SZLAKAMI DZIEDZICTWA by marcin

szlakami dziedzictwa przegląd architektury Krakowa lat 1945–1990

paths of legacy overview of Cracow architecture in the years 1945–1990

Małgorzata WŁODARCZYK Marcin WŁODARCZYK

szlakami dziedzictwa przegląd architektury Krakowa lat 1945–1990 paths of legacy overview of Cracow architecture in the years 1945–1990

redakcja, teksty edition, texts Małgorzata Włodarczyk zdjęcia i kwerenda photographs and query Marcin Włodarczyk projekt graficzny layout Lubomir Nikolov korekta proofreading Emilia Walczewska tłumaczenie translation Agnieszka Humięcka Marta A. Urbańska korekta tekstów angielskich Englisch text proofreading Martyna Włodarczyk recenzja wydawnicza Publishing review prof. zw. dr inż. arch. Andrzej Wyżykowski druk Mellow

Kraków, 2017 © SARP Oddział Kraków © Małgorzata Włodarczyk © Marcin Włodarczyk

Wszystkie informacje, teksty i ilustracje w książce publikowane są za zgodą i na odpowiedzialność autorów. Wszystkie opublikowane materiały objęte są ochroną prawa autorskiego. Żadna z części książki nie może być kopiowana, zmieniana i publikowana bez wcześniejszej pisemnej zgody autorów. All information, texts and illustrations in the book are published with permission and under the responsibility of the authors. All published materials are copyright protected. No part of the book can be copied, changed and published without the prior written permission of the authors.

ISBN: 978-83-65398-09-3 Kraków, 2017

szlakami dziedzictwa przegląd architektury Krakowa lat 1945–1990 paths of legacy overview of Cracow architecture in the years 1945–1990

szlakami dziedzictwa przegląd architektury Krakowa lat 1945–1990

paths of legacy overview of Cracow architecture in the years 1945–1990

Małgorzata WŁODARCZYK Marcin WŁODARCZYK

Spis treści

Słowo wstępne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Foreword . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Preface . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2. Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna i jednorodzinna. . . . . . . . . . 18 Single-and multifamily housing developments . . . . . . . . . . . . . . 22

1945–1956 2.1. Plac Centralny i Aleja Róż (I odcinek) . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 2.2. Plac Pocztowy, os. Willowe, ul. G. Daniłowskiego. . . . . . . . . . . . . . 28 1956–1970 2.3. Blok „Szwedzki” mieszkalno-usługowy, os. Szklane Domy 1 . . . . . . . . . . . 29 2.4. Blok „Francuski” mieszkalno-usługowy, os. Centrum B 8/al. Przyjaźni. . . . . . . . . 30 2.5. Blok „Helikopter” mieszkalno-usługowy, os. Handlowe 7. . . . . . . . . . . . 31 2.6. Dom mieszkalny, „Bankowy”, ul. J. Fałata 2. . . . . . . . . . . . . . . . 32 2.7. Dom mieszkalny, „Kolorowy”, ul. Mazowiecka 5 . . . . . . . . . . . . . . . 33 2.8. Dom mieszkalny, „Dom Stu Balkonów”, ul. Retoryka 4–4a–4b . . . . . . . . . . . 34 2.9. Blok mieszkalno-usługowy, ul. A. Grottgera 3 . . . . . . . . . . . . . . . 35 2.10. Budynki mieszkalne, ul. Konfederacka 5 i 9. . . . . . . . . . . . . . . . 36 2.11. Budynek mieszkalny, ul. K. Pułaskiego 10. . . . . . . . . . . . . . . . 37 1970–1990 2.12. Dom Sióstr Emerytek S.S. Serafitek, ul. M. Bałuckiego 10. . . . . . . . . . . . 38 2.13. Budynek mieszkalno-usługowy, ul. M. Bałuckiego/Konfederacka 1 . . . . . . . . . . 39 2.14. Budynek mieszkalny, ul. Barska 1/A. Madalińskiego 14 . . . . . . . . . . . . . 40 2.15. Budynek mieszkalno-usługowy, ul. J. Dietla/Starowiślna 28. . . . . . . . . . . 41 2.16. Budynek mieszkalno-usługowy, ul. Legionów J. Piłsudskiego 23 (d. Cekiery). . . . . . . 42 2.17. Budynek mieszkalny, ul. Paulińska 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 2.18. Budynek mieszkalny, ul. Piekarska 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2.19. Budynek mieszkalny, ul. Skawińska 15. . . . . . . . . . . . . . . . . 45 2.20. Budynek mieszkalno-usługowy, ul. R. Traugutta 26/H. Dąbrowskiego . . . . . . . . . 46 2.21. Budynki mieszkalno-usługowe, ul. Zamkowa 3–5/M. Konopnickiej . . . . . . . . . . 47 2.22. Budynek mieszkalno-usługowy, ul. Zamkowa 19/Sandomierska. . . . . . . . . . . 48 2.23. Budynek mieszkalno-usługowy, ul. Retoryka 16/E. Zegadłowicza. . . . . . . . . . 49 2.24. Budynek mieszkalny, al. 29 Listopada 45c. . . . . . . . . . . . . . . . 50 2.25. Dom jednorodzinny, ul. Królowej Jadwigi 54. . . . . . . . . . . . . . . 51 2.26. Dom jednorodzinny, „Dom Córki”, ul. Panieńskich Skał 6 . . . . . . . . . . . . 52 2.27. Dom dwurodzinny, Willa Bâteau–Bâteau, ul. Emaus 27a i 27b . . . . . . . . . . . 53 Mapa lokalizacji Location map. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

3. Obiekty użyteczności publicznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Public utility buildings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 1945–1956 3.1. Budynek biurowy „Miastoprojekt”, ul. J. I. Kraszewskiego 36. . . . . . . . . . . 63 3.2. Budynek biurowy „Nafta”, ul. Lubicz 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 3.3. Centrum Administracyjne (d. Huty im. W. I. Lenina), ul. Ujastek 1 . . . . . . . . . . 65 3.4. Kino „Światowid”, os. centrum E1/ al. Jana Pawła II . . . . . . . . . . . . . 66 3.5. Kinoteatr „Wrzos”, ul. J. Zamojskiego 50 . . . . . . . . . . . . . . . . 67 3.6. Klub Sportowy „Korona”, ul. Kalwaryjska 9 . . . . . . . . . . . . . . . . 68 3.7. Klub Sportowy „Korona” — Stadion, ul. Parkowa 12. . . . . . . . . . . . . 69 3.8. Liceum Ogólnokształcące nr VIII, ul. Grzegórzecka 24 . . . . . . . . . . . . . 70 3.9. Przedszkole Samorządowe nr 45, ul. Piekarska14 . . . . . . . . . . . . . . 71 3.10. Przedszkole Samorządowe nr 90, ul. ks. W. Gurgacza 1 . . . . . . . . . . . . . 72 3.11. Szkoła Podstawowa nr 26, ul. I. Krasickiego 34 . . . . . . . . . . . . . . . 73 3.12. Szpital im. S. Żeromskiego (d. Szpital Miejski Nowej Huty), os. Na Skarpie 66 . . . . . . . 74 3.13. Teatr Ludowy, os. Teatralne 34. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 3.14. Zespół Szkół Mechanicznych, os. Szkolne 37 . . . . . . . . . . . . . . . 76 1956–1970 3.15. Akademia Rolnicza, al. A. Mickiewicza 24–28. . . . . . . . . . . . . . . 77 3.16. Budynek biurowy „Kłos” (d. W.Z.G.S. „Samopomoc Chłopska”), ul. Szlak 65 . . . . . . . 78 3.17. Budynek biurowy „Biprocemwap”, ul. Włoczków/K. Morawskiego 5 . . . . . . . . . 79 3.18. Budynek biurowy „KPRI”, ul. Mazowiecka 25. . . . . . . . . . . . . . . 80 3.19. „Bunkier Sztuki” (d. Biuro Wystaw Artystycznych), pl. Szczepański 3a . . . . . . . . 81 3.20. „COCH” — Centralny Ośrodek Chłodnictwa, ul. J. Lea 116. . . . . . . . . . . . 82 3.21. Dom Kultury — Kino „Ugorek”, ul. Fiołkowa 15 . . . . . . . . . . . . . . . 83 3.22. Dom Studencki „Piast”, ul. Piastowska 37. . . . . . . . . . . . . . . . 84 3.23. Hotel „Wyspiański” (d. Dom Turysty — Hotel PTTK), ul. Westerplatte 15. . . . . . . . 85 3.24. Instytut Fizyki Jądrowej PAN, ul. W. E–Radzikowskiego 152 . . . . . . . . . . . 86 3.25. Instytut Fizyki i Matematyki UJ (obecnie Wydział FiM UJ), ul. W. Reymonta 4 . . . . . . . 87 3.26. Instytut Zootechniki UJ (obecnie Wydział Psychologii UJ), ul. R. Ingardena 6. . . . . . 88 3.27. Krakowski Szkolny Ośrodek Sportowy (d. Centrum Gimnastyki Wyrównawczej), al. Powstania Warszawskiego 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 3.28. Liceum Ogólnokształcące nr X, ul. Z. Wróblewskiego 9 . . . . . . . . . . . . . 90 3.29. Obserwatorium Astronomiczne UJ, ul. Orla 171 . . . . . . . . . . . . . . . 91 3.30. Palmiarnia „Jubileuszowa” Ogrodu Botanicznego UJ, ul. M. Kopernika 27 . . . . . . . . 92 3.31. Sąd Okręgowy, ul. Przy Rondzie 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 3.32. Szkoła Podstawowa nr 87, os. Teatralne 35 . . . . . . . . . . . . . . . . 94 3.33. Szkoła Podstawowa nr 93, ul. F. Szlachtowskiego 31. . . . . . . . . . . . . 95 3.34. Telewizja Polska, Wzgórze „Krzemionki”, ul. Krzemionki 30 . . . . . . . . . . . 96

3.35. Uniwersytecki Szpital Dziecięcy (d. Instytut Pediatrii), ul. Wielicka 265 . . . . . . . . 97 3.36. Zespół hotelu „Cracovia” i kina „Kijów”, al. F. Focha 1/al. Z. Krasińskiego 34 . . . . . . . 98 3.37. Zespół Państwowych Szkół Muzycznych, os. Centrum E 2 . . . . . . . . . . . . 99 3.38. Zespół Państwowych Szkół Plastycznych (d. Liceum Plastyczne), ul. Mlaskotów 6 . . . . . 100 1970–1980 3.39. Akademia Wychowania Fizycznego, al. Jana Pawła II 78. . . . . . . . . . . . 101 3.40. Centrum Medycyny Profilaktycznej (d. Centrum Zdrowia Budowlanych), ul. B. Komorowskiego 12 . 102 3.41. Hotel „Forum”, ul. M. Konopnickiej 28. . . . . . . . . . . . . . . . . 103 3.42. Kolegium Polonijne UJ w Przegorzałach, ul. Jodłowa 13 . . . . . . . . . . . . 104 3.43. Stołówka Pracownicza AGH, ul. W. Reymonta 13 A . . . . . . . . . . . . . 105 3.44. Wydział Farmaceutyczny Collegium Medicum UJ, ul. Medyczna 9 . . . . . . . . . . 106 3.45. Wydział Inżynierii Materiałowej i Ceramiki AGH, al. A. Mickiewicza 30, b. B–8 . . . . . . 107 3.46. Zespół Pracowni Rzeźbiarskich, ul. Emaus 20 . . . . . . . . . . . . . . . 108 1980–1990 3.47. Bank PeKaO S.A., ul. Kapelanka 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 3.48. Budynek biurowy „Centrum Jasnogórska 44”, ul. Jasnogórska 44. . . . . . . . . . 110 3.49. Centrum Techniki Basenowej „JP”, ul. Jasnogórska 22. . . . . . . . . . . . 111 3.50. Dom „Alchemików” (fabryka „Hean”), ul. M. Mochnackiego 20 . . . . . . . . . . 112 3.51. Uniwersytecki Szpital Dziecięcy, Centrum Ambulatoryjnego Leczenia Dzieci, ul. Wielicka 265. . 113 Mapa lokalizacji Location map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

4. Kościoły i obiekty sakralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Churches and religious buildings . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 1945–1970 4.1. Kościół pw. św. Antoniego Padewskiego ul. Pod Strzechą 16 . . . . . . . . . . . 125 4.2. Kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski, „Arka Pana”, ul. Obrońców Krzyża 1 . . . . . . 126 1970–1980 4.3. Kościół pw. Boskiego Zbawiciela, Zgromadzenia Zakonnego Salwatorianów, ul. Św. Jacka 16 . . 127 4.4. Kościół pw. św. Jadwigi Królowej, ul. W. Łokietka 60. . . . . . . . . . . . . 128 4.5. Kościół pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego, os. Tysiąclecia 86 . . . . . . . . . . 129 4.6. Kościół pw. Matki Boskiej Fatimskiej, ul. Komandosów 18. . . . . . . . . . . . 130 4.7. Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP i Dom Klasztorny oo. Franciszkanów, ul. J. Chełmońskiego 41. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 1980–1990 4.8. Dom Prowincjalny Zgromadzenia Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu i Kaplica, ul. Nazaretańska 1/Cechowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 4.9. Kościół – pw. Miłosierdzia Bożego, ul. Ks. M. Bandurskiego 12/pl. Pr. E. Raczyńskiego . . . . 133 4.10. Kościół pw. św. Brata Alberta, os. Na Lotnisku 14/Dywizjonu 303 63. . . . . . . . . 134 4.11. Kościół pw. św. Brata Alberta „Ecce Homo”, ul. J.P. Woronicza 10 . . . . . . . . . 135 4.12. Kościół pw. św. Jana Kantego, ul. Jabłonkowskiej 18 . . . . . . . . . . . . . 136

4.13. Kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej i Klasztor oo. Cystersów, os. Szklane Domy 7 . . . 137 4.14. Kościół pw. Matki Bożej Saletyńskiej, ul. Cegielniana 43 . . . . . . . . . . . . 138 4.15. Kościół pw. Miłosierdzia Bożego, os. Na Wzgórzach 1a . . . . . . . . . . . . 139 4.16. Kościół pw. Najświętszej Rodziny, ul. Aleksandry 1. . . . . . . . . . . . . 140 4.17. Kościół pw. Niepokalanego Serca NMP, ul. Półłanki 100. . . . . . . . . . . . 141 4.18. Kościół pw. Pana Jezusa Dobrego Pasterza, ul. Dobrego Pasterza 4 . . . . . . . . . 142 4.19. Wyższe Seminarium Duchowne Zgromadzenia Księży Zmartwychwstańców, „Droga Czterech Bram”, ul. Ks. S. Pawlickiego 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Mapa lokalizacji Location map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

5. Osiedla i zespoły mieszkaniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Housing estates and residential complexes . . . . . . . . . . . . . . . 150 1945–1956 5.1. Zespół bloków mieszkalnych, os. Hutnicze, ul. S. Mierzwy 10–13. . . . . . . . . . 155 5.2. Zespół Mieszkaniowy, ul. I. Daszyńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . 156 5.3. „Stara” Nowa Huta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 1956–1970 5.4. Miasteczko Studenckie, ul. J. Rostafińskiego/W. Reymonta/Piastowska . . . . . . . . 158 5.5. Osiedle Bieńczyce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 5.6. Osiedle Bronowice Nowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 5.7. Osiedle Krowodrza Górka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 5.8. Osiedle Mistrzejowice. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 5.9. Osiedle Podwawelskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 5.10. Osiedle Wzgórza Krzesławickie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 5.11. Zespół mieszkaniowy jednorodzinny „Białe Wzgórza” . . . . . . . . . . . . . 165 5.12. Zespół mieszkaniowo-usługowy, ul. Kościuszki . . . . . . . . . . . . . . 166 5.13. Zespół mieszkaniowo-usługowy, ul. Czarnowiejska . . . . . . . . . . . . . 167 1970–1990 5.14. Jednostka mieszkaniowa, os. Oświecenia 40 . . . . . . . . . . . . . . . 168 5.15. Osiedle domów jednorodzinnych, „Zarzecze” . . . . . . . . . . . . . . . 169 5.16. Zespół domów jednorodzinnych, ul. Ł. Górnickiego . . . . . . . . . . . . . 170 5.17. Zespół mieszkaniowy, „Centrum E”. . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Mapa lokalizacji Location map. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

6. Słowo końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Final remarks.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

