austriaków (od 1795 roku, po III Rozbiorze Polski) Krakowem, miastemtwierdzą. Wybór Krakowa na stolicę tego "protektoratu" z pewnością miały wpływ również takie czynniki jak zniszczenie we wrześniu Warszawy i tamtejszego Zamku Królewskiego oraz brak zniszczeń wojennych w Krakowie, a w tym istnienie Zamku Królewskiego na Wawelu posiadanie przez miasto wielu nowoczesnych, nowych budynków użyteczności publicznej i mieszkalnych powstałych w XX - leciu międzywojennym.164 Zaanektowano je w znacznej części na siedziby urzędów i instytucji GG oraz organizacji ulokowanych w okupowanym Krakowie zmieniając ich funkcję, a w niektórych przypadkach zmieniono nazwy pozostawiając dotychczasowe przeznaczenie. Przykładowo w Domu im. Józefa Piłsudskiego (1) przy ul. Oleandry ulokowano Dowództwo SS i Policji, w Budynku Głównym AGH - Rząd GG (2), w Bibliotece Jagiellońskiej - Bibliotekę Państwową GG (3), w Muzeum Narodowym Kasyno (4), w Domu Śląskim - Gestapo (5). Wykorzystanie reprezentacyjnych budynków dotyczyło także historycznych obiektów, jak przykładowo w Pałacu pod Generalne Gubernatorstwo (czasem Generalna Gubernia, w skrócie GG; Generalgouvernement für die besetzten polnischen Gebiete, dosłownie Generalne Gubernatorstwo dla okupowanych ziem polskich) – jednostka administracyjno-terytorialna utworzona na podstawie dekretu Adolfa Hitlera z 12 października 1939 z mocą obowiązującą od 26 października 1939, obejmująca część okupowanego wojskowo przez Niemcy terytorium II Rzeczypospolitej, która nie została wcielona bezpośrednio do Rzeszy. Proklamacja Generalnego Gubernatorstwa przez Rzeszę była sprzeczna z prawem międzynarodowym (konwencja haska IV z 1907 r.) i w konsekwencji nielegalna. Dlatego też Generalne Gubernatorstwo nie było podmiotem prawa międzynarodowego ani publicznego. Wszystkie akty władz Generalnego Gubernatorstwa, stanowiących jedynie władzę okupacyjną, de iure były bezskuteczne w międzynarodowych stosunkach prawnych (pozbawione skutku od chwili wydania aktu prawnego). [za:] Wikipedia https://pl.wikipedia.org/wiki/ Generalne_Gubernatorstwo (dostęp: 14.08.2018). 162 Schenk D., Krakauer Burg. Wawel jako ośrodek władzy Generalnego Gubernatora Hansa Franka w latach 1939-1945, Kraków 2013, s. 78-80. W grudniu 1941r. oficjalnie nazwę "Kraków" zastąpiono przez "Krakau". 163 Lokacja miasta przeprowadzona w oparciu o prawo magdeburskie i prawo lokacyjne na nim oparte wydane przez księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego 5 czerwca 1257. Zdarzenie to nadało miastu nową formę organizacyjno-prawną i nowy kształt urbanistyczny. Upamiętnia to.tablica w przedsionku Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, w Pałacu pod Krzysztofory. 164 Szerzej w Rozdziale 4.3.. 161

Baranami ulokowana została siedziba Szefa dystryktu krakowskiego (6), w Collegium Novum - Urząd Statystyczny GG (7), w Collegium Maius - Instytut Niemieckiej Pracy na Wschodzie (8), w budynek Towarzystwa "Feniks" - Urząd Propagandy GG (9), Teatr im. J. Słowackiego przemianowano na Państwowy Teatr GG (10), a Gmach Polskiej Kasy Oszczędności na Niemiecką Pocztę Wschodnią,165(11) Kamienica Pod Kruki - siedziba NSDAP w GG . (12) W " Krakauer Zeitung" pisano wtedy: "Centrum niemieckości w okolicach nadwiślańskich może być tylko stary niemiecki Kraków. Celem Niemców jest zrobienie z Krakowa rzeczywistej stolicy GG w dziedzinie kulturalnej, jak również w dziedzinie budownictwa. Kraków (...) jest zarówno przez swoją historię, jak również przez swoją sytuację i położenie miastem, które się najlepiej nadaje w tym kraju do tego by był punktem krystalizacyjnym niemieckiego życia politycznego i kulturalnego." 166 Zakładano szybki rozwój Krakowa jako niemieckiego miasta, które potrzebowało przestrzeni, stąd w 1941 roku poszerzono jego granice167, w zgodzie z przedwojennym planem Kazimierza Dziewońskiego. W latach 1941-1943 (i częściowo aż do wyzwolenia) prowadzono wiele inwestycji dotyczących infrastruktury miejskiej szczególnie w nowo przyłączonych do Krakowa terenach zabudowie o charakterze wielskim, na których brakowało wodociągów, kanalizacji i utwardzonych dróg ale mieszkańcy "starego" Krakowa w obawie o środki inwestycyjne nie byli z tego zadowoleni. Przebudowywano ulice i kontynuowano rozpoczęte inwestycje w tym zakresie168. Wyburzano chaotyczną zabudowę, porządkując przestrzeń wewnątrz miasta, co mimo opresji dotyczących ludności uznane zostało za pożyteczne. Rozbudowano krakowski węzeł kolejowy, zgodnie z wcześniejszymi krakowskimi planami169, w ramach czego wybudowano m.in. w latach 1942-1943 istniejącą do dzisiaj kolej obwodową pomiędzy stacjami Kraków-Łobzów i Kraków-Płaszów wraz z wiaduktem przy ul. Dekerta. (13) Omijała ona Dworzec Główny, którego okolice Por. ibidem, s.43; Schenk D., Krakauer..., op. cit., s. 78-80, 101-102.. Cyt. [za:] Chwalba A., Okupacyjny Kraków, Kraków 2015, s. 41. 167 Granice poszerzono zrządzeniem Wydziału Głównego Spraw Wewnętrznych rządu GG z dnia 28 maja 1941r (obowiązujący od 1 czerwca 1941r)., na mocy którego stworzono "Die Regierung Stadt Krakau". Obszar miasta został powiększony niemal czterokrotnie, do ponad 165 km kwadratowych; włączono 2 gminy i 28 gromad wiejskich. Utrzymano przy tym promienisty układ przestrzenny. W 1945r. Miejska Rada Narodowa Krakowa zatwierdziła te granice, a potwierdzono rozporządzeniem Rady Ministrów z 25 października 1948 r. (obowiązujący od 18 stycznia 1945). Por. Chwalba A., Okupacyjny..., op. cit., s. 33-36; R. Sady, Kraków i jego dzielnice 1945–2002, Kraków 2003, s. 130; R. Mydel, Kraków poszerzanie granic miasta i reorganizacja dzielnic administracyjnych, "Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne" 1977, nr 480, s. 24; APK, SMKr 5, Die Stadt Krakau [za:] Chwalba A., Okupacyjny..., op. cit., s. 33; Rozszerzenie granic Krakowa, "Krakauer Zeitung" 3 lipca 1941, https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/03/30/rozszerzenie-krakowa-w-1941-roku/ (dostęp:0 11.08.2018). 168Por. Plany przebudowy ulic Krakowa, "Krakauer Zeitung" 22 listopada 1941 [w:] https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/07/09/plany-przebudowy-ulic-krakowa/ (dostęp: 11.08.2011); Dworzec Główny - przebudowa okolicznych ulic, "Krakauert Zeitung" 9 lipiec 1941 [w:] https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/03/27/dworzec-glowny-przebudowa-okolicznych-ulic/ (dostęp: 11.08.2018). 169 Rozwinięciem planu H. Rittera jest powojenny projekt nowego centrum komunikacyjnego. Por. Chwalba A., Okupacyjny..., op. cit., s.59. 165 166

uporządkowano i odnowiono przy tym Dworzec Główny, w którego hali wykonano freski pokazujące widoki miasta. Na Zabłociu zlokalizowano szereg fabryk, często w dawnych przedwojennych obiektach, które przestawiono na potrzeby wojenne III Rzeszy, często je rozbudowując jak np. fabrykę mydła Śmiechowskiego czy młyn "Ziarno"170. Zorganizowano Ogródki działkowe w Cichym Kąciku, w ramach akcji dla lepszego zaopatrzenia ludności w żywność, planowano także realizację pasów zieleni dla poprawy przewietrzania miasta171.Uregulowano przebieg rzeki Wilgi na Ludwinowie wraz z jej ujściem do Wisły i prowadzono prace przy Bulwarach Wiślanych172. Pozostałością poniemiecką są również schrony przeciwlotnicze173. Kraków był miastem, w którym prowadzono najwięcej inwestycji komunalnych na okupowanych terenach Polski, również z wykorzystaniem polskich firm budowlanych, jako podwykonawców i z udziałem polskich architektów zatrudnionych w Wydziale Budownictwa174. Większość inwestycji została jednak wstrzymana wraz z klęską wojsk niemieckich na froncie wschodnim i ich wycofywaniem się oraz nastawieniem całej gospodarki okupowanej Polski, w tym Generalnej Guberni i samego Krakowa na potrzeby wojenne, co skutkowało brakiem środków finansowych i materiałowych, a także siły roboczej. Losy krakowskich architektów w okresie lat 1939-1945 były różne, najczęściej niezwiązane jednak z wykonywaniem zawodu architekta i prowadzeniem własnych praktyk projektowych. Wielu z nich, jak Zygmunt Gawlik i Ludwik Wojtyczko podjęło nauczanie w Szkole Budowlanej, nie mogąc kontynuować praktyki zawodowej, inni prowadzili w przedsiębiorstwa budowlane i zajmowali się wykonawstwem. Część architektów działała w ramach tzw. "Policji budowlanej" i należeli do niej między innymi Czesław Boratyński, Józef Gołąb, Antoni Mróz. Pewien wyjątek stanowiła grupa architektów zatrudnionych w Wydziale Budownictwa Zarządu m. Krakowa,

Salwiński J., Wokół ulicy Lipowej, Kraków 2011, s. 20-21. Por. Pasy zieleni winny poprawić położenie klimatyczne Krakowa, "Krakauer Zeitung", 17 października 1941 [w:] https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/06/12/powstanie-ogrodkowdzialkowych-przy-cichym-kaciku/; Wokół Krakowa rośnie pierścień terenów zielonych, "Krakauer Zeitung" 22 kwietnia 1943 [w:] https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2018/03/06/ogrodkidzialkowe-na-cichym-kaciku/ oraz [w:] Stworzenie niemieckich ogródków działkowych, "Krakauer Zeitung" 22 kwietnia 1943, (https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2018/03/24/stworzenieniemieckich-ogrodkow-dzialkowych-z-inicjatywy-starosty-miejskiego-rudolfapavlu/,(dostęp:11.08.2018); archiwalia w Archiwum Narodowym w Krakowie. 172 Bulwary Wiślane wybudowano w latach 1907-1913 według planów Romana Ingardena i miały po obu stronach Wisły służyć jako umocnienia przeciwpowodziowe i były również elementem projektowanego kanału Dunaj - Wisła-Dniestr. Prace adaptacyjne dla pieszej promenady rozpoczęto już w czasach II wojny światowej. Chwalba A., s. 449-451; Regulacja Wisły, Krakauer Zeitung" 27 wrzesień 1940, [w:] ttps://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/08/06/regulacja-wisly/ (dostęp:11.08.2018). 173 Istnieje inicjatywa wpisania do rejestru zabytków sześciu poniemieckich schronów: przy ul. Lea 15, Królewskiej 26-48 (pod boiskiem w rejonie ul. Konarskiego), Królewskiej 60-76, przy pl. Inwalidów i dwóch w parku Krakowskim. 174 Por. Broński K., Ruch budowlany w Krakowie pod okupacją hitlerowską, "Rocznik Krakowski" , T. 53 1987, s. 161-181; Kraków pod rządami wroga 1939-1945, red. J. Dąbrowski, Biblioteka Krakowska, nr 104, Kraków 1946, s.337; Schenk D., Krakauer..., op. cit., 107-112. 170 171

która powróciła do pracy w tym urzędzie, nie pełniąc jednak kierowniczych funkcji175. Dyrektorem tego Wydziału, w miejsce Czesława Boratyńskiego, został dr architekt Ernst. Stahl. W 1940 roku powołane zostało przez okupacyjne władze niemieckie biuro projektowe o nazwie "Hochbauamt" z austriackim inżynierem dr inż. Erykiem (?) Pohl'em na czele. Działalność biura prowadzona była w dwóch lokalizacjach na Rynku Głównym: w Pałacu pod Krzysztofory i w Pałacu Spiskim. Podstawową polską kadrę tego zespołu tworzyli architekci: Zbigniew Kupiec (ze Lwowa), Zbigniew Olszakowski (z Warszawy), Tadeusz Brzoza, Tadeusz Putasewicz (były pracownik Wydziału Zarządu m. Krakowa), (?).Sieniawski (z Nowego Sącza), Jan Misiąg (ze Śląska), Leszek Meszyński. W rezultacie tego biura działalności zrealizowano szereg obiektów plombowych, m.in. w rejonie Parku Krakowskiego, przy ulicach Szymanowskiego i Karłowicza oraz ul. św. Marka przy Plantach. Do znaczących realizacji architektoniczno-urbanistycznych należy osiedle - dzielnica mieszkaniowa dla urzędników Generalnego Gubernatorstwa przy obecnej ulicy Królewskiej176 (14)[il.3.2.1.]. Miało to być wzorcowe osiedle mieszkaniowe, wielorodzinne realizowane zgodnie z obowiązującą w architekturze niemieckiej tego okresu zasadą "Licht und Luft" (światło i powietrze). Zabudowa kształtowana była w pewnym rozproszeniu, z zielonymi, otwartymi dziedzińcami. Głównym autorem osiedla był wybitny przedwojenny architekt Zbigniew Kupiec, z którym współpracowało wielu krakowskich architektów. Była to największa inwestycja mieszkaniowa w GG177. Budynki zachowały się w większości w autentycznym kształcie, zachował się także układ urbanistyczny tego założenia. Pisano wtedy: "W tym obszarze będą przygotowane plany we współpracy z Urzędem Budowlanym Miasta. Chodzi tutaj o koncepcję rozszerzenia założenia budowlanego w pobliżu placu Inwalidów w Krakowie, które w przyszłości będzie niemiecką dzielnicą mieszkaniową.(...) Bezpośrednia bliskość dużego założenia parkowego i stosunkowo łatwa możliwość ochrony osiedla pozwala wykazać, że urzeczywistnienie tego projektu staje się wartościowym i pilnym. (...)Już tylko te wykończone budynki z poprzednich czasów zdradzają oznaki, niemieckiego smaku z zewnątrz, a wewnątrz niemieckiego porządku. Przy nich budynki z czasów byłego polskiego zarządu odróżniają się in minus jak dzień i noc. Uporządkowanie tej, wyraźnie wydzielonej, wyłącznie niemieckiej, dzielnicy mieszkaniowej zapowiada z pewnością generalne uporządkowanie miasta Krakowa. A to wyjdzie mu jedynie korzyść." 178

175 Byli to: Czesław Boratyński, Stefan Bularz, A. Chwalibogowski, Józef Gołąb, Czesław Marchewczyk, Edward Mitko, Antoni Mróz, Edward Nowak, Czesław Opaliński, Aleksander Sztorc, Zdzisław Styczeń, Frydelin Sachse, Antoni Uliński, Wilhelm Winkler, Witold Zagórski. 176 Wcześniej Wybickiego, po wojnie 18-go Stycznia, a w okresie okupacji niemieckiej Reichstrasse. Plany szczegółowe, w tym dla tego osiedla, ciągnącego się po obu stronach ulicy od obecnych ul. Józefitów do Nowowiejskiej, opracowywane były w Oddziale Planowania Miasta Krakowa. Jego Kierownikiem został czeski architekt Oskar Lang, który zastąpił na tym stanowisku Tadeusza Pielę (p.o. za Stanisława Czaplickiego). 177 Szerzej: A. Chwalba, Okupacyjny..., op. cit., s. 72-73; K. Broński, Ruch..., op. cit., s. 161-181. 178 Por. Niemieckie osiedle mieszkaniowe koło Parku Krakowskiego, "Krakauer Zeitung", 15 luty 1941 [za:] https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/

Inne projekty urbanistyczne Oddziału Planowania m. Krakowa, to m. in. wykonanie, w nawiązaniu do projektu Stanisława Tomkowicza z 1909 roku, ułatwiających komunikację pieszą podcieni na części ul. Grodzkiej (nr 40-42) (16)[il.3.2.2.] i w otoczeniu kościoła św. Idziego oraz przy ul. Krakowskiej (nr 1-5)179 (17)[il.3.2.3.]. Zbudowano w 1944 roku dzisiejszą ulicę Kamieńskiego i wytyczono trasę obecnej ulicy Marii Konopnickiej. Niezależnie od oficjalnych prac zespół architektów z "Hochbauamtu" w ramach działalności konspiracyjnej wykonał również studia budynków Starego Miasta i model całego miasta w skali 1:400, mając na uwadze ewentualność zburzenia Krakowa, a co w założeniu umożliwić by miało jego późniejszą odbudowę. Planowanie przestrzenne dla rozbudowy i modernizacji okupowanego Krakowa powierzono lipskiemu projektantowi, dr arch. Hubertowi Ritterowi. Jest o głównym autorem projektu nowego planu ogólnego (generalnego) Krakowa wykonanego na zlecenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy, a który nie został ostatecznie przyjęty. Według założeń opracowanego wtedy dokumentu "Generalbebauungsplan von Krakau" miasto miało otrzymać nowy wygląd urbanistyczny, który uczyniłby z niego "wzorowe miasto niemieckie". W jego ramach opracowano kilka wariantów lokalizacji i koncepcji Dzielnicy Rządowej, której lokalizację przewidywano na Dębnikach i Błoniach. Plan Rittera częściowo był kontynuacją myśli urbanistycznej zawartej w przedwojennym planie Kazimierza Dziewońskiego z lat 1935-1939, oczywiście bez zabudowy Błoń. Śmiałym zamysłem urbanistycznym niemieckiego okupanta były plany dla Dębnik i częściowo Ludwinowa, jako nowej, reprezentacyjnej dzielnicy180 (18)[il.3.2.4.] w zieleni łączącej ją z Bulwarami Wiślanymi, na oczyszczonym ze starej zabudowy i podwyższonym terenie. Te ciekawe formalnie ale dość totalitarne rozwiązania zaproponowane dla Dębnik nie zostały zrealizowane i nie znalazły odzwierciedlenia w powojennych projektach. Wyjątek stanowi wspomniane wytyczenie trasy ul. M. Konopnickiej. Innym zamierzeniem architektonicznourbanistycznym było wybudowanie na Błoniach monumentalnego zespołu w narodowosocjalistycznym stylu oraz przewidywane w związku z tym wyburzenie kopców Kościuszki i Piłsudskiego181. Zabudowa Błoń nosić miała miano "Małej 2017/04/13/niemieckie-osiedle-mieszkaniowe-kolo-parku-krakowskiego/. Cytat pochodzi z oryginalnych dokumentów z Archiwum Narodowego w Krakowie – syg.: zespoły SMKr115 [w:] ibidem. 179 Por. Budowa arkadowego przejścia na ulicy Krakowskiej, "Krakauer Zeitug, 12 październik 1941, https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/03/27/budowa-arkadowego-przejscia-na-ulkrakowskiej/ (dostęp: 11.08.2018) 180 Plany przedstawiano już w 1940 roku. Projektowane był tu również obiekty sportowe, tereny rekreacyjne, hala widowiskowa, i inne. Por. Schenk D., Krakauer..., op. cit., s. 110-112; Purchla J., Hubert Ritter i hitlerowskie wizje Krakowa, "Rocznik Krakowski" nr 71, s. 159-183. W ramach tego planu rozważano również budowę, zaplanowanego przez Austriaków w 1904 roku tzw. Kanału Ulgi czyli skierowania wód rzeki Wisły tą drogą wodną na wypadek zagrożenia powodzią i wylaniu rzeki w rejonie zakola pod Wawelem. W latach 1905-1909 uregulowano rzekę w jej współczesnym korycie i utworzono Bulwary Wiślane. 181 Makietę zaprezentowano H. Frankowi w styczniu 1941 roku. Por. Chwalba A., Okupacyjny..., op. cit., s.55; T. Wroński, Kronika okupowanego Krakowa, s. 150. Kopce uratował wybuch wojny na wschodzie. Jak pisze J. Purchla: "Na fali nowych koncepcji politycznych wobec Generalnego Gubernatorstwa od 1940 roku działała w Krakowie – niezależnie od wypełnianej przez Rittera funkcji

Germanii" i propagował go Otto Hofer, który od października 1940 roku pracował nad koncepcją tzw. Deutschesviertel (19)[il.3.2.5.] czyli kompleksu gmachów administracji rządowej, dystryktowej i centralnych urzędów GG. Szczęśliwie i ten pomysł nie został wprowadzony w życie182. Planowano również całkowite wyburzenie zabudowy Kazimierza dla lokalizacji rządowych obiektów oraz rozbudowę Ratusza, przeniesienia Dworca Głównego, budowę hipodromu i areny turniejowej, a także portu rzecznego na Wiśle. Wszystkie te zamierzenia nie doczekały się realizacji. Niemiecką miała być głównie zachodnia, najnowocześniejsza część miasta, lokalizując tam niemiecką dzielnicę połączoną z zielenią i terenami rekreacyjnymi183, nigdy jednak nie określono precyzyjnie jej granic. Postanowiono zabudowę koło Parku Krakowskiego uzupełnić i stworzyć tam niemieckie osiedle mieszkaniowe dla urzędników184. W felietonie pisano: "Symboliczny akt dokonał się wczoraj w Krakowie. Jako przedstawiciel Generalnego Gubernatora dra Franka, dr Bühler otworzył tą pierwszą wyłącznie niemiecką dzielnicę mieszkaniową w stolicy Generalnego Gubernatorstwa, która pyszniła się w ozdobie zielonych girland i powiewających flag ze swastyką. Niemieckie dzieci wręczyły Sekretarzowi Stanu kwiaty w geście podziękowania i serdecznego uznania. W ten sposób nawiązano w współczesnym sensie do kolonizacyjnego zagospodarowania tego kraju, rozpoczętego przed stuleciami przez naszych dziadów, jako – Parcie na Wschód." 185 Projektowanie architektoniczne, w tym dla prac na Wawelu powierzono architektom niemieckim, którymi byli Franc Koettgen z Kolonii i Edgar Horstmann z Berlina186. Wzgórze Wawelskie pozostało pod pewną kuratelą Adolfa Szyszko-Bohusza187 zatrudnionego tu jako rysownik, a dzięki staraniom którego oraz innych architektów związanych z pracami na Wzgórzu Wawelskim, nie uległo ono drastycznym przemianom. Wzniesiono tu jednak w miejsce przebudowanych dawnych kuchni pełnomocnika – Baudirektion des Generalgouverneurs, która miała odpowiadać za przygotowanie i realizację wszystkich bezpośrednio podejmowanych przez Hansa Franka zadań budowlanych. Na jej czele stanał Oberbaurat Hofer, który od października 1940 roku pracował nad koncepcją tzw. Deutschesviertel, który miał zostać zlokalizowany na krakowskich Błoniach i tworzyć zwarty kompleks gmachów administracji rządowej i dystryktowej oraz innych centralnych urzędów Generalnego Gubernatorstwa" [w:] Hubert Ritter ..., op. cit.,s. 5. 182 W latach 70. XX wieku pomysł ten powrócił w zamierzeniach jednego z włodarzy miasta ale i on został powstrzymany. 183 Por. Planuje się Niemiecką Dzielnicę w Krakowie, "Krakauer Zeitung" 25 lipiec 1940; https:// niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/07/28/plany-dzielnicy-rzadowej-w-stolicy-generalnegogubernatorstwa/ (dostęp: 09.08.2018). 184 Por. Chwalba A., Okupacyjny..., op. cit., s.70-73; Niemieckie osiedle mieszkaniowe koło Parku Krakowskiego, "Krakauer Zeitung", 15 luty 1941 [za:] https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/ 2017/04/13/niemieckie-osiedle-mieszkaniowe-kolo-parku-krakowskiego/. 185 Ibidem, Felieton: Bruno Hans Hirche, A teraz również historyczny pogląd na niemiecką odbudowę. 186 Żaden z nich nie miał wykształcenia architektonicznego i faktycznie pracami kierował A. SzyszkoBohusz. Por. Schenk D., Krakauer.., op. cit., s. 108. 187 Litwin E., Architekci Ziemi Krakowskiej, ich rola i działalność w czasie II wojny swiatowej i niemieckiej okupacji, a także po wyzwoleniu Polski, [w:] Architekci krakowscy. Z dziejów Oddziału SARP 1877-1958, Kraków 2017, s.40-66.

królewskich budynek administracyjny (20)[il.3.2.6.] w niemieckim duchu, częściowo rozebrano i przebudowano na garaże dawne stajnie królewskie188, przebudowano budynek szpitala austriackiego, a od południa wzniesiono w 1942 r. bramę wjazdową zw. Bernardyńską189 (21)[il.3.2.7.]. O zamierzeniach inwestycyjnych pisano: "(...) Dyrekcja Budowlana Generalnego Gubernatorstwa przygotowuje się do wykonawstwa robót na Zamku Krakowskim przewidzianych na prawie dwa lata. Planowane tutaj adaptacje mają charakter zarówno celowy jak i reprezentacyjny." 190 Wyburzono również kamienice przylepione do zboczy Wawelskiego Wzgórza, które można jeszcze zobaczyć na przedwojennych zdjęciach. O porządkowaniu przestrzeni wypowiadano się: "Należy rozpocząć ważne dzieło „odgracenia krajobrazu”, wychodząc z czysto architektonicznego punktu widzenia. Można wykazać jednoznacznie takie podejście na przykładzie bezpośredniego otoczenia Zamku (...).W czasie gdy, wysokość zabudowy budynków otaczających Wzgórze Zamkowe była jeszcze w odpowiednim stosunku, zagadnienia takie jak utrzymanie wolnej przestrzeni w bezpośrednim sąsiedztwie zamku nie były wcale aktualne." 191 Niektóre z rozpoczętych przed wojną inwestycji były kontynuowane podczas wojny. Do takich należy Miejska Hala Targowa192(22) przy ul. Daszyńskiego, której otwarcie miało miejsce w 1940 r. Kontynuowano także inwestycje dotyczące kamienic mieszkalnych w częściach miasta przeznaczonych dla zamieszkania przez Niemców. Dotyczy to w szczególności rejonu Alei Trzech i nowych realizacji w dzielnicy Krowodrza (Nowa Wieś, Czarna Wieś, Półwsie Zwierzynieckie). Te projekty, które wykonane były przed wojną przez architektów żydowskiego pochodzenia prowadzone były przez architektów polskich, jak np. kamienica przy ul. Lenartowicza 13193. Z ówczesnej notatki194: Szyszko-Bohusz A., Wawel pod okupacją niemiecką. Wspomnienia z lat 1939-1945, "Rocznik Krakowski", T.31 (1949-1957) s.153-182. 189 ibidem. Działała tajna Komisja Wawelska, której działania miały na celu ochronę zabytków wawelskich. Należeli do niej m.in. Adolf Szyszko-Bohusz, Ludwik Wojtyczko. 190 Por. Nowe reprezentacyjne budynki i przebudowy w Krakowie, "Krakauer Zeitung", 11 kwietnia 1941, [w:] https:// niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/05/23/ prace-budowlane-na-wawelu/ (dostęp: 11.08.2018). 191 Por. Porządkowanie otoczenia Wawelu, "Krakauer Zeitung", 22 czerwiec 1941), "https:/ niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/05/14/porzadkowanie-otoczenia-wawelu/ (dostęp: 11.08.2018) 192 Autorem projektu był Juliusz Dumnicki, budowa 1936-1940. Por. Nowak J.T., Wokół ulicy Grzegórzeckiej, Kraków 2017, s.20-21; Zbroja B., Myślik K., Nieznany..., op. cit., s. 265-270; Karta ewidencyjna "Hala Targowa" w zasobach Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, oprac. Włodarczyk M., Włodarczyk M., 2017r.; Zbroja B., Architektura..., op. cit., s. 248-251; Uroczystość otwarcia nowej Hali targowej przy ul. Daszyńskiego w Krakowie, "Krakauer Zeitung" 18 sierpień 1940, [w:] https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2018/06/23/2211/. 193 Autor projektu: Jan Spira/Edward Kreisler, realizacja 1938-1940. Por. Karta ewidencyjna "Kamienica przy ul. T.Lenartowicza 13" w zasobach Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, oprac. Włodarczyk M., Włodarczyk M., 2017r.; Zbroja B., Architektura ..., op. cit,, s.292-295. 194 Notatka z 21.12.1939r. sporządzona w Wydziale Mieszkalnictwa i Osadnictwa w Urzędzie Starosty Miejskiego Krakowa [za:] https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/12/14/poczatkowe-zamiarydokonczenia-budow-rozpoczetych-przed-wojna-kamienic/ (dostęp: 09.08.2018) 188

Po dyskusji z poszczególnymi inwestorami lub ich architektami z pośród wszystkich rozpoczętych budów wyszukaliśmy te, które najszybciej mogą zostać wykończone. Z innych działań to obniżenie i zmiana modernistycznej elewacji Gmachu Towarzystwa Ubezpieczeniowego "Feniks" przy Rynku Głównym 41/ul. św. Jana195, przebudowa na potrzeby siedziby NSDAP kamienicy "Pod Kruki" przy Rynku Głównym 25, w której obecnie mieści się Międzynarodowe Centrum Kultury, powiększenie Parku Bednarskiego w Podgórzu, a także zburzenie fortów poaustriackich znajdujących się w końcu ulic Lubicz i Kopernika. Kontynuowano remonty i modernizacje, głównie w "niemieckiej" części miasta196, rozbudowano lotnisko Rakowice i zakończono realizację nowej stoczni rzecznej w Płaszowie oraz kontynuowano rozpoczęte jeszcze przed I wojną światową prace nad kanałem WisłaOdra-Dunaj197, przerwane wraz z nią. Zrealizowano w 1943 roku zespół portowych chłodni składowych przy ul. Portowej (obecnie ul. Dekerta 47) (23)[il.3.2.8.] będący nielicznym przykładem architektury funkcjonalistycznej zachowanym do dzisiaj na Zabłociu i związanym z przemysłowym charakterem tej części Krakowa-Podgórza. W rejonie ulicy Lipowej mieściła się przedwojenna Małopolska Fabryka Naczyń Emaliowanych i Wyrobów Blaszanych "Rekord", którą po jej upadku w 1939 roku przejął Oskar Schindler i znacznie rozbudował w czasie okupacji jako Deutsche Emaliwarenfabrik (DEF).198(24) Do jednej z większych, kontynuowanych inwestycji należało jednak prowadzenie budowy Muzeum Narodowego, którego gamach przeznaczono na największe na wschodzie Rzeszy Niemieckiej kasyno państwowe dla Niemców czyli "Staatskasino Krakau"199. Prace prowadzono w latach 1940-1943. W Przegorzałach, obok willi Autor projektu: Adolf Szyszko-Bohusz, zrealizowany w latach 1928-1932. W 1941 przebudowano elewację frontową w duchu nawiązującym do klasycyzmu, wg projektu inż. Georga Stahla. Por. Zbroja B., Architektura..., op. cit., s. 132-135; Wiśniewski M., Adolf..., op. cit., s. 132-137.; Gmach Feniksa w Rynku Głównym w Krakowie, "Krakauer Zeitung" 10 lipca 1941 [w] https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/03/20/first-blog-post/ (dostęp: 11.08.2018). 196 Chwalba A., Okupacyjny..., op. cit., s.58-60. 197 W 1880 roku powstał pierwszy projekt kanału tzw. Kanał Galicyjski. Prace przy budowie rozpoczęto w 1911 roku i do wybuchu I wojny światowej w Krakowie wybudowano bulwary nad Wisłą i jeden basen portowy w Płaszowie. Por. http://krakow.wyborcza.pl/krakow/56,97788,17451430,kanalgalicyjski,,1.html (dostęp: 14.08.2018). 198 W latach 1941-1942 powstała nowa hala fabryczna, a 1942 roku modernistyczny budynek biurowy, w którym od 2010 ma siedzibę oddział Muzeum Historycznego Miasta Krakowa (Fabryka Emalia Oskara Schindlera). Towarzyszą mu obiekty dawnej fabryki przy ul. Lipowej 4, w których od 2011r mieści się Muzeum Sztuki Współczesnej w Krakowie czyli zw. MOCAK. Z O. Schindlerem i fabryka związany jest film fabularny S. Spielberga "Lista Schindlera". Por. Salwiński J., Wokół..., op. cit., s.5258. 199 Autorzy projektu pierwotnego: Bolesław Schmidt, Janusz Juraszyński, Juliusz Dumnicki. W latach 1940-1943 pracami kierował architekt A. Zimmer (pod nadzorem architekta rządowego W.D. Panthera), a kierownikiem był arch. Jan Krug. Por. Włodarczyk M., Nowy Gmach Muzeum Narodowego w Krakowie. Z dotychczasowych dziejów, zwroty historii, "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", T. LV, Zeszyt 3/2010, s. 41-42; Błońska D., O muzeum Narodowym w Krakowie w czasie II wojny światowej, Klio, T. 28(1)/2014 [w:] https://docplayer.pl/21519641-Artykuly-klio-czasopismoposwiecone-dziejom-polski-i-powszechnym-pl-issn-1643-8191-t-28-1-2014-s-85-128-diana195

własnej A. Szyszko-Bohusza (Willa Odyniec) przejętej przez Niemców, powstała monumentalna budowla w duchu typowym dla architektury niemieckiej tego okresu tzw. Schloss Wartenberg (25)[il.3.2.9.], dominująca do dzisiaj na zboczu wzgórza Lasu Wolskiego. Jest to budynek, który swym wyrazem miał nawiązywać do zamków nad Renem. Początkowo był przekazany jako rezydencja szefa SS Heinricha Himmlera, ale ostatecznie przeznaczony został na sanatorium dla lotników Luftwaffe200. W ramach kontynuacji prac realizacyjnych prowadzono prace przy budynku biurowomieszkalnym dla przedwojennego Banku Rolnego, który przebudowywano z przeznaczeniem na hotel201. Obniżono jednak jego żelbetową konstrukcję, z uwagi na wojenne potrzeby materiałowe. Zmieniono także jego wyraz architektoniczny, odrzucając jego estetykę "drapacza chmur", jako niezgodną z narodowosocjalistyczną estetyką III Rzeszy. Pisano o tym: "W ten sposób następny wysokościowiec w amerykańskim stylu blisko starego miasta oszpeciłby wspaniały zakątek w tej okolicy plant i pieszej promenady.(...) wyglądałby on raczej żałośnie w stosunku do otaczającego krajobrazu miasta. Kierownictwo tej przebudowy powierzono wspomnianym już architektom pracującym na Wawelu (F. Koettgen i E. Horstmann). Zahamowana została także budowa modernistycznych osiedli willowych, jak np. Osiedla Oficerskiego. Tylko dla Niemców przeznaczono Park Jordana i Park Krakowski oraz część ławek na Plantach. Podobnie przejęto zespoły obiektów sportowych Miejskiego Klubu Sportowego202 oraz boiska "Wisły" i "Cracovii" przy Błoniach krakowskich. W przebudowanym budynku dawnego ośrodka dla dzieci i młodzieży chorych na gruźlicę, na skraju terenów sportowo-parkowych Parku im. H. Jordana, zlokalizowano Kasyno Sportowe wraz z "Kawiarnią Tarasową".(26) blonska.html (dostęp: 11.08.2018); Heimstätte vorbildlicher Gefolgschaftsbetreuung (Gmach Muzeum Narodowego w Krakowie -Staatskasino), Krakauer Zeitung, 21 grudzień 1941, https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/03/22/gmach-muzeum-narodowego-w-krakowiestaatskasino/ (dostęp: 11.08.2018). 200 Projekt zmuszony był sporządzić i podpisać w 1941r. A. Szyszko-Bohusz, a poza nim podpisani są austriaccy architekci: Richard Pfob i Hans Petermair. Powstał w latach 1942-43. Zaplanowany jako podmiejska rezydencja Otto von Wachtera, starosty dystryktu krakowskiego, w 1943 został podarowany Heinrichowi Himllerowi przez Hansa Franka. Obok samego zamku zaprojektowano i wybudowano kilka innych obiektów istniejących do dzisiaj – wartownię przy bramie wjazdowej i budynek garażowo-wartowniczy. Por. Fabiański M., Purchla J., Przewodnik..., op.cit. s. 91, 319; Zamek w Przegorzałach, Wikipedia https://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_w_Przegorza%C5%82ach (dostęp: 14.08.2018) 201 Autorem przedwojennego projektu był Władysław Krzyżanowski. Budowę rozpoczęto w 1938r., a ukończono jako budynek banku po wojnie i oddano do użytku w 1951r. Por. Karta ewidencyjna w zasobach MPWKZ "Bank Rolny", Włodarczyk M., Włodarczyk M.; Budynek Banku planowany jako hotel, "Krakauer Zeitug", 24.04.1941, [w:] https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/07/18/budynek-banku-na-ul-dunajewskiegoplanowany-jako-hotel/ (dostęp: 09.08.2018). 202 Projekt: Marcin Bukowski - wygrana w konkursie z 1933r, realizacja 1934-1939(38?).

Okupacyjne władze ograniczały możliwości nauczania i kształcenia. Stopniowo zamykane były gimnazja i licea, a dopuszczano jedynie szkolnictwo zawodowe203, w tym w zakresie budownictwa w Miejskiej Szkole Budowlanej204, a rzemiosła artystycznego w Państwowej Szkole Rzemiosła Artystycznego205. W Krakowie, podobnie jak w innych miastach w granicach ówczesnej Polski, podczas całej okupacji niemieckiej miało miejsce tajne nauczanie architektoniczne. Prowadzili je profesorowie różnych przedwojennych polskich wyższych uczelni, w tym prowadzone były kursy Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej pod kierunkiem Tadeusza Tołwińskiego, od 1943 roku do upadku Powstania Warszawskiego w 1944, które po wojnie dały początek politechnicznego kształcenia w Krakowie206. Od 1944 roku tajne nauczanie prowadzili m.in. Adolf Szyszko-Bohusz i Michał Poczobut-Odlanicki. Odrębnego omówienia, w odrębnej publikacji wymaga silna przed wojną i znacząca dla krakowskiej architektury grupa architektów żydowskiego pochodzenia. Nieliczni z nich zdecydowali się na ukrywanie, jak m.in. Fryderyk Tadanier, Edward Kreisler, Rela Szneidlerówna 207, ale większość z nich nie doczekała końca wojny, w tym ci którzy przeszli przez getta, obozy pracy i obozy koncentracyjne, nie tylko w Krakowie i na terenie Generalnej Guberni. Zginęli lub zaginęli, a skutki zniszczenia tej części grupy zawodowej architektów, wśród których było wielu wybitnych twórców, widoczne były wiele lat po wojnie. Należy wspomnieć, że architekci ci zapisali się w architekturze miasta ciekawymi, w tym modernistycznym realizacjami, w nowoczesnym duchu, które na trwałe zaistniały jako element dziedzictwa kulturowego i historycznego. W zakresie podejścia do polskich zabytków okupant niemiecki stosował zasadę wynikająca wprost z programu Adolfa Hitlera zawartego w "Mein Kampf", w którym napisał: "Zabierzcie narodowi jego zabytki, a w ciągu jednego pokolenia przestanie być narodem". W wyniku zgodnych z tą zasadą działań część naszego dziedzictwa kulturowego bezpowrotnie przepadła i dotyczy to także dziedzictwa Chwalba A., Okupacyjny..., op. cit., s.323. W wyniku reformy z 1 września 1940 r. Państwowa Szkoła Przemysłowa została podzielona na pięć oddzielnych szkół, utworzonych z dotychczasowych wydziałów, liceów i gimnazjów zawodowych. Wtedy otwarto m.in. Staatliche Fachschule fur Bauwesen - Miejską Szkołę Budowlaną w Krakowie z dwoma wydziałami - Hochbau i Tiefbau (kształcili się tam przyszli specjaliści w zakresie budownictwa wysokościowego i przyziemnego). Por. Państwowa Szkoła Przemysłowa w latach 1939-1945 [w:] http://www.zsb1.pl/images/kronika/Pa_stwowa%20Szko_a%20Przemys_owa%20w%20latach%20193 9-1945.pdf. 205 Staatliche Kunstgewerbeschule Krakau (Państwowa Szkoła Rzemiosła Artystycznego w Krakowie) – artystyczna szkoła zawodowa założona przez władze niemieckie podczas okupacji hitlerowskiej w miejsce zamkniętej krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych i z połączenia jej z przedwojennym Państwowym Instytutem Sztuk Plastycznych, początkowo jako jego kontynuacja. Nauczali m.in. architekci: Wacław Krzyżanowski i Ludwik Wojtyczko. Istniała do 31 marca 1943. [Za:] Wikipedia: https://pl.wikipedia.org/wiki/Staatliche_Kunstgewerbeschule_Krakau (dostęp: 12.08.2018); 206 Chwalba A., Okupacyjny..., op. cit., s.58-60. Od 1944 roku tajne nauczanie prowadzili również m.in. Adolf Szyszko-Bohusz i Michał Poczobut-Odlanicki. 207 Por. Zbroja B., Miasto umarłych. Architektura publiczna Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w latach 1868-1939, Kraków 2005; Twardowska K., Fryderyk..., op. cit.,. 203 204

architektonicznego. Kraków, jako siedziba Generalnego Gubernatora i stolica Generalnego Gubernatorstwa pełnił swego rodzaju funkcje reprezentacyjne, dzięki czemu miasto uniknęło zniszczeń związanych z architektonicznym dziedzictwem kulturowym208. Bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej Kraków na tle wielu polskich miast jawił się jako miasto, które nie ucierpiało w jej wyniku, jest to jednak częściowo prawdziwy pogląd. Jeśli chodzi o zabudowę to nie uległa ona znacznemu zniszczeniu, natomiast znacznej destrukcji uległa infrastruktura miejska. Podczas wycofywania się niemieckich władz i wojska zniszczono m.in. mosty, wiele dróg, urządzeń wodno-kanalizacyjnych i sieci energetycznej. Podczas wyzwalania Krakowa przez Armię Czerwoną w dniach 17-18 stycznia 1945 roku poważnym uszkodzeniom uległy dworce: Główny i w Płaszowie, a także ucierpiały obiekty wzdłuż Wisły co wiązało się z wysadzeniem przez Niemców mostów i wiaduktu na rzece. Ucierpiała także kaplica Batorego na Wawelu i wiele witraży w kościołach.209 Architektura i urbanistyka III Rzeszy w Krakowie210 nie odegrała większej roli, mimo pewności z jaka okupant podchodził do swego panowania w Krakowie jeszcze w 1941 roku: "Realizowane właśnie w Krakowie nowe obiekty, jak również przedstawione tutaj pozostałe projekty budowlane są potężnym motorem energicznej woli budowania, wynikającej z niezmiennych zasad niemieckiej architektury. Powstałe na skutek niemieckiej lokacji oblicze miasta nie może być wypaczane poprzez dalsze wznoszenie udziwnionych w stylu amerykańskim, kolosalnych wysokościowców, ale trzeba nadać mu niemieckie oblicze architektoniczne poprzez przebudowy i powstające nowe obiekty. Odtąd Krakowowi musi być nadany jego własny rys, aby w tym kształcie wreszcie mógł dojrzeć do wielkiego znaczenia – politycznego, gospodarczego i kulturalnego."211

Niezależnie jednak działały podziemne struktury, które dokumentowały poszczególne obiekty i zespoły na wypadek potencjalnych zniszczeń. W odniesieniu do całości okupowanej Polski to na tzw. uchodźctwie, w Rządzie RP istniał Dział Spraw Kulturalnych przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, a w kraju w latach 1940-45 działał Departament Oświaty i Kultury, który dokumentował starty w dziedzictwie kulturowym. 209 Por. Chwalba A., Okupacyjny ..., op. cit. s. 431-436; Schenk D., Krakauer..., op.cit., s.191-192; Kraków w Polsce Ludowej, red. Małecki J.M. Kraków 1996, s. 45-47. Podczas wyzwalania Krakowa przez Armię Czerwoną w dniach 17-18 stycznia 1945 roku poważnym uszkodzeniom uległy dworce: Główny i w Płaszowie, a także ucierpiały obiekty wzdłuż Wisły co wiązało się z wysadzeniem przez Niemców mostów i wiaduktu na rzece. Ucierpiała także kaplica Batorego na Wawelu i wiele witraży w kościołach. 210 Por. Pierwsze budynki niemieckiej dzielnicy, "Krakauer Zeitung" 22 września 1940 [w:] https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/07/31/niemieckie-adaptacje-budynkow-na-ulreymonta/ (dostęp: 11.08.2018); Boiska Cracovii, Wikipedia https://www.wikipasy.pl/Boiska_Cracovii (dostęp: 11.08.2018); Obiekty Wisły historia [za:] Wikipedia http://historiawisly.pl/wiki/index.php?title=Obiekty_Wis%C5%82y (dostęp: 11.08.2018). 211 Fragment felietonu, autor: Herbert Urban Por. Historyczne i przyszłościowe inwestycje budowlane w Krakowie, „Das Generalgouvernement” April/Mai 1941, [w:] https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/05/23/plany-przebudowy-historycznej-zabudowy-wkrakowie/ (dostęp: 11.08.2018). 208

Daleko idące zamierzenia planistyczne nie zostały przyjęte i nie zdążyły doczekać się realizacji, z uwagi na działania na froncie wschodnim, a następnie upadek okupanta niemieckiego agresora. Nowa architektura krakowska lat 1939-1945 jest przykładem oszczędnego niemieckiego budownictwa w sentymentalnym duchu z elementami funkcjonalnych i urbanistycznych rozwiązań pozostałych po wpływach modernizmu. Wynikało to zarówno z tradycji niemieckiej, wojennych trudności materiałowych jak i z traktowania Krakowa jako miasta znajdującego się w mniej znaczącej prowincji wschodniej, mimo iż było ono siedzibą-stolicą Generalnej Guberni. Duch tej architektury widoczny jest nadal w pozostawionych realizacjach i zapisanych zamierzeniach przestrzennych okupanta212. Piotr Krakowski o architekturze nazistowskiej pisze tak: "Zresztą cała architektura w rozumieniu narodowych socjalistów miła mieć charakter pomnikowy i stwarzać odpowiednia aurę powszechniej ważności, ponadczasowości i niewzruszalności. (...) można powiedzieć, że zarówno w poglądach teoretycznych, jak i w realizacjach wyraźnie zaznaczyła się kontynuacja estetyki mieszczańskiej o jeszcze dziewiętnastowiecznym rodowodzie."213 Paradoksalnie historia w nieodległym czasie po zakończeniu II wojny światowej przypomniała ducha minionego, okupacyjnego czasu. Ponuro brzmiało później wspomnienie słów z felietonu prasowego, z 1940 roku: "Historia świata właśnie przechodzi do porządku dziennego nad rozczulaniem się nad sobą małych narodów. Nie zważa na przysłowia i ich błyskotliwe znaczenia. Jedynie powołanie i zdolność decydują na politycznej arenie dziejów świata." 214

"Encyklopedia Krakowa" pisząc o tym okresie w historii rozwoju przestrzennego miasta wyraźnie stwierdza, że "okres okupacji nie przyniósł negatywnych zmian w wyglądzie Krakowa". A cytowany już kilkukrotnie prof. Purchla, w jednym z wywiadów, nie bez pewnego żalu przyznał – "To gorzki paradoks, że niemiecki architekt w służbie Trzeciej Rzeszy, w czasie II wojny światowej, ze znacznie większą starannością myślał o sylwecie Wawelu i historycznego śródmieścia oraz o ich ochronie, niż my to robimy dzisiaj"… Cytat. [za:] Klimek P., Jak niemcy budowali stołeczny Kraków, Kraków [w:] http://poznajpolske.onet.pl/malopolskie/niemieckie-plany-przebudowy-krakowa/ (dostęp: 09.08.2018). 213 Krakowski P., Sztuka III Rzeszy, Kraków 1994, s. 87. 214 [za:] https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/04/13/niemieckie-osiedle-mieszkaniowekolo-parku-krakowskiego/ 212

LEGENDA MAPY Lata 1939-1945. Okupacja niemiecka (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20) (21) (22) (23) (24) (25) (26)

Dom im. J. Piłsudskiego - przeznaczenie: Dowództwo SS i Policji, ul. Oleandry Budynek Główny AGH - przeznaczenie: Rząd GG Biblioteka Jagiellońska - przeznaczenie: Biblioteka Państwowa GG Muzeum Narodowe - przeznaczenie: Kasyno Dom Śląski - przeznaczenie: Gestapo Pałac pod Baranami - przeznaczenie: Szef dystryktu krakowskiego Collegium Novum - przeznaczenie: Urząd Statystyczny GG Collegium Maius - przeznaczenie: Instytut Niemieckiej Pracy na Wschodzie Budynek Towarzystwa "Feniks" - przeznaczenie: Urząd Propagandy GG Teatr im. J. Słowackiego - przeznaczenie: Państwowy Teatr GG Bank Polskiej Kasy Oszczędności - przeznaczenie: Niemiecka Poczta Wschodnia Kamienica "Pod Kruki" - przeznaczenie: siedziba NSDAP w GG Kolej obwodowa, wiadukt na ul. Dekerta Niemiecka dzielnica mieszkaniowa, rejon ul. Królewskiej - [il.3.2.1.] Podcienia przy kościele św. Idziego, ul. Grodzka 67 Podcienia w kamienicach, ul. Grodzka 40 i 42 - [il.3.2.2.] Podcienia w kamienicach, ul. Krakowska 1-3-5 - [il.3.2.3.] Dzielnica Rządowa, wg. planu H. Rittera, Dębniki - [il.3.2.4.] Dzielnica Rządowa - "Mała Germania", wg koncepcji Oberbaurata Hofer'a, Błonia krakowskie - [il.3.2.5.] Budynek Administracyjny na Wawelu - [il.3.2.6.] Brama "Bernardyńska" na Wawelu - [il.3.2.7.] Miejska Hala Targowa, ul. I. Daszyńskiego Chłodnie Składowe, ul. Dekerta 47 (d. Portowa), Zabłocie - [il.3.2.8.] DEF "Emalia', ul. Lipowa 4 "Schloss Wartenberg", Przegorzały - [il.3.2.9.] kawiarnia tarasowa w Parku Jordana/ ul. Reymonta

Rozdział 3.3. Lata 1945-1956. Odbudowa i socrealizm

Bezpośrednio po II wojnie światowej Polska, w nowych granicach narzuconych przez mocarstwa alianckie, była krajem zrujnowanym i potrzebującym odbudowy na szeroką skalę i właściwie w każdym zakresie, tak aby można było przywrócić go do w miarę normalnego funkcjonowania. W całym kraju trwała jedna wielka odbudowa zniszczonych miast, w szczególności Warszawy (w późniejszym okresie Gdańska i Wrocławia), ale także wielu innych miast i miasteczek, które ucierpiały na skutek działań wojennych. Dotyczy to nie tylko zburzonych budynków mieszkalnych i obiektów przemysłowych w wielu miastach i miejscowościach, a wiąże się to również ściśle z szeroko rozumianą infrastrukturą im towarzyszącą. W Krakowie zabudowa kubaturowa, jako taka pozostała zasadniczo nienaruszona, natomiast infrastruktura techniczna uległa w znacznym stopniu zniszczeniu, w końcowej fazie wojny. Dotyczyło to przede wszystkim dróg i mostów, instalacji wodno-kanalizacyjnych i elektrycznych, zwłaszcza w częściach miasta zajmowanych w czasie okupacji przez ludność nie niemiecką i tych przyłączonych administracyjnie do Krakowa w 1941 roku. Architekturę i urbanistykę powojenną należy wiązać, nie tylko w Krakowie, z wydarzeniami politycznymi i społeczno-gospodarczymi215. Bezpośrednio po wojnie nowa komunistyczna władza umocowana w kraju przez Związek Radziecki nie czuła się jeszcze zbyt pewnie, co pozwoliło na funkcjonowanie gospodarki opartej o przedwojenne wzorce. W architekturze i urbanistyce przejawiało się to w kontynuacji myśli modernistycznej wywodzącej się z ruchu CIAM i dotyczyło w dużej mierze miast zrujnowanych i odbudowywanych. W miastach historycznych ich odbudowa była wielkim wyzwaniem dla architektów, urbanistów i konserwatorów zabytków, a w jej toku narodziła się między innymi tzw. polska szkoła konserwacji216. Polscy specjaliści

215 Są to cezury czasowe: 1945-1949 - początkowego otwarcia i kontynuacji przedwojennej myśli oraz realizacji w latach 1947-1949 3-letniego Planu Odbudowy Gospodarczej; 1949-1956 - okres stalinizmu w polityce i socrealizmu w architekturze i sztuce, a w jego trakcie tzw. Plan 6-letni Rozwoju gospodarczego i budowy podstaw socjalizmu (1950-1955), nastawiony głównie na realizację inwestycji związanych z przemysłem ciężkim, był przyczyną kryzysu społecznego związanego z ograniczeniem konsumpcji, który skutkował wystąpieniami robotniczymi i "poznańskim czerwcem" w 1956r.; 19561970 - tzw. okres "gomułkowski" realizujący w założeniach 5-letni Plan Rozwoju Gospodarczego w latach 1956-60 jednak zakończony krwawo stłumionymi wystąpieniami w grudniu 1970r; 1970-1980 "okres gierkowski" związany z prosperitą konsumpcyjną i inwestycyjną w oparci o ogromne zadłużenie kraju za granicą i zakończony strajkami sierpniowymi w 1980r i powstaniem "Solidarności"; 1980-1989 - czas wielkiego kryzysu gospodarczego, stanu wojennego i upadku PRL-u w 1989r. Por. Plany gospodarcze w Polsce, [za:]https://pl.wikipedia.org/wiki/Plany_gospodarcze_w_Polsce. (dostęp 28.08.2018) 216 Por. Zachwatowicz J., O polskiej szkole odbudowy i konserwacji zabytków, "Ochrona Zabytków" 1981, 34/1-2 (132-133), s.4-10 [za:]

i naukowcy stali się znani i uznani poza granicami kraju nawet wiele lat po wojnie. Przykładem jest obecność polskich konserwatorów na wielu międzynarodowych konferencjach, odmiennie od innych państw bloku wschodniego. Nie było jednak w tym środowisku jednomyślności co do doktryny związanej z tym w jaki sposób odbudowywać. Byli zwolennicy "wiernej" rekonstrukcji ale byli też stojący na stanowisku tylko "historyzującej" interpretacji.217 Krakowa szczęśliwie nie dotknął problem odbudowy. Był jedynie miastem zaniedbanym jeszcze w czasach kiedy był małym i nie zbyt ważnym gospodarczo miastem dawnej Galicji, za to ważnym jako środek intelektualny i patriotyczny. W granicach administracyjnych obowiązujących od 28 maja 1941 roku, ustalonych przez niemieckie władze okupacyjne, znalazła się też stosunkowo nieliczna ilość wartościowych obiektów powstałych w okresie międzywojennym. Należy również pamiętać, że ówczesne gminy podmiejskie cechowała przy tym zabudowa nie zawsze zrealizowana zgodnie z prawem. W okresie okupacji zachowany został promienistoobwodowy układ przestrzenny Krakowa kształtowany w oparciu o historyczne centrum wraz z zielenią pierścienia Plant jako jego jądrem, tak jak wynikało to z założeń Planu Wielkiego Krakowa i planu Kazimierza Dziewońskiego. Nie została zniszczona także wypełniająca ten układ tkanka miejska oraz historyczny kształt miasta, przez co bezpośrednio po wojnie Kraków mógł być nadal zwartym organizmem przestrzennym. Po krótkim powojennym okresie, w latach 1945-1948/49, przyzwolenia na powrót modernizmu, w duchu którego w Krakowie skupiono się głównie na kontynuacji realizacji obiektów i inwestycji rozpoczętych przed wojną, nastał czas odejścia od niego czyli czas obowiązywania idei socrealizmu. Wiązało się to z przyjęciem i stosowaniem sowieckiej doktryny, w myśl której sztuka i wszelka artystyczna wypowiedź musi być "narodowa w formie, socjalistyczna w treści". Architekturę zdominowało używanie języka eklektycznego, wzorowanego na historyzujących rozwiązaniach, bogatych w dekoracyjność. Jednocześnie jednak projekty wykonywane były przez znakomitych architektów o przedwojennym wykształceniu w większości opartym o ducha modernizmu, dbających o jakość rozwiązań i ich funkcjonalność. Towarzyszyła temu również jakość przedwojennego rzemiosła widoczna szczególnie we wnętrzach i elementach wykończenia. Nie budowano samodzielnych obiektów handlowo-usługowych, które lokowane były w parterach nowo wznoszonych budynków. Również w urbanistyce tego okresu odnajdujemy idę miasta ogrodu tworzonego przez niskie domy mieszkalne w zieleni oraz amerykańską

http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Ochrona_Zabytkow/Ochrona_Zabytkow-r1981-t34n1_2_(132_133)/Ochrona_Zabytkow-r1981-t34-n1_2_(132_133)-s4-10/Ochrona_Zabytkow-r1981-t34n1_2_(132_133)-s4-10.pdf (dostęp: 20.08.2018). 217 Por. Kadłuczka A., Ochrona..., op. cit., s. 68-71; Szmygin B., Kształtowanie..., op. cit., s. 117-120, 134-139.

idę jednostki sąsiedzkiej218, co przy oficjalnej socjalistycznej doktrynie wydaje się nieco paradoksalne. W latach 1945-1949 w Krakowie, jako mieście nie zniszczonym w czasie wojny, praktycznie nie prowadzono dużych, nowych inwestycji architektonicznourbanistycznych. Sytuacja w samym mieście trwała zasadniczo do roku 1957, kiedy uległo to zmianie jako skutek wejścia w życie dekretu o ustanowieniu Krakowa miastem-województwem219 i przeniesieniu decyzyjności oraz środków inwestycyjnych z Nowej Huty do Krakowa. Ożywienie inwestycyjne panowało jednak już od 1949 roku na wschód od miasta, w sąsiedztwie dawnych podkrakowskich wsi Pleszów i Mogiła, co miało związek z decyzją władz państwowych o budowie kombinatu metalurgicznego220. Realizacji tej towarzyszyła budowa nowego miasta, w założeniu robotniczego, o nazwie "Nowa Huta"221. Miasto Kraków miało w pierwotnych założeniach pozostać odrębnym administracyjnie od Nowej Huty i jako "zbuntowane" w Referendum"222 pozbawione dostępu do nowych inwestycji i środków, jednak ostatecznie zdecydowano o włączeniu w 1951 roku Nowej Huty do Krakowa, jako jej kolejnej dzielnicy223. W architekturze Nowej Huty przedwojenny modernizm widoczny jest w pierwszym wybudowanym czyli osiedlu Wanda (pierwotnie osiedle "A"), w którym nawiązywano do Howardowskiej idei "miasta ogrodu" i przedwojennej zabudowy modernistycznych osiedli pracowniczych. Zabudowa tego osiedla utrzymana jest w charakterze podmiejskim, z pierwszym w Nowej Hucie budynkiem mieszkalnym przy ul. Mierzwy 14, (14) co upamiętnia tablica224. Szerzej o Nowej Hucie i jej zabudowie jest mowa w rozdziale 4, a jeden ze współprojektantów Stanisław Juchnowicz wypowiadał się tak:

218 Model amerykańskiej jednostki sąsiedzkiej, to kwartałowe wnętrze zabudowy mieszczące podstawowe usługi społeczne, w tym szkoły i przedszkola, inne obiekty oświaty, kultury, handlu i wypoczynku zlokalizowane w otoczeniu zieleni urządzonej i parkowej, mający integrować mieszkańców danej jednostki mieszkaniowej, np. osiedla, a którego terenu nie powinny przecinać ulice i arterie komunikacyjne. Ideę jednostki sąsiedzkiej przedstawił 1923r. amerykański urbanista C.A. Perry. 219 Dekret z dnia 31 grudnia 1956 r. o wyłączeniu z województw miast: Krakowa, Poznania i Wrocławia oraz nadaniu miejskim radom narodowym tych miast uprawnień wojewódzkich rad narodowych. 220 Pierwotnie Huta "Gigant", której budowę rozpoczęto 23 czerwca 1949 r.. Formalno-prawną podstwą budowy kombinatu i miasta była uchwła Rady Ministrów z 30 maja 1949r. Por. Binek T., Służby inwestycyjne w Nowej Hucie. 60 lat Nowej Huty, Kraków 2009, s.5-6. 221 Por. Juchnowicz S. , Nowa Huta, przeszłość i wizja - z doświadczeń warsztatu projektowego, [w:] Nowa Huta przeszłość i wizja studium muzeum rozproszonego, Kraków 2008, s.177-204; Komorowski W., Wartości kulturowe Nowej Huty. Urbanistyka i architektura, [w:] ibidem, s. 97-142; Binek T., Służby..., op. cit. passim. 222 Por. Por. Chomątkowski S., Życie gospodarcze Krakowa w Polsce Ludowej, [w:] Kraków w Polsce Ludowej, red. J.M. Małecki, Kraków, 1996; Litewka A., Władze samorządowe Krakowa po drugiej wojnie światowej, [w:] ibidem, passim; Referendum w Polsce w 1946 roku, https://pl.wikipedia.org/wiki/Referendum_w_Polsce_w_1946_roku (dostęp 27.08.2018); 223 Uchwała nr 205 Rady Ministrów z dnia 17 marca 1951 r. w sprawie utworzenia dzielnicy Nowa Huta w m. Krakowie. 224 Budynki mieszkalne realizowano na podstawie typowej dokumentacji projektowej autorstwa warszawskiego architekta Franciszka Adamskiego, opracowanej w CBPiSBO "ZOR" w Warszawie. Tablica wmurowana w 1969r, z tekstem: "W tym miejscu 23 kwietnia 1949r. rozpoczęto wielkie dzieło wznoszenia Nowej Huty, symbolu socjalistycznych przeobrażeń Polski Ludowej 1949-1969".

