Architektura Krakowska 1956-2000 by marcin

• S Z L A K A M I

D Z I E D Z IC T WA •

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

9. Appendix

WYBRANE PRZYKŁADY

Uwzględnienie w tym opracowaniu, pierwotnie obejmującym okres 1956-1990, obiektów z lat 1990-2000 powstało w wyniku dyskusji jaki czas jest wystarczający dla wartościowania architektury. Przyjęto, że dystans dziesięciu lat pozwala na wystarczająco krytyczne odniesienie się do dziedzictwa architektonicznego, stąd wybrano obiekty, które w ocenie Komisji Architektury Modernistycznej Oddziału Krakowskiego SARP powinny zostać zauważone jako bezpośrednie świadectwo dziedzictwa kultury miasta Krakowa.*

LISTA OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH SARP ODDZIAŁ KRAKÓW

S Z L A K A M I D Z I E D Z IC T WA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000 Wybrane przykłady Lista obiektów architektonicznych SARP Oddział Kraków Redakcja, teksty, zdjęcia: Małgorzata Włodarczyk Zespół redakcyjny: Przemysław Gawor, Izabela Korczyńska, Bohdan Lisowski, Maciej Motak Wydawca: Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP Oddział Kraków Pl. Szczepański 6 • 31-011 Kraków www.sarp.krakow.pl

Projekt współfinansowany ze środków Gminy Miejskiej Kraków *Lista obiektów z lat 1990-2000, które zostały wskazane do ochrony przez powołaną przez Krakowski Oddział SARP Komisję Architektury Modernistycznej na jej posiedzeniu w dniu 21.03.2013 roku, w składzie: Joanna Daranowska-Łukaszewska – Prezes Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Krakowie, Piotr Gajewski – Prezes SARP Kraków (2006-2012), Jan Janczykowski – Małopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków, Andrzej Wyżykowski – Główny Architekt Miasta, Jerzy Zbiegień – Miejski Konserwator Zabytków oraz Małgorzata Włodarczyk – Przewodnicząca Komisji Architektury XX wieku PKN ICOMOS. W posiedzeniu udział wzięli przedstawiciele ZO SARP Kraków: Przemysław Gawor – Wiceprezes ds. Twórczości oraz Bohdan Lisowski – Prezes SARP Kraków.

Skład i łamanie: Simeon Genew www.genew.pl Nakład: 1000 egz. Kraków 2013 Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego

Redakcja, teksty, zdjęcia

MAŁGORZATA WŁODARCZYK

Druk i oprawa: Drukarnia LEYKO sp. z o.o. ul. Romanowicza 11, 30-702 Kraków ISBN: 978-83-931406-8-8

S Z L A K A M I D Z I E DZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000 WYBRANE PRZYKŁADY

LISTA OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH SARP ODDZIAŁ KRAKÓW

Redakcja, teksty, zdjęcia

MAŁGORZATA WŁODARCZYK

KRAKÓW 2013 © SARP Oddział Kraków © Małgorzata Włodarczyk

Spis treści

2. O poszanowaniu architektury modernistycznej ....6

5.24. Zespół Państwowych Szkół Muzycznych .......60 5.25. Zespół Państwowych Szkół Plastycznych d. Liceum Plastyczne ..........................….62 5.26. Plomba mieszkaniowa ............…….....……64 5.27. Telewizja Kraków Wzgórze „Krzemionki” ......66

3. Architektura powojenna w Krakowie lata 1945-1990 ........………………..……..……..8

6. Zabytki architektury współczesnej część II lata 1970-1990 ...………………………………..69

4. Ochrona konserwatorska zabytków architektury współczesnej......……….10

6.1. Akademia Wychowania Fizycznego .............70 6.2. Bank Pekao S.A. ......................……........72 6.3. Centrum Medycyny Profilaktycznej d. Centrum Zdrowia Budowlanych .......…….74 6.4. „Droga Czterech Bram” Wyższe Seminarium Duchowne Zgromadzenia XX Zmartwychwstańców ........76 6.5. Dom Alchemików .....………………….……78 6.6. Hotel „Forum” ......…………………………80 6.7. Kolegium Polonijne UJ w Przegorzałach ..…82 6.8. Kościół Ecce Homo św. Brata Alberta ......…84 6.9. Kościół i Klasztor p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP ........…..86 6.10. Kościół p.w. Miłosierdzia Bożego ...............88 6.11. Kościół św. Królowej Jadwigi ......……….....90 6.12. Kościół i klasztor oo. Cystersów p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej .......…..92

1. Słowo wstępne ………………………………….....4

5. Zabytki architektury współczesnej część I lata 1956-1970 ........…………………………....13 5.1. Akademia Rolnicza ........……………………14 5.2. „Arka Pana” Kościół NMP Królowej Polski ...………........16 5.3. Bank Gospodarki Żywnościowej SA d. budynek biurowiec W.Z.G.S. „Samopomoc Chłopska”........... ............…...18 5.4. „Biprocemwap” Biurowiec Resortu Budownictwa .....……….20 5.5. Blok mieszkalny tzw. Blok Szwedzki ...........22 5.6. Budynek biurowy „Biprostal” ......………….24 5.7. Bunkier Sztuki d. Biuro Wystaw Artystycznych BWA ...…….26 5.8. COCH – Centralny Ośrodek Chłodnictwa .......28 5.9. Collegium Paderevianum – Collegium Filologicum .....…………….......30 5.10. Dom Bankowy – Budynek mieszkalny .....….32 5.11. Dom Kolorowy – Budynek mieszkalny ....….34 5.12. Dom Stu balkonów - Budynek mieszkalny ....36 5.13. Dom Studencki „Piast” .….........…………..38 5.14. Dom Turysty – Hotel PTTK obecnie Hotel „Wyspiański” ................…..40 5.15. Instytut Fizyki Jądrowej oraz Skraplarka Helu i Laboratorium Niskich Temperatur..............42 5.16. Instytut Fizyki i Matematyki UJ .................44 5.17. Instytut Zootechniki UJ . ..............………..46 5.18. Liceum Ogólnokształcące nr X ..……….......48 5.19. Miasteczko Studenckie ........………….……50 5.20. Obserwatorium Astronomiczne UJ .........….52 5.21. Szkoła Podstawowa nr 93 ...................……54 5.22. Wydział Inżynierii i Technologii Chemicznej PK .………………56 5.23. Zespół Hotelu „Cracovia” i Kinoteatru „Kijów”.................................58

7. Zabytki architektury współczesnej część III lata 1990-2000 .............……………………….95 7.1. Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha ...............................................96 7.2. Brama do Miasta Zmarłych Dom Pogrzebowy w Batowicach ...…………98 7.3. Galeria Autorska B. Chromego . ..…………100 7.4. Radio Kraków .....…………………………102 7.5. Rozbudowa Biblioteki Jagiellońskiej ..……104 7.6. Rozbudowa Sądu Okręgowego w Krakowie ..106 8. Słowo końcowe ............................………......108 9. Appendix

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

1. Słowo wstępne Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP Oddział w Krakowie podjęło działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego jakim jest architektura XX wieku w mieście Krakowie. Działania te miały na celu stworzenie list obiektów, które powinny podlegać szczególnej ochronie i trosce tak władz konserwatorskich, jak i miejskich. Do tworzenia tych list zostały zaproszone osoby bezpośrednio związane z administracyjną stroną tej ochrony, a także osoby szczególnie związane z dziedzictwem kulturowym. Komisję Architektury Modernistycznej tworzyli: prof. Wojciech Buliński, prof. Witold Cęckiewicz, mgr Joanna Daranowska-Łukaszewska – Prezes Stowarzyszenia Historyków Sztuki, dr hab. Piotr Gajewski – Prezes SARP Oddział Kraków (20062012), arch. Jan Janczykowski – Wojewódzki Konserwator Zabytków, prof. Jacek Purchla – Dyrektor Międzynarodowego Centrum Kultury, prof. Andrzej Wyżykowski – Główny Architekt Miasta, arch. Jadwiga Zarębska-Kacprzak (ś.p.) – Przewodnicząca Koła Seniorów Oddziału SARP Kraków, arch. Jerzy Zbiegień – Miejski Konserwator Zabytków oraz pisząca te słowa dr inż. arch. Małgorzata Włodarczyk – Przewodnicząca Komisji Architektury XX wieku PKN ICOMOS. W efekcie prac tego zespołu powstały, do tej pory, dwie listy obiektów, które będą mogły być uwzględnianie przez władze konserwatorskie na etapie sporządzania planów miejscowych zagospodarowania oraz przy wydawaniu decyzji administracyjnych. Obejmują one lata: 1956-1970, 1970-1990, 1990-2000 i zebrane zostały w jeden zbiór, w formie niniejszej publikacji. Dla każdego obiektu utworzona została nota zawierająca podstawowe informacje dotyczące autorów i cech charakterystycznych danego budynku. Obiekty tu zamieszczone zostały wybrane przez Komisję spośród wielu, które również zasługują na uwagę. Nie sposób jednak podejmować próby budowy bardzo szerokiej listy, skutkować to bowiem może osłabieniem ostrości spojrzenia na budynki o szczególnym znaczeniu, które posiadają cechy charakterystyczne, 4

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

wyróżniające je jako przykłady estetyki „ich” czasu. Wielu z nich codzienny przechodzień nie zauważa, znikają bowiem pod reklamami, termomodernizacjami, przemalowaniami, i temu podobnymi destrukcyjnymi działaniami. Podobnie jest z detalem czy dekoracją plastyczną i rzeźbiarską. Przykładem może być budynek galerii „Bunkier Sztuki”. Ekspresyjnej, betonowej „wstążce” głównego wejścia towarzyszą, na styku z nią: skrzynki instalacyjne i tandetne wejście do barku z kebabem „wyprute” w ostatnich latach, w miejscu okna. Sam budynek jest przykładem wyjątkowo barbarzyńskiego podejścia do współczesnego dziedzictwa, bowiem z drugiej strony betonowej ekspresji głównego wejścia postawiono plastikowo-metalowy pawilon kawiarni, który całkowicie przesłania najcenniejszą w Krakowie elewację w stylu beton-brut czyli brutalizmu w modernizmie. Jedyną, taką w mieście. Dodano również, na przedpolu, piaskownice i pseudo-historyzujący płotek, ale za to, przy drugim wejściu, usunięto abstrakcyjną, betonową rzeźbę. Na pozostałych, wolnych fragmentach budynku wieszane są banery informujące o wydarzeniach dziejących się wewnątrz. Nasuwa się więc pytanie o sens dodawania „sztuki” do nazwy instytucji, która najwyraźniej o sztuce, estetyce, kulturze i takcie w odniesieniu do dobra kultury i sztuki współczesnej nie chce lub nie może myśleć. Aspekt ekonomiczny i komercyjny okazuje się być tu ważniejszy. Paradoksalnie „bieda” czyli brak środków finansowych występujący u niektórych właścicieli czy zarządców pozwolił zachować do dnia dzisiejszego niektóre wybitne realizacje z XX wieku, jeśli nie w całości to przynajmniej w części. Prezentowany w tym opracowaniu zbiór pozwala zauważyć, jak niewiele wartościowych obiektów powstało w Krakowie, w okresie tzw. „gierkowskim” lat 70-tych, w porównaniu z okresem „gomułkowskim” lat 60-tych. Tym bardziej obiekty te powinny być przedmiotem ochrony i zainteresowania przy podejmowaniu decyzji przestrzennych i estetycznych. Historia uwidacznia się również w tym, że w latach 80. najbardziej znaczącymi były realizacje kościołów. Natomiast budynki z lat 90. są świadectwem pierwszych dziesięciu lat bezpośrednio po transformacji ustrojowej 1989 roku. Wszystko to potwierdza wyraźnie, że architektura jest 5