174 177

7. .Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

180 180

Słowo wstępne

Czy w sztuce jest rozwój? — to pytanie od zawsze zajmowało ważne miejsce w refleksji nad fenomenem twórczości artystycznej. Odpowiedzi padały różne. Długo utrzymywało się na przykład przekonanie o wyższości sztuki starożytnej nad nowożytną, czy o biologicznym modelu rozwoju stylu — narodzinach, dojrzałości, schyłku i degeneracji. Stosunkowo nowy jest pogląd, głoszony przede wszystkim przez wiedeńskiego badacza Aloisa Riegla (1858–1905), że w sztuce są tylko zmiany, ale nie ma rozwoju, a tym bardziej postępu. Wszystkie epoki mają swoje dzieła i swoje arcydzieła i w gruncie rzeczy są równie twórcze, a ich dorobek tak samo cenny. „Każdemu czasowi jego sztukę, a sztuce wolność” — takie hasło umieszczono w tamtych czasach na frontonie gmachu wiedeńskiej „Secesji”. Ten sposób myślenia jest bardzo odległy od potocznych wyobrażeń, zgodnie z którymi wszystko przezywa fazy rosnącej sprawności i doskonałości oraz fazy upadku. I tak na przykład sztuka późnorzymska winna być postrzegana jako degeneracja klasycznego stylu epoki Antoninów, manieryzm jako zwyrodnienie renesansu, a historyzm i eklektyzm jako symbol utraty oryginalnych sił twórczych. Anachronizm takiego rozumienia dzieł sztuki dziś wydaje się wręcz niesłychany, a przecież jeszcze tak niedawno dominował w dyskursie. Coś jednak jest na rzeczy. Odstręcza nas sztuka „pokolenia ojców”, to ją trzeba koniecznie przezwyciężać. Nieco bardziej interesujące wydają się propozycje „pokolenia dziadków”, a sztuka „pokolenia pradziadków” staje się przedmiotem adoracji. To co pozostało po prapradziadkach z reguły należy już dziś do kanonu. Stwierdzenie tego fenomenu powinno skłaniać do dwóch refleksji. Po pierwsze — warto przyglądać się, analizować i szacować wartość dzieł sztuki każdego okresu, nie odsądzać ich a priori od czci i wiary. Może po prostu brakuje nam jeszcze klucza do ich odczytania lub brakuje wrażliwości dla ich emocjonalnego przeżycia. Taki — chciałoby się rzec — „liberalny eklektyzm gustu” 8

nie powinien nas zwalniać od prób oceny jakości, od wartościowania poszczególnych dzieł. I tu refleksja druga — każda epoka, każdy „styl”, każda „szkoła” ma zapewne swoje wielkie dzieła, ale nie jest tak, że wszystkie związane z nią artystyczne artefakty są dziełami i to na dodatek o podobnej wartości. Różnica pomiędzy dziełem a arcydziełem jest pozornie tylko niewielka, ale w gruncie rzeczy olbrzymia i nieprzezwyciężalna. Jej uchwycenie wymaga z jednej strony wrażliwości, ale z drugiej poważnej pracy nad zrozumieniem kontekstu epoki, motywacji twórców i wreszcie — opatrzenia się w podobnym materiale czyli zdobycia zdolności porównywania. Na tym właśnie polega trudność pracy nad sztuką współczesną. Jak konstruować sądy, gdy obiekty artystyczne są niezwykle liczne, często nierozpoznane, niezinwentaryzowane, a panujące wśród nich hierarchie wartości przypadkowe, nieprzedyskutowane lub wręcz w ogóle nieistniejące. Na tle tych uwag trzeba docenić wagę pracy Małgorzaty i Marcina Włodarczyk, którzy poszerzając naszą wiedzę i pamięć oraz ćwicząc nasze oko, dokonali przeglądu architektury Krakowa czasów PRL-u, od czasu powojennej odbudowy i socrealizmu po postmodernizm z okresu narodzin III RP. Waga tej pracy jest tym większa, że każde dzieło sztuki — a dzieło architektoniczne w szczególności — od momentu powstania podlega tylko destrukcji. Budynki nie tylko starzeją się, ale zmieniają funkcje, są przebudowywane, rozbudowywane, a nawet burzone. Co najważniejsze — po okresie urody i mody, trafiają do swoistego czyśćca. Za jakiś czas wracają z niego w glorii, albo znikają w publicznej niepamięci. Z owego czyśćca wyciąga je ręka badacza — historyka, krytyka czy fascynata. Socrealizm, modernizm lat popaździernikowych, funkcjonalizm doby Gierka czy postmodernizm przełomu lat osiemdziesiątych, to zamknięte okresy, z których wiele ważnych obiektów już uległo zniszczeniu lub właśnie, na naszych oczach, jest dewastowane.

Okres PRL-u to był dla architektury czas marny. Ubóstwo materiałowe, prostacki publiczny mecenat, obiektywna bieda, skoszarowanie architektów w państwowych biurach projektów, wreszcie — głęboka izolacja kraju w zakresie przepływu ludzi i idei — można tę listę nieszczęść wydłużać i nawet trudno wskazać, co było największą przeszkodą w rozwoju architektury. A jednak w wielu budowlach widoczne są osobowości twórców, widoczne ich ambicje, światowe inspiracje, wreszcie — przynależność do ducha epoki.

tów godnych ochrony, zachowania a także renowacji i modernizacji tak, aby mogły one ujawnić swoje artystyczne wartości. Janusz SEPIOŁ architekt, historyk sztuki

Historia PRL-u nie jest prostą opowieścią. Nie ma w niej ciągłości. To raczej seria przełomów, dzięki którym kraj, od stalinowskiego, totalnego, opresyjnego reżimu ewoluował w stronę miękkiego autorytaryzmu państwa narodowego, z dość swobodnie działającym Kościołem i znaczącymi sektorami prywatnej własności. Próbujemy zrozumieć styl każdej z jego faz czy epok i docenić elementy cywilizacyjnego awansu. Nie sposób przecież zanegować bezsprzecznych sukcesów choćby w dziedzinie kultury (film, plakat, muzyka, literatura, teatr). Odbudowano unicestwione przez wojnę miasta, z Warszawą i Gdańskiem na czele, zagospodarowano przyznane nam układem poczdamskim wyludnione ziemie o powierzchni większej niż Portugalia czy Czechy, uruchomiono procesy urbanizacji i stworzenia wielkiej infrastruktury przemysłowej. To prawda, że PRL zakończył się bankructwem państwa, bankructwem ideologii, która go ukształtowała i załamaniem międzynarodowego sytemu politycznego, dzięki któremu w ogóle był możliwy. Jednak bezrefleksyjne zlekceważenie czy potępienie pięćdziesięcioletniego dorobku narodu byłoby intelektualną łatwizną. Dziś, po ćwierćwieczu niepodległości i doświadczeń z gospodarką rynkową, odczuwamy coraz mocniej, że historia PRL-u domaga się odczytania na nowo. Książka M. i M. Włodarczyk to ważny przyczynek do otwarcia takiej debaty. Dostrzegamy bowiem w dorobku tego półwiecza coraz więcej obiek9

Foreword

“Is there development in art?” is a question, which has always occupied a prominent place in reflections upon the phenomenon of artistic creativity. Answers have varied. For example, the strong conviction about the superiority of ancient art over modern art has been held for a long time, just like about the existence of a biological model of style development, i.e. its birth, maturity, decline and degeneration. The view, promoted mainly by the Viennese scholar Aloise Riegel (1858–1905), that art is exclusively characterized by change, whereas there is no development, and consequently, there is no progress, is relatively new. Each epoch has its own works of arts and its own masterpieces, and each of these epochs is equally creative and has an equally valuable oeuvre.“ To every time its art. To art its freedom.” was the motto placed on the facade of the Viennese Secession Building. This way of thinking really stood at a distance from popular conceptions, according to which everything undergoes stages of growth and excellence as well as those of decline. And so late Roman art should be perceived as a degenerated form of the classical style of the era of the Antonine dynasty, mannerism as the degeneration of the Renaissance style, and symbolism and eclecticism as a symbol of a loss of creative power. Today, the anachronism of this way of understanding works of art seems downright unbelievable, even though it dominated the discourse not so long ago. Yet, I find something real in it. We disdain the art of “our fathers’ generation”,therefore it is to be rejected. What offers our “grandfathers’ generation” seems to be slightly more interesting, while the art of our “great-grandfathers’ generation” is to be adored. What we have inherited from great-grandfathers belongs to the canon now. The realization of this phenomenon should lead to two reflections. Firstly, the value of works of art belonging to each period is well worth looking at, analysing and assessing instead of dragging its name through the mire. Maybe we have 10

not yet discovered the key to reading them, or we lack the sensitivity that would enable us to experience them in the emotional sense. Such a, one might say, “liberal eclecticism of taste” should not be treated as an excuse from making attempts to evaluate their quality, from assessing value to particular works of art. And this is where the second reflection arises: each epoch, each “style”, each “school” gives rise to masterpieces, but it is not that all the artefacts related to it are masterpieces and, additionally, that they are all of the same value. The difference between a work of art and a masterpiece is only seemingly small; indeed, it is huge and impassable. On the one hand, it is absolutely indispensable to be endowed with sensitivity to be able to grasp it; on the other hand, it requires a serious effort aimed at understanding its context, the creators’ motivations and, finally, becoming acquainted with a similar matter to acquire a certain comparative ability. This is exactly what the difficulty of working on contemporary art is about. How to form opinions if artistic objects are so numerous, often unrecognised yet, nor catalogued, nor sufficiently discussed, and the applied hierarchies of their value are random, undiscussed, or even non-existent. With regard to these considerations, the significance of the work of Małgorzata Włodarczyk and Marcin Włodarczyk has to be recognised as they have managed to provide us with an overview of Krakow’s architecture from the era of the Polish People’s Republic since the times of the post-war reconstruction and socialist realism till the post-modernism from the dawn of the Third Republic, at the same time broadening our knowledge and testing our perceptivity. The value of their work is all the more important, as each work of art, particularly an architectural work of art, since the moment of its creation is subjected to gradual destruction. Buildings not only get older but also change their function, are redeveloped, ex-

tended, or even buried. Most importantly, they face a kind of purgatory after a period of being perceived as fashionable and beautiful. Then, after some time, they come back to glory or fall into public oblivion. It is the hand of a researcher, i.e. a historian, critic or enthusiast, that educes them from the purgatory. Social realism, the modernism of post-October years, the functionalism of the Gierek’s era or the post-modernism of the turn of the 1980s are closed periods and numerous objects belonging to those times have already been destroyed or are being devastated right before our very eyes. The period of the Polish People’s Republic was an unfavourable time for architecture. Scarcity of materials, ignorant public patronage, objectively existing poverty, driving architects to the barracks of stateowned design offices and, finally, a deep isolation of the country with regard to the transfer of people and ideas – this list of calamities could be much longer and it would be difficult to establish one main obstacle to architectural development. Still, in the erected buildings one can notice the personalities of their designers, their ambitions, cosmopolitan aspirations, and also their belonging to the spirit of those times.

ritories allocated to us under the Potsdam Convention, having a larger area than Portugal or the Czech Republic, were redeveloped. Urbanisation and industrialisation processes were initiated. It is true that the Polish People’s Republic ended in the bankruptcy of the state, the bankruptcy of the ideology which had shaped it, and the collapse of the international political system thanks to which the state could come into being again. However, it would be intellectually void to neglect or disdain the fifty years of the nation’s oeuvre. Now, after 25 years of independence and free-market experience, we have started to feel increasingly more strongly that the history of the Polish People’s Republic calls for revision. The book by Małgorzata Włodarczyk and Marcin Włodarczyk is an important trigger to initiate this debate. More and more, objects belonging to this half-a-century oeuvre are perceived as worth preserving, protecting, renovating and modernizing so that they can reveal their true artistic value. Janusz SEPIOŁ architect, Art Historian

The history of the Polish People’s Republic is by no means a simple tale. It is devoid of continuity. It rather consists of a series of breakthroughs, thanks to which the country was evolving from the oppressive, total, Stalinist regime towards the soft version of an authoritarian nation-state with the Church enjoying considerable freedom as well as distinctly marked private ownership sectors. We are trying to understand the style of each of its phases or epochs and to recognise the elements of its civilisation leap forward. The unquestioned successes in the field of culture (film, posters, music, literature, theatre) cannot be denied. The cities by the war, annihilated by the war, were rebuilt, with Warsaw and Gdańsk being the most prominent examples. The ter11

PRZEDMOWA

XX wiek w architekturze i urbanistyce, nie tylko w Polsce, to czas ciągłych i na pewno przełomowych zmian w dziejach. Największy wpływ na te zmiany miały wydarzenia polityczne i ekonomiczne, a łączą je dwie wielkie wojny. Pierwsza wojna światowa zmieniła porządek w monarchistycznej dotąd Europie. Spowodowała, że w jej konsekwencji jedne kraje odzyskały niepodległość w nowych granicach, tak jak w przypadku Polski, która stała się wolną po 123 latach zaborów, a inne — jak Czechosłowacja1 — zaczęły tworzyć swoja państwowość. Dla młodych państwowości, w tych realiach społeczno-gospodarczych, była to szansa na podkreślenie ich nowoczesności i kształtowania własnej, odrębnej tożsamości. Modernizując „dawne” dla „nowego”, na wielu płaszczyznach, architektura i sztuka służyły tym celom. W tym dziejowym momencie otwiera się dla modernistycznego stylu droga do wejścia na architektoniczną scenę, w wielu jej odsłonach, takich jak np.: De Stijl i Bauhaus. Najbardziej charakterystycznym przejawem modernistycznej myśli w architekturze i urbanistyce, to ten związany z ruchem CIAM oraz ideami głoszonymi przez Le Corbusiera. Ważny wpływ ma także podjęta inicjatywa przyjęcia Karty Ateńskiej CIAM z 1933 r., tzw. urbanistycznej z hasłem „słońce, przestrzeń, zieleń” oraz wcześniejszej Karty Ateńskiej z 1931 roku, zainicjowanej przez środowisko konserwatorskie. Uczestnikami Konferencji wspomnianej Karty byli polscy architekci i konserwatorzy. Druga wojna światowa ponownie zmieniła porządek w Europie. W konsekwencji Polska znalazła się w sowieckiej strefie wpływów, po tej mrocznej, niedemokratycznej stronie „żelaznej kurtyny”. I był to początek dla czasów PRL-u w naszym kraju.

ły siłę oddziaływania poprzez architekturę i sztukę. Zauważały ich znaczenie dla kształtowania określonego image i osiągania politycznych celów. Architektura i urbanistyka mają przy tym również wpływ na życie społeczne i zdrowie, co może podkreślać widoczną tu „troskę” władzy. Takie też podejście miał system komunistyczny i socjalistyczny, który wprowadzono w Polsce po II wojnie światowej, w efekcie ustaleń na konferencjach w Teheranie, Jałcie i Poczdamie. Granice przedwojenne zostały zmienione, ludność migrowała z utraconych terenów dawnych kresów wschodnich na „ziemie odzyskane”. Zniszczenia wojenne powstałe w zabudowie i infrastrukturze były ogromne, a kraj zrabowany tak przez Niemców, jak i Sowietów. Polska pozbawiona została wielu dóbr, w tym związanych z kulturą i ze wszystkimi dziedzinami gospodarki. Mimo tych okoliczności do 1946 roku, do czasu tzw. Referendum ludowego2, wydawać się mogło, że odbudowa państwa będzie kontynuacją w przedwojennym duchu, również w architekturze. Kreślono na przykład śmiałe, nowoczesne i modernistyczne projekty odbudowy Warszawy. Jednak już bardzo szybko kurs uległ zmianie, a symbolem tych zmian, nie tylko w Krakowie, może być ograniczanie władztwa samorządowego w mieście. Posłużyła temu ustawa o zniesieniu samorządu terytorialnego i upaństwowieniu mienia komunalnego oraz umocowanie Miejskiej Rady Narodowej jako organu administracji państwowej3. Poprzedziło ją stopniowe ograniczanie możliwości ekonomicznego działania miasta, odgórne narzucanie zadań, odbieranie przedsiębiorstw i jednostek organizacyjnych związanych m.in. ze zdrowiem i kulturą. Samorządność w socjalistycznym państwie była bowiem zbędną4.

Meandry historii zawsze są widoczne w architekturze i sztuce. To poprzez nie najczęściej uzewnętrznia się władza: polityka, ekonomia i jej wizerunek. Dawniejsi budowniczowie realizowali budowle obronne na równi z katedrami i zamkami. W szczególności systemy totalitarne i dyktatury wykorzystywa-

W tym kontekście, także w architekturze i środowisku architektonicznym, trzeba szczególnie wyróżnić dwa wydarzenia. Pierwszym była Krajowa Partyjna Narada Architektów w 1949 roku5, która znalazła swój wyraz w podjętej rezolucji, krytycznej wobec przedwojennych osiągnięć. Potwierdzało ją oficjalne sta-

nowisko SARP przyjęte na jego Zjeździe w tym samym roku6. Zaprzeczono w nim m.in. ideom modernizmu, a zaaprobowano stalinowskie idee nowej architektury: „socjalistycznej w treści i narodowej w formie”. Drugie wydarzenie to Ogólnopolska Narada Architektów z 1956 roku7, na której środowisko architektoniczne złożyło rodzaj samokrytyki wobec poprzednich postaw i ogłosiło powrót idei modernistycznych. Późniejsze okresy, nie niosły za sobą tak znaczących politycznie dla kształtu polskiej architektury i urbanistyki cezur. Pierwsze powojenne lata w architekturze i urbanistyce polskiej to kontynuacja przedwojennej myśli i estetyki. Kraków ucierpiał w czasie wojny w stopniu mniejszym niż inne duże miasta8, w tym te które znalazły się w nowych granicach państwa polskiego. Była to pośrednia przyczyna, dla której początkowo nie powstawały w nim nowe realizacje. Nowe przyszły dopiero wraz z budową socjalistycznego miasta Nowej Huty, która rozpoczęła się w 1949 roku. Wtedy też w naszej architekturze rozpoczął się okres socrealizmu. Po nim, wraz z popaździernikową odwilżą i „małą stabilizacją”, powrócił modernizm. Od około 1956 roku, przez cały czas trwania PRL-u dominowały realizacje modernistyczne i funkcjonalistyczne. Mimo trudności ekonomicznych, związanych z odbudową kraju ze zniszczeń wojennych, budowano wiele. Szczególnie w zakresie budownictwa mieszkaniowego, stanowiącego największą bolączkę rządzących z powodu ogromnego na nie zapotrzebowania. Jednak najwięcej przykładów ciekawej i nowoczesnej architektury znajdziemy wśród obiektów użyteczności publicznej, takich jak: kina, teatry, hotele, szkoły, obiekty sakralne, domy kultury, obiekty handlowe. Projektowali je znakomici architekci wywodzący się jeszcze z tradycji przedwojennej i przedwojennego modernizmu, a także ich uczniowie. Od lat 80. XX wieku do modernizmu powojennego dołączył postmodernizm, jako ponadnarodowa reakcja na dotychczasowe modernistyczne wzorce, omawiane

wtedy szeroko w dyskursach o projektowaniu architektury i urbanistyki. Ta zmiana myślowego podejścia widoczna jest w krakowskich realizacjach praktycznie do końca istnienia PRL-u. Można nawet dopatrywać się związku pomiędzy rozbiciem modernistycznych reguł, swobodą wypowiedzi formalnej, pastiszem, umownością i kolororem, a rozbiciem szarego monolitu ustroju komunistycznego, przyczyniając się do jego upadku. Takie bywają czasem dziejowe zbiegi okoliczności. W teraźniejszości zawsze interesująca jest ciągłość czasowa i przeszłość, a jednocześnie intryguje to co może zdarzyć się w przyszłości. Każdy początek wieku niesie gwałtowne wydarzenia, środek na chwilę je uspokaja, aby ustąpić narastającej potrzebie działania w jego końcu. I tak znowu mamy początek wieku, jego środek, ..., itd. Czas jest tym czwartym wymiarem w przestrzeni, a uwarunkowania historyczne wpływają na zmiany w architekturze i kulturze. Uwzględniając to wszystko, mamy ciągle „starą–nową–starą” architekturę, z całym współczesnym do niej podejściem i sposobem myślenia. Dziedzictwo kulturowe, które jest zapisem wielu wartości stanowiących świadectwo kultury materialnej i niematerialnej określonej społeczności, wymaga opieki i ochrony. Różne są jej sposoby, ale wszystkie wymagają spójności działań formalno-prawnych z ekonomicznymi. Wiążą się przede wszystkim z koniecznością kształtowania wiedzy i świadomości społecznej, niezbędnej dla ich zachowania dla przyszłych pokoleń, ale też wiążą się z pamięcią. Dotychczasowe publikacje oddziału SARP Kraków poświęcone dziedzictwu architektonicznemu i urbanistycznemu miasta, ujęte zostały w ramach cyklu „Szlakami dziedzictwa”, miały i mają służyć jego ochronie i opiece nad nim, podobnie jak niniejsze wydawnictwo. Zawarty tu materiał ilustracyjny wraz z towarzyszącymi notami, jest pewnym uporządkowanym i uaktualnionym wyborem9. Każdy rozdział poprzedzony został wstępem przybliżającym tematykę 13

jemu poświęconą. Podział obejmuje te grupy realizacji, które w najpełniejszy sposób przedstawiają architektoniczny i urbanistyczny Kraków lat 1945–1990. Podziękowania należą się tym wszystkim, którzy nawet w najmniejszy sposób przyczynili się do uzyskiwania informacji, udostępniali materiały graficzne i dzielili się swoją wiedzą. Byli to zarówno architekci, jak i przedstawiciele różnych instytucji, których obiekty są tu prezentowane.