"Nowa Huta projektowana jest jako jednolity organizm architektoniczny i społeczny, budowana jest w warunkach gospodarczo-politycznych pozwalających na pełną realizację przyjętych tez i postulatów również w zakresie urządzania terenów zielonych. Wszystkie elementy urbanistyczno-architektoniczne, z których składa się miasto, jak ulice, place, zespoły gmachów publicznych i mieszkalnych, zieleń parków, lasów podmiejskich i skwerów - podporządkowane są jednej idei, określającej ich wzajemny stosunek i wygląd."225 W Nowej Hucie planowano m.in. budowę Parku Miejskiego i Sportowego, Zelewu na obszarze Łąk Nowohuckich z bulwarami spacerowymi i przyległym parkiem, Parku Kultury i Wypoczynku na terenach pomiędzy Nową Hutą a Krakowem, ogrodów działkowych, dzielnicowych ośrodków sportowych oraz cmentarza. Zakładano także, że obwodnica komunikacyjna wnętrza Nowej Huty z pasem ciągiem wzdłuż niej pełnić będzie role podobną do tej jaką pełnią Planty krakowskie względem Starego Miasta, a także połączy tereny parkowo-sportowe z poszczególnymi częściami miasta oraz ich placami i systemem zieleni: "Zieleń w Nowej Hucie uzupełni i podkreśli architekturę zespołów budynków, tworząc z nimi harmonijną całość."226 Budowa Nowej Huty, początkowo jako odrębnego miasta (od 30 lipca 1949r) a następnie jej rozbudowa jako dzielnicy (od 01 stycznia 1951r) pociągnęła za sobą zmianę układu przestrzennego Krakowa, który w konsekwencji decyzji ówczesnych władz stał się wtedy wielkim ośrodkiem przemysłowym. I taka też koncepcja jego rozwoju zdeterminowała o jego przestrzenno-funkcjonalnym kształcie w kolejnych latach i w kolejnych planach. Oczywiście towarzyszyły temu inwestycje związane ze wzrostem demograficznym, w tym inwestycje mieszkaniowe, usługowe, edukacyjne i kulturowe, a także drogowo-komunikacyjne i kolejowe. Poza budową nowych dróg w samej Nowej Hucie realizowano połączenia strategiczne dla zespołu miejskiego czyli budowę tras tramwajowych i tras drogowych. W związku z ich realizacją wyburzono poaustriacki fort Pszorna i bastion Mogilski. W samym Krakowie wyprowadzono z Rynku Głównego, w latach 1952-1953 cztery linie tramwajowe, zmieniając ich trasy. Rozbudowano także lotnisko Rakowice-Czyżyny. Połączenie administracyjne tych dwóch "organizmów" w 1951 roku przyniosło również zmianę dotychczasowego promienisto-koncentrycznego układu miasta Krakowa na jego układ dwubiegunowy, na linii wschód-zachód: Kraków - Nowa Huta. Połączony został on komunikacyjnie i "oddzielony" szerokim pasem zieleni na linii północpołudnie, w obrębie którego powstały parki dzielnicowe oraz planowano realizację Parku Kultury i Wypoczynku o bogatym programie, a który ostatecznie jako założenie w daleko skromniejszej formie został nazwany Parkiem Lotników i umieszczonym na przecięciu tych dwóch osi. W całym okresie po II wojnie ten układ dwubiegunowy powoli przekształcił się w układ pasmowy, złożony funkcjonalnie, ciągnący się 225 226

Juchnowicz Stanisław, Tereny zielone w projekcie miasta Nowa Huta [w: ] Zieleń Krakowa, s. 73. ibidem, s. 78; Wójcik Szymon, Łąki Nowohuckie, Kraków 2008, s.7-8.

równolegle po obu stronach Wisły na kierunkach wschód-zachód.227 Zmianie ulegała też w tym czasie zabudowa wewnątrz samego Krakowa228 oraz zabudowa poza układem Starej Nowej Huty, tworząca odrębne dzielnice-osiedla. Przypomnieć tu trzeba, że pierwotna koncepcja przestrzenna dla Nowej Huty zakładała, iż będzie to układ kompozycyjnie zamknięty, co widoczne jest w dzisiejszym układzie tzw. Starej Nowej Huty. Realizowano te założenia skutecznie i praktycznie w latach 1949-1956, kiedy koncepcja ta została zrealizowana w swym pierwotnym zamyśle. Jej autor i główny projektant wypowiadał się tak w programie Frontu Narodowego: "Wykonanie wielkich planów narodowych bieżącego 10-lecia uczyni Polskę krajem potężnego, nowoczesnego przemysłu, krajem rozwijającego się postępowego rolnictwa, krajem wysokiej kultury, jednym z przodujących krajów Europy."229 Najbardziej znaną i kompleksową realizacją architektoniczną i urbanistyczną z tych lat jest, wspomniana już tzw. Stara Nowa Huta wraz z budynkami administracyjnymi kombinatu hutniczego czyli tzw. Centrum Administracyjne (HiL)230 (1)[il3.3.1.]. Inne interesujące przykłady realizacji w Nowej Hucie to, m.in. zabudowa Placu Centralnego (2)[il.3.3.2.] i pierwszy odcinek Alei Róż231 (3)[il.3.3.3.], Dom Młodego Robotnika232 (4)[il.3.3.4.], Kina "Światowid" (5)[il.3.3.5.] i "Świt" (6)[il.3.3.6]233, Plac Pocztowy i Poczta Polska234 (7)[il.3.3.7.], Teatr Ludowy235 (8)[il.3.3.8.], Szpital Por. Mydel R, Rozwój urbanistyczny Miasta Krakowa po drugiej wojnie światowej, Kraków 1994. Szerzej w rozdz. 4. Krakowowi poświęcony jest cały numer "Architektury" nr 3/1953, a w nim, m.in. Wzorek Zbigniew, Region krakowski; Ptaszycka Anna, Ewolucja Planu Krakowa; Ptaszycki Tadeusz, Nowa Huta; Bryzek Władysław, Krakowskie środowisko architektoniczne; Tadanier Fryderyk, Architekci wczorajszego Krakowa. 229 Za: "Architektura" nr 3/1953, s.74. 230 "HiL" - dawna nazwa: Huta im. W.I. Lenina. Projekt: 1951; realizacja: 1952-56. Autor: Janusz Ballenstedt; wnętrza: Marian Sigmund z zespołem. Szerzej: Małgorzata Włodarczyk, Architektura Nowej Huty lat 1949-1970, Kraków 2013, s. 28-29. Por. Komorowski W., Urbanistyka i Architektura Nowej Huty 1949-1959, Rocznik Krakowski, T. LXXI, Kraków 2005, s.200-202. 231 Projekt: 1951-52 (Pl.Centralny), 1950-51 (Al. Róż); realizacja: 1952-56 (Pl. Centralny), 1951-5? (Al. Róż). Autor: Janusz Ingarden, Marta Ingarden; wnętrza: Marian Sigmund z zespołem. Centrum tworzą dwa bliźniacze gmachy nazywane "Pałacami Dożów". Por. Włodarczyk M., Architektura Nowej ..., op. cit., s. 36-37; Włodarczyk M., Włodarczyk M., Nowe Centrum Administracyjne NCA - "Białe Karty" MPWKZ z 2015r. 232 Os. Stalowe. Projekt: 1952-54, realizacja: 1953-55. Autor: Jan Suliga, Jan i Ewa Leśniewscy, Jadwiga Kalmus. Wraz z budynkiem Technikum Mechanicznego na os. Szkolnym tworzą w perspektywie ulicy tzw. Bramę Nowej Huty. Por. Komorowski W., Urbanistyka..., op. cit., s. 199; Włodarczyk M., Architektura Nowej ..., op. cit., s. 30-31. 233 Dwa prawie "bliźniacze" kina. Kino "Świt", os. Teatralne, ul. Gen. W. Andersa 10. Projekt: 195051(?), realizacja: 1951-53. Autor: Andrzej Uniejewski; wnętrza: Marian Sigmund, Irena Pać-Zaleśna. Kino " Światowid", os. Centrum E, al. J.P. II. Projekt: 1953-55, realizacja: 1955-57. Autor: : Andrzej Uniejewski; wnętrza: Marian Sigmund, Irena Pać-Zaleśna. Por. Komorowski W., Urbanistyka..., op. cit., s. 193; Włodarczyk M., Architektura Nowej ..., op. cit., s.32-35; Włodarczyk M., Włodarczyk M., - Kino 'Światowid w Nowej Hucie' - "Białe Karty" MPWKZ z 2015r; 234 Os. Willowe, ul. Daniłowskiego 28. Projekt: 1949-50 (Poczta), 1949-50 (Dom Handlu); realizacja: 1950-51 (Poczta), 1950-52 (Dom Handlu). Autor: Marian Steczowicz (adaptacja projektu typowego); wnętrza: Marian Sigmund, Marian Steczowicz. Plac Pocztowy był pierwszym "centrum" w Nowej Hucie., była to też pierwsza w Nowej Hucie luksusowa restauracja o nazwie "Gigant". Jest to przykład ciągłości architektury przedwojennej dla zabudowy podmiejskiej. Por. Komorowski W., Urbanistyka..., op. cit., s. 192; Włodarczyk M., Architektura Nowej ..., op. cit., s. 38-39. 235 Os. Teatralne 34. Projekt: 1952-53, realizacja:1954-55. Autor: Janusz Ingarden, Edmund Dąbrowski, Marta Ingarden; wnętrza: Krystyna Wąsowicz-Korska, Janusz Ingarden. Por. Komorowski 227 228

Miejski Nowej Huty236 (9)[il.3.3.9.], Szkoła Podstawowa237 (10)[il.3.3.10.] i Żłobek na osiedlu Willowym238 w Nowej Hucie (11)[il.3.3.11.], Zespół Szkół Mechanicznych na osiedlu Szkolnym w Nowej Hucie239 (12)[il.3.3.12.] oraz Zespół bloków mieszkalnych na osiedlu Hutniczym240 będący pierwszą w Nowej Hucie realizacją w tzw. II stopniu uprzemysłowienia. Mało znanym obiektem towarzyszącym budowie kombinatu metalurgicznego był zbudowany dla jego potrzeb na rzece Wiśle basenowy port rzeczny "Kujawy" (13)[il.3.3.13.] wraz z budynkiem przepompowni będącym ciekawym architektonicznie obiektem w duchu socrealizmu. Niezależnie od realizacji wzniesionych w Nowej Hucie powstały zespoły architektoniczno-urbanistyczne i pojedyncze obiekty w samym Krakowie. Do osiedli mieszkaniowych zaliczają się osiedla Rydla (obecnie Bronowice Stare)241 (15)[il.3.3.14.], Daszyńskiego242 (16)[il.3.3.15.] i Żywiecka243 (17)[il.3.3.16.]. Każde z nich tworzy "zamknięty" układ mieszkaniowy złożony z niskich obiektów kubaturowych o oszczędnej dekoracyjności, zestawionych w półprzymkniętych W., Urbanistyka..., op. cit., s. 200-201; Włodarczyk M., Architektura Nowej ..., op. cit., s. 44-45; Włodarczyk M., Włodarczyk M., - Teatr Ludowy - "Białe Karty" MPWKZ z 2015r. 236 Obecnie Szpital im. Stefana Żeromskiego., os. Na Skarpie 66. Projekt: 1951-54, realizacja: 195258. Autor: Stefan Porębowicz, Henryk Skrzyński. Budynek mimo socrealistycznej proweniencji wykazuje nawiązania do niemieckiego, konserwatywnego funkcjonalizmu. Por. Komorowski W., Urbanistyka..., op. cit., s. 202-203; Włodarczyk M., Architektura Nowej ..., op. cit., s. 42-43; Włodarczyk M., Włodarczyk M., - Szpital Specjalistyczny im. Stefana Żeromskiego SPZOZ - "Białe Karty" MPWKZ z 2015r. 237 Os. Willowe 1. Projekt: 1950 (?), realizacja: 1950-51. Autor: Janusz Ingarden. Projektowany jako szkoła podstawowa, ale początkowo uczyli się tu robotnicy kształceni na potrzeby kombinatu hutniczego i mieściło się pierwsze w Nowej Hucie kino "Stal". Por. Komorowski W., Urbanistyka..., op. cit., s. 192; Włodarczyk M., Architektura Nowej ..., op. cit., s. 40-41. 238 Os. Willowe 2. Projekt: 1950, realizacja: 1950-1951). Autor: Marta Ingarden, Janusz Ingarden; wnętrza: Barbara Gołajewska. Jest to pierwszy budynek w Nowej Hucie dla którego opracowano indywidualny projekt wraz z wyposażeniem (podobny budynek powstał na os. Na Skarpie). Por. Komorowski W., Urbanistyka..., op. cit., s. 192; Włodarczyk M., Architektura Nowej ..., op. cit., s. 50-51. 239 Os. Szkolne 37. Projekt: 1950-52, realizacja: 1952-52. Autor: Jan Sulima; wnętrza: Kazimierz Karasiński. Por. Komorowski W., Urbanistyka..., op. cit., s. 199; Włodarczyk M., Architektura Nowej ..., op. cit., s. 48-49. 240 Os. Hutnicze, ul. Mierzwy 10-13. Projekt: 1954-55, realizacja: 1955-56. Autor: Adam Fołtyn, Zbigniew Sieradzki (?). Był to jeden z pierwszych w Nowej Hucie zespół budynków wykonanych przy użyciu dźwigów i w systemie wielkoblokowym technologii "Żerań". Por. Włodarczyk M., Architektura Nowej ..., op. cit., s. 46-47. 241 Dawniej nazywane również osiedlem "milicyjnym" z racji przydziału mieszkań dla funkcjonariuszy i osób związanych z MO (Milicją Obywatelską); projekt: 1949-1950(53?), realizacja: 1950-1958(56?). Autorzy: Mikołaj Soroka, Zbigniew Solawa; współpraca: Mieczysław Turski. Projekt w oparciu o ideę "osiedla-ogrodu", w duch przedwojennego funkcjonalizmu, w oparciu o projekt typowy autorstwa M. Soroki. Por. Włodarczyk M., Włodarczyk M., Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990, s. 28--31. 242 Dawniej osiedle 15 Grudnia; projekt: 1949, realizacja: 1950-1956(59?). Autorzy: Mikołaj Soroka, Zbigniew Solawa; współpraca: Mieczysław Turski. Architektura, podobnie jak os. Rydla, w oparciu o projekt typowy autorstwa M. Soroki jest przykładem późnego, powojennego funkcjonalizmu. Zieleni parkowej towarzysza miejsca zabaw. Por. Włodarczyk M., Włodarczyk M., Krakowskie.., op. cit., s. 28-31. 243 Osiedle na styku z Lasem Borkowski. Projekt: 1949-1952, realizacja: 1950-1955. Autorzy: Mikołaj Soroka, Stanisław Hager; współpraca: Mieczysław Turski. Jest zmodyfikowaną wersją typowego projektu, podobnie jak os. Rydla i os. Daszyńskiego i nawiązuje do modernistycznych osiedli mieszkaniowych w ogrodzie o regularnym i geometrycznie zdyscyplinowanym układzie. Por. Włodarczyk M., Włodarczyk M., Krakowskie.., op. cit., s. 28--31.

układach, w parkowej zieleni. W przypadku osiedla Daszyńskiego dodatkowo wyróżnia się budynek Przedszkola przy ul. ks. W. Gurgacza 1244 (18)[il.3.3.17.] z interesującą płaskorzeźbą przedstawiającą dzieci i wychowawczynię z gołębiem w ręku, umieszczoną od strony dziedzińca wewnętrznego, gdzie jest również mały "amfiteatrzyk" i fontanna. Ciekawym architektonicznie jest także położone tuż przy rzece Wiśle przedszkole, przy ulicy Piekarskiej 14245 (19)[il.3.3.18.] z wejściem w kształcie "baszty" oraz z kolumnową loggią i tarasem od strony ogrodowej. Niedokończoną kompozycją jest ciąg obiektów w skrzyżowaniu ul. Grzegórzeckiej i Kotlarskiej (20) nawiązujący swym charakterem do nowohuckiej zabudowy. W pierwotnym zamyśle ulica Grzegórzecka miała być bowiem rozkalibrowana do jezdni dwupasmowej, jako przedłużenie ul. J. Dietla w kierunku Nowej Huty, i kontynuowana podobnej klasy obecną al. Pokoju (pierwotnie ul. Nowo Grzegórzecka). W tym okresie, w samym Krakowie wzniesiono szereg budynków użyteczności publicznej. Na szczególną uwagę zasługują obiekty takie jak biurowce o popularnych nazwach: "Miastoprojekt"246 przy Błoniach (21)[il.3.3.19.], "Nafta" na ul. Lubicz z charakterystyczną "rotundą-rondlem" nad głównym wejściem247 (22)[il.3.3.20.], "Dyrekcja PKP" przy Rondzie Mogilskim o "perretowskich" podziałach elewacji248 (23)[il.3.3.21.]. Z obiektów szkolnictwa i nauki wyróżnić można obiekty takie jak: kompleks zabudowy-rozbudowy AGH - budynki uczelniane A2, C2249(24) przy al. A.

Przedszkole Samorządowe nr 90 im. Św. Mikołaja, ul. ks. Władysława Gurgacza. Projekt: 1949, realizacja: 1950(?). Autorzy: Mikołaj Soroka, Zbigniew Solawa. Budynek jest częścią kompozycji przestrzennej os. Daszyńskiego. Płaskorzeźba na elewacji ogrodowej przedstawia grupę dzieci wraz z wychowawczynią trzymającą w dłoni gołębia z rozpostartymi skrzydłami (motyw popularny i lansowany przez władze w tamtych czasach). Por. Włodarczyk M., Włodarczyk M., Na obrzeżach Starego Krakowa. Dębniki, Grzegórzki, Krowodrza lat 1945-1990, Kraków 2014, s. 58-59. 245 Przedszkole im. Kubusia Puchatka, ul. Piekarska 14. Projekt: 1954-1956, realizacja: 1955-1958. Autor: Zbigniew Gądek, Stanisław Glogier. Obiekt nasuwa skojarzenia z zabytkową, dawną, architekturą Kazimierza z elementami wpływów socrealizmu. Por. Włodarczyk M., Włodarczyk M., Dwa miasta Krakowa. Modernizm lat 1945-1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze, Kraków 2014, s. 3031. 246 Budynek biurowy "Miastoprojekt", ul I. J. Kraszewskiego 36. Projekt: 1949-1951/52, realizacja: 1951-1954(55?, 56?). Autor: Józef Gołąb. Budynek o "pałacowym", reprezentacyjnym charakterze. Zbliżony do niektórych nowohuckich realizacji, nasuwający skojarzenia w elewacji z przedwojennym duchem architektury "perretowskiej". Por. Włodarczyk M., Włodarczyk M., Na obrzeżach ..., op. cit., s. 76-77. 247 Budynek biurowy "Nafta". Projekt: 1949-1950(?), realizacja: 1950-1955. Autor: Włodzimierz Minnich. Funkcjonalistyczny wyraz i tektonikę elewacji w formie "pudełkowego rusztu" w duchu "perretowskim" akcentuje frontalnie element odsuniętej rotundy uniesionej na słupach. Por. Atlas dóbr kultury współczesnej województwa małopolskiego, Kraków 2009, s. 50; Cymer A., Architektura w Polsce 1945-1989, Warszawa 2018, s. 84; Włodarczyk M., Włodarczyk M., Na obrzeżach ..., op. cit., s. 46-47; Włodarczyk M., Włodarczyk M., - Biurowiec Instytutu Nafty i Gazu - "Białe Karty" MPWKZ z 2015r. 248 Budynek biurowy d. Dyrekcji Budowy Kolei PKP, ul. Rondo Mogilskie 1 (Wesoła). Projekt: 19491952, realizacja: 1951-1953(56?), wg. dokumentów i informacji udostępnionych w kwerendzie, jednak niektóre źródła podają datę 1952-54. Autor: Witold Cęckiewicz. Monumentalny budynek jest fragmentem niedokończonej kompozycji symetrycznego układu czterech bliźniaczych obiektów tzw. Bramy Mogilskiej, u wylotu ul. Lubicz w kierunku Nowej Huty. Por. Cymer A., Architektura..., op. cit., s. 8384; Włodarczyk M., Włodarczyk M., Na obrzeżach ..., op. cit., s. 44-45. 249 Gmachy B i C. Projekt: Zbigniew Olszakowski z Zespołem. Projekt i realizacja: 1946(?)-1952/57(?). 244

Mickiewicza, Wydział Chemii UJ250 przy ul. Ingardena (25)[il.3.3.22.] oraz VIII Liceum Ogólnokształcące251 (26)[il.3.3.23.], przy ulicy Grzegórzeckiej, w sąsiedztwie Ogrodu Botanicznego. Zrealizowano także w Krakowie Halę Sportową TS "Wisła" (27)[il.3.3.24.] i nieistniejący już w swym pierwotnym kształcie socrealistyczny piłkarski stadion sportowy tego klubu252 z charakterystyczną, monumentalną, kolumnadową bramą wejścia głównego, nazywaną "bramą brandenburską" od ul. Reymonta i dwoma "pylonami" przy wejściu od strony Błoń oraz loggią trybuny głównej. Niezwykle ciekawym architektonicznie i kompozycyjnie był częściowo zachowany zespół sportowy ze stadionem klubu KS "Korona"253 w Podgórzu ulokowany malowniczo na Wzgórzu Lasoty z istniejącym do dzisiaj parterowym budynkiem klubowym w duchu przedwojennego modernizmu, z wieżą zegarową i mozaikami przedstawiającymi uprawiane tu dyscypliny sportowe. Również przy Parku Bednarskiego, u jego podnóża zrealizowano zespół budynków sportowych tego klubu254 (28,29)[il.3.3.25., il.3.3.26.] przylegający do ul. Kalwaryjskiej. Elewacje frontowe zdobią kompozycje plastyczne w technice piropiktury. Z Parkiem Bednarskiego sąsiaduje budynek Kina "Wrzos" (d. kinoteatr) o fasadzie frontowej ze, stylizowanym wolutami, portykowym szczytem. Poza obiektami dydaktycznonaukowymi AGH, o których już była mowa, w Bronowicach Wielkich zrealizowano także nowoczesny zespół Instytutu Fizyki Jądrowej Polskiej Akademii Nauk255. Duża aktywność środowiska architektów krakowskich widoczna była również w udziale w przeprowadzanych konkursach. Szczególnym znaczeniowo i uczuciowo dla Krakowa był przeprowadzony w 1954 roku konkurs na przebudowę otoczenia Wawelu i tocząca się wówczas dyskusja. Efekty tego konkursu nie zostały jednak

250 Wydział Chemii mieścił się wtedy przy ul. Krupniczej 1, obecnie ul. Romana Ingardena 3. Budowa w latach 1949-1953. Autor projektu: Stanisław Juszczyk. Jest to przykład architektury socrealistycznej modernistycznych wpływach i modernistycznej interpretacji "socjalistycznego ducha" doktryny. Znajduje się w gminnej ewidencji zabytków. 251 Liceum Ogólnokształcące nr VIII im. Stanisława Wyspiańskiego, ul. Grzegórzecka 24. Projekt: 1950(1953?)-1954, realizacja 1959-1966. Autor: Józef Gołąb, współpraca: Ludomira Leszczyńska. Por. Włodarczyk M., Włodarczyk M., Na obrzeżach ..., op. cit., s. 54-55. Nietypowy budynek szkolny o dwóch bocznych ryzalitach mieszczących wejścia i mocnej tektonice podkreślonej międzypiętrowymi gzymsami. W budowę zaangażowany był ówczesny premier Józef Cyrankiewicz, który również uroczyście otwierał obiekt. 252 Hala sportowa i budynek główny użytkowane od 1954r. [za:] http://historiawisly.pl/wiki/index.php?title=Obiekty_Wis%C5%82y (dostęp: 29.08.2018). Stadion oddany do użytku w 1953r, powstał w miejsce stadionu żużlowego z 1948r. [za:] http://historiawisly.pl/wiki/index.php?title=Dzieje_stadionu (dostęp: 30.08.2018). 253 Stadion przy ul. Parkowej 12. Projekt: 1946-52, realizacja: 1946-58 (1946-47 stadion). Gł. proj. Eryk Moj, projekt: Bolesław Klimek, Antoni Kowal. Por. Włodarczyk M., Włodarczyk M., Dwa miasta Krakowa. Modernizm w latach 1945-1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze, Kraków 2014, s. 56-57; Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Karty" MPWKZ z 2015r. 254 Budynki Klubu przy ul. Kalwaryjskiej 9; projekt: 1952-58, realizacja: 1956-60 hala sportowa, 1966 basen. Autor: Jan Krug, Włodzimierz Marona, Andrzej Bahr. Wnętrza: Zbigniew Chudzikiewicz. Szerzej: ibidem, s. 54-55 oraz Włodarczyk M., Włodarczyk M., "Białe Karty" MPWKZ z 2015r. 255 Projekt i realizacja: 1953-1955; autorzy: Janusz Ingarden, Zbigniew Olszakowski. Uruchomienie cyklotronu: 1958r.

wykorzystane, tak jak było to w zamyśle jego organizacji256. Należy przy tym podkreślić, że przedwojenne środowisko architektoniczne mocno ucierpiało podczas II wojny światowej, głównie za sprawą eksterminacji architektów żydowskiego pochodzenia. Szeregi środowiska uzupełniła jednocześnie liczna grupa przybyła z różnych części kraju, kierowana zmiennymi losami, w tym z dawnych Kresów Wschodnich. Byli wśród nich nie tylko praktycy zawodu architekta ale także nauczyciele akademiccy, co w przypadku utraty Politechniki Lwowskiej miało szczególne znaczenia dla przyszłość kształcenia architektonicznego na południu Polski. Przed II wojną światową przyszli krakowscy architekci nie mogli uzyskiwać w Krakowie wyższego architektonicznego wykształcenia politechnicznego. Istniały jednak szkoły o profilu architektonicznym. Jedną z nich był Wydział Architektury funkcjonujący przez pewien okres (do 1927 roku) na Akademii Sztuk Pięknych, a kierowany przez Adolfa Szyszko-Bohusza. Po wojnie, w 1945 roku powstał Wydział Architektury w ramach struktur Akademii Górniczej (obecnie AGH) początkowo mający swoją siedzibę na Wawelu.257 Wydziały politechniczne, w tym Wydział Architektury, stały się w 1947 roku początkiem Politechniki Krakowskiej. W też roku siedziby wydziałów przeniesiono do zaadaptowanych budynków dawnych koszar im. Króla Jana III Sobieskiego (wcześniej im. arcyksięcia Rudolfa - za czasów zaboru austriackiego) przy ul. Warszawskiej. W związku z ograniczaniem możliwości publicznego uprawiania kultu258, w ramach prowadzonej z Kościołem walki o "rząd dusz", czyli zwalczania kościoła katolickiego i religii jako takiej, praktycznie nie realizowano obiektów sakralnych. Nie tylko nie wydawano zezwoleń na budowę świątyń ale także utrudniano prowadzenie remontów i przebudów, a nie ominęło to również Krakowa. Wyjątek stanowią lata 1945-1949, kiedy możliwe był próby kończenia budowy lub wyposażania obiektów rozpoczętych przed II wojną światową. Przykładami tego w Krakowie są kościoły w Prokocimiu259 (30)[il.3.3.27.] i w Borku Fałęckim.260(31) Por. Stanisław Ciechanowski, Konkurs na przebudowę otoczenia Wawelu, "Architektura" nr 9/1954, s. 209-223; Zygmunt Novák, Po konkursie na otoczenie Wawelu, ibidem, s. 224-225. 257 W skład wykładowców Wydziału Architektury weszło wtedy grono wybitnych profesorów, również spoza Krakowa. Byli to m.in.: Jerzy Struszkiewicz, Adam Mściwujewski, Bohdan Guerquin, Ludomir Śleńdziński, Włodzimierz Gruszczyński, Józef Gałęzowski, Juliusz Żurawski, Tadeusz Tołwiński, Bohdan Treter i Adolf Szyszko-Bohusz.Por. http://arch.pk.edu.pl/wydzial/o-wydziale/historia/ (dostęp: 28.08.2018). 258 W styczniu 1949r wydany został dekret o "Ograniczeniu publicznego uprawiania kultu religijnego", a w sierpniu tego roku dekret o "Ochronie wolności sumienia i wyznania", które wiązały sie z ograniczeniem możliwości publicznego uprawiania kultu. Por. J.Sz. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane w latach 1945-1989, Kraków 2010, s. 46-49. 259 Realizowany do wybuchu II wojny światowej wg projektu z 1932r. autorstwa Zygmunta Gawlika. Po wojnie kontynuowany wg projektu z 1948r. autorstwa Adofa Szyszko Bohusza. Obiekt o charakterze romantyczno-rustykalnym. W konstrukcji i wyrazie przestrzennym nawiązuje do modernizmu przedwojennego. Por. J.Sz. Wroński, Kościoły Krakowa ..., op. cit., s. 88-103. 260 Zaprojektowany w 1936r. przez warszawskiego architekta Tadeusza Ruttié w duchu modernizmu międzywojennego, a wykończony w 1957r. W czasie okupacji był tu magazyn. Charakterystyczna jest wieża dzwonnicza o wertykalnym charakterze akcentowanym lizenami oraz rozeta z witrażami nad wejściem głównym (autor: Wacław Taranczewski), a także rozrzeźbione tarczowo elewacje boczne z rozcinającymi gzymsami. Wnętrza o ciekawej formie przestrzennej i ażurowych przeszkleniach w 256

W zakresie planowania przestrzennego w Krakowie, w omawianym okresie podjęto przede wszystkim działania planistyczne związane z Nową Huta i kombinatem metalurgicznym. Na potrzeby tej inwestycji w pracowni Centralnego Biura Projektów Architektonicznych powstał w 1949 roku pod kierunkiem Tadeusza Pieli "Szczegółowy plan regionalny wschodniej części okręgu krakowskiego" i miał uwzględniać koordynację inwestycji z miastem, wytyczając nowy kierunek rozwoju miasta na pasmowy, na linii wschód-zachód, wzdłuż rzeki Wisły. Plan ten został uwzględniony w "Planie Ogólnym Krakowa" opracowanym w latach 1951–1953 pod kierunkiem Anny Ptaszyckiej, w Pracowni Planu Ogólnego Krakowa Miejskiej Rady Narodowej i obejmował on zarówno Kraków jak i Nową Hutę, a następnie został skorygowany pod tym samym kierownictwem w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej, w 1956 roku.261 Nowe plany urbanistyczne dla Krakowa i jego dzielnic, w tym Nowej Huty obejmowały w szczególności sprawy dotyczące zieleni i rekreacji. Jak pisała wówczas Anna Ptaszycka: "Zieleń w wielki organizmie urbanistycznym - poza siecią parków, terenów sportowych, cmentarzy - musi przeniknąć ulice i wnętrza bloków mieszkalnych, wejść na tereny szkół i przedszkoli, otoczyć gmachy użyteczności publicznej i zakłady przemysłowe. (...) Wzbogacona jest często architekturą pomników, rzeźb dekoracyjnych, wodotrysków. Rozrasta się do wielkich obszarów, ogarniających różne funkcje wypoczynku ludności, do wielohektarowych powierzchni założeń parkowych czy sportowych, lub też zwęża się do wąskich pasm zadrzewień, prześlizgujących się między budynkami, by znów rozszerzyć się w większą przestrzeń otwartą. Celem jej jest stworzenie właściwych zdrowych form życia dla mieszkańców miasta tak przez warunki wypoczynku, jak i przez zaspokojenie potrzeb kulturalnych i estetycznych. (...) Specjalny nacisk kładziemy w mieście na wzajemne powiązanie zieleni i wody (...)."262 Środowisko Architektów prowadzona czasopisma

architektoniczne grupowało się głównie wokół Stowarzyszenia SARP, gdzie prezentowane były nie tylko projekty i realizacje ale była dyskusja i krytyka architektoniczna. Stowarzyszenie było wydawcą - organu "Architektura", następcy przedwojennego periodyku

prezbiterium. Całość, o perretowskim charkterze. Por. M.J. Żychowska, Między tradycja a awangardą. Problem stylu w architekturze Krakowa lat międzywojennych, Kraków 1991, s. 98-99; M. Fabjański, J. Purchla, Historia architektury Krakowa w zarysie, Kraków 2001, s. 307-308; Modernizmy. Architektura nowoczesności..., op. cit. s. 71; 74-75. 261 Por. Sykta Izabela, Plany Zagospodarowania przestrzennego miasta Krakowa [w:] Czasopismo Techniczne, Zeszyt z-1A/2008.

262

Ptaszycka Anna, Zieleń przyszłego Krakowa, [w:] Zieleń Krakowa, Kraków 1955, s. 57-58.

"Architektura i Budownictwo"263. Pierwszy numer "Architektury" ukazał się w 1947 roku, a w jego wstępie Zarząd Główny S.A.R.P napisał m.in.: "Dwa lata temu Polska weszła na nową drogę. Na nową drogę weszliśmy i my architekci w poszukiwaniu wyrazu przestrzennego nowej epoki". 264 Ukazywały się ponad to wydawnictwa związane z urbanistyką i konserwacją zabytków takie m.in. jak: "Miasto" i "Ochrona Zabytków", na łamach których również podnoszono sprawy odnoszące się do architektury i zabytków, w tym do ich restytucji i zabezpieczenia265. W ramach zamierzeń i potrzeb szybkiej odbudowy oraz budowy nowych inwestycji wprowadzano pierwsze próby typizacji i uprzemysłowienia budownictwa, szczególnie mieszkaniowego. Tematyce tej były też poświęcone artykuły w czasopiśmie "Architektura", w których pisano o pracach architektoniczno-normalizacyjnych, postępie technicznym w budownictwie oraz o metodach opracowywania elementów typowych. O jej wadze świadczyły też ogólnopolskie wystawy branżowe266. Uwidaczniał się także rosnący wpływ państwa wiążący się z centralizowaniem gospodarki i finansowania budownictwa, przekształcając jego funkcjonowaniem w system nakazowo-rozdzielczy, wprowadzany zresztą również w innych dziedzinach życia społeczno-gospodarczego. Nie było więc w tym kontekście możliwości działania spółdzielczości mieszkaniowej oraz nawiązywania do przedwojennych tradycji i osiągnięć tego ruchu, który zlikwidowano podobnie jak w 1949 roku267 zlikwidowano samorząd terytorialny. Ograniczone zostało planowanie przestrzenne sprowadzone do działań podrzędnych wobec planu centralnie narzuconego a ustawodawstwo planistyczne zostało nastawione na aktywność państwową.268 Do 1953 roku utrzymany był przedwojenny podział administracyjny, obejmujący 22 województwa, SARP: w lipcu 1934 roku, Walny Zjazd Delegatów w Warszawie powołał, jednoczące wszystkie organizacje architektów, Stowarzyszenie Architektów Rzeczypospolitej Polskiej - SARP. Nazwa ta przetrwała do 1952 roku, kiedy to na VI Walnym Zjeździe Delegatów SARP zmieniono nazwę na Stowarzyszenie Architektów Polskich, zachowując tradycyjny skrót SARP. Taką nazwę Stowarzyszenie nosi do dnia dzisiejszego. [za:] http://www.sarp.org.pl/pokaz/historia_sarp,1833/ (dostęp: 28.08.2018). Czasopismo "Architektura" ukazywało się w latach 1947-1994, zastąpiło miesięcznik ilustrowany "Architektura i Budownictwo" z lat 1925-1939 (ostatni numer 6, z czerwca) i wydawany w latach 1900-1929 periodyk "Architekt" (wyłonił się z "Wydawnictwa Technicznego"). 264 Fragment ze wstępu, "Architektura" nr 1/1947. 265 Numer 3-4/1951 "Architektury" poświęcony jest w całości sprawom odnoszącym się do zabytków, w tym artykuły: Deubel Stefan, Państwowe Pracownie Konserwatorskie, s. 125-126; Załuska Wanda, Na Zjeździe Konserwatorów, s. 137-139. 266 Por. Witold Piasecki, Postęp techniczny w budownictwie typowym, [w:] "Architektura" nr 11/1954, s. 279-280; Henryk Frey, O metodach opracowania elementów typowych, ibidem, s. 280-282; Jezry Wilk, Wrażenia z Krajowej Wystawy wynalazczości i postępu technicznego, ibidem, dodatek "Biuletyn Instytutu Urbanistyki i Architektury", nr 6, s. 3-4; Zbigniew Madeyski, 4 lata prac architektonicznonormalizacyjnych Instytutu Urbanistyki i Architektury, [w:] "Architektura: nr 9/1954, dodatek "Biuletyn Instytutu Urbanistyki i Architektury" nr 5, s. 1-3. 267 A. Litewka, Władze samorządowe Krakowa po drugiej wojnie światowej, [w:] ibidem, s.s 23-44. 268 Por. Maciej Nowakowski, Barbara Bańkowska-współpraca, Sto lat planowania przestrzeni polskich miast (1910-2010), Warszawa 2013, s. 86-92. 263

jednak porządkowaniu spraw związanych z planowaniem, urbanistyką i architekturą służyć miało powołanie w kwietniu 1953 roku Komitetu do Spraw Urbanistyki i Architektury, którego pierwszym prezesem został Zbigniew Skibniewski. O ścisłych związkach różnych dyscyplin, w związku z koniecznością realizacji kolejnych planów i odbudową z powojennych zniszczeń i roli w nich architekta pisano już dużo wcześniej, między innym w 1948 roku: "Ze względu na to że urbanistyka obejmuje dziś działalność nader różnorodną, sam architekt nie może podjąć się rozwiązywania odnośnych zagadnień. (...) Jaki wynika stąd rodzaj współpracy w badaniach, w których winni wziąć udział inżynier, ekonomista, socjolog i prawnik. Jaka jest sytuacja architekta w obliczu wymogów narzucanych przez planowanie przestrzenne."269 W tym samym czasie wobec modernizmu zajmowano z przyczyn politycznych stanowisko w miarę przychylne ale już z pewnym odcieniem niepochlebności w wypowiedziach oficjalnych. W majowy numerze "Architektury" z 1949 roku pisano jeszcze w miarę ostrożnie: "Modernizm w architekturze powstał w ten sam sposób, jak formizm w malarstwie, który narodził się przy kawiarnianych stolikach.(...) Modernizm stworzył tak nieprzemijające wartości, że nie dadzą się one wykreślić z architektury, podobnie jak wpływy impresjonizmu z malarstwa chociaż sam kierunek już sie skończył." 270 Jednak już w czerwcu 1949 roku środowisko architektoniczne z powodu zmian w polityce państwa i jej zaostrzenia w kierunku socjalizmu oraz ścisłej zależności od sowieckiego reżimu zgłosiło deklarację realizacji idei socjalistycznej i socrealistycznej w architekturze. Działo sie to pod presją Włodzimierza Sokorskiego, późniejszego ministra Kultury i Sztuki (1952-1956), i wydarzyło się na Krajowej Naradzie Partyjnej Architektów (określana również jako Konferencja Partyjna Architektów) przeprowadzonej w dniach 20-21 czerwca 1949 roku w Warszawie. Podnoszono na niej problematykę wpływu i znaczenia doświadczeń architektury radzieckiej dla nowej i socjalistycznej architektury polskiej oraz proklamowano socrealizm w architekturze, która w myśl tej doktryny miała pokazywać siłę i potęgę państwa. W rezolucji z narady zapisano w kolejnym numerze "Architektury" m.in.: "W okresie minionych 4 lat budownictwa Polski Ludowej architektura polska zdała trudny egzamin pracy w najcięższych warunkach powojennych zniszczeń.(...)Architekt społeczeństwa budującego socjalizm jest nie tylko inżynierem gmachów i ulic, lecz inżynierem dusz ludzkich." 271. 269 W 1948 roku pisano: Cyt. [za:] Wacław Ostrowski, Zbigniew Skibniewski, Architekt i Urbanista, "Architektura" nr 8-9/1948, s.33 270 Por. Wincenty Adamski, O właściwe oblicze architektury (Uwagi o modernizmie), "Architektura" nr 5/1949, s. 142-147. 271 Edmund Goldzamt był autorem tekstu programowego - wprowadzającego socrealizm do architektury - przedstawionego na zwołanej w gmachu KC 20 i 21 czerwca 1949 roku naradzie aktywu partyjnego architektów. Por. Rezolucja Krajowej Partyjnej Narady Architektów, "Architektura" nr 68/1949, s. 162; Edmund Goldzamt, Znaczenie doświadczeń architektury radzieckiej dla socjalistycznej

Elementem realizacji tej postawy były licznie organizowane wystawy. Na szczególną uwagę zasługują dwie, które odbyły się w warszawskiej "Zachęcie". Wyróżnia je nie tylko to, że były "pierwsze", ale również polityczna manifestacja przez ówczesną władzę roli architektury w odbudowie "ludowej ojczyzny". Były to: "Pierwszy Ogólnopolski Pokaz Architektury" (OPA; 21 styczeń - 28 luty 1951r) i "Pierwsza Powszechna Wystawa Architektury Polski Ludowej" (PWA; 8 marzec - 22 kwiecień 1953r)272. Towarzyszyły im konferencje, na których nieliczni mieli jednak odwagę krytykować niedoskonałości warsztatu, realizacji lub innych trudności, tak jak to miało miejsce podczas Krajowej Konferencji Architektów na PWA (13-15 kwietnia 1953). Wraz z wprowadzeniem realizmu socjalistycznego w architekturze Zawód architekta został upaństwowiony - powstały biura projektowe, a zlikwidowano wolną praktykę. Powołane zostało w już 1948 roku Centralne Biuro Projektów Architektonicznych i Budowlanych oraz Zakład Osiedli Robotniczych (ZOR)273 z podległymi mu biurami projektów "Miastoprojekt ZOR". Likwidując przy tym spółdzielczość mieszkaniową jako inwestora, rozwiązano również Polskie Towarzystwo Reformy Mieszkaniowej. Normy i standardy projektowania ustalane były podczas narad i konferencji, w tym przy znacznym udziale Stowarzyszenia Architektów Polskich i Towarzystwa Urbanistów Polskich.274 Wszystko to miało pośrednio związek z funkcjonowaniem w całej gospodarce, a zatem i w budownictwie, gospodarki planowej nastawionej na odbudowę zniszczonego jak się przyjmuje prawie w 70% przemysłu i w blisko 50% zrujnowanych miast w nowych granicach Polski, a szczególnie widoczne było to wraz z wdrażaniem 6-letniego planu Rozwoju gospodarczego i budowy podstaw socjalizmu. Rozpowszechniała się typizacja i normalizacja przede wszystkim w budownictwie mieszkaniowym i szkolnym275. Rozpoczął się wtedy czas dyktatu nie tylko politycznego czyli partyjnego ale też czas "dyktatu przemysłu", jako dominującego w państwie. To samo środowisko architektoniczne, po śmierci J.W. Stalina w 1953 roku i wystąpieniu Nikity Chruszczowa w 1954 roku złożyło samokrytykę i zadeklarowało odstąpienie od tej idei. W następstwie takiej postawy od marca 1956 roku nastąpił powrót do idei modernistycznych w architekturze i urbanistyce, z założenia będących architektury polskiej [w:] ibidem, s. 184, 189; Por. O Polską architekturę socjalistyczną. Materiały z Krajowej Partyjnej Narady Architektów odbytej w dniu 20-21 czerwca 1949 roku w Warszawie. Państwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa 1950. SARP przyjął rezolucję architektów partyjnych 6 listopada 1949r; 272 Szerzej o tych wystawach i ich znaczeniu dla architektów oraz architektury i urbanistyki: Por. M. Czapelski, Architektura polskiego socrealizmu w Zachęcie, Warszawa 2016. 273 Por. Tworkowski S., O architekturze osiedli ZOR, "Architektura" nr 10/1952, s. 249-256. 274 Por. M. Nowakowski, Sto lat urbanistyki..., op.cit., s. 92-99. 275 Realizowano głównie budynki do 4-kondygnacji ponieważ nie wymagały one budowy wind. Por. Filipow Zbigniew, Typowy 4-kondygnacyjny budynek mieszkalny, "Architektura" nr 9/1957, s. 386-387; Konkurs SARP na projekt 4-kondygnacyjnego typowego budynku mieszkalnego, ibidem, s. 387-394; Madeyski Zbigniew, 4 lata prac architektoniczno-normalizacyjnych IUA[Instytutu Urbanistyki i Architektury], "Architektura" nr 9/1954 - dodatek, s.1-3.

w duchu socjalistycznym, a więc wygodnych dla ludowej władzy państwowej. Jednocześnie swoją pewną odrębność podkreśliło środowisko urbanistów, pozostając jednak w poszanowaniu wzajemnych relacji i działań. Wszystko to miało wyraźny wpływ na powojenny obraz polskiej architektury, urbanistyki i przestrzeni publicznej, a także pośrednio ich współistnienia ze sztuką i plastyką. Za oficjalny koniec socrealizmu w architekturze polskiej przyjmuje się datę 26 marca 1956 roku, co ogłoszono na Ogólnopolskiej Naradzie Architektów SARP (Architekci wobec nowych zadań w budownictwie, Warszawa 26-28 III 1956)276. Miał wtedy miejsce początek powrotu modernistycznej myśli architektonicznej i urbanistycznej w Polsce oraz oczywiście i w Krakowie. W 1957 roku Kraków stał się, podobnie jak Wrocław i Poznań wydzielonym miastem wojewódzkim, dołączając tym samym do miasta Łodzi, które taki status posiadało już od 1944 roku oraz w pewnym zakresie do Warszawy, która była miastem wydzielonym z województwa. Pozwoliło to na szybszy rozwój miasta, również w duchu powojennej nowoczesności.

Pewna krytyka ze strony SARP miała miejsce już w 1955r. Ogólnopolska Narada Architektów w Warszawie, 15-17 marca 1956r. Por. "Architektura" nr 3/1956, s. 57-58; J. Hryniewiecki, Kształt przyszłości, "Projekt" nr 1/1956, s. 5; "Architektura" nr5/1956; Andrzej Skalimowski, Pierwsza szczera Narada Architektów”. Motywy, Przebieg i Konsekwencje Ogólnopolskiej Narady Architektów z 1956 roku, [w:] Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały X/2011; [za:] http:// rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=59710; Przemówienie J. Cyrankiewicza na Ogólnokrajowej Naradzie Architektów. Słowo Polskie 29.03.1956. 276

100

LEGENDA MAPY Lata 1945-1956. Odbudowa i socrealizm (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) Os. (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20) (21) (22) (23) (24) (25) (26) (27) (28) (29) (30) (31)

Centrum Administracyjne HiL (obecnie Huta Mittal), ul. Ujastek 1 - [il.3.3.1.] Plac Centralny w Nowej Hucie - [il.3.3.2.] Aleja Róż (I odcinek) w Nowej Hucie - [il.3.3.3.] Dom Młodego Robotnika, Os. Stalowe, ul. Bulwarowa 16 - [il.3.3.4.] Kino "Światowid", Os. Centrum E 1, al. Jana Pawła II - [il.3.3.5.] Kino "Świt", Os. Teatralne, ul. Gen. Władysława Andersa 10 - [il.3.3.6.] Plac Pocztowy i Poczta Polska, Os. Willowe, ul. Daniłowskiego 28 - [il.3.3.7.] Teatr Ludowy, os. Teatralne 34 - [il.3.3.8.] Szpital im. Żeromskiego (d. Szpital Miejski Nowej Huty), Os. Na Skarpie 66 [il.3.3.9.] Szkoła Podstawowa im. Jana Kochanowskiego (obecnie Gimnazjum nr 47), Willowe 1 - [il.3.3.10.] Żłobek, Os. Willowe 2 - [il.3.3.11.] Zespół Szkół Mechanicznych, Os. Szkolne 37 - [il.3.3.12.] Port rzeczny "Kraków-Kujawy" z przepompownią wody - [il.3.3.13.] Osiedle "A" (obecnie Os. Wandy) i pierwszy budynek mieszkalny, ul. Mierzwy 14 Osiedle "Rydla" - [il.3.3.14.] Osiedle "Daszyńskiego" - [il.3.3.15.] Osiedle "Żywiecka" - [il.3.3.16.] Przedszkole nr 90 im. Św. Mikołaja, ul. ks. W. Gurgacza 1 - [il.3.3.17.] Przedszkole nr 45 im. Kubusia Puchata, ul. Piekarska 14 - [il.3.3.18.] Zabudowa przy ul. Grzegórzeckiej/Kotlarskiej Biurowiec "Miastoprojekt", ul. Kraszewskiego 36 - [il.3.3.19.] Biurowiec "Nafta", ul. Lubicz 25 - [il.3.3.20.] Biurowiec "PKP", Rondo Mogilskie 1 - [il.3.3.21.] Budynki Uczelniane A2, C2 AGH, al. A. Mickiewicza 30 Wydział Chemii UJ, ul. R. Ingardena 3 - [il.3.3.22.] VIII Liceum Ogólnokształcące, ul. Grzegórzecka 24 - [il.3.3. 23.] Klub Sportowy TS "Wisła", Hala Sportowa, ul. W. Reymonta 22 - [il.3.3.24.] Klub Sportowy "Korona", ul. Kalwaryjska 9 - [il.3.3.25.] Stadion Klubu Sportowego "Korona", ul. Parkowa 12 - [il.3.3.26.] Kościół pw. Matki Boskiej Dobrej Rady, al. Dygasińskiego 44a - [il.3.3.27.] Kościół Matki Boskiej Zwycięskiej, ul. Zakopiańska 86

117

Rozdział 3.4. Po roku 1956. Popaździernikowa odwilż

Pierwsze symptomy "popaździernikowej odwilży" roku 1956 w architekturze widoczne były już wcześniej, jak to zostało opisane w poprzednim rozdziale. W 1955 roku odbyło się Plenum Zarządu Głównego SARP na którym krytycznie oceniono dotychczasową postawę architektów i ich częste zaangażowanie polityczne. Krytycznie oceniono także socrealistyczny kierunek w architekturze i urbanistyce, w latach 1949-1955. Potwierdzono to na Ogólnopolskiej Naradzie Architektów w 1956 roku, na której zachęcano do zachowania w przyszłości „swobody twórczej” i dążenia do uzyskania w „architekturze jedności formy, techniki, funkcji i ekonomiki”.277 Zgromadzeni wysłuchali także przemówienia premiera Józefa Cyrankiewicza, który przekonywał architektów do kreatywności oraz czerpania „wszystkiego, co wartościowe, racjonalne, mądre, ładne, tanie” nie tylko z dorobku twórców radzieckich, ale i światowych278. Środowisko architektoniczne złożyło wtedy swoistą samokrytykę, nawiązując do Ogólnopolskiej Narady Architektów w 1953 roku, na której chwalono socrealizm279. Wystąpienie Józefa Cyrankiewicza było bezpośrednim nawiązaniem do wystąpienia Nikty Chruszczowa w grudniu 1954 roku, w Moskwie na Wszechzwiązkowej Naradzie Budownictwa. Skrytykował on na niej zbytnią dekoracyjność dotychczas wznoszonych realizacji: „Elewacje budynku powinny mieć piękny i atrakcyjny wygląd – mówił Chruszczow – ale powinien być on wynikiem proporcji całego gmachu, dobrze rozmieszczonych otworów okiennych i drzwiowych, należycie usytuowanych balkonów, prawidłowo użytych faktur i kolorów materiałów okładzinowych oraz właściwie wyeksponowanych podziałów ścian i konstrukcji w budynkach wykonanych z wielkich sekcji i płyt”.280

277 Ogólnopolska Narada Architektów, która odbyła się 15-17 marca 1956 roku, miała jasno określony cel, aby przed Krajową Naradą Budownictwa przedyskutować obecną sytuację w architekturze polskiej oraz określić niezbędne postulaty warunkujące jej rozwój. Jej potrzeba wiązała się z toczącą od blisko roku ostrą krytyką dorobku architektów przez środowisko budowlane. Szerzej [w:] „Architektura” nr 3(101) marzec 1956, s.57-58; Wnioski ogólnopolskiej Narady Architektów, "Architektura", nr 5/1956, s. 122–123. 278 W swobodnej twórczości wykorzystując własne i cudze osiągnięcia twórzmy polską architekturę socjalistyczną. Przemówienie J. Cyrankiewicza na Ogólnokrajowej Naradzie Architektów. Słowo Polskie 29.03.1956. 279 Jak pisał Adam Kotarbiński: „Znowu spotykamy się na wielkiej Naradzie, aby prostować powykrzywianą drogę naszej architektury. Musimy przyznać, że dotychczasowe prostowania nie wyszły jej na dobre.” [w:]: Kotarbiński Adam, Nasza dotychczasowa postawa wobec realizmu, „Architektura” nr 3 (101) marzec 1956, s. 57. 280 Cytat [za]: Joanna Majczyk, Agnieszka Tomaszewicz, Tuż po realizmie socjalistycznym. Architektura i urbanistyka Wrocławia z przełomu lat 50. i 60. XX wieku, "Wiadomości Konserwatorskie", nr 49/2017, s. 181.