2. O POSZANOWANIU ARCHITEKTURY MODERNISTYCZNEJ

świadectwem naszego historycznego i kulturowego dziedzictwa, i że właśnie to dziedzictwo powinno być objęte szczególną troską decydentów odpowiedzialnych w Krakowie za naszą przeszłość, aby je zachować dla przyszłości. Pozostaje mieć nadzieję, iż niniejsza publikacja będzie pomocna dla dbałości nie tylko o komercyjny, ale i o kulturowy wizerunek miasta, bogatego nie tylko w architekturę dawnych wieków. Współczesne dziedzictwo architektury modernistycznej XX wieku jest świadectwem naszych dokonań i kultury. Nie powinno zatem pozostawać niechcianym, ale świadomie chcianym dziedzictwem, chociaż obecnie trochę zaniedbanym. Jak pokazuje przykład Dworca Centralnego w Warszawie, można przywrócić te obiekty do świetności, zwłaszcza, że społeczna dla nich akceptacja jest coraz większa. Świadczą o tym również liczne społeczne inicjatywy, w przypadku Krakowa było to zaangażowanie w obronę mozaiki na budynku „Biprostalu” czy akcja na rzecz ochrony „żyletek” na elewacjach trzech budynków biurowych przy al. Powstania Warszawskiego. Przedmiotowe listy być może będą w tym pomocne i przyczynią się to do zachowania naszej wspólnej spuścizny architektonicznej dla przyszłych pokoleń. Kolejne listy będą dalej przygotowywane. Małgorzata Włodarczyk Przewodnicząca Komitetu Architektury Modernistycznej Oddziału SARP Kraków

2. O poszanowaniu architektury modernistycznej Istnieje silna potrzeba ratowania ginącej architektury modernistycznej budowanej przed i po okresie socrealizmu w Krakowie. Początkowa data powstawania tej architektury jest jasna lecz gorzej jest z końcową, bowiem niektórzy twierdzą, że ten proces trwa do dzisiaj. Nie mogę się z tym w pełni zgodzić, ponieważ uważam, że powinniśmy szczególnie chronić zbiory twórczości, które już nie przyrastają, a do takich należą obiekty budowane w latach 1956-1990. Ten zbiór obiektów nie może być dzisiaj uzupełniony, bowiem 6

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

zmieniły się ustroje, czasy, technologie, materiały. Modernizm tworzony dzisiaj jest inny niż tamten, a co więcej łatwy do rozpoznania. Nie można twierdzić, że kielichy katowickiego dworca mogą być dzisiaj odtworzone, gdyż wówczas otrzymalibyśmy kopię. Oryginalna struktura starego żelbetu, jego skład i sposób wykonania był charakterystyczny dla swego okresu i ani nie umiemy, ani też nie chcemy go dzisiaj powtórzyć. Odtworzenie takiej architektury byłoby falsyfikatem czyli udawaniem przeszłości bez możności badania technologii lub materiału. Tak jak nie da się odtworzyć drewnianych cerkwi w każdym ich aspekcie, tak nie da się odtworzyć polskiego modernizmu. Architektura jest kompletna wówczas, gdy jest oryginalna a nie jest tylko kopią, czyli naśladowaniem formy. Zbiór architektury modernistycznej w Krakowie stanowi więc zbiór zamknięty, może się on tylko zmniejszać a nie przyrastać. Nie zbudujemy nowego hotelu Forum, Cracovii, nowego Biprostalu ani nowego Domu Stu Balkonów. Z tych powodów „kolekcja” architektury modernistycznej będzie ubożała w przyszłości. Dlatego należy ją skatalogować. Jeżeli rzeczy nie nazwane nie istnieją, to trzeba nazwać zbiór architektury modernistycznej; zaistnieje on wtedy w świadomości społecznej. Nie mamy pewności, czy zastosowano właściwe kryteria wyboru obiektów. Dla mnie tym kryterium było znaczenie, jakie obiekt miał dla współczesności w trakcie jego budowy i dla historii dzisiaj. Liczy się tu śmiałość rozwiązania, wysoka jakość architektury i urbanistyki, poziom technologiczny i nowatorskie zastosowanie materiałów. Nie wydaje mi się, żeby kryterium piękna miało tu znaczenie. Architektura powinna być raczej dobra niż urodziwa. Komisja badająca architekturę modernistyczną składała się tak ze znawców jak i praktyków. Każdy jednak mógł dokonać własnego wyboru. Oznacza to, że lista jest niedoskonała, lecz najlepsza z tych jakie umiemy stworzyć. Komisja złożona z wielu osób obiektywizuje wybór i powoduje, że staje się on mniej osobisty. Proponowany zestaw budynków był poddany pod głosowanie i każdy niezależnie od pozycji i tytułu naukowego miał tylko jeden głos. Lista powstała więc z indywidualnych 7

3. ARCHITEKTURA POWOJENNA W KRAKOWIE (LATA 1945 – 1990)

propozycji, które zostały następnie przyjęte przez większość. Celem tej pracy było wskazanie obiektów, które nie są jeszcze zabytkami lecz są żywymi obrazami minionych czasów. Jest za wcześnie aby powiedzieć, czy zbudowaliśmy listę dzieł sztuki, jest za wcześnie aby je waloryzować. Jest to jednak właściwy moment żeby pokazać, że nasza kultura i my składamy się z tych właśnie obiektów. Utworzona lista powstała z obawy, że wkrótce będzie za późno, aby ocalić ten dorobek. To są powody, dla których SARP podjął się pracy nad ułożeniem listy dziedzictwa modernistycznej architektury w Krakowie. Piotr Gajewski Prezes Oddziału SARP Kraków (2006-2012)

3. Architektura powojenna w Krakowie (lata 1945 – 1990) Czas mija. W mieście takim jak Kraków, znanym ze swego urbanistycznego układu, historycznej tkanki miejskiej i przykładów wielkiej architektury przeszłości, w tym architektury międzywojennej, powstało również w drugiej połowie XX wieku, szereg obiektów, które poprzez swą wartość artystyczną i funkcjonalną, zapisały się trwale na kartach historii architektury polskiej jako dobra kultury współczesnej. Na listę tych obiektów wpisują się, zarówno te zrealizowane w okresie bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej, mieszczące się w epoce realizmu socjalistycznego lat 1945-1956, jak i późniejsze, które zakwalifikować należy do okresu powojennego modernizmu lat 1957–1969. Przyjmując jednak za jedno z kryteriów kwalifikacji ich wartości „próbę czasu” przyjętą na 20 lat, należy również dodać do tworzonej listy obiektów, wybitne realizacje lat 1970–1990, które, zdaniem powołanej przy Krakowskim Oddziale SARP, Komisji Architektury Modernistycznej, zasługują na ich zauważenie. Celem nadrzędnym tej inicjatywy, jest zwrócenie uwagi na fakt, że warto wspomniane dzieła poddać ochronie poprzez, między innymi, odpowiednie działania planistyczne, poprzez konieczne zabiegi 8

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

konserwatorskie czy rewaloryzacyjne. Mówię o tym dlatego, że obiekty te w dzisiejszych czasach drapieżnego kapitalizmu są nierzadko narażone na dokonywanie radykalnych zmian w ich wyglądzie zewnętrznym, a więc odnoszącym się do naszej percepcji, odbioru przestrzeni publicznej, dla której stanowią ramy, jak i wewnętrznym, dotykającym zmian funkcjonalnych i detalu. Abstrahując od przyczyn ich technicznego zużycia, konieczności wykonywania zabiegów termoizolacyjnych, czasami potrzeby dokonywania zmian funkcjonalnych, wynikających z nowego systemu zarządzania, czy użytkowania, a nawet potrzeby określenia względem nich granic możliwych interwencji przestrzennych, istnieje niebezpieczeństwo utraty pewnych wartości materialnych, w sferze również estetycznej, które nierzadko stanowią o dorobku cywilizacyjnym i zapisie minionych epok stylistycznych. Na percepcję architektury składają się wartości natury fizycznej i psychicznej. Te fizyczne określić możemy jako kryteria programowe i funkcjonalne, generalnie mierzalne. Te psychiczne dotyczą wartości przestrzennych i estetycznych, są trudniejsze w obiektywnej ocenie, podlegają indywidualnym gustom. Środowiska profesjonalne mają świadomość istnienia pewnej nadrzędności wartości przestrzenno-estetycznych, które w odbiorze społecznym, dotyczą naszej percepcji przestrzeni miejskiej, nad wartościami czysto programowo-funkcjonalnymi, będącymi w gestii interesu indywidualnego. Detale takie jak: mozaiki, witraże, płaskorzeźby, malarstwo ścienne czy obramienia okienne i drzwiowe obserwowane są z reguły z zewnątrz obiektu i to one głównie stanowią o randze realizacji, jej jakości i stylu w odbiorze wartości estetycznych. Ale o wartościach tych świadczą również elementy wyposażenia wnętrz takie jak: klatki schodowe, poręcze, stopnie, kolumny, posadzki, stiuki itp. Właśnie te, nierzadko wysokiej klasy, dzieła artystyczne są często, w ekonomicznych realiach naszej rzeczywistości, narażone na eliminację. Każda realizacja architektoniczna zawsze tworzy ramy dla społecznych interakcji, mających miejsce w przestrzeni publicznej miasta i może je zawsze wzbogacać 9

4. OCHRONA KONSERWATORSKA ZABYTKÓW ARCHITEKTURY WSPÓŁCZESNEJ

poprzez integrację ze sztukami pięknymi, rzeźbą, malarstwem, technikami elewacyjnych okładzin, mozaik itp. Najpilniejszym zadaniem dla nas wszystkich wydaje się być określenie granic możliwej ingerencji w tkankę architektoniczną oraz określenie zasad jej adaptacji. Zasady te winny być określone wspólnie ze środowiskami architektów, historyków i konserwatorów, jakkolwiek i tak każdy przypadek musi być rozważany indywidualnie. Andrzej Wyżykowski Główny Architekt Miasta Krakowa

4. Ochrona konserwatorska zabytków architektury współczesnej Problem ochrony (właściwie braku ochrony) najlepszych dzieł architektury współczesnej, z inspiracji Stowarzyszenia Architektów Polskich, od kilku lat podnoszony jest coraz dobitniej. Życie potwierdza słuszność tych działań: w majestacie prawa burzone są wręcz podręcznikowe przykłady wybitnych realizacji ze stosunkowo niedawnych przecież lat, by wymienić tylko warszawski SUPER-SAM czy katowicki Dworzec Główny. W Krakowie zagrożony wyburzeniem lub radykalną przebudową jest m. in. d. hotel CRACOVIA. Jak zatem takie obiekty można chronić? Teoretycznie istnieje prosta droga: wybitne dzieła architektury współczesnej powinny zostać wymienione w studium uwarunkowań i kierunków rozwoju przestrzennego dla danej miejscowości, z kolei zapisy ze studium powinny być uwzględnione w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Jednak gminy nie mają – jak dotąd – obowiązku sporządzania planów miejscowych, natomiast samo studium, bez planu, nie jest dokumentem wiążącym dla wydziałów architektury przy wydawaniu decyzji o ustaleniu warunków zabudowy. Stąd wynika faktyczny brak możliwości ochrony tych obiektów przy użyciu narzędzi, nadawanych przez ustawę o planowaniu przestrzennym. Stąd też pojawiła się presja na konserwatorów woje10