1. por. A. Szczerski, Modernizacje. Sztuka i architektura w nowych państwach Europy środkowo–wschodniej 1918–1939, Łódź 2010.

Na powojenny socrealizm, modernizm i postmodernizm spogląda się najczęściej poprzez pryzmat ustrojowy i pamięć o niedobrych zdarzeniach z okresu trwania PRL-u. Niemniej, z perspektywy czasu, architektura pozostaje wartością ponadpolityczną. Jest trwałym materialnym i niematerialnym dziedzictwem kulturowym. Pokazaniu jej pozapolityczności, a jednocześnie przypomnieniu wartości jakie pozostawiła po sobie twórczość powojennych architektów, publikacja ta ma w założeniu służyć.

5. Por. O Polską architekturę socjalistyczną. Materiały z Krajowej Partyjnej Narady Architektów odbytej w dniu 20–21 czerwca 1949 roku w Warszawie. Państwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa 1950.

Podsumowaniem mogą być słowa, że „epokowy nowy początek następuje i powtarza się za każdym momentem teraźniejszości, która wyłania z siebie Nowe.”10

2. Referendum ludowe 1946 — sfałszowane referendum przeprowadzone w Polsce 30 czerwca 1946 roku w oparciu o ustawy: o głosowaniu ludowym uchwaloną przez Krajową Radę Narodową 27 kwietnia 1946 (określającą treść pytań referendalnych i termin głosowania; Dz.U. z 1946 r. Nr 15, poz. 104) i ustawę o przeprowadzeniu głosowania ludowego (określającą ordynację głosowania) uchwaloną przez KRN 28 kwietnia 1946 ( Dz.U. z 1946 r. Nr 15, poz. 105). Doświadczenia z organizacji fałszerstw wyborczych zostały przeanalizowane i wykorzystane przez PPR i podporządkowany tej partii aparat bezpieczeństwa przy fałszowaniu wyborów do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 roku. [za:] https://pl.wikipedia.org/wiki/Referendum_w_Polsce_w_1946_roku [dostęp: 10.01.2017]. 3. Ustawa z dnia 20 marca 1950 r.; Dz. U. nr 14, poz. 130. 4. Por. A. Litewka, Władze samorządowe ..., op. cit., passim.

6. Potwierdzała to Ogólnopolska Narada Architektów w 1953 r. Por. M. Czapelski, Architektura polskiego socrealizmu w Zachęcie, Warszawa 2016. 7. Ogólnopolska Narada Architektów w Warszawie, 15–17 marca 1956 r. Por. „Architektura” nr 3/1956, s. 57–58; J. Hryniewiecki, Kształt przyszłości, „Projekt” nr 1/1956, s. 5. 8. Najbardziej ucierpiała infrastruktura. Konieczna była odbudowa zniszczonych mostów i zaplecza komunalnego. Z uwagi na niemal trzykrotne powiększenie obszaru Krakowa przez Niemców w 1941 roku potrzebna była rozbudowa i modernizacja miasta, co czyniono w oparciu o przedwojenny tzw. plan Dziewońskiego z drugiej połowy lat 30. XX wieku. Por. A. Litewka, Władze samorządowe Krakowa po drugiej wojnie światowej, [w:] Kraków w Polsce Ludowej, red. J.M. Małecki, Kraków, 1996, s. 23–44. 9. Do tej pory ukazały się tomy: 1/ Architektura krakowska lat 1956–2000, Kraków 2013; 2/ Architektura Nowej Huty lat 1949–1970, Kraków 2013; 3/ Dwa miasta Krakowa. Modernizm lat 1945–1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze, Kraków 2014; 4/ Osiedla PRL–u w Krakowie, lata 1949–1990, Kraków 2014; 5/ Kościoły i obiekty sakralne Krakowa, lata 1945–1990, Kraków 2015; 6/ Na obrzeżach starego Krakowa. Dębniki, Grzegórzki, Krowodrza lat 1945–1990, Kraków 2015; 7/ Krakowski postmodernizm lat PRL–u, Kraków 2016. Merytorycznie nad serią czuwał Komitet Architektury Modernistycznej O/SARP Kraków, w którego skład wchodzili: Tomasz Borowski — Architekt Miasta Krakowa (od 2013–; T.2–5), Wojciech Buliński, Witold Cęckiewicz, Joanna Daranowska-Łukaszewska — Prezes Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Krakowie, Piotr Gajewski — Prezes SARP Kraków (2006–2012; T.1), Przemysław Gawor – Wiceprezes ds. Twórczości Oddziału SARP Kraków (T.3–5), Stanisław Hager (T.4–5), Paweł Jagło – Kierownik Oddziału Muzeum Historycznego Miasta Krakowa „Dzieje Nowej Huty” (T.2), Jan Janczykowski — Wojewódzki Konserwator Zabytków, Bohdan Lisowski — Prezes Oddziału SARP Kraków (od 2012–), Maciej Miezian (T.2), Jacek Purchla — Dyrektor Międzynarodowego Centrum Kultury, Stanisław Juchnowicz (T.2–5), Beata Malinowska-Petelenz (T.6), Leszek Sibila — Muzeum Historyczne Miasta Krakowa (T.5–6), Małgorzata Włodarczyk — Przewodnicząca Komisji Architektury XX wieku PKN ICOMOS oraz Przewodnicząca Komitetu Architektury Modernistycznej Oddziału SARP Kraków, Andrzej Wyżykowski — Główny Architekt Miasta (2002–2013), Jadwiga Zarębska-Kacprzak (T.1; ś.p.) — Przewodnicząca Klubu Architekta (Koła Seniorów) SARP Kraków, Jerzy Zbiegień — Miejski Konserwator Zabytków. Wydawnictwa współfinansowane przez: Gminę Miejską Kraków i Województwo Małopolskie. Dostępne w Oddziale SARP Kraków, pl. Szczepański 6. 10. Jurgen Habermas, Filozoficzny dyskurs nowoczesności, [za:] A. Szczerski, Modernizacje..., op. cit., s. 141.

PREFACE

The 20 th century in architecture and urbanism was the age of constant and, undoubtedly, ground-breaking changes, not only in Poland but also elsewhere. The key drivers of these changes were political and economic events, spanned by two global wars. World War I changed the order in the by-then monarchist Europe. It led to the regaining of independence within new borders by some countries, just as it was in the case of Poland, which after 123 years of partitions finally became free, or to the establishment of their statehood by others, like Czechoslovakia1. For these young states which started functioning in a completely new political and economic reality, it was a chance to emphasise their modernity and to shape their own distinct identity. This identity meant modernising “the old” to replace it with “the new”. Architecture and art perfectly served this purpose. At that particular moment in history, it was an occasion for the new modernist style to step out on the architectural stage in many different versions, such as De Stijl and Bauhaus. The most characteristic manifestation of the modernist thought in architecture and urbanism was that connected with the CIAM movement and the ideas proclaimed by Le Corbusier. It was also seriously influenced by the initiative aimed at the acceptance of the Athens Charter, published by the Congrès International d’Architecture Moderne (CIAM) in 1933, the so-called “urban planning” charter with the motto of ‘sun, space, greenery’ as well as of the earlier Athens Charter of 1931, initiated by the conservators’ community. World War II changed the European order once again. As a result, Poland came under Soviet influence — this gloomy, undemocratic side of the Iron Curtain. And it was the beginning of the Polish People’s Republic (PRL) times in our country. The meanders of history are always reflected in architecture and art. Most frequently, it is architecture and art that power, i.e. politics, economy, and its image is manifested through. Builders of the old

days constructed defensive buildings on a par with cathedrals and castles. Totalitarian systems and dictatorships particularly sought to harness the impact of architecture and art. They recognised their significance in shaping a clearly defined image and achieving particular political objectives. Moreover, architecture and urban planning also influence social life and health to a large extent, which can emphasise the “care” displayed by the authorities. So it was characteristic of the approach adopted by the communist system and later by the socialist system, which was imposed in Poland after WW II as a result of the Teheran, Yalta and Potsdam Conferences. The pre-war borders were changed, the population migrated from the lost territories of Polish Eastern Borderlands to the Recovered Territories. The war damage was immense and the country had been plundered. Poland had been deprived of numerous goods, including those related to culture and all sectors of industry. In spite of all that, until 1946, i.e. the so-called Three Times Yes referendum (or the People’s Referendum)2, it might have seemed that the restoration of the state would be a continuation of the pre-war course, also in the field of architecture. There were bold modern and modernist designs for the reconstruction of Warsaw. Still this trend was changed soon, and the symbol of these changes was imposing gradual restrictions on the sovereignty of the municipal self-government 3. The Act on the elimination of the local government and the nationalisation of communal property as well as the establishment of the National Municipal Council as the national administration organ were the tools used to achieve this goal. They had been preceded by enacting gradual restrictions on the economic activity undertaken by the city, the topdown imposition of tasks and the confiscation of enterprises and organisational units involved in, inter alia, healthcare and culture. It was because home rule was a useless notion in a socialist state 4.

This is the context in which, also in the field of architecture and within the architectural society, two events need to be distuinguished. The first one was the National Party Council of Architects, called in Warsaw in 19495, which resulted in a resolution that expressed criticism towards the pre-war achievements. It was confirmed by the position taken by the Association of Polish Architects (SARP) at the Convention held in the same year.6 It denied, inter alia, the principles of modernism, and officially accepted the Stalinist ideas of new architecture. The other one was the All-Polish Architects’ Conference in 19567, during which the architectural society proclaimed criticism of the former attitudes and a comeback to the modernist ideas. Since then no other period has been marked by turning points that would be so politically significant for Polish architecture and urbanism. The first post-war years in Polish architecture and urbanism meant a continuation of the pre-war thought and aesthetics. Krakow suffered much less in the war turmoil than other big cities8, also those which were newly incorporated within the Polish borders. It was an indirect reason for the lack of architectural realisations. Those new ones appeared with the construction of the socialist town of Nowa Huta, which was started in 1949. It marked the beginning of the socialist realism period. It was followed by the comeback of modernism, which accompanied the post-October thaw and the so-called minor stabilisation. Since about 1956, for the entire PRL period, modernist realisations prevailed. Despite economic problems related to the reconstruction efforts after World War II, the construction sector was booming. It especially referred to the building of housing estates, which were the principal source of anxiety for the authorities due to the excessive demand in this field. Yet, the most interesting examples of modern architecture can be found among public utility buildings, such as cinemas, theatres, hotels, schools, religious 16

objects, community centres, commercial establishments, etc. They were designed by outstanding architects, still belonging to the pre-war tradition and pre-war modernism, or by their disciples. Since the 1980s, the post-war modernism was accompanied by the onset of postmodernism as a cross-border reaction to the existing modernist principles, which were widely discussed with regard to architectural design and urban planning. This conceptual change was noticeable in Krakow’s realisations till the end of the PRL times. It suggests that there is a connection between this breakdown of modernist rules, freedom of formal artistic expression, pastiche, conventionality and colour, and getting away from the grey monolith of the communist system, which contributed to its ultimate decline. Such historical coincidences sometimes occur. What is interesting in here and now is temporal continuity as well as the past, but the future is equally intriguing. Each turn of the centuries triggers violent events, the middle period brings about some moderation to finally subdue to the need for action at the end of the century. So again, we witness the beginning of the century, its middle, …., etc. Time is this fourth spatial dimension, and the historical situation influences changes in the field of architecture and art. Taking all this into account, we constantly deal with “old-new-old” architecture blended with the entire contemporary approach to it and a modern way of thinking. Cultural heritage, which is a record of numerous values being the legacy of the material and non-material culture of a given community, needs to be protected and preserved. There are numerous means to achieve that; nevertheless, all of them require the cohesion of formal and legal measures with economic ones. They primarily entail the need for education and raising awareness, which are indispensable for the preservation of this cultural heritage for future generations. The existing publications of the SARP Krakow Branch which deal with architectural and urban planning heritage, included in the cycle entitled “Paths of Legacy”, have always been intended to protect and preserve this

heritage, just as this book is. The illustrative material contained in it, accompanied by descriptive notes, is a selection from the aforementioned publications9. Each chapter is preceded by an introduction into its main theme. Particular chapters were woven around those groups of realisations which most fully reflect particular architectural and urban planning concepts implemented in Krakow in the years 1945–1990. We would like to acknowledge all those who even slightly contributed to our obtaining information and who shared graphic material as well as their knowledge with us. They were both architects and representatives of numerous institutions whose buildings are featured here.

1. Cf. Szczerski, A. (2010). Modernizacje. Sztuka i architektura w nowych państwach Europy środkowo– wschodniej 1918–1939. Łódź.

The post-war socialist realism, modernism and postmodernism are usually viewed through the prism of the political system and memories of negative experiences and events from the PRL times. Nevertheless, with the benefit of hindsight, architecture has to be seen as a value that is devoid of a political context. The main aim of this publication is to show this apolitical character of architecture and to revive the value of the creations and accomplishments of post-war architects.

8. The infrastructure suffered most significantly. It was necessary to rebuild the destroyed bridges and municipal facilities. Due to the nearly threefold increase in the area of Krakow in 1941, in the times of the German occupation, the city had to be expanded and modernised, which was carried out in accordance with the pre–war Dziewoński Plan, dating back to the second half of the 1930s. Cf. Litewka, A. (1996). Władze samorządowe Krakowa po drugiej wojnie światowej. In Małecki, J. M. (Ed.). Kraków w Polsce Ludowej (pp. 23–44). Kraków.

To sum up, we can quote the following words: “Crucial new moments signifying a new beginning come and incessantly repeat with each moment of the present time, which gives birth to the New”10.

2. The People’s Referendum of 1946 was the skewed referendum held in Poland on 30 June 1946, based on the People’s Voting Act passed by the State National Council (KRN) on 27 April 1946 (specifying the questions to be asked in the referendum and the time for the vote; Journal of Laws of 1946, No. 15, item 104) and the People’s Voting Method Act (specifying the voting system), enacted by the KRN on 28 April 1946 (Journal of Laws of 1946, No. 15, item 105). The experience acquired due to electoral frauds was analysed and used by the Polish Workers’ Party (PPR) and its subordinate security forces when rigging the results of the elections to the Legislative Assembly of January 19, 1947. Retrieved from https://pl.wikipedia.org/wiki/Referendum_w_Polsce_w_1946_roku. 3. The Act dated 20 March 1950; Journal of Laws, No.14, item 130. 4. Cf. Litewka, A. Władze samorządowe ..., op. cit., passim. 5. Cf. O Polską architekturę socjalistyczną. Materials from the National Party Council of Architects held on 20–21 June 1949 roku in Warsaw. (1950). Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Techniczne. 6. Confirmed by the All–Polish Architects Meeting in 1953. Cf. Czapelski, M. (2016). Architektura polskiego socrealizmu w Zachęcie. Warszawa. 7. All–Polish Architects Meeting in Warsaw, 15–17 March 1956r. Cf. Architektura. (1956), 3, pp. 57–58; Hryniewiecki, J. (1956). Kształt przyszłości. Projekt 1, p. 5.

9. So far, the following volumes have been released: 1/ Architektura krakowska lat 1956–2000. (2013). Kraków. 2/ Architektura Nowej Huty lat 1949–1970. (2013). Kraków. 3/ Dwa miasta Krakowa. Modernizm lat 1945–1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze. (2014). Kraków.; 4/ Osiedla PRL-u w Krakowie, lata 1949–1990. (2014). Kraków.; 5/ Kościoły i obiekty sakralne Krakowa, lata 1945–1990. (2015). Kraków.; 6/ Na obrzeżach starego Krakowa. Dębniki, Grzegórzki, Krowodrza lat 1945–1990. (2015). Kraków.; 7/ Krakowski postmodernizm lat PRL–u. (2016). Kraków. In terms of the content, the series was supervised by the Modernist Architecture Committee (Komitet Architektury Modernistycznej) of the SARP Krakow Branch, which included: Tomasz Borowski — Architect of the City of Krakow (since 2013–; vols. 2–5), Wojciech Buliński, Witold Cęckiewicz, Joanna Daranowska-Łukaszewska — President of the Association of Art Historians in Krakow, Piotr Gajewski — President of SARP, Krakow Branch, (2006– 2012; v.1), Przemysław Gawor — Vice President of the Committee for Creativity of SARP, Krakow Branch (vols. 3–5), Stanisław Hager (vols. 4–5), Paweł Jagło — Head of the History of Howa Huta Department of the Historical Museum of the City of Krakow (v. 2), Jan Janczykowski — Provincial Conservation Officer, Bohdan Lisowski — President of SARP, Krakow Branch (since 2012–;), Maciej Miezian (v. 2), Jacek Purchla — Director of the International Cultural Centre in Krakow, Stanisław Juchnowicz (vols. 2–5), Beata Malinowska–Petelen (v. 6), Leszek Sibila — the Historical Museum of the City of Krakow (vols. 5–6), Małgorzata Włodarczyk — President of the PKN ICOMOS Commission of the 20th Century Architecture and President of the Modernist Architecture Committee of SARP, Krakow Branch, Andrzej Wyżykowski — Municipal Conservation Officer (2002–2013), Jadwiga Zarębska–Kacprzak (v.1; late) — President of the Architects’ Club (the Senior Centre) of SARP, Krakow Branch, Jerzy Zbiegień — Municipal Conservation Officer. The publications co–financed by the Municipality of Krakow and Malopolskie Voivodeship. Available at SARP, Krakow Branch, pl. Szczepański 6. 10. Habermas, J. Filozoficzny dyskurs nowoczesności, as cited in Szczerski, A. Modernizacje..., op. cit., p. 141.