118

Zaakcentował także, że „walka z konstruktywizmem musi być prowadzona przy użyciu racjonalnych środków” i że dobry architekt „powinien być w stanie posługiwać się nowoczesnymi materiałami, konstrukcjami i elementami żelbetowymi, a poza wszystkim, musi być ekspertem [w dziedzinie] oszczędności w budownictwie”.281 Zdaniem Davida Crowleya powojenny modernizm w Polsce, nazywany przez niego "socmodernizmem", ma dwa oblicza282. Jedno to, które jak we wspomnianym wystąpieniu N. Chruszczowa, miało być mało kosztownym budownictwem uprzemysłowionym, bez nadmiaru dekoracji, realizowanym w oparciu o projekty typowe i typizację, związane głównie z mieszkalnictwem. Drugie to indywidualnie projektowane obiekty "prestiżowe". Były to najczęściej budynki użyteczności publicznej realizowane przez resorty branżowe oraz obiekty związane z budownictwem przemysłowym. Pierwsze symptomy zbliżających się zmian widoczne były już przy okazji, odbywającego się latem 1955 roku w Warszawie, Międzynarodowego Festiwalu Młodzieży.283 Po objęciu przewodnictwa w kraju przez Władysława Gomułkę w 1956 roku nastał czas "odwilży" i tzw. małej stabilizacji, z czym wiązało się pewnego otwarcie na świat zachodni284. Co prawda już od roku 1955 stopniowo ale z nadzieją i entuzjastycznie odstępowano od socrealistycznych, często eklektycznych wzorów i form. Powracano do modernistycznych idei i wzorców, jednak właściwie dopiero po 1956 roku możliwe stało się swobodne ich realizowanie. Możliwy był także szerszy dostęp do nowości i nowoczesności w architekturze i sztuce. Dzięki temu możliwe było także nawiązywanie do najnowszych tendencji i osiągnięć płynących z Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. Tak jak w socrealizmie ważna była „idea polityczna”, tak w modernizmie powojennym, który zaistniał w pełni od roku 1956 ważna była ponownie „funkcja” i stosowanie społecznie użytecznej zasady "światło, zieleń, przestrzeń", w powiązaniu i współgraniem ze sztukami plastycznymi. Jerzy Hryniewiecki pisał nieco później, w 1960 roku: „(…) w momencie odzyskania swobody twórczej myśli, w chwili gdy zalety architektury przestały brzmieć jak inwektywy – twórczość nasza zagrała całym bogactwem form. (…)„Dalecy jesteśmy już od sławienia ideału mieszczańskiej odświętności sztuki. Dziś piękno musi nas otaczać, nie chcemy go ukrywać po salonach literackich, w zamkniętych salach (…). Niestety , dużo jeszcze z tej odświętności zostało. Jesteśmy zbyt tolerancyjni dla brzydoty dnia codziennego, przejawiającej się na każdym kroku – w mieszkaniu, w miejscu pracy, na ulicy – Ibidem. Crowley D. , Socmodernizm a architektura czasu wolnego i rekreacji w Europie Środkowowschodniej w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, [w:] Florencja i Kraków wobec dziedzictwa, red. Purchla J., Kraków 2008, s. 228-235. 283 V Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów miał miejsce w Warszawie, w dniach od 31 lipca do 15 sierpnia 1955 roku. Andrzej Krzywicki w swej publikacji nazywa ten festiwal „poststalinowskim karnawałem”. Por. Krzywicki A., Poststalinowski Karnawał radości. V Światowy Festiwal Młodzież o Pokój i przyjaźń Warszawa 1955. 284 Zapowiedzią nadchodzącej odwilży było ukazanie się „Poematu dla dorosłych” Adama Ważyka. W czerwcu 1956 doszło do strajku robotników w Poznaniu i protest ten był jednym z czynników, które przyspieszyły przemiany w kierunku pewnej "demokratyzacji" życia w Polsce powojennej. 281 282

119

anachroniczną niewspółczesnością, brudem, nieporządkiem, abnegacją. (…) społeczeństwo nasze zasługuje na piękno, czystość, jasność i barwę. Technika współczesna daje nam (…) intensywność koloru, silne światło, szeroką przestrzeń, lekkość materiału.”285 Wraz z „odwilżą” 1956 roku pojawił się też pierwszy numer kwartalnika „Projekt”286, sygnowany jako „kwiecień-maj-czerwiec”. Był on również pewnym przejawem zapowiedzi nowych czasów dla architektury i sztuki. W słowie wstępnym do tego numeru widoczny jest zapał i entuzjazm oraz język tamtych czasów. Obszerny cytat właściwie wyjaśnia czym była dla architektów i środowiska artystycznego "popaździernikowa" odwilż i nadzieje z nią związane: „PROJEKT rodzi się w pracowni architekta i rzeźbiarza, malarza i grafika, poprzedzając realizację zamierzonego dzieła. (…) jest również tym zasadniczym stadium pracy, w którym jednoczą się wysiłki projektanta, technika i konstruktora, zmierzające do nadania racjonalnej i pięknej formy ulicom, domom, wnętrzom mieszkalnym oraz znajdującym się w nich przedmiotom codziennego użytku. Omawianiu tej właśnie działalności z zakresu sztuki i techniki służyć będzie nasze pismo (…). Nas (…) interesować będą zarówno rodzące się pomysły, jak i ich ostateczne ukształtowanie w formie dzieła architektonicznego, tkaniny, ceramiki, dekoracji okolicznościowej, plakatu, przestrzennej kompozycji wystawienniczej, ilustracji książkowej. Interesować nas będzie wszystko, co wiąże się z zagadnieniem współpracy plastyka z produkcją przemysłową i rzemieślniczą, z jego udziałem w tworzeniu nowoczesnej urbanistyki i architektury, w powstawaniu nowego kształtu współczesnego życia. Utrwalając najcelniejsze realizacje, które przemijały dotychczas bez echa, ginąc w zalewie brzydoty – interesować będziemy się nie tylko dniem dzisiejszym, lecz i nadchodzącym jutrem. (…) interesować się będziemy przede wszystkim dziełami, które artysta konstruował z wrażliwością plastyka i logiką inżyniera, bowiem w nich zawarte są elementy postępu sztuki i techniki. Jesteśmy (…) przekonani, że wokół pisma powstanie kolektyw ludzi, którym postęp sztuki leży głęboko na sercu. Pomogą na oni w realizacji zawartych w tym programie postulatów, wynikających z konkretnych potrzeb polskiej plastyki, wiążącej się coraz silniej z życiem społecznym i gospodarczym naszego kraju.” 287 W Krakowie nadejście czasów "odwilżowej" architektury uwidoczniło się bardzo szybko, w różnych częściach miasta. W Nowej Hucie za sztandarowy dla tej dzielnicy ale też jako pionierski w Krakowie w ogóle, uważa się tzw. Blok Szwedzki [il.4.3.1.] na osiedlu Szklane Domy. Wyróżniał się on wtedy pośród szarej monotonii "braku" koloru i klasycyzującej rytmiki podziałów swoją "szwedzką", pastelową kolorystyką i Hryniewiecki Jerzy, Wystawa Architektury 1956-1959, Katalog, Zarząd Główny SARP, Warszawa 1960, s.6. 286 Pierwszym redaktorem naczelnym był architekt Jerzy Hryniewiecki. W okresie jego kierownictwa tematy związane z architekturą i realizacją założeń programowych czasopisma były mocno akcentowane. 287 Hryniewiecki Jerzy, Kształt ..., op. cit., s.5. 285

120

nowoczesnością taktowania elewacji oraz lekkością witryn sklepowych i podcieniem na stożkowatych pylonach. W Podgórzu za taki powiew "nowego" można uznać obiekt pawilonowej Szkoły Podstawowej ulokowanej na szczycie Wzgórza Lasoty, w pobliżu dawnego Fortu św. Benedykta, fragmentu umocnień Twierdzy Kraków. W samym mieście Krakowie nie jest to już takie oczywiste, ponieważ przyjęło się traktować niektóre realizacje jako "pierwsze", ale z archiwalnych materiałów wynika, że był nim awangardowy nawet jak na współczesne czasy tzw. Dom Bankowy [il.4.3.28.] wyróżniający się z elewacją frontową o "mondrianowskich" podziałach, skierowaną w stronę Błoń Krakowskich, zlokalizowany przy placu-parkingu znajdującym się przed socrealistycznym budynkiem "Miastoprojektu". Zaprojektowany został w 1955 roku ale realizowany był równolegle z nieco późniejszym projektem z roku 1956 czyli tzw. Domem Kolorowym [il.4.3.3.], o balkonach w intensywnych, również "mondrianowskich" barwach, jako punktach w czarnej kracie lizen. Potrzeba nowoczesności i zmian była mocno wyczekiwana przez architektów, stąd tak wiele inwencji i zaangażowania nie tylko w nowe projekty i realizacje, ale także uczestnictwo w licznych konkursach i wystawach. Widoczna była szczególnie aktywna działalność w Stowarzyszeniu Architektów Polskich (SARP), a także liczne, często polemiczne wypowiedzi na łamach wydawanego od 1947 roku przez SARP periodyku „Architektura”. SARP wydawał także "Komunikat" oraz "Materiały do dyskusji" będące biuletynami informacyjnymi, miejscem wymiany poglądów i rozwiązań architektonicznych. Towarzystwo Urbanistów Polskich wydawało w tym czasie miesięcznik "Miasto", a od 1962r zeszyty "Materiały TUP" jako wydawnictwo wewnętrzne. Czasopismem naukowym Sekcji Architektury i Urbanistyki był wychodzący od 1956 roku "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", którego uzupełnieniem były nieregularnie ukazujące się "Studia i Materiały do Teorii i Historii Architektury". Problemem była jednak dostępność tych publikacji limitowana przez ograniczone przydziały papieru i wysokość nakładów. Wychodziły również biuletyny resortowe, w tym obejmujące zagadnienia z zakresu urbanistyki, architektury i budownictwa mieszkaniowego, jak wychodzący od 1950 roku "Biuletyn" Instytutu Urbanistyki i Architektury" oraz wydawany od 1956 roku przez Komitet d/s Urbanistyki i Architektury przy Prezesie Rady Ministrów "Biuletyn Komitetu Budownictwa, Urbanistyki i Architektury" przekształcony po likwidacji w 1964 roku tego Komitetu w "Biuletyn Informacyjny Budownictwa". Informacje w nim zawarte dotyczyły działalności organów centralnych, służb urbanistycznych i architektonicznych.288

288 Por. Kotarbiński Adam, Rozwój urbanistyki i architektury polskiej w latach 1944-1964, Warszawa 1967, s. 131-137.

121

O samej architekturze lat 60. XX wieku w Krakowie można przy tym powiedzieć, że była ona jednocześnie międzynarodowa i ekspresyjno-romantyczna. Był to taki nasz powojenny modernizm, który z powodów ekonomicznych musiał być daleko skromniejszy niż ten na tzw. zachodzie. Jednak często nie mniej ambitny, tworzony przez ciekawe osobowości architektów, artystów i konstruktorów. Krakowskie realizacje, podobnie jak w modernizmie przedwojennym mają przy tym swoją specyfikę i odzwierciedlają indywidualność jej twórców. Jerzy Hryniewiecki pisał wówczas: „(…) w momencie odzyskania swobody twórczej myśli, w chwili gdy zalety architektury przestały brzmieć jak inwektywy – twórczość nasza zagrała całym bogactwem form.”289

289 Hryniewiecki Jerzy, Wystawa Architektury 1956-1959, Katalog, Zarząd Główny SARP, Warszawa 1960, s.6.

122

Rozdział

Dziedzictwo modernizmu lat 1956-1970 w Krakowie Rok 1956 nie jest datą precyzyjną dla rozróżnienia architektury „socrealistycznej” i „powojennego modernizmu”. Odwilżowy duch wyczuwalny był już wcześniej, co pozwoliło na pojawienie się pierwszych jaskółek pewnej swobody wypowiedzi artystycznej już około 1954-1955 roku. Wtedy też zaczęły powstawać pierwsze nowe projekty i nowe realizacje w modernistycznym stylu. Wznoszono je w całym mieście: w Krakowie i w Nowej Hucie. Na marginesie można zauważyć, że granica pomiędzy tym dwoma układami przestrzennymi zaczęła się tak naprawdę zacierać dopiero wraz z bomem inwestycyjnym związanym z tzw. transformacją ustrojową po 1989 roku. We wcześniejszym okresie swoiste rozgraniczenie tych dwóch układów stanowiła zielona oś północ-południe, w której zawierał się między innymi Park Lotników. Rozgraniczenie nie tylko przestrzenne ale i mentalne widoczne było także w innych częściach miasta, szczególnie dotyczy to Podgórza, Kazimierza i Dębnik. Ma to zresztą historyczne uzasadnienie, ponieważ Kazimierz i Podgórze „dwa miasta Krakowa” stanowiły kiedyś samodzielne jednostki administracyjne – miasta o odrębnej od Krakowa własnej lokacji290. Posiadały swój Rynek z przyległym kościołem i ratuszem, siedzibą władz miejskich. Podobnie w pierwotnych planach dla Nowej Huty, jako samodzielnego miasta zamierzano wznieść budynek ratusza, na którego projekt był przeprowadzony konkurs SARP, oczywiście początkowo nie planowano budowy kościoła w socjalistycznym, marksistowskim mieście uważając zgodnie z hasłem W.I. Lenina, że "religia to jest opium dla ludu". Planu tego nie zrealizowano w związku z przyłączeniem Nowej Huty do Krakowa w 1951 roku jako jego dzielnicę. Z zamiaru pozostała jednak nazwa placu przy którym miał być sytuowany czyli Plac Ratuszowy, a sama dzielnica291 ciągle jeszcze zachowała swoją 29027

lutego 1335r. Kazimierz III Wielki wydał lokował Kazimierz na prawie magdeburskim, z murami obronnymi, jako Civitas Kazimiriensis. W 1800r. Kazimierz utracił samodzielne prawa miejskie i został przyłączony do Krakowa. W 1784 r. cesarz Józef II nadał Podgórzu prawa wolnego miasta królewskiego, a w 1785 r. herb. Oficjalne połączenie Królewskiego Wolnego Miasta Podgórze i Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa odbyło się 5 lipca 1915, po decyzji Rady Miasta Podgórze z 1913r. Natomiast Dębniki były wsią, do czasu ich włączenia do Krakowa w 1909 jako XI dzielnicy katastralnej. 291 Jest to najmłodsza dzielnica Krakowa, pierwotnie planowana jako odrębne miasto robotnicze, we wschodniej, historycznej części Krakowa. Jego budowę od podstaw rozpoczęto w 1949 roku dla zapewnienia miejsca zamieszkania robotnikom budującym kombinat metalurgiczny, który pozostał największym zakładem Nowej Huty. Zmieniały się tylko nazwy; w przedmiotowym okresie nosił on nazwę (1954-1990) im. W.Lenina. W latach 1949–1951 Nowa Huta realizowana była jako miasto samodzielne, od 1 stycznia 1951 na mocy uchwały (Uchwała Rady Ministrów z dnia 17 marca 1951 r. w sprawie utworzenia dzielnicy Nowa Huta w m. Krakowie ) włączone zostało do Krakowa jako jedna z jego dzielnic. Historię budowy Nowej Huty dokumentuje muzeum Dzieje Nowej Huty, oddział Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Zespół architektoniczno-urbanistyczny Nowej Huty realizowany był, wg projektu Tadeusza Ptaszyckiego jako Generalnego Projektanta, w latach 1950 do 1956. Wiedzę o Nowej Hucie oraz jej zabudowie można poszerzać również w oddziale Muzeum Historycznego Miasta Krakowa „Dzieje Nowej Huty”. Układ urbanistyczny został wpisany do rejestru zabytków pod numerem

124

odrębność funkcjonalno-przestrzenną. W przypadku Dębnik Rynek292 powstał z dawnego głównego placu wiejskiego i nie posiada wspomnianych atrybutów miejskości lokacyjnej jakie mają Kazimierz i Podgórze. W czasie okupacji niemieckiej, w czasie II wojny światowej poszerzono granice administracyjne Krakowa poprzez przyłączenie 2 gmin i 28 gromad wiejskich, zachowując jednocześnie w urbanistyce miasta dotychczasowy promienistoobwodowy układ przestrzenny. Tak zakreślone granice zostały potwierdzone po wojnie przez nowe władze293 Krakowa w 1945. Po zakończeniu II wojny światowej granice miasta powiększano wielokrotnie. Pierwszą i najważniejszą dla Krakowa taką decyzją była decyzja o przyłączeniu 12 okolicznych wsi i 2 dzielnic katastralnych wydzielonych wcześniej z Grzegórzek na potrzeby budowy kombinatu metalurgicznego i Nowej Huty. Podjęta 12 grudnia 1950 roku, weszła w życie 1 stycznia 1951r i wtedy m.in. Nowa Huta została dzielnicą Krakowa, a nie samodzielnym miastem. Przy zmianach granic zmieniano także podział administracyjny, a najważniejsze etapy miały miejsce cezurach czasowych: 1945-1950, 1950-1960, 1960-1994294. Cechą charakterystyczną pierwszego etapu była stagnacja rozwoju i inwestycji w Krakowie, ale nie skutkowało to zmianami w układzie miasta. W latach 1950-1960, w związku z budową Nowej Huty nastąpił gwałtowny rozwój tej części miasta295. W późniejszych latach, ale już od 1957 roku ma miejsce ożywienie inwestycyjne również w samym Krakowie. Dotyczy to inwestycji przemysłowych i mieszkaniowych ale także w zakresie szkolnictwa oraz szkolnictwa wyższego i nauki w związku z zapotrzebowaniem na wysoko wykwalifikowaną kadrę. Dotyczy to szczególnie Akademii Górniczo-Hutniczej i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Potrzeby mieszkaniowe był jednym z priorytetów stąd najwięcej inwestycji było prowadzonych w tym sektorze. Dziedzictwo architektoniczne jakim jest architektura i przestrzeń publiczna powstała w Nowej Hucie oraz na osiedlach zlokalizowanych na styku ze „starym” Krakowem i w nim, wymaga szczególnego podejścia. Jest to dziedzictwo najbardziej narażone na to, iż może po prostu zniknąć w ramach wszechobecnej ekonomii przejawiającej się m.in. w tzw. modernizacjach, przebudowach, dogęszczaniu zabudowy, a także w zmianach kolorystyki, reklamach, itp. Utracimy wtedy duży fragment naszej historii i A-1132,30.12.2004, w roku 2004 (wg rejestru prowadzonego przez WUOZ w Krakowie) oraz do studium kolorystycznego dla znajdujących się w nim obiektów. 292 Położony u zbiegu głównych ulic Dębnik, w kształcie nieregularnego czworoboku, powstałego około 1900 roku. Pierwotnie nazwany był Placem Dębnickim, a obecną nazwę nosi od 1912r. Zabudowa przyrynkowa to budynki z przełomu XIX i XX wieku, z lat 1893-1912. 293 Po zakończeniu okupacji niemieckiej Kraków zamieszkiwało ok. 300 tys osób, a obszar miasta w ok. 70% stanowiły tereny 30 gmin przyłączonych do niego decyzją władz okupacyjnych z 28 maja 1941r., potwierdzona i utrzymaną w mocy, w 1945 przez Miejską Radę Narodową, rozporządzeniem Rady Ministrów z 25 października 1948 r. (obowiązujący od 18 stycznia 1945). R. Sady, Kraków..., op. cit., i s. 130; R. Mydel, Kraków poszerzanie ..., op. cit., s. 24. 294 ibidem, s.29-35. 295 ibidem. s.34

125

architektonicznej spuścizny kulturowej. Konieczne jest zatem baczne rozważanie nad istotą tego dziedzictwa i jego przyszłością. Realizacja modernistycznych idei miasta w ogrodzie jest w Nowej Hucie szczególnie widoczna. Zabudowa i przestrzeń Nowej Huty lat 1956-1970, ale i także zabudowa z okresu wcześniejszego lat 1949-1956, to przykład jak myśl płynącą ze stwierdzenia, iż „Prawdziwie współczesna architektura widzi swoje główne zadanie w interpretacji sposobu życia właściwego naszej epoce,” 296 została zrealizowana. Smutnym przykładem krótkowzrocznego myślenia decydentów może być realizacja nowych zespołów mieszkaniowych, które powstały w sąsiedztwie Muzeum Lotnictwa, na styku z Parkiem Lotników, które zamknęły zielony pas na osi północ-południe w jego północnej części. Południowej części tego klina zagraża podobne niebezpieczeństwo.

296

Giedion Sigfried, Przestrzeń, …, op.cit., s.3.

126

Rozdział 4.1. Urbanistyka

Powojenny Kraków charakteryzowała niezmieniona przez okupanta niemieckiego historyczna tkanka urbanistyczna o promienisto obwodowym układzie przestrzennym, którego jądro stanowiła dzielnica śródmiejska z pierścieniem Plant. Na zmianę tego układu w okresie powojennym złożyło się szereg czynników, wśród których najważniejszym była industrializacja wprowadzająca jednocześnie zmiany społecznoekonomiczne i demograficzne w mieście. Decyzja o budowie kombinatu metalurgicznego i towarzyszącej tej inwestycji budowie zespołu mieszkaniowo-usługowego zlokalizowanego na podkrakowskich wsiach czyli Nowej Huty297 pociągnęła za sobą konieczność opracowania planów przestrzennych dla jej realizacji. Powstał wtedy, w 1949 roku pod kierunkiem Tadeusza Pieli "Szczegółowy plan regionalny wschodniej części okręgu krakowskiego" wskazujący na przyszły rozwój Krakowa, na linii wschód-zachód, który stał się częścią "Planu Ogólnego Krakowa" z lat 1951–1953, obejmującego Kraków i Nową Hutę, opracowanego pod kierunkiem Anny Ptaszyckiej (korekta w 1956r)298. Decyzja ta, o lokalizacji inwestycji umocowanej w planie 6-letnim, skutkowała także tym, że przez pierwsze 15 lat jej realizacji Kraków był przez nią zdominowany. W związku z takim rozwojem miasta zmienił się także jego układ przestrzenny ze zwartego, promienistoobwodowego na układ dwubiegunowy, który formować zaczął się od 1950 roku i w konsekwencji rozrastania się miasta w późniejszych latach, zgodnie z decyzjami planistycznymi, przekształcił się w układ pasmowy. Zgodnie z początkowymi zamierzeniami, jak już była o tym mowa w rozdz. 3.3., Nowa Huta planowana i projektowana była jako samodzielne miasto z Ratuszem i urzędami administracyjnymi. Zostało założone na planie geometrycznym, o trzech osiach kompozycyjnych, z osią główną w Alei Róż, ale o pięciu ulicach zbiegających się na wielobocznym Placu Centralnym.299 (1)[il.4.1.1.]. Plan Generalny Nowej Huty300 opracowany przez warszawskiego architekta Tadeusza Ptaszyckiego zakładał 17 maja 1947r zapadła decyzja o lokalizacji i budowie. 30 lipca 1949r rozpoczęto realizację Nowej Huty jako samodzielnego miasta. 01 stycznia 1951r włączono Nową Hutę w granice administracyjne Krakowa jako dzielnicę. Szerzej w Rozdz. 3.3.. 298 Ibidem. 299 Generalnym Projektantem „Starej” Nowej Huty był: Tadeusz Ptaszycki, który pracował z zespołem zorganizowanym później jako „Miastoprojekt Kraków”. Plac Centralny wg projektu Janusza Ingardena realizowano w latach 1952-56 ale nie dokończono. Szerzej [w:] Binek T. Służby inwestycyjne…, op.cit., passim. Także [w:] Miastoprojekt…, op.cit., passim. Architekturze Nowej Huty poświęcony jest cały cykl wydawniczy, który powstał w związku z wystawami organizowanymi przez Muzeum Historyczne Miasta Krakowa. Poszczególne monografie wyszczególnione są w rozdz. 8. 300 Projekt koncepcji urbanistycznej został wyłoniony w drodze konkursu w 1949 roku, a sam Plan Generalny Nowej Huty został zatwierdzony w 1950 roku. W roku 1951 zakończono prace projektowourbanistyczne nad częścią śródmiejską. Architektura i urbanistyka Nowej Huty nawiązuje do 297

127

ściśle scentralizowany układ urbanistyczny. Budowę rozpoczęto w 1949 roku od osiedla Wandy (2), gdzie zrealizowano pierwszy budynek. Nowa Huta zlokalizowana została, wraz z Kombinatem Metalurgicznym im. W.I.Lenina (obecnie ArcelorMittal Poland – dawniej im.Tadeusza Sendzimira), na terenach podkrakowskiej wsi Mogiła i planowana była początkowo jako miasto dla około 60 tysięcy mieszkańców związanych z tym kombinatem.301 Tak więc zanim została dzielnicą Krakowa była początkowo jego miastem-satelitą, budowanym od podstaw jako miasto socjalistyczne dla „ludu pracującego miast i wsi”, jak głosiło popularne wówczas hasło propagandowe. Zdaniem Jana Zachwatowicza z 1968 roku, ani układ komunikacji, ani umieszczenie zakładu przemysłowego nie usprawiedliwiały tego założenia, ale niezależnie od tego zdania, miasto posiadało prawidłowy i pełny program wszelkiego rodzaju urządzeń dla ludności, takich jak szkoły, przedszkola, teatry, kina, sieć handlowa, itp..302 Jedną z ważniejszych decyzji planistycznych była likwidacja lotniska w Czyżynach, w 1963 roku i deglomeracja przemysłu ze starej części Krakowa podjęta około roku 1964. Decyzje te wpłynęły na dalszy rozwój terytorialny miasta i pośrednio na wzrost liczby mieszkańców o blisko 100% w porównaniu z okresem bezpośrednio po wojnie. Powstało szereg nowych założeń urbanistycznych realizowanych według kolejnych planów. Do ważniejszych należą: plan z 1958 roku Anny Ptaszyckiej i Zbigniewa Karakiewicza [il.4.1.2.] dla rozbudowy kombinatu hutniczego i zabezpieczenia rezerw terenowych dla perspektywicznego rozwoju miasta oraz plan Stanisława Hagera z roku 1964 [il.4.1.3.] zakładający dalszą rozbudowę kombinatu i Nowej Huty, a także zagospodarowanie obszaru po byłym lotnisku w Czyżynach wraz z terenami do niego przyległymi, przy pozostawieniu dwucentrycznego rozwoju Krakowa. Plan ten zakładał także realizację zespołu terenów przemysłowo-składowych w południowo-wschodniej części miasta. W latach 1972-1976 o dużym znaczeniu dla kształtu przestrzenno-funkcjonalnego Krakowa był plan Krakowskiego Zespołu Miejskiego czyli plan wprowadzony przez Kristiana Seiberta [il.4.1.4.], w którym dominowały tzw. rusztowe układy komunikacyjne i dominacja rozwiązań komunikacyjnych. Zgodnie z tym planem Stare Miasto stanowiło element spinający pasmowy układ struktury przestrzennej Krakowa, a także podkreślał wagę rewaloryzacji starej zabudowy centrum z uwagi na unikalne wartości historyczne miasta. W latach 1984-1987 pod kierunkiem Zbigniewa Ziobrowskiego opracowany został Miejscowy Plan Ogólny [il.4.1.5.], zweryfikowany w 1994r, który obowiązywał

doświadczeń przedwojennych tzw. jednostki sąsiedzkiej, której idea powstała w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Zakładano zgodnie z nią, iż społecznie właściwe jest zagęszczenie zabudowy w poszczególnej jednostce sąsiedzkiej do ok. 5 tysięcy mieszkańców, a każdej takiej jednostce towarzyszyć ma wyposażenie we wszystkie bytowo ważne usługi, przestrzeń publiczną i zieleń. 301 W związku z rozbudowywaniem kombinatu hutniczego wzrastała liczba mieszkańców, która przy końcu realizacji w 1958 roku inwestycji wynikających z założeń Planu Generalnego osiągnęła liczbę około 100 tysięcy, a w roku 1970 w tej dzielnicy mieszkało już ponad 160 tysięcy osób. 302 Budownictwo i Architektura …., op.cit., s.14.

128

do 2002 roku i był ostatnim dokumentem planistycznym opracowanym dla całego Krakowa. Jak pisze Rajmund Mydel: "Efektem założeń planistycznych okresu 1945-1994 był ogromny wzrost tkanki urbanistycznej oraz całkowita transformacja przestrzenno funkcjonalnego układu miasta. W ciągu tych lat Kraków przekształcił się z niewielkiego terytorialnie, monocentrycznego, silnie zwartego przestrzennie miasta o promienistoobwodnicowym układzie w rozległy zespół o pasmowym układzie i złożonej, choć czytelnej strukturze funkcjonalno-przestrzennej." 303 Ważny elementem była konieczność zapewnienia nowych połączeń komunikacyjnych pomiędzy Nową Hutą i samym kombinatem metalurgicznym z historycznym miastem Krakowem. Wymagało to budowy dróg, linii tramwajowych oraz linii kolejowych. Część z nich została zrealizowana w okresie wcześniejszym, a część była kontynuowana. Obecnie na urbanistykę Krakowa, na którą wpływ miały czynniki społecznoekonomiczne i polityczne, składają się dwa równoległe pasma, które poprowadzone zostały po obu stronach rzeki Wisły, w układzie równoleżnikowym. Pasmo północne cechuje zwarta zabudowa mieszkaniowa, kształtowana od czasu budowy osiedli nowohuckich poza tzw. Starą Nową Hutą. Pasmo południowe na skutek założeń planistycznych z lat 60. XX wieku jest swobodniej kształtowane, również z powodu lokalizowania w nim terenów przemysłowych i składowych. Wyprowadzając jednocześnie część dotychczas istniejących w bliskości centrum Krakowa na te tereny.304 Janusz Bogdanowski odnosząc się do urbanizacji zauważył przy tym, że: "Sięgnąwszy początków nowożytnych dziejów Krakowa, stwierdzić nie trudno, iż jego rozwój jest odbiciem skali przemian zachodzących w całym kraju, ukazuje bowiem przeistoczenie się miasta o charakterze gospodarczo-kulturalnym we współczesny organizm miejski, stanowiący zarówno najcenniejszy zespół zabytkowy Polski, jak i centrum kulturalno-gospodarcze oraz ważny ośrodek przemysłowy."305

Por. Sykta Izabela, Plany zagospodarowania przestrzennego miasta Krakowa, [w:] Czasopismo Techniczne z-1A/2008, s. 51-67; Mydel Rajmund, Rozwój ..., op. cit., s. 27-29. 304 Zgodnie z uchwałą Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów z 1964r. 305 J. Bogdanowski Janusz, Urbanizacja krakowska w dobie PRL, Kraków 1996, s.9. 303

129

Rozdział 4.2. Rekreacja, zieleń i sport

Kultura, wypoczynek, sport i zieleń były ważnymi elementami realizacji miasta nowoczesnego, kreowanego w duchu idei CIAM, a której to elementy zawarte były również częściowo w socrealistycznych realizacjach z okresu lat 1949-1955, poprzedzających powojenny modernizm lat 1956-1970. Wykorzystując Młynówkę Dominikańską i rzekę Dłubnię zaplanowano urządzenie kilku sztucznych jezior. Tak powstał Zalew Wodny na Dłubni, według projektu Adama Ścigalskiego czyli ukończony w 1956 roku, kilkuhektarowy akwen przy ul.Bulwarowej, obok Parku Sportowego (1)[il.4.2.1.]. Jest to fragment zaprojektowanego pasa zieleni izolacyjnej, oddzielającego część mieszkaniową Nowej Huty od Kombinatu. Poza zalewem i parkiem są to również ogrody działkowe i baza produkcyjna zieleni miejskiej oraz otoczenie Kopca Wandy.306 Zrealizowano przy nim także „Dom Klubowy”. Wcześniej, w 1954 roku, powstał zalew w Zesławicach, gdzie urządzono kąpielisko według projektu Anny Ptaszyckiej.307 (2) W 1958 roku dobiegała końca realizacja obiektów i osiedli, które były przewidziane w planie generalnym Tadeusza Ptaszyckiego (z wyjątkiem osiedli sektora „D”). Na tych socrealistycznych osiedlach widoczna jest dbałość o małą architekturę, tereny zabaw dla dzieci, urządzenia sportu i rekreacji czy zieleń,308 podobnie jak to się działo później, na osiedlach z okresu modernizmu powojennego lat 1956-1970. Nowa Huta „tonie” w zieleni i sprawia wrażenie wielkiego parku gdzie, jak w idei Le Corbusiera, budynki „pływają” wśród zieleni. Nowa Huta jest bogata w zieleń urządzoną i nieurządzoną. Posiada liczne parki i skwery oraz zieleń towarzyszącą ciągom komunikacyjnym. W części "Starej Nowej Huty" znajdują się: na os. Szklane Domy - Park Ratuszowy (3)[il.4.2.2.] i dzisiejszy Park Szwedzki (dawniej zielony skwer) (4)[il.4.2.3.] oraz Park Wiśniowy Sad rozdzielający os. Kolorowe i os. Spółdzielcze (5)[il.4.2.4.], a także Park Żeromskiego w sąsiedztwie szpitala i Łąk Nowohuckich (6)[il.4.2.5.]. Podobnie dzieje się na osiedlach powstałych poza tym obszarem. Wymienione powyżej parki należą do niewielkich obszarowo. Inaczej jest terenach dużych osiedli mieszkaniowych powstałych poza "Starą Nowa Hutą". Do takich należy Park „Zielony Jar” (7), zlokalizowany pomiędzy osiedlami na Stoku i na Wzgórzach, w naturalnym zagłębieniu i na stoku, co umożliwia jego wielostronne wykorzystanie rekreacyjne, wzbogacone o muszlę koncertową i urządzenia do zabaw dla dzieci [il.4.2.6.]. Realizując kolejne osiedla pozostawiano wolne od zabudowy pasy zieleni izolacyjnej Więcej [w:] Ptaszycka Anna, Niektóre problemy zieleni miejskiej Krakowa, „Architektura” nr8/190 sierpień 1963, s.292. 307 Czarnecki Władysław, Planowanie Miast i Osiedli, T.III, Warszawa-Poznań 1968, s.309-310. 308 Osiedla socrealistyczne często lokalizowane były wśród starej, wiejskiej zabudowy. 306

133

oraz ciąg zieleni pomiędzy Bieńczycami, Mistrzejowicami, a Centrum Nowej Huty, nazwany „Plantami Bieńczyckimi” (8)[il.4.2.7.]. Spółdzielnia Mieszkaniowa „Hutnik” założyła na osiedlu Tysiąclecia „Park Tysiąclecia” (9)[il.4.2.8.], który umiejscowiony jest, podobnie jak na osiedlu, na Wzgórzach Krzesławickich, w naturalnym zagłębieniu - jarze. Służy on rekreacji i zabawie dla dzieci. Jest tu amfiteatr, fontanna i dojście dla osób niepełnosprawnych, a wzniesienie terenu umożliwia uprawianie sportów zimowych. Zieleń ta ma swoją kontynuację w zieleni parkowej wewnątrzosiedlowej, aż do Fortu Batowice (10). W całym osiedlu rozmieszczono liczne rzeźby i konstrukcje przestrzenne, podobnie jak na pozostałych osiedlach, także i tych w centrum „starej” Nowej Huty. Wraz z „odwilżą” po 1956 roku powstało wspomniane „społeczeństwo czasu wolnego”, stąd w Nowej Hucie, w dzielnicy związanej z przemysłem ciężkim jakim przede wszystkim było hutnictwo, realizowano obiekty kawiarniane, bary, ośrodki rekreacyjne i sportowe. Dlatego też w Nowej Hucie „odwilżowego” modernizmu powojennego dużo zieleni, akwenów wodnych, ośrodków sportowych, ośrodków kultury, itp. Mniejsze lub większe fragmenty zieleni parkowej widoczne są na każdym osiedlu, niezależnie od czasu jego powstania. Opisywane wcześniej Planty Bieńczyckie, utworzone na podstawie projektu konkursowego całego osiedla Bieńczyce, pomyślane były również jako teren rekreacji ze ścieżkami rowerowymi i placami zabaw. W tym czasie zbudowano także w Nowej Hucie dwa obiekty sportowe. W latach 1955-1970 dla K.S. „Hutnik” zrealizowano stadion, halę widowiskową i lodowisko (11)[il.4.2.9.], a w 1962 roku oddano do użytku stadion piłkarsko-żużlowy K.S. „Wanda” z halą widowisko-sportową, szeregiem boisk i widownią (12)[il.4.2.10.]. Nie zrealizowano jednak ambitnego założenia sportowo-rekreacyjnego na Łąkach Nowochuckich. W Krakowie309 nie postał w omawianym okresie żaden park publiczny, w rozumieniu takim jak Park Jordana (13), Park Krakowski (14) i Park Bednarskiego (15). Planowano natomiast w 1966 roku realizację na gruzach zburzonego w 1951r fortu Pszorna założenia przestrzennego na wzór Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie, który nie został ostatecznie zrealizowany w takim kształcie i obecnie jest to Park Lotników Polskich (16)[il.4.2.11.]. Zajmuje on obszar pomiędzy al. Pokoju, a al. Jana Pawła II na styku Krakowa i Nowej Huty. Wykorzystywano jednak istniejące już obszary zieleni, z których część obecnie nosi nazwę "park". Kontynuowano także ideę powstawania ogródków jordanowskich i zakładanie ogrodów działkowych. Dla nowych osiedli mieszkaniowych obowiązywały, tak jak w Nowej Hucie, przepisy urbanistyczne i normatywy spółdzielczości, które 309 Rozumianym administracyjnie, z wyłączeniem Nowej Huty planowanie i prowadzonej jako odrębne założenie urbanistyczne i przestrzenne, w tym jego dużymi osiedlami.

134

zobowiązywały do zapewnienia dostępności do terenów zielonych, urządzeń sportu i rekreacji. Na skutek takiego działania przy każdym osiedlu mieszkaniowym, w przestrzeni wewnątrz blokowej lub pomiędzy osiedlami powstawały zielone obszary parkowo wypoczynkowe. W ich sąsiedztwie lokalizowano również szkoły, przedszkola i żłobki oraz obiekty handlowo-usługowe. Znajdziemy takie realizacje na przykład na os. Azory, os. Krowodrza Górka (obecnie częścią tej przestrzeni jest Park. im. Stanisława Wyspiańskiego) i os. Widok. Myślano również o otoczeniu Krakowa zielenią rekreacyjną i pisano: "Zaplecze Krakowa uzyska w przyszłości sieć otaczających go lasów miejskich - teren ów wypoczynku i wycieczek ludności. zapoczątkowały tę sieć Las Wolski oraz wykonane przed wojną i w ostatnich latach zalesienia Skał Twardowskiego, Krzemionek, Sikornika, Pasternika, Kobierzyna. Prace prowadzone wyłącznie akcją społeczną dają poważny efekt zwiększania się powierzchni zalesionej z roku na rok, a wyzyskanie na ten cel wielkich przestrzeni nieużytków jest ekonomicznie słusznym sposobem gospodarowania terenami podmiejskimi."310 W latach po 1956 roku w zakresie budownictwa sportowego nie prowadzono większych i nowych inwestycji. Sytuacja gospodarcza w kraju na to nie pozwalała. Dla celów rekreacji wykorzystywano jednak zrealizowane we wcześniejszych okresach odkryte baseny pływackie oraz rzeki. Popularne były piaszczyste plaże w zakolu Wisły pod Wawelem, a w szczególności ta na cyplu Dębnickim vis á vis Wawelu (17). Funkcjonowały do 1965 roku, kiedy po powstaniu Stopnia Dąbie w latach 1957-1961 poziom wody w Wiśle podniósł się o blisko 3 m i obmurowano nadbrzeża. Plażę na przeciw ujścia Wilgi zlikwidowano wcześniej, w 1963 roku. Wykorzystywano także trawiaste nadbrzeża innych rzek, w tym Rudawy oraz pojedyncze jeziorka powstałe w dawnych zakolach, a także zbiorki utworzone w miejsce wyrobisk. Planowano wykorzystanie dla celów rekreacji kąpieliska w starym zakolu Wisły na wysokości Bielan oraz podobnego na rzece Rudawie, na wysokości Woli Justowskiej.

310

J. Dobrzycki, Zieleń..., op. cit., s.63-64.

135

LEGENDA MAPY Rekreacja, zieleń i sport

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17)

Akwen przy ul. Bulwarowej - [il.4.2.1.] Zalew w Zesławicach Park Ratuszowy - [il.4.2.2.] Park Szwedzki - [il.4.2.3.] Park Wiśniowy Sad - [il.4.2.4.] Park Żeromskiego - [il.4.2.5.] Park Zielony Jar - [il.4.2.6.] Planty Bieńczyckie - [il.4.2.7.] Park Tysiąclecia - [il.4.2.8.] Fort Batowice Klub Sportowy Hutnik - [il.4.2.9.] Klub Sportowy Wanda - [il.4.2.10.] Park Jordana Park Krakowski Park Bednarskiego Park Lotników Polskich - [il.4.2.11.] Plaża na cyplu Dębnickim

143

Rozdział 4.3. Budownictwo mieszkaniowe

Po zakończeniu wojny granice miasta powiększano wielokrotnie311. Pierwszą i najważniejszą dla Krakowa taką decyzją była decyzja o przyłączeniu 12 okolicznych wsi i 2 dzielnic katastralnych wydzielonych z Grzegórzek na potrzeby budowy kombinatu metalurgicznego i Nowej Huty. Podjęta 12 grudnia 1950 roku, weszła w życie 1 stycznia 1951r i wtedy m.in. Nowa Huta została dzielnicą Krakowa, a nie samodzielnym miastem. Przy zmianach granic zmieniano także podział administracyjny, a najważniejsze etapy miały miejsce cezurach czasowych: 19451950, 1950-1960, 1960-1994312. Cechą charakterystyczną pierwszego etapu była stagnacja rozwoju i inwestycji w Krakowie, ale nie skutkowało to zmianami w układzie miasta. W latach 1950-1960, w związku z budową Nowej Huty nastąpił gwałtowny rozwój tej części miasta313. W późniejszych latach, ale już od 1957 roku ma miejsce ożywienie inwestycyjne również w samym Krakowie. Dotyczy to inwestycji przemysłowych i mieszkaniowych ale także w zakresie szkolnictwa oraz szkolnictwa wyższego i nauki w związku z zapotrzebowaniem na wysoko wykwalifikowaną kadrę. Dotyczy to szczególnie Akademii Górniczo-Hutniczej i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Potrzeby mieszkaniowe był jednym z priorytetów stąd najwięcej inwestycji było prowadzonych w tym sektorze. Architektura i urbanistyka w budownictwie mieszkaniowym czerpała ze wzorów zawartych w Karcie Ateńskiej CIAM z 1933 roku. Odwilżowy modernizm tego okresu wykorzystywał idee międzynarodowego funkcjonalizmu opartego na zasadach "światło, zieleń, powietrze". Wzorce czerpano też z idei głoszonych przez Le Corbusiera, które odpowiadały ówczesnym decydentom. Po roku 1956 wznowiono działalność spółdzielczą314, w której wykorzystywano środki własne spółdzielców co miało za zadanie przeniesienia ciężaru inwestycyjnego z państwa na spółdzielnie. Inna grupą inwestorów były zakłady pracy i poszczególne resorty branżowe. Wraz z likwidacją w 1964 roku Komitetu ds. Urbanistyki i Architektury, który był w randze ministerstwo i zastąpienia go Departamentem Architektury w Ministerstwie Budownictwa nastąpiło widoczny osłabienie znaczenia architektury na rzecz budownictwa uprzemysłowionego. Przyczyniło się to do merytorycznego i ideowego Po zakończeniu okupacji niemieckiej Kraków zamieszkiwało ok. 300 tys osób, a obszar miasta w ok. 70% stanowiły tereny 30 gmin przyłączonych do niego decyzją władz okupacyjnych z 28 maja 1941r., potwierdzona i utrzymaną w mocy w 1948r. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 25 października 1948 r. o zmianie granic miasta Krakowa Dz.U. z 1948 r. nr 53, poz. 418 i potwierdzona w 1951r. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 14 grudnia 1950 r. w sprawie zmiany granic miasta Krakowa. Dz.U. z 1950 r. nr 57, poz. 508. Por. Mytel R., Rozwój urbanistyczny..., op.cit., s. 29. 312 ibidem, s.29-35. 313 ibidem. 37 314 314 Por. T.P. Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966-1970, Warszawa 1972, s. 11-13; M. Włodarczyk, Architektura..., op.c it., s. 34-37. 311

144

rozchodzenia się dróg architektury z budownictwem, podobnie jak przyczynił sie do tego w pewnym zakresie Kongres Urbanistów w 1963 roku315. Trudności ekonomiczne państwa spowodowały wyraźne ograniczenia w budownictwie mieszkaniowym, wprowadzano typizację, prefabrykacje i normatywy oraz organizowano konkursy na oszczędne budownictwo.316 Od połowy lat 60. i w latach 70. postępowało wdrażanie uprzemysławiania budownictwa w powiązaniu z normatywami mieszkaniowymi i urbanistycznymi. Niestety przynosiło to różne rezultaty ale budownictwo mieszkaniowe było w PRL, poza przemysłem, sprawą pierwszej wagi. Determinowało wygląd miasta i sposób jego zabudowy, w tym odniesieniu do jego historycznych wartości i zabytkowości. Osiedla i zespoły mieszkaniowe. Wraz z decyzją o budowie kombinatu metalurgicznego i miasta Nowa Huta obszar ten stał się największym placem budowy w Krakowie. Tu skupiła sie aktywność projektowa i wykonawcza. Prowadzone były eksperymenty związane z nowymi technologiami i wdrażana typizacja oraz uprzemysłowione metody realizacji. Do roku 1955/56 w architekturze Nowej Huty inspiracje czerpano z form eklektycznych, historyzujących, w tym również z dekoracji w duchu „renesansowym”. W socrealiźmie, co widzimy na przykładzie rozwiązań urbanistycznych w centrum tzw. starej Nowej Huty (m.in. Plac Centralny, al .Róż, układ osiedli Centrum A-B-C-D, osiedli: Teatralne, Górali, Zielone), podniesiono znaczenie ulicy i placu jako wnętrz ogniskujących zbiorowe współżycie mieszkańców, akcentujące te wnętrza, i wejścia do nich zdobionymi budynkami, często o charakterze monumentalnym. Wydzielano przestrzenie zieleni komponowanej i zieleni izolacyjnej.317

Por. L. Tomaszewski, Z okazji 40-lecia Tow. Urbanistów Polskich, "Architektura" nr 7/1963. Por. I. Rozenberg, Postulaty zmian normatywu projektowania osiedli, "Architektura" nr 7/1971, s. 237. W 1959 roku wprowadzono normatyw powierzchniowy zmniejszający wielkość powierzchni na 1 mieszkańca z 11m2 na 5-7m2. W konkursie SARP zwyciężył projekt Marii i Jerzego Chronowskich, wprowadzając m.in. tzw. ślepe kuchnie. Szerzej [w:] Z. Malicki, Konkurs powszechny na projekt oszczędnych budynków mieszkalnych wielorodzinnych, "Architektura" nr 6/1964, s. 221-243. 317 Zabudowę „starej” Nowej Huty można podzielić urbanistycznie i architektonicznie na trzy części. Pierwsza, realizowana najwcześniej, powstawała w nawiązaniu do przedwojennych realizacji miastogrodów. Druga, bardziej zwarta i o większej intensywności wykorzystania terenu, wymuszonej względami ekonomicznymi, stanowi dominującą część charakterystycznej zabudowy socrealistycznej Nowej Huty, włączając to tzw. Centrum dzielnicy. Trzeci rodzaj to realizacje w duchu powojennego modernizmu powstałe po 1956 roku. Swoje obecne nazwy osiedla otrzymały dopiero w roku 1959, przy czym oznaczenia literowe „A – E” pozostały w ścisłym Centrum. Zabudowę realizowano w zespole: Tadeusz Ptaszycki - główny projektant; Janusz Ballestedt, Włodzimierz Borkowski, Krzysztof Chodorowski, Edmund Dąbrowski, Adam Fołtyn, Stefan Golonka, Wacław Głowacki, Marta Ingarden, Janusz Ingarden, Stanisław Juchnowicz, Józef König, Władysław Marona, Eryk Mój, Zdzisław Olszakowski Stefan Porębowicz, Andrzej Radnicki, Tadeusz Rembiesa, Zbigniew Sieradzki, Bolesław Skrzybalski, Jan Suliga, Andrzej Uniejewski, – architektura i urbanistyka; Marian Sigmund – główny projektant, Zbigniew Chudzikiewcz, Wanda Genga, Barbara Gołajewska, Halina Garzyńska-Kańska, Teresa Lisowska-Gawłowska, Maria Michajłow-Wałach, Irena Pać-Zaleśna, Zuzanna Perchał-Filar, Marian Steczowicz, Krystyna Strachocka-Zgud, Zdzisław Szpyrkowski, Czesław Wallis, Krystyna Wąsowicz-Korska – wnętrza. 315 316

145

Po 1955 roku,318 w dalszych etapach budowy Nowej Huty, odstąpiono od form eklektycznych na rzecz powrotu do idei modernistycznych, a liczba mieszkańców przekroczyła przewidywaną wielkość wraz z rozrastaniem się przemysłu. W rozwiązywaniu problemów rozwoju Nowej Huty i budowy nowych osiedli pomagały rozstrzygnięcia konkursowe oraz korzystanie z dorobku innych krajów.319 Po roku 1956 mamy do czynienia z odejściem od zabudowy obrzeżno-kwartałowej, tak charakterystycznej dla okresu socrealizmu, na rzecz swobodnej kompozycji nowych osiedli, projektowanych w duchu modernizmu. Zrywały te projekty z dotychczasową koncepcją kształtowania przestrzenni, układów urbanistycznych i formy budynków. Jednak jest to rodzaj powrotu do sposobu zabudowy z początków budowy, zastosowanego na najstarszych osiedlach Nowej Huty, np. osiedla „A” (Wandy, Willowe)320, gdzie widoczne są jeszcze wyraźnie wpływy modernizmu przedwojennego, tj.: zieleń, powietrze i przestrzeń. Po przełomie w 1956 roku nastąpiły zmiany w planowaniu architektonicznym i urbanistycznym Nowej Huty. W projektowaniu czerpano wzorce z zachodnich realizacji oraz z idei urbanistycznych, a takim przykładem mogą być osiedla „D”321: D-1 (Spółdzielcze), D-2 (Kolorowe) i D-3 (Handlowe), które cechuje je swobodny układ budynków rozmieszczonych wśród zieleni. W 1959 roku nadano osiedlom nowohuckim nazwy zamiast oznaczeń literowych. Reprezentacyjną osią Centrum Nowej Huty jest Aleja Róż. Planowano zlokalizowanie przy niej, na Placu Ratuszowym, budynków urzędowych i Ratusza. W 1956 roku, po doświadczeniach przeinwestowania w zakresie budownictwa w całym kraju, zdecydowano nie realizować w Nowej Hucie budynku Ratusza. Pozostała jednak rezerwa dla Placu Ratuszowego, którą zagospodarowano zakładając Park Ratuszowy. Po przeciwnej stronie Parku w 1956 roku również odstąpiono od planu i nie uzupełniono zabudowy kwartału w duchu socrealistycznym. Część przeznaczono na zieleń parkową, a w pierzei przy Alei Róż zrealizowano w stylu powojennego modernizmu budynek mieszkalny z usługami w parterze na jego całej długości, 318 W latach 1950-1955 ok.80% uspołecznionego budownictwa realizowane było na terenie Nowej Huty, co pogłębiało kryzys mieszkaniowy w Krakowie. Jednocześnie można przyjąć, że budowa Nowej Huty uchroniła historyczne Śródmieście Krakowa przed ingerencją socrealizmu w istniejącą tkankę urbanistyczną i piętnem stalinizmu. 319 319Np. Väillingby: miasto-satelita Sztokholmu z 1950-56 roku. Jerzy Hryniewiecki uważał, iż jest to wzór dla Nowej Huty, będąc przykładem nowoczesnego zespołu w zieleni. Szerzej [w:] „Projekt” nr2/1956, Wzór nowoczesnego miasta, Warszawa 1958, s.63. 320 Pierwszym zrealizowanym blokiem mieszkalnym był budynek na obecnym osiedlu Wandy, przy ul. Mierzwy 14, co upamiętnia umieszczona na nim tablica, z napisem: „W tym miejscy rozpoczęto wielkie dzieło wznoszenia Nowej Huty, symbolu socjalistycznych przeobrażeń Polski Ludowej 1949-1969.” Wzniesiony został według przedwojennego projektu typowego opracowanego przez inż. Franciszka Adamskiego, stąd popularna nazwa dla obiektów wznoszonych w tym systemie „dom Adamskiego”. 321 Urbanistykę od 1957 roku realizowano według projektu Bolesława Skrzybalskiego i Tadeusza Rembiesy. Zlokalizowane tu punktowce projektu Janusza Ingardena z roku 1958 realizowane były według elastycznej zasady projektowania, z uwzględnieniem różnorodnych potrzeb mieszkańców, a nie jak dotychczas jako jedynie zgodne z normatywem. Cechuje je jednak ciążenie do minionego okresu socrealizmu. Szczególna uwagę zwrócono tu na wykorzystanie wnęk sypialnych i na użytkowanie kuchni z miejscem do spożywania posiłków oraz zainstalowanie urządzeń kuchennych.