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

wódzkich, którzy przy ewidentnym niedowładzie innych uregulowań prawnych dają jedyną szansę na uratowanie przez nieuchronnym zniszczeniem wielu dóbr architektury współczesnej. Jednak szanse takie są zwykle znacznie przeceniane. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jednoznacznie stwierdza w art. 3, że „zabytkiem jest nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”. Ta definicja zabytku stwarza wiele ograniczeń: 1. Wybitne dzieła architektury współczesnej z definicji nie stanowią świadectwa „minionej epoki lub zdarzenia”. Przecież modernizm, konstruktywizm czy brutalizm trwają nadal, tu ciągłość stylowa nie została przerwana. Najczęściej zmiany, pozwalające odróżnić obiekty z lat siedemdziesiątych od całkowicie współczesnych wynikają z krańcowo odmiennych możliwości materiałowych, nie zaś ze zmiany stylu. 2. Kto i w jaki sposób ma obiektywnie ocenić „wartość historyczną, artystyczną lub naukową” tych budynków? Wielokrotnie okazuje się, że ich twórcy przecież żyją, są często nadal aktywni na polu zawodowym. Co ważniejsze, ze względu na stosunkowo mały dystans czasowy, oceny tych budynków są bardzo zróżnicowane, nawet wśród specjalistów. Jak dokonać oceny, by nie narazić się na zarzut stronniczości, popierania znajomych itp.? 3. Wartość artystyczna dotyczy zwykle formy zewnętrznej budynku, czasem efektownej dekoracji kilku reprezentacyjnych wnętrz. Tymczasem trzeba podkreślić, że obiekty te często nie spełniają współczesnych norm w zakresie choćby wysokości pomieszczeń, bezpieczeństwa przeciwpożarowego, obecnych standardów funkcji czy wyposażenia, często do ich wykończenia używane były materiały szkodliwe dla zdrowia (np. azbest), zaś dekapitalizacja infrastruktury znacząco obniża możliwości ich współczesnego wykorzystania bez radykalnych zmian, które zwykle wiązać 11

4. OCHRONA KONSERWATORSKA ZABYTKÓW ARCHITEKTURY WSPÓŁCZESNEJ

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

się muszą z przekształceniami, pozbawiającymi obiekt wartości autentyzmu. 4. Problem formalny wynika z brzmienia art. 9 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Do rejestru wpisuje się bowiem zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków z urzędu, bądź na wniosek właściciela zabytku. Z reguły aktualny właściciel chce posiadane „dzieło architektury współczesnej” przebudować lub wyburzyć, zatem będzie przeciwny wpisowi do rejestru, gdyż przekreśli to, lub przynajmniej bardzo skomplikuje jego plany. Konserwator musi zatem w takiej sprawie występować z urzędu, licząc się z niemal pewnym odwołaniem aktualnego właściciela wpisanego zabytku od tej decyzji. To znakomicie ogranicza możliwość wpisów, gdyż zwykle organ odwoławczy jest bardziej zachowawczy od konserwatora wojewódzkiego i bez wyjątkowo mocnego uzasadnienia szczególnie wysokich wartości przedmiotu wpisu z całą pewnością uchyli taką decyzję.

5. ZABYTKI ARCHITEKTURY WSPÓŁCZESNEJ CZĘŚĆ I LATA 1956-1970

Jakie w tej sytuacji pozostanie zatem rozwiązanie? Wydaje się uzasadniony wpis dzieła architektury współczesnej do wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków. Nie wymaga to decyzji administracyjnej, zatem i zgody właściciela, natomiast – choć dość „miękko” – jednak pozwala objąć dany budynek ochroną. Decyzje o ustaleniu warunków zabudowy dla obiektów wpisanych do ewidencji wymagają uzgodnienia służb konserwatorskich, jest zatem konkretny instrument prawny dla uratowania tego, co najcenniejsze. Generalnie jednak, konserwator wojewódzki powinien spróbować sam wykonać analizę wartości zabytku ewidencyjnego: co w nim jest rzeczywiście najcenniejsze, czego chronić za wszelką cenę – bo praktyka życiowa podpowiada, że bardzo rzadko da się chronić wszystko. Czasem szczególnie cenna jest bryła takiego budynku, jej rola w krajobrazie miasta, czasem elewacje, czasem niektóre wnętrza. Mając taką analizę wartości można dopiero próbować rozpocząć negocjacje z aktualnym właścicielem – jest wtedy realna szansa, że coś uratujemy. Ta zasada powinna – zdaniem autora – dotyczyć również dzieł architektury współczesnej. Jan Janczykowski Małopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.1 Akademia Rolnicza al. Adama Mickiewicza 24/28

Projekt: Realizacja: Autor: Wnętrza: Mozaika:

1955-1960 1961-1964 Stanisław Juszczyk, Maria Bińkowska Irena Zaleśna, Kazimierz Syrek Krystyna Zgud-Strachocka

Obiekt ten jest jednym z lepszych przykładów funkcjonalizmu w Krakowie, po 1956 roku. Bryła budynku kształtowana jest horyzontalnie, co zostało podkreślone przez wzajemne przesunięcie „części” w bryle górnej, pas antresoli i wysoka część parterowa, w której rozmieszczone są audytoria i biblioteka. Elewacje zewnętrzne wykonano z prefabrykowanych elementów fasadowych. Kompozycję rozrzeźbionej elewacji frontowej dopełnia ekspresyjna, zewnętrzna rampa ze schodami i kwiatnikami. W hallu wejścia górnego umieszczono abstrakcyjną mozaikę ceramiczną. Przeszklona przewiązka ustawiona jest na okrągłych słupach i obłych „pylonach”. Przed wejściem zlokalizowana jest sadzawka z fontanną oraz stalowa, geometryzująca rzeźba przestrzenna. W sąsiedztwie ustawione są rzeźby – owieczki z kamienia rzecznego, autorstwa Bronisława Chromego.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.2 „Arka Pana” Kościół NMP Królowej Polski ul. Obrońców Krzyża 1

Projekt: Realizacja: Autor:

1965 1967-1977 Wojciech Pietrzyk, Ewa Podolak

Jest to przykład późnego modernizmu ekspresyjnego, miękkiego i plastycznego, z cechami brutalizmu. Nawiązując do kaplicy w Ronchamp Le Corbusiera, pokazuje jednolitość formy, funkcji i konstrukcji, również kształt dachu nawiązuje do tej kaplicy jednocześnie upodabniając go do Arki Pana, stąd przyjęła się zwyczajowa nazwa. Zewnętrzna ściana wykonana została z drobnych kamieni rzecznych, którą od dachu pokrytego gontem odcina wąski pas oświetlenia. Indywidualnie zaprojektowane zostało także dojście do uskokowo ukształtowanego wejścia głównego, z murem z łupanego kamienia, w którym nierównomiernie rozmieszczono odlane z brązu reliefy. Prowadzi do niego łukowo wygięte, drewniano-stalowe zadaszenie z tubusami lamp oświetlenia. Wnętrza posiadają wiele elementów symbolicznych. Kościół ten wyrósł z walki o krzyż i kościół, który miał pierwotnie powstać na osiedlu Teatralnym, obok Teatru Ludowego, w miejscu w którym obecnie zlokalizowana jest szkoła podstawowa. W ostatnich latach wzniesiony został tam nowy kościół.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.3 Bank Gospodarki Żywnościowej S.A. d. budynek biurowiec W.Z.G.S. „Samopomoc Chłopska” ul. Obrońców Krzyża 1

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca: Wnętrza: Mozaika:

1965 1966-1968 Józef Gołąb Andrzej Stachowski Alina Zięba Krystyna Zgud–Strachocka

Akcent wertykalny w pierzei ul. Szlak, w sąsiedztwie Parku im. Jalu Kurka oraz Pałacu na Szlaku (d. Tarnowskich). Budynek wysoki, ustawiony – nadwieszony jest nad niskim budynkiem parterowym. Cechuje go charakterystyczny, „latający” dach, w którym na całej powierzchni wycięto koliste otwory, przepuszczające światło i przez które widoczne jest niebo. Pasmowy układ podziałów elewacji – nadproży i okien, wyraźnie odcinający poszczególne kondygnacje, nadaje obiektowi lekkości. Na parterze budynku, w hallu wejściowym wykonana została, rzadko realizowana, mozaika figuratywna, która ukazuje konie w dynamicznej pozie, z rozwianymi grzywami. Budynek wyróżnia także barwna, nieprzedstawiająca mozaika ceramiczna zewnętrzna, na całej długości wschodniej ściany parteru. Nagrodzony tytułem Vice Mister Miasta Krakowa w 1968 roku.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.4 „Biprocemwap” Biurowiec Resortu Budownictwa ul. Włóczków / ul. Morawskiego 5

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca: Wnętrza:

1959-1961 1962-1966 Wojciech Buliński Natalia Stańko Wojciech Buliński, Zbigniew Żóławiński

Budynek ten uważany jest za najbardziej „corbusierowski” w Krakowie. Z lekko wygiętą łukowo bryłą główną na podporach w formie rozszerzających się pylonów (pilotes), z wolna przestrzenią na parterze i lekkim pawilonowym obiektem kubaturowym nad ostatnią kondygnacją. Pawilon ten jest przekryty łamaną płytą dachową, co dodaje mu lekkości. Charakterystyczna jest też klatka schodowa w hallu głównym, która łącząc parter z pierwszym piętrem przyjęła piękny, dynamiczny kształt przestrzenny, zakręcając i wznosząc się wokół słupa. Elewacje budynku odpowiadają jego funkcji, a cofnięcie konstrukcji od lica ściany pozwoliło na jej swobodne kształtowanie. Rytm podziałów uzyskano za pomocą prefabrykowanych listew żelbetowych i zastosowaniem niebieskiego koloru.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.5 Blok mieszkalny – tzw. Blok Szwedzki os. Szklane Domy w Nowej Hucie

Projekt: Realizacja: Autor:

1950-1957 1957-1959 Janusz Ingarden, Marta Ingarden

Jest to, pierwszy po okresie socrealizmu, budynek powracający do modernistycznych tradycji CIAM w architekturze krakowskiej i do corbusierowskiej idei urbanistycznej powiązania architektury z zielenią. Wyróżniała go kolorystyka tynków zewnętrznych, wywołująca skojarzenia z architekturą szwedzką, co było efektem podróży projektanta do Szwecji. Na uwagę zasługują starannie opracowane podziały elewacji z kompozycją loggii i balustrad oraz podcienia – przejścia ze „stożkowatymi” słupami. Budynek jest załamany pod kątem. W swej krótszej części ma przeszklone partery, przeznaczone na usługi. Partery te są wyraźnie odcięte wydatnymi gzymsami, a witryny, lekko nadwieszone nad chodnikiem, wychodzą poza lico elewacji.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.6 Budynek biurowy „Biprostal” ul. Królewska 37