ZABUDOWA MIESZKANIOWA WIELORODZINNA I JEDNORODZINNA

Budownictwo mieszkaniowe, jako problem społeczny w Polsce po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku było przedmiotem głębokiego zainteresowania i zaangażowania nie tylko architektów i sporej rzeszy społeczeństwa, ale także państwa. Budująca się państwowość i potrzeba jednoczenia kraju podzielonego pomiędzy trzech zaborców oraz entuzjazm wobec odzyskanej niepodległości, były odpowiednią płaszczyzną i gruntem dla wykorzystania nowoczesnej myśli o nowoczesnym społeczeństwie, w nowoczesnym otoczeniu. Silna potrzeba odrzucenia złych wspomnień łączyła się jednocześnie z nostalgią za minionymi czasami świetności, stąd dążenie do podkreślania narodowego charakteru wszystkiego co wtedy powstawało. Architektura, w tym architektura mieszkaniowa, nadążała za tymi wszystkim pragnieniami. W początku lat 20. XX wieku była ona silnie osadzona we wpływach XIX-wiecznego „kostiumu”. Przykładem takiej właśnie realizacji jest Zespół mieszkaniowy pracowników Banku PKO przy ul. Wielopole 19/211. Jednak wpływ nowych, modernistycznych trendów okazał się silniejszy. Ogarnął on również inne kraje europejskie, które odzyskały lub uzyskały niepodległość po zakończeniu I wojny światowej oraz w następstwie rozpadu dotychczasowego porządku politycznego w Europie2. Modernistyczne idee związane z urbanistyką i architekturą w Krakowie znalazły miejsce dla ich realizacji, i to najczęściej w nowych rejonach miasta3. Najpełniej widoczne są one na uwolnionych terenach po dawnej, austriackiej Twierdzy Kraków. Największym placem budowy stały się aleje Trzech Wieszczów4 oraz okolice Półwsia Zwierzynieckiego. Tu też, poza budynkami użyteczności publicznej, powstawały okazałe, modernistyczne kamienice. Podobnie, przy nowo wytyczonych ulicach, w zachodnim kierunku rozbudowy miasta. Na szczególną uwagę zasługują takie budynki jak Dom Profesorów UJ przy pl. Inwalidów 4, Dom czynszowy Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych we Lwowie przy pl. Inwalidów 6/ul. 18

Sienkiewicza 2, kolejny Dom Profesorów UJ przy al. Słowackiego 15/ul. Łobzowskiej 63 czy kamienica przy ul. Lenartowicza 135. Zrealizowano także nowoczesne, modernistyczne osiedla: Cichy Kącik, Osiedle Oficerskie czy Osiedle Robotnicze przy ul. Praskiej i Osiedle Legionowe na Dębnikach oraz Osiedle Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przy ul. Fałata6. Modernizm przedwojenny, w szczególności w odniesieniu do budownictwa mieszkaniowego, był w swoich założeniach bardzo socjalny, żeby nie powiedzieć socjalistyczny i stąd z łatwością znalazł swe miejsce po wojnie, w architekturze i urbanistyce7. W latach powojennych, z uwagi na wielki brak mieszkań, nieprzerwanie realizowano zabudowę głównie w formie osiedli wielorodzinnych. Działalność spółdzielczości mieszkaniowej reaktywowano po 1959 roku8, w związku z ciągłym deficytem państwowych środków na ten cel. Jednocześnie wykorzystywano wolne miejsca w istniejącej zabudowie dla realizacji tzw. budynków plombowych. Budownictwo plombowe powstawało głównie w oparciu o inwestycje branżowe lub resortowe, prowadzone przez poszczególne instytucje i przedsiębiorstwa. Duże ich nagromadzenie znajduje się na Dębnikach, gdzie zabudowę tego typu realizowano przez cały okres PRL–u, po 1956 roku. Są to w szczególności budynki przy ulicach Barskiej, Pułaskiego, Bałuckiego, Zamkowej9. Innym obszarem intensywnego wykorzystania tego typu budownictwa jest rejon zachodniej części miasta, głównie Półwsia Zwierzynieckiego oraz Czarnej i Nowej Wsi (dzielnica Krowodrza). Przykładami takich realizacji z lat 1956–70 są m.in.: „Dom Bankowy” przy ul. Fałata, budynek Dyrekcji Lasów Państwowych i Dyrekcji Telekomunikacji przy ul. Grottgera, Krakowskich Zakładów Garbarskich przy ul. Senatorskiej czy „Dom Stu Balkonów” dla Lokatorskiej Spółdzielni Mieszkaniowej przy ul. Retoryka10. Stanowią one przykład kontynuacji najlepszych tradycji architektury modernizmu przedwojennego przy użyciu środków i artefaktów charakterystycznych dla modernizmu

powojennego, nie tylko polskiego. Tak dobre i nowoczesne realizacje były również obecne w budownictwie bardziej masowym, czego przykładem jest tzw. Blok Szwedzki na osiedlu Szklane Domy w Nowej Hucie11, który uznawany jest za pierwszy budynek modernistycznego powrotu po październikowej odwilży 1956 roku. Sąsiaduje z nim tzw. Blok Francuski, który był jednym z pierwszych kolorowych budynków powojennego modernizmu i był także tzw. budynkiem eksperymentalnym, w nowej technologii betonów odpowietrzanych12. Na architektów tego czasu silnie oddziaływały idee głoszone przez Le Corbusiera13, w szczególności jego teoria, iż „dom ma być maszyną do mieszkania”. Jednocześnie ze względów ekonomicznych ważna była tu standaryzacja i uprzemysłowienie, na równi z funkcjonalnością. Dwa pierwsze czynniki odpowiadały ówczesnemu zapotrzebowaniu politycznemu. Z uwagi na trudności finansowe oraz jednoczesny deficyt mieszkań, ogłoszono ogólnopolski konkurs na oszczędne budynki wielorodzinne14. W okresie po około 1964–65 roku, kiedy z powodu trudności gospodarczych nastąpiły wyraźne ograniczenia w budownictwie mieszkaniowym, od około 1960– 1961 wprowadzano typizację i rozpowszechniała się prefabrykacja, obowiązywał normatyw powierzchniowy i nie realizowano już w związku z tym tak ciekawej zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej15. W 1964 roku rozwiązano, będący w randze ministerstwa, Komitet ds. Urbanistyki i Architektury, który zastąpiono Departamentem Architektury w Ministerstwie Budownictwa. Od połowy lat 60. i w latach 70. postępowało wdrażanie uprzemysławiania budownictwa w powiązaniu z normatywami mieszkaniowymi i urbanistycznymi, narastał kryzys gospodarczy. Powołano zjednoczenia budowlane i inwestycyjne, którym podporządkowywano biura projektów, pogłębiała się dominacja wykonawcy i inwestora zastępczego, postępował proces wdrożenia wielkiej płyty jako dominującej formy kształtowania zabudowy16. Od tego czasu można mówić, że mamy do

czynienia z budownictwem, a nie z architekturą w realizacjach mieszkalnictwa wielorodzinnego. Po tej cezurze nastąpił postępujący rozdźwięk pomiędzy tymi dyscyplinami, podobnie jak to miało częściowo miejsce z urbanistyką, po Kongresie Urbanistów w 1963 roku17. Podmiotowe dotychczas postrzeganie architektury i urbanistyki jako czynnika społecznego i ludzkiego, zgodnie z myślą modernistyczną, zaczęło ustępować miejsca traktowaniu przedmiotowemu, jako służącemu jedynie zaspokajaniu potrzeby realizacji jak największej ilości mieszkań, bez oglądania się na jakość architektury i przestrzeni. Pewien przełom nastąpił, mimo kryzysu gospodarczego, z początkiem lat 80. na fali postmodernizmu18. Architekci podjęli wewnątrzśrodowiskową dyskusję na temat architektury mieszkaniowej podczas I (1989 rok) i II (1984 rok) Ogólnopolskiej Narady Architektów: „Sytuacja mieszkaniowa jest katastrofalna: deficyt mieszkań stale rośnie. Jest to wynikiem błędnej polityki mieszkaniowej.” oraz „Architektura jest taka jak społeczeństwo, zasada jego funkcjonowania, struktura władzy. Nie ma poprawy architektury bez poprawy warunków społecznych, w jakich ta architektura powstaje.”19 W tych latach, mimo zapaści ekonomicznej, ale na fali nowej mody w architekturze polskiej powstawały budynki plombowe, stanowiące wśród otaczającej szarzyzny wyróżniające się obiekty. Do tych architektonicznych wyjątków, w masie zabudowy blokowej, należą postmodernistyczne realizacje takie, jak między innymi: „amerykanizująca” w detalu plomba przy al. 29 Listopada, rozczłonkowana bryła narożnego obiektu przy ul. Legionów Piłsudskiego w Podgórzu, wpisany w ciąg kamienic budynek przy ul. Retoryka i plomby w ul. Zamkowej na Dębnikach20. W zakresie budownictwa jednorodzinnego, które nie było przychylnie traktowane przez socjalistyczne władze, realizowane były nieliczne obiekty21. Najczęściej w zespołach zabudowy jednorodzinnej, tak jak mały dom „kompaktowy” na Dębnikach22, wymyślny 19

w kształtowaniu ekspresyjnej elewacji obiekt na ul. Głowackiego, willa przy ul. Kasztanowej na Woli Justowskiej przy ul. Kasztelańskiej23. W okresie mody na architekturę postmodernistyczną zrealizowano szereg interesujących budynków jednorodzinnych, takich jak willa Bateau–Bateau przy ul. Emaus i dom przy ul. Królowej Jadwigi24. Podsumowując i ujmując w sposób ogólny zagadnienie budownictwa mieszkaniowego w latach 1945–1990, można przyjąć, że w zakresie traktowania realizacji z tego okresu w kategoriach myśli modernistycznej, architektura modernizmu powojennego i funkcjonalizmu, wyrastającego z modernizmu międzywojennego zakończyła się w Polsce i w Krakowie z początkiem lat 80. W szczególności po XIV Kongresie UIA, który miał miejsce w Warszawie, w 1981 roku, wraz z nadchodzącym w Polsce nurtem postmodernistycznym. Niezależnie od uwarunkowań politycznych i ekonomicznych zrealizowano w Krakowie, w latach powojennych wiele znamienitych budynków mieszkalnych wielorodzinnych i jednorodzinnych, pokazujących niezaprzeczalną indywidualność twórczą ich autorów. Warto te obiekty wskazywać i oglądać z nieco większą dozą świadomości ich miejsca w dorobku Architektury Polskiej.

1. Dawna Pocztowa Kasa Oszczędności, projektu Adolfa Szyszko–Bohusza. Por. B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa. Budynki, Ludzie, Historie, Kraków 2013, s. 52–55. http://www. dziennikpolski24.pl/artykul/3759525,gmach–pko–przy–ulicy–wielopole–dzielo–sztuki–na–skale– calej–polski,id,t.html [dostęp 10.01.2017]. 2. Por. A. Szczerski, Modernizacje, Kraków 2010. 3. Modernistyczne idee związane są w szczególności z działalnością CIAM. Krakowscy architekci nie byli tu tak bardzo zaangażowani jak warszawscy. Por. M. Włodarczyk, Modernizm powojenny. Dziedzictwo architektoniczne Krakowa, Kraków 2014, s. 17–18. 4. Wytyczone jeszcze za czasów zaboru austriackiego, w ramach tzw. Wielkiego Krakowa, na wzór wiedeńskiego „Ringu”, ale mniejszego, aby z nim nie konkurował. Porządkowanie i rozwój struktury miasta oparto na przyjętym w wyniku konkursu w 1910 r. Planie regulacyjnym Wielkiego Krakowa Władysława Ekielskiego i in. — pierwszym tego typu planie w dziejach urbanistyki polskiej. Plan sporządzony przez Kazimierza Stoleckiego z 1912 roku realizujący idę planu prezydenta Juliusza Lea utworzenia Wielkiego Krakowa. Ważny dla rozwoju miasta był też tzw. Plan Dziewońskiego, kontynuowany częściowo w czasie wojennej okupacji niemieckiej oraz po wojnie. Był to Plan inwestycyjny rozwoju Krakowa na okres 1937/38 — 1943/44, który zakładał że „siedem dawnych dzielnic–miast ogrodowych [Półwsie Zwierzynieckie, obszar za Parkiem Krakowskim, osiedle przy Placu Kazimierza Krakowskiego, Osiedle Oficerskie, Grzegórzki, zespól na stokach Krzemionek oraz Dębniki], zostaje jakby scalonych w kilka promieniście rozchodzących się założeń z jednym dużym zespołem na północ od miasta. W realizacji tworzą one jakby „miasteczka” o niskiej, zwartej (np. Półwsie Zwierzynieckie) lub willowej (np. Olsza) zabudowie. Charakterystycznym jest powtarzający się motyw placu–rynku, skupiający te układy urbanistyczne w całość (np. Na Stawach, przy Brodowicza etc.). Zespołom tym towarzyszą dalej pasma zieleni i kliny zieleni. Z tych zaś reprezentacyjnym, o wyjątkowych walorach o oryginalnym układzie staje się zachodni, wiążący stare miasto poprzez Błonia, Sikornik, Kopiec Kościuszki z Sowińcem i Kopcem Piłsudskiego” — cyt za: http://forum.gazeta.pl/forum/w,61,1516612,1516612,Plan_Dziewonskiego.html; [dostęp: 05.05.2017]. Por. Seria: Kraków w dziejach narodu, red. Serii J. M. Małecki, tomy: Wielki Kraków. T.30; Kraków międzywojenny. T.5; http://www.krakow.pl/nasze_miasto/1539,artykul,widoki_krakowa.html; [dostęp: 05.05.2017]. 5. Wybudowana jako ekskluzywna realizacja dla Fabryki Chemiczno–Farmaceutycznej dr. A. Wandera. Por. B. Zbroja, Architektura międzywojennego..., op. cit., s. 292–296. Pozostałe tu wymienione: ibidem passim. 6. Por. J. Bogdanowski, Szkic z dziejów kompozycji urbanistycznej Krakowa doby międzywojennej, [w:] Kraków międzywojenny, red. J.M. Małecki, Kraków 1988, s. 62–67; M.J. Żychowska, Między tradycją a awangardą. Problem stylu w architekturze Krakowa lat międzywojennych, Kraków 1991, s. 46–49 [os. Praska; os. ZUS — ul. Fałata], s. 71–73 [Cichy Kącik]; Por. B. Zbroja, Architektura międzywojennego..., op. cit., s. 74–75 [os. Oficerskie] , s. 224–226 [os. Praska], s. 228–230 [Cichy Kącik], s. 274–276 [os. Legionowe]; R. Ochęduszko, Patrząc w stronę nowych dzielnic, [w:] Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej, red. A. Szczerski, Kraków 2013, s. 103–107. B. Zbroja, K. Myślik, Nieznany portret Krakowa, Kraków 2010, s. 238–240. Innym typem „osiedla” jest trójkątny kwartał zabudowy tzw. Osiedla Oficerów i Podoficerów przy ul. Wrocławskiej/ul. Śląskiej/ ul.Lubelskiej. Por. M.J. Żychowska, Między tradycją..., op. cit., s. 49–51; Zbroja Barbara, Architektura międzywojennego..., op. cit., s. 122–126. 7. Por. M. Włodarczyk Modernizm powojenny 1956–1970. Dziedzictwo architektoniczne Krakowa, Kraków 2014, s. 17–18, s.22. 8. Por. T.P. Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966–1970, Warszawa 1972, s. 11–13; M. Włodarczyk, Architektura..., op.c it., s. 34–37; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945–1990, Kraków 2014, s. 4–5. 9. Do roku ok. 1955 –1956 całe zaangażowanie inwestycyjne nakierowane było na Nową Hutę. Por. T. Binek, Służby inwestycyjne w Nowej Hucie. 60 lat Nowej Huty, Kraków 2009. O zabudowie Dębnik szerzej [w:] M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Na obrzeżach starego Krakowa. Dębniki, Grzegórzki, Krowodrza, Kraków 2015; W. Bryzek, Kraków–przegląd realizacji budynków mieszkalnych, „Architektura” nr 6/1963, s. 196.