146

mieszczący dawniej ekskluzywne sklepy: z artykułami dla dzieci i z dywanami czyli budynek nazywany "Świat Dziecka"322 od nazwy jednego z nich (1). Sama Aleja kończy się na północny zielenią parkową przechodząc w tereny rekreacji i sportu. Na południu zamknięta jest placem, na którym kiedyś była piękna kompozycja ogrodowa, później stał pomnik Lenina, który zastąpiono typowym „okrąglakiem” informacyjnym. W 1956 roku pierwszym budynkiem powojennego modernizmu w Nowej Hucie był, wspomniany już w rozdz.2.2. budynek na osiedlu Szklane Domy, czyli tzw. Blok Szwedzki323 (2)[il.4.3.1.] z lokalami handlowo-usługowymi, które posiadły indywidualnie projektowane wnętrza i meble. Zarówno układ funkcjonalny budynku jak i kolorystyka elewacji wskazywały na nawiązanie do architektury szwedzkiej, co wiąże się z pobytem projektanta w Szwecji. Budynek o podobnej artykulacji ale bez takiej kolorystyki autorstwa tych samych projektantów powstał jako obiekt plombowy, zrealizowany nieco wcześniej, w 1955 roku przy al. J. Dietla, przy skwerze na którym wówczas mieściła się stacja benzynowa, a w jego podcieniu ma miejsce wyjście z kina "Uciecha"324. Od 1955 roku wznoszono w Centrum Nowej Huty również budynki 8-mio kondygnacyjne realizowane w konstrukcji szkieletowej, z użyciem nowej technologii betonów odpowietrzanych.325 Obiekty realizowane taką metodą nazywane były „eksperymentalnymi” i takim był tzw. Blok Francuski326 (3)[il.4.3.2.] do dzisiaj często nazywany również "eksperymentalnym", zlokalizowany vis á vis Bloku Szwedzkiego, w sektorze „Centrum B” i Parku Szwedzkiego.327 Nazwa „francuski” pochodziła od awangardowego wyrazu plastycznego wnętrz lokali usługowo-handlowych w parterze. Na terenie Krakowa w tym samym czasie pierwszym kolorowym budynkiem była plomba mieszkaniowa przy czyli "Dom Kolorowy"328 (4)[il.4.3.3.], który jest często pomijany w literaturze przedmiotu. "Blok Świat Dziecka", os. Zgody 7. Autor: Adam Fołtyn, Andrzej Radnicki; wnętrza: Irena PaćZaleśna (dzieci), Alina Zięba (dywany). Projekt: 1956, realizacja: 1956-1960. Charakterystyczny, orginalny neon z napisem "Świat Dziecka" już nie istnieje. Por: M.Włodarczyk, Architektura Nowe j..., op. cit., s. 60-61. 323 "Blok Szwedzki", os. Szklane Domy 19. Projekt: 1950-57; Realizacja: 1957-59; Autor: Janusz Ingarden, Marta Ingarden; Wnętrza: Irena Pać-Zaleśna, Zdzisław Szpyrkowski, Alina Zięba. Por. M. Włodarczyk, Architektura lat..., op. cit., s. 113-117; M. Włodarczyk, Architektura Nowej.., op. cit., 56-57; B. Lisowski, Nowa architektura w Nowej Hucie. Blok Ingardenów, "Architektura" nr 1/60 s. 3-12. 324 Bryzek Władysław, Kraków-przegląd realizacji budynków mieszkalnych, "Architektura" nr 6/1963, s. 196. 325 Szerzej [w:] Detko Wojciech, Z zagadnień prefabrykacji budynków szkieletowych w Nowej Hucie, „Architektura” nr8/130, Warszawa 1958, s.340. 326 Blok "Francuski", os. Centrum B34/al. Przyjaźni. Projekt: 1957 (?); Realizacja: 1957-59; Autor: Krzysztof Chodorowski; Wnętrza: Irena Pać-Zaleśna, Zdzisław Szpyrkowski, Alina Zięba. Por. M. Włodarczyk, Architektura Nowej..., op. cit., s. 54-55. 327 Obecny „Park Szwedzki”, okrojony z powodu zlokalizowania w nim budynku kościoła i klasztoru oo.Cystersów p.w. Matki Boskiej Czestochowskiej, wg projektu konkursowego z 1980r, autorstwa Krzysztofa Dygi i Andrzeja Nasfetera. 328 "Dom Kolorowy", ul. Mazowiecka 5; Autor: Krzysztof Bień, Andrzej Rey, Jan Wodziszewski; Projekt: 1956-57, Realizacja: 1957-59. M. Włodarczyk, Architektura krakowska lat 1956-2000, Kraków 2013, s. 34-35; W. Bryzek, Kraków-przegląd realizacji budynków mieszkalnych [w:] "Architektura" nr 6/63 s. 95. 322

147

Na osiedlu Handlowym powstał w 1957 roku pierwszy punktowiec w stylu powojennego modernizmu popularnie nazywany „Helikopterem”329 z uwagi na swój charakterystyczny „uskrzydlony” dach, był wtedy najwyższym budynkiem w Nowej Hucie. W parterowym pawilonie mieściła się pierwsza w Nowej Hucie, ciastkarnia o nazwie „Bambo” (5)[il.4.3.4.]. Wspomniany w rozdziale 2.2. zestaw projektowy sekcji i budynków mieszkalnych autorstwa Stefana Golonki i Krzysztofa Chodorowskiego, opracowany dla realizacji osiedli „D”, będący podstawą dla rozwoju idei „regionalnej typizacji” stosowany był również na kilku osiedlach krakowskich. Po systemie wielkoblokowym wprowadzano prefabrykację elementów konstrukcyjnych, wdrażając stopniowo uprzemysłowiony system budowy.330 Spowodowało to podobieństwo rozwiązań urbanistycznych i architektonicznych nowych osiedli w Krakowie, z nowymi osiedlami w Nowej Hucie. Dla przykładu takie same budynki punktowe jak na osiedlu Kolorowym i Wzgórzach Krzesławickich (6)[il.4.3.5.] możemy spotkać na ul.Piastowskiej w Krakowie (7). Poszczególne osiedla Centrum D oddzielono od siebie wewnętrzną zielenią parkową (obecnie jest to Park "Wiśniowy Sad"), a nową formą oraz kolorem wyróżniały się one w dotychczasowej monotonii szarości. Budynki punktowe na os.Kolorowym, z wyrazistymi, „latającymi” dachami331 (8)[il.4.3.6.], stanowią charakterystyczny element wprowadzający na Plac Centralny i akcentujący narożnik Ronda Czyżyńskiego. Od początku lat 60. XX wieku spółdzielnie mieszkaniowe rozpoczęły nowe inwestycje, poza obrębem Nowej Huty z planu generalnego Tadeusza Ptaszyckiego, realizując duże osiedla na Wzgórzach Krzesławickich (9)[il.4.3.7.], w Bieńczycach (11)[il.4.3.9.] i Mistrzejowicach (13)[il.4.3.10.]. Wzgórza Krzesławickie332 były pierwszym głównym placem budowy po zakończeniu realizacji planu Tadeusza Ptaszyckiego. a realizowane w latach 1960-65 na podstawie koncepcji urbanistycznej Władysława Blok mieszkalno-usługowy "Helikopter", os. Handlowe 7, Nowa Huta. Projekt: 1957-1959; Realizacja: 1957- budynek wysoki, 1961- budynek niski; Autor: Kazimierz Chodorowski, Stefan Golonka; Współpraca: Anna Anlauf, Michał Wędziagolski. Była tu pierwsza w dzielnicy ciastkarnia "Bambo". Por. M. Włodarczyk, Architektura Nowej Huty..., op. cit., s. 58-59.Laureat plebiscytukonkursu „Głosu Nowej Huty” w 1959 roku pn. „Wybieramy najlepszy dom mieszkalny w Nowej Hucie.” Wyznacza on jednocześnie swego rodzaju granicę pomiędzy zabudową socmodernistyczną, a zabudową modernizmu powojennego lat 1956-1970. 330 W 1957 roku zlecono do „Miastoprojektu” Kraków opracowanie typowych sekcji i segmentów mieszkalnych dla nowych osiedli: Spóldzielczego (D1), Kolorowego (D2) i Handlowego (D3), których autorami były zespoły: Janusz Ingardena, Adama Fołtyna oraz Stefana Golonki i Krzysztofa Chodorowskiego. Projekty te miały uwzględniać nowe normatywy i trendy w projektowaniu. [za:] T. Binek, Służby …, op.cit., s. 25. Jedynie obiekty wyższych uczelni pozostały poza tą zasadą. 331 Autor: Wacław Głowacki, Projekt: 1959-1960, realizacja: 1961-1963. Por. Bryzek W., Kraków… op.cit., s.184; Włodarczyk M., Architektura Nowej Huty..., op. cit., s. 68-69. 332 Os. Wzgórza Krzesławickie: Gł. projektant: Władysław Leonowicz. Projekty: Zbigniew Kuczera, Stefan Golonka, Kazimierz Chodorowski, Janusz Ingarden, Józef König, Henryk Markiewicz, Anna Sierosławska, Andrzej Radnicki, Adam Fołtyn. Projekt: 1960-1965, realizacja: 1961-1972. Realizowano go wg projektów opracowywanych przez „Miastoprojekt”. Skład zespołu [w:] Miastoprojekt…, op.cit., s.125. Por. M.Włodarczyk, M.Włodarczyk, Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990, s.100-103. 329

148

Leonowicza. Podobne kompozycje urbanistyczne zestawienia bloków odnajdziemy również na osiedlach krakowskich. Na uwagę zasługuje próba kreowania rodzaju centrum na styku dwóch osiedli: Na Wzgórzach i Na Stoku i na styku z parkiem je rozdzielającym i łączącym zarazem. W "centrum" dominuje Pawilon HandlowoUsługowy333, kształtowany tarasowo na wzniesieniu, z małą architekturą na przedpolu. Punktowce powtarzalne tzw. szwedzkie334 (10)[il.4.3.8.] nawiązują swym charakterem do punktowców z Centrum Nowej Huty. Akcentują one wjazd do osiedla i początek Parku „Zielony Jar”. Osiedle Bieńczyce335 zrealizowano według projektu konkursowego z roku 1959, autorstwa warszawskiej architekt Jadwigi Guzickiej,336 Wszystkie budynki w tej koncepcji były projektowane jako wolnostojące, w luźnej zabudowie, głównie grzebieniowej ze swobodnie zlokalizowanymi pawilonami handlowo-usługowymi. Odmiennie niż w „starej” Nowej Hucie, gdzie były lokalizowane w zwartej zabudowie mieszkaniowej, z użytkowymi parterami. Ciekawy obiekt to budynek Stołówki dla pracowników HiL337 (Huty im. W.Lenina) na os.Złotej Jesieni ukształtowany w formie dwóch trójkątów połączonych przewiązką. Niestety dostawiono do niego później obcy formalnie obiekt usługowy. Rozbudowa osiedla Bieńczyce spowodowała konieczność przeniesienia w 1964 roku lotniska cywilno-wojskowego z Czyżyn do Balic k/Krakowa, co uwolniło duży obszar pod dalszą rozbudowę Nowej Huty. Na zabudowę tego terenu rozpisano konkurs w celu budowy osiedla Czyżyny (12) dla około 40 tysięcy mieszkańców. W nagrodzonym i przeznaczonym do realizacji projekcie zespołu Witolda Cęckiewicza przewidziano również lokalizację obiektów Politechniki Krakowskiej. Nowe osiedla Bieńczyc i Czyżyn rozpoczęły typ budowania określany jako „blokowisko”. Charakteryzuje się on intensywną zabudową, głównie wysokimi budynkami luźno Pawilon Handlowo-Usługowy, ul. Poległych w Krzesławicach, Wzgórza Krzesławickie. Autor: Anna Sierosławska. Projekt: 1960, realizacja: 1962. 334 Autor: Marta i Janusza Ingarden; Projekt i realizacja: 1961-62r. Por. Bryzek W., Kraków…, op.cit., s.184-185. 335 W planach początkowych, jeszcze w 1960r, północno-zachodnia część miała pozostać dla przyszłej zabudowy indywidualnej, a teren Mistrzejowic przewidywano dla niskostrefowego osiedla robotniczego. Por Więcej [w:] „Architektura” nr2/148 luty 1960, s.55-62. 336 O. Bieńczyce, Autorzy: Jadwiga Guzicka – główny projektant; współpraca: M.Rędziejowska, A.Trzecieski - koncepcja konkursowa; urbanistyka: Anna Basista, Jan Lewandowski, Aleksander Trzecieski; architektura: Kazimierz Chodorowski, Stefan Golonka, Olgierd Krajewski; współpraca: Nina Korecka, B. Czarnecka, G. Turska, Artur Zaręba, O. Rutkowski. Projekt: 1959-1962 (1965?), realizacja: 1962-1979/1988. Realizowany w ramach Krakowskiego Biura Projektowo-Badawczego Budownictwa Ogólnego. Projekt „Bieńczyce” przełamał dotychczasowy monopol „Miastoprojektu”, ponadto decyzją władz wydzielono z „Miastoprojektu” inne, samodzielne biura branżowe. Por.: monografia Miastoprojekt …, op.cit., passim; M.Włodarczyk, M.Włodarczyk, Krakowskie osiedla..., op. cit., s.20-23. Projekty dla Nowej Huty opracowywało wielu warszawskich architektów i urbanistów. Poza Tadeuszem Ptaszyckim i Jadwiga Guzicką byli to mi.n.: Adam Fołtyn, Bolesław Skrzybalski, Zbigniew Sieradzki. Część z nich była już związana z Krakowem, a część tu pozostała. 337 Stołówka Pracownicza w Ośrodku usługowym "Złota Jesień" , os. Złotej Jesieni; Projekt: 1965-66, Realizacja: 1965-66, Autor: Olgierd Krajewski, Wnętrza: Wiesław Kępka, Olgierd Krajewski. Por. O. Krajewski, Ośrodek usługowy "Złota Jesień" w Nowej Hucie, "Architektura" nr 8/71, s. 308-310. 333

149

rozstawionymi w terenie. Zdominował on później kolejne osiedla w Nowej Hucie i Krakowie, a także jak już wspomniano w rozdz.2.2., w Polsce.338 Kolejnym dużym osiedlem, którego budowę rozpoczęto w 1968 roku jest osiedle Mistrzejowice.339 Jest to najwyżej położone z osiedli Nowej Huty i znajduje się na wysokości Kopca Kościuszki. Realizowano je według projektu konkursowego (zespołu Witolda Cęckiewicza), którego główną ideą była „gałązka z liśćmi.”. Osiedla początkowo nosiły nazwy pór roku.340 Zaprojektowane na tym osiedlu budynki typu "puchatki" odnaleźć można także na osiedlach krakowskich, czego przykładem jest osiedle Prądnik Czerwony, a także na innym nowohuckim osiedlu, którym są Bieńczyce, gdzie zostały zlokalizowane wśród zabudowy obrzeżnej Plant Bieńczyckich. Należy zauważyć także, że w części najwcześniejszej Mistrzejowic nie jest jeszcze tak widoczna dominacja architektury wysokiej, „blokowiskowej”, odmiennie niż w pozostałej, budowanej po 1970 roku. W ramach realizacji zaplecza socjalnego dla pracowników HiL (Huty im.W.Lenina), podobnie jak stołówka pracownicza wspomniana wcześniej, zrealizowany został „Hotel Stały”341 dla pracowników Huty (14)[il.4.3.11.]. Zlokalizowany jest w Grębałowie ale obecnie, w wyniku działań termoizolacyjnych i pseudo-remontowych, niewiele pozostało z projektu pierwotnego co przedstawia ilustracja [il.6.12.a., 6.12.b.] w rozdziale 6. Obecne centrum dzielnicy Nowa Huta, czyli tzw. Stara Nowa Huta stanowi swoją niejednorodnością świadectwo zmian politycznych jakie zachodziły w tym czasie w architekturze i urbanistyce. Pierzeja zachodnia Placu centralnego jest utrzymana jeszcze w duchu socrealizmu, natomiast pozostała część osiedla „D" zrealizowana została już w myśl modernistycznych zasad architektury i urbanistyki. Pierwszymi, poza Nową Hutą osiedlami powstałymi po wojnie w Krakowie były osiedla Rydla, Grzegórzecka i Żywiecka omówione w rozdziale 3.3. Ciekawym zamierzeniem było podjęcie decyzji o budowie wspólnego dla ośmiu wyższych krakowskich uczelni zespołu mieszkalno-usługowego czyli tzw. Miasteczka

Por. Pawłowski Zbigniew, Słupeczański Ludomir, Budynek wysoki kierunkiem rozwoju naszego budownictwa mieszkaniowego, „Architektura” nr 2/231 luty 1967, s.62-65. 339 Os. Miestrzejowice, Witold Cęckiewicz-kierownik projektu konkursowego i konsultant. Autorzy: Maria i Jerzy Chronowscy – główni projektanci. Urbanistyka: Maria Czerwińska. Projekty: Tadeusz Bagiński, Stefan Golonka, Ewa Podolak, Olgierd Krajewski.; współpraca: Ludwik Niedziałkowski, Helena Malinowska, Włodzimierz Śliwczyński, Wiesława Trella, Artur Zaremba. 340 Dawne nazwy: Wiosenne, Letnie, Jesienne i Zimowe to obecnie odpowiednio: Tysiąclecia, Złotego Wieku, Bohaterów Września, Piastów. 341 "Hotel HiL", Autor: Tomasz Mańkowski, Jan Meissner; wnętrza: Małgorzata Dolska-Grabacka. Projekt i realizacja: 1966-1970. Program tego hotelu nawiązywał do programu domów akademickich i podobnie jak Miasteczko Studenckie w Krakowie, otwierał nowy sposób podejścia do projektowania hoteli robotniczych. Por. Szafer T. P., Nowa Architektura..., op. cit.,s. 46, 56; M.H. Hotel pracowników Huty im. Lenina w Krakowie, "Architektura" 9/1968, s.349-350. 338

150

Studenckiego.342 (15)[il.4.3.12.] Główne założenie kompozycyjne stanowiła idea placu -"agory" spinającego całość i łączącego się szerokimi przejściami z pozostałą przestrzenią i zielenią parkową. Było to pierwsze takie rozwiązaniem architektoniczno-urbanistyczne w Polsce. W ramach tego przedsięwzięcia zrealizowano także położony vis á vis akademik o pierwotnej nazwie Dom Studentek "Piast",343 co wiązało się z przypadającymi w roku 1964 obchodami 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego (16). Służył on również jako międzynarodowy hotel studencki, niestety obecnie został przebudowany oraz pozbawiony charakterystycznej rzeźby w przeszklonej ścianie stołówki oraz wewnętrznej dekoracji mozaikowej. W związku z budową nowego połączenia Krakowa z Nową Hutą dwupasmową arterią drogową i tramwajem rozpoczęto zabudowę wzdłuż tej trasy wytyczonej w 1956 roku. Zlokalizowano tu osiedla Grzegórzki Nowe344 (d. os. Nowogrzegórzecka) (17)[il.4.3.13.] i Dąbie.345 (18)[il.4.3.14.] Większość budynków os. Grzegórzki Nowe zrealizowano według segmentów nowohuckich. Dotyczy zarówno budynków niskich jak i wysokich. Os. Dąbie przecina wspomniana arteria komunikacyjna. Przylega do rzeki Wisły i nabrzeżnego Parku Dąbie, a w jego bliskości wybudowano, w 1961 roku stopień wodny "Dąbie". Kolejną trasą nowo-realizowaną jako połączenie Krakowa z Nową Hutą jest ul. Mogilska wraz z jej przedłużeniem. Zlokalizowano przy niej osiedla Ugorek i Wieczysta.346 (19)[il.4.3.15.] Na os. Ugorek zaprojektowano obiekt mieszczący salę widowiskową ze sceną, w którym w późniejszym okresie znalazło miejsce kino. Budynek dawnego kina "Ugorek"347 (20) to dynamiczna bryła z "uskrzydlonymi" dachami.

Miasteczko Studenckie, ul. Rostafińskiego/Reymonta/Piastowska. Projekt: 1964-66 (część I), 196874 (część II); Realizacja: 1964-67 (część I), 1971-76 (część II); Autor: Tomasz Mańkowski, Przemysław Gawor, Maria Mańkowska, Jan Meissner; Współpraca: Małgorzata Grabacka. Por. M. Włodarczyk, Architektura lat.., op.cit., s. 97-101; T. Mańkowski, Osiedle Studenckie w Krakowie, "Architektura" nr 5-6/67 s. 241-244; T.P. Szafer, Nowa architektura ..., op.cit., s. 84-85. 343 Dom Studentek "Piast", ul. Piastowska 47. Projekt: 1961-62, realizacja: 1962-64. Autor: Władysław Bryzek; wnętrza: Irena Zaleśna, Teresa Gawłowska, Alina Zięba; rzeźba Józef Marek, Tadeusz Ostaszewski; mozaika: Roman Husarski, współpraca: B. Sokalska, Bogdan Kotarba. Por. M. Włodarczyk, Architektura lat..., op. cit., s. 130-134; "Architektura" nr 10/1964, s. 402-405. 344 Os. Grzegórzki Nowe. Autorzy: Urbanistyka: Janusz Sierosławski. Architektura: Józef Dembosz, Wacław Głowacki, Zdzisław Gołąb, Barbara Komenda, Zbigniew Kuczera, Anna Sierosławska. Projekt: 1957-196(?), realizacja: 1958 - (1969?)1972. Por. M.Włodarczyk, M.Włodarczyk, Krakowskie osiedla..., op. cit., s.44-47. 345 Os. Dąbie. Autorzy: Urbanistyka: Janusz Sierosławski, Jerzy Plesner. Architektura: Roman Bezeg, Małgorzata Buratyńska-Seruga, Adam Fołtyn. Projekt: 1962-196? ,realizacja:1965-1972. Por. M.Włodarczyk, M.Włodarczyk, Krakowskie osiedla..., op. cit., s.40-43. 346 Os. Ugorek i os. Wieczysta. Autorzy: Gł. projektant: Andrzej Radnicki (Ugorek), Władysław Leonowicz (Wieczysta). Urbanistyka: Jerzy Plesner, Janusz Sierosławski. Architektura: Stefan Golonka, Kazimierz Chodorowski, Andrzej Radnicki, Irena Radnicka, Anna Sierosławska, Zbigniew Otfinowski, Krystyna Sitek. Projekt: 1959-1964 (Ugorek), 1958-1961 (Wieczysta); realizacja:19611967(Ugorek), 1959-1963 (Wieczysta). Por. M.Włodarczyk, M.Włodarczyk, Krakowskie osiedla..., op. cit., s.96-99. 347 U. Fiołkowa 15, dawny Dom Kultury-Kino "Ugorek". Autor: Anna Sierosławska. Projekt: 1965, realizacja: 196?. Por. M. Włodarczyk, M.Włodarczyk, Na obrzeżach starego Krakowa. Dębniki, Grzegórzki, Krowodrza lat 1945-1990, s. 50-52. 342

151

Do najstarszych osiedli Krakowa należy także os. Królewska348 (d. os. 18 Stycznia) (21)[il.4.3.16.], które jest kontynuacją przedwojennej zabudowy miasta w kierunku zachodnim i styka się również budowanym w okresie okupacji niemieckiej zespołem mieszkaniowym wzdłuż obecnej ul. Królewskiej, o którym mowa w rozdz.3.2.. Utrzymana jest linia zabudowy ulicy z zielonym prześwitami. Architektonicznie na tym osiedlu akcenty stanowiły dwa przeszklone pawilony349, obecnie przebudowane. Interesującym przykładem kompozycji urbanistycznej stanowi osiedle Krowodrza Górka350. (22)[il.4.3.17.] Pomimo, że w wyrazie architektonicznym w dużym stopniu jest to zabudowa blokowiskowa, powstała na przełomie lat 60. 70. ubiegłego wieku wśród. Na szczególne wyróżnienie zasługuje stworzenie rodzaju "centrum" osiedla. Całości towarzyszy sąsiednia zieleń Parku Krowoderskiego i Parku Wyspiańskiego. Na Osiedlu Bronowice Nowe (d. os.Widok)351 (23)[il.4.3.18.] główną ideą urbanistyczną jest trójkąt zieleni w centralnej części osiedlą, który wraz z układem zabudowy nakierowuje na wzgórze św. Bronisławy. Śród osiedlowa zieleń parkowa łączy się z pasem zielni parkowej wzdłuż cieku Młynówki, który jest obecnie fragmentem Parku Młynówka Królewska. Osiedlem w Krakowie zrealizowanym w oparciu o konkursowy projekt urbanistyczny wygrany przez zespół pod kierunkiem Witolda Cęckiewicza jest os. Podwawelskie352 (24)[il.4.3.19.] na Dębnikach. Nazwa związana jest z położeniem osiedla vis á vis Wawelu, na przeciwległym brzegu Wisły. Atutem tego zespołu mieszkalnego jest skala i sposób kształtowania zabudowy w intensywnej zieleni parkowej i nakierowaniem osi ku Wzgórzu Wawelskiemu. Podzielone jest w ten sposób na dwie jednostki: Ludwinów i Zakrzówek. Innym rodzajem zabudowy jest zespół dwóch bloków mieszkalnych przy ul. T. Kościuszki353 (25)[il.4.3.20.] na Zwierzyńcu, wolnostojących, usytuowanych w zieleni, a jeszcze innym zespół trzech wysokich bloków na wspólnej, usługowej "podstawie", Os. Królewska. Autorzy: Urbanistyka: Stanisław Hager, Janusz Sierosławski Architektura: Włodzimierz Borkowski, Lesław Chlawiński, Wacław Głowacki, Zdzisław Gołąb, Barbara Komenda, Tadeusz Kozłowski, Zbigniew Kuczera, Mieczysław Kuźniar, Danuta Mieszkowska, Anna Sierosławska, Janina Strzelecka. Projekt: 1956-19??, realizacja: 1956(1957?)-1969. Por. M.Włodarczyk, M.Włodarczyk, Krakowskie osiedla..., op. cit., s.52-55. 349 Ul. Królewska 67. Autor: Danuta Mieszkowska, Mieczysław Kuźniar. Projekt: 1958, Realizacja: 1960-61. Por. S. Ciechanowski, I co jeszcze nowego w krakowskiem?, "Architektura" nr 9/63, s. 323 i 331. Po remoncie, o zmienionym wyrazie. 350 Os. Krowodrza Górka. Autorzy: Urbanistyka: Mieczysław Turski, Architektura: Maria i Jerzy Chronowscy, Stefan Golonka, Krystyna Różyska-Tołłoczko. M.Włodarczyk, M.Włodarczyk, Krakowskie osiedla..., op. cit., s.48-52. 351 Os. Bronowice Nowe. Autor: Krzysztof Bień, wnętrza: Z. Nesterski (budynki tarasowe). Projekt: 1968-1979, realizacja: 1980-???. Znane jest także z wygranego przez Autora procesu o naruszenie praw autorskich (1976-1977). M.Włodarczyk, M.Włodarczyk, Krakowskie osiedla..., op. cit., s.24-28. 352 Os. Podwawelskie. Projekt konkursowy: Witold Cęckiewicz, współpraca: Bernard Drynda, Sławomir Lewczuk, Rafał Molin, Jerzy Slapa, Stefan Szolc. Architektura: Maria i Jerzy Chronowscy-gł. projektanci; Urbanistyka: Anna Basista, Jan Lewandowski, Stefan Sitarski, Mieczysław Turski; Projekty: Kazimierz Chodorowski, Stefan Golonka, Wiesława Trella, Zbigniew Trella. M.Włodarczyk, M.Włodarczyk, Krakowskie osiedla..., op. cit., s.76-80; B. Karczewski, Refleksje pokonkursowe, "Architektura" nr 6/1966, s. 248; Konkurs na osiedle spółdzielcze "Dębniki" w Krakowie, "Architektura" nr 6/1966; T.P. Szafer, Nowa ..., op.cit., s.17, s.22. 353 Bloki mieszkalne, ul.Tadeusza Kościuszki 57, 65. Autor: Krzysztof Bień. Projekt: 1960-1962, realizacja: 1963-1966. Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Na obrzeżach..., op.cit., s. 70-72. 348

152

zwieńczonych wyróżniającymi je ażurowymi, trapezowymi w formie konstrukcjami. Ta mocna kompozycja znajduje się w narożniku ulic Czarnowiejskiej i K. Szymanowskiego, przy Parku Krakowskim.354 (26)[il.4.3.21.] Budynki plombowe, wielorodzinne W odróżnieniu od głównie osiedlowej zabudowy Nowej Huty, w „starym” Krakowie realizowano również wiele obiektów plombowych. Na szczególna uwagę zasługuje intensywne inwestowanie tego typu w dzielnicach Krowodrza i Dębniki, gdzie powstały jedne z najciekawszych. Narożny budynek przy ul. Pułaskiego/Różana355 (27)[il.4.3.22.] posiada rozrzeźbione balkony elewacji: frontowej o trapezowym rzucie i podwórkowej z ekspresyjnie powyginanymi "kokardkami" przydającymi tekstury. Intrygująco wpisują się w pierzeję swoimi elewacjami dwie sąsiednie plomby przy ul. Konfederackiej 5 i 9,356 (28)[il.4.3.23.] z których wyróżnia się ten pierwszy podciętym, uskokowym szczytem i nieregularnymi oknami. Na tym tle budynek mieszkalny przy ul. Grottgera 3,357 (29)[il.4.3.24.] w narożniku ul. Gzymsików wydaje się spokojnym w swym poziomym, pasmowym podziale elewacji płaszczyznami i wklęsłościami. Charakterystyczny dla niego są pionowe, ażurowe przesłony maskujące część loggii oraz nieczęsto stosowane w budownictwie mieszkaniowym "latające" zwieńczenie całości. Rodzajem plomby narożnej, mocno akcentującej swoją wysokością jest punktowy budynek z usługowym parterem znajdujący się przy ulicach Kącik/R. Traugutta w Podgórzu-Zabłociu.358 (30)[il.4.3.25.] Mało zauważana jest niewielka plomba przy ul. Rajskiej359 ze swobodnie rozrzuconymi na elewacji balonami i wyraźnym akcentowaniem poziomych podziałów. (31)[il.4.3.26.] Do najczęściej publikowanych budynków mieszkalnych pochodzących z omawianego okresu należy niewątpliwie "Dom Stu Balkonów" (32)[il.4.3.27.] przy ul. Retoryka, ze swoją dynamiczną i "strukturalną" elewacją frontową. W ostatnich latach odzyskał on swoją pierwotną niebiesko-żółtą kolorystykę wraz z jej podziałami. Szczególnie interesujący jest także "Dom Bankowy" (33)[il.4.3.28.] w narożnikach ulic Filareckiej, J. Fałata i I. Kraszewskiego ze swoją frontową elewacją o wyrazistych, rzeźbiarskich i "mondrianowskich" podziałach oraz zachowanym jeszcze oryginalnym detalu. 354 Zespół mieszkalno-usługowy, ul.Czarnowiejska 39-41/ul. Karola Szymanowskiego 14-15. Autor: Zuzanna Perchał-Filar, współpraca: Leszek Filar, K.(?) Zieliński - mała architektura; wnętrza (pawilon): Alina Zięba. Projekt: 1962-1964, realizacja: 1964(65?)-1970, 1964-1965/1970 (pawilon). Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Na obrzeżach..., op.cit., s. 86-88. 355 Budynek mieszkalny, ul.Pułaskiego 10/Różana. Autor: Olgierd Krajewski. Projekt: 1958-1959, realizacja: 19?? Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Na obrzeżach..., op.cit., s. 24-25. 356 Budynki mieszkalne - ul. Konfederacka 5 i 9. Projekt: 1957; Realizacja: 1957(1958?)-1959; Autor: Olgierd Krajewski. Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Na obrzeżach..., op.cit., s. 28-29; W. Bryzek, Kraków.., op.cit., s. 196. 357 Blok mieszkalno-usługowy, ul. Artura Grottgera 3. Projekt: 1957-1958; Realizacja: 1958-1962; Autor: Antoni Mazur. Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Na obrzeżach..., op.cit., s. 68-70; A. Mazur, Moje..., op. cit., s. 201-211. 358 Blok mieszkalno-usługowy, ul.Kacik13/R. Traugutta. Autor: Jadwiga Mruczek. Projekt: 196?, realizacja: 1964--1966. Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Na obrzeżach..., op.cit., s. 44-45. 359 Plomba mieszkaniowa, ul.Rajska 10a. Autor: Tadeusz Bereźnicki, Zbigniew Gądek. Projekt: 1957, realizacja: 1958-1959.

153

Budownictwo jednorodzinne W ramach realizacji „poodwilżowych” po 1956 roku, umożliwiono pracownikom Kombinatu indywidualną budowę, w Czyżynach, zespołu powtarzalnych, wolnostojących lub bliźniaczych domów jednorodzinnych360 (34). Te funkcjonalne i proste, ale ciekawe architektonicznie budynki nie zostały jednak w pełni zrealizowane, na skutek „działań upiększających” dokonywanych przez ich właścicieli. Obecnie są one w większości tak przekształcone, że pierwotnego ducha można znaleźć tylko w nielicznych obiektach. Sam zespół swoim ukształtowaniem urbanistycznym przypomina nieco osiedle Białe Wzgórza361 w Krakowie, które składają się niewielkich gabarytowo domów szeregowych pnących się wzdłuż dwóch wewnętrznych ulic na zboczu Wzgórza św. Bronisławy. (35)[il.4.3.29.] Osiedle to nazywane było również "Gipsowym" z uwagi początkowe założenie, iż w całości będzie realizowane z wykorzystaniem materiałów gipso-pochodnych. W zakresie indywidualnego budownictwa jednorodzinnego powstało kilka interesujących realizacji, z których wymienić należy Willę przy ulicy Leśnej na Woli Justowskiej362 (36)[il.4.3.30.] jako jeden z najlepszych przykładów krakowskiego powojennego modernizmu i tego samego autora, który jest również autorem kościoła "Arka Pana" w Bieńczycach, willa przy al. F. Focha. (37) Niestety willa ta będąc kiedyś "wzorcową" została przebudowana. Zaskakuje odbiorcę swoją ekspresją kształtu willa przy ul. Halczyna. (38)[il.4.3.31.] Innymi ciekawymi przykładami modernizmu tego czasu są, też nie pozbawione ingerencji wille przy ul. Kasztelańskiej (38) i kolejna przy al. F. Focha. (39) Wszystkie te przykłady, swoją wyjątkowością, wpisują się w słowa P.T. Szafera: "Pośród wielkiej liczby wznoszonych na terenie całego kraju indywidualnych domów mieszkalnych, tylko ich mała część reprezentuje postęp w projektowaniu."363

Zespół zabudowy jednorodzinnej, Czyżyny. Autor: Tadeusz Gawłowski. Projekt i realizacja: 19571962. Por. Bryzek W., Kraków…op.cit., s.198. 361 Os. Białe Wzgórza. Projekt: Roman Bezeg Projekt: 1960?, realizacja:1965. 362 Willa przy ul.Leśnej 21 - tzw. willa Zbigniewa Loretha. Autor: Wojciech Pietrzyk, projekt i realizacja: 1966-1972. Por. T.P. Szafer, Nowa..., op.cit,.s. 33. 363 ibidem, s. 29. 360

154

LEGENDA MAPY Budownictwo mieszkaniowe (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20) (21) (22) (23) (24) (25) (26) (27) (28) (29) (30) (31) (32) (33) (34) (35) (36) (37) (38) (39)

Blok mieszkalno-usługowy "Świat Dziecka" "Blok Szwedzki" - [il.4.3.1.] "Blok Francuski" - [il.4.3.2.] "Dom Kolorowy" - [il.4.3.3.] Dom "Helikopter" - [il.4.3.4.] Punktowce na "Wzgórzach Krzesławickich" - [il.4.3.5.] Punktowce na ul. Piastowskiej Punktowce na Rondzie Czyżyńskim - [il.4.3.6.] os. Wzgórza Krzesławickie - [il.4.3.7.] Punktowce "szwedzkie" na Wzgórzach Krzesławickich - [il.4.3.8.] os. Bieńczyce - [il.4.3.9.] os. Czyżyny os. Mistrzejowice - [il.4.3.10.] "Hotel Stały" - dla pracowników Huty - [il.4.3.11.] Miasteczko Studenckie - [il.4.3.12.] Dom Studencki "Piast" os. Grzegórzki Nowe - [il.4.3.13.] os. Dąbie - [il.4.3.14.] os. Ugorek i Wieczysta - [il.4.3.15.] dawne Kino "Ugorek" os. Królewska - [il.4.3.16.] os. Krowodrza Górka - [il.4.3.17.] os. Bronowice Nowe - [il.4.3.18.] os. Podwawelskie - [il.4.3.19.] Zespół mieszkaniowo-usługowy, ul. T. Kościuszki 57, 65 - [il.4.3.20.] Zespół mieszkaniowo-usługowy, ul. Czarnowiejska 39-41 / K. Szymanowskiego 14-15 - [il.4.3.21.] Budynek mieszkalny, ul. Pułaskiego/Różana - [il.4.3.22.] Budynek mieszkalny, ul. Konfederacka 5 i 9 - [il.4.3.23.] Budynek mieszkaniowo-usługowy, ul. Grottgera 3 / ul. Gzymsików [il.4.3.24.] Blok mieszkalno-usługowy, ul. Kącik / R.Traugutta - [il.4.3.25.] Budynek mieszkalny, ul. Rajska - [il.4.3.26.] Dom "Stu Balkonów" - [il.4.3.27.] Dom Bankowy - [il.4.3.28.] Zespół domów jednorodzinnych w Czyżynach os. Białe Wzgórza - [il.4.3.29.] Willa przy ul. Leśnej - [il.4.3.30.] Willa przy al. F. Focha - przebudowana Willa przy ul. Halczyna - [il.4.3.31.] Willa przy al. F. Focha

172

Rozdział 4.4. Budownictwo użyteczności publicznej

W latach powojennych, a w szczególności w omawianym okresie popaździenikowej odwilży budowa szkół i przedszkoli była po budownictwie mieszkaniowym jednym z priorytetów państwa socjalistycznego. Powojenny wyż demograficzny powodował, że w niektórych szkołach nauka odbywała się nawet na trzy zmiany. W przedszkolach brakowało miejsc dla dzieci pracujących matek, co było w sprzeczności ideologicznej. Ten niedobór budynków i całej infrastruktury w edukacji przedszkolnej i szkolnej próbowano zastępować adaptowaniem różnych obiektów na te cele, ale które w większości się do tego nie nadawały. Również środki finansowe nie zawsze, w zależności od regionu kraju, były wystarczające. Angażowano więc tzw. czynnik społeczny, wykorzystując pracę społeczną ludzi. Nie zawsze dobrowolną, ponieważ często, popularny w PRL czyn społeczny wykonywały całe zakłady, w czasie wolnym od stałych obowiązków. Te zakłady pracy niejednokrotnie obejmowały później patronatem poszczególne szkoły i wspierały je finansowo lub materialnie, na przykład nabywając sprzęt i wyposażenie lub dotując wyjazdy czy użyczając transportu na wycieczki. W budowie szkół pomagała również Polonia. Państwo borykało z brakami środków finansowych szkoły budowano ze środków nie tylko budżetowych ale także ze środków społecznych. Jednocześnie zaostrzał się spór pomiędzy Państwem a Kościołem katolickim, o czym będzie mowa w kolejnym rozdziale. W związku ze zbliżającym się wielkim wydarzeniem, jakim miały być w 1966 roku obchody 1000-lecia Państwa Polskiego, podjęto ogólnopolską akcję "1000 szkół na 1000-lecie Państwa Polskiego",364 szkoły zrealizowane w ramach tej akcji nosiły miano "Szkoła tysiąclecia", ale właściwa nazwa to: "Szkoła-pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego" czyli popularna Tysiąclatka. Wiele szkół, projektowanych w trakcie trwającej wtedy "zimnej wojny", miała być dostosowana do szybkiego przekształcenia w szpital polowy. Wiele też posiadało schrony przeciwlotnicze. Tak projektowane były również inne obiekty użyteczności, w tym biura projektowe. Inne projektowano tak aby można je było dostosować do potrzeb wojskowych i produkcji zbrojeniowej. Można bez zbytniej przesady uznać, że wiele obiektów z tamtych czasów ma w sobie "tajemnicę". Podobnie zresztą było we wszystkich krajach objętych "zimną wojną". Powstawały jednak budynki, które były nie tylko utylitarne. Realizowano również obiekty służące kulturze i sztuce. Zbudowano wiele nowoczesnych i śmiałych w rozwiązaniach obiektów akademickich i naukowo-badawczych. Powstawały biurowce wznoszone przez resortowe instytucje, które mogły pozwolić sobie na indywidualne 364 W roku 1959 utworzono Społeczny Fundusz Budowy Szkół Tysiąclecia. W lipcu 1961 r. Sejm przyjął ustawę o wprowadzeniu w Polsce 8-klasowych szkół podstawowych, w miejsce 7 klasowych i tym samym przedłużeniu obowiązkowej nauki o jeden rok.

173

rozwiązania nie tylko co do formy i wyrazu architektonicznego ale także na indywidualnie projektowane wnętrza. Wraz z rozwojem kraju i wydzielaniem z poszczególnych ministerstw odrębnych resortów zaczynały powstawać przy nich różne instytucje branżowe, które zajmowały się poszczególnych działami gospodarki. W z zależności od charakteru i specyfiki pozostawały wyodrębnione lub grupowały się na przykład w zjednoczenia, spółdzielnie lub zrzeszenia. Pociągało to za sobą potrzebę budowy siedzib dla prowadzenia działalności nie tylko na poziomie centralnym w Warszawie ale również na poziomie wojewódzkim, lokalnym. W zależności od możliwości finansowych ich wielkość i standard były zróżnicowane. Wiele ze zrealizowanych, niekiedy interesujących przykładów tej architektury w Krakowie już nie istnieje lub zostało przebudowanych. Dotyczy to w szczególności mniejszych obiektów, w większości spółdzielczych. Niemniej możemy ciągle jeszcze podziwiać realizacje, które ocalały. Szkoły Podobnie jak w budownictwie mieszkaniowym największym poligonem budowlanym szkół w Krakowie była Nowa Huta i w okresie socrealizmu wybudowano tu szereg obiektów oświatowo-wychowawczych służących realizacji powstania nowego, socjalistycznego miasta-dzielnicy oraz zwalczaniu analfabetyzmu. Po 1956 roku kontynuowano te działania stając przed kolejnym zadaniem, czyli wyżem demograficznym. Nie realizowano jednak tylko z zaangażowaniem jak najmniejszych kosztów. Osiedla nowohuckie obfitują w obiekty szkolne, ponieważ liczba mieszkańców szybko wzrastała. Często więc były kłopoty z nadążaniem z ich budową. Mimo tego powstały nowatorskie realizacje odwilżowego modernizmu lat 1956-1970, nie tylko w zakresie architektury, ale i wnętrz. Zamiast projektów typowych projektowano nowe i nowoczesne obiekty. I tak w 1960 roku na os. Handlowym powstała szkoła z rozbudowanym programem sportowym,365 (1) która była wtedy najnowocześniejszym budynkiem szkolnym w Nowej Hucie. Kolejny, mieszczący się na osiedlu Kolorowym kompleks szkolny, składa się z dwóch szkół (podstawowa i liceum) połączonych tzw. Basenem Międzyszkolnym i zaprojektowany został w sposób całkowicie nowatorski, w duchu modernizmu powojennego, a estetycznie wyróżniają go „witrażowe” elewacje (2)[il.4.4.1.].366 Te same rozwiązania architektoniczne i projektu tego samego autora zostały wykorzystane na os. Nowa Grzegórzecka przy ul. F. Nullo (realizacja-bez basenu). (3) Zarówno jedna, jak i druga realizacja znajdują się w otoczeniu zieleni parkowej.

Autor: Kazimierz Karasiński, projekt i realizacja:1956-1960 Zespół Szkół z Basenem Międzyszkolnym na os. Kolorowym. Autor: Józefa Köenig. Projekt: 19591961, Realizacja: 1962-1966 – szkoły, 1962-1970 – basen. Bliźniaczą realizacją tego samego autora jest w Krakowie Zespół Szkół przy ul. Sądowej 4. Realizacja: 1970. Por. M.Włodarczyk, Architektura Nowej..., op.cit., s.76-77. 365 366

174

Inną powtórzoną w Krakowie jest budynek szkolny usytuowany na wjeździe do osiedla Na Wzgórzach Krzesławickich. Jest to pawilonowy obiekt367 o ciekawej, rozczłonkowanej grzebieniowo kompozycji i artykulacji architektonicznej. Efektem jego ustawienia na stoku jest zróżnicowanie poziomów wejść i wyjść (4)[il.4.4.2.]. Analogiczny obiekt tego autora, ale o mniejszej różnicy poziomów został zrealizowany na krakowskim Kazimierzu, przy ul. Brata Adama Chmielowskiego, w bezpośredniej bliskości bulwarów wiślanych i zielni parkowej z nimi związanej.(5) Szkoła na Osiedlu Teatralnym, z lat 1960-1961368 (6)[il.4.4.3.] to szkoła, która zapisała się w historii nie tylko Nowej Huty. Wyrosła z walki ideologicznej, w miejscu, w którym pierwotnie zaplanowano budowę kościoła i ustawiono krzyż, na tyłach socrealistycznego budynku Teatru Ludowego z 1955 roku. Na projekt kościoła przeprowadzono ogólnopolski konkurs369 ale władze zmieniły zdanie i zdecydowały o odmowie, a usuniecie krzyża było przyczyną ostrego konfliktu pomiędzy mieszkańcami, a władzą. Sama szkoła powstała zatem w trybie pilnym, jako szkoła realizowana w ramach wspomnianej już akcji „Tysiąc szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego” co miało usprawiedliwiać podjęte działania. Zrealizowana została w ekspresowym tempie jednego roku i jest jedną z pierwszych takich szkół w Polsce, budowanych ze Społecznego Funduszu Budowy Szkół. Posiada nowatorskie rozwiązania architektoniczno-przestrzenne i funkcjonalne. Podobnie nowoczesnym zamierzeniem był projekt Szkoły Muzycznej370 na osiedlu Na Skarpie (Centrum E). Posiada ona dwie sale koncertowe (dużą na ok.500 miejsc i kameralną na ok.100 miejsc) i studio nagrań. (7)[il.4.4.4.] Szkoła ta jest przykładem architektury modernizmu powojennego lat 1956-1970, z indywidualnymi rozwiązaniami funkcjonalno-przestrzennymi, rzeźbiarsko rozczłonkowaną elewacją i imponującą mozaiką zewnętrzną o wysokich walorach artystycznych. Szkoła miała służyć nie tylko uczniom ale i lokalnej społeczności Nowej Huty. Jej współczesna rozbudowa nie nawiązuje niestety do tradycji dobrej kontynuacji i nie współgra z charakterem budynku. W Krakowie na szczególną uwagę zasługuje projekt i realizacja eksperymentalnego oraz nowatorskiego w przyjętych rozwiązaniach funkcjonalnych i architektonicznych

Szkoła Podstawowa nr 98, Os. Na Wzgórzach, ul. Poległych w Krzesławicach. Autor: Józef König. Projekt: 1959-1960, realizacja: 1960-1962. Szkoła Podstawowa nr 22, ul. Brata Adama Chmielowskiego 1, Realizacja: 1960-1961. Por. M.Włodarczyk, Architektura Nowej..., op.cit., s.76-77; M.Włodarczyk, M. Włodarczyk, Dwa miasta..., op.cit,, s.32-33; „Architektura” nr 3|185 marzec 1963, s.64. 368 Szkoła Podstawowa nr 87, Os. Teatralne 35. Autor: Józef Gołąb. Projekt: 1958 (?), Realizacja: 1960-1961. Por. M.Włodarczyk, Architektura Nowej..., op.cit., s.74-75; „Architektura” nr3/185 marzec 1963, s.62-63. 369 Konkurs na kościół w tym miejscu wygrał arch.Zbigniew Solawa. Por. „Architektura” nr3/125 marzec 1958, s.109-10. 370 Zespół Państwowych Szkół Muzycznych im. M.Karłowicza, os.Centrum E2. Autor: Marek Jabłoński, Mozaika: Marek Jabłoński, Jerzy Jabłoński. Projekt: 1959-1961, Realizacja: 1960-1971, (1975mozaika). Por. M.Włodarczyk, Architektura Nowej..., op.cit., s.70-71; B. Kostuch, Kolor i blask.., op.cit., s.255-257. 367

175

Liceum Ogólnokształcącego nr X371 przy ul. Wróblewskiego. (8)[il.4.4.5.] Podobnie nowoczesne i indywidualne rozwiązania przestrzenne przyjęto również w projekcie Liceum Plastycznego372 przy ul. Mlaskotów, (9)[il.4.4.6.] gdzie wnętrze i przestrzeń kreowana jest zestawieniem brył i pawilonów w ogrodowej zieleni, z wewnętrznym patio. Przed wejściem głównym ustawione jest popiersie dłuta X. Dunikowskiego nazwane "Gizela". Kolejnym nietypowym obiektem o charakterystycznej, rzeźbiarskiej elewacji głównej formowanej rysunkiem poziomych lizen-gzymsów i taktowanej rytmem kolorów płycin jest Szkoła Podstawowa373 na zamknięciu ul. L.Rydla. (10)[il.4.4.7.]. Wymienić należy jeszcze dwie nietypowe placówki szkolne. Pierwsza to, jak głosi tablica upamiętniająca "599 Tysiąclatka" czyli Szkoła Podstawowa przy Rondzie Matecznym (11), a druga to Szkoła Podstawowa położona na Wzgórzu Lasoty, w bezpośrednim sąsiedztwie Fortu św. Benedykta. Jest to szkoła pawilonowa, z nanizanymi na oś komunikacyjną pawilonami dydaktycznymi, która była pierwszą "odwilżową" szkołą w Krakowie. (12) Inne interesujące realizacje związane ze szkolnictwem w Krakowie to między innymi Specjalistyczny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących374 przy ul. Tynieckiej, osadzony w parkowej zieleni, który powstał jako pierwsza tego typu placówka integracyjna w Polsce. W wyrazie architektonicznym i kolorystyce nasuwa skojarzenia z uspołecznionym budownictwem warszawskim (13) Kolejną godną uwagi jest dawny Ośrodek Gimnastyki Wyrównawczej375 (14) (obecnie Krakowski Szkolny Ośrodek Sportowy), który miał służyć dzieciom z całego województwa, w związku z powszechnymi wadami postawy. W wyrazie architektoniczny jest swobodną kompozycją układu brył o zróżnicowanej formie, o powściągliwych środkach wyrazu i z wewnętrznym patio. Podobnie jak poprzednio wspomniana placówka bywa niezaważany mimo swych niewątpliwych walorów estetycznych. Liceum Ogólnokształcące nr X, im. Komisji Edukacji Narodowej, ul. Wróblewskiego 9. Projekt: 195960; Realizacja: 1960-63; Autor: Zbigniew Gądek, Henryk Sawicki; Wnętrza (współautor): Barbara Smólska, Małgorzata Grabacka. Por. T.P. Szafer, (...) Diariusz lat 1966-1970, op.cit., s.62-63; Z. Gądek, Szkoła przy ulicy Wróblewskiego w Krakowie, "Architektura" nr 2/68, s. 59-64. 372 Zespół Państwowych Szkół Plastycznych (d. Liceum Plastyczne), ul. Mlaskotów 6. Projekt: 1960-61; Realizacja: 1961-64, -66 (sala gimnastyczna),-72; Autor: Józef Gołąb; Wnętrza: Teresa LisowskaGawłowska. Por. T.P. Szafer, (...) Diariusz lat 1966-1970, op.cit., s. 72-73; M. Włodarczyk, Liceum Sztuk Plastycznych w Krakowie. Przykład projektowania szkół w twórczości arch. Józefa Gołąba, Gdańsk 2006, s.98-103. 373 Szkoła Podstawowa nr 93 im. Lucjana Rydla, ul. Feliksa Szlachtowskiego 31. Projekt: 1958-59 Realizacja: 1959-60 Autor: Józef Gołąb. Por. D. Mieszkowska, O nowych szkołach w Krakowie, Wieliczce i Tarnowie, "Architektura" nr 3/63, s. 58-59; M. Włodarczyk, Architektura lat ..., op.cit., s. 135138. 374 Specjalny Ośrodek Szkolno Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących, ul. Tyniecka 6. Autor: Mieczysław Kuźniar Współpraca: Barbara Michońska–mała architektura. Projekt: 1964-1965 , realizacja: 1965-1968, 1966-1971-basen. 375 Krakowski Szkolny Ośrodek Sportowy im. Szarych Szeregów (d. Ośrodek Gimnastyki Wyrównawczej), al. Powstania Warszawskiego 6. Projekt: 1959-60; Realizacja: 1960-65; Autor: Olgierd Krajewski, Maria Panek-Czerwińska; Wnętrza: Elżbieta Łysak, Olgierd Krajewski. Por. T.P. Szafer, (...) Diariusz lat 1966-1970, op.cit., s. 293; O. Krajewski, Ośrodek Gimnastyki wyrównawczej w Krakowie, "Architektura" nr 3/66, s. 102-106. 371

176

Uczelnie wyższe, obiekty akademickie i naukowe Z okazji jubileuszu 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie lat 60., a szczególnie na ich początku, realizowano wiele inwestycji akademickich i związanych z nauką. Szczególnym obszarem działania była tzw. Parcela Senacka376 (o której będzie mowa również w rozdziale 7) czyli obszar położny pomiędzy al. A.Mickiewicza, ul. W. Reymonta, parkiem im. dr H. Jordana i al. 3 Maja. Zrealizowano tu wtedy budynek Akademii Rolniczej377 (15)[il.4.4.8.] z jego charakterystyczną, ekspresyjną rampą i rytmiką piano nobile. W sąsiedztwie powstał Wydział Matematyki i Fizyki378 (16)[il.4.4.9.] o wyrazie architektonicznym przypominającym włoski modernizm. Te dwie realizacje istnieją nadal w prawie niezmienionym kształcie, a wzruszenia przydają owieczki przed Akademią Rolniczą, które są tu od lat. Powstał wtedy także nieistniejący już budynek Collegium Paderevianum (Collegium Filologicum),379 (17) zrealizowany w części z darowizn Polonii amerykańskiej, a który wyróżniał się czarnobiałą elewacją nasuwającą skojarzenia z klawiaturą fortepianu. Kompozycji dopełniało popiersie Ignacego Paderewskiego stanowiące akcent na skwerze przed obiektem. Zmianą uległ także w ostatnich latach budynek dawnego Instytutu Zootechniki,380 w ramach przeprowadzonej modernizacji. (18) A okazji obchodów rocznicowych powstały jeszcze dwa obiekty związane z Uniwersytetem Jagiellońskim. Pierwszy Palmiarnia "Jubileuszowa"381 (19)[il.4.4.10.] z

Parcela Senacka to obszar będący własnością Uniwersytetu Jagiellońskiego od lat 20. XX wieku, otrzymany od władz miasta Krakowa, które zakupiły go w 1906 roku w ramach tzw. rewersów demolacyjnych", tereny poforteczne będące fragmentem pierścienia wcześniejszej Twierdzy Kraków. Por. S. Ciechanowski, Parcela Senacka w Krakowie, "Architektura" nr 10/64, s. 387-388; W. Geppert, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, "Architektura" nr 5/61, s. 183-188. 377 Akademia Rolnicza (ob. Uniwersytet Rolniczy) al. Adama Mickiewicza 24/28. Projekt: 1955-60; Realizacja: 1961-64; Autor: Stanisław Juszczyk, Maria Bińkowska; Wnętrza: Irena Zaleśna, Kazimierz Syrek; Mozaika: Krystyna Zgud-Strachocka. Por. S. Ciechanowski, Parcela ..., op.cit., "Architektura" nr 10/64s. 392-393; W. Geppert, Uniwersytet..., op.cit., "Architektura" nr 6/61, s.187; M. Włodarczyk, Architektura.., op.cit., s. 139-143; M. Włodarczyk, Architektura lat..., op. cit.,s.139-143. 378 Instytut Fizyki i Matematyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, ul. Władysława Reymonta 4. Projekt: 1959-63 Realizacja: 1960-64 (I etap), 1964-70 (II etap) Autor: Stanisław Juszczyk; Współpraca: Ludomira Leszczyńska; Wnętrza: Zdzisław Szpyrkowski, Kazimierz Syrek. Por. S. Ciechanowski, Parcela ..., op.cit., "Architektura" 10/64,s. 394-395; W. Geppert, Uniwersytet..., op.cit., "Architektura" nr 5/61, s. 184. 379 Wydział Filologiczny UJ, ul. Krupnicza/al. A. Mickiewicza."Padervianum I", autor: Józef Gołab, Zbigniew Olszakowski, I etap projekt: 1961, realizacja: 1964; II etap projekt 1971, realizacja 1973. Por.W. Geppert, Uniwersytet..., op. cit, "Architektura" nr 5/61, s. 186; S. Ciechanowski, Parcela.., op. cit, "Architektura" nr 10/64, s. 398-399. Budynek obniżono o 4 piętra i rozbudowano o nową część "Paderevianum II", autor: Bożena Bończa-Tomaszewska; projekt 2006, realizacja 2015. 380 Wydział Zoologii, ul. Ingardena 6. Projekt: 1960-64, realizacja: 1965-66 (ogród). Autor: Zbigniew Olszakowski, współpraca: A. Bahr, J. Baścik, E. Mitko, wnętrza J. Zaleśna. Por. M. Włodarczyk, Architektura lat..., op. cit., s. 108-112; M. Włodarczyk, Architektura lat..., op. cit., s. 108-112; W. Geppert, Uniwersytet..., op. cit, "Architektura" nr 5/61, s. 195; S. Ciechanowski, Parcela..., op. cit.,"Architektura" nr 10/1964, s. 396-397. 381 Palmiarnia Ogrodu Botanicznego "Jublileuszowa", ul. Stanisława Żółkiewskiego/al. Powstania Warszawskiego. Projekt: 1958-62; Realizacja: 1959-66; Autor: Stanisław Juszczyk; Współpraca: 376

177

kompleksem oranżerii w Ogrodzie Botanicznym. Sama Palmiarnia to konstrukcja uformowana na kształt kryształu, wychodzącego z sześcioboku, intryguje swoją lekkością i łączy się z graniastą w formie cieplarnią. Drugim obiektem jest Dom Studencki "Piast" (20), otwarty w roku 1964, roku jubileuszu, kiedy służył oficjalnym gościom za reprezentacyjny hotel. Inną uniwersytecką inwestycją realizowaną w tym okresie było Obserwatorium Astronomiczne UJ "Na Skale",382 (21) którego nazwa bierze się z umieszczenia go w zaadaptowanym poaustriackim forcie "Skała". Sam projekt pierwotny powstał co prawda w latach 1953-1956, ale jego ukończenie jego realizacji przypadło w roku jubileuszu UJ. Najbardziej architektonicznie wyróżnia się w tym zespole kopuła obserwacyjna nr 1 wraz z mostkiem nad fosą a całość jest przykładem jak współczesna realizacja może być elementem rewitalizacji obiektu do nowej funkcji. Wymienionym realizacjom towarzyszyła w latach późniejszych budowa wspomnianego już, podobnie jak D.S. "Piast", w poprzednim rozdziale Miasteczka Studenckiego, jako wspólnej, międzyuczelnianej inwestycji dla utworzenia zespołu architektoniczno-urbanistycznego będącego osiedlem mieszkaniowym z pełnym zakresem usług służących studentom. Poza inwestycjami uniwersyteckimi po 1956 roku wznoszono również inne obiekty służące celem naukowo-badawczym i dydaktycznym. Do dydaktycznych przynależy Wydział Chemii Politechniki Krakowskiej383 (22) przy ul. Szlak, który cechował się przed termomodernizacją eleganckimi w podziałach i materiałach wykończeniowych elewacjami, a z który pozostało tylko wątpliwe nawiązanie do pierwotnego wyrazu. Kolejnym budynkiem, który mógł być ozdobą w perspektywie ul. Królewskiej była siedziba ówczesnej Akademii Pedagogicznej384 (23) założonej w układzie "wirnikowym" o trzech skrzydłach charakteryzującej się elewacjami o starannie komponowanych podziałach i wyważonych proporcjach. Niestety uległa całkowitej dewastacji i została zastąpiona banalną i prostolinijną. Wymieniona wcześniej Akademia Rolnicza również zniszczyła swoje piano nobile w podobnej stylistyce i tego samego autora. Instytut Fizyki Jądrowej wzniesiony w Krakowie-Bronowicach stylowo ciąży jeszcze ku stylistyce wywodzącej się z minionego okresu, a jednocześnie ku stylistyce warszawskiego przedwojennego modernizmu, natomiast późniejszy budynek Ludomira Leszczyńska. Por. W. Geppert, Uniwersytet..., op.cit., s. 188; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Na obrzeżach..., op.cit., s.56-57. 382 Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego, ul. Orla 171 (d. ul. Na Skale). Projekt: 1953-56; Realizacja: 1956-64; Autor: Bogdan Laszczka; Współpraca: Henryk Dąbrowski (pawilon radioteleskopu), Aleksander Grygorowicz (zagospodarowanie terenu i budynek administracyjnogospodarczy). Por. S. Ciechanowski, Parcela ..., op.cit., "Architektura" nr 10/64, s. 389-391; W. Geppert, Uniwersytet..., op.cit., "Architektura" nr 5/61, s. 189. 383 Obecnie Wydział Inżynierii i Technologii Chemicznej, ul. Szlak, w kampusie PK. Projekt: 1966-68, realizacja: 1968-1970. Autor: Eryk Moj. Por. M. Włodarczyk, Architektura krakowska.., op. cit., s.56-57. 384 Akademia Pedagogiczna (obecnie Uniwersytet Pedagogiczny), Ul. Podchorążych 2. Autor: Stanisław Juszczyk, współpraca: Marta Bieńkowska, Wł. Lisik, Ludomira Leszczyńska. Projekt: 19631969, realizacja: 1968-1972.