Projekt: Realizacja: Autor: Mozaika:

1959 1960-1964 Mieczyław Wrześniak, Paweł Czapczyński Celina Styrylska-Taranczewska

Przed przebudową stanowił przykład stylu międzynarodowego w architekturze, wzorowanego na działaniach Mies’a van der Rohe. Był także pierwszym wieżowcem w Krakowie o wysokości 55m, a całą jego elewację szczytową zdobi największa w Polsce abstrakcyjna mozaika z płytek ceramicznych, utrzymana w ciepłej tonacji. Kompozycję i układ tworzyły zwarte prostopadłościenne bryły: pionowa i pozioma wraz z łącznikiem, a cechował funkcjonalizm. Piętra budynku wysokiego zostały nadwieszone nad parterem i wsparte na słupach. Na narożniku budynku, w parterze, występowały rzadkie w Krakowie gięte szyby. Charakterystyczna była także dynamiczna klatka schodowa. Kurtynowe ściany osłonowe ze szkła i blachy powlekanej, o „miesowskim” błękicie, kształtowały elewacje. Czytelna była pozioma artykulacja części niskiej, podkreślona podziałem okien i wyrazista artykulacja pionowa części wysokiej, ze wzmocnieniem kolorystycznym pasów podokiennych. Obecnie z projektu pierwotnego zachowana została mozaika.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.7 Bunkier Sztuki d. Biuro Wystaw Artystycznych BWA Pl. Szczepański 3a

Projekt: Realizacja: Autor: Elewacja:

1959-1960 1962-1965 Krystyna Tołłoczko-Różyska Antoni Hajdecki i Stefan Borzęcki

Przykład architektury funkcjonalnej. Wyrazistością surowego betonu fakturowego bliski brutalizmowi z organicznie potraktowanym rozplanowaniem wnętrz i ekspresyjnym detalem oraz zindywidualizowaną formą wejścia głównego do budynku. We wnętrzach widoczny jest modernistyczny minimalizm i funkcjonalizm wywodzący się od Mies’a van der Rohe. Rzeźbiarską, surową powierzchnię elewacji tworzą wysuwające się i cofające rytmiczne faktury z betonowych odlewów, w drewnianych szalunkach. Główne wejście pomyślano jako pomost biegnący wprost z traktu Plant i osłonięto malowniczo wywiniętą żelbetową wstęgą. Drugie wejście, poprzez załamującą się ścianę, flankuje ekspresyjna, abstrakcyjna rzeźba z betonu gładkiego. W budynku, w całości „zatopiony” jest XVII-wieczny spichlerz, który autonomicznie wystaje z bryły Bunkra Sztuki. Pierwotnie jedno i drugie wejście połączone były na zewnątrz płytami ułożonymi luźno na trawniku oddzielającym pawilon wystawowy od Plant. Odbywały się tu wystawy plenerowe i pierwsze w Polsce performance.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.8 COCH – Centralny Ośrodek Chłodnictwa ul. Juliusza Lea 116

Projekt: Realizacja: Autor:

1961-1965 1962-1965 Stanisław Ćwiżewicz, K. Morawiec

Obiekt badawczo-przemysłowy, składający się z zespołu trzech budynków z wewnętrznym dziedzińcem. Budynek frontowy, będący częścią administracyjno-biurową i projektową jest obiektem czterokondygnacyjnym, z indywidualnie zaprojektowanymi elementami wnętrz. Poza bryłą główną ciekawie rozwiązany jest horyzontalny budynek produkcyjny, z rytmem okien i daszków pulpitowych. Widoczna jest tu szczególna harmonia zastosowania języka modernistycznego oraz wykorzystania możliwości kształtowania tektoniki i detalu w oszczędny sposób. Wyróżnia się pierzeja od ul. Lea wraz z podcieniem oraz charakterystyczną, rozrzeźbioną mozaiką zewnętrzną, która jest powściągliwa, a zarazem ekspresyjna i przestrzenna, a jej dynamiczny wyraz, poza kierunkowym i skośno-wertykalnym kształtowaniem, wzmocniony jest poprzez wklęsłości i wypukłości oraz chłodną tonację – od bieli do ultramaryny. W mozaikach zewnętrznych takie tektoniczne kształtowanie nie występuje nigdzie indziej w Krakowie.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.9 Collegium Paderevianum – Collegium Filologicum al. Adama Mickiewicza 9

Projekt: Realizacja: Autor: Wnętrza: Rzeźba:

1959-1961 I etap 1961-1964 II etap 1971-1973 Józef Gołąb, Zbigniew Olszakowski Zdzisław Szpyrkowski Andrzej Pityński (1974)

Docelowo miał być budynkiem administracyjnym i stanowi część wysoką, 10-kondygnacyjną, planowanego wówczas kompleksu, na który składać się miał również budynek niski, 5-kondygnacyjny (niezrealizowany). Nazwa gmachu związana jest z tym, iż jego realizacja pokrywana była nie tylko ze środków państwowych ale w dużej mierze dzięki funduszom ze spadku po Ignacym Paderewskim. Do wielkiego pianisty nawiązują charakterystyczne elewacje dziesięciokondygnacyjnego budynku, przypominające klawiaturę fortepianu dzięki zastosowaniu pionowych czarnych i białych pasów między okiennych, z których czarne są węższe i wycofane, a białe szersze i wystające poza lico budynku. Przed tym, lekko cofniętym od alei obiektem, na małym skwerze, ustawiono rzeźbę – postument z popiersiem Ignacego Paderewskiego. Obecnie realizowane jest Paderevianum II, jednak nie według projektu pierwotnego.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.10 Dom Bankowy – budynek mieszkalny ul. Juliana Fałata 2

Projekt: Realizacja: Autor:

1955-1956 1957-1960 Tadeusz Gawłowski

Budynek można zaliczyć do najciekawszych plastycznie realizacji tego okresu, w którym urzeczywistnia się połączenie architektury funkcjonalnej z indywidualizmem form i architektonicznym detalem. Ma on mocno podkreślony układ horyzontalny, skomponowany z trzech brył: odciętego parteru z poziomymi pasami boniowania, nadwieszonej części mieszkalnej i cofniętego poddasza. Elewacja od strony dziedzińca to galeriowo zestawione balkony. Charakterystyczna jest rozrzeźbiona elewacja frontowa budynku o rytmicznych, nieorganicznych podziałach, przypominających z jednej strony geometryczną siatkę elewacji jednostki marsylskiej, z drugiej nasuwających skojarzenia z podziałami na obrazach Mondriana (mondrianowski wzór). Skojarzenie to potęguje czarny kolor wystających „lizen” i „gzymsów”, pomiędzy którymi wstawione są okna o odpowiadających im podziałach.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.11 Dom Kolorowy – budynek mieszkalny ul. Mazowiecka 5

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca:

1956-1957 1957-1959 Krzysztof Bień Andrzej Rey, Jan Wodziszewski

Budynek wyróżniała pierwotnie, pierwszy raz po okresie socrealizmu zaprojektowana w Krakowie, kolorowa elewacja na modernistycznym budynku, w charakterystycznych, intensywnych, „mondrianowskich” barwach: białej, żółtej, czerwonej, niebieskiej. Jest to świadoma kompozycja kolorystyczna, z podkreślonym czarnym kolorem układem konstrukcyjnym. Obecnie, po termomodernizacji przywrócono tą kolorystykę. Tektonika wyraźnie wysuniętych balkonów, pełnych od frontu i z ażurem poziomych podziałów po bokach, korzystnie urozmaica siatkę konstrukcji, która stanowi kanwę „kratowej” elewacji. Budynek wieńczy cofnięta „nadbudowa”. Otwarty przejazd w parterze prowadzi do wewnętrznego, zielonego dziedzińca modernistycznego kwartału.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.12 Dom Stu Balkonów – budynek mieszkalny ul. Retoryka 4, 4a, 4b

Projekt: Realizacja: Autor:

1957-1958 1959-1961 Bohdan Lisowski

Budynek mieszkalny, zestawiony funkcjonalnie z trzech sekcji z odrębnymi wejściami. Szachownicowy układ balkonów i ich nagromadzenie na elewacji frontowej, nadały mu charakterystyczny, pełen ekspresji wyraz architektoniczny. Są one wysunięte wspornikowo, daleko poza elewację, w sposób wtedy w Krakowie nie spotykany. Podziały i rozwiązania plastyczne poszczególnych części balustrady są doskonałym detalem budynku. Ta kompozycja balkonów dała przyczynek popularnej nazwie „Dom stu balkonów”. Elewacja frontowa budynku ma wyżłobione w tynku podziały i była pierwotnie utrzymana w kolorystyce żółto-niebieskiej a obecnie, po termomodernizacji przywrócono jej oryginalne barwy. Do wewnętrznego dziedzińca dociera się przez wysokie podcienie na słupach.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.13 Dom Studencki „Piast” ul. Piastowska 47

Projekt: Realizacja: Autor: Wnętrza: Rzeźba: Mozaika:

1961-1962 1962-1964 Władysław Bryzek Teresa Lisowska-Gawłowska, Irena Zaleśna, Alina Zięba Józef Marek, Tadeusz Ostaszewski, według projektu Teresy Lisowskiej-Gawłowskiej Roman Husarski, współpraca: Barbara Sokalska, Bogdan Kotarba

Budynek zrealizowany w ramach inwestycji z okazji 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego, pierwotnie jako hotel dla zagranicznych studentów. Składa się z dwóch brył: głównej o funkcji mieszkalnej z zapleczem socjalno-usługowym oraz baru samoobsługowego – stołówki. Rozrzeźbienie elewacji loggiami wydobywa „światłocień”. Bryłę podkreśla układ poziomych pasów podokiennych przechodzących w balustrady, a całość wieńczy dawna świetlica o łukowo wygiętym dachu. Pierwotnie w stonowanej kolorystyce: biało-szaro-niebieskiej. Budynek pawilonowy wyróżnia przełamana, częściowo perforowana regularnymi kwadratami i częściowo przeszklona elewacja z „przebijającą” ją abstrakcyjną rzeźbą – zarówno ogrodową jak i wewnętrzną, zawieszoną nad fragmentem trawnika przechodzącym z tarasu do wnętrza. Nagroda II stopnia Komitetu Budownictwa Urbanistyki i Architektury w 1964 roku.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.14 „Dom Turysty” – Hotel PTTK obecnie Hotel „Wyspiański” ul. Westerplatte 15

Projekt: Realizacja: Autor: Wnętrza:

1956-1959 1959-1963 Zbigniew Mikołajewski, Stanisław Spyt Zdzisław Szpyrkowski

Charakterystycznym wyróżnikiem formalnym jest lekko wygięta elewacja od ul. Westerplatte, załamująca się zgodnie z łukiem tej ulicy. Uzyskano w ten sposób miękkie połączenie nowej, cofniętej budowli, z sąsiednią zabudową. Elewacja ta ma wyraźnie odcięty parter, a wyższe kondygnacje tworzą zwarty i wyrazisty „ruszt”, uformowany z loggi, z pełnymi balustradami. Pierwotnie budynek był utrzymany w tonacji biało– –jasnoszarej. Fragment ściany przy wejściu głównym wykonany został z bloczków granitowych, prostokątnych i łupanych, zestawionych w układzie poziomym, z pogłębionymi fugami. Poszczególne budynki znajdują się na różnej wysokości. Pierwotnie w hallu głównym znajdowały się ekspresyjne, wachlarzowe schody. Indywidualnie projektowano wnętrza, w tym ścianę z ceramiką, barwny fryz i plastyczną mapą województwa. Wnętrza uległy przekształceniu, ale bryła zewnętrzna i jej podziały zostały zachowane. Nagrodzony Nagrodą resortową III stopnia Komitetu Budownictwa Urbanistyki i Architektury w 1963 roku.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.15 Instytut Fizyki Jądrowej oraz Skraplarka Helu i Laboratorium Niskich Temperatur ul. Radzikowskiego 152

Projekt: Realizacja: Autor: Wnętrza:

1959-1960 1961-1964 (I etap) 1971-1973 (II etap) 1973-1977 (III etap) Janusz Ingarden, Zbigniew Olszakowski Irena Zaleśna

Cechowało go nowatorskie ujęcie artystyczne, mimo początkowego ducha przedwojennego modernizmu warszawskiego w budynku samego Instytutu Fizyki Jądrowej. Natomiast budynek Skraplarki Helu i Laboratorium Niskich Temperatur uzyskał Nagrodę II stopnia Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych w 1967 roku. Wyróżnia go nowoczesna i prosta w modernistycznym wyrazie bryła i elewacja tego obiektu. Jej horyzontalny układ podkreślony jest uwydatnieniem nadproży poprzez ich wysunięcie przed lico oraz układ masywnych żaluzji poziomych w przestrzeniach pomiędzy „lizenami” – smukłymi elementami pionowymi rytmicznie wyprowadzonymi z elewacji. Niższa, parterowa część tego budynku, zestawiona pod kątem prostym, jest przeszklona od strony dziedzińca wewnętrznego. W hallu głównym wykonana została mozaika ze swobodnie rozmieszczonych, drobnych kamieni rzecznych. Indywidualnie projektowane były wnętrza.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.16 Instytut Fizyki i Matematyki Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Władysława Reymonta 4

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca: Wnętrza:

1959-1963 1960-1964 (I etap) 1964-1970 (II etap) Stanisław Juszczyk Ludomira Leszczyńska Zdzisław Szpyrkowski, Kazimierz Syrek

Oddany do użytku w 1964 roku był jednym z obiektów powstałych z okazji jubileuszu 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zlokalizowany na tzw. Parceli Senackiej tworzy zamknięcie całego bloku zabudowy pomiędzy al. Adama Mickiewicza, ul. Krupniczą, al. 3 Maja, a parkiem im. dr Henryka Jordana, a rozbudowany, niski parter wdziera się w klin zieleni, otwarty do tego parku. Budynek składa się z 7-kondygnacyjnej części wysokiej przeznaczonej dla celów dydaktycznych, zwieńczonej charakterystycznie uformowaną uskokową ostatnią kondygnacją oraz z 2-kondygnacyjnej części niskiej, w której ulokowano audytoria. Część niska tworzy atrium, które stanowi dziedziniec przed wejściem głównym. Prowadzi do niego rodzaj żelbetowej, rzeźbiarsko kształtowanej pergoli, a całość tej części przypomina włoski powojenny modernizm. Ciekawie formowana jest także elewacja główna sprawiająca wrażenie „falującej” dzięki niekonwencjonalnemu układowi okien.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.17 Instytut Zootechniki Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Romana Ingardena 6

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca: Wnętrza:

1959-1960 1960-1964 (budynki) 1965-1966 (ogród doświadczalny) Zbigniew Olszakowski Andrzej Bahr, Józef Baścik, Edward Mitko Irena Zaleśna

Zakład naukowo-doświadczalny obejmujący również: muzea zoologii i geologii, biblioteki, czytelnie. Indywidualnie projektowane wnętrza i metaloplastyka w hallu głównym. Budynek przylega do Parku im. dr Henryka Jordana. Jest to kompleks składający się z trzech powiązanych ze sobą obiektów oraz ogrodu doświadczalnego z parterowymi pawilonami o formie sześciokątów. Budynki są zróżnicowane wysokością, sposobem zestawienia, wyrazem plastycznym i detalem oraz proporcjami. Najciekawszym architektonicznie jest w pełni modernistyczny pawilon muzealno–czytelniany, łączący dwa pozostałe budynki. Horyzontalny, o zwartej bryle, z podcieniem na słupach i ciekawych podziałach okien. Poziomą artykulację podkreśla pas okien zwieńczony ażurowymi, poziomymi „łamaczami słońca”. Na ostatniej kondygnacji budynku wysokiego zlokalizowano lekki pawilon, z przełamanym zadaszeniem. Składa się on wizualnie z trzech części: przeszklonej, pełnej i ażurowej.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.18 Liceum Ogólnokształcące nr X im. Komisji Edukacji Narodowej ul. Zygmunta Wróblewskiego 9

Projekt: Realizacja: Autor: Wnętrza (współautor):

1959-1960 1960-1963 Zbigniew Gądek, Henryk Sawicki Barbara Smólska, Małgorzata Grabacka

Gmach liceum należy do wyróżniających się obiektów szkolnych w Krakowie z uwagi na nowoczesny język form, rozwiązań funkcjonalnych oraz nowatorską kompozycję układu przestrzennego i zagospodarowania działki. Budynek szkoły uformowano w kształt niedomkniętego czworoboku, tworząc dziedziniec wewnętrzny. Zastosowano w nim innowacyjne rozwiązania konstrukcyjno-funkcjonalne. Charakterystyczne są tzw. gospodarstwa „trzyklasowe”, składające się z: klasy, szatni i pomieszczenia sanitarnego, co daje wygodę z ich korzystania w bliskości klasy. W sposób elastyczny zaprojektowano możliwości użytkowania świetlicy, czytelni i przestrzeni rekreacyjnych: dzięki systemowi ścian przesuwnych można kształtować doraźne przeznaczenie. Indywidualnie zaprojektowano wiele elementów wnętrz, w tym lakierowane płyty pilśniowe o falistej strukturze, użyte m.in. w sufitach podwieszanych i w ścianach przesuwnych. Był to nowoczesny i nowatorski przejaw powojennego funkcjonalizmu, odpowiadający nowym czasom.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.19 Miasteczko Studenckie ul. Rostafińskiego / ul. Reymonta / ul. Piastowska

Projekt:

1964-1966 (część I) 1968-1974 (część II) Realizacja: 1964-1967 (część I) 1971-1976 (część II) Autor: Tomasz Mańkowski – główny projektant Zespół: Zofia Nowakowska (kierownik pracowni, wnętrza), Przemysław Gawor (urbanistyka, budynki XVI kond.), Małgorzata Grabacka (budynki XVI kond., przychodnia zdrowia), Maria Mańkowska (budynki V kond.), Jan Meissner (stołówki), Włodzimierz Gleń (sklep, poczta), Gerhard Durschke i Dariusz Kozłowski (agora), Małgorzata Bojanowska (zieleń)

Zespół Miasteczka Studenckiego otrzymał szereg nagród, w tym: Nagrodę Ministra Budownictwa i Nagrodę Miasta Krakowa za budynek wysokościowy – Dom Studencki „Olimp” w 1972 roku oraz Nagrodę Ministra Budownictwa w 1971 i nagrodę Vice Mister Krakowa w 1972 roku za projekt pawilonu handlowego. Drugi etap inwestycji miasteczka akademickiego realizowano według pierwotnej koncepcji. Całość uznawana jest za jedną z najciekawszych koncepcji urbanistycznych nie tylko w Krakowie. Miasteczko Studenckie to niezwykle interesujący zespół urbanistyczno-architektoniczny będący osiedlem z pełnym zakresem usług. Osiedle to przeznaczone było dla studentów ośmiu wyższych uczelni Krakowa. Główne założenie kompozycyjne stanowiła idea placu – „agory” spinającego całość, komunikującego się szerokimi przejściami pod budynkami niskimi. Przejścia te łączyły przestrzeń, teren i zieleń. Akcentami kompozycyjnymi są budynki wysokie, ascetyczne formalnie z charakterystyczną tektoniką awaryjnych klatek schodowych.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.20 Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Orla 171

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca:

1953-1956 1956-1964 Bogdan Laszczka Henryk Dąbrowski (pawilon radioteleskopu), Aleksander Grygorowicz (zagospodarowanie terenu i budynek administracyjno-gospodarczy)

W grupie obiektów jubileuszowych Uniwersytetu Jagiellońskiego zrealizowano pod Krakowem obserwatorium astronomiczne, adaptując do tego celu dawny fort austriacki na wzgórzu „Skała” koło Bielan. Architektura swoją surowością nawiązuje do architektury fortecznej, a także do starożytnych budowli poświęconych astronomii. Kompozycja przestrzenna składa się z pięciu kopuł astronomicznych wraz z budynkiem dydaktyczno–administracyjnym. Szczyt fortu zwieńczony jest jedną z kopuł, do dwóch kolejnych prowadzą klatki schodowe i most nad fosą. Przed fortem, na przedpolu stanęła jedna kopuła i rotunda z kopułą dla pomieszczenia dużego instrumentu oraz szeregu pomieszczeń pomocniczych i pracowni. Sam teren został dostosowany przestrzennie, komunikacyjnie i pod względem zakomponowania zieleni do całego zamierzenia.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.21 Szkoła Podstawowa nr 93 im. Lucjana Rydla ul. Feliksa Szlachtowskiego 31

Projekt: Realizacja: Autor:

1958-1959 1959-1960 Józef Gołąb

Szkoła została pomyślana jako układ silnie akcentowanych bloków-pawilonów wśród zespołu starodrzewia. Dla zachowania otwartego widoku z ul. Rydla na Kopiec Kościuszki budynek cofnięto w głąb działki. Przestrzeń wewnętrzna jest ogólnodostępna i przechodzi swobodnie, spinając całość założenia. Pawilon środkowy przeznaczony jest na różne rodzaje aktywności i rekreacji. W części północnej znajdują się zespoły klasowe, do których wejścia są silnie akcentowane. Elewacja tej części jest najbardziej charakterystyczna dla omawianego obiektu. Wyróżnia się wyjątkową, ekspresyjną, rzeźbiarską fasadą, której układ horyzontalny podkreślają poziome pasy okien pomiędzy wydatnymi pasami trapezowych „gzymsów”. Każda kondygnacja tej elewacji została podzielona na trzy pasy okien, co dało efekt „zatracenia” skali i funkcjonalnego podziału na kondygnacje, przy jednoczesnym uzyskaniu jednolitej, plastycznej fasady tworzącej swoisty obraz, z podziałami i kolorowymi kwadratami międzyokiennymi. Jest to jedna z piękniejszych architektonicznie elewacji, jakie powstały w Krakowie.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.22 Wydział Inżynierii i Technologii Chemicznej Politechniki Krakowskiej ul. Szlak (na kampusie PK przy ul. Warszawskiej 24)

Projekt: Realizacja: Autor:

1966-1968 1968-1970 Eryk Moj

Popularnie nazywany Wydziałem Chemii obiekt, to zestawienie brył niskich i wysokich, które tworzą wewnętrzny dziedziniec dostępny również bezpośrednio z ulicy poprzez podcienie od ulicy Szlak. Dynamiki budynkowi wysokiemu dodają lizeny międzyokienne ciągnące się przez całą wysokość elewacji oraz nadwieszenie wyższych kondygnacji nad podciętym parterem. Charakterystyczna jest pozioma artykulacja pasów okiennych, z oknami o kwadratowym kształcie z drewnianymi „wstawkami” w budynku wysokim oraz wykończenie okładziną kamienną i ryflowaną blachą. Widoczny jest tu już późny modernizm końca lat 60-tych, sygnalizujący estetykę lat 70-tych. Na poziom parteru prowadzą eksponowane, szerokie schody z tarasem przed głównym wejściem i kwietnikiem jako zwieńczeniem pełnej balustrady.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.23 Zespół Hotelu „Cracovia” i Kinoteatru „Kijów” al. Ferdynanda Focha 1 / al. Zygmunta Krasińskiego 34

Projekt i realizacja: Autor: Wnętrza:

Rzeźba:

1959-1965 (hotel) -1966 (kino) Witold Cęckiewicz Witold Cęckiewicz, Krystyna Strachocka-Zgud, Jerzy Chronowski, Jarosław Kosiniak Bronisław Chromy

Jeden z najlepszych przykładów powojennego modernizmu w Polsce, był w swoim czasie najbardziej reprezentatywnym hotelem wraz z pierwszym kinem panoramicznym. Bryła hotelu horyzontalna, z wydatnym płaskim zadaszeniem-gzymsem, nad wystającym, przeszklonym parterem. We wnętrzu oryginalne mozaiki, metaloplastyka i miękko prowadzona klatka schodowa. Ściany osłonowe obłożone ryflowaną blachą aluminiową, szkłem i czarnym marblitem, ułożonymi w rozrzeźbiony, szachownicowy wzór. Budynek kina charakteryzuje się ugiętym dachem wiszącym, przeszkloną fasadą frontową, żebrami ściany bocznej i mozaikową elewacją z mocno akcentowanymi wyjściami. We wnętrzu znajduje się wielkoformatowa, abstrakcyjna mozaika szkliwiona. Na wewnętrznym, zielonym dziedzińcu ustawiono rzeźby. Kawiarenka zewnętrzna oddzielona była pionowymi taflami szkła ustawionymi na aluminiowych „szpilkach”. Całość łączyły schody i tarasy. Widoczny jest duch architektury włoskiej (hotel) i japońskiej (kino). 58

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.24 Zespół Państwowych Szkół Muzycznych im. M. Karłowicza os. Centrum E2

Projekt: Realizacja: Autor: Mozaika:

1959-1961 1960-1971, (1975-mozaika) Marek Jabłoński Marek Jabłoński, Jerzy Jabłoński

Zespół ten jest przykładem powojennego modernizmu funkcjonalnego, z indywidualnymi rozwiązaniami przestrzennymi i wnętrzami. Znajdują się tu dwie sale koncertowe, w oryginalnym stanie: duża z doświetleniem górnym poprzez gęsto zestawione świetliki o pulpitowym kształcie oraz mała – kameralna, a także studio nagrań. Na wewnętrznym, zielonym i przeszklonym dziedzińcu-patio, ustawiona jest nowoczesna rzeźba przedstawiająca postać w ruchu. Ściany zewnętrzne bryły głównej mają silną artykulację pionową, podkreśloną „lizenami” międzyokiennymi. Przejście do wejścia głównego prowadzi pod nadwieszoną częścią budynku, wspartą na sześciu okrągłych słupach. Przy wejściu do hallu części koncertowej zachował się pierwotny projekt i wystrój szatni oraz kasy biletowej. Charakterystyczna dla obiektu jest wielkoformatowa, ceramiczna mozaika zewnętrzna, w jesiennej tonacji barwnej, zlokalizowana na zachodniej ścianie dużej sali koncertowej, której towarzyszą wydatne schody i rampa wyjść bocznych.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.25 Zespół Państwowych Szkół Plastycznych d. Liceum Plastyczne ul. Mlaskotów 6

Projekt: Realizacja: Autor: Wnętrza:

1960-1961 1961-1964 -1966 (sala gimnastyczna) -1972 (zakończenie realizacji) Józef Gołąb Teresa Lisowska-Gawłowska

Przy wejściu do budynku znajduje się rzeźba Xawerego Dunikowskiego – „Gizela”. Obiekt inspirowany jest działalnością Waltera Gropiusa i Bauhausem, ale posiada indywidualny wyraz przestrzenny i architektoniczny, także w zastosowanym detalu. W projekcie widoczny jest wpływ idei Herberta Read’a wychowania przez sztukę. Cecha charakterystyczna to luźna i przestrzenna forma kształtowania obiektów jak i zabudowy. Widoczna jest ona w przestrzeniach integracyjnych dostępnych dla aktywności pozaedukacyjnych i w zlokalizowaniu zespołów funkcjonalnych, w pawilonach wzajemnie względem siebie przesuniętych. Sale malarstwa i rzeźby to pawilony zatopione w zieleni, z własnym zapleczem, połączone ze sobą i budynkiem „matką” korytarzami wypełnionymi ekspozycją. Wszystkie łączące się z holem głównym – wystawowym. We frontowej–horyzontalnej bryle budynku umieszczono pozostałe funkcje dydaktyczne i towarzyszące. Jest to jeden z ciekawszych przykładów modernizmu lat 60-tych w Krakowie. Nagrodzony tytułem „Mister Krakowa” w roku 1969. 62

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.26 Plomba mieszkaniowa ul. Rajska 10a

Projekt: Realizacja: Autor:

1957 1958-1959 Tadeusz Bereźnicki, Zbigniew Gądek

Budynek stanowi zakończenie zwartej zabudowy pierzei ulicy i pod względem funkcjonalnym i plastycznym utrzymany jest w duchu powojennego modernizmu. Wnętrza cechuje możliwość indywidualnych modyfikacji. Przy użyciu prostych elementów w postaci swobodnie rozrzuconych balkonów na jednej elewacji i zwartej tektonice loggi na drugiej elewacji narożnej uzyskano powściągliwy ale interesujący, modernistyczny wyraz architektury.

CZĘŚĆ I

LATA 1956-1970

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

5.27 Telewizja Kraków Wzgórze „Krzemionki” ul. Krzemionki 30

Projekt: Realizacja: Autor:

1961-1965 1963-1968 Stanisław Bieńkuński, Henryk Kurdzin

Krakowski Oddział Telewizji Polskiej powstał w 1961 roku, a w 1966 rozpoczęto emisję programu informacyjnego „Kronika”, w 1968 powstała stacja telewizyjna na wzgórzu Krzemionki. Zespół tworzy budynek główny o zwartej formie i betonowej surowości z łamaczami słońca, co nadaje obiektowi ekspresji i wyrazistości. Za pomocą przeszklonego łącznika dostępna jest dominująca nad całością wieża telewizyjna, o dynamicznym wyrazie i charakterystycznym, strzelistym kształcie, z doświetloną klatką schodową i zestawem anten tworzących rodzaj „kiści”. Z wieżą powiązany jest budynek komercyjny, mieszczący część gastronomiczną, w której zlokalizowana była kiedyś, znana w Krakowie restauracja „Twardowska”, do którego przylega taras łączący się z zielenią parkową otaczającą zespół. W suficie przejścia do tego obiektu wyróżniają się koliste zagłębienia z oświetleniem.

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

6. ZABYTKI ARCHITEKTURY WSPÓŁCZESNEJ CZĘŚĆ II LATA 1970-1990

CZĘŚĆ II

LATA 1970-1990

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

6.1 Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha os. Czyżyny

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca:

1970-1972 (część I) 1972-1978 (część I) Leszek Filar Wojciech Grotowski, Tadeusz Myszkowski, Jerzy Urbanik, Kazimierz Węglarski

Forma kompleksu realizowanego według projektu pierwotnego jest przykładem brutalizmu w architekturze późnego modernizmu lat 70-tych, który później dominował w latach 80-tych. Ekspresjonistyczne, surowe i mocne w tektonice trybuny, o wyraźnie uwydatnionej i wyeksponowanej konstrukcji, stanowią silny akcent przestrzenny. Podobnie bryła auli, o dynamicznej konstrukcji, z rzeźbiarskim grzebieniem ścian zewnętrznych ukazujących betonową fakturę. Horyzontalny budynek główny, z wysuniętą częścią niższą oraz z poziomymi pasami podokiennymi i pionowymi „lizenami” międzyokiennymi, akcentowanymi czarnym marblitem, nawiązuje do stylu międzynarodowego. Budynki dydaktyczne to zestawienie prostopadłościennych, masywnych i przeszklonych brył. W zespole wyróżniają się trzy wertykalne bryły akademików, o elewacjach z siatki loggii rozciętych pionem komunikacyjnym i z masywnym akcentem wejścia. Całość wieńczy gzyms – pergola.

CZĘŚĆ II

LATA 1970-1990

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

6.2 Bank Pekao S.A. ul. Kapelanka 1

Projekt: Realizacja: Autor:

1985-1990 1989-1994 Nina Korecka z zespołem

Budynek banku ma kształt masywnej ale rozczłonkowanej rotundy, w której znajduje się sala operacyjna. Charakterystyczne są masywne i ekspresyjne, betonowe elementy konstrukcyjne na zewnątrz budynku, które poprzez swoje „oderwanie” od elewacji nadają jej pewnej surowej lekkości i przejrzystości. Jest przykładem późnego, dojrzałego modernizmu, bliskiego brutalizmowi i jedną z nielicznych, całkowicie indywidualnie projektowanych realizacji, o cechach typowych dla naszej architektury lat 80-tych, poprzedzającej postmodernizm. Rotundzie towarzyszy półkolisty budynek biurowo-mieszkalny, którego elewacje przecinają dynamiczne, wertykalne akcentowania wejść i klatek schodowych. Przeszklony łącznik komunikuje te obiekty tworząc jedną kompozycyjną całość, spójną stylowo.

CZĘŚĆ II

LATA 1970-1990

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

6.3 Centrum Medycyny Profilaktycznej d. Centrum Zdrowia Budowlanych ul. Komorowskiego 12

Projekt:

Realizacja: Autor: Współpraca:

1971-1972 (I etap – biurowiec Zjednoczenia Przemysłu Kamienia Budowlanego) 1981-1983 (II etap – Centrum Zdrowia Budowlanych) 1972-1974 (I etap) 1983-1984 (II etap – przebudowa i adaptacja) Wojciech Buliński Ludwik Konior

Budynek o dynamicznej elewacji frontowej z charakterystycznymi, tektonicznymi „żyletkami” – pilastrami Dają one efekt rozrzeźbienia i ekspresji, potęgowany światłocieniami. Tworzy cofniętą od ulicy pierzeję, przechodzącą w narożnik łączący się z modernistyczną zabudową międzywojenną. Od szerokiego przedpola odcięty jest rodzajem fosy do której prowadzi oryginalna kompozycja schodów i koryt z zielenią zimozieloną oraz kwiatników. Wewnętrzna klatka schodowa wyróżnia się konstrukcją i oryginalnym rozwiązaniem. Podobnie klatka ewakuacyjna, która wyrasta z przeszklonej tylnej elewacji, do której mocowane są poziome żaluzje – „łamacze słońca”. Obiekt jest przykładem konsekwentnego rozwiązania w duchu późnego modernizmu, spójnego w swym plastycznym i kolorystycznym wyrazie, który mimo termomodernizacji pozostał zgodny z projektem pierwotnym.