10. Por. s. 29, 34–35; M. Włodarczyk, Architektura lat 60-tych w Krakowie, Kraków 2006, s. 102– 112; A. Mazur, Moje kościoły, Kraków 2003, s. 210–211; W. Bryzek, Kraków–przegląd..., op. cit., „Architektura” 6/1963, s. 191–194; Atlas dóbr kultury współczesnej województwa małopolskiego, Kraków 2009, s. 56–57. 11. Por. s. 29; B. Lisowski, Nowa architektura w Nowej Hucie. Blok Ingardenów, „Architektura” nr 1/1960, s. 3–12; M. Włodarczyk, Architektura lat..., op.cit., s. 113–116 12. Technologia betonów odpowietrzanych w konstrukcji szkieletowej. Por. s. 30; W. Detko, Z zagadnień prefabrykacji budynków szkieletowych w Nowej Hucie [w:] „Architektura” nr 8 (130)/1958, s. 340. Nazwa „francuski” wiąże się z pierwotnym wykończeniem wnętrz lokali handlowo-usługowych parteru, w duchu tej estetyki. 13. Charakterystyczne jest tu jego „pięć punktów architektury nowoczesnej”: słupy — pilotes, ogród na dachu, wolny plan, okno wstęgowe oraz wolna elewacja. Ogłoszone zostały na wystawie w Weissenhof, w Stuttgarcie, w 1927 roku. 14. W 1959 roku wprowadzono normatyw powierzchniowy zmniejszający wielkość powierzchni na 1 mieszkańca z 11 m2 na 5–7 m2. W konkursie SARP zwyciężył projekt Marii i Jerzego Chronowskich, wprowadzając m.in. tzw. ślepe kuchnie. Szerzej [w:] Z. Malicki, Konkurs powszechny na projekt oszczędnych budynków mieszkalnych wielorodzinnych, „Architektura” nr 6/1964, s. 221–243. 15. Por. M. Włodarczyk, Architektura lat..., op. cit., s. 33–37; M. Włodarczyk, Modernizm powojenny 1956–1970. Dziedzictwo architektoniczne Krakowa, s. 28–30; S. Albreht, Problemy typizacji [w:] „Architektura” nr 10(144)/1959, s. 427–428. 16. Uchwały Rady Ministrów z 1959 r. dotyczyły typizacji i mieszkaniowego budownictwa uprzemysłowionego, w tym wielkopłytowego. W 1967r. ogłoszono konkurs na projekt „fabryki domów”. Por. „Architektura” nr 6 (164)/1961, s. 213–236; Z. Pawłowski, L. Słupeczański, Budynek wysoki kierunkiem rozwoju naszego budownictwa mieszkaniowego [w:] „Architektura” nr 2(231)/1967, s. 62–65. 17. Por. L. Tomaszewski, Z okazji 40–lecia Tow. Urbanistów Polskich, „Architektura” nr 7/1963. 18. Por. Architektura na Rozdrożu. „Architektura” nr 408/1982, s. 17–19; Ch. Jencks, Pluralizm jest dobry na wszystko, „Architektura” nr 408/1982, s. 20–21; Genealogia dzisiejszej architektury–według Charlesa Jencksa, „Architektura” nr 408/1982, s. 22–24; E. Gyurkovich–Węcławowicz, Postmodernizm w polskiej architekturze: skrypt dla studentów, Kraków 1998; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Architektura postmodernistyczna Krakowa, Kraków 2016; Ch. Jencks, Architektura postmodernistyczna, Warszawa 1987. 19. Szerzej [w:] II Ogólnopolska Narada Architektów. Gdańsk’84 [Oświadczenie Ogólnopolskiej Narady Architektów na temat architektury mieszkaniowej. Gdańsk 1984], „Architektura” nr 2/1984, s. 18– 19; A. Michalski, A. Kiciński, P. Wicha, Architektura mieszkaniowa — szanse, problemy, zagrożenia, „Architektura” nr 6/1983, s. 3. 20. Por. s. 47–50; Atlas dóbr kultury..., op.cit, s. 56; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Architektura postmodernistyczna Krakowa, Kraków 2016; Dom mieszkalny ulica Cekiery 2, Kraków, „Architektura” [magazyn ap] nr 2/1984, s. 9; K. Styrna–Bartkowicz, Loegler. Synopsis, Kraków 2015, s. 59; Budynek mieszkalny. Kraków, ul. Retoryka, „Architektura” [magazyn ap] nr 5–6/1987, s. 10. 21. Por. W. Bryzek, Kraków — przegląd realizacji budynków mieszkalnych, „Architektura” 6/1963, s. 196–197; M. Włodarczyk, Architektura lat 60–tych..., op. cit., s. 80–81, autor: Krzysztof Bień. 22. Por. H. Isenberg, Trzy domki jednorodzinne, „Architektura” nr 3/1971, s. 84–85. 23. Por. M. Włodarczyk, Architektura lat..., op. cit., s. 80–81.; 24. Por. s. 51, 53; B. Bułdys, Dom–Rebus, „Murator” nr 9/93; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Architektura postmodernistyczna..., passim.

SINGLE-AND MULTIFAMILY HOUSING DEVELOPMENTS

Housing, as a social problem in Poland after regaining independence in 1918, was in the very focus of attention of not only architects and vast groups of the society but also of the government. The re-establishment of the Polish statehood and the need to unify the country which had been divided by the three partitioning powers as well as the enthusiasm triggered by the regained independence were the right platform and ground for the implementation of the modern idea of a modern society in a modern setting. A strong need to reject painful memories, combined with nostalgia for the past greatness, brought about the tendency to emphasize the national character of everything that was being created. Architecture, including the architecture of residential buildings, was keeping pace with all those desires. At the beginning of the 1920s, it was still firmly rooted in the influences of the 19th century “costume”. A clear example of such a project was the housing complex for employees of the Postal Savings Bank in 19/21 Wielopole Street1. Still, the impact of new modernist trends turned out to be stronger. It overwhelmed also other European countries which had regained or gained independence after the end of World War I and as a result of the collapse of the previous political order in Europe2. Modernist ideas pertaining to urban planning and architecture in Krakow found a suitable ground for their embodiment in new districts of the city3. They are most visible in the area of the freed land formerly occupied by the Austrian Krakow Fortress. Today’s Aleje Trzech Wieszczów (Avenue of the Three Bards)4 and the region of Półwsie Zwierzynieckie became the largest construction site. This is where, apart from public buildings, gorgeous modernist apartment buildings were being built. Likewise, they were being erected along the newly delineated streets, stretching towards the west as this was the direction the city was developing in. The following buildings deserve particular attention: the House of Jagiellonian University Professors in 4 22

Inwalidów Square, the Tenement House of the Lviv Intellectual Workers’ Social Insurance Fund in 6 Inwalidów Place/2 Sienkiewicza Street, another House of Jagiellonian University Professors in 15 Słowackiego Avenue/63 Łobzowska Street, or the tenement house in 13 Lenartowicza Street5. Moreover, new modernist housing estates were built, like Cichy Kącik, Oficerskie Housing Estate, Robotnicze Housing Estate in Praska Street, Legionowe Housing Estate in Dębniki and the Housing Estate of the Social Insurance Fund in Fałata Street6. Pre-war modernism, particularly with regard to housing, was based on social, if not Socialist, assumptions and that is why it was so easily implemented into the post-war architecture and urban planning7. In the post-war years, due to the acute lack of housing, the city was constantly developed, mostly in the form of multifamily housing estates. Building cooperatives were revived after 19568, in connection with the unceasing shortage of government funds allotted to this end. At the same time, open spaces between the existing buildings were utilized for the construction of the so-called infill buildings. Infill housing was realised mostly on the basis of industry or ministerial investments and construction works were managed by particular institutions or companies from a given sector. A substantial concentration of such buildings can be found in Dębniki, where this kind of construction activity was conducted throughout the entire Polish People’s Republic period after 1956. It is represented by buildings in Barska, Pułaskiego, Bałuckiego and Zamkowa Streets9. Another area where this kind of construction activity can be observed is the region of Półwsie Zwierzynieckie, Czarna and Nowa Wieś (Krowodrza District) in the western part of the city. Such investments from the years 1956–1970 can be exemplified by the Bankers’House (Dom Bankowy) in Fałata Street, the buildings of the Head Offices of State Forests and Telecommunications in Grottgera Street, of the Krakow’s Tanneries in Senatorska Street or The House

of a Hundred Balconies (Dom Stu Balkonów ) built for the Tenents’ Housing Cooperative (Lokatorska Spółdzielnia Mieszkaniowa) in Retoryka Street10. They serve as examples of the continuation of the best architectural traditions of the pre-war modernist period in combination with artistic means typical of post-war modernism not only in Poland but also elsewhere. Similarly, good and modern projects were realised also within the area of mass housing investments, which can be seen, for example, in the case of the so-called Swedish Block in Szklane Domy Housing Estate in Nowa Huta11. This building is regarded as the first sign of the comeback of modernism after the political thaw of October 1956. The adjacent building is called the French Block and it was one of the first colourful buildings of the post-war modernism as well as an experimental building erected with the application of a new technology, i.e. the technology of concrete12. Le Corbusier’s ideas13 were very influential in those days, his theory proclaiming that “ A house is a machine for living in” in particular. At the same time, standardization and industrialization were strongly articulated on a par with functionalism. The first two of these factors closely addressed a very specific political need of those times. Due to financial problems and a deficit of flats, a national competition for cost-efficient multifamily buildings was announced14. In the period following years 1964–65, economic factors led to sharp restrictions in the field of housing, whereas since approximately 1960–1961 typification and prefabrication spread, strict norms concerning the allotted living space were in force, and all these factors contributed to the fact that equally daring designs of multifamily buildings were no longer realised15. In 1964, the Committee for Urban Planning and Architecture, which held a ministerial status, was dissolved and replaced by the Department of Architecture at the Ministry of Construction. Since the mid-1960s and in the 1970s the implementation of industrialization in

the field of construction was continued, whereas the norms concerning living and urban space were upheld and the economic crisis was becoming more acute. Construction and investment consortia were established and all design offices were subordinated to them, the dominant roles of the contractor and project supervisor were being strengthened and the process of implementing prefabricated large-panels as the prevailing standard for shaping urban developments was being continued16. It can be said that since then we started dealing with the construction activity instead of architecture in the field of multifamily housing. After this caesura, there was a growing discord between these two disciplines and, to some extent, the same could be observed in the area of urban planning after the Urban Planners’ Congress of 196317. The perception of architecture and urban planning as a significant social and human factor, which was consistent with the modernist approach, was gradually replaced by the objective treatment focussed exclusively on the need to build as many flats as possible without taking into consideration the quality of architecture and the surrounding space. A kind of breakthrough could be observed at the beginning of the 1980s as a result of the arrival of postmodernism18. Architects initiated an intra-professional discussion on housing architecture during the 1st (1989) and 2nd (1984) National Meeting of Polish Architects: “ The situation of housing is disastrous: the deficit of flats is constantly increasing. This is a consequence of the misguided housing policy.” and “Architecture reflects the condition of the society, the principle of its functioning and its power structure. It is impossible to achieve any improvement in the field of architecture without an improvement of the social context in which this architecture is created.”19 In those years, despite the economic downturn, the arrival of a new trend in the Polish architecture brought about the construction of new infill buildings, which stood out amidst the overwhelming 23

dreariness. These architectural exceptions in the ocean of housing blocks include postmodernist realisations such as the infill building in 29 Listopada Avenue with its American-style details, the fragmented structure of the corner building in Legionów Piłsudskiego Street in Podgórze, the building in Retoryka Street, inscribed in a string of tenement houses as well as the infill buildings in Zamkowa Street in Dębniki20. As regards single-family housing, which was not favourably treated by the Socialist authorities, only a limited number of buildings was constructed21, such as the small “compact” house in Dębniki22, the house in Głowackiego Street, fanciful in terms of the expressive shape of its elevation, as well as the villas in Kasztanowa Street in Wola Justowska and in Kasztelańska Street23. When postmodernist architecture was en vogue, a number of interesting single-family buildings were erected, like the Bauteau-Bauteau Villa in Emaus Street and a house in Królowej Jadwigi Street24. Summarizing and forming an overall opinion on the issue of housing in the years 1945–1990, it can be concluded that in terms of the implementation of the modernist thought in the investments from this period, the architecture of the post-war modernism, which was a direct continuation of the interwar modernism, ended in Poland and in Krakow at the beginning of the 1980s, in particular, after the 14th International Architects’ Union Congress, which was held in Warsaw in 1981, when the postmodernist trend arrived. Regardless of political and social factors, in the post-war years, a number of magnificent multifamily and single-family residential buildings which reflected the unquestionable creative individuality of their designers were constructed. They are well worth being shown and looked at with a little more understanding of their position in the Polish architectural heritage.

1. The former building of the Postal Savings Bank (Pocztowa Kasa Oszczędności), designed by Adolf Szyszko–Bohusz. Cf. Zbroja, B. (2013). Architektura międzywojennego Krakowa. Budynki, Ludzie, Historie, (pp. 52–55). Kraków.; http://www.dziennikpolski24.pl/artykul/3759525,gmach–pko–przy– ulicy–wielopole–dzielo–sztuki–na–skale–calej–polski,id,t.html Retriewed January 10, 2017 2. Cf. Szczerski, A. (2010). Modernizacje. Kraków.. 3. Modernist ideas were related in particular to CIAM’s activity. Krakow’s architects were not as involved in it as those from Warsaw. Cf. Włodarczyk, M. (2014). Modernizm powojenny. Dziedzictwo architektoniczne Krakowa. (pp. 17–18). Kraków. 4. The street was marked out as early as in the times of the Austrian partition to become part of the so– called Greater Krakow, based on the design of the Viennese Ring, but smaller, so that it would not outcompete the original. The rearrangement and development of the city structure was based on the “Grand Plan for the regulation of Krakow”, prepared by Władysław Ekielski et alia and approved on the basis of the results of an architectural competition held in 1910; it was the first plan of this kind in the history of Polish urban planning. The plan created by Kazimierz Stolecki in 1912 realised the idea of the visionary project of creating Grater Krakow designed by President Juliusz Leo. The so–called Dziewoński Plan, the implementation of which was partly continued during the German occupation and in post–war times, was also important for municipal development. It was an investment plan for Krakow’s development in the years 1937/38–1943/44, which assumed that the seven former districts, i.e. ‘garden towns’ [Półwsie Zwierzynieckie, areas behind Krakowski Park, the housing estate in Kazimierz Krakowski Place, Oficerskie Housing Estate, Grzegórzki, the building development on the hills of Krzemionki, and Dębniki], would be merged into several radially stretching spatial layouts with one large built–up area to the north of the city. In practice, they formed town–like structures consisting of compact complexes of low–rise buildings (e.g. Półwsie Zwierzynieckie) or villas (e.g. Olsza). What was characteristic for all of them was the recurring motif of a square — the main market, consolidating these urban layouts (e.g. Na Stawach and in Brodowicza Street). These urban complexes included further located stretches of greenery and adjacent green wedges. The most magnificent of them was the western green wedge of remarkable beauty, having a highly original layout, which connected the Old Town and Piłsudski Mound through Błonia, Sikornik, Kościuszko Mound and Sowiniec. — as cited in http://forum.gazeta.pl/forum/w,61,1516612,1516612,Plan_ Dziewonskiego.htm, Retrieved May 5, 2017; Cf. Małecki, J.M. (Ed.). Kraków w dziejach narodu: Series. In Wielki Kraków. Vol. 30; Kraków międzywojenny. Vol. 5; http://www.krakow.pl/nasze_ miasto/1539,artykul,widoki_krakowa.html, Retrieved May 5, 2017. 5. Built as a luxury residential edifice for Dr. A. Wander Chemical and Pharmaceutical Factory ( Fabryka Chemiczno–Farmaceutyczna dr. A. Wandera). Cf. Zbroja, B. Architektura międzywojennego..., op. cit., (pp. 292–296). 6. Cf. Bogdanowski, J. (1988). Szkic z dziejów kompozycji urbanistycznej Krakowa doby międzywojennej, In J.M. Małecki (Ed.), Kraków międzywojenny (pp. 62–67). Kraków; Żychowska, M.J. (1991). Między tradycją a awangardą. Problem stylu w architekturze Krakowa lat międzywojennych, (pp. 46–49). Kraków [os.Praska; os. ZUS — ul. Fałata], (pp. 71–73) [Cichy Kącik]; Cf. Zbroja, B. Architektura międzywojennego..., op. cit., (pp. 74–75) [os. Oficerskie] , (pp. 224–226) [os. Praska], (pp. 228– 230) [Cichy Kącik], (pp. 274–276) [os. Legionowe]; Ochęduszko, R. (2013). Patrząc w stronę nowych dzielnic. In A. Szczerski (Ed.), Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej, (pp. 103–107). Kraków. Zbroja, B. & Myślik, K. (2010). Nieznany portret Krakowa, (pp. 238–240). Kraków. A different type of a “housing estate” is represented by a triangular block of residential houses, the so–called Oficerów i Podoficerów Housing Estate in Wrocławska/ Ślaska/ Lubelska Streets. Cf. Żychowska, M.J. Między tradycją..., op. cit., (pp. 49–51); Zbroja, B. Architektura międzywojennego..., op. cit., (pp. 122–126). 7. Cf. Włodarczyk, M. (2014). Modernizm powojenny 1956–1970. Dziedzictwo architektoniczne Krakowa, (pp. 17–18, 22). Kraków. 8. Cf. Szafer, T.P. (1972). Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966–1970, (pp. 11–13). Warszawa; Włodarczyk, M. Architektura..., op.c it., (pp. 34–37); Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. (2014). Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945–1990, (pp. 4–5). Kraków.