178

Skraplarki Helu i Laboratorium Niskich Temperatur PAN385 (24)[il.4.4.11.] jest już całkowicie osadzony w duchu powojennego modernizmu i jego atrybutów widocznych zarówno w bryle jak i elewacji. Kolejną jednostką naukową jest Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN386 (25)[il.4.4.12.] przy ul.W. Reymonta, który sąsiaduje z bliźniaczą jednostką Instytutu Mechaniki Górotworu. Wyróżnia się tektonika budynków i ich wykończenie natomiast architektonicznie ciążą już ku modernizmowi końca lat 60.. Spektakularną inwestycją w omawianym okresie w Krakowie była budowa PolskoAmerykańskiego Szpitala Dziecięcego w Prokocimiu.387 (26)[il.4.4.13.] Ulokowany został na ówczesnych peryferiach miasta, wśród łąk i zieleni. Inicjatorem jego budowy był Władysław O. Biernacki-Poraý, amerykański architekt polskiego pochodzenia, a sama budowa była wspierana przez Polonię amerykańską i Rząd Stanów Zjednoczonych, co z uwagi na napiętą sytuację polityczną było szczególnie ważne. Jest to jedyny przykład amerykańskiego funkcjonalizmu w Krakowie. Jego charakterystyczny niebieski, szklany tambur wejścia głównego przez wiele lat witał wjeżdżających i żegnał wyjeżdżających z Krakowa. W późniejszych latach został rozbudowany w stylistyce postmodernistycznej. Biura, administracja, usługi Można zaryzykować stwierdzenie, że najbardziej znanym, szczególnie w ostatnich latach jest biurowiec "Biprocemwap"388 (27)[il.4.4.14.] przy ul. Wółczków i co ciekawe nazwa pozostaje niezmienna od lat. Budynek ten uważany jest także za najbardziej "corbusierowski" w Krakowie. Spełnia bowiem wszystkie pięć zasad modernizmu sformułowane przez Le Corbusiera. Mało znaną realizacją jest zespół budynków

Instytut Fizyki Jądrowej oraz Skraplarka Helu i Laboratorium Niskich Temperatur, ul. Radzikowskiego 152. Projekt: 1959-60 Realizacja: 1961-64 (I etap), 1971-73 (II etap), 1973-1977 (III etap)?; Autor: Janusz Ingarden, Zbigniew Olszakowski; Wnętrza: Irena Zaleśna. Por. "Miastoprojekt Kraków 1951-1971", s.131 i cz. zdjęciowa; M. Włodarczyk, Architektura krakowska..., op. cit., s.42-43. 386 Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN ul. Władysława Reymonta 25 i 27. Autor: Eryk Moj, Antoni Kowal. Projekt: 1963-1964, realizacja: 1964(?) -1968/1969. 387 Uniwersytecki Szpital Dziecięcy (d. Instytut Pediatrii; wcześniej Polsko-Amerykański Szpital Dziecięcy)), ul. Wielicka 265; Projekt: 1959-1962 – projekt pierwotny; Realizacja: 1961-1965; Gł. Projektant: Władysław O Biernacki-Poray; Projekt: Władysław Wichman, Andrzej Chlipalski, Jerzy Plesner (urbanistyka); Współpraca: Janusz Szpineter, Kazimierz Kowalski, (?) Droździewicz, Paweł Stadnicki. Rozbudowa„I”: Autor: Andrzej Chlipalski; Projekt: 1977-1978; Realizacja: 1979-1988; Rozbudowa„II”: Autor: Jerzy Urbanik, Krystyna Łyczakowska, Marta Cierniak, Krzysztof Dobrowolski, Adam Mróz, Artur Tatka, Andrzej Zając; Projekt:1985-1986; Realizacja: 1987-1995. Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Dwa miasta Krakowa. Modernizm lat 1945-1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze, Kraków 2014, s. 64-65. 388 Budynek resortu Budownictwa, ul. Włóczków/ul. Morawskiego 5. Projekt: 1959-61; Realizacja: 1962-66; Autor: Wojciech Buliński; Współpraca: Natalia Stańko; Wnętrza: Wojciech Buliński, Zbigniew Żóławiński. Por. M. Włodarczyk, Le Corbusier w Krakowie? Budynek "Biprocemwap" przy ul. Włóczków/Morawskiego, w: Teka PAN O/Lublin Vol.V, s.124-129 ;M.Włodarczyk, Architektura lat.., op.cit., s.93-96; T.P. Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966-1970,s. 182-183; W. Buliński, Biurowiec Resortu Budownictwa w Krakowie, "Architektura" nr 7/68, s. 254-259. 385

179

Centralnego Ośrodka Chłodnictwa "COCH" przy ul.Lea,389 (28)[il.4.4.15.] o współgrającym zestawieniu modernistycznych brył i podziałów. Wyróżnikiem formalnym jest zewnętrzna, firmowa mozaika w tonacji zmiennych odcieni błękitu i bieli oraz "lodowymi" nierównościami nawiązuje do działalności ośrodka. Z kolei bardzo znanym budynkiem był "Biprostal"390 (29) przy ul. Królewskiej, przez szereg lat najwyższy budynek biurowy w Krakowie i posiadacz nie tylko eksperymentalnych ścian kurtynowych ale też największej mozaiki wielkoformatowej ułożonej na powierzchni całej zewnętrznej ściany. Mozaice groziła likwidacja podczas tzw. termoizolacji i wymiany kurtynowych ścian okiennych ale szczęśliwie pozostała, dzięki zaangażowaniu wielu środowisk. Inną ciekawą architektonicznie i urbanistycznie realizacją jest zespół budynków biurowych, zlokalizowanych w okolicy al. Powstania Warszawskiego, o popularnej nazwie "Żyletkowce"391 (30) pochodzącej od tzw. żyletek czyli rozmieszczonych rytmicznie na elewacjach "łamaczach słońca". Zespół sąsiaduje z budynkami Sądu Okręgowego,392 (31) którego formę architektoniczną kształtuje grzebieniowy układ pawilonów i bryły głównej. Charakterystyczne są wykusze z przeszkleniami i mozaikami, niestety częściowo zasłoniętymi podczas termoizolacji. Kompozycję brył tworzą także trzy połączone ze sobą prostopadłościenne budynki "Energoprojektu"393 (32) ustawione na wznoszącym się terenie przy ul. Mazowieckiej. Stylistycznie całość ciąży już w kierunku końca lat 60..W jego bliskim sąsiedztwie zrealizowano biurowiec dawnego "KPRI"394, (33)[il.4.4.16.] który jest przykładem międzynarodowego modernizmu i nasuwać może pewne skojarzenia z "miesowską" stylistyką. Odrębną grupę stanowią realizacje hotelowe. Wraz z nową stylistyką stare hotele otrzymywały nowe wyposażenie. Jednak baza hotelowa wymagała uzupełnienia COCH - Centralny Ośrodek Chłodnictwa, ul. Lea 116. Projekt: 1961-65; Realizacja: 1962-65; Autor: Stanisław Ćwiżewicz, K. Morawiec; Mozaika: Andrzej Rohacki. Por. M. Włodarczyk, Architektura krakowska..., op.cit., s. 28-29; B. Kostuch, Kolor i blask..., op.cit., s. 210-211. 390 Budynek biurowy „Biprostal”, ul.Królewska 37. Projekt: 1959; Realizacja: 1960-19; Autor: Mieczyław Wrześniak, Paweł Czapczyński; Mozaika: Celina Styrylska-Taranczewska. M. Włodarczyk, Architektura krakowska.., op., s. 24-25; M. Włodarczyk, Biprostal, pierwszy wieżowiec w Krakowie, "Archivolta" nr 4/09 s.90-91. Obecnie przebudowany, zachowana została wielkoformatowa mozaika zewnętrzna. 391 Budynki biurowe "Żyletkowce", al. Powstania Warszawskiego 10/ul. Przy Rondzie 6/ul. Kordylewskiego 11; Projekt: 1968-1974, Realizacja: 1969-1975, Autor: Maria i Jerzy Chronowscy. Por. M. Włodarczyk, Na obrzeżach..., op. cit., s. 48-50; M. Włodarczyk, Krakowskie żyletkowce, "Archivolta" nr 3/2010, s.62-64. 392 Sąd Okręgowy, ul. Przy Rondzie 7. Autor: Leszek Kołacz, Tadeusz Krupiński, Czesław Nowowiejski, Stanisław Tomczak; Mozaiki: Ewa Żygulska (współpraca: Janina Karbowska-Kluziewicz, Franciszek Kluziewicz); Projekt: 1961-1962; Realizacja: 1965-1970 (1971?), 1970-mozaiki. Por. "Architektura" nr 383-384/79, s. 10-11; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Na obrzeżach.., op.cit., s.60-61; B. Kostuch, Kolor i blask..., op.cit., s. 236-241. 393 Budynek biurowy "Energoprojekt", ul. Mazowiecka 21. Projekt: 1968-70; Realizacja: 1969-74; Autor: Antoni Mazur. Por. A. Mazur, Moje kościoły, Kraków 2003, s. 212-213; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Na obrzeżach.., op.cit., s.72-73. 394 Budynek biurowy (dawniej "KPRI"), ul. Mazowiecka 25. Projekt: 196(?); Realizacja: 1967; Autor: Olgierd Krajewski. Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Na obrzeżach.., op.cit., s.72-73. 389

180

przynajmniej o dwa obiekty, które odpowiadałyby ówczesnym oczekiwaniom. Pierwsze z nich to kontynuowana od czasów przedwojennych moda na turystykę, a drugie to odpowiedni standard dla tzw. gościa dewizowego czyli osób przybywających do Krakowa zza żelaznej kurtyny. W całym kraju dla potrzeb PTTK budowane były hotele turystyczne. Ich idea polegała na tym, ze składały się z części przeznaczonej dla turystów nocujących i tych, którzy korzystali z hotelu tylko w ciągu dnia, np. przejazdem. Taki obiekt powstał w Krakowie przy ul. Westerplatte, jako "Dom TurystyHotel PTTK".395 (34)[il.4.4.17.] Wyróżnia go w przestrzeni łukowo wygięta elewacja bryły głównej wypełniona rytmem loggii. Całość jest odsunięta jest od linii zabudowy przez co powstał szeroki plac przed budynkiem a jego widokowe domknięcie stanowią Planty. Odpowiedzią na drugie oczekiwanie była budowa Hotelu "Cracovia" (35)[il.4.4.18.] o rozbudowanym programie, odpowiadającym ówczesnym "zachodnim" standardom. Hotel wraz z wybudowanym obok kinem "Kijów" (36)[il.4.4.19.] i łączącą ich przewiązką tworzą jeden przestrzenny zespół.396 W budynku samego hotelu widoczny jest duch architektury włoskiej. Na szczególną uwagę zasługują ściany kurtynowe obłożone ryflowaną blachą aluminiową, szkłem i czarnym marblitem ułożonymi w szachownicowy wzór. Z kolei budynek kina, a właściwie kinoteatru, jak to ówcześnie były projektowane takie obiekty, ma w sobie powiew architektury japońskiej co szczególnie nasuwa się spoglądając na ścianę z równomiernym rytmem pionowych "lamel". Elementem charakterystycznym dla tego budynku jest mozaikowa elewacja i wielkoformatowa mozaika wewnętrzna. Całość zespołu jest jednym z najlepszych przykładów architektury powojennego modernizmu w Polsce, również z uwagi na intensywne w nim wykorzystanie sztuki pod wieloma postaciami. Jest tu mozaika, rzeźba i metaloplastyka. Kultura Kultura i sztuka zawsze były dobrym narzędziem władzy. W PRL, po zakończeniu indoktrynacji socrealistycznej, działalność artystyczna odzyskała możliwość swobodnej, twórczej i abstrakcyjnej wypowiedzi. Nie musiała być zaangażowana w jedynie słuszne socjalistyczne treści i nie musiała niczego budować, jak to miało miejsce w minionym okresie.

Dom Turysty-Hotel PTTK (obecnie Hotel "Wyspiański"), ul. Westerplatte15. Projekt: 1956-59, Realizacja:1959-63, Autor: Zbigniew Mikołajewski, Stanisław Spyt, Wnętrza: Zdzisław Szpyrkowski. Por. M. Włodarczyk, Architektura krakowska..., op.cit., s. 40-41; M. Włodarczyk, Architektura lat..., op. cit., s. 125-129; B. Kostuch, Kolor i blask.., op.cit., s. 180-184; "Miastoprojekt..., op.cit., s. 134-135 + zdjęcia. 396 Zespół Hotelu „Cracovia” i Kinoteatru „Kijów”, al. Ferdynanda Focha 1 / al. Krasińskiego 34; Projekt i realizacja: 1959-1965 (hotel), -66 (kino); Autor: Witold Cęckiewicz; Wnętrza: Witold Cęckiewicz, Krystyna Strachocka-Zgud, Jerzy Chronowski, Jarosław Kosiniak; Rzeźba: Bronisław Chromy. Por. M. Włodarczyk, Architektura lat...,op.cit.,s.87-92; J. Kurek, Cracovia-zabytek do wyburzenia?, "Archivolta" nr 3/2011, s. 75-77; W. Cęckiewicz, Hotel "Cracovia" w Krakowie, "Architektura" nr 9/68, 342-348. 395

181

W Krakowie miejscem takich wypowiedzi był i jest budynek Biura Wystaw Artystycznych (BWA - obecnie Bunkier Sztuki),397 (37)[il.4.4.20.] który funkcjonuje od 1965 roku. Jest jedynym nie tylko w obrębie Starego Miasta ale i w Krakowie przykładem architektury beton-brut (brutalistycznej). Jest także najlepszą krakowską realizacją z lat 60., przykład architektury funkcjonalistycznej wpisanej w historyczny kontekst. Włączenie pozostałości gotyckiej budowli nowoczesną strukturę jest niezwykle udanym mariażem i dowodem, że dobra architektura nie starzeje się i broni mimo upływu czasu i jej okaleczania poprzez zasłonięcie toporną "strukturą" kawiarni i odarciem z rzeźby przy wejściu bocznym. W podobnym czasie jak BWA, bo w 1966 roku rozpoczęto emisję telewizyjną ze Wzgórza "Krzemionki" i TVP Kraków398 (38)[il.4.4.21.] działa tam do dzisiaj. Ten modernistyczny zespół zestawiony z brył o zróżnicowanym sposobie kształtowania wyróżnia się betonową bryłą główną z poziomymi lamelami łamaczy słońca, przeszkloną przewiązką i dominującą nad całością, ekspresyjną wieżą telewizyjną zwieńczoną zestawem anten na kształt "kiści". Zespół położony jest w zieleni parkowej stykającej się z Parkiem Bednarskiego i obiektami sportowymi K.S. "Korona".

Mówiąc o obiektach zatopionych w zielni należy wspomnieć nieistniejący już Amfiteatr wraz z muszlą koncertową i kinem polowym,399 (39) który przez krótki czas funkcjonował w Parku Decjusza na Woli Justowskiej. Pozostała po nim kabina projekcyjna w kształcie kuli i prowadząca do niej ekspresyjnie ale pewnie wygięta betonowa kładka. Jak pisał wybitny twórca Zbigniew Herbert: „Prawo spokoju nie polega tylko na architektonicznym wyważeniu bryły. Jest to zasada wewnętrznego ładu.”400 Obecnie muszla koncertowa została "pochłonięta" przez nową strukturę Galerii Bronisława Chromego, w której rzeźby plenerowe towarzyszą nam podobnie wzruszająco jak pasące się przed Akademią Rolniczą owieczki tego autora.

Bunkier Sztuki (d. Biuro Wystaw Artystycznych BWA), Pl. Szczepański 3a/Planty. Pierwotnie jako Miejski Pawilon Wystwowy otwarty w 1965r. Projekt: 1959-60; Realizacja: 1962-65; Autor: Krystyna Tołłoczko-Różyska; Elewacja: Antoni Hajdecki i Stefan Borzęcki. Por. M. Włodarczyk, Architektura krakowska.., op.cit., s. 117-121; M. Włodarczyk, Architektura lat..., op. cit. s. 117-120; P.Hyła, Zarys życia i twórczości Krystyny Tołłoczko-Różyskiej i P. Hyła, Społeczny kontekst powstania Miejskiego Pawilonu Wystawowego w Krakowie. 398 TVP Kraków Wzgórze „Krzemionki”, ul. Krzemionki 30. Projekt: 1961-65; Realizacja: 1963-68; Autor: Stanisław Bieńkuński, Henryk Kurdzin. Por.T.P. Szafer, (...) Diariusz lat 1966-1970, op.cit., s.189; M. Włodarczyk, Architektura krakowska..., op.cit., s. 66-67; S. Bieńkuński, Nowe obiekty radiowo-telewizyjne, "Projekt" nr 1/65, s. 44-46. 399 Park Decjusza, ul. Krańcowa 4. Autor: Janusz Lityński. Projekt i realizacja: 1966. Adaptacja na Galerię Autorską: 1992-1995, autor adaptacji-Bronisław Chromy. Por.: M.Włodarczyk, Architektura krakowska..., op. cit., s. 100-101. 400 Herbert Z., Barbarzyńca …, op.cit. s.178. 397

182

LEGENDA MAPY Budownictwo użyteczności publicznej (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13)

Szkoła Podstawowa na os. Handlowym Zespół Szkół z Basenem Międzyszkolnym na os. Kolorowym - [il.4.4.1.] Zespół Szkół, ul. F. Nullo/ul. Sądowa Szkoła Podstawowa na os. Na Wzgórzach - [il.4.4.2.] Szkoła Podstawowa, ul. Brata A. Chmielowskiego Szkoła Podstawowa na os. Teatralnym - [il.4.4.3.] Szkoła Muzyczna w Nowej Hucie - [il.4.4.4.] Liceum Ogólnokształcące nr X, ul. Wróblewskiego - [il.4.4.5.] Liceum Plastyczne, ul. Mlaskotów - [il.6] Szkoła Podstawowa, ul. F. Szlachtowskiego - [il.4.4.7.] Szkoła Podstawowa przy Rondzie Matecznym Szkoła Podstawowa na Wzgórzu Lasoty Specjalistyczny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących, ul. Tyniecka (14) Ośrodek Gimnastyki Wyrównawczej (ob. Krakowski Szkolny Ośrodek Sportowy), al. Powstania Warszawskiego (15) Akademia Rolnicza (ob. Uniwersytet Rolniczy), al. A. Mickiewicza - [il.4.4.8.] (16) Wydział Matematyki i Fizyki, ul. W. Reymonta - [il.4.4.9.] (17) dawne Collegium Paderevianum, al. A. Mickiewicza (18) dawne Collegium Zoologicum, ul. R. Ingardena (19) Palmiarnia "Jubileuszowa, Ogród Botaniczny - [il.4.4.10.] (20) Dom Studencki "Piast", ul. Piastowska (21) Obserwatorium Astronomiczne UJ, ul. Orla (22) Wydział Chemii Politechniki Krakowskiej, ul. Szlak (23) Akademia Pedagogiczna (ob. Uniwersytet Pedagogiczny), ul. Podchorążych (24) Skraplarka Helu i Laboratorium Niskich Temperatur, ul. Radzikowskiego [il.4.4.11.] (25) Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN, ul. W. Reymonta - [il.4.4.12.] (26) Szpital Dziecięcy w Prokocimiu - [il.4.4.13.] (27) Biurowiec "Biprocemwap", ul. Włóczków - [il.4.4.14.] (28) "COCH", ul. J. Lea - [il.4.4.15.] (29) Biurowiec "Biprostal", ul. Królewska (30) "Żyletkowce" - Zespół 3 budynków biurowych, al. Powstania Warszawskiego / Kordylewskiego/Sądowa (31) Sąd Okręgowy, ul. Sądowa (32) Biurowiec "Energoprojekt, ul. Mazowiecka (33) Biurowiec "KPRI", ul. Mazowiecka - [il.4.4.16.] (34) Hotel PTTK (ob. Hotel "Wyspiański"), ul. Westerpaltte - [il.4.4.17.] (35) Hotel "Cracovia" (ob. Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie), al. F. Focha - [il.4.4.18.] (36) Kino "Kijów", al. I. Krasińskiego - [il.4.4.19.] (37) Biuro Wystaw Artystycznych (ob. Bunkier Sztuki), Planty/pl.Szczepański [il.4.4.20.] (38) TVP Kraków, Wzgórze "Krzemionki" - [il.4.4.21.]

195

Rozdział 4.5. Realizacje sakralne

Budownictwo sakralne okresu PRL cechuje duża różnorodność stylistyczna. Niemniej pewne wpływy i artefakty związane z określoną cezura czasową są widoczne w realizacjach zarówno kościołów jak i innych obiektów sakralnych. Lata 1956-1970, podobnie jak poprzednie po 1949 roku, nie były dla Kościoła łatwe nie tylko zewnętrznie ale również wewnętrznie, ponieważ nałożyło się na to szereg czynników. Widoczne jest to również w obiektach zrealizowanych w tym okresie i odzwierciedlają z jednej strony stosunek ówczesnej ludowej władzy państwowej do Kościoła, a z drugiej pokazują jak istotnie oddziaływały zmiany wprowadzone przez Sobór Watykański II z 1962 roku.401 Spowodował on bowiem zmiany zarówno w sprawowaniu liturgii, w tym wprowadzenie języka narodowego w miejsce łaciny, jak i zmiany w podejściu do projektowania nowych, tzw. posoborowych kościołów. W Krakowie, po krótkim okresie w miarę pozytywnego podejścia władz do projektów nowych realizacji kościelnych nastąpił powrót do utrudniania takich zamierzeń. Niezależnie jednak powstał w tym czasie znaczący obiekt jakim jest Kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski czyli „Arka Pana”402 w Bieńczycach (1)[il.4.5.1.], symbol walki o krzyż i budowę kościoła na os. Teatralnym w czerwcu 1960 roku. Architektonicznie jest to przykład późnego modernizmu ekspresyjnego, miękkiego ale nie pozbawionego cech brutalizmu. W pewien dygresyjny sposób nawiązuje do stylistyki kaplicy w Ronchamp projektu Le Corbusiera, w szczególności w zakresie jedności formy, funkcji i konstrukcji. Charakterystyczny kształt pokrytego gontem dachu i bryła obiektu oraz treści symboliczne w nim zawarte nasuwają umowne skojarzenia z Arką Pana, stąd jego zwyczajowa nazwa. W latach 1957-1970 praktycznie nie realizowano nowych kościołów. Nieliczne wydawane pozwolenia na budowę były najczęściej cofane, nawet już w trakcie budowy. Pozostawała więc jedynie możliwość remontów, przebudów oraz rozbudowy istniejących kaplic i kościołów. Przykładem takiego działania jest kościół św. Jana Padewskiego403 (2)[il.4.5.2.] w Bronowicach Małych, który przebudowany i 401 Por. Wroński J.S., Kościoły Krakowa zbudowane w latach 1945-1989, Kraków 2010; Włodarczyk M., Modernistyczna i postmodernistyczna architektura sakralna Krakowa w okresie PRL-u. Ochrona i konserwacja,[w:] Architektura XX wieku. jej ochrona i konserwacja w Gdyni i w Europie, Gdynia 2018, poz.11, s. 199-204. 402 Kościół pw. NMP Królowej Polski "Arka Pana", ul. Obrońców Krzyża 1, os. Bieńczyce, Nowa Huta. Projekt: 1965; Realizacja: 1967-77; Autor: Wojciech Pietrzyk; Współpraca: Ewa Podolak (?). Por. J. Sz. Wroński, Kościoły Krakowa ..., op. cit., s. 116-130; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty ..., op. cit., s. 58-61; Współczesna architektura sakralna..., op. cit., s.87-117. 403 Ul. Pod Strzechą 16 (Bronowice Małe). Projekt 1963-1979, realizacja 1963-1984 (kościół) i 19791983 (wieża-dzwonnica). Por. M.Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty ..., op.cit.,s.18-21. Również por. Antoni Mazur, Moje kościoły, Kraków 2003, s.104-111.

196

rozbudowywany był w pięciu etapach z istniejącego XIX wiecznego dworu. Widoczne jest to w jego poszczególnych częściach i nierównej długości nawach bocznych. Charakterystyczna jest przy tym wolnostojąca, żelbetowa dzwonnica w kształcie ażurowego "trójnogu" z trzema różnej wielkości "koszami" na dzwony. Kościołami, które ciążą swoją architekturą do powojennego modernizmu lat 60. ale datują się na początek lat 70. są kościoły takie jak Kościół pw. Boskiego Zbawiciela Zgromadzenia Zakonnego Salwatorianów404 (3) na Zakrzówku, który jest niewielkim kościołem z elementami „przemysłowego” modernizmu z rytmem dynamicznych, tarczownicowych podpór-przypór będących jednocześnie oknami. Przykładem późnego modernizmu powojennego w małej skali o wyrazistym i surowym detalu oraz z ekspresyjną dzwonnicą jest kościół i klasztor pw. Niepokalanego Poczęcia NMP405 (4) na Azorach. Ciekawym jest zestawienie miękkich kształtów "Arki Pana" z prostokreślnymi, ostrymi formami zastosowanymi przez tego samego autora w kościele pw. Pana Jezusa Dobrego Pasterza406 (5) na Prądniku Czerwonym. Najbardziej charakterystyczna jest tu wieża w kształcie odwróconego „V” o pełnych ścianach skośnych i wypełnionego przeszkleniem, przebijająca pulpitowy dach. Realizacje te pokazują, jak różny był autorski "odwilżowy" modernizm powojenny tych lat w Krakowie i jakie były początki dalszych powojennych realizacji sakralnych. Niewielka ilość realizacji świadczy przy tym jak nieprzychylny dla budowy takich obiektów był to czas.

404Kościół

pw. Boskiego Zbawiciela Zgromadzenia Zakonnego Salwatorianów, ul. św. Jacka 16 (Dębniki-Zakrzówek). Projekt: 197?; Realizacja: 1971-1976; Autor: Janusz Gawor. Por. J. Sz. Wroński, Kościoły Krakowa ..., op. cit., s. 139-138; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty ..., op. cit., s. 22-25. 405 Kościół i Klasztor p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, ul. Chełmońskiego 41. Projekt: 1971-72; Realizacja: 1974-79 (konsekracja), 1978 - stacje Drogi Krzyżowej; Autor: Przemysław Gawor, Małgorzata Grabacka; Wnętrza: Małgorzata Grabacka, Przemysław Gawor; Malowidła: Jerzy Nowosielski; Witraże: Jerzy Skąpski; Rzeźba: Bolesław Chromy. Por. J. Sz. Wroński, Kościoły Krakowa ..., op. cit., s. 134-138; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty ..., op. cit., s. 82-85. 406Kościół pw. Pana Jezusa Dobrego Pasterza, ul. Dobrego Pasterza 4. Projekt: 1969-1970; Realizacja: 1971-1981; Autor: Wojciech Pietrzyk. Por. J. Sz. Wroński, Kościoły Krakowa ..., op. cit., s. 141-143; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty ..., op. cit., s. 90-93.

197

LEGENDA MAPY Realizacje sakralne (1) (2) (3) (4) (5)

Kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski, „Arka Pana”, w Bieńczycach [il.4.5.1.] Kościół św. Jana Padewskiego, w Bronowicach Małych - [il.4.5.2.] Kościół pw. Boskiego Zbawiciela Zgromadzenia Zakonnego Salwatorianów, na Zakrzówku Kościół i klasztor pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, na Azorach Kościół pw. Pana Jezusa Dobrego Pasterza, na Prądniku Czerwonym

200

Rozdział 4.6. Budownictwo przemysłowe

Jednym z istotnych w okresie powojennym w architekturze i budownictwie w Krakowie była tzw. architektura przemysłowa, która do czasów współczesnych właściwie się nie zachowała. W omawianym okresie lat 1956-1970 praktycznie było niewiele inwestycji w tym zakresie w uwagi na uprzednie "przeinwestowanie" w przemyśle, które w odczuciu społecznym odbyło się kosztem dbałości o zabezpieczenie potrzeb bytowych obywateli. Ograniczano się zatem rozbudowywania istniejących zakładów produkcyjnych i przemysłowych, lokowania składów oraz realizowania długoterminowych inwestycji strategicznych. W większości były to jeszcze przedwojenne obiekty, często pozbawione wyposażenia i sprzętów, ponieważ wycofujący się okupant niemiecki już od około 1944 roku wywoził go na tereny będące przed wojną w niemieckim władaniu. To co pozostało było często zajmowane i wywożone również przez wyzwoleńczą armię radziecką jako rodzaj "zapłaty", zgodnie zresztą linią przyjętą nie tylko w Polsce. Nacjonalizowane po 1949 roku407 firmy i zakłady prywatne najczęściej łączono w nowe przedsiębiorstwa. Wykorzystywano ich dotychczasowe usytuowanie, głównie w dzielnicy Podgórze, przemysłowych Grzegórzkach oraz na Zabłociu.408 Na Grzegórzkach między innymi rozbudowano dawne Zakłady Zieleniewskiego409(1), kontynuowano działalność Fabryki Pasty do Obuwia "Erdal"410(2) na ul. Żółkiewskiego. Obiekty po Polsko-Szwajcarskiej Fabryce Czekolady „Suchard” zajęły ZPC "Wawel".411(4) Rozbudowano dawne zakłady „Solvay”(5), połączono dawne zakłady kosmetyczne w Krakowską Fabrykę Kosmetyków "Miraculum".412(6) Po wojnie w Podgórzu i na Zabłociu znalazły także miejsce, między innymi: Krakowska

407 Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z 30 stycznia 1947r o upaństwowieniu przedsiębiorstw. 408 Ten kierunek dla przemysłu i składów był wyznaczany już w przedwojennym tzw. Planie Dziewońskiego. Por. R. Kotewicz, Z dziejów przemysłu Krakowa w latach 1918-1939. Biblioteka Krakowska nr 122. 409 Przed wojną: Zjednoczone Fabryki Maszyn i Wagonów L. Zieleniewski i Fitzner-Gamper S.A.. W latach 1952-1990: Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. Stanisława Szadkowskiego. Obecnie: Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. Ludwika Zieleniewskiego. Jest to najstarsza fabryka w Krakowie. 410 Wcześniej mieściła sie tu kolejno: Fabryka Maszyn i Urządzeń Rolniczych Marcina Peterseima i Fabryka Maszyn Rolniczych "Odlew". 411 ZPC "Wawel" powstało z połączenia w 1949 (1951?) roku w jedno przedsiębiorstwo (Zakłady Przemysłu Cukierniczego) trzech przedwojennych krakowskie zakłady cukiernicze, tj. "Pischinger i Spółka" Fabryka Czekolady i Torcików , Polsko-Szwajcarskiej Fabryki Czekolady "Suchard" i Fabryki "Wawel" Adama Piaseckiego. 412 W 1949 roku połączono Krakowską Fabryka Mydła sp. z o.o. z firmą Przemysł LekarskoKosmetyczny Miraculum i tak utworzone przedsiębiorstwo od 1950 r. działało pod nazwą Krakowska Fabryka Kosmetyków „Miraculum”.

201

Fabryka Mebli (3), Krakowska Fabryka Armatury413(7), Centralne Laboratorium Produkcji Obuwniczej (CELAPO)(8). Działała nadal przedwojenna „Emalia” (wojenne zakłady O. Schindlera – DEF – Deutsche Emalien Fabrik).(9) Poza tym obszarem lokowano niewiele zakładów produkcyjnych, a do takich należy Krakowska Fabryka Aparatów Pomiarowych Mera-KFAP414(10). W 1970 roku oddano do użytkowania jedną z najciekawszych realizacji w Krakowie, którą była Drukarnia Wydawnicza im. W.L. Anczyca415 (11)[il.4.6.1.] przy ul. Wadowickiej, już nie istniejąca. Charakterystyczne były lizeny geometrycznych podziałów elewacji frontowej z firmową, herbową mozaiką w błękitach i szarościach. Dach taktowany był szedowym rytmem doświetleń. Ocalał częściowo budynek administracji o romboidalnym przekroju, podparty pylonami w kształcie litery "V". Niestety utraciliśmy bezpowrotnie ten jeden z najcenniejszych przykładów powojennego modernizmu w Krakowie. Zniknęła także "pod kilofami" hala produkcyjna dawnych Zakładów Produkcji Stalowych416 (12)[il.4.6.2.] o "koronkowych" elewacjach. Przykładem z wcześniejszego okresu, okresu socrealizmu jest Port „Kujawy” 417(13)[il.4.6.3.] w Nowej Hucie, zrealizowany na potrzeby kombinatu, jeszcze istniejący. Towarzyszące mu budynki są zachowanym do dzisiaj przykładem ukrycia funkcji czysto technicznej w architekturze na poły „pałacowej”. Cały kompleks, tj. basen portowy i dwa budynki wymagają rewitalizacji. Można mieć nadzieję, że na fali wzrostu poczucia tożsamości lokalnej mieszkańców Nowej Huty będzie to miało miejsce. Sprzyjać temu powinny również głosy kierowane na rzecz odnowienia wykorzystania rzeki Wisły z jednej strony jako szlaku żeglownego i związana z tym potrzeba portów rzecznych,418 a z drugiej jako miejsca aktywności rekreacyjnej mieszkańców miasta. Wiąże się to z ponownie przywoływaną ideą odwrócenia Krakowa frontem do rzeki.

413 W 1922 powstała w Krakowie Łagiewnicka Fabryka Armatur sp. z o.o. . Znacjonalizowana w 1948r, a po latach w 1961r połączona z Krakowską Fabryką Armatur. Od tego roku jako Krakowskie Zakłady Armatur. 414 Nowe zakłady wybudowano w latach 1960-1964 przy ul. Gabrieli Zapolskiej w Bronowicach. 415 Projekt: 1958-1968, realizacja: 196? /1962-1969/1970. Autor: Jerzy Brandysiewicz -gł. projektant, Janusz Kęska, Józef Sikorski, Witol Ballog. Por. J. Brandysiewicz, Trzy zakłady drukarskie, "Architektura" nr 4/1964, s. 252; M.Włodarczyk, Drukarnia im. W.L. Anczyca w Krakowie. Dodawać czy zmieniać. [w:] "Prorevita 2010, Łódź", s. 113-119; Por. B. Kostuch, Kolor i blask..., op. cit., s. 293-294. 416 Hala Produkcyjna nr 1 Zakładu Produkcji Stalowych w Krakowie. Autor architektury: Tadeusz Rospond. Projekt: 1956-1958, realizacja:1959-1960. Por. B. Lisowski, Obiekty przemysłowe w woj. krakowskim, "Architektura" nr 7/1963, s. 236-239. 417 Port "Kujawy", basenowy i pionowym nabrzeżem powstał wraz z pompownią wody i stopniem wodnym "Przewóz" wybudowanym w latach 1949-1954 dla potrzeb kombinatu hutniczego. 418 Por. M. Włodarczyk, Kraków - miasto portowe nad Wisłą, [w:] Zeszyty Naukowe WST, nr 7/2015, s. 25-32.

202

Z Wisłą związane są także stopnie wodne: Kościuszko419(14) i Dąbie420(15)[il.4.6.4.], z których ten pierwszy jest w duchu modernizmu powojennego, a drugi ma pewne wpływy socrealizmu, będąc projektu tego samego autora. Kombinat hutniczy w Nowej Hucie to również w pewnej jego części ciekawa architektura przemysłowa. Wyróżniał się tu tzw. Wielki Piec oraz Cementownia "Nowa Huta".421(16)[il.4.6.5.]. Jeszcze do niedawna na Zabłociu funkcjonował szereg zakładów przemysłowych, często o interesującym wyrazie architektonicznym. Działa do dzisiaj zespół dawnej fabryki „Florina”(17) obecnie pod nazwą „Bielenda”, położony wśród zieleni, z rzeźbami ustawionymi pośród niej. W budynku administracyjnym zachowały się mozaiki i witraże.422 Innym przykładem jest, wspomniany w rozdz. 4.4., zrealizowany w duchu powojennego modernizmu obiekt Centralnego Ośrodka Chłodnictwa (COCH)(18) zlokalizowany przy ul. Lea, o ciekawej artykulacji poszczególnych brył zespołu i z charakterystyczną, rozrzeźbioną wklęsło-wypukle mozaiką. Interesującą architekturę w tym stylu posiada także obiekt Zakładu Uzdatniania Wody na Wzgórzach Krzesławickich423(19)[il.4.6.6.] Większość obiektów powojennej architektury przemysłowej lub powiązanej z przemysłem nie dotrwała do naszych czasów. Wiąże się to ze zmianami społecznoekonomicznymi oraz zmianami w samym przemyśle. Inne są potrzeby i kierunkowania, a co się z tym wiąże można było zlikwidować wiele zakładów, które okazały się już zbędne w zmienionych i zmieniających się w szybkim tempie realiach. Podkreślenia i zauważenia wymaga jednak to, że często były to realizacje prowadzone z dużą dbałością o stronę formalną wyrazu architektonicznego, przyjazność i humanizację miejsca pracy, a także wzbogacone o wykorzystanie elementów plastycznych, projektowane nierzadko przez kreatywnych architektów wywodzących się z przedwojennej, modernistycznej i socjalnej szkoły, którzy zwracali uwagę nie tylko na aspekt funkcjonalny. Jak pisał T.P. Szafer: "Równocześnie w dalszym ciągu wyrastają nowe zakłady przemysłowe, które w cieniu wielkich "gigantów" produkcji prezentują swe proste i celowe, aczkolwiek nie pozbawione ekspresji architektonicznej kształty.(...) Jeszcze jedna cecha charakteryzująca budownictwo przemysłowe wysuwa się na czoło w polskich realizacjach. Jest nią wyjście z produkcją poza konwencjonalne hale: wielkie urządzenia przemysłowe tworzą swe własne, pełne ekspresji i racjonalnego piękna formy."424 419 Stopień Wodny "Kościuszko"Autor architektury: Wojciech Hoffman. Projekt i realizacja: 19581961(?). Por. A. Wojciechowski, Projekty budynków przemysłowych, "Architektura" nr 2/1962, s. 74. 420 Stopień Wodny w Dąbiu. Autor Architektury: Wojciech Hoffman. Projekt 1953-1955, realizacja: 1955-1963/4. Por. B. Lisowski, Obiekty..., op. cit., s. 277. 421 Autor: Zofia Janowska, współpraca Tadeusz Rospond. Projekt: 1953?, realizacja: 1956-1959 (I etap). Por. B. Lisowski, Architektura w Nowej Hucie. Cementownia, "Architektura" nr 4/1960, s. 131136. 422 Por. B. Kostuch, Kolor i blask..., op. cit., s.242-245, 423 Por. B. Lisowski, Obiekty..., op. cit., s. 236. 424 T.P. Szafer, Nowa architektura..., op. cit., s. 309-310.

203

Architektura przemysłowa w Krakowie nie doczekała się jeszcze odrębnej refleksji i analizy poznawczej, które pozwoliły by na jej ocenę i waloryzację pozwalającą na skuteczną ochronę jej nielicznych pozostałości. Badanie jej wymaga odrębnych studiów, przy czym dostępność archiwaliów jest utrudniona z uwagi na liczne przekształcenia własnościowe i likwidację wielu z zakładów.

204

LEGENDA MAPY Budownictwo przemysłowe (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19)

d. Zakłady im. L. Zieleniewskiego, ul. Grzegórzecka d. Fabryka Pasty do Obuwia "Erdal", ul. S. Żółkiewskiego d. Krakowska Fabryka Mebli, ul. Zakopiańska d. ZPC "Wawel", ul. Mostowa d. Zakłady „Solvay”, ul. Zakopiańska d. Krakowską Fabrykę Kosmetyków "Miraculum", ul. M. Bobrzyńskiego Krakowska Fabryka Armatury, ul. Zakopiańska Centralne Laboratorium Produkcji Obuwniczej, ul. Wadowicka d. "Emalia", ul. Lipowa Zakłady Aparatury Pomiarowej (KFAP), ul. G. Zapolskiej d. Drukarnia Wydawnicza im. W.L. Anczyca, ul. Wadowicka - [il.4.6.1.] d. Zakłady Produkcji Stalowych, ul. Wadowicka - [il.4.6.2.] Port rzeczny "Kujawy" - [il.4.6.3.] Stopień wodny "Kościuszko" Stopień wodny "Dąbie" - [il.4.6.4.] Cementownia "Nowa Huta", Kombinat Hutniczy w Nowej Hucie - [il.4.6.5.] Spółdzielnia Kosmetyczna "Florina"/Kosmetyki "Bielenda", ul. Fabryczna "COCH", ul. Lea Zakład Uzdatniania Wody, Wzgórza Krzesławickie - [il.4.6.6.]

209

Rozdział 4.7. Wnętrza i sztuka

Lata umownie nazywane "sześćdziesiąte" w Polsce tak naprawdę w sztuce i projektowaniu artystycznym, częściowo również w architektonicznym zaistniały około połowy lat 50.. Tak zwana "mała stabilizacja" przychodziła stopniowo, a jej apogeum miało miejsce około połowy lat 60.. Eksplozja emocji twórczych i kreatywności projektowej przejawiła się we wszystkich dziedzinach sztuki, w tym w sztuce użytkowej od najmniejszych do największych form wypowiedzi. Nie sposób w tym miejscu podjąć sie rozważań czy katalogowania tych osiągnięć. Projektanci polscy, w tym krakowscy uczestniczyli w licznych wystawach krajowych i zagranicznych. Zasłynęli szczególnie w dziedzinie wystawiennictwa, plakatu oraz rzeźby i ceramiki użytkowej i architektonicznej, a także w zakresie meblarstwa prezentowali nowoczesne rozwiązania. Do czasów współczesnych niestety niewiele zachowało się artefaktów minionego czasu. Z omawianym okresem lat 1956-1970 dzisiejszemu odbiorcy najbardziej kojarzą się jego widoczne pozostałości. Niestety nie ma już neonów tak charakterystycznego elementu informacji i reklamy w owym czasie. Nie zachowały się też wnętrza z ich dekoracjami naściennymi i wyposażeniem. Brak zwyczajnej kultury i taktu pozwolił aby w Domu Akademickim "Piast", kiedyś jednego z symboli powojennego modernizmu w Krakowie, zniszczono mozaiki425 na ścianie stołówki oraz przepiękną i intrygującą swym umieszczeniem rzeźbę426 przenikającą przeszkloną ścianę zewnętrzną. Szczęśliwie ocalało jeszcze wiele ceramicznych okładzin i mozaik, tak wewnątrz jak i na zewnątrz obiektów. Do najbardziej znanych należą takie jak na budynkach: Kina Kijów (1), "Biprostalu" (2)[il.4.7.1.], Szkoły Muzycznej w Nowej Hucie (3), a także na ścianie biurowca "Kłos" (4)[il.4.7.2.] i elewacji biurowca "COCH" (5) i "KPRI" (6). Innym rodzajem często stosowanych okładzin były otoczaki kamienne używane do kompozycji zewnętrznych i wewnętrznych, przykładowo na ścianie budynku przy ul. Królewskiej czy jako wykończenie elewacji "Arki Pana" (7)[il.4.7.3.] lub w hallu Skraplarki Helu Instytutu Fizyki Jądrowej (8). Przypomnienia wymaga też technika piropiktury427, wykorzystana miedzy innymi na elewacji klubu sportowego KS "Korona". W tamtych latach wnętrza publiczne, niezależnie od ich charakteru, były miejscami występowania naściennych "elementów plastycznych", nie tylko takich jak wspomniane mozaiki i okładziny kamienne ale też i malowidła. Były to bardzo często prawdziwe dzieła sztuki tworzone przez wybitnych artystów. Ich tematyka była abstrakcyjna lub związana tematycznie z obiektem lub jego funkcją. Przykładowo w Mozaikom i okładzinom poświecona jest obszerna monografia autorstwa B. Kostuch, Kolor i blask..., passim, stąd w tekście nie zostały przywołane nazwy i autorstwo poszczególnych realizacji. 426 Rzeźba: Józef Marek, Tadeusz Ostaszewski, na koncepcji bryły T. Gawłowskiej. 427 Por. B. Kostuch, Kolor i blask...,op. cit., s. 39. Piropiktura to technika dekoracyjna opracowana przez krakowskich rzeźbiarzy Helenę i Romana Husarskich, w latach 50. 425

210

Bloku Szwedzkim i Bloku Francuskim w Nowej Hucie na ścianach wnętrz poszczególnych lokali użytkowych parterów istniały piękne, współczesne malowidła naścienne nawiązujące tematyką do przeznaczenia poszczególnych z nich. Twórcami tak wystroju jak i malowideł byli wybitni twórcy i architekci wnętrz.428 Nieliczni pamiętają może także wielkoformatowe, niekiedy niezwykle intrygujące i pomysłowe reklamy, najczęściej umieszczane na pustych ścianach szczytowych budynków. Reklama bowiem w socjalizmie jak najbardziej istniała. Także nieliczni pamiętają wnętrza mniejszych i większych kawiarni i kafejek spod znaku słynnej kawy Marago, jak słynny "Fafik"429 ul. Siennej z tzw. pikasami na ścianach przy czy "Rio" przy ul. Jana. Nowoczesne wnętrza miały też duże lokale jak klubokawiarnia "Literacka" na rogu ulic Sławkowskiej i Pijarskiej, z tarasem widokowym wychodzącym na Planty, w której przez ścianę przebiegał postaciowy fryz. Mozaiki i okładziny ceramiczne wewnątrz obiektów były też nieodłącznym elementem miedzy innymi realizacji akademickich i budynków biurowych. Do takich, zachowanych jeszcze należą takie jak te: w hallu głównym kina "Kijów" (1)[il.4.7.4.], w hallu wejściowym Uniwersytetu Rolniczego (9), biurowca "Kłos" (4) i biurowca "Agrobisp" (10). Zniknęły niestety metaloplastyki430 zdobiące ściany w dawnym hotelu "Cracovia" (11)[il.5], podobnie jak rzeźba akcentująca jedno z wejść do obecnego "Bunkra Sztuki" (12). Przez wiele lat teren i mała architektura towarzyszyły dawnemu BWA tworząc spójną, przestrzenną kompozycję, z której nic już nie pozostało. Intrygującym elementem rzeźbiarskim była także czerpnia powietrza stojąca na Plantach vis á vis BWA. Ważnym elementem w przestrzeni miejskiej tamtego okresu były właśnie rzeźby plenerowe. Wzruszają, jak już było to wspomniane, owieczki z rzecznego kamienia pasące się przed budynkiem obecnego Uniwersytetu Rolniczego. Ich autor w swojej Galerii na Woli Justowskiej "pasie" ich więcej, w towarzystwie innych zwierząt, ludzi i abstrakcyjnych form431(13)[il.4.7.6.]. Na Plantach, w Ogrodzie "Wawel" stoi kamienna, grupowa kompozycja rzeźbiarska "Sowy", czyli jedna duża sowa i dwie małe sówki jej towarzyszące432(14). Tego samego autora ale w odróżnieniu od łagodnych form kamiennych, drapieżne i wręcz złowrogie w wyrazie, wykonane w brązie są "Koziołki" na trawniku w przestrzeni wspólnej zespołu "Cracovia"-"Kijów"433 (15)[il.4.7.7.] oraz znany szczególnie turystom pomnik Smoka Wawelskiego ziejącego ogniem stojący u wejścia do Smoczej Jamy, nad Wisłą. Miejsce szczególnym dla rzeźb plenerowych w Krakowie jest Park Krakowski, w którym znalazły miejsce różne formy rzeźbiarskiej wypowiedzi artystycznej wielu Por. Nowohucki design, Historia wnętrz i ich twórcy w latach 1949-1959, Katalog wystawy, MHMK, Kraków 2007, s.12-18. 429Por. K. Jakubowski, Kawa i ciastko o każdej porze, passim; https://dziennikpolski24.pl/niebywalyurok-kawiarni/ar/3583715[dostęp:20.12.2018]; 430 Autor: Leopold Pędziałek. Por. B. Kostuch, Kolor i blask..., op. cit., s.198. 431 Por. B. Chromy, Galeria w muszli koncertowej,[w:] Kamień i marzenie. Autobiografia, s.216-222; M.Stachura, Park Decjusza, s. 39-40; M. Włodarczyk, Architektura krakowska..., op. cit., s.100-101. 432 Autor: B. Chromy, 1961. Ustawione w 1963r. Skradzione mniejsze sówki odtworzył z materiałów archiwalnych uczeń B. Chromego Wojciech Kurdziel. Por. https://dziennikpolski24.pl/sowy-na-plantachmale-wrocily-duza-jest-jak-nowa/ [dostęp. 20.12.2018]; J. Torowska, Planty ..., op. cit., s. 50. 433 Por. M. Włodarczyk, Architektura lat..., op.cit., s.87-89. 428

211

ówczesnych twórców434(16)[il.4.7.8.]. Ustawiono je w 1973 roku ale część z nich powstała w latach wcześniejszych, a wszystkie poddane zostały odnowieniu i wracają do tego parku-galerii, w którym w ten sposób można obcować na co dzień i trochę mimochodem ze sztuką. Nowa Huta jest przestrzenią, w której rzeźby plenerowe i instalacje sytuowano przy okazji każdego nowego osiedla, parku i skweru, stąd ich nagromadzenie było i jest nadal imponujące. Niestety z upływem lat wiele z nich zniknęło z pejzażu Nowej Huty i jej osiedli ale część z nich ujęto w "Szlak plenerowych rzeźb i instalacji nowohuckich"435 (17)[il.4.7.9.]. Kilka lat temu na Plantach, w sąsiedztwie Filharmonii Krakowskiej, przy ul. Floriańskiej ustawiono rzeźbę-pomnik "Fontanna Chopina"436 (18)[il.4.7.10.], w której woda tryska ze strun abstrakcyjnego fortepianu i górujących nad nimi młoteczków, będących w zatrzymanym w czasie ruchu. Mimo, że projekt nie pochodzi z omawianego okresu, twórczość Marii Jaremy, a w szczególności ta z lat 1956-1958 miała wpływ na dzieła innych artystów tworzących w tych i późniejszych latach. Cytując za Alfredem Lenicą: „(...) nie uznawała w sztuce przypadku — wyszła więc z tradycji trochę Mondriana, trochę Kandyńskiego, a może również Delaunay’a. (...) nie konstruowała ich nigdy z zimną obojętnością. Umiała upoetycznić formę, umiała odebrać ciężar materii (...)"437 Tacy też byli i inni twórcy różnych dyscyplin artystycznych często towarzyszących architekturze i wpływających na emocje odbiorców i dokonań w przestrzeni publicznej. Tak w czasie kształtowała się umiejętność obcowania ze sztuką i wrażliwość na ład, kulturę i takt w latach odwilżowego modernizmu i lat 60., czego współcześnie nieco miejscami brakuje. Le Corbusier zauważał, że: „Z całej działalności człowieka pozostaje nie to co użyteczne, lecz to co wzrusza i porusza umysły.”438

Są to rzeźby m.in. znanych rzeźbiarzy takich jak: Stefan Borzęcki, Antoni Hajdecki, Wincenty Kućma, Józef Sękowski, Jan Siek, Tadeusz Szpunar i Roman Tarkowski. Por. A. Zachariasz, Park Krakowski, s. 32-33. 435Szerzej:http://www.okn.edu.pl/index.php/nowa-huta/szlak-plenerowych-rzezb-i-instalacjinowohuckich [dostęp: 20.12.2018] 436 Autorką jest Maria Jaremianka. Projekt wykonany w 1948/1949 na konkurs z okazji 100-lecia urodzin F. Chopina i wyróżniony. Pierwotnie miał stanąć w Parku Krakowskim. Zrealizowany w 2006r. przez Wandę Czełkowską i w tym roku ustawiony w obecnym miejscu. W 1956 roku nominowano M.Jaremę do nagrody Guggenheima, a w 1957 roku dostała nagrodę miasta Krakowa za całokształt \twórczości artystycznej. 437Alfred Lenica, Dialog o artystce, „Kierunki” 1958, nr 50 (14.12) [za:] https://zacheta.art.pl/pl/wystawy/maria-jarema [dostęp: 20.01.2019] 438 Le Corbusier, [za:] In memoriam, „Architektura” nr 8-9/213-214 sierpień-wrzesień 1965, s.314. 434

212

LEGENDA MAPY Wnętrza i sztuka (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (1) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18)

Kino "Kijów", al. I. Kraszewskiego Biurowiec "Biprostal", ul. Królewska - [il.4.7.1.] Szkoła Muzyczna, Nowa Huta Biurowiec "Kłos" - [il.4.7.2.] Biurowiec "COCH", ul. Lea Biurowiec "KPRI", ul. Mazowiecka Kościół "Arka Pana", os. Bieńczyce - [il.4.7.3.] Skraplarka Helu IFJ PAN, ul. Radzikowskiego Kino "Kijów" - wnętrza, al. Kraszewskiego - [il.4.7.4.] Uniwersytet Rolniczy (d. Akademia Rolnicza), al. A. Mickiewicza Biurowiec "Agrobisp", pl. Na Stawach d. Hotel "Cracovia", Hall części gastronomicznej, al. F. Focha - [il.4.7.5.] d. BWA, ob. Bunkier Sztuki, Planty/pl. Szczepański Galeria B. Chromego, Wola Justowska - [il.4.7.6.] Ogród "Wawel" Zespół "Cracovia"-"Kijów" - [il.4.7.7.] Park Krakowski - [il.4.7.8.] Szlak plenerowych rzeźb - Planty Bieńczyckie - [il.4.7.9.] Fontanna "Fryderykowi Chopinowi", ul. Franciszkańska - [il.4.7.10.]

219

Rozdział 5 Estetyka, kultura i piękno w architekturze modernizmu lat 1956-1970

Teorie estetyczne tworzy człowiek poszukując doskonałości i metafizycznego znaczenia oraz systemów dla określania tego co może uchodzić za ładne, a co za brzydkie. Poszukiwano także tej doskonałości dla budowli architektonicznych już w czasach starożytnych, wyprowadzając je z arytmetyki, podziałów i proporcji, natury czy formalnych wzorów oraz skali człowieka. Także w czasie modernizmu powojennego lat 1956-1970 zauważano zmiany w podejściu do zagadnień estetycznych w architekturze, czego przykładem był „Modulor” Le Corbusiera.439 Do estetyki odnoszą się też różne terminy, które ją doopisują-dookreślają znaczeniowo. Estetyczne doznania mogą być są ściśle związane z pojęciem czasu i przyzwyczajenia. Przyzwyczajenie skłania do dialektycznego odbioru: może to być gloryfikacja tego co przeszłe, a więc znane, tak jak zabytki "starożytnicze" lub negacja tego co współczesne, a więc często oswojone, tak jak dobra kultury współczesnej. Czas pozwala przy tym na poznanie i doświadczanie w tym czwartym wymiarze nieznanego, a w konsekwencji do przyzwyczajenia.440 Architektura jest ściśle związana ze sztuką poznania. Aby poznanie to było możliwe potrzebne jest, jak dowodził Roman Ingarden, znalezienie tzw. wartości poznawczych.441 W tym przypadku może to być miejsce architektury w kulturze. Poznajemy architekturę poprzez jej oddziaływanie i przekaz, a to pozwala z kolei na umiejscowienie obiektu lub zespołu architektoniczno-urbanistycznego w kulturze danej społeczności ale inaczej pojmować będą kulturę odbiorcy pochodzący z jednej kultury społecznej, a inaczej będą one odbierane i rozróżniane przez odbiorców z innych kultur. „(…) Modulor wydaje się być rozpowszechnioną filuternie przez starego Mistrza nie najlepszą receptą na doskonałość.”, [w:] Poniż Duszan, „Formy strukturalne w geometrii, plastyce i architekturze (1), „Architektura” nr 1 (15) 1959, Warszawa 1959, s.3. Również w tym tekście tekście: „Wydaje się, ze rozwój nauk matematyczno-przyrodniczych i związany z nimi rozwój techniki mają na architekturę bez porównania większy wpływ niż najróżniejsze tendencje i teorie (…) ograniczyć się tu można do zauważenia, że tylko jeden wynalazek lokomotywy w konsekwencji bardziej wpłynął na architekturę niż wspaniały rozwój sztuki na końcu XIX i początku XX wieku.(…) podważyliśmy słuszność tendencji estetycznych w architekturze opierających się na założeniu, że pewne stosunki geometryczne „są przyjemne dla oka” i tkwiących korzeniami w starożytnej mistyce, jak również nie zgodziliśmy się z modernistycznymi, bo nie mającego nic wspólnego z nowoczesnością, tendencjami rozwiązywania architektury o wzory malarskie.(…) Nie ma najmniejszego sensu budowanie nowych systemów estetycznych; w każdej próbie stworzenia takich systemów tkwi niebezpieczeństwo skostnienia i obskurantyzmu. Biorąc pod uwagę stałą ewolucję cywilizacji można przyjąć, że obecnie jedyną stałą i wspólna cechą dla całej architektury jest prawo grawitacji. Wszystkie inne cechy natury są zmienne (…) najwłaściwszą drogą jest pozostawienie całkowitej swobody projektantom w ich poszukiwaniach.” Ibidem, s.3-5. Por. przypis 57. 440 Por.M. A. Potocka, Estetyka kontra sztuka, Warszawa 2007, s.10, 55. 441 Ingarden Roman, Studia z teorii poznania, PWN, Warszawa 1995, passim., [w:] Przeżycie-dziełowartość, Kraków 1966, s.92-93; [za:] Juszczak Wiesław, Fragmenty, Warszawa 1995, s.65. 439

221

W tzw. Dokumencie z Nara442 podkreśla się rolę autentyzmu kulturowego, lokalnego dziedzictwa kulturowego. Jednocześnie dla tego, co jest jedynie swoistym katalogowaniem,443 czyli sądów i poglądów tylko estetycznych powstają różne teorie,444 które mniej lub bardziej udanie oceniają określony budynek, zespół czy czas powstania architektury. Mówią one na przykład o stylach lub modach architektonicznych i o ewentualnych kontynuacjach estetycznych. Podczas Europejskiego Kongresu Kultury, który odbył się we Wrocławiu, w 2011 roku Zygmunt Bauman w swym wystąpieniu "Kultura w płynnej nowoczesności" odnosił się między innymi do nowoczesności w kontekście rozważania: konserwacja czy zmiana, konsumpcjonizm czy trwałe wzorce kulturowe. Posłużył się przy tym cytatem: "(...) zawarcie w jednym pojęciu 'kultury' obiektywnego ducha epoki zdradza z miejsca punkt widzenia administracji, z czyjej to odgórnej perspektywy zadanie polega na gromadzeniu, dystrybucji, wycenianiu i ocenianiu (...).Z całą pewnością takie spojrzenie na kulturę może odnosić się do architektury powojennego modernizmu jako dobra kultury współczesnej." 445 Kolejnym wydarzenie związanym z kulturą jest Kongres Kultury Regionów, który ma za zadanie omawiać zagadnienia dotyczące relacji pomiędzy mieszkańcami danego regionu w kontekście odnoszenia do wspólnego dziedzictwa, w tym dziedzictwa współczesnej kultury materialnej. Wydarzeniem odbywającym się rok rocznie były w 2018 roku Europejskie Dni Dziedzictwa, których ideą promowanie zabytków jest mająca na celu promowanie zabytków i dziedzictwa kulturowego oraz edukacja historyczna i kulturowa. Były one częścią Europejskiego Roku Dziedzictwa Kulturowego odbywającego się pod hasłem: "Dziedzictwo. Tu przeszłość spotyka sie z przeszłością." Brakuje jednak jeszcze lokalnej, krakowskiej ale szerokiej „debaty społecznej” na temat roli zabytków i dóbr kultury najnowszej w waloryzacji tego dziedzictwa. Dotyczy to także realizacji współczesnych z XX i XXI wieków, które „konsumują” zastane środowisko kulturowe: materialne bądź naturalne. Dziedzictwo kulturowe, czyli również to związane z okresem lat 60. jest naszym wspólnym dobrem związanym z historią. A architektura, jako jedna z najtrwalszych sztuk jest szczególnym przejawem tej kultury.446

442 Dokument o autentyzmie został podpisany w Nara, w Japonii w 1994 roku, w ramach Konwencji dotyczącej Światowego Dziedzictwa. Podpisali go przedstawiciele UNESCO, ICOMOS, ICCROM. 443 Eco Umberto, Szaleństwo katalogowania, Poznań 2009, s.9-17, passim. 444 D’Alleva Anne uważa jednak, że granica miedzy teorią i metodologią jest płynna. Por.: D’Alleva A., Metody i teorie historii sztuki, Kraków 2005, passim. 445 T.W.Adorno, Culture and administration, Londyn 1991, s.93 [za:] Z. Bauman, Kultura w płynnej nowoczesności, Warszawa 2011,s.122. 446 Kultura w pojęciu „dobro kultury” może być tu rozumiana dwojako: jako materialny i duchowy dorobek lub dziedzictwo przeszłe, teraźniejsze i przyszłe.