CZĘŚĆ II

LATA 1970-1990

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

6.4 „Droga Czterech Bram” Wyższe Seminarium Duchowne Zgromadzenia XX Zmartwychwstańców ul. Księdza Pawlickiego 1 / ul. Zielna 70

Projekt: Realizacja: Autor:

1983-1989, 1989-1993 (budowa) Dariusz Kozłowski, Wacław Stefański, Maria Misiągiewicz

Układ urbanistyczny to nieprostokreślny rzut przenikających się w różnych wymiarach brył, tworzących różnorakie wnętrza i kulisy. Wyczuwalny jest rodzaj teatralności, ale podbity mistyką. Postmodernistyczna architektura nawiązuje do symboliki „Drogi Czterech Bram” tj. Inicjacji, Nadziei, Wiedzy i Wiary, przełożonych na: myśl, ideę, mit i tajemnicę klasztoru, opartych na tradycyjnych wyobrażeniach o klasztorze. Pierwsza wyraża rozterki człowieka kandydującego do seminarium. Druga – wyrażona przez ekspresyjne rozdarcie muru prowadzi do gmachu alumnów. Trzecia tworzy rodzaj prześwitu między wieżami, w których umieszczone są klatki schodowe. Czwarta to synteza: połączenie tego co ludzkie i boskie. Plakatowa kolorystyka i plastyka form nasuwają malarskie skojarzenia.

CZĘŚĆ II

LATA 1970-1990

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

6.5 Dom Alchemików ul. Mochnackiego 20-22

Projekt: Realizacja: Autor:

1988-1990 1990-1992 Dariusz Kozłowski

Fabryka Kosmetyków „Hean” to przykład postmodernizmu w małej skali. Jest to jeden z najlepszych przykładów tego stylu, zawarty w pewnej iluzji i dosłowności zarazem. „Alchemików” Heanu było dwóch i tak potraktowana została ta budowla. Jeden obiekt to grzeczna prostota, a drugi to „wyuzdanie wielkoformatowych ust” – dynamiczna prowokacja artystyczna. Autor uzyskał tu maestrię plakatowości i umowności przeniesionej w rzeczywisty świat. Dbałość o detal i rodzaj użytych artefaktów pozwalają na zaliczenie tej pozornie niezauważalnej realizacji za pomnikową dla postmodernistycznego stylu.

CZĘŚĆ II

LATA 1970-1990

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

6.6 Hotel „Forum” ul. Marii Konopnickiej 28

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca:

1973-1977 1978-88, -1989 (oficjalne otwarcie) Janusz Ingarden Stanisław Drabczyński, Marzanna Miłkowska, Piotr Miłkowski

Budynek o zakrzywionej elewacji, z prześwitem w poziomie przyziemia dla umożliwienia wglądu w kierunku wzgórza Wawelskiego i Kościoła oo. Paulinów na Skałce, o estetyce późnego modernizm i brutalizmu. Jest to jeden z niewielu przedstawicieli tego stylu w Krakowie. Kontrowersyjna lokalizacja nie umniejsza architekturze, która jest przejawem estetyki najwyższych lotów tego okresu i dlatego zasługuje na poszanowanie, jako świadectwo stylu i warsztatu architektonicznego. Tektonika elewacji, wyrazista i dynamiczna uzyskana została poprzez rytm wysuniętych pokoi–logii oraz wysunięcie bloku parterowego wraz z podziemiem, a także przez cofnięcie najwyższej kondygnacji, w formie latającej struktury. Jest to jeden z najważniejszych przykładów realizacji architektonicznych dojrzałego, późnego i „ciężkiego” modernizmu końca lat 80-tych.

CZĘŚĆ II

LATA 1970-1990

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

6.7 Kolegium Polonijne Uniwersytetu Jagiellońskiego im. Kazimierza Puławskiego w Przegorzałach ul. Jodłowa 13

Projekt: Realizacja: Autor:

1974-1979 1979-1990 Tomasz Mańkowski, Zofia Nowakowska, Dariusz Kozłowski, Krzysztof Bojanowski

Obiekt naukowo-dydaktyczny zlokalizowany na szczycie zalesionego wzgórza, w bezpośrednim sąsiedztwie dawnej willi z lat 1928-1929 znanego architekta Adolfa Szyszko-Bohusza i wybudowanego w latach 1940-1942 przez okupantów niemieckich budynku sanatorium dla lotników. Projekt pokazano w 1976 roku na wystawie w Nowym Jorku i Chicago, organizowanej przez Fundację Kościuszkowską. Jest to zespół budynków z wewnętrznym dziedzińcem, będący najlepszym przykładem amerykańskiego postfunkcjonalizmu w duchu Louisa Khana, w Krakowie. Ceglano-betonowa, masywna architektura zwartych form zwraca uwagę oszczędnością użytych środków. Tektonika elewacji budowana jest wklęsłościami ceglanych loggi i z „bunkrowato” wystających, betonowych fragmentów ścian pokoi mieszkalnych.

CZĘŚĆ II

LATA 1970-1990

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

6.8 Kościół Ecce Homo św. Brata Alberta ul. Woronicza 10, Prądnik Czerwony

Projekt: Realizacja: Autor: Wnętrza: Rzeźba: Malarstwo:

1981-1982 1983-1985 Wojciech Kosiński, Marzena Popławska Wojciech Kosiński, Marzena Popławska Stefan Dousa Paweł Taranczewski

Kościół jednoprzestrzenny, o zwartej bryle i z otwartym wiązaniem dachowym, zaprojektowany w duchu postmodernizmu, w małej skali. Według autora: dominującym czynnikiem był kontekstualizm czyli dokładne nawiązanie gabarytów i ogólnego charakteru formy do sąsiedniego głównego budynku klasztornego tj. dawnej rezydencji Badenich. Układ urbanistyczny domyka od zachodu wnętrze urbanistyczno–krajobrazowe wokół klombu w rzeźbą. Tworzy je główny budynek od północy i dom gościnny od wschodu, a pozostawia wnętrze otwarte na południe, do parku. Charakter architektury nawiązuje luźno do kościółków drewnianych Małopolski, ze śladami wpływu postmodernizmu lat 80-tych XX wieku.

CZĘŚĆ II

LATA 1970-1990

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

6.9 Kościół i Klasztor p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP ul. Chełmońskiego 8, os. Azory

Projekt: Realizacja: Autor: Wnętrza: Malarstwo: Witraże:

1971-1972 1974-1979 (konsekracja) Małgorzata Grabacka, Przemysław Gawor Przemysław Gawor, Małgorzata Grabacka Jerzy Nowosielski Jerzy Skąpski

Kościół oo. Franciszkanów – Reformatów połączony jest w jeden zespół z klasztorem i dzwonnicą, tworząc kameralny dziedziniec wewnętrzny, z zakomponowaną nawierzchnią i zielenią, a z którego prowadzą wejścia do poszczególnych obiektów. Jest to przykład późnego modernizmu powojennego w małej skali, z surowym i wyrazistym detalem architektonicznym oraz wyróżniającą się betonową, dzwonnicą, pełną powściągliwej i wymownej dynamiki. Od frontu przeszklenia wykonano w formie witraży. Charakterystyczne są również indywidualnie projektowane wnętrza i zdobienia malowidłami przedstawiającymi stacje drogi krzyżowej jak również obrazy z życia św. Franciszka.

CZĘŚĆ II

LATA 1970-1990

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

6.10 Kościół p.w. Miłosierdzia Bożego os. Oficerskie, Pl. Prezydenta Raczyńskiego

Projekt: Realizacja: Autor:

1991 1991-1994 Stanisław Niemczyk, Marek Kuszewski

Kameralny, ceglany zespół kościelny, w duchu północnego ekspresjonizmu. Widoczne są elementy postmodernistyczne, nawiązujące do średniowiecznej architektury, o precyzyjnym detalu. Z szacunkiem wpisany w otoczenie, w przestrzeń trójkątnego placu o niewielkiej skali i niewysokiej zabudowie sąsiedniej. Tworzy zespół śródkwartałowy–miejski wraz z targowiskiem i zielenią. Akcent przestrzenny i wysokościowy stanowią trzy wieże. Na uwagę zasługuje również rodzaj ceglanego fryzu na budynku głównym kościoła, pokreślenie pasów poziomych delikatnym gzymsowaniem oraz rodzaj pawilonowej loggietty zwieńczającej jego dach. Całość stwarza przyjazny klimat w skali człowieka, kreując „wymknięty” zespół.

CZĘŚĆ II

LATA 1970-1990

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

6.11 Kościół św. Jadwigi Królowej ul. Władysława Łokietka 60

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca:

1977-1979 1979-1988, 1990 konsekracja Jacek Czekaj, Romuald Loegler Marek Piotrowski

Prosta betonowa architektura, o bryle kojarzącej się z wyrzeźbieniem jej z kostki sześcianu, formowanej ideowo na rzucie krzyża greckiego widocznego również w świetliku, ponad nawą. Masywne filary podtrzymują strop i dach kościoła. W prezbiterium znajduje się replika Chrystusa ukrzyżowanego z Katedry Wawelskiej, pomnik modlącej się Jadwigi Królowej oraz ołtarz w formie sarkofagu z relikwiami patronki. Obiekt przynależy formalnie do późnego modernizmu, bliskiego estetycznie brutalizmowi, ale z wpływami architektury postmodernistycznej. Charakterystyczna jest falująca, pełna ekspresji ściana wejścia głównego i krzyż świetlika oraz widoczna faktura betonu i masywność brył.

CZĘŚĆ II

LATA 1970-1990

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

6.12 Kościół i klasztor oo. Cystersów p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej os. Szklane Domy 7 – Nowa Nuta

Projekt: Realizacja: Autor:

1983-1984 1984-1993 (klasztor) -1995 (kościół) Krzysztof Dyga, Andrzej Nasfeter

Charakterystyczny dla tego zespołu jest wyraźny kontrast pomiędzy surową i prostą fakturą ceglanych ścian, a skomplikowaną konstrukcją stalową kubistycznych, uskokowo piętrzących się form dachu oraz dynamicznego, rozbudowanego wejścia. Decyduje on o ekspresyjnym wyrazie zespołu kościoła i klasztoru. Budowlę wyróżnia szczególna dbałość o detal wykończenia ceglanych ścian, a konstrukcja przestrzenna nad ceglanym cokołem nadaje mu swoistej lekkości i monumentalności zarazem. Jeden z narożników akcentowany jest mocno dzwonnicą, kształtowaną na wzór ambony.