9. Until approx. 1955–1956, all the investment efforts were focussed on Nowa Huta. Cf. Binek, T. (2009). Służby inwestycyjne w Nowej Hucie. 60 lat Nowej Huty, Kraków; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. (2015.). O zabudowie Dębnik szerzej. In Na obrzeżach starego Krakowa. Dębniki, Grzegórzki, Krowodrza, Kraków.; Bryzek, W. (1963) Kraków–przegląd realizacji budynków mieszkalnych. Architektura, 6, p. 196. 10. Cf. pp. 29, 34–35; Włodarczyk,M. (2006). Architektura lat 60–tych w Krakowie. (pp. 102–112). Kraków. ; Mazur, A. (2003). Moje kościoły, (pp.. 210–211). Kraków.; Bryzek, W. (1963). Kraków– przegląd...., op. cit., Architektura, 6, pp. 191–194; Atlas dóbr kultury współczesnej województwa małopolskiego. (2009). Kraków. pp. 56–57. 11. Cf p. 29; Lisowski, B. (1960). Nowa architektura w Nowej Hucie. Blok Ingardenów. Architektura, 1, pp. 3–12.; Włodarczyk, M. Architektura lat..., op.cit., (pp. 113–116). 12. The technology of aerated concrete in a frame construction. Cf. Detko, W. (1958). Z zagadnień prefabrykacji budynków szkieletowych w Nowej Hucie. Architektura, 8 (130), p. 340. The term „French” refers to the original interior design of retail and service premises on the ground floor. 13. What is characteristic here are his “Five Points of Architecture”: pilotes columns, roof gardens, free designing of the ground plan, ribbon windows and the free design of the façade. They were first presented at the exhibition in Weissenhof in Stuttgart in 1927. 14. In 1959, the standards of allotted living space were introduced, reducing the normative area of dwelling per each household member from 11 m2 to 5–7 m2. In the SARP competition, the winning entry was the design by Maria and Jerzy Chronowski, which introduced, among other things, the so– called ‘blind kitchens’ without external windows. See also: Malicki, Z. (1964). Konkurs powszechny na projekt oszczędnych budynków mieszkalnych wielorodzinnych. Architektura, 6, pp. 221–243. 15 Cf. Włodarczyk, M. Architektura lat..., op. cit., (pp. 33–37). ; Włodarczyk, M. Modernizm powojenny 1956–1970. Dziedzictwo architektoniczne Krakowa. (pp. 28–30).; Albreht, S. (1959). Problemy typizacji. Architektura 10(144), pp. 427–428. 16. Resolutions of the Council of Ministers of 1959 concerned typification and industrialized housing, including large–panel constructions. In 1967, a competition for the design of ‘a residential buildings factory’ was announced. Cf. Architektura, 6 (164)/1961, pp. 213–236. ; Pawłowski, Z. & Słupeczański, L. (1967). Budynek wysoki kierunkiem rozwoju naszego budownictwa mieszkaniowego. Architektura, 2(231), pp. 62–65. 17. Cf. Tomaszewski, L. (1963). Z okazji 40–lecia Tow. Urbanistów Polskich, Architektura, 7. 18. Cf. Architektura na Rozdrożu. (1982). Architektura, 408, pp. 17–19; Jencks, Ch. (1982). Pluralizm jest dobry na wszystko. Architektura, 408, pp. 20–21; Genealogia dzisiejszej architektury–według Charlesa Jencksa. (1982). Architektura, 408, pp. 22–24.; Gyurkovich–Węcławowicz, E. (1998). Postmodernizm w polskiej architekturze: Academic Coursebook. Kraków. ; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. (2016). Architektura postmodernistyczna Krakowa, Kraków.; Jencks, Ch. (1987). Architektura postmodernistyczna, Warszawa. 19. See also: 2nd National Meeting of Polish Architects. (1984). Declaration of the National Meeting of Polish Architects on Residential Architecture. Gdańsk. Architektura. (1984), 2, pp. 18–19. ; Michalski, A., Kiciński, A. & Wicha, P. (1963). Architektura mieszkaniowa — szanse, problemy, zagrożenia. Architektura, 6, p. 3. 20. Cf. pp. 47–50; Atlas dóbr kultury..., op.cit, (p 56).; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. (2016). Architektura postmodernistyczna Krakowa. Kraków.; Dom mieszkalny ulica Cekiery 2, Kraków. (1984). Architektura [Polish Architects’ Journal], 2, p. 9. ; Styrna–Bartkowicz, K. (2015). Loegler. Synopsis. (p. 59). Kraków. ; Budynek mieszkalny. Kraków, ul. Retoryka. Architektura. (1987) [magazyn ap], 5–6, p. 10. 21. Cf. Bryzek, W. (1963). Kraków — przegląd realizacji budynków mieszkalnych. Architektura, 6, pp. 196– 197; Włodarczyk, M. Architektura lat 60–tych..., op. cit., (pp. 80–81). 22. Cf. Isenberg, H. (1971). Trzy domki jednorodzinne, Architektura, 3, pp. 84–85, author: Krzysztof Bień. 23. Cf. Włodarczyk, M. Architektura lat..., op. cit., (pp. 80–81). 24. Cf. pp. 51, 53; Bułdys, B. (1993). Dom–Rebus. Murator, 9; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Architektura postmodernistyczna..., passim.

Roman Bezeg, mozaika na elewacji jednego z budynków zespołu Białe Wzgórza, Salwator, 1965 Roman Bezeg, mosaic on the side building facade of ’Białe Wzgórza’ a complex of single-family houses, Salwator Estate, 1965

 2.1

Plac Centralny i Aleja Róż (I odcinek al. Róż, część tzw. osi śródmiejskiej)

Plac Centralny [Central Square] and Aleja Róż (1st section of the Aleja Róż, part of the so called central urban axis)

Projekt Desigh

1951–1952: Plac Centralny Central Square 1950–1951: Aleja Róż

Realizacja Realisation 1952–1956: Plac Centralny Central Square 1951–195?: Aleja Róż Architekci Architects Janusz Ingarden (głowny projektant design principal), Marta Ingarden Wnętrza Interiors

Marian Sigmund (głowny projektant design principal) oraz zespół projektowy wnętrz Nowej Huty and the Nowa Huta interior design team

Plac Centralny ukształtowany jest w formie pięcioboku, wraz z trzema promienistymi arteriami komunikacyjnymi — osiami kompozycyjnymi. Monumentalne budynki z arkadowymi podcieniami i sklepami w parterach oraz oknami porte-fenêtres w piano-nobile, tworzą „parawanową” obudowę placu. Kompozycja osiedli Centrum A–D jest czytelnym układem ulic, placów, przestrzeni publicznych i zieleni. Układ urbanistyczny i zabudowa są historyzujące i łączą w przetransponowany sposób wątki polskie oraz zachodnioeuropejskie. Jest to jedna z najlepszych socrealistycznych realizacji w Polsce, przypominająca nieco duchem warszawski MDM. Charakterystyczne są monumentalne wejścia–bramy, w manierze łuku triumfalnego, prowadzące do czterech pasaży znajdujących się w narożnikach placu alei Róż. Wnętrza użytkowe projektowane były indywidualnie, w ramach poszczególnych zespołów projektowo-zadaniowych. The Central Square is shaped as a pentagon with three radial avenues, compositional axes providing transportation. Monumental buildings with the arcades and shops in the ground floor as well as with porte-fenêtres at the piano nobile create a screenlike architecture surrounding the square. Composition of the housing estates of the Centrum A–D is a legible layout of streets, squares, public spaces and verdure. Both the urban layout and fabric are historicising and are joining the transposed Polish and Wes European elements. It is one of the best examples of Socialist Realist architecture built in Poland, slightly reminiscent in its spirit of the MDM Warsaw district. There are characteristic entrances or gates, in the manner of a triumphal arch, leading to four passages in the corners of the Square at the Roses Avenue. Interiors were individually designed as special task and by design teams.

1945–1956

 2.2

Plac Pocztowy i Poczta Polska os. Willowe, ul. Daniłowskiego 28

Plac Pocztowy [Post Square] and the Polish Post Office Willowe Estate, 28 Daniłowskiego St. Projekt Design

1949–1950: Poczta Post Office 1949–1950: Dom Handlu House of Commerce

Realizacja Realisation 1950–1951: Poczta Post Office 1950–1952: Dom Handlu House of Commerce Architekt Architect

Marian Steczowicz, adaptacja i modyfikacja projektu typowego adaption and modification of a typical design

Wnętrza Interiors

Marian Sigmund, Marian Steczowicz

Plac ten był pierwszym „centrum” w Nowej Hucie. W jednym z budynków znajdował się duży, nowocześnie urządzony Dom Handlu, ze sklepami MHD (Miejski Handel Detaliczny). Na pozostałej części parteru oraz piętrze zlokalizowano pierwszą luksusową restaurację i lokal rozrywkowy w Nowej Hucie o nazwie „Gigant”, nawiązującej do pierwotnej nazwy budowanej huty stali: „Huta ‘Gigant’.” Cechował ją bogaty wystrój, okładziny ścian, lśniące posadzki oraz sztukaterie zdobiące ściany i sufity, który nie zachował się do czasów obecnych. Budynek Poczty Polskiej, pierwszy obiekt pocztowy w Nowej Hucie, zamyka perspektywę wjazdu od ul. Daniłowskiego. Wyróżniają go narożne portyki-podcienia oraz osiowość elewacji akcentowanej „frontonem” z rytmem okien typu porte-fenêtre. Charakter zabudowy Placu oraz budynek Poczty przetrwały do dzisiaj. Sam plac swoją skalą i zabudową obrzeżną jest przykładem ciągłości architektury przedwojennej, tj. podmiejskiej zabudowy niskiej w zieleni. The square was the first centre in Nowa Huta. There was a large House of Commerce, furnished in a modern way, with the MHD (Miejski Handel Detaliczny — City Retail) stores. At the remaining part of the ground floor and at the first floor there was also the first luxury restaurant-cum-amusement venue called ‘Gigant’ [Giant] which tied in with the original name of the constructed steel mill — ‘Giant Steel Mill’. The interior had rich design, wainscots, shiny floors and stuccos adorning walls and ceilings, none of which was preserved until today. Building of the Post Office, the first such in Nowa Huta as well, closes the perspective from Daniłowskiego Street. It is marked by corner porticos — arcades and the axiality of the elevation which is accentuated by the front tympanum with the rhythm of porte-fenêtres. The character of the housing at the Square and the very post office building have survived. The square itself, by virtue of its scale and housing, is an example of continuity of pre-war architecture, i.e. of suburban low fabric immersed in greenery.

 2.3

Blok mieszkalno-usługowy — tzw. Blok Szwedzki os. Szklane Domy 1

Residential and commercial block — nicknamed Swedish Szklane Domy Housing Estate in Nowa Huta Projekt Design

1950–1957

Realizacja Realisation 1957–1959 Architekt Architect

Janusz Ingarden, Marta Ingarden

Wnętrza Interiors

Irena Pać-Zaleśna, Zdzisław Szpyrkowski, Alina Zięba

Jest to pierwszy po okresie socrealizmu budynek powracający do modernistycznych tradycji CIAM w architekturze krakowskiej i do corbusierowskiej idei urbanistycznej powiązania architektury z zielenią. Wyróżniała go kolorystyka tynków zewnętrznych, powodująca skojarzenia z architekturą szwedzką, co było efektem podróży projektanta do Szwecji. Na uwagę zasługują starannie opracowane podziały elewacji z kompozycją loggii i balustrad oraz podcienia-przejścia ze „stożkowatymi” słupami. Budynek jest załamany pod kątem i w swej krótszej części ma przeszklone partery przeznaczone na usługi. Partery te są wyraźnie odcięte wydatnymi gzymsami, a witryny lekko nadwieszone nad chodnikiem wychodzą poza lico elewacji.

It is the first building in Cracovian architecture which, after the period of Socialist Realism, returns to the Modern Movement traditions of CIAM and to the Corbusian urban idea of linking architecture to verdure. It was marked by the colour scheme of external plasters which caused immediate associations with Swedish architecture, resulting from the architects’ voyage to Sweden. Noteworthy here are the elaborated divisions of elevations with composition of loggias and balustrades and an arcade or passage with conical columns. The shape of the building is angular and in its shorter part glazed ground floor spaces meant for commercial uses can be found. This ground floor part is markedly cut off by protruding cornices and glazed shop fronts are slightly cantilevered from the face of the wall, reaching out to the pavement.

1956–1970

 2.4

Blok mieszkalno-usługowy „Francuski” os. Centrum B 8 / al. Przyjaźni

Blok of Flats — named French Centrum B 34 Estate / Al. Przyjaźni

Projekt Design

1957

Realizacja Realisation 1957–1959 Architekt Architect

Krzysztof Chodorowski

Wnętrza Interiors

Irena Pać-Zaleśna, Zdzisław Szpyrkowski, Alina Zięba

Budynek ten do dzisiaj nazywany jest „eksperymentalnym”, ponieważ jako pierwszy realizowany był z użyciem nowej technologii betonów odpowietrzanych. Nazwa „francuski” pochodziła od awangardowego wyrazu plastycznego wnętrz lokali handlowo-usługowych w parterze. Był on jednym z pierwszych kolorowych budynków w Nowej Hucie. W swojej estetyce ciąży do warszawskiego modernizmu powojennego. Charakterystyczne są widoczne w elewacji podziały konstrukcyjne, okrągłe zewnętrzne słupy oraz istniejące do dzisiaj gięte szyby w narożnikach parteru. Obecnie przywrócono pierwotną kolorystykę elewacji.

The building is called an experimental one until today because it was completed with the use of the technology of aerated concrete. The name ‘French’ stemmed from the avant-garde visual expression of interiors of commercial venues at the ground floor. The block was one of the first colourful buildings in Nowa Huta. Its aesthetics tends towards the Varsovian post-war Modern architecture. Structural divisions, round external columns and still existing bent window glass at the ground floor corners are visible in the elevation. Recently the original colour scheme was retrieved.

 2.5

Blok „Helikopter” budynek mieszkalno-usługowy os. Handlowe 7

‘Helicopter’ block of flats — a residential and commercial building 7 Handlowe Estate Projekt Design

1957–1959

Realizacja Realisation

1957 — budynek wysoki higher building 1961 — budynek niski low building

Architekci Architects

Kazimierz Chodorowski, Stefan Golonka

Współpraca Collaboration

Anna Anlauf, Michał Wędziagolski

Budynek ten, mieszkalno-usługowy, nazywany był „helikopterem” z uwagi na swój charakterystyczny „uskrzydlony” dach. Wyznacza on swoistą granicę pomiędzy zabudową socrealistyczną i zabudową modernizmu powojennego, na której widoczna jest wyraźna zmiana stylu. W chwili realizacji był najwyższym budynkiem w Nowej Hucie. Parterowym pawilonem usługowym połączony został z pięciokondygnacyjnym budynkiem mieszkalnym. Mieściła się w tym zespole pierwsza w tej dzielnicy ciastkarnia o nazwie „Bambo”. Zabudowie tej towarzyszył kolejny budynek mieszkalny, połączony z budynkiem wysokim rodzajem wbudowanego pawilonu w części parteru – dobudowany później — autorstwa tych samych projektantów.

The residential and commercial building was called ‘helicopter’ because of its characteristic, ‘winged’ top pavilion roof. It marks the border between the Socialist Realist housing and that in the vein of post-war Modernism, whereby the distinct change of style is visible. There was once the first cake shop in the district, named ‘Bambo’. The housing was complemented later by another residential building connected to the higher one by means of a certain in-built pavilion, designed by the same architects.

 2.6

Dom Mieszkalny „Bankowy” ul. Juliana Fałata 2

‘Bank House’ — residential building 2 Juliana Fałata St.

Projekt Design

1955–1956

Realizacja Realisation

1957–1960

Architekt Architect

Tadeusz Gawłowski

Budynek można zaliczyć do najciekawszych plastycznie realizacji tego okresu, w którym znajduje miejsce połączenie architektury funkcjonalnej z indywidualizmem form i architektonicznym detalem. Ma on mocno podkreślony układ horyzontalny, skomponowany z trzech brył: „odciętego” parteru z poziomymi pasami boniowania, nadwieszonej części mieszkalnej i cofniętego poddasza. Elewacja od strony dziedzińca to galeriowo zestawione balkony. Charakterystyczna jest rozrzeźbiona elewacja frontowa budynku o rytmicznych, nieorganicznych podziałach, przypominających z jednej strony geometryczną siatkę elewacji „jednostki marsylskiej”, z drugiej nasuwających skojarzenia z podziałami na obrazach Mondriana („mondrianowski” wzór). Skojarzenie to potęguje czarny kolor wystających „lizen” i „gzymsów”, pomiędzy którymi wstawione są okna o podziałach im odpowiadających. The building may be counted among the most visually interesting realisations of its time, as there is a connection between functional architecture, individualism of form and an architectural detail. It has a strongly marked horizontal volume layout that is composed of three masses: a ‘set off’ ground floor with horizontal bands reminiscent of rusticated facade, cantilevered residential part and recessed attics. The rear (courtyard) elevation is made of gallery-like balconies. Sculptural front elevation is characteristic, with its rhythmic, non-organic divisions which are reminiscent, on the one hand, to geometric grids of the ‘Unite d’habitation’ in Marseille and on the other divisions in Mondrian’s pictures (Mondrian pattern). Association is strengthened by the black colour of protruding ‘lesenes’ and ‘cornices’ in between which windows of adequate divisions were set.

 2.7

Dom Mieszkalny „Kolorowy” ul. Mazowiecka 5

‘Colourful House’ Residential Building 5 Mazowiecka St.

Projekt Design

1956–1957

Realizacja Realisation

1957–1959

Architekt Architect

Krzysztof Bień

Współpraca Collaboration

Andrzej Rey, Jan Wodziszewski

Budynek wyróżniała pierwotnie, pierwszy raz po okresie socrealizmu zaprojektowana w Krakowie, kolorowa elewacja na modernistycznym budynku, w charakterystycznych, intensywnych, „mondrianowskich” barwach: białej, żółtej, czerwonej, niebieskiej. Jest to świadoma kompozycja kolorystyczna, z podkreślonym czarnym kolorem układem konstrukcyjnym. Obecnie, po termoizolacji przywrócono tę kolorystykę. Tektonika wyraziście wysuniętych balkonów, pełnych od frontu i z ażurem poziomych podziałów po bokach, korzystnie urozmaica siatkę konstrukcji, która stanowi kanwę „kratowej” elewacji. Budynek wieńczy cofnięta „nadbudowa”. Otwarty przejazd w parterze prowadzi do wewnętrznego, zielonego dziedzińca modernistycznego kwartału.

The building was originally recognisable by its colourful elevation which was designed as such in Krakow for the first time after the period of Socialist Realism. The Modernist elevation had characteristic, intense Mondrian hues: white, yellow, red, blue. It is a consciously applied colour composition whereby the structure is marked with the black colour. Currently, following the recent thermal insulation, the colour scheme was reintroduced. Tectonics of expressively protruding balconies which are fully screened at their fronts and have openwork, horizontal divisions at their sides complements the structural grid of the elevation. The building is crowned by a recessed floor. An open drive leads through the ground floor into the green interior of the Modernist urban block.