222

Samo mówienie o kulturze jest jednak nie wystarczające. Kultura nie jest synonimem taktu, a bez niego trudno mówić o tym pierwszym. Można bowiem być kulturalnym w podejściu do dziedzictwa i zabytków przykładowo pięknie je badać i opisywać ale jednocześnie można nie mieć wobec tego dziedzictwa żadnego taktu, kiedy przyozdabia się go wątpliwymi reklamami, maluje w niestosownych kolorach czy adaptuje bez poszanowania przeszłości. Bez współgrania tych pozornie tożsamych znaczeń i wyczucia w podejściu do tego co jest kulturą, a co taktem w architekturze, nigdy nie będzie ani kultury ani taktu 447 Dominacja względów ekonomicznych nad potrzebami intelektualnymi i estetycznymi rodzi w otaczającej nas rzeczywistości coraz większą brzydotę i bałagan, które to podprogowo kształtują późniejsze gusta dzisiejszych dzieci i młodzieży. Są to również przejawy tzw. globalnego ujednolicania, czyli globalizacji kultury,448 a które zagrażać mogą utratą tożsamości miejscowej. Konieczna jest więc roztropna ochrona tego, co świadczyć może o naszym rozwoju historycznym, a czego materialnym dowodem są również obiekty architektoniczne powojennego modernizmu lat 1956-1970. Architektura poprzez swoją konkretność i relatywną trwałość stanowi pewien „fizyczny fundament” dla innych sztuk, takich jak np. malarstwo, rzeźba, mozaika. Tym samym zajmuje ważne miejsce w kulturowej spuściźnie, o czym się często zapomina. Właśnie tu brakuje wspomnianej kultury i taktu w kontynuacji: uzupełnianiu bądź budowaniu nowej przestrzeni, nie tylko architektonicznej. Jednocześnie z uwagi na swoistą rozciągłość czasową architektura ulega wpływom i przekształceniom, ale te nowe działania nie zawsze niestety noszą cechy twórczości. Władysław Tatarkiewicz wskazuje na jej współczesne ujęcie, w którym pojęcie nowości jest ogólnikowe, ponieważ jak pisze: „Każda twórczość implikuje nowość, ale nie każda nowość implikuje twórczość.”449 Wpływa na to także zmienność w odczuwaniu i odbiorze tego co postrzegane jest jako estetyczne, kulturalne i piękne. Nie tylko w samym podejściu do obiektów już istniejących, do których się przywyka, ale także i do obiektów nowych. Dominacja ekonomii nad estetyką wynika, w dużej mierze, z braku obcowania z pięknem, braku powszechnej edukacji społeczności w tym zakresie oraz dominacji ekonomii i prawa własności. Pewnym antidotum mogła by być z pewnością powszechna edukacja architektoniczno-plastyczna, co najmniej od szkoły podstawowej, a której obecnie nie ma. Dla zrozumienia i odbioru architektury trzeba bowiem wykształcić umiejętność obierania bodźców plastycznych oddziałujących na człowieka. I temu służy właśnie Por.M. Włodarczyk, Kultura czy takt w architekturze, "Architektus", nr 2/2010, s.223-227. Bauman Z., Globalizacja, op.cit., passim. 449 [w:] Tatarkiewicz W., Dzieje …, op.cit., s.309-310. 447 448

223

edukacja architektoniczna, z uwagi na to, że samo pojęcie kultura bez świadomości architektonicznej, dość się łatwo wymyka się ujęciom czysto teoretycznym. Kształtowanie doznań człowieka, kształtuje jego samego i jego stosunek do kultury i taktu w odniesieniu do dziedzictwa kulturowego. Podejście do tego dziedzictwa wiąże się poza estetyką i pięknem, także z Witruwiańską „stosownością."450 Obecnie można by w tym podejściu upatrywać nowych znaczeń i współczesnych konotacji z dobrą kontynuacją czy zrównoważonym rozwojem w projektowaniu architektury. Z kolei pojmowanie piękna zależy od indywidualnych cech odbiorcy dzieła, a w kulturze Zachodu uważane jest ono za jedną z trzech najwyższych wartości, obok dobra i prawdy. Jak twierdził Tomasz z Akwinu: „Piękne są rzeczy, które podobają się, gdy się je ogląda”.451 Należy zatem zadać sobie pytanie czy otaczająca nas rzeczywistość mieści się w kategoriach piękna i ładu przestrzennego? Otacza nas zalew brzydoty, na którą coraz częściej odbiorcy stają uodpornieni i coraz mniej zwracają uwagę na otaczającą wspólną przestrzeń. Wydawać się może nawet, że architekt jest osamotniony w tym, że tylko on: "Zwraca uwagę na światło i cień, rytmikę przestrzeni, kolor architektury, architekturę w świetle dziennym i nocnym i wreszcie, na koniec, każe jej po prostu posłuchać. Tak jak się słucha muzyki – w przestrzeni, w czasie, dając ponieść się emocjom, ale i próbując zrozumieć”.452 A przecież powinna tak odczuwać większość społeczeństwa i doznawać przyjemności z takiego doznania. Brak edukacji architektonicznej i estetycznej od wieku szkolnego oraz codzienne obcowanie z bylejakością i brzydotą jednak na to nie pozwala. Czy ważny jest odbiór intelektualny czy zmysłowy architektury i przestrzeni? Starożytni traktowali odbiór zmysłowy jako gorszy. Ale czy obecnie większość ludzi nie kieruje się odbiorem zmysłowym? A jeśli tak, to może właśnie dlatego nie dostrzega brzydoty wokół, bo zmysły nie nauczyły się postrzegać piękna? Współczesne uwarunkowania kulturowe i globalizacyjne mogą prowadzić do wniosku o zmierzchu piękna wyrosłego na historycznych ideałach. W odbiorze i ocenie tego co brzydkie, a co piękne doświadczamy poznania umysłowego i poznania zmysłowego, i te właśnie sposoby postrzegania ważne są w rozważaniach o pięknie w architekturze i przestrzeni publicznej Krakowa. Poruszając się wśród przykładów. Czy kulturalnym jest obwieszanie budynków reklamami? Nie jest. Ktoś, kto projektował na czyjeś zlecenie obiekt architektoniczny, nie projektował „wieszaka dla reklam”. Plaga reklam niszczy nie tylko budynki zabytkowe ale i Witruwiusz w traktacie „O architekturze ksiąg dziesięć”, wśród elementów składowych architektury wymienia m.in.: wdzięk (eurythmia) - we właściwym zestawianiu elementów oraz stosowność (decor) polegającą na nienagannym wyglądzie całości skomponowanej z poszczególnych elementów uznanych za dobre. Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, Warszawa 1999. 451 Tatarkiewicz W., Dzieje …, op.cit., s.14. 452 Ze wstępu do: Rasmussen Steen E., Odczuwanie architektury, Warszawa 1999, passim. Kuryłowicz Ewa, Wstęp, ibidem. 450

224

współczesne. Dotyczy to niestety także obiektów tzw. kultury wysokiej, jak muzea, teatry czy kina [il.5.1. 5.3.]. Osoby decydujące o takim działaniu naruszają jednocześnie w pewnym stopniu prawo autorskie, chyba, że autor wyraził zgodę, ale nie jest to czynione powszechnie. Przy zmianach wprowadzanych na elewacji czy bezpośrednio przy obiekcie władze architektoniczne i konserwatorskie zasłaniają się niemożnością działania. Nie jest to prawdziwe, bo w świetle obowiązującego prawa, to „co nie jest zabronione, to jest dozwolone”. I nic nie stoi na przeszkodzie dla informowania potencjalnych entuzjastów naruszania prawa o konsekwencjach z tego płynących. Smutkiem napawa widok, wymienionego wcześniej budynku Biura Wystaw Artystycznych (obecnie: Bunkier Sztuki) w Krakowie, przy Plantach. [il.5.5., 5.6.] Ten jeden z najpiękniejszych obiektów architektury powojennego modernizmu w tym mieście, służy obecnie jako tło dla metalowo-plastikowej, kawiarnianej „mega-altany” całorocznej, zaprojektowanej niestety przez jednego z awangardowych artystów lat 60. XX wieku czyli okresu kiedy budynek ten powstawał. Ponadto zbyt późno zaczęto porządkować przestrzeń publiczną, jednak można zauważyć obecnie pewien postęp w tym zakresie, aczkolwiek jest jeszcze wyjątkiem poza Starym Miastem. Zanika od dłuższego już czasu tzw. dobra kontynuacja,453 a przecież zgodnie z powszechnie znaną, nie tylko wśród architektów, koncepcją Juliusza Żórawskiego, należy zwracać uwagę na wymiar psychiczny przy odbiorze architektury. Dzięki Ustawie Krajobrazowej454 i uchwałom podejmowanym przez władze Krakowa oraz coraz większym pokryciem obszaru miasta Miejscowymi Planami Zagospodarowania Przestrzennego sytuacja się może poprawić. [il.5.2., 5.4.] Również dzięki korzystaniu przez decydentów i służby konserwatorskie opracowaniom Oddziału Krakowskiego SARP takim jak publikacje "Szlakami dziedzictwa" i "Liście obiektów dóbr kultury współczesnej" można mówić, że jest nadzieja na zmianę estetyki, a także podejścia do tych obiektów jako części dziedzictwa kulturowego i krajobrazowego nie tylko pochodzących z lat 1956-1970. W architekturze dla jej odbioru ważna jest ta „dobra kontynuacja”, która jest elementem kultury w projektowaniu i działaniu wobec architektury. Nie wspomaga jej też wspomniany „zrównoważony rozwój”. I nie jest to tylko wina architektów. Dominuje strona ekonomiczna i nadużywanie prawa własności, przy równoczesnym

453 Żórawski Juliusz, O budowie formy architektonicznej, Warszawa 1973, passim. Podobne rozważania toczy pisząc: „Błędem będzie, jeśli w formie pochodnej nie znajdziemy formy wyjściowej, a widzieć będziemy inne wartości formalne. (...) architektura działa wyłącznie poprzez dodawanie lub ujmowanie części. (...) architektura polega wyłącznie na stałym i ciągłym kontynuowaniu istniejących układów. (...) Najprawdopodobniej dojdziemy do tego drogą odczucia, a nie rozumowych dociekań.” [w:] Wybór …, op.cit., s.148-152. 454 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw oraz uchwała „reklamowa”, której celem jest troska o odpowiednie rozmieszczenie obiektów reklamowych. Wyjątek dotyczy planów miejscowych, do sporządzania których przystąpiono do 11 września 2015 r.

225

lekceważeniu tego, iż przestrzeń publiczna jest przestrzenią wspólną. Jest ona bowiem przez wszystkich bez wyjątku odbierana i odczuwana „estetycznie.” W latach omawianego okresu modernizmu powojennego lat 1956-1970 w Polsce, i w Krakowie zakłady pracy wspierały artystów między innymi poprzez organizowanie plenerów, wystaw i zakup dzieł, głównie rzeźb i mozaik oraz obrazów. Dla artystów przeznaczano pomieszczenia na ostatniej kondygnacji w nowo wznoszonych blokach punktowych, na osiedlach i w plombach mieszkaniowych. Rzeźby ustawiano w przestrzeni publicznej placów, parków i skwerach. Projekty placów zabaw i małej architektury były tworzone przez architektów i plastyków.

Grafikami i obrazami ówczesnych twórców ozdabiano ściany w budynkach użyteczności publicznej na przykład w budynkach biurowych, a także ośrodkach wypoczynkowych i przychodniach zdrowia. Indywidualnie projektowano wnętrza licznych sklepów i salonów handlowo-usługowych, obiektów kultury oraz obiektów rekreacji i wypoczynku. Do dzisiaj zachowało się jeszcze wiele ciekawych, pawilonowych budynków, ale stopniowo znikają, często nawet nie zinwentaryzowane i sfotografowane. Istotna dla modernizmu powojennego była pełna synteza architektury i plastyki powstająca poprzez ścisłe powiązanie i wzajemny wpływ urbanistyki, architektury, rzeźby, malarstwa i rzemiosła artystycznego455, zgodnie ze stanowiskiem Le Corbusiera, że: "Architektura, rzeźba, malarstwo; bieg czasu i rozwój wydarzeń bez wątpienia prowadzą je obecnie do syntezy.”456 Potrzebna była twórcza i kompleksowa wypowiedź. Przykłady projektowania wnętrz czy indywidualne podejście projektowe do wspólnej przestrzeni publicznej i zieleni też wyróżniało te lata, mimo ubogości środków. Współcześnie ma miejsce raczej niespołeczne podejście wielu inwestorów i zarządców nieruchomości do wspomnianej już przestrzeni publicznej. Powszechne stało się grodzenie posesji zarówno w zabudowie miejskiej, jak i w osiedlowej co dewastuje przestrzeń publiczną i tworzy niepotrzebną społeczną izolację oraz socjologicznie szkodliwe „getta.” Dotyczy to niestety często również obiektów z lat 1956-1970, wbrew idei modernistycznej, w duchu której były realizowane i funkcjonowały do czasów transformacji ustrojowej. Przykładem rosnącej jednak świadomości dla wartości dziedzictwa modernizmu powojennego i aktywności społecznej w związku z dziełami architektury ówczesnej było między innymi w Krakowie zaangażowanie w obronę tzw. „żyletkowców”457 przy Por. m.in. Włodarczyk M., Architektura lat …, op.cit. 51-55. Olkiewicz Jerzy, Droga do syntezy, „Projekt” nr 6(39)1963, s.2. 457 Autorzy: Maria Chronowska, Jerzy Chronowski. Podobne zaangażowanie miało miejsce w przypadku budynku ”Biprostalu”, autorstwa: Mieczysław Wrześniak, Paweł Czapczyński, gdzie 455 456

226

dużym wsparciu mieszkańców. Powodem stała się planowana ingerencja w elewacje, w szczególności związana z tym, iż każdy z właścicieli poszczególnych budynków miał inny pomysł na modernizację związaną z termoizolacją, niestety kosztem tego charakterystycznego detalu czyli „żyletek” – „łamaczy słońca”. Podobne działania społeczne miały miejsce dla obrony zachowania mozaiki na budynku biurowca "Biprostal". Przy tej okazji rozpoczęto, również szerszą dyskusję nad problemem przestrzeni publicznej związanej z realizacjami pochodzącymi z okresu powojennego modernizmu lat 60. XX wieku. Problemem jest także kolorystyka wprowadzana na elewacje budynków, zarówno w materiale wykończeniowym, jak i w stolarce okiennej, i drzwiowej oraz w ramach powszechnej wręcz termoizolacji. Szczególnie widoczne to jest właśnie w budynkach mieszkalnych zrealizowanych w okresie lat 1956-1970. Kolorystykę i wyraz całych obiektów, w tym elewacji, zmienia się nie tylko przy termoizolacji. Zmienia się je również przy przebudowach i adaptacjach do nowych funkcji. W ramach tak zwanej termoizolacji gubione są pod warstwą styropianu detale elewacji, ale są metody, które pozwalają na nie niszczenie i pozostawanie w zgodzie z ekonomią. Budynki modernizmu powojennego malowane zostają na nieprzystające do nich kolory lub wzory. Podobnie ma się sprawa ze ślusarką-stolarką okienną i drzwiową, gdzie zamiast cienkich i stonowanych w kolorystyce profili, montuje się profile grube, plastikowe i często w agresywnej kolorystyce. Ingerencja w architekturę i jej wyraz plastyczny już w latach 60. XX wieku, podobnie jak dzisiaj w związku z termoizolacją, była problemem na linii architekt – plastyk, i wymagała od plastyków: „ (…) zrezygnowania z przyjemnej, ale dość nieaktualnej roli kapryśnego artysty realizującego na ścianach wysoko opłacane wizje. (…) Pod pojęciem współudziału plastyki kryje się zwykle proste opracowanie kolorystyczne bloku czy punktowca. I trzeba przyznać, że ta współpraca koloru z poprawnym pod względem architektonicznym budynkiem jest często miażdżąca dla architektury. Rozbiegane po bryle budynku kolorki przeradzają się w kolorystyczny bełkot, podszywając się naturalnie pod miano nowoczesności. (…) w eksponowanych miejscach wznoszą się grupy wysokościowców, które mogłyby być piękne, gdyby nie były pokrojone słodkimi kolorkami jak porcje lodów cassate.” 458 Jak wielka jest siła oddziaływania estetyki modernistycznej, świadczy to, że modernizm trwa nadal. Jest to oczywiście modernizm czasów nam współczesnych, tak jak powojenny modernizm lat 60. był i jest znakiem swoich czasów. Należy spoglądać na niego, jak na historyczny kapitał, który właściwie doinwestowany i zaadaptowany bez zmiany jego tożsamości, będzie interesującym, odrestaurowanym planowano usunąć mozaikę zewnętrzną projektu Celiny Styrylskiej-Taranczewskiej. Mozaika pozostała, ale sam obiekt przebudowano. Zob. również [w:] Kwartalnik „Archivolta”, w numerach: 1/2008 s.75, 4/2009, s.90. 458 Olkiewicz J., Droga do…, op.cit., s.2.

227

zabytkiem, a pozostaje obiektów z tego okresu coraz mniej. Należy, z szacunku dla dziedzictwa kulturowego, dać szansę na ponowną młodość i świetność realizacji z lat 1956-1970, pamiętając, że to właśnie „Nasza kultura jest ubraniem, które na nas leży.”459 Z uwagi na to, że architektura jest sztuką instynktu i intuicji, istnieje potrzeba określenia granic dla ingerencji w spuściznę tego okresu. Przy jej adaptacji i modernizacji, a dla jej ochrony jako dziedzictwa kulturowego, w czasoprzestrzeni.

Dubuffet Jean, Positions anticulturelles, [w:] Welsh Wolfgang, Narodziny filozofii postmodernistycznej z ducha sztuki modernistycznej, [w:] Odkrywanie modernizmu, red.Nycz R., Kraków 2004, s.430. 459

228

Rozdział 6 Przebudowy, rewaloryzacje i modernizacje

Przestrzeń publiczna jest dobrem wspólnym, chronionym również w zapisach naszej Konstytucji. Niestety społeczna wrażliwość i świadomość potrzeby jej ochrony, tak jak ochrony dziedzictwa kulturowego również chronionego zapisami tej Konstytucji, nie jest jeszcze powszechna. Jej brak powoduje, że dziedzictwo kulturowe jakimi są obiekty powojennego modernizmu traktowane są najczęściej tylko i wyłącznie jako element gry ekonomicznej. Nie zauważany jest w takich wypadkach aspekt wartości dodanej, tj. możliwości adaptacji do współczesnych potrzeb użytkowych z wykorzystaniem obiektów z lat 1956-1970. W ten sposób zniszczono bezpowrotnie wiele budynków poprzez ich całkowite przekształcenie, tak że zatraciły wszystkie cechy pierwotnego projektu lub poprzez ich wyburzenie i wykorzystanie tylko i wyłącznie samej lokalizacji. Najczęściej położne są one bowiem w atrakcyjnych ze względów komercyjnych miejscach i na terenach w pełni uzbrojonych w infrastrukturę. Wraz z rosnącym zainteresowaniem czasem minionym, ale nie tak odległym oraz dochodzeniem do głosu decyzyjnego pokoleń, które nie mają silnych związków mentalnych z okresem PRL-u uwidacznia się zmiana podejścia do spuścizny tego okresu. Zaczyna być ona postrzegana, w sposób słusznie jej należny, jako dobro kultury i dziedzictwo kulturowe świadczące o naszej przeszłości. Świadczące również o dorobku architektonicznym, którego przykłady spotkamy w przestrzeni publicznej. Optymizmem napawa widok odremontowanych budynków z poszanowaniem projektów pierwotnych lub ich ducha. Te pozytywne przykłady modernizacji pełnią również rolę edukacyjną. Pokazują, że można tak działać aby nie niszczyć dziedzictwa kulturowego. Można działać po prostu kulturalnie doceniając walory architektoniczne i przestrzenne modernizmu powojennego lat 1956-1970. Dzięki temu obiekty te zaistnieją w czasie. Ich rewitalizacja i rewaloryzacja pozwala na "nowe życie" przy tej samej lub nowej funkcji. Spełnia się przy tym jeszcze jedna ważna rola, którą jest swego rodzaju promocja takiego działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego oraz ochrony ładu przestrzennego jako dobra publicznego. Przedstawione przykłady obiektów zmodernizowanych to tylko nieliczne z coraz większej liczby. Tym bardziej świadczy to rosnącej świadomości społecznej, również wśród inwestorów i decydentów w zakresie ochrony wspólnego dziedzictwa krajobrazu kulturowego i ładu przestrzennego. Władze miasta Krakowa także zaczynają uważniej przyglądać się obiektom powojennego modernizmu i starać otaczać je ochroną i szukać sposobów programowych ich rewitalizacji i rewaloryzacji wraz z umieszczaniem w zapisach Miejscowych Planów zagospodarowania Przestrzennego.

233

Prezentowane na ilustracjach (przed i po modernizacji) obiekty to przykłady dobrej kontynuacji i rewitalizacji budynków bez naruszania ich pierwotnego wyrazu i idei projektowej autorów: [il.6.1. a, b] Biurowiec „Biprocemwap”, ul.ul. Włóczków / Morawskiego [il.6.2. a, b] Budynek mieszkalny, ul. A. Grottgera [il.6.3. a, b] Budynek mieszkalny, ul. T. Kościuszki [il.6.4. a, b] „Miasteczko Studenckie”, kwartał pomiędzy ulicami: Piastowską, Czarnowiejską, Reymonta i al. Armii Krajowej [il.6.5. a, b] Dom „Stu Balkonów”, ul. Retoryka [il.6.6. a, b] Budynki mieszkalne, ul. Czarnowiejska [il.6.7. a, b] d. Centrum Zdrowia Budowlanych, ul. Komorowskiego Problematyka potrzeby ochrony dziedzictwa kulturowego lat 60. XX wieku jest jednak jeszcze ciągle zbyt mało postrzegana przez władze konserwatorskie i architektoniczne, które nie zawsze wykorzystują posiadane przez siebie narzędzia w procesach planowania i zarządzania przestrzenią publiczną.460 Nie ma przestrzeni prywatnej na zewnątrz obiektu, niezależnie od poglądów właścicieli nieruchomości zawsze w odbiorze zewnętrznym będzie ona istniała w przestrzeni publicznej. Również zapisy konstytucyjne odnoszą się do tej kwestii. Prezentowane przykłady przebudowy obiektów to tylko nieliczne z niechlubnej listy wielu innych, z tych które pozostały w miejscu jedynie jako konstrukcja budowlana. Ponadto wielu obiektów po prostu już nie ma - zniknęły z naszego krajobrazu. Te przedstawione na kolejnych ilustracjach pokazują jak wielkie zniszczenia powstają w pokoleniowym dorobku architektonicznym i kulturowym na skutek destrukcyjnych działań i niszczenia architektury w przestrzeni publicznej. Pokazane na zdjęciach przykłady dotyczą obiektów przebudowanych tak, iż nie zachował się ich pierwotny wyraz i estetyka (obiekt przed przebudową i po przebudowie), i są to: [il.6.9. a, b] Akademia Pedagogiczna, ul.Królewska [il.6.10. a, b] Biblioteka AGH, ul.W. Reymonta [il.6.11. a, b] Biurowiec „Biprostal”, ul.ul.Królewska/Racławicka [il.6.12. a, b] Drukarnia im.W.L.Anczyca, ul.Wadowicka [il.6.13. a, b] Hotel Robotniczy „HiL” , Wzgórza Krzesławickie/Grębałów [il.6.14. a, b] Pawilon Meblowy, ul.Królewska [il.6.15. a, b] Collegium Paderevianum UJ, al. J. Słowackiego [il.6.16. a, b] d. Collegium Zoologicum UJ, ul. R. Ingardena

Por. M. Włodarczyk, Rola "Karty ewidencji obiektu nieruchomego" w systemie ochrony konserwatorskiej dziedzictwa architektonicznego 2 połowy XX wieku, Warszawa 2015; J. Lewicki, Ochrona architektury z 2 połowy XX wieku w Polsce. Teoria i praktyka konserwatorska, [w:] Zabytki drugiej połowy XX wieku - waloryzacja, ochrona, konserwacja, red. B. Szmygin, Warszawa 2010, s.149-160. 460

234

Elewacje z okresu modernizmu powojennego są szczególnie narażone i niepodlegające, jak dotąd ochronie, z uwagi na brak regulacji prawnych.461 Wiele obiektów, o niezmienionych elewacjach jest już obecnie atrakcją turystyczną, docenianą w turystyce kulturowej za formę, proporcje czy detal, to znaczy za estetyczną stronę powojennego modernizmu lat 1956-1970462. Przykładów jest wiele, a ich wykorzystanie w turystyce, na przykład w postaci Szlaku Architektury Modernizmu lat 60. XX wieku, jest również podniesieniem atrakcyjności historycznego Krakowa. Pozwolić to może także na zachowanie przez te obiekty swojej kulturowej przynależności, dziedzictwa tożsamości i pamięci historycznej. Duże znaczenie dla modernizacji, rewaloryzacji i rewitalizacji oraz samego myślenia o obiektach z lat 1956-1970 ma wspomniane już rosnące społeczne zaangażowanie w ochronę tego dziedzictwa i pamięci o nim, a także aktywności na rzecz opieki nad przestrzenią publiczną. Wzrasta także świadomość istoty wartościowania i waloryzacji w odniesieniu do dziedzictwa kulturowego, tak aby służyły one jego zachowaniu nie były tylko pozornym działaniem jak pisze o tym Leszek Kołakowski: „Wieczna niedostateczność i prowizoryczność naszych wartościowań ma jednak pewne cechy niepokojące i może się stawać łatwym pretekstem do korzystania z wygód, jakie daje punkt widzenia skrajnie pragmatyczny.”463

Por. M. Włodarczyk, Elewacje powojennej krakowskiej architektury. Granice ingerencji, [w:] Zabytki drugiej połowy XX wieku - waloryzacja, ochrona, konserwacja, red. B. Szmygin, Warszawa 2010, s.221-227. 462 Por. Dziedzictwo a turystyka, red. J. Purchla, Kraków 1999. 463 Kołakowski Leszek, Kultura i Fetysze, Warszawa 2010, s.12. 461

235

Rozdział 7. Turystyka kulturowa

W wielu miastach Polski coraz większą uwagę zaczyna zwracać się na architekturę XX wieku, w tym na architekturę modernizmu czasów międzywojennych i modernizmu powojennego PRL-u, w kontekście możliwości ich wykorzystania w turystyce. Tworzone są szlaki architektoniczne dla ochrony tego dziedzictwa i umożliwienia jego poznania. Obecnie również w Krakowie architektura lat 60. XX wieku zyskuje coraz więcej zainteresowania dla jej wartości, szczególnie wśród pokolenia, które nie zna czasów PRL-u. Niestety uprzedzenia tych, którzy te czasy pamiętają, często negatywnie rzutują na sposób percepcji obiektów modernizmu powojennego, niezależnie od ich wartości artystycznej i historycznej. W Krakowie, w roku 2009 miał miejsce Kongres Kultury Polskiej. Z okazji tego spotkania został opracowany dokument464 pokazujący w swej obszerniejszej części podejście do zabytków nieruchomych, ale rozumianych szerzej: jako dziedzictwo kulturowe. W uwagach końcowych podkreślono m.in., że dotychczasowe doświadczenia, po 1989 roku, wskazują pilną potrzebę zmiany podejścia i traktowania spuścizny kulturowej nie jako balastu ale jako szansę. Czyli potrzebę popatrzenia na kulturę jako na element ekonomii. Wyraźne jest bowiem znaczenie architektury np. w turystyce. W teorii kultury pojawiło się nazewnictwo „kulturo-turystyka” (turystyka kulturowa), które nie jest związane tylko z obiektami zabytkowymi, ale również ze współczesnymi, a z tym wiąże się „dodawanie i ujmowanie”. Z doświadczeń wynika, iż istnieje duże zainteresowanie poznawaniem architektury współczesnej, a nie tylko architektury dawnej, pochodzącej sprzed XX wieku. Architektura współczesna zaciekawia turystów, ponieważ pokazuje czasy najbliższe. Pozwala za pośrednictwem sposobu budowania, komponowania przestrzeni, i dekoracji poznawać społeczność oraz kulturę, która tę architekturę stworzyła. Tym samym pozwala w sposób współczesny poznać z bliska i osobiście miejsce do którego turysta przyjechał. Już w latach 60. XX wieku to zainteresowanie istniało, bo jak pisano w roku 1967: „Miasto odwiedzają (...) wielotysięczne rzesze turystów krajowych i zagranicznych podziwiających częściej nie tylko stary Kraków, pełen zabytków przeszłości i pamiątek narodowych, ale także Kraków dzisiejszy, w którym coraz intensywniej tętni nowe życie”.465

Raport o systemie ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 1989, praca zbiorowa, red. Purchla J., Warszawa 2009. Kongresy Kultury Polskiej odbywają się od 1910r. Ostatni miał miejsce w 2016r. 465Garlicki Jan, Kossowski Jerzy, Ludwikowski Leszek, Kraków-Przewodnik, Warszawa 1967, s.33-34. 464

252

Istnieje wiele możliwości turystycznego poznania Krakowa, ale oferta ogranicza się zasadniczo do ścisłego centrum,466 tj. do Starego Miasta467 i Kazimierza468 oraz do Nowej Huty. Turystom pokazywane są Błonia Krakowskie (1)– wielka łąka w środku miasta469 oraz Kopiec Kościuszki wraz z Fortyfikacjami, skąd podziwiać można panoramę Krakowa. Bez szczególnej uwagi pozostaje na razie np. dzielnica Podgórze, przyłączona do Krakowa w 1915 roku. Poza turystycznym zainteresowaniem pozostają także obiekty pochodzące z lat 1956-1970, a jest ich w Krakowie stosunkowo dużo. Przykładowo, jedyny w Krakowie obiekt architektury „brut” (beton brut lub brutalizm) znajdujący się przy Plantach (2), tzw. Bunkier Sztuki czyli dawne Biuro Wystaw Artystycznych, nie jest obiektem umieszczanym w ogólnie dostępnych przewodnikach. Powoli jednak ulega to zmianie. SARP Oddział Kraków we współpracy z Urzędem Miasta Krakowa i Urzędem Marszałka Województwa Małopolskiego wydał serię wydawnictw o charakterze popularnonaukowym z jednej strony, a z drugiej mogących służyć jako rodzaj przewodnika po architekturze powojennego modernizmu, pod wspólnym hasłem "Szlakami dziedzictwa". Hasło to jest związane także z dwujęzyczną (j. polski-j.angielski) publikacją, która zawiera zbiór części wcześnie omawianych obiektów, tak aby turysta odwiedzający Kraków mógł w pełni wykorzystać informację o realizacjach tego okresu w Krakowie. W internecie można znaleźć także szereg innych propozycji najczęściej ujmowanych w haśle zbliżonym do "szlakami modernizmu". O rosnącym zainteresowaniu modernizmem przedwojennym i powojennym świadczą przewodniki wydawane przez zagranicznych wydawców ale z tekstowym udziałem polskich autorów. Dla obiektów z lat 1956-1970, można z łatwością wytyczyć trasę nie jedną trasę turystyczną. Przykładowo może to być trasa po tzw. Parceli Senackiej470 i jej okolicach. „Parcela Senacka” to obszar pomiędzy al.Mickiewicza, al.3 Maja, Parkiem dr Jordana, a ul.Reymonta, będący w posiadaniu Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ) Główne trasy proponowane turystom zarówno przez przewodniki drukowane jak i przez biura turystyczne to: Centrum Starego Miasta i dzielnica Kazimierz. W nielicznej ofercie można znaleźć trasy związane z Nową Hutą. Inne trasy organizowane są z reguły indywidualnie. 467 Trasa wiedzie głównie tzw. Traktem Królewskim, czyli od Bramy Floriańskiej, przez Rynek Główny i ul. Grodzką na Wawel (Wzgórze Wawelskie). 468Kazimierz–dawna dzielnica żydowska, wcześniej samodzielne średniowieczne miasto założone przez Króla Kazimierza Wielkiego w 1335 roku, z Rynkiem nazwanym obecnie pl. Wolnica i Ratuszem, w którym znalazło siedzibę Muzeum Etnograficzne. 469 Jest to 48 hektarowy obszar służący niegdyś do wypasania bydła. Błonia są w posiadaniu Magistratu od 1366 roku. Z Błoń widoczne jest min. Kopiec Kościuszki i Las Wolski, który został zakupiony przez Miasto Kraków: w 1917 (Kasa Oszczędności Miasta Krakowa). 470 Nazwa „Trasa ‘Parcela Senacka’” to nazwa umowna. Obejmuje ona w tym przypadku tylko kilka budynków zbudowanych prawie jednocześnie z okazji 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jest przykładem na to, iż można wytyczyć np. „Trasę Akademicką”, która objęła by swym obszarem również zabudowania przedwojenne, obiekty z lat 50. XX wieku, Miasteczko Studenckie, zabudowania Akademii Wychowania Fizycznego, itd.. Mogła by to być również tzw. „Trasa Zwierzyniecka” obejmująca swym zakresem obiekty zrealizowane w dzielnicy „Półwsie Zwierzynieckie”. Por. M. Włodarczyk, Architektura lat 60-tych a turystyka. Szlak architektoniczny "Parcela Senacka" w Krakowie, s. 145-151.S 466

253

od lat 20. XX wieku. Został on wcześniej zakupiony przez władze miasta Krakowa i przekazany Uniwersytetowi Jagiellońskiemu. Były to grunty poforteczne dawnej Twierdzy Kraków, tzw. rewersy demolacyjne. Dzięki możliwości inwestowania w tym miejscu Uniwersytet Jagielloński mógł postać w mieście, w bliskości historycznego centrum i najstarszych budynków uniwersyteckich. W kompleksie „Parceli Senackiej”, w pierzei zabudowy alei Adama Mickiewicza, pomiędzy budynkiem Nowego Gmachu Muzeum Narodowego (3), a obiektem Akademii Rolniczej (4) znajduje się jeszcze budowla Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego (5) zrealizowana w 1939 roku. Była ona już dwukrotnie przebudowywana po II wojnie światowej,471 w tym w latach 60. XX wieku, kiedy miała miejsce zabudowa „Parceli” nowymi obiektami Uniwersytetu Jagiellońskiego z okazji jubileuszu 600-lecia tej uczelni, obchodzonego w 1964 roku. Wybudowane na tym obszarze obiekty wielu krakowskich uczelni wyższych, takich jak: Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Rolniczego, Akademii GórniczoHutniczej, a także obiekty użyteczności publicznej, są przykładami przedwojennej i powojennej architektury modernistycznej. Było to jednocześnie największe skupisko znakomitych przykładów różnorodnej architektury lat 60. XX wieku w Krakowie, dodatkowo, znajdujących się w pobliżu centrum miasta. Niestety część z nich uległa wyburzeniu lub przebudowie. Większość obiektów z „Parceli Senackiej”, nazywanych wtedy „jubileuszowymi”,472 projektowana była przez architektów zatrudnionych w krakowskim biurze projektów „Miastoprojekt”.(6) Początki tego biura związane są z budową kombinatu hutniczego i miasta Nowa Huta. Ponadto, przez wiele lat, było to biuro projektowe zatrudniające najbardziej znaczących dla architektury Krakowa architektów, w tym takich którzy mieli doświadczenie jeszcze z okresu modernizmu międzywojennego. Obiektom zlokalizowanym na „Parceli Senackiej” towarzyszą obiekty Akademii Górniczo-Hutniczej, realizowane w latach wcześniejszych. Wśród nich istniał do niedawna pierwszy zrealizowany wtedy w Polsce modularny budynek biblioteczny, Biblioteka Główna AGH, który został przebudowany i obecnie wygląda zupełnie inaczej.473 Z zabudową „Parceli Senackiej” związany jest również cały zespół tzw.

Pierwsza rozbudowa była autorstwa Jerzego Wierzbickiego w latach 1961-1963, druga prowadzona była pod kierunkiem Romualda Loeglera w latach 1995-2001. 472 Jubileusz 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego przypadał na rok 1964. Z tej okazji Rada Ministrów podjęła w dniu 22 maja 1959 roku uchwałę w/s jubileuszu 600-lecia UJ i zapewniła finansowanie realizacji obiektów uniwersyteckich w latach 1959-1964. Szerzej [w:] „Architektura” nr 5/163 maj 1961, s.183 oraz „Architektura” nr 10/206 październik 1964, s.385-388. 473 Budynek Biblioteki Głównej AGH był pierwszym w Polsce modularnym budynkiem bibliotecznym, w którym można było dowolnie kształtować przestrzeń w zależności od potrzeb. Przy jego projektowaniu wzorowano się na najnowocześniejszych wówczas rozwiązaniach europejskich i amerykańskich. Usytuowany jest centralnie, na dziedzińcu kompleksu pawilonów uczelnianych. Obecnie został przebudowany. Autorem projektu pierwotnego był Zbigniew Olszakowski. Wnętrza projektowali Artur Stachowski i Kazimierz Syrek. Autor uzyskał Nagrodę Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych, w 1966 roku, za wybitne osiągnięcie twórcze w projektowaniu architektury. Szerzej [w:] „Architektura” nr 1/230 styczeń 1967. 471

254

Miasteczka Studenckiego474 (7) i innych obiektów naukowych, o czym była mowa w rozdz.4. Miasteczko Studenckie to niezwykle interesujący układ urbanistycznoarchitektoniczny, będący osiedlem z pełnym zakresem usług. Szlak „Parceli Senackiej” może być jedną z tras. Jest przykładem, jednak to nie jedyne, w tej części miasta miejsca, które powinny być przedmiotem turystycznego zainteresowania. W bezpośrednim sąsiedztwie tej trasy znajduje się bowiem wiele budynków i zespołów pokazujących znakomitą XX wieczną, modernistyczną, architekturę krakowską, tak modernizmu międzywojennego, jak i modernizmu powojennego lat 1956-1970. Szczególne nagromadzenie obiektów z tego okresu, tj. z lat 60. XX wieku znajdujemy blisko centrum Krakowa, w okolicach Błoń Krakowskich i na Półwsiu Zwierzynieckim. Przykładowe trasy pokazane zostały na mapie. W Nowej Hucie znajduje się również szereg interesujących realizacji powojennego modernizmu, które zasługują na turystyczne poznanie, ponieważ obecnie turystom pokazywane są obiekty związane socrealizmem, a przecież to tam w dawnym kinie "Światowid" organizowane jest Muzeum PRL-u. Z inicjatywy Ośrodka Kultury im. C.K. Norwida w Nowej Hucie opracowano interesujący "Szlak rzeźby i instalacji nowohuckich".475 Wzorem tej inicjatywy można również wytyczyć trasę np. "Rzeźbami Bronisława Chromego", czołowego rzeźbiarza plenerowego w Krakowie, nie tylko omawianego okresu. Możliwości jest wiele, ponieważ miasto Kraków w latach popaździernikowej odwilży było jednym z ośrodków realizujących najwięcej obiektów o zróżnicowanej funkcji, w Polsce. Należy w tym miejscu jeszcze zauważyć, że władze miasta Krakowa zleciły opracowanie i wydały "Przewodnik po Krakowie dla turysty z niepełnosprawnością". Wydaje się, że rozszerzenie takiego przewodnika o obiekty powojennego modernizmu byłoby słusznym działaniem zarówno w ramach dbałości o dziedzictwo kulturowe i pamięć historyczną, jak i otwartość miasta również dla turystyki opartej o współczesne i nowoczesne dziedzictwo architektoniczne miasta Krakowa. Poza planem miejscowym, obejmującym Kraków w granicach przyjętych w 1977 roku przez UNESCO, to objęto ochroną dziedzictwa kulturowego tereny znajdujące się w granicach tzw. rdzenia Twierdzy Kraków.476 Obszar ten w części styka się z zabudową, która może stanowić przedmiot nowego zainteresowania turystycznego, tj. 474

Szerzej [w:] Włodarczyk M., Architektura lat …, op.cit., s.97-101.

475Szerzej:http://www.okn.edu.pl/index.php/nowa-huta/szlak-plenerowych-rzezb-i-instalacji-

nowohuckich [dostęp: 20.12.2018] 476 W dniu 7 grudnia 2011 roku weszła w życie uchwała Rady Miasta Krakowa w sprawie utworzenia Parku Kulturowego Stare Miasto. Jej granice przebiegają ulicami: Basztową, Dunajewskiego, Podwale, Straszewskiego, fragmentem bulwaru Wisły do ul. Podzamcze od jej połączenia z ul.Straszewskiego do ul.Bernardyńskiej, dalej ulicami Bernardyńską, Św. Gertrudy, Westerplatte. Kraków jest pierwszym polskim miastem, wśród wpisanych na listę UNESCO, które wykorzystało tę formę ochrony prawnej wynikającej z ustawy o Ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Obszar Parku Kulturowego nie obejmuje jednak całego rdzenia Twierdzy Kraków.

255

turystyką architektury powojennego modernizmu. Świadomość zwiększania się obszaru stanowiącego architektoniczno-urbanistyczną wartość wzrasta także wśród decydentów odpowiedzialnych ustawowo, tak za przestrzeń publiczną w mieście, jak i za dziedzictwo historyczne. W tym także za propozycje jak przebiegać będą trasy i ścieżki wskazujące kierunkową, nową formę zwiedzania i korzystania z zasobów kulturalnych miasta Krakowa.477

Istotne znaczenie ma również dla obiektów z lat 1956-1970 turystyka związana z obiektami sakralnymi w mieście, która z roku na rok wzrasta. Pierwotne zainteresowanie jedynie Sanktuarium w Łagiewnikach i kościołem "Arka Pana" w Bieńczycach oraz obiektami Zgromadzenia Zmartwychwstańców być może przeniesie się również na inne obiekty sakralne. I taką trasę też można zaproponować dla współczesnych kościołów. Zauważalny jest w Europie i w Polsce, i nie tylko wśród młodzieży, wzrost zainteresowania okresem architektury i szerokorozumianej kultury powojennej.478 Stanowi to poważny argument dla poszukiwania nowych propozycji turystycznopoznawczych w tym zakresie. Zwłaszcza w kontekście tego, iż szlak turystyczny nie jest trwałym zdarzeniem, a jest raczej zjawiskiem zwyczajowym, zależnym od potrzeb i upodobań w danym okresie. Jednocześnie, jak zauważa Zbigniew Herbert: „Recepcje w kulturze nie odbywają się na szczęście trybem fotograficznych odbitek.”479 Dostarczenie kolejnych, gotowych produktów będzie miało zatem walor edukacyjny i promocyjny. Szczególnie w związku z coraz większą popularnością takiej formy poznawczej wśród tych turystów, którzy dysponując krótkim czasem na poznawanie nowych miejsc, wybierają to co ich, w tym momencie, najbardziej interesuje i jest „inne”, a nie koniecznie najbardziej popularne. Rozbudowywana systematycznie baza hotelowa, w tym poza ścisłym centrum Krakowa, umożliwia wytyczanie nowych kierunków turystycznych w mieście, powiązanych właśnie z poznawaniem wartości architektonicznych i urbanistycznych, innych od będących niezmienioną dotąd ofertą. Ostatnia nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami480 jeszcze mocniej niż poprzednio zaznacza znaczenie współczesnej spuścizny historycznej i wzmacnia możliwości ochrony nie tylko poprzez plany miejscowe, ale stwarza możliwość działania również poprzez inne decyzje administracyjne, związane z projektowaniem i planowaniem na poziomie samorządu terytorialnego. Postępują również działania nad wprowadzeniem do porządku prawnego kolejnej wersji Z informacji Głównego Specjalisty Biura Marketingu Turystycznego Miasta przy Urzędzie Miasta Krakowa, w roku 2010. 478 Dotyczy to w szczególności okresu lat 60-80. XX wieku. 479 Herbert Z., Barbarzyńca …, op.cit. s.74. 480 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. z późniejszymi zmianami; Dz. U. z 2018 r. poz. 2067 i 2245. 477

256

„Polskiej Polityki Architektonicznej”,481 w której podkreśla się mocno znaczenie dziedzictwa kulturowego, w tym kultury współczesnej oraz znaczenie ochrony krajobrazu kulturowego i przestrzeni publicznej w turystyce. O turystyce w zakresie związanym z kulturą jest też mowa w Zapisach Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 (rozszerzonej do 2020 roku).

Współczesna architektura, w tym architektura z lat 60-tych, może zatem wzbogacić ofertę turystyczną i zwiększyć jej atrakcyjność, a turystyka przyjazdowa jest z kolei szansą dla poszanowania oraz rewitalizacji, i kreatywnego rozwoju architektury powojennego modernizmu lat 1956-1970 we współczesnej przestrzeni miasta.482 Nie zamykając i nie ograniczając wizerunku Krakowa tylko do zespołu staromiejskiego i Starej Nowej Huty. Istnieje bowiem wiele interesujących i historycznych już obiektów oraz miejsc godnych zachowania, rewitalizacji i pokazania, a istotne jest to także dlatego, że: „Przede wszystkim miejsce uhonorowane uwagą powie nam, czy jest miejscem dla nas czy nie. (...) Jeśli spojrzymy na nie uczciwie, z troską (...) to miejsce powie nam coś ważnego”. 483

„Polska Polityka Architektoniczna. Polityka jakości krajobrazu, przestrzeni publicznej, architektury” została opracowana przez zespół autorski przedstawicieli: Polskiej Rady Architektury, Stowarzyszenia Architektów Polskich SARP, Krajowej Izby Architektów RP. Wydana oraz zaprezentowana w 2018 roku. 482 Por. Rewitalizacja miast polskich. red. W. Jarczewski, s.80-87; M. Murzyn-Kupisz, Dziedzictwo kulturowe a rozwój lokalny, s. 163-168; J.Mikułowski Pomorski, Czy turystyka ochroni historyczne dziedzictwo? [w:] Dziedzictwo a turystyka, s. 153-165. 483 Sławek Tadeusz, O przyjaźni, [w:] Rozmowy na nowy wiek, t.2, Kraków 2003, s.30. [za:] Krystyna Pawłowska, Przeciwdziałanie konfliktom wokół ochrony i kształtowania krajobrazu, Kraków 2008, s.23. 481

257

LEGENDA MAPY Turystyka kulturowa - Kraków Trasa "Senacka" (kolor czerwony) 1. Muzeum Narodowe ”Nowy Gmach”, al. 3 Maja 1 2. Biblioteka UJ, al. A. Mickiewicza 22/ul. Oleandry 3 3. DS "Żaczek" i "Rotunda", al. 3 Maja 2 4. Dom im. Józefa Piłsudskiego, al. 3 Maja 7/ul. Oleandry 2 5. Schronisko Młodzieżowe, (d. Miejski Dom Wycieczkowy), ul. Oleandry 4 6. Uniwersytet Pedagogiczny (d. Państwowe Gimnazjum Żeńskie), ul. Ingardena 4 7. Akademia Rolnicza (obecnie Uniwersytet), al. A. Mickiewicza 21 8. Budynek Główny AGH, al. A. Mickiewicza 30 9. DS "Nawojka", ul. W. Reymonta 10. Wydział Fizyki, Astronomii i Informatyki UJ (d. Wydział Matematyki i Fizyki), ul. W. Reymonta 4 11. Collegium Chemicum UJ (Obecnie Wydział Chemii),ul. R. Ingardena 3 12. Park im. dr H. Jordana Trasa "Zwierzyniecka" - modernizm powojenny (kolor niebieski) 13. Dom ”Stu Balkonów”, ul. Retoryka 4 14. DH "Jubilat", ul. T. Kościuszki 15. Budynek ”Biprocemwap”, ul. Włóczków/ul. K. Morawskiego 5 16. d. Centrum Zdrowia Budowlanych, ul. B. Komorowskiego 12 17. Liceum Plastyczne, ul. Mlaskotów 6 18. Dom Mieszkalny ”Bankowy”, ul. J. Fałata 2 19. Hotel ”Cracovia” i Kino ”Kijów”, al. F. Focha 1/ al.I. Krasińskiego 34 Inne obiekty 20. ”Bunkier Sztuki” – dawne BWA, Planty/pl. Szczepański 3a 21. Planty 22. Rynek Główny 23. Wzgórze Wawelskie i Zamek Królewski 24. ul. Grodzka – Trakt Królewski 25. ul. Floriańska – Trakt Królewski 26. Barbakan 27. Park Krakowski z rzeźbami 28. Miasteczko Studenckie AGH, ul. Piastowska/ul. W. Reymonta 29. Osiedle Willowe "Cichy Kącik" 30. Błonia Krakowskie 31. Kopiec Kościuszki i Fort Kościuszki

259

Rozdział 8. Teraźniejszość i przyszłość dziedzictwa lat 1956-1970 w Krakowie. Adaptacja i ochrona

Każdy obiekt ma swoją specyfikę i wymaga odrębnej oceny wartości artystycznej, estetycznej, historycznej czy naukowej.484 Niekoniecznie w kategoriach systematyzacji architektury według stylów. Siegfried Giedion uważał, że style wyodrębnione zostały przez dziewiętnastowiecznych historyków, a : „śledzenie niezależnie od epoki ogniw i powiązań splatających się w tendencje, tworzących tradycje (…) może być ważniejsze niż rozpatrywanie takich zamkniętych, samoistnych pojęć, jak styl.”485 Wielka jest również różnorodność możliwości podejścia do tej kwestii.486 Jedna jest jednak cecha wspólna: na naszych oczach znikają pamiątki czyli zabytki z niedawnej historii, historii drugiej połowy XX wieku, w szczególności te z lat 1956-1970 czyli lat powojennego modernizmu. Znikają czy to poprzez ich wyburzanie, czy to przez przekształcanie w takim stopniu, iż zatracają swoje cechy indywidualne, czy też poprzez wspomnianą już w rozdziale 3, powszechnie znaną termoizolację, pod którą giną charakterystyczne detale i podziały. Interpretowanie zmusza do myślenia, przez co prowadzi do zrozumienia, docenienia i ochrony dziedzictwa, które jest dobrem wspólnym i łączy społeczności. Interpretacja jako narzędzie jest pojęciem szerokim i może być stosowana dla zrozumienia historii, a w tym dziedzictwa architektonicznego. Będzie zatem działaniem korzystnym przy adaptacji obiektu w zmieniających się uwarunkowaniach, wraz z upływem czasu. Theodor Lipps, twórca teorii empatii zauważał, że siłą oddziaływania dzieła sztuki jest jego wartość wzruszeniowa, oddziaływanie.487 Również w czasach dzisiejszych, kiedy istnieje pewien kryzys piękna w architekturze jego znaczenie dla ładu przestrzennego, wpływ na przestrzeń publiczną powinien być szczególnie użyteczny i pożądany. A architektura jest sztuką i obcowanie z brzydotą znieczula na to co wartościowe oraz na to czym powinniśmy się opiekować i zajmować.

484 Szerzej [w:] Kadłuczka Andrzej, Ochrona zabytków architektury, Tom I, Zarys doktryn i teorii, Kraków 2000, s.5. 485 [Za:] Strachocki Jan, „Space, time and architecture” – Przestrzeń, czas i architektura, „Architektura” nr 6/140 czerwiec 1959, s.281. 486 Freeman Tilden, uznawany z „ojca” idei interpretacji, w tekście Interpreting Our Heritage („Interpretując nasze dziedzictwo”) z 1957 roku, zapisał słynne już stwierdzenie:”Through interpretation, understanding; through understanding, appreciation; through appreciation, protection.” (Przez interpretację do zrozumienia; przez zrozumienie, docenienie; przez docenienie, ochrona). 487 [W:] Kuczyńska Alicja, Piękno. Mit i rzeczywistość, Warszawa 1977, s.72.

261

O statusie dóbr kultury współczesnej ostatnio mówi się więcej. Jak ważna jest to tematyka, świadczą coraz liczniejsze wypowiedzi na łamach prasy i na konferencjach naukowych. Niestety często wypowiedzi te padają dopiero w kontekście burzonych lub „przekształcanych”, często znamienitych przykładów polskiej, powojennej myśli architektonicznej i konstrukcyjnej. Z pewnością istnieje potrzeba metodologicznych badań lub dokumentacji czy też tworzenia „list”, dzięki czemu obiekty mogły by trafiać do ewidencji, rejestru zabytków lub do zapisów planów miejscowych. Jeśli bowiem znajdą się na takich „listach” to przynajmniej będzie szansa na ich zidentyfikowanie i zachowanie dla przyszłych pokoleń, dla celów badawczych, poznawczych i wzruszeniowych. Władysław Tatarkiewicz twierdził, że zabytkiem architektury zostają również te budowle czy zespoły, które „(…) sławy swej nie mogą wylegitymować harmonią formy, lecz raczej urokiem kojarzeń i przypomnień.” 488 Kolejnym problemem jest brak pełnej dokumentacji i inwentaryzacji obiektów powojennego modernizmu. Pewne działania czynił w tym zakresie Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków (obecnie: Narodowy Instytut Dziedzictwa), ale są one niewystarczające i zbyt powolne. Budynki z lat 1956-1970 zlokalizowane są z reguły w atrakcyjnych miejscach i przez to ulegają ciągłej i postępującej dewastacji poprzez wyburzenia lub całkowitą przebudowę zwaną niekiedy „modernizacją”. Istnieje realne niebezpieczeństwo, przy braku zrelatywizowania podejścia do upływu czasu, zaistnienia sytuacji, w której nie zostaną zachowane dla przyszłych pokoleń budowle architektoniczne i inżynierskie będące świadectwem minionych pokoleń i uwarunkowań, w których te obiekty powstawały, i funkcjonowały, w tym w szczególności te pochodzące z lat 1956-1970. Pustka taka świadczyć będzie o swoistym barbarzyństwie naszych czasów, tj. braku poszanowania kultury przez nas i nam współczesnych, dających temu przyzwolenie. Przykładowo, w Krakowie, w Podgórzu i na Zabłociu praktycznie, może z pewnymi wyjątkami, nie zachowały się obiekty post-przemysłowe powojennego modernizmu, tak charakterystyczne kiedyś dla tej części miasta.489 W znaczeniu dla waloryzacji współczesnej architektury i przy obecnej koncepcji idei zrównoważonego rozwoju i ochrony dziedzictwa kulturowego szczególnie ważna jest integralność i wiarygodność pokazująca ciągłość. Przeżycie estetyczne i historyczne związane z poznaniem, jest także prawem, ale i obowiązkiem wobec współczesnego dziedzictwa.490 Poza problemami mentalnymi związanymi z negatywną postawą wobec czasów, w jakich obiekty z 2 połowy XX wieku powstawały i w ogóle niską oceną zasobu czyli tego co wówczas zrobiono, poważnym problemem jest stan Tatarkiewicz Władysław, Skupienie i marzenie, Kraków 1951, s.66. Jak np. zabudowania fabryki kosmetyków „Florina” przy ul.Fabrycznej 20, gdzie można jeszcze zobaczyć plenerowe rzeźby oraz mozaiki na zewnątrz i wewnątrz budynku administracyjnego. [il.4.1, 4.2a, 4.2b] 490 [W:] Biuletyn ICOMOS, Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury, Vademecum Konserwatora Zabytków, oprac. Krzysztof Pawłowski, Warszawa 2000. 488 489

262

techniczny budynków i budowli oraz możliwość adaptowalności do współczesnych funkcji. Zmieniły się w międzyczasie materiały i technologie. Zmieniły się również oczekiwania wobec miejsc i wybudowanych tam obiektów oraz granice ingerencji i przyzwolenia dla zmiany funkcji. Obowiązująca ustawa o zabytkach mówi o dobrach kultury współczesnej i o tym co jest – może być uważane za dziedzictwo, w tym dotyczy to obiektów i budowli stanowiących świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia jeśli cechuje je wysoka wartość artystyczna lub historyczna.491 Ta sama ustawa mówi jakie mogą być instrumenty ochrony. Również zapisy ustawy o planowaniu przestrzennym492 odnoszą się do budynków, wnętrz i detali. Tym samym bez dobrej woli właścicieli lub zarządców budynków i wnętrz urbanistycznych nie można zachować dla przyszłych pokoleń wielu wartościowych realizacji, ponieważ ciągle jeszcze prawo jest słabe. Widoczne jest to również w zmieniającym się, aczkolwiek niestety powoli, podejściu do przekształcania elewacji i „zdobienia” reklamami, czego świadectwem jest Ustawa krajobrazowa oraz związana z nią tzw. uchwała reklamowa.493 Tematyka ta, w kontekście komercjalizacji i globalizacji, poruszana była także na I Kongresie Konserwatorów Zabytków.494 Lata transformacji ustrojowej, wzrostu wpływu ekonomii oraz globalizacji uwidoczniły się wyraźnie w obiektach architektonicznych, a w tej grupie, szczególnie w budynkach z lat 60. XX wieku.495 Dość często łączy się to z przebudową lub adaptacją obiektów bez zachowania elementów projektu pierwotnego. Brak niestety skutecznej ochrony prawnej i świadomości społecznej inwestorów co do wartości „dodanej” posiadanych nieruchomości, stąd mają miejsce nie zawsze konieczne wyburzenia i przebudowy, bez wspomnianej już kontynuacji czy poszanowania praw autorskich, a także 491 Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. z 2003r Dz. U. 2003 Nr 162 poz. 1568 z późniejszymi zmianami, Dz. U. z 2018 r. poz. 2067, 2245. 492 Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2018 poz. 1945 493 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, Dz.U. 2015 poz. 774. 494 I Kongres Konserwatorów Zabytków miał miejsce w Warszawie w 2005 roku i odbywał się pod hasłem „Ochrona zabytków we współczesnej Polsce w obliczu globalizacji.” Szerzej [w:] „Wiadomości Konserwatorskie” nr 18/2005 oraz [w:] Włodarczyk M., Obiekty architektoniczne a komercja ostatnich lat transformacji, ibidem, s.88-89; W dniach 6-10 października w Warszawie i Krakowie odbył się II Kongres Konserwatorów Polskich, szerzej: http://www.skz.pl/ii-kongres-konserwator%C3%B3wpolskich. 495 Szczególny wpływ na to zjawisko miały w tym przypadku również zmieniające się wymagania, takie jak np.: zmiana wymagań jakościowych, funkcjonalnych i technicznych. Z uwagi na uwarunkowania ówczesnego okresu są one obecnie często zdekapitalizowane technicznie lub nie spełniają norm. Także nie bez znaczenia jest obniżenie poziomu estetycznego i wyczulenia społeczeństwa na piękno oraz brak potrzeby obcowania z obiektami architektury i sztuki minionego okresu, na co duży wpływ mają również tzw. mass-media oraz napływ tanich i łatwo dostępnych materiałów wykończeniowych o dyskusyjnej estetyce, którą odnaleźć można np. w przesadnej dekoracyjności, co można traktować jako reakcję na ubogość lat 80. XX wieku, za związanych z pewnym „zachłyśnięciem się” kolorem i zdobnictwem. Powszechna stała się, za przyzwoleniem społecznym, dominacja niewłaściwie pojmowanej własności, kiedy stawia się niejednokrotnie indywidualną postawę-prywatę, nie zawsze odpowiednio świadomego i przygotowanego inwestora prywatnego lub publicznego, ponad dobro i interes wspólny, w tym ponad wspólną przestrzeń publiczną.