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

7. ZABYTKI ARCHITEKTURY WSPÓŁCZESNEJ CZĘŚĆ III LATA 1990-2000

CZĘŚĆ III

LATA 1990-2000

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

7.1 Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha ul. Marii Konopnickiej 32

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca:

1989-1993 1993-1994, Arata Isozaki, Krzysztof Ingarden, Jacek Ewý Zespół JET Atelier: architekci Krystyna Mróz, Paweł Koperski, Łukasz Kępski, Bogdan Blady, Jarosław Kuliński. Zespół Arata Isozaki & Associates: G. Mizuno, Y. Imamura, S. Hirobayashi

W jednej, ekspresyjnej formie konceptualnej zamknięte zostały dwie funkcje: muzeum – mieszcząca kolekcję sztuki japońskiej zgromadzoną przez Feliksa Jasieńskiego oraz centrum kulturalno–konferencyjne. Budynek łagodnie i z szacunkiem wpisuje się w nadwiślański kontekst Wzgórza Wawelskiego i nie zakłócając genius loci, prowadzi polsko-japoński dialog międzykulturowy. Filozoficzny punkt widzenia przedstawił autor: Tak jak kolekcja Jasieńskiego przekroczyła ramy sztuki japońskiej – tak ten budynek również wyszedł poza ramy japońskości i zapuścił korzenie w polskiej ziemi. Obiekt wyróżnia rzeźbiarski kształt bryły i falujące płaszczyzny dachu, symbolicznie łączące go z rzeką i spokojnie płynącym czasem. Do nieakcentowanego wejścia głównego prowadzą szerokie schody i pochylnie. Znajdziemy tu oszczędne środki wyrazu, okładzinę z piaskowca oraz powściągliwą tektonikę odbijająca się w sadzawce, a także mini ogród japoński. 96

CZĘŚĆ III

LATA 1990-2000

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

7.2 Brama do Miasta Zmarłych Dom Pogrzebowy w Batowicach Cmentarz Batowicki w Krakowie

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca:

1993 1995-1998 Romuald Loegler Ewa Fitzke, Piotr Madej, Józef Białasik

Bryła niebieskiego budynku Domu Pogrzebowego przywołuje „niebiańskie” skojarzenia. Jest to lekki, wydłużony, wręcz pawilonowy obiekt z zakrzywionymi i poderwanymi płaszczyznami ścian. Wąskie rozcięcia wprowadzają światło do wnętrza. Szkło łączy się z surowością elementów betonowych. Ponad kamiennym, wijącym się wzdłuż elewacji strumieniem przerzucona jest kładka do wejścia, do części administracyjnej cmentarza. W pełni przeszklona ściana frontowa to wejście główne do Kaplicy Cmentarnej, będącej metafizyczną „Bramą” do innego wymiaru. W swojej poetyckiej wizji przestrzeni obiekt ten jest pierwszym spotkaniem z cmentarzem, miejscem które można nazwać Miastem Zmarłych. Ekspresyjna, dekonstruktywistyczna bryła potęguje siłę nastroju miejsca.

CZĘŚĆ III

LATA 1990-2000

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

7.3 Galeria Autorska Bronisława Chromego wraz z parkowym otoczeniem ul. Krańcowa 4, Park Decjusza na Woli Justowskiej

Projekt pierwotny: Realizacja: Autor projektu pierwotnego: Adaptacja: Autor adaptacji:

1966 1966 Janusz Lityński 1992-1995 Bronisław Chromy

Galeria Autorska powstała jako adaptacja dawnej muszli koncertowej i plenerowego amfiteatru, zlokalizowanych wśród zieleni Parku Decjusza. Współczesną, dynamiczną formę obiekt uzyskał na skutek spiętrzenia krzywizn, tak aby można było stworzyć zamkniętą przestrzeń wewnętrzną. W bezpośrednim sąsiedztwie pozostawiona została wielka, biała kula, będąca dawniej zapleczem kina otwartego, wraz z łukowato wygiętą kładką prowadzącą do niej. Wokół rozmieszczono rzeźby autora – właściciela galerii, w tym przestrzenny pomnik Piwnicy Pod Baranami ustawiony na lekkim wzniesieniu – pozostałości amfiteatru. Całość jest wyjątkowym zespołem kulturotwórczym, w którym odbywają się nie tylko wystawy, ale i koncerty.

100

101

CZĘŚĆ III

LATA 1990-2000

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

7.4 Radio Kraków al. Juliusza Słowackiego 22

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca:

1996-1997 1997-1999 Tomasz Mańkowski, Piotr Wróbel, Jacek Czech Rafał Zawisza, Kajetan Tarnowski, Janusz Dudziński

Budynek Radia Kraków jest realizacją zwycięskiego projektu konkursowego. Charakterystyczny jest kształt obiektu popularnie określany jako „wiadro”. Masywny tambur w kształcie odwróconego, ściętego stożka ustawionego na słupach dominuje w skrzyżowaniu ulic, ale jednocześnie rozwiązuje trudny narożnik na styku architektury modernizmu międzywojennego i modernizmu lat 60-tych. Ten modernistyczny (neo-modernistyczny), a raczej neo-ekspresyjny, surowy w wyrazie budynek wyróżniają małe, kwadratowe i punktowe okna – otwory równomiernie rozmieszczone w jednolitej masie z zielonego granitu. Na samym narożniku, w tym jak gdyby monolicie wycięte jest ogromne okno tzw. newsroom’u. Z masywną górą kontrastuje przeszklone podcięcie uwolnionego parteru budynku. Na niezbyt dużym dziedzińcu wewnętrznym odbywają się plenerowe koncerty.

102

103

CZĘŚĆ III

LATA 1990-2000

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

7.5 Rozbudowa Biblioteki Jagiellońskiej ul. Oleandry 3

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca:

1995-1995 1995-2001 Romuald Loegler, Ewa Fitzke Ewa Burkot, Marcin Kasza, Justyna Markowska, Sylwia Pawłowska, Jadwiga Sowa, Katarzyna Kowal, Agnieszka Czuhorska-Soból, Dagmara Chromiak, Krzysztof Własiński

Rozbudowa Biblioteki Jagiellońskiej jest III etapem w dziejach tej Biblioteki. Gmach Główny przy al. Adama Mickiewicza zrealizowano w latach 1931-1939 według projektu Wacława Krzyżanowskiego. Nowy obiekt w swym wertykalnym rytmie podziałów nawiązuje ideowo do starego budynku biblioteki. Mimo swoich dużych gabarytów uzupełnia w sposób udany zastaną przestrzeń urbanistyczną. Okładzina kamienna z kremowo-różowego piaskowca, kształtowana w formie ram oraz duże przeszklenia to elementy charakterystyczne. Podobnie jak lekko wysunięty przed elewację pas górnych kondygnacji wieńczących budynek, przypominający wydatny gzyms czym nawiązuje do podziałów głównego gmachu. Linia ul. Oleandry utrzymana jest za pomocą przeszklonej części niskiej i trejaży wykończonych okładziną kamienną i żaluzjowym wypełnieniem z metalu i kamienia. W tej części zlokalizowano wejście główne do nowego budynku biblioteki.

104

105

CZĘŚĆ III

LATA 1990-2000

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

7.6 Rozbudowa Sądu Okręgowego w Krakowie ul. Przy Rondzie 7

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca:

1997-2000 1999-2001 Wojciech Obtułowicz – Główny Projektant, Grzegorz Lechowicz, Andrzej Pięta Robert Musiał, Miłosz Jakubowski

Nowy budynek Sądu Okręgowego jest rozbudową zespołu obiektów sądowych pochodzących z okresu modernizmu końca lat 60-tych, autorstwa Leszka Kołacza, Tadeusza Krupińskiego i Czesława Nowowiejskiego, a zrealizowanych w 1971 roku. Jest on przykładem neo-brutalizmu we współczesnej architekturze modernistycznej. Monumentalna, zwarta bryła wykończona została kamieniem, szkłem i stalą. Elewację frontową tworzą swoiste kamienne „megaramy” wypełnione szkłem i oddstawione na stalowych rusztach od ścian osłonowych. Ten rodzaj przestrzennego oddalenia płaszczyzn i planów nadaje pewnej lekkości całości zamierzenia. Charakterystycznym detalem jest rodzaj wykuszu wyprowadzonego z gładkiej ściany elewacji bocznej nazywany popularnie „zieloną puszką”.

106

107

8. Słowo końcowe Podsumowując działania Oddziału krakowskiego SARP na rzecz dziedzictwa architektury współczesnej, należy mieć nadzieję, że prezentowane w tej publikacji obiekty doczekają się należytej ochrony. Dotyczy to oczywiście tych obiektów, które jeszcze nie uległy zniszczeniu lub przekształceniu w sposób zacierający charakterystyczne cechy projektu pierwotnego. Posiadane obecnie przez władze konserwatorskie narzędzia pozwalają na zabezpieczenie tych budynków, czy zespołów dla przyszłych pokoleń. Mam na myśli nie tylko plany miejscowe, ale przede wszystkim wpisy do miejskiej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, które jak pokazuje to dotychczasowe funkcjonowanie, okazują się skuteczniejsze niż procedura wpisu do rejestru zabytków. Władze miejskie z kolei powinny w planowaniu zwracać uwagę na aspekty urbanistyczno-funkcjonalne, a nie tylko formalne, ponieważ ważne są nie tylko budynki ale również kształtowana wówczas w duchu modernizmu przestrzeń publiczna. Zatem wszelkie dogęszczenia i wydzielanie przestrzeni powinny być bardzo uważnie analizowane. Nasuwa się przy tym refleksja, że w czasach „peerelowskiego” projektowania zwracano uwagę nie tylko na budowanie samych mieszkań, ale również na usługi towarzyszące, takie jak szkoły, przedszkola, ośrodki zdrowia, sklepy, sport i rekreację, zieleń ogólnodostępną. Obecnie projektuje się i realizuje tylko „powierzchnie użytkową mieszkań” na substandardowych urbanistycznie i pseudo luksusowych osiedlach pozbawionych wymienionego wyposażenia, a dodatkowo jeszcze wygradzanych, co powoduje izolację społeczną ich mieszkańców. Architektura współczesna XX wieku, mimo swoich niedostatków i niespełniania obecnych norm i oczekiwań, po adaptacji do nowych uwarunkowań i potrzeb w duchu dobrej kontynuacji, będzie nadal współczesną architekturą ale już w XXI wieku. Jest ona świadectwem naszej kultury i takim świadectwem kultury i taktu wobec dziedzictwa powinna pozostać. Takie też jest przesłanie niniejszej publikacji. Zachowanie przeszłości dla przyszłości.

108

• S Z L A K A M I

D Z I E D Z IC T WA •

ARCHITEKTURA KRAKOWSKA LAT 1956-2000

9. Appendix

WYBRANE PRZYKŁADY

LISTA OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH SARP ODDZIAŁ KRAKÓW

S Z L A K A M I D Z I E D Z IC T WA

Skład i łamanie: Simeon Genew www.genew.pl Nakład: 1000 egz. Kraków 2013 Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego

Redakcja, teksty, zdjęcia

MAŁGORZATA WŁODARCZYK

Druk i oprawa: Drukarnia LEYKO sp. z o.o. ul. Romanowicza 11, 30-702 Kraków ISBN: 978-83-931406-8-8

Architektura Krakowska 1956-2000

Articles inside

Zabytki architektury współczesnej część III

Zabytki architektury współczesnej część II

Zabytki architektury współczesnej część I

Architektura powojenna w Krakowie

Ochrona konserwatorska