 2.8

Dom mieszkalny — „Dom Stu Balkonów” ul. Retoryka 4/4a/4b

‘House of a Hundred Balconies’ — Residential Building 4 Retoryka St. Projekt Design

1957–1958

Realizacja Realisation

1959–1961

Architekt Architect

Bohdan Lisowski

Budynek mieszkalny, zestawiony funkcjonalnie z trzech sekcji z odrębnymi wejściami. Szachownicowy układ balkonów i ich nagromadzenie na elewacji frontowej, nadały mu charakterystyczny, pełen ekspresji wyraz architektoniczny. Są one wysunięte wspornikowo, daleko poza elewację, w sposób wtedy w Krakowie nie spotykany. Podziały i rozwiązania plastyczne poszczególnych części balustrady są doskonałym detalem budynku. Ta kompozycja balkonów dała przyczynek popularnej nazwie „Dom stu balkonów”. Elewacja frontowa budynku ma wyżłobione w tynku podziały i była pierwotnie pomalowana w kolorystyce żółto-niebieskiej i obecnie, po termoizolacji przywrócono jej oryginalne barwy. Do wewnętrznego dziedzińca dociera się przez wysokie podcienie na słupach.

Residential building consisting of three sections with separate entrances. Chessboard pattern of balconies at the front elevation and their large number render the building architecturally expressive. Balconies are cantilevered, protruding quite considerably, in a manner unknown until then in Krakow. Divisions and artistic solutions of railings are excellent details. Such a composition of balconies earned the popular name ‘House of a hundred balconies’. Besides, the front elevation has divisions chamfered in plaster and was originally painted yellow and blue. Recently, following the thermal insulation, the original colour scheme was retrieved. The building has a courtyard, which is accessible through a high passage supported on columns.

 2.9

Blok mieszkalno-usługowy ul. Artura Grottgera 3

Residential and Commercial Block 3 Artura Grottgera St.

Projekt Design

1957–1958

Realizacja Realisation

1958–1962

Architekt Architect

Antoni Mazur

Narożny budynek jest kontynuacją budynku przy al. J. Słowackiego i nawiązuje do jego gabarytów. Podobnie kontynuowana jest elewacja w narożniku z ul. Gzymsików. W szczycie budynku od tej ulicy wyróżniają się ekspresyjne okna. Projektowany indywidualnie, w ramach realizacji branżowych-przyzakładowych, bez wykorzystania tzw. sekcji stosowanych w budownictwie spółdzielczym. Charakterystyczne w elewacji są ażurowe przesłony pionowe: elementy maskujące część gospodarczą, przykuchenną balkonów. Przełamują one, w rytmicznym podziale, pasmowy podział frontu budynku balustradami. Przeprowadzona termoizolacja nie zniszczyła tego elementu i artykulacji, a obiekt został odświeżony w spokojnej tonacji kolorystycznej. Adaptacja części parteru niestety zaburzyła wyraz architektoniczny tej partii. Budynek o zróżnicowanej kompozycji elewacji ujętej w ramę, z podcięciem w kondygnacji parteru, co zwiększa efekt „ramy”. Ostatnia kondygnacja, projektowana z przeznaczeniem na pracownie, jest cofnięta i posiada tzw. latające, dynamicznie podgięte ku górze zakończenia-zadaszenia krótszych boków, stanowiąc korzystne zwieńczenie całości. This corner building is a continuation of a tenement at J.Słowackiego Avenue. Similarly the elevation at the corner with Gzymsików St. is continued as well. However, there are expressive windows in the wall from that street. It was designed individually, for industrial works, without typical constrictions which were imposed on housing cooperatives. There are characteristic perforated vertical screens which mask parts of balconies close to kitchens. They rhythmically break the banded division of the front by balustrades. The recent thermal insulation has not destroyed the element and its articulation and the structure was refreshed in a calm colour scheme. Unfortunately, a conversion of the part of a ground floor has distorted the architectural expression of that part. The building has a differentiated composition of the elevation, set within a frame, with a cantilevered ground floor which strengthens the effect of a frame. Last floor which was designed to be used as studios is recessed and has floating roofs, which are dynamically bent upwards at the shorter sides and are advantageous for the entire structure.

 2.10

Budynki mieszkalne ul. Konfederacka 5 i 9

Residential buildings 5 and 9 Konfederacka Street

Projekt Design

1957

Realizacja Realisation

1957(1958?)–1959

Architekt Architect

Olgierd Krajewski

Dwa budynki plombowe, w zabudowie ulicy, zrealizowane w tym samym czasie. Budynek narożny (nr 9) z ciekawie rozwiązanymi balkonami, uskokowo kształtowany. Charakterystyczny jest tu taras w cofniętej, ostatniej kondygnacji. Budynek w ciągu pierzei (nr 5) wyróżnia się przekryciem stromym, pulpitowym dachem, co umożliwiło zrealizowanie dodatkowej kondygnacji użytkowej. Podcięty, uskokowy szczyt z nieregularnymi oknami, również w elewacji frontowej, nadaje obiektowi ekspresji. Ciekawe są „tektoniczne” kompozycje elewacji frontowych i ogrodowych obydwu obiektów oraz kompozycja okien w szczycie budynku nr 5. Ekspresyjna ściana przykuwa uwagę. Dobre wkomponowanie w pierzeję ulicy, z użyciem różnych środków wyrazu. W obydwu przypadkach są to przykłady autorskiej i oryginalnej wypowiedzi w duchu powojennego modernizmu, w zabudowie plombowej.

Two infills in the street frontage were built simultaneously. The corner one (nr 9) has balconies interestingly solved, shaped by recesses. Terrace of the last floor is characteristic here. Another building (nr 5) is discerned by its steep, mono-pitched roof which allowed for realisation of an additional usable floor. Cantilevered recessed gable with irregular windows renders the building expressive. Tectonic compositions of front and garden elevations of both buildings are interesting, as is also the composition of windows at the corner of the building at nr 5. Buildings are well inscribed into the street frontage with the use of diverse means of expression. Both cases are successful examples of an individual architect’s solution for the task, in the spirit of post-war Modernism, as urban infills.

 2.11

Budynek mieszkalny ul. Kazimierza Pułaskiego 10

Residential building 10 Pułaskiego St.

Projekt Design

1958–1959

Realizacja Realisation

19??

Architekt Architect

Olgierd Krajewski

Budynek w eksponowanej lokalizacji, w narożniku ulic, o wysokości 5-kondygnacji, w układzie podłużnym. Trzy-klatkowy, z narożną i centralną klatką schodową oraz obszernym hallem wejściowym przy niej. Narożnik budynku podcięty, akcentowany loggiami. Pracownia w części budynku, wyniesiona, o pulpitowym dachu i nieregularnych oknach, stanowi akcent przestrzenny. Wschodnia elewacja frontowa rozrzeźbiona rytmem balkonów o trapezowym rzucie. Charakterystyczna jest tektonika elewacji podwórzowej ze zindywidualizowanymi, ekspresyjnie powyginanymi, „kokardkowymi” balkonami nadającymi jej rodzaj tekstury. Jest to udany przykład autorskiej wypowiedzi dla narożnej zabudowy blokowej o dużej intensywności, w układzie plombowym. Użyte środki wyrazu pozwalają sytuować ten obiekt jako jeden z ciekawszych przykładów budownictwa wielorodzinnego tego okresu, w duchu interpretacji modernizmu powojennego, w Krakowie. Building of 5 floors, in an exposed location, at the corner, in the longitudinal layout. Contains 3 staircases, including a corner and a central one with a large entrance hall. The very corner is cantilevered, accentuated by loggias. An elevated studio over a part of a building, with a mono-pitched roof and irregular windows, is spatially accentuated. Eastern front elevation is sculptural, with balconies on trapezoidal plans. Tectonic of the backyard elevation is characteristic, with expressive, ‘ribbon-like’ balconies that form a kind of a texture. It is a successful example of an individual architect’s solution for the task of a corner block of flats, moreover of an infill of high density. Means of expression allows for qualifying the structure as one of the more interesting examples of multi-family housing in the spirit of post-war Modernism in Krakow.

1970–1990

 2.12

Dom Sióstr Emerytek, Zgromadzenie Sióstr Serafitek ul. Michała Bałuckiego 10

Congregation of the Daughters of Our Lady of Sorrows, Home of the Retired Sisters 10 Michała Bałuckiego St. Projekt Design

198(?)–1984

Realizacja Realisation

1983–198(?)

Architekt Architect

Henryk Kamiński

Budynek Domu Sióstr Emerytek Zgromadzenia Sióstr Serafitek (Zgromadzenia Córek Matki Boskiej Bolesnej), jest kompozycyjną i przestrzenną częścią kompleksu wraz z zabudowaniami Poligrafii Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego przy ul. Bałuckiego 8. Zastosowane zostały te same materiały wykończeniowe: cegła i beton, ale w innej skali. Budynek założony na planie dwóch przesuniętych między sobą prostokątów, z niewielkim dziedzińcem wewnętrznym, swoją wielkością i rozczłonkowaniem oraz zestawieniem elementów małej architektury, wpisuje się w zastany kontekst urbanistyczny i architektoniczny zwartej zabudowy ulicowej. Charakterystyczne jest przenikanie się materiałów, zastosowanie łukowych otworów okiennych i zróżnicowanie poziomów zabudowy. Stylistyka, mimo surowości i oszczędnego zastosowania drobniejszego detalu, wskazuje na użycie środków wyrazu z języka wczesnego postmodernizmu w Krakowie.

The building of the Home of the Retired Sisters (Congregation of the Daughters of Our Lady of Sorrows) is a compositional and spatial part of the complex together with the buildings of the Printing Department of the Salesian Society Inspectorate at Bałuckiego 8 street. The same finishing materials were applied: brick and concrete, but on a different scale. The building was founded on a plan of two rectangles moved against each other, with a small inner courtyard, its size and fragmentation, and a combination of elements of small architecture that fit into the existing urban and architectural context of the compact street development. Characteristic is the interpenetration of materials, the use of arched window openings and the diversification of building levels. Stylistics, despite the severity and economical use of a finer detail, indicates the use of means of expression from the language of early postmodernism in Krakow.

 2.13

Budynek mieszkalno-usługowy ul. Michała Bałuckiego/ul. Konfederacka 1

Residential and Commercial building Michała Bałuckiego/1 Konfederacka St.

Projekt Design

1984–1987

Realizacja Realisation

1989

Architekci Architects

Romuald Loegler, Wojciech Dobrzański, Michał Szymanowski

Współpraca Collaboration Elżbieta Koterba, Tadeusz Półchłopek

Budynek zlokalizowany w narożniku ulic Bałuckiego i Konfederackiej składa się z dwóch części. Wyższa wielo-klatkowa, dostosowana do gabarytu budynków sąsiednich przy ul. Bałuckiego jest przełamana i akcentowana rozrzeźbionym, wielopłaszczyznowym narożnikiem, z elewacją frontową nadwieszoną nad parterem z garażami. Charakterystyczne są zróżnicowane wyróżnienia klatek schodowych niby portalami oraz loggie z siatkową balustradą. Niższa część, w ciągu ul. Konfederackiej, w mniejszej skali. Obie części łączy rodzaj rozbudowanego trejażu, przechodzącego w budynku mniejszym, w belkowanie ze strukturą rytmicznych, „arkadowych” lizen. Akcentowanie poziome uzyskane przez zróżnicowane traktowanie poszczególnych kondygnacji i ich uskoki. Zielony dziedziniec wewnętrzny widoczny w prześwicie między budynkami, dostępny poprzez łukowo zakrzywiony trejaż. Przechodzi on w lekko wygiętą pergolę nad poziomem parteru, połączoną z rytmem słupów, a następnie w dekoracyjną konstrukcję. Przykład architektury postmodernistycznej w budownictwie wielorodzinnym, z użyciem artefaktów i kolorystyki tego stylu. The building located in the corner of Bałuckiego and Konfederacka streets consists of two parts. Higher one is multi-frame, adapted to the size of neighboring buildings at Bałuckiego street is broken and accented with a sculpted, multi-faceted corner, with a front elevation over the ground floor with garages. Distinctive staircases like portals and loggias with a mesh balustrade are characteristic. The lower part, within Konfederacka street, performed in a smaller scale. Both parts combine a kind of complex trellis, passing through a smaller building, into entablature with a structure of rhythmic, “arcaded” lesenes. Horizontal accentuation obtained by different treatment of individual stories and their steps. A green inner courtyard visible in the gap between the buildings, accessible through arched curving trellis. It passes into a slightly bent pergola above the level of the ground floor combined with the rhythm of the columns, and then into a decorative structure. An example of postmodern architecture in multi-family housing, using artifacts and colors of this style.

 2.14

Budynek mieszkalny ul.Barska 1/ul. Antoniego Madalińskiego 14

Residential building 1 Barska St./14 Antoniego Madalińskiego St. Projekt Design

1988

Realizacja Realisation

1989

Architekci Architects

Romuald Loegler, Ewa Fitzke, Wojciech Dobrzański, Michał Szymanowski

Współpraca Collaboration Elżbieta Kierska, Tadeusz Półchłopek, Janusz Sepioł

Budynek plombowy u zbiegu ulic, dostosowany skalą do kontekstu miejsca i gabarytu zabudowy sąsiedniej. Narożnik akcentowany charakterystyczną, czworoboczną „basztą” o przeszkleniu pustakami szklanymi ujętymi w wyrazisty rysunek kwadratowego podziału, doświetlającymi klatkę schodową, zamknięta graniastym dachem. Horyzontalna artykulacja skrzydeł budynku, podkreślona poziomymi boniowaniami w tynku oraz odcięciem górnych kondygnacji wydatnym gzymsem. Poszczególne części odseparowane od wieży wgłębnym, przeszklonym ryzalitem. W pierzei ul. Barskiej wyróżnia się rodzaj arkadowej „attyki” ostatniej kondygnacji oraz lekkie zadaszenie nad odstającym i odgiętym wejściem. Loggie od strony podwórka stwarzają wrażenie ryzalitu. Budynek cechuje prostota zestawionych form i umiarkowany język wypowiedzi w duchu architektury postmodernistycznej, z użyciem charakterystycznych dla niej elementów artykulacji. Charakterystyczne kolory to: różowy i niebieski. Połączenie postmodernizmu geometryzującego z historyzującym.

Corner building, infill, well adjusted to the context of its site by means of it’s scale. The corner itself is accentuated by means of a characteristic, quadrangular ‘tower’ of the staircase, lit by glass blocks framed in a square pattern. Horizontal articulation of wings accentuated by banded faux rustication in plaster and visual segregation of upper floors by a marked cornice. Parts of the building are separated from the tower by a glazed recess. In the Barska Street frontage a kind of a parapet of the last floor is marked, as is a light roofing of the protruding and slightly bent entrance. Loggias on the side of the backyard create a kind of a rysalite. The building is marked by simplicity of forms of which it is set and by a moderate language in the spirit of Postmodern architecture.

 2.15

Budynek mieszkalno-usługowy ul. Józefa Dietla/ul. Starowiślna 28

Residential and Commercial building Józefa Dietla/28 Starowiślna St. Projekt Design

1985

Realizacja Realisation

1990–1994

Architekt Architect

Wiesław Nowakowski

Współpraca Collaboration Krystyna Mróz

Budynek mieszkalno-usługowy, w zabudowie narożnikowej. Przewiązką z kolumnadą połączony jest z zabudową sąsiednią. Oszczędna w wyrazie i tektonice architektura, w duchu postmodernistycznym. Ciekawe rozwiązanie trudnego kompozycyjnie narożnika, który ukształtowano w formie wklęsłej, co pozwoliło na uzyskanie placu-przedpola przestrzeni publicznej. Łukowa trzy-kondygnacyjna kolumnada dodaje przestrzenności całości założenia. W parterze formuje ona podcienie, a zwieńczona jest „gzymsem” przeszklonej kondygnacji tworzącej taras cofniętej kondygnacji. Część mieszkalna, nad parterem, w układzie galeriowym, z loggiami. Charakterystyczne są balkony — „wykusze” w górnym pasie okiennym, o szpiczastych daszkach stanowiące akcenty w elewacji frontowej. Dominantę stanowi wydatny, rozczłonowany i podwyższony narożnik zwieńczony rodzajem ośmiobocznej „kopuły”, w którym zaplanowano pracownię plastyczną. Od strony podwórza budynek główny połączony jest przewiązką z mniejszym, zaplanowanym również na rzucie łuku, tak jak budynek główny i w podobnej stylistyce. Obecna kolorystyka jest odmienna od pierwotnej. Obiekt jest przykładem architektury oszczędnego postmodernizmu, o zgeometryzowanym rzucie. A residential and service building, in the block corner. Connected to the neighboring buildings with the extension with colonnade. Moderated in expression and tectonics architecture, in the spirit of postmodernism. An interesting solution of the plan, which is difficult to compose, was shaped in a concave form, which allowed to obtain a square-foreground of public space. The arched three-story colonnade adds spatiality to the entire foundation. On the ground floor, it forms arcades, and is topped with a “cornice” of a glassy storey that creates a terrace of a retracted storey. The residential part, above the ground floor, in a gallery arrangement, with loggias. Characteristic are balconies — “bay windows” in the upper window belt, with pointed roofs constituting accents in the front elevation. The dominant feature is a prominent, fragmented and elevated corner crowned with a kind of octagonal “dome” in which an artistic workshop was planned. From the side of the yard, the main building is connected with a smaller one, also planned on the bow projection like the main building and in a similar style. The current color is different from the original one. The object is an example of the architecture of thrifty postmodernism with a geometrized plan.

 2.16

Budynek Mieszkalny ul. Legionów Józefa Piłsudskiego 23 (d. Cekiery)

Residential Building 23 Legionów Józefa Piłsudskiego St. (d. Cekiery) Projekt Design

1985

Realizacja Realisation

1989

Architekt Architect

Wojciech Obtułowicz (głowny projektant design principal)

Współpraca Collaboration Barbara Patraszewska, Andrzej Pięta, Krzysztof Wojtaszek

Plomba narożnikowa w bloku zabudowy kamienic mieszczańskich z przełomu XIX i XX wieku, przy placu i przy wejściu do Parku Bednarskiego. Jest jednym z najciekawszych przykładów postmodernizmu zgeometryzowanego w Krakowie, o formie rzeźbiarsko kształtowanej kostki. Interesująco potraktowane zostało przenikanie się brył i kierunków, w narożniku budynku, który jest zwieńczony rodzajem trejażu. Zabieg ten zastosowano także jako zwieńczenie pozostałych elewacji, czym nasuwa to skojarzenia z attyką. Wejście główne akcentowane loggiami oraz trójkątem szczytu w fasadzie. Oś wejścia od ul. Zamoyskiego dodatkowo podkreślona ażurem przestrzennej, półcylindrycznej konstrukcji balkonów wyższych kondygnacji, uformowanym na kształt portyku filarowego. Parter wyraźnie odcięty od wyższych kondygnacji poziomym boniowaniem w tynku, położony na znacznym pochyleniu terenu. Architektura postmodernistyczna zbudowana z przenikających się brył i form geometrycznych, zestawionych z historyzującym detalem. Nagrodzony Grand Prix I Międzynarodowego Biennale Architektury w Krakowie, w 1985 roku.