263

używania budynków jako jedynie swoistych wieszaków na reklamy lub "przyozdabianie" ich urządzeniami technicznymi. Tym bardziej współczesne podejście różnych instytucji kultury i nauki w sposobie odnoszenia się do działań, wobec dziedzictwa kulturowego i architektonicznego, wymaga szczególnej uwagi. I po raz kolejny można powiedzieć, że problem ten był już zauważany w czasie odwilżowego modernizmu powojennego, nie tylko w Polsce.496 W dotychczasowym działaniu wobec architektury współczesnej, myślenie ukierunkowane było głównie na tworzeniu wspomnianych w poprzednim rozdziale tzw. „list zabytków współczesnych” czy „list dziedzictwa kulturowego”.497 Przy tworzeniu tych list problemem najpoważniejszym było znalezienie sposobu waloryzacji, czy jak to jest określane obecnie: wartościowania spuścizny architektury po 1945 roku, a w szczególności architektury powstałej po okresie socrealizmu, w latach 1956-1970. Trudność sprowadzała się w szczególności do wyodrębnienia pewnych cech indywidualnych, które pozwoliły by wyróżniać obiekty „pokazujące” i „przekazujące” wartości kulturowe charakterystyczne dla danego okresu lub twórców. W różnych ośrodkach, w kraju, powstały „listy obiektów”, które powinny w sposób szczególny podlegać ochronie i konserwacji.498 W granicach miasta Krakowa istnieją obiekty architektoniczne i przestrzenie z okresu modernizmu powojennego będące dobrami kultury współczesnej, a w wielu środowiskach, w tym architektonicznym i konserwatorskim, prowadzone są działania na rzecz ich dokumentowania i ochrony. Trudności nastręcza konieczność określenia zakresu kryteriów dla wyboru dóbr kultury współczesnej, które mogły by być uznane za zabytek499 i dla których to mogą być tworzone, wspomniane już, tzw. listy, je wyszczególniające i katalogujące. Stworzona w Krakowie „lista” dziedzictwa architektonicznego500 może być pomocna władzom konserwatorskim i przy tworzeniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.501 Ponadto ostatnia nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami502 wzmocniła sposoby ochrony dóbr kultury współczesnej.

Bruno Zevi sugerował wówczas aby: „(…) wszystkie napisane dotąd książki na temat historii architektury i problemów jej rozwoju poddać następującej próbie: Pomiędzy rozdziały o charakterze archeologiczno-historycznym wstawcie rozdział o architekturze współczesnej i skontrolujcie, czy kryteria krytyczno-informacyjne mają jeszcze jakąś wartość. Natomiast pomiędzy rozdziały traktujące o architekturze nowoczesnej wstawcie rozdziały o architekturze przeszłości(…).” [za:] Maderski Jan, Jak patrzeć …, op.cit., s.245-246. 497 Szerzej, m.in. [w:] Włodarczyk Małgorzata, Rejestr zabytków …, op.cit., s.86-90. 498 Przykładowo w Krakowie; zob. przypis 5, rodz.1. Listy zostały też utworzone m.in. w Warszawie (była to pierwsza lista w Polsce, powstała w roku 2008), Wrocławiu, Poznaniu, Łodzi. 499 Lewicki Jakub, Ochrona architektury z 2 połowy XX wieku w Polsce. Teoria i praktyka konserwatorska, [w:] Zabytki drugiej połowy XX wieku – waloryzacja, ochrona, konserwacja, red.: Szmygin B., Haspel J., Warszawa-Berlin, 2010, s.152. Zdaniem Jakuba Lewickiego zakres kryteriów dotyczących dóbr kultury współczesnej jest szerszy i ogólniejszy, a także nie pokrywa się ze zdefiniowaniem wartości zabytku. 500 Obejmuje ona szerszy okres czasu, tj. lata 1956-2000. 501 Ustawa o planowaniu ... op.cit., passim. 502 Ustawa o ochronie ... op.cit., w Art.1 ust.1 pkt5 mówi, iż w gminnej ewidencji zabytków powinny być ujęte zabytki nieruchome wpisane do rejestru, zabytki znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji 496

264

Pomocna w nowoczesnym konserwatorstwie może być również idea związana z rewitalizacją, w ramach sieci miast dziedzictwa europejskiego.503 Szczególnie w kontekście Rekomendacji UNESCO w sprawie Historycznego Krajobrazu Miejskiego.504 Należy zwrócić uwagę także na możliwość wykorzystywania środków unijnych, tak przez osoby prywatne jak i instytucjonalne, dla umożliwienia zachowania architektury powstałej w drugiej połowie XX wieku.505 Jest to obecnie stosowane przy obiektach z wcześniejszego okresu i być może tu jest szansa dla ratowania zabytków architektury współczesnej, a w szczególności elewacji i detalu, czy wnętrz będących wizytówką budynków oraz dla dbałości o przestrzeń publiczną. Przy czym również: „Chodzi o to, byśmy zamiast niszczyć zabytki źle przystosowując je do współczesnego życia, umieli tworzyć takie warunki, kiedy życie rozwija się dzięki zabytkom i wokół nich, a nie ich kosztem.”506 Wielu konserwatorów zauważa już, zgodnie z utrwaloną od pewnego czasu na świecie tendencją do rozszerzania pola ochrony, potrzebę traktowania obiektów-dzieł architektury współczesnej, w tym architektury z lat 60. XX wieku, jako dobra kultury i części krajobrazu kulturowego. Wracając do wątku możliwości prawnej ochrony należy jednak pamiętać, że nawet najlepsza delegacja ustawowa pozostanie jedynie martwym zapisem, jeśli nie będzie woli do jej realizacji lub będzie to czynione nieumiejętnie czy przesadnie, bez uwzględniania realiów i kultury dnia dzisiejszego. Architektura jest sztuką instynktu i intuicji,507 stąd też potrzeba określenia granic ingerencji. Potomność oceni słuszność podjętych decyzji, ale dopóki czytelny jest przekaz współistnienia tego co przeszłe, a tego co nowe, dopóty nie ma obaw. Jak pisał Władysław Tatarkiewicz: „Akt tworzenia trwa: świat przestałby istnieć, jeśli Bóg przestałby go tworzyć. Utrzymywanie bytu ’conservatio’ – to także tworzenie – ‘cratio’.”508

zabytków oraz inne wyznaczone przez władze samorządowe w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. 503 [Za:] Pawłowski Krzysztof, Wprowadzenie, [w:] Modele rewitalizacji i ich zastosowanie w miastach dziedzictwa europejskiego, Praca zbiorowa, Materiały z Międzynarodowej Konferencji Pro-Revita, s.15, Łódź 2008 . 504 Przyjęta 10 listopada 2011 roku w Paryżu, na 36 Sesji Plenarnej, jako Rezolucja nr 41. 505 Pawłowski K., Wprowadzenie…., passim. 506 Rouba Bogumiła J., Teoria w praktyce polskiej ochrony, konserwacji i restauracji dziedzictwa kultury, [w:] Współczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, Warszawa-Lublin 2008, s.119. 507 Piotr Biegański zauważa ponadto: „Można także przyjąć, że celem i istotą sztuki jest zdolność stworzenia przez artystę zamkniętego w sobie świata. Wówczas mamy do czynienia z dziełem sztuki.”, [w:] Biegański Piotr, Architektura. Sztuka kształtowania przestrzeni, Warszawa 1974, s.5. 508 Władysław Tatarkiewicz, Dzieje …, op.cit., s.308. Kontynuując cytowaną wypowiedź można ją uzupełnić: „Twórczość artysty jest pojmowana raczej w sensie ‘poiesis’ czyli w niczym nie skrępowanej produkcji; choć kiedy indziej także na podobieństwo ‘demiurgii’, czyli budowania, planowanego realizowania koncepcji.”

265

W przeciągu ostatnich lat obiekty i zespoły uznawane za zabytkowe lub dobro kultury współczesnej stały się przedmiotem badań, ochrony i działań konserwatorskich. Przyniosły także przejście do ochrony krajobrazu kulturowego jako całości, a nie tylko pojedynczego zabytku. Jednak z uwagi na liberalizację podejścia do przestrzeni publicznej miasta mamy ciągle do czynienia z kryzysem ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym, w szczególności tego związanego z przedmiotowym modernizmem powojennym lat 1956-1970. Jednocześnie coraz bardziej się przyjmuje i rozwija pojęcie zrównoważonej konserwacji, w miejsce popularnej dotąd rewitalizacji i rewaloryzacji. Wymaga ono interdyscyplinarności w działaniu i jest bardziej nowym podejściem niż teorią konserwacji. Niestety, w dotychczasowej praktyce, działania wobec obiektów modernizmu powojennego lat 1956-1970 podejmowane są w sposób mało pozytywny, ale są też działania inwestorów, które mają na uwadze poszanowanie dobra kultury jakim jest obiekt architektoniczny pochodzący z tego okresu. Przykłady jednej i drugiej postawy wobec architektury powojennego modernizmu w Krakowie przedstawione były w rozdziale 6. Szczególną uwagę należy przy tym zwrócić na to, iż według wypowiedzi wielu inwestorów dbałość o przywrócenie jakości i walorów estetycznych budynku, bez zmiany jego wyrazu pierwotnego, nie zwiększa wyraźnie nakładów finansowych. Świadczy to także o wspomnianej już, rosnącej świadomości społecznej i wrażliwości estetycznej. Zmiany zachodzące w mieście i jego obiektach architektonicznych powinny być oparte na szukaniu kompromisu i harmonii pomiędzy rachunkiem ekonomicznym, a zintegrowanym podejściem do dziedzictwa architektonicznego. Nawet w dobie globalizacji dziedzictwo kultury staje się atrakcyjnym zasobem i wartością dodaną, więc nie powinno być konfliktu pomiędzy nim, a rozwojem. Adaptacja jest sztuką interpretacji projektu pierwotnego do nowych funkcji, przeszłości do teraźniejszości, dla zachowania dziedzictwa na przyszłość. W sposób możliwie uczciwy oraz połączony z kulturą i taktem, z uwagi na to że: „Nic bowiem wymowniej nie świadczy o trwałości dzieł ludzkich i cywilizacji niż spotykany nagle i nieopisany w przewodnikach renesansowy dom zbudowany na rzymskich fundamentach z romańską rzeźbą nad portalem.” 509 Dziedzictwo architektoniczne jest jednym z najtrwalszych świadectw kultury danej społeczności i jej historii, a przyzwolenie na jego dewastację i wymazanie z pamięci źle świadczy o tym społeczeństwie.510 Nie jest to w dzisiejszej dobie problem tylko w naszym kraju. Powszechna globalizacja spłyca wartości, ale jednocześnie budzi się Herbert Z., Barbarzyńca …, op.cit. s.41. Mówi o tym również Karta Kraków 2000: „Każda wspólnota, poprzez swoją zbiorową pamięć i świadomość przeszłości jest odpowiedzialna za identyfikację oraz zarządzanie swym własnym dziedzictwem.” [W:] Dziedzictwo kulturowe …, op.cit., s.189. Karta Krakowska to dokument z 2000 roku podpisany w Krakowie na zamknięcie Międzynarodowej Konferencji Konserwatorskiej pn. ”Dziedzictwo Kulturowe fundamentem rozwoju cywilizacji”.

509 510

266

już potrzeba indywidualizowania i świadectw tożsamości.511 Widoczne to jest także wobec architektury lat 60. XX wieku przy okazji społecznego i prasowego zaangażowania w ochronę tych obiektów. Przez ochronę nie należy rozumieć ścisłej konserwacji, tylko zachowanie urbanistycznych i architektonicznych wartości.512 Także poprzez zachowanie detalu, kompozycji otoczenia i zieleni oraz jakości przestrzeni publicznej i elementów twórczości artystycznej. Oczywiście podświadomie oddziałuje podejście „starożytnicze”: znaczeniowe, reliktowe i pamiątkowe, zgodnie zresztą z tzw. kulturą zachodu, w kręgu której jesteśmy. Umberto Eco w swoich rozważaniach nad pięknem i brzydotą również stosował tę zasadę, zauważając, iż: „(...) wspólną cechą w ujęciu piękna i brzydoty jest ta, że w obu przypadkach winniśmy odwoływać się tylko do kultury zachodniej”. 513 W historii sztuki, w tym architektury, szczególnie akcentowane jest w krajach kultury zachodu podejście ikonograficzne i kontekstualne przy odbiorze dzieła. Zatem w myśl tej ideologii budowla musi oczywiście nabrać tych pewnych cech znaczeniowych, aby uznana została za dzieło, w innym przypadku uznawana jest za zwykłą realizację, i jako taka niesłusznie pozbawiana wartości emocjonalnej i historycznej. Los ten spotka właśnie m.in. architekturę polskiego powojennego modernizmu lat 1956-1970, a przykładów jest wiele. Obiekty z tego okresu funkcjonują w świadomości większości odbiorców jako istniejące, a nie przeszłe i przyszłe. Oryginalność tych obiektów, które są przecież swoistym komentarzem dla czasów sobie współczesnych, jest obecnie gubiona na rzecz powszechnej brzydoty i pospolitości. Kompozycja architektonicznourbanistyczna też ulega wpływom nacisku ekonomicznego i wtedy najczęściej zamiera sztuka kształtowania przestrzeni. Cytując Kartę Krakowską: „Każda interwencja wiąże się z decyzjami, wyborem i odpowiedzialnością związaną z całością dziedzictwa, a także z tymi częściami, które dziś mogą nie mieć szczególnego znaczenia, ale które mogą nabrać go w przyszłości.”514 Obecna ochrona dziedzictwa architektonicznego, nie tylko modernizmu powojennego, ciągle jeszcze jest statycznym modelem. Nie ma współczesnego dynamizmu, który uwzględniałby nowoczesną opiekę wiążącą się nie tylko z fizycznym zachowywaniem substancji lub jego rekonstrukcją, ale również z potrzebą interpretacji obiektu i wpływu ekonomii oraz uwarunkowań środowiska społecznego i naturalnego w ramach zrównoważonej konserwacji. Jest bowiem głównie tylko ochroną, a nie opieką.

W miesiącu wrześniu 2011 roku, we Wrocławiu, miał miejsce Europejski Kongres Kultury, którego tematy dotyczył tych właśnie kwestii. 512 Również [w:] Włodarczyk M., Współczesna myśl architektoniczna w adaptacji obiektu zabytkowego czyli charakterystyka optymalnej ingerencji dla potrzeb nowej funkcji, [w:] Zabytki drugiej połowy…, op.cit., passim. 513 Eco Umberto (redakcja), Historia Piękna, Poznań 2006. Cytat: Eco Umberto (redakcja), Historia Brzydoty, Poznań 2007, s.8. 514 Dziedzictwo kulturowe…, op.cit., s.189. 511

267

Wymaga to silniejszego skupienia uwagi środowiska konserwatorskiego na kilku zdarzeniach w sferze architektonicznej. Pierwszym z nich jest publikacja „Architektura a jakość życia” dotycząca jakości życia515 związanego z architekturą. Napisano w niej między innymi o tym, że należy dbać, aby kolejne programy Unii Europejskiej uwzględniały tak istotną kwestię, jak dziedzictwo architektoniczne, w tym współczesne, i w ramach tego zawierały one innowacyjne podejście do architektury. Drugim może być „Polska polityka Architektoniczna”,516 w której uwzględnione są również sprawy związane ze spuścizną architektoniczną. Gdyby wzorem wielu państw europejskich jego zapisy wprowadzono do porządku prawnego w Polsce, byłby to dokument prawny zobowiązujący do ochrony dziedzictwa kulturowego. Ponadto Polska jest jedynym krajem w Europie, który nie ma Polityki Kulturalnej Budowania (z niem. KulturBauPolitik/ Bau Kultur Politik) przyjętej przez Rząd. Tożsamość obiektu architektonicznego może być rozumiana jako możliwość identyfikowania i rozpoznawania tego obiektu przez odbiorcę. W latach modernizmu powojennego lat 60. XX wieku szczególnie podkreślano, że architektura najlepiej odzwierciedla epokę, w której powstaje. Jest bowiem sztuką związaną ze wszystkimi dziedzinami życia i sztuki dla tej epoki charakterystycznymi, również między innymi takimi jak nauka, socjologia, ekonomia czy etnologia. Dzięki właściwym sobie cechom charakterystycznym wywodzącym się z danego okresu stylistycznego zachowuje ona swoją rozróżnialność niezależnie od stanu zachowania substancji czy wypełnienia mimetyczną treścią. Tak więc mimo upływu czasu w cyklu życia budowli i obiektów nie muszą one tracić swojej pierwotnej tożsamości, jeśli adaptacja nie zatrze całkowicie śladów przywołujących historyczną rzeczywistość społeczną pochodzącą z poszczególnych okresów życia tych budowli.517 Ważne aby pozostały świadectwa nie tylko twórczej, ale i mądrej kontynuacji, która będzie miała wpływ na ich przekształcanie. W ostatnich dekadach zmienia się w sposób widoczny podejście do spuścizny architektonicznej. Zgodnie z duchem Karty Weneckiej518 ważna jest użyteczność społeczna obiektów i miejsc zabytkowych, bo tylko wtedy wartościowe obiekty architektoniczne mają szansę przetrwania. Nie chodzi tu jednak tylko o komercyjny wymiar dziedzictwa, ale również o wymiar duchowy i kulturowy, związany z tożsamością danej społeczności, która to społeczność może się wokół niej integrować. A z kolei architektura współczesna interpretuje wtedy sposób życia 515 Architektura a jakość życia, ACE-IARP, Warszawa 2005. Publikacja Rady Architektów Europy, w której mówi się między innymi o kulturowych aspektach zrównoważonego rozwoju, w tym o aspektach kulturowych związanych z dziedzictwem. 516 Por. przypis 223. Niestety zapisy tego dokumentu nie zostały jeszcze implementowane do polskiego porządku prawnego. 517 W Karcie Krakowskiej z 2000 roku zapisano, również iż: „ (..) poszczególne składniki dziedzictwa są postrzegane jako nośniki wielu wartości, które mogą zmieniać się w czasie.” [w:] Dziedzictwo kulturowe…, op.cit. s.189. 518 Karta Wenecka z 1964 roku zwraca uwagę na świadomość społeczną wobec „obszarów dynamicznego bytu dziedzictwa”. Dostępna, tak jak i inne Karty, na stronie Narodowego Instytutu Dziedzictwa: www.nid.pl.

268

właściwy epoce, we właściwym czasoprzestrzennym wymiarze. Ta wczorajsza architektura jest świadectwem historii, kultury, rozwoju i przemian. Jest jednocześnie trwałym przykładem związków przeszłości z teraźniejszością. Nie wszystko co powstało w architekturze „przed dzisiaj” można uważać za tzw. pamiątkę czyli zabytek, spuściznę. Nie należy jednak przyjmować konkretnej cezury dla określenia czy coś możemy uważać za zabytek. Nie tylko w Polsce zmieniło się podejście do teorii konserwacji – ochrony zabytków. Coraz częściej mówi się o rewitalizacji, a nie tylko o konserwacji. Pojęcie stało się szersze i dotyczy również obiektów zrealizowanych stosunkowo niedawno, a które noszą cechy świadectwa czasów, w których powstały, stając się często swoistymi symbolami miejsca. Wyróżnikami – znacznikami. Co więcej zalecane jest m.in. przez ICOMOS i UNESCO myślenie w kategoriach zrównoważonego podejścia do dziedzictwa kultury obejmującego dziedzictwo materialne i niematerialne. W Polsce, zgodnie z obowiązującą ustawą o ochronie zabytków, za zabytkowy czyli godny zachowania lub upamiętnienia można uznać każdy obiekt, nawet współczesny, który nosi cechy szczególnie wartościowe dla czasu w którym powstał lub posiada wartości „sentymentalne”. Niezależnie od tego czy jest wpisany do rejestru zabytków czy nie. Podobnie zapisano we wspomnianej już Karcie Krakowskiej, przywołując dziedzictwo architektoniczne, miejskie i krajobrazowe.519 Rodzi się tu zatem pytanie jakie kryteria powinny być przyjmowane dla oceny i czy w ogóle tworzenie kryteriów, tak jak i coraz to nowych teorii ma sens. Można poszukiwać teorii, ale teorie nie zastąpią myślenia o potrzebie takiego definiowania przestrzeni architektonicznej, aby to co powstało jako przejaw, realizacja pewnej myśli – kompozycji, rozważań i rozwiązań – funkcjonowało trwale w świadomości, także jako potrzeba kontynuacji spójnej całości, gdyż zaburzenie tej spójności powoduje okaleczenie obiektu. Dobre kontynuowanie podczas adaptacji, modernizacji czy rozbudowy nie zmieni wtedy formalnego założenia pierwotnego. Charakterystyczne cechy z przeszłości pozostaną, ale powstanie nowy wymiar współczesności, będący przejawem interpretacji naszego czasu wobec przeszłego. Architekturę odczuwamy bowiem jako porządek i charakter w przestrzeni czasu. Przestrzeń ukształtowaną przez architekturę również w ramach tej „dobrej kontynuacji” poznajemy i zapamiętujemy jako doznanie estetyczne, subiektywne, które nie traci swojego specyficznego rysu projektu pierwotnego mimo zmian w czasie, mimo pewnego „zacierania”, przy tworzeniu nowego „środowiska” dla percepcji związanej z adaptacją czy modernizacją i przekształceniami. Pojęcie tożsamości w odniesieniu do architektury nie jest możliwe do zastosowania wprost. Architektoniczny obiekt czy przestrzeń są wypadkową i składową wielu 519„Dziedzictwo

architektoniczne, miejskie i krajobrazowe oraz zabytków ruchomych są wynikiem identyfikacji związanej z różnymi momentami w historii i różnymi kontekstami społeczno-kulturowymi.” [w:] Dziedzictwo kulturowe…, op.cit. s.189.

269

czynników, i ludzkich postaw oraz zmienności w czasie, a samo pojęcie tożsamości ma wiele znaczeń.520 Od socjologicznych, poprzez kulturowe, po matematyczne. Pojęcie to rozszerza się zresztą ciągle. I tak jak rozwija się modne obecnie określenie „zrównoważony rozwój”, wywodzące się z ochrony środowiska, tak może należałoby jako adekwatne do architektury stosować pojęcie „zrównoważonej tożsamości” czyli współcześnie pojmowanej możliwości trwałości architektury w czasie. Przeszłość dzieje się także dzisiaj. To co powstaje w architekturze w dniu dzisiejszym, jutro jest już „wczoraj” ale jednocześnie to co wczorajsze dzieje się „dzisiaj”. Tak w życiu, jak i w architekturze jeden czas oddziałuje na drugi na różnych polach i w różnych wymiarach, w tym czasowych, estetycznych, emocjonalnych, ekonomicznych, społecznych. Dzięki temu wczorajsza architektura dziejąca się dzisiaj rozwija się ku przyszłości. Twórcza kontynuacja jest możliwa, ale powinna być zawsze w kontekście tego, że wczorajsza architektura jest także dzisiejszą architekturą. Teoria o dobrej kontynuacji w architekturze opracowana przez Jerzego Żórawskiego521 podpowiada, iż można kontynuować dzieło nie niszcząc go, a twórczo rozwijając. Zatem: dodawać, a nie burzyć pamiętając przy tym o generalnej wytycznej formy. W ten sposób właśnie wczorajsza architektura ciągle może stawać się dzisiejszą, dzisiejsza wczorajszą, wczorajsza dzisiejszą, itd.. Jak napisał Christian Norberg-Schulz: „Architektura to żyjąca rzeczywistość”.522 Architektura współczesna w historycznym – nie tylko dawnym – kontekście powinna wynikać z inwencji twórczej, wyobraźni, nauki, odwagi i wiary jak zapisano w przedmowie polskiego wydania Karty Ateńskiej z 1941 roku. I co jest nadal aktualne. Zgodnie z obecną tendencją zabytek to dziedzictwo kultury, a rewitalizacja zastąpiła konserwację dla nadawania współczesnych wartości użytkowych. W najnowszych działaniach konserwatorskich na świecie odchodzi się od modelu jednostkowegoprzedmiotowego i statycznego. Najmocniej zaznacza się tendencja do kreowania i lansowania idei zrównoważonej ochrony środowiska kulturowego jako całości dziedzictwa kulturowego. Tak materialnego, jak i niematerialnego. W tym też mieści się zrównoważone podejście konserwatorskie do tak rozumianego, dynamicznego dziedzictwa. Nie ma więc tu rozdzielenia krajobrazu od architektury: przeszłej, teraźniejszej i przyszłej. Architektura pozostaje przy tym, na przestrzeni wieków, najtrwalszym przejawem materialnej działalności człowieka. Jaka jest zatem współczesna myśl architektoniczna dotyczącą działania wobec historycznego dziedzictwa albo raczej jaka powinna być? Odpowiedź wydaje się być oczywista. Po prostu współczesna, ale nie niwecząca lecz dodająca wartości, które kontynuują jej znaczenie. Jak zauważył blisko sto lat temu Stanisław Pieńkowski: Słowniki języka polskiego podają mi.in.: identyczność; świadomość osobowości i innych cech; identyfikowanie, poczucie więzi, przynależności; mat. jednokładność. Etymologicznie wywodzi się od: toż samo=to samo. 521 Żórawski Juliusz, O budowie …, op.cit., passim. 522 Norberg-Schulz Christian, Znaczenie w architekturze Zachodu, Warszawa 1999, s.5. 520

270

„Ogromna większość narodu żyje poza sferą działania innych sztuk (...). Ale poza sferą działania architektury można żyć tylko na pustyni”.523

523 Pieńkowski Stanisław, Patos i etos w architekturze, 1916, s.96 [za:] Leśniakowska Marta, Co to jest architektura, Warszawa 1966, s.5.

271

Rozdział 9. Podsumowanie

W badaniach dotyczących dziedzictwa kulturowego od pewnego czasu zaczyna być dość szeroko dyskutowane pojęcie pamięci, w jego różnych aspektach i rozumieniu tego pojęcia oraz kultury pamięci. W coraz liczniejszej literaturze przedmiotu nie zawsze uważnie podchodzi się do, cyt.: "rozumienia pamięci w czasie jako uczestnika czwartego wymiaru. Do dziedzictwa architektonicznego odnosić się może wiele dyscyplin zajmujących się pamięcią, jednak stosunkowo rzadko wymienia się architekturę i ‘zabytkoznawstwo’ w ich gronie”.524 Materialne i niematerialne dziedzictwo architektoniczne jest związane ściśle z dziedzictwem narodowym, w odróżnieniu od badań nad pamięcią i jej oddziaływaniem w płynnej, globalnej przestrzeni pamięciowej.525 W architekturze szczególne znaczenie ma interpretacja miejsc pamięci w ochronie dziedzictwa. Często przy tym przywoływane jest wtedy podejście Pierre’a Nora do znaczenia pamięci dla narodowej tożsamości i szacunku dla własnej kultury, niezależnie od czynników zewnętrznych i historycznych zmian. Przy takim podejściu dziedzictwo architektoniczne powojennego modernizmu powinno zajmować właściwe jemu miejsce. Nie powinno być zatem traktowane jako niechciane dziedzictwo, jak piszą o nim niektórzy autorzy, ale jako historyczne dziedzictwo kultury – kulturę pamięci – świadectwo pewnych czasów, z tym wszystkim co było w nich dobre w architekturze, urbanistyce i sztuce, również w kontekście dziedzictwa powojennego modernizmu. Pamięć polityczna często wiązana jest tu niestety z niedobrymi konotacjami ale nie powinna przesłaniać świadomości tego, że w tych trudnych czasach i ubogich ekonomicznie warunkach powstawały znakomite świadectwa naszej kultury architektonicznej, plastycznej i konstrukcyjnej. Pierre Nora podnosi, że: „(...) społeczeństwo znajduje się na etapie przejściowym, gdy dochodzi do zerwania związku z żywa przeszłością, która byłaby charakterystyczna dla danej grupy i narodu oraz kształtowałaby tożsamość. (...)każdy człowiek sam dokonuje selekcji z wielu oferowanych miejsc pamięci. Ich mnogość nie zezwala na hierarchizację, nie konfiguruje wspólnej narracji ani nie strukturyzuje znaczeń." 526

Erll Astrid, Kultura pamięci, s.7. O czasie jako czwartym wymiarze czasu Romana Ingardena poświecona jest książka: F. Kobiela, Filozofia czasu Romana Ingardena. Wobec sporów o zmienność świata, Kraków 2011. 525 O „kulturze w płynnej nowoczesności” pisze szeroko Zygmunt Bauman w książce Kultura w ..., op. cit., passim. 526 Erll Astrid, Kultura…, op. cit., s. 46. 524

273

Jego spostrzeżenia dla sytuowania „czegoś” w pamięci czyli znalezienia w jednym z trzech wymiarów tej pamięci: materialnym, funkcjonalnym i symbolicznym527 nasuwają skojarzenia z czynnikami, które są niezbędne dla możliwości zachowania obiektu architektonicznego w dobrej kondycji. Czynniki te to trzy podstawowe zależności: ekonomiczne, prawne i społeczne. Odwołując się do pamięci i miejsc pamięci w architekturze można śmiało przyjąć założenie, że historia i pamięć historyczna są związane nierozłącznie z architekturą i jej artefaktami. Oczywiście w każdym okresie historycznym inna będzie perspektywa jej oceny i sposobu „zapamiętywania”. Zaproponowane przez przywołanego już Pierre Nara podejście rozumienia pamięci kulturowej528, początkowo pojmowane tylko jako odnoszące się do historii stało się „modne” w przeciągu ostatnich lat w konserwatorstwie, w tym w odniesieniu się do komentowania dziedzictwa architektonicznego. Szczególnie pojęcie „pamięci kulturowej, jako pamięci zbiorowej wiąże się z pojęciem „dziedzictwa kulturowego” i „krajobrazu kulturowego” w pewnym sensie spajając te dwa pojęcia. Ta ciągła ewolucja pojęć pokazuje jak zmienia się podejście do architektury minionego czasu, w tym architektury współczesnej, od historycznej „pamiątkowości” do socjologicznej „pamięci czasu”. W dużej mierze wpływ na to ma z pewnością globalizacja życia społecznego i gospodarczego, która stworzyła „anonimowych dziedziców”, jak ujmuje to Zygmunt Bauman529. Jednocześnie ta sama globalizacja przyniosła także potrzebę poszukiwania tożsamości i poczucia odrębności kulturowej – narodowej i regionalnej. Można w pewnym sensie dostrzec, że w podejściu do dziedzictwa historia zatoczyła swoiste koło. We współczesnych czasach ”płynnej nowoczesności” pamięć kulturowa, w tym pamięć o naszym dziedzictwie jest zjawiskiem dynamicznym. Nieustannie i coraz szybciej zmienia się podejście do przeszłości, teraźniejszości i przyszłości tego dziedzictwa oraz refleksja nad nimi co do sposobu zachowania z jednej strony, a z drugiej co do rozumienia potrzeby rewitalizacji tego dziedzictwa, czyli nowego życia tej architektury. Pomocna będzie w tym właśnie teraźniejsza pamięć o przeszłości dla kształtowania rozumienia relacji wzajemnej "zabytkowości" i "dziedzictwa". Astrid Erll stwierdza: "Istniejące zabytki tworzą pewien ład idealny stosunku wzajemnego i ład ten zmieniany zostaje przez wprowadzenie w ten układ nowego (...) dzieła sztuki."530 Przed 1956 rokiem nie można mówić w Polsce i w Krakowie czasów PRL-u o współczesnej architekturze dbającej o “utylitarność”, a jedynie o “polityczne idee”. Nowoczesność stała się więc symbolem demokracji i wolności, a także powrotu do modernistycznych idei. W latach 1956-1970 z nadzieją przyjmowano zjawiska: Szerszy opis tych czynników [w:] Ibidem, s. 47. Por. Erll A., Kultura…,op. cit., s. 53; Nora P., Czas pamięci, [w:] „Res Publica Nowa”, Lipiec 2001, s. 37-43. 529 Bauman Z., Globalizacja, passim. 530 Erll. A, Kultura..., op. cit., s. 123. 527 528

274

architektura i urbanizacja po socrealistycznych latach 1949-55, w tym społeczną rolę architekta, oraz znaczenie wiedzy specjalistycznej, przemianę w projektowaniu w biurach i pracę architektów w nich, a także typizację i nowoczesną edukację architektów. Okres izolacji spowodował w Polsce znaczące opóźnienie w rozwoju myśli architektonicznej oraz potencjału technicznego. Stąd naśladowanie atrakcyjnych, nowoczesnych form w stylu zwanym międzynarodowym oraz neoekspresyjnym było niełatwym zadaniem, aczkolwiek takie obiekty powstawały. Charakterystyczną cechą tych obiektów jest współczesna dla lat 1956-1970 i interesująca architektura oraz nowatorskie rozwiązania konstrukcyjne i dopracowany detal. Jednocześnie nowe, uniwersalne prądy wpływały nie tylko na architekturę i budownictwo, ale także na wszystkie kierunki sztuk pięknych. W latach 60. XX wieku oczekiwano jednak szybkiego i taniego budownictwa uprzemysłowionego. Zmierzano do znalezienia najlepszych, typowych rozwiązań o relatywnie niskich kosztach realizacji i eksploatacji dla zastosowania na całym terytorium kraju. Kreatywność architektów została wiec poważnie ograniczana tymi właśnie projektami typowymi. W ten sposób architekturę sprowadzano do budownictwa czyli „sprymityzowanej” wersji architektury, dzięki czemu cała Polska wygląda dziś podobnie, a co nie jest wyłączną zasługą architektów. Jest to raczej zasługa „zjednoczeniowego” systemu budownictwa tych lat.531 Powstaje zatem pytanie czy warunki ekonomiczne i absurdy systemowe ograniczające modernizm powojenny lat 60. XX wieku nie pogrzebały szczytnych ideałów i nie pozostawiły tylko „blokowisk”. Wydaje się, że nie. Blokowiska to „zjawisko”, które pojawiło się dopiero w latach 70.. Można przecież wzorem innych krajów rewitalizować budynki i osiedla np. poprzez łączenie mieszkań, wykonywanie miejsc postojowych w parterach budynków lub jako parkingi podziemne, a zieleń i wspólna przestrzeń publiczna będą dalej służyć wszystkim. Pozostało również wiele przykładów znakomitej architektury i wiele dobrej przestrzeni, więc chyba powojenny modernizm lat 1956-1970 nie był modernizmem powierzchownym, i nie należy go mylić z budownictwem lat późniejszych. Rozważania nad dziedzictwem kulturowym tego okresu wiążą się ściśle także z możliwościami wykorzystania tego dziedzictwa dla rozwoju lokalnego, w tym przypadku Krakowa. Dotyczy to w szczególności promocji miasta i związanej z nią turystyki jako produktu nie tylko kulturowego ale również ekonomicznego i społecznego. Współcześnie bowiem nie realizuje się nowych osiedli z dbałością o zapewnienie przestrzeni publicznej, zieleni, rekreacji czy dostępu do usług, kultury, żłobków, przedszkoli i szkół czy rzeźb plenerowych. Często nie uzbraja się terenu w media bazując się na zastanej infrastrukturze technicznej, wykonanej w latach PRL-u. Rzadko projektuje się architekturę i urbanistykę z myślą o jej społecznym, CIAMowskim znaczeniu, gdyż główny nacisk położony jest na stronę opłacalności 531 Biura projektowe, po 1964 roku, były w większości podporządkowane Zjednoczeniom budowlanym, najczęściej resortowym, związanym z określoną gałęzią gospodarki narodowej. Por. rozdz.2.2.

275

ekonomicznej. Nowe osiedla nie przenikają się nawzajem zielenią i rekreacją, i najczęściej są ogradzane-odgradzane, tworząc swoiste, społeczne i przestrzenne „getta”. Ich zwartość nie jest przyjazna. Brakuje na nich zieleni komponowanej, szczególnie wysokiej, a intensywność i wielkość zespołów jest większa od „blokowiskowych”. Zainteresowanie problemem zabytków najnowszych, zabytków pochodzących z drugiej połowy XX wieku, w tym architektury z lat 1956-1970, nie powinno ograniczać się tylko do aktywności naukowych. Doświadczenia płynące konferencji i wydawnictw Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS pozwalają postrzegać problem „waloryzacji, ochrony i konserwacji” w szerszym świetle ponieważ podejście do teorii konserwatorskiej ulega daleko idącej transformacji i nie wskazuje się już wprost, jak należy szukać rozwiązań.532 Architektoniczny obiekt zabytkowy we współczesnym świecie powinien być pojmowany i traktowany w sposób nieco odmienny niż to było na początku tworzenia się ruchu dla ochrony pamiątek, jak w XVIII stuleciu nazywano podejście do zabezpieczenia obecne rozumianych zabytków. Uprzednie podejście wynikało z uwarunkowań historycznych i filozoficznego nastawienia do tego co uznawano za dziedzictwo, i do sposobu jego wartościowania. W Polsce, w szczególności, wynikało to z ówczesnego braku państwowości, a później w związku z odzyskaną niepodległością II Rzeczypospolitej, która to okoliczność wymagała silnego nacisku na to, co pozostało z dawnych wieków suwerennej Polski. 533 Nie może to jednak stanowić uzasadnienia dla odizolowania współczesnego architektonicznego dziedzictwa kulturowego od czasu obecnego i przyszłego, i od pamięci historycznej, a także od ważności jego ochrony. Autorzy strategii, przyjętej przez Rząd, zauważają jej znaczenie, a szczególnie jej stronę ekonomiczną, niestety nie akcentują jednak znaczenia dziedzictwa architektonicznego, skupiając się bardziej na wartościach niematerialnych.534 Jako mocne strony dla realizacji strategii, dla ochrony dziedzictwa kulturowego pokreślono wysoką, akceptację społeczną i silne poczucie obowiązku w sferze dbałości o Por. Współczesne problemy …,op.cit., passim. W tym czasie powstawało wiele teorii konserwatorskich, bo jak pisał Władysław Tatarkiewicz: „tworzymy teorie bo są potrzebne ale jednocześnie po pewnym czasie okazują się one niewystarczające dla zmieniających się okoliczności i pojawiania się nowych wyzwań. Powstają wtedy nowe teorie, które z kolei uzupełniane są o nowe doświadczenia i postęp techniczny dając pole dla kolejnych teorii.” Tatarkiewicz W., Dzieje …, op.cit., s.407-408.

532 533

534W

zakresie dziedzictwa materialnego, np. architektonicznego zaplanowano działania kierunkowe, takie jak m.in.: „Kompleksowa rewaloryzacja zabytków oraz obiektów poprzemysłowych i powojskowych oraz ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne, a także inne cele społeczne; zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości, tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych; budowa i rozbudowa sieci informatycznych w celu promocji potencjału kulturowego regionów; inwentaryzacja i digitalizacja zabytków dziedzictwa (…) ruchomego i nieruchomego oraz jego promocja; (…) rewitalizacja zdegradowanych obszarów zurbanizowanych; (…) ochrona i rewitalizacja dziedzictwa kulturowego.”, a także z funduszy strukturalnych: „ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego, w tym zachowanie i odnowa krajobrazu kulturowego; rewitalizacja zabytkowych dzielnic miast.”

276

dziedzictwo kulturowe przy zindywidualizowaniu odbiorców. Zauważają też zmiany w systemach wartości i spadek kompetencji kulturowych w społeczeństwie, przy postępującej degradacji zabytków, stąd też nacisk na ochronę dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie ochronę i rewaloryzację zabytków. Zapis Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2013535 (rozszerzonej do 2020r) tak definiuje misję w sferze kultury dla instytucji zajmujących się m.in. dziedzictwem kulturowym536:„Misją strategii jest: zrównoważony rozwój kultury, jako najwyższej wartości przenoszonej ponad pokoleniami, określającej całokształt historycznego i cywilizowanego dorobku Polski, wartości warunkującej tożsamość narodową i zapewniającej ciągłość tradycji i rozwój regionów”. Zawarto w jej preambule m.in. następujące zapisy: „Kultura (…) kreuje postawy społeczne, normy oraz estetyczne, moralne i etyczne wartości. Wysokie kompetencje w zakresie rozumienia wytworów kultury, ich oceny, odczytywania kodów socjokulturowych, to także filar społeczeństwa tolerancyjnego, rozumiejącego kulturę własną i kulturę innych.(…) Inwestycje podejmowane w obszarze kultury poza niewymiernymi, społecznymi korzyściami mają również swój czysto ekonomiczny wymiar.(…) Ważne jest również wzrastające zainteresowanie turystyką kulturalną i rozwój nowych technologii w kulturze. Kultura wraz z przemysłami kultury staje się sektorem generującym dochody, nowe miejsca pracy, a także czynnikiem zwiększającym atrakcyjność lokalizacyjną regionów dla inwestorów i mieszkańców. Kultura (…) w nowej zjednoczonej Europie to źródło naszej tożsamości oraz jeden z najlepszych sposobów promocji kraju i budowy jego konkurencyjnej przewagi.” Rola kultury w rozwoju jest wielowątkowa.”537 Ważnymi działaniami, które z dużym prawdopodobieństwem będą podejmowane, są zobowiązania międzynarodowe Polski do implementacji prawodawstwa UNESCO. Wiąże się to z koniecznością dostosowania naszego krajowego porządku prawnego do zasad przyjętych w podpisanych Konwencjach i realizacji obowiązków z nich wypływających. Z Konwencji tych wynika także szczególny nacisk na ochronę dziedzictwa kulturowego. Jest to jednocześnie zgodne z nowym duchem w dziedzinie ochrony dóbr kultury, rozumianych szeroko, jako połączenie ochrony dziedzictwa materialnego - wytworzonego przez człowieka, z dziedzictwem naturalnym – przyrodniczym jako dziedzictwa krajobrazowego (kulturowe dziedzictwo krajobrazowe). W ten sposób współcześnie rozumiana jest ochrona zabytków jako zrównoważona ochrona i opieka, zamiast wcześniejszej konserwacji. W tym w odniesieniu do dóbr kultury współczesnej.

Narodowa Strategia została w 2005 roku rozszerzona i obecnie funkcjonuje jako „Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2020”. Zob. [w:] www.bip.mkidn.gov.pl. 536 W tym dla Narodowego Centrum Kultury, które powołane zostało w 2006 roku, jako instytucja państwowa, zajmująca się m.in. edukacją historyczną oraz edukacją w zakresie kultury i sztuki, a także dbałością o polskie dziedzictwo narodowe, jako elementu europejskiego dziedzictwa kulturowego. 537 Narodowa Strategia …, op.cit., passim. 535

277

Sposób opieki, a nie tyko ochrony538 w mieście historycznym regulują obowiązujące przepisy miejscowe, krajowe oraz Konwencje międzynarodowe.539 Istotnym dla przestrzeni publicznej jest także pojęcie krajobrazu kulturowego związanego z tożsamością lokalną. Dziedzictwo kulturowe jest bowiem ściśle powiązane z rozwojem miejscowym, w tym z rozwojem miasta historycznego oraz utożsamianiem się z nim jego mieszkańców.540 Pytaniem pozostaje jak z tego dziedzictwa korzystamy współcześnie ale powinniśmy korzystać z niego również z myślą o przyszłości. W tym kierunku idą właśnie działania np. UNESCO, której Konwencje i Rekomendacje mają być wykorzystane, jak już to było wspomniane, w naszym prawodawstwie, dla ochrony dziedzictwa kulturowego jako całości. Wytyczne operacyjne dla realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa541 zawierają następujący zapis: „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze należy do bezcennych i niezastąpionych zasobów, nie tylko każdego narodu, ale również całej ludzkości. Strata polegająca na degradacji lub całkowitym zniszczeniu jakiejkolwiek części tych najcenniejszych zasobów, to zubożenie dziedzictwa wszystkich ludzi na świecie. Część tego dziedzictwa, z uwagi na jego wyjątkową jakość, może być uznawana za będące o „wyjątkowej uniwersalnej wartości” i jako taka zasługuje na specjalną ochronę przed narastającymi zagrożeniami.” Traci na aktualności dotychczasowe pojmowanie ochrony zabytków, w tym zabytków architektury modernizmu powojennego lat 1956-1970. Nowy sposób ochrony będzie ponad to zgodny z treścią polskiej Konstytucji, w jej zapisach odnoszących się do dziedzictwa.542 W konsekwencji powinno to prowadzić do zmiany ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, na ustawę o ochronie dziedzictwa kulturowego. Dotyczyć będzie ona wtedy nie tylko obiektów wpisanych do rejestru zabytków, ale również dóbr kultury współczesnej. W tym myśli i architektury lat 60. XX wieku, a także tego co powstaje w architekturze i myśli z nią związanej, dzisiaj. Dziedzictwo architektoniczne Krakowa z okresu powojennego modernizmu lat 1956-1970 wpisuje Włodarczyk M., Współczesna myśl …, op. cit., passim. Europejska Konwencja Krajobrazowa, Florencja, 20 października 2000 roku. Odwołuje się ona do wcześniejszych konwencji związanych z dziedzictwem przyrodniczym i kulturowym, w tym m.in. w/s ochrony dziedzictwa architektonicznego (Granada, 1985) i ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego (Paryż, 1972). 540 Jak pisał David Lowenthal: „(…) dziedzictwo jest wszędzie (…). Ogniskuje uwagę patriotyzmu, jest podstawową atrakcją przyciągającą turystów. Stykamy się z nim na każdym kroku.” [w:] Lowenthal David, The Heritage Crusade and the Spoils of History, Cambridge University Press, Cambridge 1998, s.XIII. Cyt. [za:] Murzyn-Kupisz M., Dziedzictwo kulturowe …, op.cit., s.7. 541 Wytyczne operacyjne z 2012 roku są dostępne na stronie internetowej PKN ICOMOS. Cytat pochodzi z pkt.IB ppkt.4. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego UNESCO z 1972 roku (Paryż), ratyfikowana przez Polskę w 1976 roku (Dz. U. 1976 nr 32 poz.190). 542 Do ochrony dóbr kultury odnosi się w szczególności art.6 ust.1:„Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju.” i 73 Konstytucji RP :”Każdemu zapewnia się (…) wolność korzystania z dóbr kultury”, ale istotne znaczenie ma art.5 Konstytucji RP mówiący o tym, że Rzeczpospolita Polska stoi na straży dziedzictwa narodowego: „(…) strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.” 538 539

278

się w stwierdzenie, że: „Każda epoka tworzy architekturę stanowiącą jasny obraz jej systemu myślenia.” 543 Akcentując w tej książce ważność prawa, ekonomii, społecznego zaangażowania i turystycznego poznania w szeroko rozumianym dziedzictwie kultury, chciałam zwrócić uwagę na inne spojrzenie na to dziedzictwo architektoniczne i urbanistyczne. Zrównoważona konserwacja i zrównoważone zarządzanie dziedzictwem kulturowym, jakim jest architektura z lat 1956-1970 i sztuki jej towarzyszące, prowadzić mogą do dalszych rozważań nad rozważną ochroną i zachowaniem spuścizny czasów PRL-u, jako czasoprzestrzennego świadectwa tego okresu, do oceny dla przyszłych pokoleń. Ważna jest szczególnie nasza społeczna pamięć historyczna i pamięć tożsamości. Wszyscy jesteśmy bowiem właścicielami i interpretatorami przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Tak jak to ujął Zbigniew Herbert: „Nic bowiem wymowniej nie świadczy o trwałości dzieł ludzkich i cywilizacji i niż spotykany nagle i nieopisany w przewodnikach renesansowy dom zbudowany na rzymskich fundamentach z romańską rzeźbą nad portalem.” 544

543Le 544

Corbusier, W stronę …, op.cit., s.133. Herbert Z., Barbarzyńca …, op.cit. s.41.

279

Rozdział

Bibliografia (wybór)

Książki: • • •

• • • • • • • • •

•

• • • • • •

A d a m s k i Wojciech., O piękno miast współczesnych, „Architektura” nr3/137, 1959 A d a p t a c j a obiektów zabytkowych do współczesnych funkcji użytkowych, red. Szmygin B., Warszawa-Lublin 2009. A f f e l t Waldemar J., Estetyka zabytku budownictwa jako wyzwanie dla jego adaptacji, [w:] Adaptacja obiektów zabytkowych do współczesnych funkcji użytkowych, red. Szmigin B., Warszawa-Lublin 2008. A l b r e c h t Stanisław., Problemy typizacji, „Architektura” nr 10/144, Warszawa 1959. A l b r e c h t Stanisław., O fińskiej architekturze, „Architektura” nr 7/153 lipiec 1960 A r c h i t e k c i krakowscy. Z dziejów Krakowskiego Oddziału SARP 1877-1958, 2017. A r c h i t e k t u r a 1956-1959. Wystawa architektury. ZG SARP 1959 A r c h i t e k t u r a a jakość życia, publikacja Rady Architektów Europy, Warszawa 2004. A r c h i t e k t u r a Krakowa, Dzieje badania odnowa, red. Kadłuczka A., Tom I,Kraków 2003. „A r c h i t e k t u r a ”, miesięcznik SARP, numery z lat 1955-1970. „A r c h i v o l t a”, kwartalnik, numery 1/2008, 4/2009. A s h w o r t h Gregory J., Paradygmaty i paradoksy planowania przeszłości, [w:] Europa Środkowa – nowy wymiar dziedzictwa, Materiały konferencji międzynarodowej, red. Purchla J., Kraków 2002. A t l a s dóbr kultury współczesnej województwa małopolskiego, Praca zbiorowa: Rozenau-Rybowicz, Agnieszka, Szlenk-Dziubek Dorota, Białoskórski Piotr, Kraków 2009. B a c z y ń s k a Małgorzata, Osiedle oficerskie w Krakowie, Rocznik Krakowski, T. LXXX, Kraków 2014 B a n h a m Rainhold, Rewolucja w architekturze, Warszawa 1979. B a r c e l o n a i Kraków, zmieniające się wizje - wizje zmian, Materiały międzynarodowej konferencji, red. Purchla J., Kraków 2008. B a u m a n Zygmunt, Globalizacja, Warszawa 2000. B a u m a n Zygmunt, Kultura w płynnej nowoczesności, Warszawa 2011. B a u m a n Zygmunt, Kultura jak praxis, Warszawa 2012. 281

• •

• • • • • • • • • • • • •

•

• • • •

B e r l e a n t Arnold, Wrażliwość i zmysły. Estetyczna przemiana świata człowieka, red. Wilkoszewska K., Kraków 2011. B i a ł o s z e w s k i Miron, Ja stróż latarnik nadaję z mrówkowca, [w:] Komentarze do nowej sztuki, człowiek w świecie konsumpcji, „Dworzanin”, Zima 2008. B i e g a ń s k i Piotr, Sztuka kształtowania przestrzeni, Warszawa 1974. B i l i ń s k i Tadeusz, G a c z e k Wojciech, Systemy uprzemysłowionego budownictwa ogólnego, Warszawa 1982. B i n e k Tadeusz, Służby inwestycyjne Nowej Huty, Kraków 2009. Bo j a r Roman, Paradoksy kultury projektowania, „Projekt” nr1/51/1966, Warszawa 1966. B ö h m Aleksander, Roman Marcinek, Zbigniew Myczkowski, Bulwary Wiślane w Krakowie, Seria "Parki Krakowa", Nr 13, Kraków 2014. B ö h m Aleksander, O czynniku kompozycji w planowaniu przestrzennym, Kraków 2016. B r o ń s k i K, Ruch budowlany w Krakowie pod okupacją hitlerowską, "Rocznik Krakowski", T.53, 1987. B r y z e k Władysław, Kraków – przegląd realizacji, „Architektura” nr 6/188, Warszawa 1963. B u d o w n i c t w o i architektura w Polsce 1945-1966, Praca zbiorowa, red. J. Zachwatowicz, Warszawa 1968. B u d u j e m y kościół, Współczesna architektura sakralna w Nowej Hucie, Katalog wystawy, Kraków 2010. B u r s z t a Wojciech Józef, Świat jako więzienie kultury, Warszawa 2008. C i a r k o w s k i Błażej, Odcienie szarości. Architekci i polityka w PRL-u, Łódź 2017. C r o w l e y David, Socmodernizm a architektura czasu wolnego i rekreacji w Europie Środkowo- Wschodniej [w:] Florencja i Kraków wobec dziedzictwa, red. Purchla J., Kraków 2008. C h m i e l e w s k i Jan, Kłosek-Kozłowska Danuta, Problematyka dziedzictwa w Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Krakowa, [w:] Modele rewitalizacji i ich zastosowanie w miastach dziedzictwa europejskiego, Materiały z Międzynarodowej Konferencji Pro-Revita, red. Pawłowski K., Łódź 2008. C h w a l b a Andrzej, Kraków w latach 1939–1945. Dzieje Krakowa, Tom 5, Kraków 2002. C h w a l b a Andrzej, Kraków w latach 1945-1989. Dzieje Krakowa, Tom 6, Kraków 2004. C h w a l b a Andrzej, Okupacyjny Kraków, Kraków 2002. C z a p e l s k i Marek, Architektura polskiego socrealizmu w Zachęcie. I Ogólnopolski Pokaz Projektów Architektury (1951) i Pierwsza Powszechna Wystawa Architektury Polski Ludowej (1953), Warszawa 2016 282

• • •

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

•

C z a r n e c k i Władysław, Planowanie miast i osiedli, T.II i T. III, PWN, Warszawa-Poznań 1968 C z a s przestrzeni, red. Wilkoszewska K., Kraków 2008. C ę c k i e w i c z Witold, Architektura współczesna. Ewolucja i kryzys podstawowych wartości [w:] Prace polskich architektów na tle kierunków twórczych w architekturze i urbanistyce w latach 1945-1995, Kraków 1995. C y m e r Anna, Architektura w Polsce 1945-1989, Warszawa 2018. C z ł o w i e k w sztuce sztuka w człowieku, red. Tokarz M., Warszawa 2006. D’ A l l e v a Anne, Metody i teorie historii sztuki, Kraków 2008. D e r r i d a Jacques., Szibbolet. Dla Paula Callana, Bytom 2000. D e t k o Wojciech, Z zagadnień prefabrykacji budynków szkieletowych w Nowej Hucie, „Architektura” nr8/130, Warszawa 1958. D ą b r o w s k i Jan, Rządy niemieckie w Krakowie, [w:] Kraków pod rządami wroga 1939-1945, red. J. Dąbrowski, Biblioteka Krakowska, nr 104, Kraków 1946. D o b r o w o l s k i Tadeusz, Sztuka Krakowa, Kraków 1970. D o b r o w o l s k i Tadeusz, Sztuka Polska, Kraków 1974. D z i e d z i c t w o a rozwój. Doświadczenie Krakowa, red. Reklewska M., Kraków 2000. D z i e d z i c t w o a turystyka, red. Purchla J., Kraków 1999. D z i e d z i c t w o kulturowe Polski i jego znaczenie w turystyce, red. Orłowski D., Wyleżałek J., Warszawa 2011. D z i e d z i c t w o kulturowe w XXIw. Szanse i wyzwania, red. Murzyn M., Purchla J., Kraków 2007. F l o r e n c j a i Kraków wobec dziedzictwa, red. Purchla J., Kraków 2008. E c o Umberto, (redakcja), Historia Brzydoty, Poznań 2007. E c o Umberto, (redakcja), Historia Piękna, Poznań 2006. E n c y k l o p e d i a Krakowa, Warszawa-Kraków 2000. E r l l Astrid, Kultura pamięci. Wprowadzenie, Warszawa 2018. E u r o p a i Architektura jutra. Biała Księga, ACE-SARP, Bruxellex 1995. F a b j a ń s k i Marcin, P u r c h l a Jacek, Historia architektury Krakowa w zarysie, Kraków 2001. F r o d l Walter, Pojęcia i kryteria wartościowania, Warszawa 1966. G a c z o ł Andrzej, Kraków. Ochrona zabytkowego miasta. Rzeczywistość czy fikcja, Kraków 2009. G a j e w s k i Piotr, Zapisy myśli o przestrzeni, Kraków 2001. G a r l i c k i Jan, Kossowski Jerzy, Ludwikowski Leszek, Kraków-Przewodnik, Warszawa 1967. G a w r y s z e w s k a Beata, K r ó l i k o w s k i Jeremi T., Wybór i komentarz [do:] Społeczno-kulturowe podstawy gospodarowania przestrzenią Wybór tekstów, Warszawa 2009. G e h l Jan, Życie między budynkami, Użytkowanie przestrzeni publicznych, 283

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Kraków 2009. G h i r a r d o Diane, Architektura po modernizmie, Toruń-Wrocław 1999. G i e d i o n Sigfried, Przestrzeń, czas i architektura. Narodziny nowej tradycji, Warszawa 1968. „G ł o s Nowej Huty”, tygodnik, roczniki 1957-1970. G o l d z a m t Edmund, William Morris a geneza społeczna architektury nowoczesnej, Warszawa 1967. G r z y b o w s k i Andrzej, Konfrontacje, „Architektura” nr 2 (291) luty 1972 G u i d o t Raymond, Design 1940-1990. Wzornictwo i projektowanie, Warszawa1998. H a n s e n Oskar, Zobaczyć świat, Warszawa 2005. H e r b e r t Zbigniew, Barbarzyńca w ogrodzie, Lublin 1991. H r y n i e w i e c k i Jerzy, Na drogach polskiej architektury, „Projekt” nr6/45, 1964. H r y n i e w i e c k i Jerzy, Kształt przyszłości, „Projekt” nr 1 kwiecień-majczerwiec 1956. I n g a r d e n Roman, Studia z teorii poznania, PWN, Warszawa 1995. J e n c k s Charles, Ruch nowoczesny w architekturze, Warszawa 1987. J e n c k s Charles, Le Corbusier i tragizm współczesnej architektury, Warszawa 1982. J u s z c z a k Wiesław, Fragmenty, Warszawa 1995. K a d ł u c z k a Andrzej, Ochrona zabytków architektury T.I, Zarys doktryn i teorii, Kraków 2000. K a n t a r e k Anna Agata, O orientacji w przestrzeni miasta, Kraków 2008. K ar p i ń s k a Marta, Wacław Nowakowski, Kraków 2015. K a r t a Krakowska, IHAiKZ WA Politechniki Krakowskiej, Kraków 2000. K a r t a Krakowska 10 lat później, praca zbiorowa, red. A. Kadłuczka, Kraków 2011. K a r t e z j u s z, Rozprawa o metodzie, Warszawa 1980. K ł o s e k – K o z ł o w s k a Danuta, Ochrona wartości kulturowych miast a urbanistyka, Warszawa, 2007. K o b i e l a Filip, Filozofia czasu Romana Ingardena wobec sporów o zmienność świata, Kraków 2011. K o b i e t y i sztuka około 1960, red. Toniak E., Warszawa 2010. K o l o r y s t y k a zabytkowych elewacji od średniowiecza do współczesności. Historia i konserwacja, Warszawa 2010. K o ł a k o w s k i Leszek, Kultura i Fetysze, Warszawa 2010. K o m o r o w s k i Waldemar, Urbanistyka i Architektura Nowej Huty 1949-1959, Rocznik Krakowski, T. LXXI, Kraków 2005 K o n s e r w a t o r i Zabytek, red. Gumkowska M., Warszawa 1991. K o p e ć Marcin, Rozwój miasta przez pryzmat rewitalizacji. Przykład Krakowa 2004-2017, Kraków 2017. 284

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

• • •

K o s i ń s k i Wojciech, Miasto i piękno miasta, Kraków 2011. K o s t u c h Bożena, Kolor i blask. Ceramika architektoniczna oraz mozaiki w Krakowie i Małopolsce po 1945 roku, Kraków 2015. K o t a r b i ń s k i Adam, Rozwój urbanistyki i architektury polskiej w latach 19441964, Warszawa 1967. K o t u l a Adam, K r a k o w s k i Piotr, Malarstwo, Rzeźba, Architektura, Kraków 1981. K o t u l a Adam, K r a k o w s k i Piotr, Architektura współczesna, Kraków 1967. K o z i o ł Michał, Wokół Biprostalu, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków 2015, ISBN 978-83-7577-230-2. K r a k o w s k i Piotr, Sztuka Trzeciej Rzeszy, Kraków 1994. K r a k ó w, jego dzieje i sztuka, red. Dąbrowski J., Warszawa 1965. K r a k ó w międzywojenny, red. J. M. Małecki, Seria Kraków w dziejach narodu, Kraków 1998. K r a k ó w w czasie II wojny światowej, red. J. M. Małecki, Seria Kraków w dziejach narodu, Kraków 1996. K r a k ó w. Metropolia, red. Purchla J., Kraków 2016. K r a k ó w. Metropolia tom II. Dylematy rozwoju, red. Purchla J., Kraków 2017. K r a k ó w. Metropolia tom III. Dziedzictwo, red. Purchla J., Kraków 2018. K r a k ó w w Polsce Ludowej, red. Małecki J.M., Seria Kraków w dziejach narodu, Kraków 1996. K r a j o b r a z Krakowa wobec zagrożeń, red. Małecki J.M., Seria Kraków w dziejach narodu, Kraków 2007. K u b i a k Zygmunt (wyb.), Muza rzymska. Antologia poezji starożytnego Rzymu, Warszawa 1963. K u c z y ń s k a Alicja, Piękno. Mit i rzeczywistość, Warszawa 1977. Kultura a rozwój, red. Jerzy Hausner, Anna Karwińska, Jacek Purchla, Warszawa 2013, K r a u s s Rosalind E., Oryginalność awangardy i inne mity modernistyczne, Gdańsk 2011. L e C o r b u s i e r, Urbanistyka, Warszawa 2015. L e C o r b u s i e r, W stronę architektury, Warszawa 2012. Le Goff Jaques, Historia i pamięć, Warszawa 2015 L e ś n i a k o w s k a Marta, Co to jest architektura?, Warszawa 1996. L e w i c k i Jakub, Ochrona architektury z 2 połowy XX wieku w Polsce. Teoria i praktyka konserwatorska, [w:] Zabytki drugiej połowy XX wieku – waloryzacja, ochrona, konserwacja, red. Szmygin B., Haspel J., Warszawa-Berlin 2010. L i s o w s k i Bohdan, Nowa architektura w Nowej Hucie, Blok Ingardenów, „Architektura” nr1/147, Warszawa 1960. L i s o w s k i Bohdan, Nowa architektura w Nowej Hucie, Cementownia, „Architektura” nr4/150, Warszawa 1960. L i s o w s k i Bogdan, Współczesna architektura polska, Warszawa 1968. 285

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

L y n c h Kevin, Obraz miasta, Kraków 2011. M a d e r s k i Jan, Jak patrzeć na architekturę?, „Architektura” nr 6/152 czerwiec, Warszawa 1960. M a j e r Andrzej, Socjologia i przestrzeń miejska, Warszawa 2010. M a ł a c h o w s k i Edmund, Konserwacja i rewaloryzacja architektury w zespołach i krajobrazie, Wrocław 1994. M a r c i n e k Roman, Myczkowski Zbigniew, Błonia Krakowskie, Seria "Parki Krakowa", nr12, Kraków 2013. M a r c i n e k Roman, Myczkowski Zbigniew, Park Ratuszowy i Park Szwedzki, Seria "Parki Krakowa", nr15, Kraków 2016. M a r c i n e k Roman, Myczkowski Zbigniew, Park Wiśniowy Sad i Park Żeromskiego, Seria "Parki Krakowa", nr16, Kraków 2017. M a r c i n i a k Piotr, Doświadczenia modernizmu. Architektura i urbanistyka Poznania w czasach PRL, Poznań 2010. M a r s z a ł e k Anna, Bembenek Mariusz, Wokół placu Inwalidów, Kraków 2009. „M i a s t o”, periodyk TUP, roczniki 1955-1970. M i a s t o h i s t o r y c z n e – Potencjał dziedzictwa, Praca zbiorowa, red. Broński K., Purchla J., Zuziak Z.K, Kraków 1997. M i a s t o p r o j e k t Kraków 1951-1971, red.: Miastoprojekt-Kraków, Kraków 1971. M i s z c z y k Barbara, Morawiec Aneta, Stachura Miieczysław M., Park Młynówka Królewska, Seria "Parki Krakowa", Nr 7, Kraków2009. M i e s z k o w s k a Danuta, O nowych szkołach w Krakowie, Wieliczce i Tarnowie, „Architektura” nr 3/185, 1963. M i ł o b ę d z k i Adam, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1988. M i ę d z y f o r m ą a ideologią, Architektura XX wieku w Polsce, red. PerlińskaKobierzyńska E., Warszawa 2012. M o d e r n i z m y. Architektura nowoczesności II Rzeczypospolitej. T 1. Kraków i województwo krakowskie, red. Szczerski A., Kraków 2013. M o d e l e rewitalizacji i ich zastosowanie w miastach dziedzictwa europejskiego, red. walczak B. M., Łódź 2010. M u m f o r d Lewis, Mit maszyny. Technika a rozwój człowieka, t.1, Kraków 2012. M u r z y n – K u p i s z Monika, Dziedzictwo kulturowe a rozwój lokalny, Kraków 2012. M y d e l Rajmund, Kraków poszerzanie granic miasta i reorganizacja dzielnic administracyjnych, "Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne" 1977, nr 480 M y d e l Rajmund, Rozwój urbanistyczny Miasta Krakowa po drugiej wojnie światowej, Kraków 1994. N a y l o r Gillian, Bauhaus, Warszawa 1977. N a r o d z i n y Nowej Huty, red. Małecki J.M., Kraków 1999

286

• • • •

•

• • • • • • • • • • • • • • • • •

N o r b e r g – S c h u l z Christian, Znaczenie w architekturze Zachodu, Warszawa 1999. N o w a H u t a, architektura i twórcy miasta idealnego, Niezrealizowane projekty, red. Biedrzycka A., Kraków 2008. N o w a H u t a jako problem badawczy, red. Małecki J.M., Kraków. N a r o d z i n y Nowej Huty, Seria Rola Krakowa w Dziejach Narodu, Materiały Sesji Naukowej, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków 1999. N o w a Huta przeszłość i wizja, studium muzeum rozproszonego, red. Salwiński J., Sibila L.J., Kraków 2008. N o w o h u c k i design, Historia wnętrz i ich twórcy w latach 1949-1959, Katalog wystawy, red. Biedrzycka A., Kraków 2007. N o w a k Janusz Tadeusz, Wokół ulicy Grzegórzeckiej, Kraków 2017. N o w a k Janusz Tadeusz, Wokół Oleandrów, Kraków 2014. N o w a k Janusz Tadeusz, Wokół Rynku Dębnickiego, Kraków 2017. N o w a p r z e s t r z e ń, Modernizm w Nowej Hucie, Katalog wystawy, Kraków 2012. N o w a k o w s k i Maciej, Barbara Bańkowska - współpraca, Sto lat planowania przestrzeni polskich miast (1910-2010), Warszawa 2013. N o w i c k i Maciej, Kompozycja w architekturze nowoczesnej, „Projekt” nr4(12) 1958, Warszawa 1958. O l k i e w i c z Jerzy, Droga do syntezy, „Projekt” nr 6(39)1963, Warszawa 1963. O c h r o n a dziedzictwa kulturowego. Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabytków, Warszawa 2016. O l s z e w s k i Andrzej K., Dzieje sztuki polskiej 1890-1980 w zarysie, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1988. O m i l a n o w s k a Małgorzata, Kreacja, konstrukcja, rekonstrukcja. Studia z architektury XIX-XXI wieku, Warszawa 2016 O s t r o w s k i Wacław, Wprowadzenie do historii budowy miast, Ludzie i środowisko, Warszawa 1996. O s t r o w s k i Wacław, Zespoły zabytkowe a urbanistyka, Warszawa 1980. P a w l i c k i Maciej, Strategia konserwacji zabytków architektury w Polsce, Politechnika Krakowska, Monografia 142, Kraków 1993. P a w ł o w s k a Krystyna, Idea swojskości miasta, Kraków 2001. P a w ł o w s k a Krystyna, Przeciwdziałanie konfliktom wokół ochrony i kształtowania krajobrazu, Kraków 2008. P a w ł o w s k i Krzysztof, Wprowadzenie, Modele rewitalizacji i ich zastosowanie w miastach dziedzictwa europejskiego, Materiały z Międzynarodowej Konferencji Pro-Revita, Łódź 2008 .

287

•

• • • • • • • •

• • • • • • • • • • • •

P a w ł o w s k i Zbigniew, S ł u p e c z a ń s k i Ludomir, Budynek wysoki kierunkiem rozwoju naszego budownictwa mieszkaniowego, „Architektura”, nr2/231, 1967. P e v s n e r Nicolaus, Pionierzy współczesności. Od Williama Morrisa do Waltera Gropiusa, Warszawa 1978. P e v s n e r Nicolaus, Historia architektury europejskiej, Warszawa 1976. P i e ń k o w s k i Stanisław, Patos i etos w architekturze, [w:] Maski życia, Warszawa 1925. P o l s k a Polityka Architektoniczna. Polityka jakości krajobrazu, przestrzeni publicznej, architektury, red. K. Chwalibóg, Warszawa 2018 P o k r z y w n i c k a Krystyna., Kontrasty, metamorfozy, styl – czyli rozważania o dynamice przemian architektury XX wieku, Gdańsk 2003. P o n i ż Duszan., „Formy strukturalne w geometrii, plastyce i architekturze (1), „Architektura” nr 1 (15) 1959, 1959. P o t e n c j a ł dziedzictwa. Społeczno-gospodarcze przykłady z Europy Środkowej, red. J. Sanetra-Szeliga, K. Jagodzińska, Kraków 2017. P o r ę b s k i Mieczysław, Granica współczesności, ze studiów nad kształtowaniem się poglądów artystycznych XXwieku, Wrocław-WarszawaKraków 1965. P o s t ę p i nowoczesność w konserwacji zabytków, Problemy-perspektywy, red. Szmygin B., Lublin 2005. P o t o c k a Maria A., Estetyka kontra sztuka, Kompromitacja założeń estetycznych w konfrontacji ze sztuka nowoczesną, Warszawa 2007. P r z e m i a n y funkcji miast historycznych - kontekst turystyki i rozwoju zrównoważonego, Bydgoszcz 2002. P r z e s t r z e n n e aspekty rewitalizacji, śródmieścia, blokowiska, tereny poprzemysłowe, pokolejowe i powojskowe, red. Jarczewski W. , Kraków 2009. P r z e s z ł o ś ć i przyszłość zabytkowego Krakowa, red. Małecki J.M., Seria Kraków w dziejach narodu, Kraków 1994. P r z e w o d n i k architektoniczny Stowarzyszenia Architektów Polskich, Warszawa 196?. P r z y s z ł o ś ć miasta - miasto przyszłości, Czasopismo Techniczne 1A/1/2012, Kraków 2012. P t a s z y c k a Anna., Niektóre problemy zieleni miejskiej Krakowa, „Architektura” nr8/190, Warszawa 1963. P u r c h l a Jacek, Dziedzictwo: balast czy szansa? Współczesne dylematy rozwoju Krakowa, [w:] Florencja i Kraków wobec dziedzictwa, Kraków 2008. P u r c h l a Jacek, Hubert Ritter i hitlerowskie wizje Krakowa, "Rocznik Krakowski", T.XXLI, 2005. P u r c h l a Jacek, Kraków prowincja czy metropolia, Kraków 1996. P u r c h l a Jacek, Kraków w Europie Środka, Kraków 2000.

288

• • • • • •

• • • • • • • • • • •

• • • • • • • •

P u r c h l a Jacek, Narodziny Wielkiego Krakowa, [w:] Wielki Kraków, red. J.M. Małecki, Kraków 2011 „P r o j e k t”, miesięcznik, numery z lat 1955-1970. R a p o r t o systemie ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 1989, Praca zbiorowa, red. Purchla J., Warszawa 2009. R a s m u s s e n Steen E., Odczuwanie architektury, Murator, Warszawa 1999. R e w e r s Ewa, Po-wolna przestrzeń, [w:] wyd. zbiorowe Czas przestrzeni, red.: Wilkoszewska K., Kraków 2008. R o u b a Bogumiła J., Teoria w praktyce polskiej ochrony, konserwacji i restauracji dziedzictwa kultury, [w:] Współczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, Warszawa-Lublin 2008. R o z e n b e r g Ilia, Nowej Huty – część II, „Architektura” nr7-8/165-166, 1961. R y k w e r t Joseph, Pokusa miejsca. Przeszłość i przyszłość miast, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2013. R y m a s z e w s k i Bohdan, Klucze ochrony zabytków w Polsce, Warszawa1992. R y m a s z e w s k i Bohdan, Polska ochrona zabytków, Warszawa 2005. S a d y Roman, Kraków i jego dzielnice 1945–2002, Kraków 2003 S a l w i ń s k i Jacek, Wokół ulicy Lipowej, Kraków 2011. S c h e n k Dieter, Krakauer Burg, Kraków 2013. S e i b e r t Krystian, Plan Wielkiego Krakowa, Kraków-Wrocław 2000. S o ł t a n Jerzy, Główne kierunki w architekturze współczesnej, „Architektura” nr3/149, Warszawa 1960. S t a c h u r a Mieczysław Marek, Park Decjusza, Seria "Parki Krakowa", nr 10, Kraków 2011. S t ę p i e ń Piotr M., Kryzys teorii-czy kryzys praktyki? Co powinniśmy naprawić w systemie ochrony dziedzictwa architektonicznego, [w:] Współczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, Warszawa-Lublin 2008. S u l i m s k i Jerzy, Kraków w procesie przemian, Kraków 1976. S y r k u s Helena, Społeczne cele urbanizacji. Człowiek i środowisko, Warszawa 1984. S y s t e m ochrony zabytków w Polsce-analiza, diagnoza, propozycje, red. B.Szmygin, Lublin-Warszawa 2011. S z a f e r Przemysław T., Nowa architektura polska, Diariusz lat 1966-1970, Warszawa 1972. S z a f e r Przemysław T., Współczesna architektura polska, Warszawa 1988. S z c z e r s k i Andrzej, Modernizacje. Sztuka i architektura w nowych państwach Europy środkowo-wschodniej 1918-1939, Łódź 2010. S z m i d t Bolesław, Ład przestrzeni, Warszawa 1998. S z m y g i n Bogusław, Kształtowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku, Lublin 2000. 289

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

S z p e t m a n Roman, Przemiany architektury przemysłowej, „Architektura” 12/205 grudzień 1964. S z y s z k o - Bohusz Adolf, Wawel pod okupacją niemiecką, "Rocznik Krakowski", t.33, Kraków 1949-1957. T a t a r k i e w i c z Władysław, Skupienie i marzenie. Studia z zakresu estetyki, Kraków 1951. T a t a r k i e w i cz Władysław, Dzieje sześciu pojęć, Warszawa 2005. T o m a s z e w s k i Andrzej, Ku nowej filozofii dziedzictwa, red. Święcka E., Kraków 2012. T o r o w s k a Joanna, Park im. dra Henryka Jordana, Seria "Parki Krakowa", Nr 2, Kraków 2006. T o r o w s k a Joanna, Planty Krakowskie i ich przestrzeń kulturowa, Seria "Parki Krakowa", Nr 11, Kraków 2012. T u n b r i d g e John, Dziedzictwo na przełomie XX i XXI wieku, Kraków 2018. T w a r d o w s k a Kamila, Fryderyk Tadanier, Kraków 2016. V a d e m e c u m konserwatora zabytków, Międzynarodowe Normy Ochrony Zabytków /edycja 2015/, red. Szmygin B., Warszawa 2015. W a r t o ś c i o w a n i e współczesnej przestrzeni miejskiej, red.: M. Madurowicz, Warszawa 2010. Wartość funkcji w obiektach zabytkowych, red. B. Szmygin, Warszawa 2014 W i ś n i e w s k i Michał, Ludwik Wojtyczko. Krakowski architekt i konserwator zabytków I połowy XX wieku, Kraków 2003 W i ś n i e w s k i Michał, Adolf Szyszko-Bohusz, Kraków 2013 W i t r u w i s z, O architekturze ksiąg dziesięć, Warszawa 1999. W o g n i u tworzone… Ceramika krakowska po 1945 roku, Katalog Wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie, czerwiec-sierpień 2008 . W e j c h e r t Kazimierz, Przestrzeń wokół nas, Katowice 1993. W e l s h Wolfgang, Narodziny filozofii postmodernistycznej z ducha modernistycznego, Odkrywanie modernizmu, Kraków 2004. W i e k a w a n g a r d y, red. Bieszczad L., Kraków 2006. W i e l k i Kraków, red. J. M. Małecki, Seria Kraków w dziejach narodu, Kraków 2011. W i s ł o c k a Izabella, Awangardowa architektura polska 1918-1939, Warszawa 1968. W ł o d a r c z y k Janusz A., Oblicza architektury, Białystok 2000. W ł o d a r c z y k Małgorzata, Szlakami dziedzictwa. Architektura krakowska lat 1956-2000. Wybrane przykłady, Kraków 2013. W ł o d a r c z y k Małgorzata, Architektura lat 60-tych w Krakowie, Kraków 2006. W ł o d a r c z y k Małgorzata, Obiekty architektoniczne a komercja ostatnich lat transformacji, „Wiadomości Konserwatorskie” nr 18/2005.

290

•

• •

•

• • • • • • • • • • • • • •

W ł o d a r c z y k Małgorzata, Nowy Gmach Muzeum Narodowego w Krakowie. Z dotychczasowych dziejów, zwroty historii, "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", T. LV, Zeszyt 3/2010. W ł o d a r c z y k Małgorzata, Przestrzeń publiczna i architektura lat 60. XX wieku w Krakowie-współczesne dziedzictwo w historycznym mieście, red. Kadłuczka A. Karta Krakowska 2000 - 10 lat później, Kraków 2011. W ł o d a r c z y k Małgorzata, Rejestr zabytków czy lista dóbr kultury architektury współczesnej, „Wiadomości Konserwatorskie” 19/2006. W ł o d a r c z y k Małgorzata, „Współczesna myśl architektoniczna w adaptacji obiektu zabytkowego czyli charakterystyka optymalnej ingerencji dla potrzeb nowej funkcji”, [w:] Zabytki drugiej połowy XX wieku – waloryzacja, ochrona, konserwacja, red: Szmygin B., Haspel J., Warszawa-Berlin 2010. W ł o d a r c z y k Marcin, „Architektura Finlandii a edukacja architektoniczna społeczeństwa”, Praca doktorska, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej 2009. W o j t k u n Grzegorz, Osiedle mieszkaniowe w strukturze miasta XX wieku, Szczecin 2004. W o ź n i a k o w s k i Jacek, Czy kultura jest do zbawienia koniecznie potrzebna?, Kraków 1988. W r o ń s k i Tadeusz, Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974. W s p ó ł c z e s n a architektura sakralna w Nowej Hucie, Katalog wystawy, red: K.Jurewicz, Kraków 2010. W s p ó ł c z e s n e problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, red. Szmigin B. Warszawa-Lublin 2008. W u j e k Jakub, Mity i utopie architektury XX wieku, Warszawa 1986. W y j ą t k o w a uniwersalna wartość a monitoring dóbr światowego dziedzictwa, red. Szmygin B., Warszawa 2011. V a d e m e c u m Konserwatora Zabytków, Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury, Warszawa 2015. Z a b ł o c k i Wojciech, Pawilon Wystawowy SARP przy ul. Foksal w Warszawie, „Architektura” nr 4/69. Z a c h w a t o w i c z Jan, Architektura polska, Warszawa 1966. Z a b y t k i d r u g i e j połowy XX wieku – waloryzacja, ochrona, konserwacja, ICOMOS Polska, Warszawa-Berlin 2010. Z a c h a r i a s z Agata, Park Krakowski, Seria "Parki Krakowa", Nr 8, Kraków 2009. Z a c h a r i a s z Agata, Zieleń jako współczesny czynnik miastotwórczy ze szczególnym uwzględnieniem roli parków publicznych, Kraków 2006. Z a l a s i ń s k a Katarzyna, Zalecenia dotyczące wdrożenia prawodawstwa UNESCO do polskiego porządku prawnego, Polski Komitet do spraw UNESCO, Warszawa 2013.

291

• • • • • • • • • • • •

Z a r z ą d z a n i e miejscami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w Polsce i w Norwegii, red. Purchla J., Kraków 2011. Z a r y s problematyki ochrony zabytków, Skrypt red. Rudkowski T., Warszawa 1996. Z b r o j a Barbara, Miasto umarłych. Architektura publiczna Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w latach 1868-1939, Kraków 2005. Z b r o j a Barbara, Architektura międzywojennego Krakowa 1918-1939. Budynki, Ludzie, Historie, Kraków 2013. Z b r o j a Barbara, Konrad Myślik, Nieznany portret Krakowa, Kraków 2010. Z e i d l e r Kamil, Prawo ochrony dziedzictwa kultury, Warszawa 2007. Z i e l e ń Krakowa, praca zbiorowa, red. J. Dobrzycki, Kraków 1955. Ż ó ł c i a k Katarzyna, Żółciak Jarosław, Park im. Wojciecha Bednarskiego, Seria "Parki Krakowa", Nr 4, Kraków 2007. Ż ó r a w s k i Juliusz, O budowie formy architektonicznej, Warszawa 1973. Ż ó r a w s k i Juliusz, Wybór pism estetycznych, Kraków 2008. Ż y c h o w s k a M.J., Między tradycją a awangardą. Problem stylu w architekturze Krakowa lat międzywojennych, Monografia nr 113, Kraków 1991. Ż y c h o w s k a Maria J., Modernizm prowincjonalny, Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych PAN, Oddział w Lublinie, red. Przesmycka E., Lublin 2008, Tom IV A.

Internet: • www.archirama.pl • www.biblos.pl.edu.pl (Repozytorium Politechniki Krakowskiej) • www.bryła.gazetadom.pl/architektura_bez_architektury (Portal architektoniczny) • http://bunkier.art.pl/?page_id=224 • www.buw.uw.edu.pl (Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie) • www.culture.pl (Portal Instytutu Adama Mickiewicza – Kultura Polska) • www.e-czytelnia.pl (Internetowa Czytelnia Literatury) • www.kaiu.pan.pl (Komitet Architektury i Urbanistyki PAN) • www.kedyw.info/wiki/Rozdz.II._Wrzesie%C5%84_1939_r._w_Krakowie • www.kulturaenter.pl/demokracja-a-teoria-architektury-i-przestrzeni • www.ksa24.pl (Księgarnia Sztuka Architektury) • www.icomos-poland.org(PKNICOMOS) www.info.wiadomości.gazeta.pl/wiadomości/architektura (bieżące informacje) • www.ma.wroc.pl (Muzeum Architektury) • www.ma.wroc.pl/docomomo (DoCoMoMo) • www.mck/kraków.pl (Międzynarodowe Centrum Kultury) • www.mkidn.gov.pl (Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego • www.modernizm.e-architektura.net.pl (teksty i informacje dotyczące modernizmu) www.nck.pl (Nowohuckie Centrum Kultury) • www.nh.pl (Portal poświęcony Nowej Hucie) 292

• • • • • • • • • • • • • • • •

www. nhpedia.pl (Portal poświęcony Nowej Hucie) www.nid.pl (Narodowy Instytut Dziedzictwa) https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/07/28/plany-dzielnicy-rzadowejw-stolicy-generalnego-gubernatorstwa/ https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2018/06/13/zawody-lekkoatletycznena-bloniach/ https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2018/05/11/lodowisko-w-parkujordana/ https://niemieckikrakowblog.wordpress.com/2017/07/18/budynek-banku-na-uldunajewskiego-planowany-jako-hotel/ www.pif.up.kraków.pl (Polski Indeks Filozoficzny) www.polska.pl www.skyscrapercity.com.pl (Międzynarodowe Forum; architektura, urbanistyka, itp.) www.skz.pl (Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków) www.sztuka–architektury.pl (Wortal dedykowany architekturze) www.wikipedia.org/wiki/Nowa_Huta https://pl.wikipedia.org/wiki/Centralne_Biuro_Wystaw_Artystycznych www.unesco.pl (Polski Komitet do spraw UNESCO) www.zabytki.pl/wolontariat (Portal poświęcony zabytkom) www.zpsmuz.pl. (Państwowy Zespół Szkół Muzycznych)

Archiwum: • Archiwum Narodowe w Krakowie, dawniej Archiwum Państwowe w Krakowie oraz • APKr, Miastoprojekt, nr inw. MPr Kr 1/VI • APKr, Miastoprojekt, nr inw. MPr Kr 1/XII-6/XII • APKr, Miastoprojekt, nr inw. MPr Kr 2/XII • APKr, Miastoprojekt, nr inw. MPr Kr 3/III/-4/III • APKr, Miastoprojekt, nr inw. MPr Kr 4/II • APKr, Miastoprojekt, nr inw. MPr Kr 4/VI • APKr, Miastoprojekt, nr inw. MPr Kr 6/XII • APKr, Miastoprojekt, nr inw. MPr Kr 9/IX-16/IX • APKr, Miastoprojekt, nr inw. MPr Kr 12/VI-13/VI • APKr, Miastoprojekt, nr inw. MPr Kr 45/IX oraz • archiwalia ze zbiorów osób prywatnych.

293

Rozdział 11. Spis ilustracji i przekładek

Zdjęcia: Autorem wszystkich zdjęć, map i przekładek jest Marcin Włodarczyk, chyba że oznaczono inaczej.

Rozdział 3.1. [il.3.1.1.] [il.3.1.2.] [il.3.1.3.] [il.3.1.4.] [il.3.1.5.] [il.3.1.6.] [il.3.1.7.] [il.3.1.8.] [il.3.1.9.] [il.3.1.10.] [il.3.1.11.] [il.3.1.12.] [il.3.1.13.] [il.3.1.14.] [il.3.1.15.] [il.3.1.16.] [il.3.1.17.] [il.3.1.18.] [il.3.1.19.] [il.3.1.20.] [il.3.1.21.] [il.3.1.22.]

Dom Studencki "Żaczek" (d. im. Prezydenta I. Mościckiego) i "Rotunda", ul. Oleandry 1 / al. 3 maja, (2015) (1) Dom im. Józefa Piłsudskiego, al. 3maja 7/ul. Oleandry 2, (2015) (2) Schronisko Młodzieżowe (d. Miejski Dom Wycieczkowy), ul. Oleandry 4, (2015) (3) Muzeum Narodowe - Nowy Gmach, al. 3 maja 1, (2017) (7) Biblioteka Jagiellońska - Stary Gmach, al. A. Mickiewicza 22, (2017) (8) Miejska Hala Targowa, ul. I. Daszyńskiego 3, (2017) (9) Bank Rolny, ul. J. Dunajewskiego 8, (2016) (10) Dom Plastyków, ul. Łobzowska 3, (2018) (11) Budynek Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Nowy Gmach, ul. J. Dunajewskiego 3, (2014) (12) Dom Śląski, ul. Królewska/ul. Pomorska 2, (2017) (13) Dom mieszkalny Funduszu Emerytalnego, pl. Szczepański 5/ul. Reformacka, (2017) (14) Budynek Towarzystwa Ubezpieczeniowego "Feniks", ul. Basztowa 13-15 / Rynek Kleparski, (2014) (15) Dom Kolejarza, ul. św. Filipa 6, (2019) (16) Dom Kultury "Solvay" (d. Kasyno Pracownicze Zakładów Sodowych "Solvay"), ul. Zakopiańska 62, (2017) (18) Dom pracowników PKO (d. Pocztowej Kasy Oszczędności), ul. Librowszczyna 10 / ul. M. Zyblikiewicza 5, (2017) (19) Siedziba Związku Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej, ul. Krupnicza 29 / Skarbowa 2,4, (2017) (20) Pałac Prasy (d. Gmach Ilustrowanego Kuriera Codziennego), ul. Wielopole 1 / ul. Starowiślna 2, (2019) (22) Gmach Główny AGH, al. A. Mickiewicza 30, (2017) (27) Wyższe Seminarium Duchowne OO. Paulinów (d. gimnazjum i internat), ul. Skałeczna 16, (2014) (30) YMCA, ul. Krowoderska 8 / ul. Biskupia 19, (2019) (34) Osiedle mieszkaniowe (d. Powiatowej Komunalnej Kasy Oszczędności) w Cichym Kąciku, (2013) (36) Osiedle Robotnicze, ul. Praska, (2019) (40) 295

[il.3.1.23.] (2017) [il.3.1.24.] [il.3.1.25.] [il.3.1.26.] [il.3.1.27.] [il.3.1.28.] [il.3.1.29.]

Dom Profesorów UJ, al. J. Słowackiego 15 / ul. Łobzowska 63, (45) Kamienica mieszkalna, ul. T. Lenartowicza 13, (2016) (46) Dom pod Pszczółkami, ul. św. Marka 8, (2017) (47) Dom Profesorów UJ, pl. Inwalidów 4, (2016) (48) Kościół św. Stanisława Kostki, ul. K. Pułaskiego 15 / ul. Konfederacka 6, (2017) (50) Kościół pw. Matki Bożej Zwycięskiej, ul. Zakopiańska 86, (2016) (51) Kościół św. Szczepana przy placu Axentowicza, ul. H. Sienkiewicza 17, (2016) (52)

Rozdział 3.2. [il.3.2.1.] [il.3.2.2.] [il.3.2.3.] [il.3.2.4.]

[il.3.2.5.]

[il.3.2.6.] [il.3.2.7.] [il.3.2.8.] (24) [il.3.2.9.]

Niemiecka dzielnica mieszkaniowa, rejon ul. Królewskiej, (2018) (14) Podcienia w kamienicach, ul. Grodzka 40 i 42, (2018) (16) Podcienia w kamienicach, ul. Krakowska 1-3-5, (2018) (17) Dzielnica Rządowa, wg. planu H. Rittera, Dębniki za: https://instytutpileckiego.pl/pl/aktualnosci/prof-jacek-purchlahubert-ritter-i-hitlerowskie-wizje-krakowa/ (dostęp 10.03.2019) (18) Dzielnica Rządowa - "Mała Germania", wg koncepcji Oberbaurata Hofer'a, Błonia krakowskie za: https://instytutpileckiego.pl/pl/aktualnosci/prof-jacek-purchla-hubertritter-i-hitlerowskie-wizje-krakowa/ (dostęp 10.03.2019) (19) „Budynek administracyjny Kancelarii Zamku” na Wawelu, (2019) (20) Brama "Bernardyńska" na Wawelu, (2019) (21) Chłodnie Składowe, ul. Dekerta 47 (d. Portowa), Zabłocie, (2014) "Schloss Wartenberg", Przegorzały, (2019) (25)

Rozdział 3.3. [il.3.3.1.] [il.3.3.2.] [il.3.3.3.] [il.3.3.4.] [il.3.3.5.] [il.3.3.6.] [il.3.3.7.] [il.3.3.8.] [il.3.3.9.]

Centrum Administracyjne HiL (obecnie Huta Mittal), ul. Ujastek 1, (2013) (1) Plac Centralny w Nowej Hucie, (2013) (2) Aleja Róż (I odcinek) w Nowej Hucie, (2013) (3) Dom Młodego Robotnika, Os. Stalowe, ul. Bulwarowa 16, (2013) (4) Kino "Światowid", Os. Centrum E 1, al. Jana Pawła II, (2013) (5) Kino "Świt", Os. Teatralne, ul. Gen. Władysława Andersa 10, (2013) (6) Plac Pocztowy i Poczta Polska, Os. Willowe, ul. Daniłowskiego 28, (2013) (7) Teatr Ludowy, os. Teatralne 34, (2013) (8) Szpital im. Żeromskiego (d. Szpital Miejski Nowej Huty), Os. Na Skarpie 66, (2013) (9) 296

[il.3.3.10.] [il.3.3.11.] [il.3.3.12.] [il.3.3.13.] [il.3.3.14.] [il.3.3.15.] [il.3.3.16.] [il.3.3.17.] [il.3.3.18.] [il.3.3.19.] [il.3.3.20.] [il.3.3.21.] [il.3.3.22.] [il.3.3.23.] [il.3.3.24.] [il.3.3.25.] [il.3.3.26.] [il.3.3.27.]

Szkoła Podstawowa im. Jana Kochanowskiego (obecnie Gimnazjum nr 47), Os. Willowe 1, (2013) (10) Żłobek, Os. Willowe 2, (2013) (11) Zespół Szkół Mechanicznych, Os. Szkolne 37, (2013) (12) Port rzeczny "Kraków-Kujawy" z przepompownią wody, (2011) (13) Osiedle "Rydla", (2014) (15) Osiedle "Daszyńskiego", (2014) (16) Osiedle "Żywiecka", (2014) (17) Przedszkole nr 90 im. Św. Mikołaja, ul. ks. W. Gurgacza 1, (2014) (18) Przedszkole nr 45 im. Kubusia Puchata, ul. Piekarska 14, (2014) (19) Biurowiec "Miastoprojekt", ul. Kraszewskiego 36, (2016) (21) Biurowiec "Nafta", ul. Lubicz 25, (2015) (22) Biurowiec "PKP", Rondo Mogilskie 1, (2015) (23) Wydział Chemii UJ, ul. R. Ingardena 3, (2011) (25) VIII Liceum Ogólnokształcące, ul. Grzegórzecka 24, (2015) (26) Klub Sportowy TS "Wisła", Hala Sportowa, ul. W. Reymonta 22, (2019) (27) Klub Sportowy "Korona", ul. Kalwaryjska 9, (2017) (28) Stadion Klubu Sportowego "Korona", ul. Parkowa 12, (2014) (29) Kościół pw. Matki Boskiej Dobrej Rady, al. Dygasińskiego 44a, (2016) (30)

Rozdział 4.1.- 4.2. [il.4.1.1.] [il.4.1.2.] [il.4.1.3.] [il.4.1.4.] [il.4.1.5.]

[il.4.2.1.] [il.4.2.2.] [il.4.2.3.] [il.4.2.4.] [il.4.2.5.] [il.4.2.6.] [il.4.2.7.]

Plac Centralny w Nowej Hucie - Osiedle Wandy za: Sykta Izabela, Wydawnictwo Techniczne PK, 1-A/2008 Plan Anny Ptaszyckiej i Zbigniewa Karakiewicza (1958) za: Sykta Izabela, Wydawnictwo Techniczne PK, 1-A/2008 Plan Stanisława Hagera z roku (1964) za: Sykta Izabela, Wydawnictwo Techniczne PK, 1-A/2008 Plan Kristiana Seiberta (1972-1976) za: Sykta Izabela, Wydawnictwo Techniczne PK, 1-A/2008 Plan Zbigniewa Ziobrowskiego (1984-1987) za: Sykta Izabela, Wydawnictwo Techniczne PK, 1-A/2008 Akwen przy ul. Bulwarowej, fot. Małgorzata Włodarczyk (2012) (1) Park Ratuszowy, fot. Małgorzata Włodarczyk (2012) (3) Park Szwedzki, fot. Małgorzata Włodarczyk (2012) (4) Park Wiśniowy Sad, fot. Małgorzata Włodarczyk (2012) (5) Park Żeromskiego, fot. Małgorzata Włodarczyk (2013) (6) Park Zielony Jar, fot. Małgorzata Włodarczyk (2012) (7) Planty Bieńczyckie, fot. Małgorzata Włodarczyk (2012) (8) 297

[il.4.2.8.] [il.4.2.9.] [il.4.2.10.]

[il.4.2.11.]

Park Tysiąclecia, fot. Małgorzata Włodarczyk (2012) (9) Klub Sportowy Hutnik, fot. Małgorzata Włodarczyk (2012) (11) Klub Sportowy Wanda, za: https://investmap.pl/inwestycja/krakowstadion-hale-wanda-klub-sportowy,5503.html (dostęp 19.03.2019) (12) Park Lotników Polskich, (2013) (16)

Rozdział 4.3. [il.4.3.1.] [il.4.3.2.] [il.4.3.3.] [il.4.3.4.] [il.4.3.5.] [il.4.3.6.] [il.4.3.7.] [il.4.3.8.] [il.4.3.9.] [il.4.3.10.] [il.4.3.11.] [il.4.3.12.] [il.4.3.13.] [il.4.3.14.] [il.4.3.15.] [il.4.3.16.] [il.4.3.17.] [il.4.3.18.] [il.4.3.19.] [il.4.3.20.] [il.4.3.21.] [il.4.3.22.] [il.4.3.23.] [il.4.3.24.] [il.4.3.25.] [il.4.3.26.] [il.4.3.27.] [il.4.3.28.] [il.4.3.29.] [il.4.3.30.] [il.4.3.31.]

"Blok Szwedzki", (2012) (2) "Blok Francuski", (2012) (3) "Dom Kolorowy", (2017) (4) Dom "Helikopter", (2012) (5) Punktowce na "Wzgórzach Krzesławickich", fot. Małgorzata Włodarczyk (2012) (6) Punktowce na Rondzie Czyżyńskim, (2003) (8) os. Wzgórza Krzesławickie, opracowanie własne, materiały SARP (9) Punktowce "szwedzkie" na Wzgórzach Krzesławickich, (2003) (10) os. Bieńczyce, opracowanie własne, materiały SARP (11) os. Mistrzejowice, opracowanie własne, materiały SARP (13) "Hotel Stały" - dla pracowników Huty, (2012) (14) Miasteczko Studenckie, ( 2013 (15) os. Grzegórzki Nowe, opracowanie własne, materiały SARP (17) os. Dąbie, opracowanie własne, materiały SARP (18) os. Ugorek i Wieczysta, opracowanie własne, materiały SARP (19) os. Królewska, opracowanie własne, materiały SARP (21) os. Krowodrza Górka, opracowanie własne, materiały SARP (22) os. Bronowice Nowe, opracowanie własne, materiały SARP (23) os. Podwawelskie, opracowanie własne, materiały SARP (24) Zespół mieszkaniowo-usługowy, ul. T. Kościuszki 57, 65, (2016) (25) Zespół mieszkaniowo-usługowy, ul. Czarnowiejska 39-41 / K. Szymanowskiego 14-15, (2012) (26) Budynek mieszkalny, ul. Pułaskiego / Różana, (2014) (27) Budynek mieszkalny, ul. Konfederacka 5 i 9, (2016) (28) Budynek mieszkaniowo-usługowy, ul. Grottgera 3 / Gzymsików, (2013) (29) Blok mieszkalno-usługowy, ul. Kącik / R. Traugutta, (2014) (30) Budynek mieszkalny, ul. Rajska, (2003) (31) Dom "Stu Balkonów" , (2017) (32) Dom Bankowy, (2016) (33) os. Białe Wzgórza , opracowanie własne, materiały SARP (35) Willa przy ul. Leśnej, (2012) (36) Willa przy ul. Halczyna , (2004) (38) 298

Rozdział 4.4. [il.4.4.1.] [il.4.4.2.] [il.4.4.3.] [il.4.4.4.] [il.4.4.5.] [il.4.4.6.] [il.4.4.7.] [il.4.4.8.] [il.4.4.9.] [il.4.4.10.] [il.4.4.11.] [il.4.4.12.] [il.4.4.13.] [il.4.4.14.] [il.4.4.15.] [il.4.4.16.] [il.4.4.17.] [il.4.4.18.] [il.4.4.19.] [il.4.4.20.] [il.4.4.21.]

Zespół Szkół z Basenem Międzyszkolnym na os. Kolorowym, (2003) (2) Szkoła Podstawowa na os. Na Wzgórzach, (2012) (4) Szkoła Podstawowa na os. Teatralnym, (2012) (6) Szkoła Muzyczna w Nowej Hucie, (2014) (7) Liceum Ogólnokształcące nr X, ul. Wróblewskiego, (2016) (8) Liceum Plastyczne, ul. Mlaskotów, (2019) (9) Szkoła Podstawowa, ul. F. Szlachtowskiego, (2013) (10) Akademia Rolnicza (ob. Uniwersytet Rolniczy), al. A. Mickiewicza, (2017) (15) Wydział Matematyki i Fizyki, ul. W. Reymonta, (2017) (16) Palmiarnia "Jubileuszowa", Ogród Botaniczny, (2015) (19) Skraplarka Helu i Laboratorium Niskich Temperatur, ul. Radzikowskiego, (2013) (24) Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN, ul. W. Reymonta, (2019) (25) Szpital Dziecięcy w Prokocimiu, (2004) (26) Biurowiec "Biprocemwap", ul. Włóczków, (2017) (27) "COCH", ul. J. Lea, (2002) (28) Biurowiec "KPRI", ul. Mazowiecka, (2013) (33) Hotel PTTK (ob. Hotel "Wyspiański"), ul. Westerpaltte, (2017) (34) Hotel "Cracovia" (ob. Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie), al. F. Focha, (2019) (35) Kino "Kijów", al. I. Krasińskiego, (2017) (36) Biuro Wystaw Artystycznych (ob. Bunkier Sztuki), Planty/pl. Szczepański, (2003) (37) TVP Kraków, Wzgórze "Krzemionki", (2002) (38)

Rozdział 4.5. [il.4.5.1.] Bieńczycach, [il.4.5.2.]

Kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski, „Arka Pana”, w (2018) (1) Kościół św. Jana Padewskiego, w Bronowicach Małych, (2015) (2)

Rozdział 4.6. [il.4.6.1.] [il.4.6.2.] [il.4.6.3.] [il.4.6.4.]

d. Drukarnia Wydawnicza im. W.L. Anczyca, ul. Wadowicka, (2002) (11) d. Zakłady Produkcji Stalowych, ul. Wadowicka, (2002) (12) Port rzeczny "Kujawy", (2011) (13) Stopień wodny "Dąbie", (2011) (15) 299

[il.4.6.5.] [il.4.6.6.]

Cementownia "Nowa Huta", Kombinat Hutniczy w Nowej Hucie, za: Architektura nr4 1960 (16) Zakład Uzdatniania Wody, Wzgórza Krzesławickie, za: Architektura nr7-1963 (19)

Rozdział 4.7. [il.4.7.1.] [il.4.7.2.] [il.4.7.3.] [il.4.7.4.] [il.4.7.5.] [il.4.7.6.] [il.4.7.7.] [il.4.7.8.] [il.4.7.9.] [il.4.7.10.]

Biurowiec "Biprostal", ul. Królewska, (2014) (2) Biurowiec "Kłos", (2002) (4) Kościół "Arka Pana", os. Bieńczyce, (2002) (7) Kino "Kijów" - wnętrza, al. Kraszewskiego, (2013) (1) d. Hotel "Cracovia", Hall części gastronomicznej, al. F. Focha, (2011) (11) Galeria B. Chromego, Wola Justowska, (2004) (13) Zespół "Cracovia"-"Kijów", (2003) (15) Park Krakowski, Roman Tarkowski, rzeźba EWA KOLOROWA, 1958, (2002) (16) Szlak plenerowych rzeźb - Planty Bieńczyckie, (2012) (17) Maria Jarema, fontanna FRYDERYKOWI CHOPINOWI, 1949, ul. Franciszkańska, (2009) (18)

Rozdział 5. [il.5.1.] [il.5.2.] [il.5.3.] [il.5.4.] [il.5.5.] [il.5.6.]

dawne. BWA, ob. Bunkier Sztuki, Planty / pl. Szczepański, stan przed wzniesieniem pawilonu, (2002) Bunkier Sztuki, przesłonięty pawilonem kawiarnianym, (2010) Kino "Kijów", al. I. Kraszewskiego, elewacja zasłonięta reklamami, (2011) Kino Kijów, elewacja bez reklam, dzięki wprowadzonym ograniczeniom, (2019) Biblioteka UJ, al. A. Mickiewicza 22 / ul. Oleandry 3, elewacja szczytowa zasłonięta reklamą, (2007) Ściana szczytowa biblioteki wolna od reklam, dzięki wprowadzonym ograniczeniom, (2019)

Rozdział 6. [il.6.1.a] [il.6.1.b] [il.6.2.a] [il.6.2.b]

pozytywne Biurowiec „Biprocemwap”, ul. Włóczków / ul. Morawskiego, przed modernizacją (2002) Biurowiec „Biprocemwap”, ul. Włóczków / ul. Morawskiego, po modernizacji (2010) Budynek mieszkalny, ul. A. Grottgera, przed modernizacją (2012) Budynek mieszkalny, ul. A. Grottgera, po modernizacji (2013) 300

[il.6.3.a] [il.6.3.b] [il.6.4.a]

[il.6.4.b]

[il.6.5.a] [il.6.5.b] [il.6.6.a] [il.6.6.b] [il.6.7.a]

[il.6.7.b]

[il.6.8.a] [il.6.8.b] [il.6.9.a] [il.6.9.b] [il.6.10.a] [il.6.10.b] [il.6.11.a] [il.6.11.b] [il.6.12.a]. lat [il.6.12.b]. [il.6.13.a] [il.6.13.b] [il.6.14.a] [il.6.14.b] [il.6.15.a] [il.6.15.b]

Budynek mieszkalny, ul.T. Kościuszki, przed modernizacją (2013) Budynek mieszkalny, ul.T. Kościuszki, po modernizacji (2017) „Miasteczko Studenckie”, kwartał pomiędzy ulicami: Piastowską, Czarnowiejską, Reymonta i al. Armii Krajowej, przed modernizacją (2003) „Miasteczko Studenckie”, kwartał pomiędzy ulicami: Piastowską, Czarnowiejską, Reymonta i al. Armii Krajowej, po modernizacji (2013) Dom „Stu Balkonów”, ul. Retoryka, przed modernizacją (2002) Dom „Stu Balkonów”, ul. Retoryka, po modernizacji (2013) Budynki mieszkalne, ul. Czarnowiejska, przed modernizacją (2011) Budynki mieszkalne, ul. Czarnowiejska, po modernizacji (2013) d. Centrum Zdrowia Budowlanych, ul. Komorowskiego, przed modernizacją, za: T. P.Szafer, Nowa Architektura Polska, Diariusz lat 1966-1970 d. Centrum Zdrowia Budowlanych, ul. Komorowskiego, po modernizacji (2009) negatywne Akademia Pedagogiczna, ul. Królewska, przed modernizacją (2002) Akademia Pedagogiczna, ul. Królewska, po modernizacji (2004) Biblioteka AGH, ul.W. Reymonta, przed modernizacją (2004) Biblioteka AGH, ul.W. Reymonta, po modernizacji (2011) Biurowiec „Biprostal”, ul.ul.Królewska/Racławicka, przed modernizacją (2002) Biurowiec „Biprostal”, ul.ul.Królewska/Racławicka, po modernizacji (2013) Drukarnia im.W.L.Anczyca, ul. Wadowicka, przed przebudową (2002) Drukarnia im.W.L.Anczyca, ul. Wadowicka, po przebudowie (2010) Hotel Robotniczy „HiL” , Wzgórza Krzesławickie/Grębałów, przed modernizacją, za: T. P. Szafer, Nowa Architektura Polska, Diariusz 1966-1970, s. 56 Hotel Robotniczy „HiL” , Wzgórza Krzesławickie/Grębałów, po modernizacji (2012) Pawilon Meblowy, ul. Królewska, przed modernizacją, za: "Architektura" nr 9/63, s. 31 Pawilon Meblowy, ul. Królewska, po modernizacji (2002) Collegium Paderevianum, al. J. Słowackiego, przed przebudową (2013) Collegium Paderevianum, al. J. Słowackiego, w trakcie przebudowy (2014) d. Instytut Zootechniki, ul. R. Ingardena, przed przebudową (2002) d. Instytut Zootechniki, ul. R. Ingardena, po przebudowie (2016) 301

Okładki i przekładki: okładka str.1 - Bohdan Lisowski, DOM STU BALKONÓW, 1961, ul. Retoryka 4, 4a, 4b okładka str.4 - Bronisław Chromy, SOWY, 1961, Planty Krakowskie rekonstrukcja zaginionych części Wojciech Kurdziel 2016 przekładka 01 - Roman Tarkowski, ZAMYŚLENIE, II poł. XX w., Park Krakowski przekładka 02 - nieznany autor, TYTUŁ NIEZNANY, II poł. XX w., Park Krakowski i przekładka 03 - Stanisław Plęskowski, BEZ TYTUŁU, 1967, Park Krakowski przekładka 04 - Roman Tarkowsk, POSTAĆ KOBIECA MIRIA II, II poł. XX w., Park Krakowski przekładka 05 - Bogusław Gabryś, DESTRUKTURA III, 1967, Park Krakowski przekładka 06 - Antoni Hajdecki, GITARA, II poł. XX w., Planty Bieńczyckie przekładka 07 - Maria Jarema, FRYDERYKOWI CHOPINOWI, 1949, Planty Krakowskie przekładka 08 - Tadeusz Mazurek, POCAŁUNEK, 1967, Park Krakowski przekładka 09 - Józef Sękowski, RZEŹBA BEZ TYTUŁU, 1967, Park Krakowski przekładka 10 - Roman Tarkowsk,i NIE JESTEM SAMA, II poł. XX w., Park Krakowski przekładka 11 - Tadeusz Mazurek, ŚWIATOWID, II poł. XX w., Park Krakowski przekładka 12 - Roman Tarkowski, KOMPOZYCJA, II poł. XX w., Park Krakowski

302

12. Streszczenie Tematyka modernizmu powojennego w Krakowie, jako dziedzictwa kulturowego 2 połowy XX wieku, podjęta w tej publikacji obejmuje zainteresowaniem ten obszar kultury architektonicznej, który jest bliski w czasie ale jednocześnie na tyle odległy od teraźniejszości, że dystans ten pozwala już na właściwą dozę obiektywizmu i adekwatną refleksję. Temat ten jest przedstawiony kompleksowo co do zakresu, a publikacja bazuje częściowo na wcześniejszym wydaniu, które zostało zmienione i rozszerzone o nowe tematy. Szczególnym wyróżnikiem jest przedstawienie uwarunkowań historycznych, które wpłynęły na twórczość architektoniczna i urbanistyczna lat 1956-1970 od czasu odzyskania przez Polskę niepodległości. Walorem edukacyjnym zawartości, poza zauważeniem samego zjawiska, jest jego opisanie, typologia, historia oraz wartościowanie i pokazanie uwarunkowań prawnych połączone z jego implikacją do ciągłości badawczej nad dziedzictwem kulturowym, a w szczególności nad spuścizną architektoniczną lat 60. XX wieku. Zwłaszcza typologia łączy wydarzenia architektoniczne z wydarzeniami historycznymi, co jest elementem budowy pełniejszego obrazu historii. Jest to samo w sobie przyczynkiem do rozważań o roli i miejscu architektury w kulturze. Pokazana została tu wzajemna relacja historii społecznej z historią architektury w Polsce tego okresu. Wiemy z doświadczenia historycznego jak bardzo ta ostatnia dokumentuje tą pierwszą, ale już samo jej odczytanie nie jest tak oczywiste, a praca niniejsza ma na celu ten odczyt wyjaśnić i przybliżyć. Samo znalezienie istotnych wartości spuścizny czasów PRL-u omawianego czasu w architekturze polskiej jest już pewnym „naprostowaniem”, działaniem na poły naprawczym dla obecnego stanu nauki w tym zakresie oraz wzbogaceniem jej zasobów. Pokazane zostały przekrojowo realizacje architektoniczne i urbanistyczne w Krakowie i Nowej Hucie. Poza wzbogaceniem zasobów naukowych publikacja ma też walory tak dla edukacji, jak i szeroko rozumianych celów patriotyczno – narodowych, w kontekście wartości historii materialnej i jej poszanowania oraz umiejętności z niej korzystania, jako świadectwa kultury naszego kraju. Niezależnie o uwarunkowań społeczno-politycznych. Ważnym elementem i nowym ujęciem w wiedzy o architekturze i urbanistyce lat 60. XX wieku jest pokazanie styku dziedzictwa kulturowego z nauką i uwarunkowaniami prawnymi oraz z innymi sferami życia społeczno-gospodarczego, w szczególności takimi jak edukacja, komercja i ekonomika oraz szybkość zmian zachodzących w wartościowaniu i ochronie dziedzictwa architektonicznego i urbanistycznego na świecie, w Polsce i w Krakowie. Weryfikacji powinny podlegać także mechanizmy wciągające bieżącą działalność tak wytwórczą, jak i twórczą, w zasób spuścizny

304

kultury czyli w udoskonalanie systemu budowy kapitaĹ&#x201A;u kulturowego Polski, w tym oczywiĹ&#x203A;cie Krakowa i innych miast historycznych w naszym Kraju.

Summary The theme of post-war modernism in Krakow, as a cultural heritage of the second half of the 20th century, taken up in this publication, includes the interest in this area of architectural culture, which is close in time but at the same time far enough away from the present, that this distance already allows for a proper dose of objectivity and adequate reflection. The subject is presented in a comprehensive way in terms of scope, and the publication is partly based on an earlier edition, which has been changed and extended to include new subjects. A special feature is the presentation of historical conditions which influenced the architectural and urban work of the years 1956-1970 since Poland regained independence. The advantage of the educational content, in addition to the observation of the phenomenon is its description, typology, history and valuation and legal considerations combined with its implication for the continuity of research on cultural heritage, in particular the architectural legacy of the 60s The twentieth century. Especially typology combines architecture with historical events , which is part of the construction of a more complete picture of history. This is in itself a contribution to the discussion about the role and place of architecture in our culture. Presented here is the mutual relationship between social history and the history of architecture in Poland of that period. We know from historical experience how the latter documents the first one, but I've just learned from it is not so obvious, and this work is to explain the reading and search details. Simply finding a significant legacy of the communist era in the present time in Polish architecture is the element of " straightening out " the action of the half recovery for the current state of science in this area, and the enrichment of its resources. Architectural and urban development projects in KrakĂłw and Nowa Huta are shown in cross-section. In addition to the enrichment of scientific resources this work also has advantages both for education and the wider objectives patriotic - national , in the context of history and respect for the material and the ability to use it, as a testimony to the culture of our country. Regardless of socio - political issues. An important element and a restatement of the knowledge of architecture and urban planning 60s Twentieth century is to show the cultural heritage contact with science and legal conditions, and other spheres of economic and social life, in particular, such as education, commerce and economics and speed of changes in valuation and protection of architectural and urban design in the world, in Poland and Krakow. Verification should be the mechanism for engaging the current activity as productive and creative, in culture or heritage resource in upgrading the Polish cultural capital construction, including, of course, Krakow and other historical cities in our country.

305

306