A corner house which fills in the gap in the block of tenements of the close of the 19th century at the square and entrance to the Bednarski park. It is one of the most interesting examples of Post-modern architecture in Krakow. Intertwining and intersecting of masses and directions was interestingly treated at the corner which is a kind of a trellis itself. This compositional mode was also used to crown the remaining elevations which is reminiscent of a parapet wall. Entrance from Zamoyskiego St. is additionally stresses by a spatial, semicircular perforated structure of balconies at the upper floors. Ground floor was markedly cut off from the higher floors by means of horizontal faux rustication of plaster. A building of 5-6 floors, located at the considerable slope, in its part adjacent to the square has commercial uses. It was awarded with the Grand Prix I of the 1st International Biennale of Architecture in Krakow, in 1985.

 2.17

Budynek mieszkalny ul. Paulińska 6

Residential Building 6 Paulińska St. Projekt Design

1988(89?)–1990

Realizacja Realisation

1993 (?)

Architekt Architect

Maria Mańkowska

Budynek mieszkalny, 6-kondygnacyjny, plombowy, w narożniku ulic Paulińskiej i Kordeckiego. Zlokalizowany na styku z fragmentem murów obronnych Kazimierza. Posiada ciekawą artykulację z użyciem trzech wykuszy, zwieńczonych „tympanonami” zadaszeń nad balkonami: dwóch bocznych w formie trójkątnych przeszkleń z drobnym, rastrowym, podziałem okien i narożnego, w formie loggii z pełnymi balustradami, pod którymi znajdują się „portykowo” akcentowane wejścia do budynku. Zabieg ten mocno podkreśla sam narożnik i stanowi jego przestrzenne wyróżnienie. W elewacjach zastosowano okładzinę ceramiczną z wypalanych płytek ceglanych, o zróżnicowanych odcieniach w zależności od stopnia wypalenia, która spaja wizualnie w pionowe pasy otwory okienne. Podobnie wyróżniony jest wysoki cokół okalający budynek. Jest to przykład architektury łączącej w sobie elementy modernistyczne z estetyką postmodernistyczną. W sąsiednim narożniku znajduje się budynek o zbliżonej ale zwiększonej artykulacji, zrealizowanej poprzez rytm zdwojonych wykuszy, powtarzający się na obu elewacjach frontowych. Pochodzi on z tego samego okresu, ale przypomina bardziej architekturę późnego niemieckiego funkcjonalizmu, z boniowanym w tynku parterem, odciętym gzymsem i lekkimi, trójkątami zadaszeń (P. Felszyński, 1989–1993). 6-floor residential building, infill at the corner of Paulińska and Kordeckiego Street. Located at the verge of a fragment of the old defence wall of the former town of Kazimierz. It has an interesting articulation with the use of three bays crowned by tympanum-like roofs above balconies. Two side ones have triangular glazing with small divisions and the corner one has the form of loggias with full balustrades, under which entrances are place. This composition strongly accentuates spatially the very corner. In the elevations ceramic facing of glazed brick tiles was used which connects visually windows into vertical bands. Similarly a high pediment is marked. It is an example of architecture that joins Modernist elements with Postmodern aesthetics. In the neighbouring corner there is a building of a similar yet stronger articulation with double bays. It hails from the same period but it reminds more of the late German Functionalism, with faux rustication in plaster and light triangles of the roofs (P.Felszyński, 1989–1993).

 2.18

Budynek mieszkalny ul. Piekarska 11

Residential Building 11 Piekarska St.

Projekt Design

1983

Realizacja Realisation

1984

Architekt Architect

Ryszard Aleksandrowicz

Budynek mieszkalny, plombowy, w zabudowie narożnikowej, 4–6 kondygnacyjny, wielorodzinny z garażem podziemnym. W poddaszu znajdują się dwa mieszkania wielopoziomowe z pracowniami twórczymi (nazewnictwo i tryb przydzielania pracowni wg zasad obowiązujących w PRL-owskiej spółdzielni mieszkaniowej). Powstał w okresie dominacji postmodernizmu w projektowaniu architektonicznym w Krakowie, w ramach budownictwa zakładowego. Charakterystyczny jest uskokowo kształtowany narożnik, dzięki czemu uzyskano rodzaj małego ogródka przyfrontowego. Rozczłonkowanie bryły podkreślają balkony przechodzące w wykusze. W elewacjach szczytowych lizena pionu kominowego oraz drobny detal architektoniczny, w tym pojedynczy wykusz nad linią balkonów elewacji frontowej i ceglane markowanie pseudo-łuków nadproży okien ostatnich kondygnacji. Budynek szczególnie wyróżniają drewniane detale i „wiatrownice” przydające masywności dachom. Położony jest na styku z zielenią sąsiadujących z nim klasztorów. Mister Krakowa z 1985 roku.

Residential building, infill in a corner of the block, 4–6 storey, multi-family with an underground garage. In the attic there are two multi-level apartments with creative studios (naming and mode of assigning the studio according to the rules of the PRL housing cooperative). It was created during the domination of postmodernism in architectural design in Kraków as part of the corporate construction units. Distinctive shaped corner is characteristic, thanks to which a kind of a small front garden was obtained. Fragmentation of the “body” is emphasized by balconies that go into the bay windows. In the gable elevations, a chimney and a small architectural detail, including a single bay window above the front elevation balcony line and brick markings of pseudo-arches lintels of the last storey windows. The building is particularly distinguished by wooden details and “wind braces” that add mass to the roofs. It is located on the border with the greenery of neighboring monasteries. Mister of Kraków Award of 1985.

 2.19

Budynek mieszkalny ul. Skawińska 15

Residential Building 15 Skawińska St.

Projekt Design

198?–199?

Realizacja Realisation

1990–1995

Architekt Architect

Barbara Kubala-Lelek

Budynek zlokalizowany na zakończeniu zwartej pierzei ul. Skawińskiej z zabudową z przełomu XIX i XX w., na styku z przestrzenią zieloną towarzyszącą sąsiadującemu z nim przedszkolu, blisko zielni przy Bulwarze Wiślanym. Charakterystyczne są loggie formujące rodzaj dwóch wykuszy oraz tworzące dwukondygnacyjną „loggiettę”, wspartą na słupach, akcentującą narożnik. Rytm pionowy okien podkreślony oknami mansardowymi, z wydatnymi obramieniami na kształt „fryzu” i attyki. Budynek wyróżniają akcenty w formie typowej dla postmodernizmu zabawy detalem okiennym, widocznym szczególnie w elewacji frontowej. Możliwość swobody kreacji wynikała z indywidualności działania Spółdzielni Mieszkaniowej Pracowników Nauki, nie skrępowanej normatywami. Budynek cofnięty znacznie od pierzei ulicy. Sąsiedni obiekt mieszkalny zaakcentował ten stan zakończeniem w formie pseudo-przypory. Wejście główne wysunięte przed elewację z rodzajem „portyku”. Wjazd do dziedzińca poprzez wysoki przejazd podkreślony i zwieńczony szczytem z silnymi, wyrazistymi obramieniami okien i balkonem, tworzącymi rodzaj wykuszu. Jest to przykład postmodernistycznej stylistyki kontekstualnej, nawiązującej do form związanych z historyczną zabudową Kazimierza. The building is located at the end of the Skawińska Street, adjacent to the green area of the neighbouring preschool. Such a development allowed for dynamic shaping of elevations. Characteristic here are loggias which form a kind of bays and a logietta of two floors which accentuates the corner. Vertical rhythm of windows is marked by mansard windows with accentuated framing. The building is marked by typical Postmodern playful detail, visible especially in the front elevation. The possibility of free, creative designing resulted from the position of the Housing Cooperative, which was not bonded by draconic norms that time. The building is considerably recessed from the street, whereby a neighbouring building accentuates the situation by its closing in the form of a pseudo-buttress. Main entrance accentuated by a portico; drive to the courtyard through a high gate pointed by means of a gable and a balcony. The whole fits the surroundings in terms of composition; the only dissonance is its fence from the street and adjacent verdure of the Vistula River boulevard, yet it is a reversible decision.

 2.20

Budynek mieszkalno-usługowy ul. Romualda Traugutta 26/ul. Henryka Dąbrowskiego

Residential and Commercial Building 26 Romualda Traugutta St./Henryka Dąbrowskiego St.

Projekt Design

1988–1990

Realizacja Realisation

1988–1990

Architekci Architects

Witold Zieliński, Wojciech Kozioł

Budynek 5-kondygnacyjny, mieszkalno-usługowy, zlokalizowany na skrzyżowaniu ulic. Narożnik wyraźnie akcentowany poprzez stopniowanie ażuru rozrzeźbnienia i smukłą kolumnę prowadzoną do wysokości drugiej kondygnacji, przechodzącą powyżej w część loggii. Stanowi ona jednocześnie element kompozycyjny w grze światła i cienia żelbetonowej kratownicy jego konstrukcji. W narożniku pogłębione główne wejście. Wejścia do lokali mieszkalnych wyróżnione w formie prostopadłościennej „lizeny” powyżej parteru, która wraz z masywnymi pionami kominowymi dominuje w perspektywie ulicy. Wykończenie uskokowych, rozczłonkowanych elewacji frontowych, z użyciem zróżnicowanych elementów typowych dla oszczędnego postmodernizmu. Charakterystyczne dla tego języka formy są również balustrady w formie kratownicowej, wypełnione przeplataną siatką. Jest to jeden z ciekawszych przykładów budownictwa mieszkaniowego wielorodzinnego tego okresu, w tej części miasta i swym wyrazem jednoznacznie kojarzący się z tego typu zabudową w nurcie popularnego czy masowego postmodernizmu. A 5-storey, residential and service building, located at the intersection of streets. The corner is clearly accentuated by grading the carving openings and the slender column led to the height of the second storey, passing above into the part of the loggia. At the same time, it is a compositional element in the play of light and shadow of a reinforced concrete truss of its structure. The main entrance is deepened in the corner. Entrances to residential part highlighted in the form of a rectangular “pilaster” above the ground floor, which dominates in the street perspective together with massive chimney divisions. Finishing of step-shaped, fragmented front elevations, using various elements characteristic of modest postmodernism. The forms characteristic for this language are also balustrades in the form of a lattice, filled with steel net. This is one of the most interesting examples of multifamily residential housing of this period, in this part of the city and its expression, unambiguously associated with this type of buildings in the mainstream of popular or mass postmodernism.

 2.21

Budynki mieszkalno-usługowe ul. Zamkowa 3–5/ul. Marii Konopnickiej

Residential and Commercial Buildings 3–5 Zamkowa St./Marii Konopnickiej St.

Projekt Design

1986

Realizacja Realisation

1988–1990

Architekt Architect

Andrzej Lorenc

Dwa budynki mieszkalno-usługowe, w zabudowie plombowej, usytuowane pomiędzy ulicami Zamkową i Marii Konopnickiej, w niewielkim od siebie oddaleniu, tworzącym przejście publiczne. W prześwicie rodzaj półkolistej pergoli, łączącej obiekty w przestrzeni. Dojście do zespołu szerokimi schodami tarasowymi, flanowanymi zieleńcami. Zaplanowane na trapezowym rzucie, z ryzalitami w elewacji frontowej od zachodu, zwieńczonymi tarasami i „arkadami” lizen w parterze. Wejścia główne do budynków od strony ulicy Zamkowej oraz klatki schodowe, akcentowane przeszklonymi portalami zamkniętymi półkolistym „przyczółkiem” oraz rodzajami „wykuszy” z zestawionych balkonów. Balustrady z użyciem charakterystycznej dla tego okresu siatki metalowej w kwadratowym obramieniu, z przekątniowymi stężeniami. Górna kondygnacja w mansardowym dachu odcięta profilowanym gzymsem, użytym również jako gzyms odcinkowy w podziałach elewacji. Przykład oszczędnej w wyrazie architektury postmodernistycznej, z użyciem typowych dla niej elementów wykończenia i podziału elewacji. Two buildings of mixed, residential and commercial use, situated as urban infills between Zamkowa and Mari Konopnickiej Street, at a close distance of a passage. There is a kind of a semi-circular pergola, connecting the structures spatially. The way to the complex through broad, terrace stairs, is flanked by greenery. Buildings are planned on a trapezoidal plan, with rysalits in the front elevation at Konopnicka Street, crowned by terraces and mock arcades of lesenes in the ground floor. Entrances from Zamkowa Street and staircases are accentuated by glazed portals closed by a semi-circular ‘tympanum’ and a kind of bays made up of the set of balconies. Balustrades with the use of the then typical metal mesh in a frame with (diagonal) cross bracing. Upper floor in a mansard roof visually cut off by a profiled cornice, used also in the divisions of the elevations. An example of Post-modern architecture, moderate in its expression, employing elements of finishing and division that were then typical.

 2.22

Budynek mieszkalny ul. Zamkowa 19/ul. Sandomierska

Residential Building Zamkowa 19 St./Sandomierska St.

Projekt Design

1987

Realizacja Realisation

1990–1992

Architekt Architect

Andrzej Lorenc

Budynek wielorodzinny, kwartałowy, w narożniku trzech ulic, na rzucie zbliżonym do litery „U”, z wewnętrznym dziedzińcem urządzonym zielenią i małą architekturą, dostępnym również od ulicy. Elewacje ogrodowe z rastrem podziałów oraz tektoniką loggii i balkonów. Charakterystyczne są dwie ostroboczne, przeszklone latarnie w narożnikach budynku, doświetlające klatki schodowe oraz ryzalit portykowy w elewacji frontowej, na kwadratowych słupach, niesymetrycznie akcentowany przeszklonym „tympanonem” i loggettą w górnej kondygnacji. Zmienność użytych rozwiązań, zestawienie odmiennie kształtowanych brył o zróżnicowanym sposobie wykończenia i artykulacji, powoduje brak monotonii i przyjazną skalę w kontekście miejsca, stwarzając wrażenie nie jednego, a kilku obiektów. Zespół jest jednym z ciekawszych przykładów postmodernistycznej architektury mieszkaniowej, wielorodzinnej.

A multi-family quarter building, located in the corner of three streets, with the U-shape plan, with inner courtyard full of green and garden architecture elements, accessible also from the street. Garden elevations with division grid together with tectonic of loggias’ and balcony’s. Very characteristic are the two sharp-edged, glazed lanterns on the corners of the building that give natural light to staircases and the portico avant-corps on the frontal elevation, on square pillars, asymmetrically accentuated by a glazed “tympanum” and loggietta in the upper level. The changeability and variety of implemented design solutions as well as the composition of variously shaped and trimmed blocks leaves no space for monotony and results with a pleasant scale in the place’s contexts working not as a one object, but as a few of them. This complex is one of the most interesting example of the postmodernist residential, multi-family architecture in Kraków.

 2.23

Budynek mieszkalno-usługowy ul. Retoryka 16/ul. Emila Zegadłowicza

Residential and Commercial Building 16 Retoryka St./Emila Zegadłowicza St.

Projekt Design

1981

Realizacja Realisation

1985

Architekt Architect

Wiesław Nowakowski

Współpraca Collaboration Marta Pilszczek

Budynek narożny, skomponowany uskokowo, poczynając od pięciu kondygnacji od ul. Zegadłowicza przechodzi narożnikiem do siedmiu kondygnacji od strony styku z pierzeją ul. Retoryka. W parterze zlokalizowano urząd pocztowy (przeznaczenie pierwotne, do dzisiaj aktualne). Charakterystyczne są pełne balustrady balkonów– loggii w kolorze białym, o boniowaniu w tynku w podziale na „kostki”, z czerwonymi, zdwojonymi metalowymi pochwytami. Tworzą one od ul. Retoryka rodzaj akcentującego ryzalitu, zwieńczonego nadwieszonym „panneau” ze zdwojonymi kwadratami okien. W elewacji od strony dziedzińca, dostępnego przejazdem, półokrągły detal w formie wykuszu. Pierwotna kolorystyka budynku to ciemnobrązowo malowany tynk (obecnie w tonacji różów) i stolarka, białe balkony i jaskrawo-czerwona ślusarka oraz detale. Loggie, balkony i ryzalit w elewacji od ul. Zegadłowicza, tworzą rozrzeźbiony narożnik. Budynek kompozycyjnie i przestrzennie jest przykładem architektury późnego postmodernizmu, w duchu powrotu do tektoniki i artykulacji modernistycznej. Nagroda Głównego Architekta Miasta Krakowa w 1987 roku. Corner building, 5 floors high at the side of Zegadłowicza St. rising to 7 floors at the verge of the Retoryka St. frontage. A post office was planned in the ground floor, which is still there. Full balustrades of balconies–loggias with feigned rustication in plaster (square pattern) with red, doubled metal handrails. From the side of the Retoryka Street they form a rysalite with a cantilevered ‘panneau’ with doubled squares of windows. In the backyard (which is accessible through a drive in the ground floor) elevation there is a semicircular detail of a bay. Original colour scheme (now changed to tones of lilac) was dark brown plaster and window frames, white balconies and vividly red steel glass frames and details of the ground floor. Loggias, balconies and rysalite in the elevation from Zegadłowicza St. form a sculptural corner. In terms of composition and spatial solutions, the building is an example of the late Postmodern architecture, in the spirit of return to the Modernist tectonics and articulation. Award of the Main Architect of the city of Krakow in 1987.

 2.24

Budynek mieszkalny al. 29 Listopada 45c

Residential Building 45c 29 Listopada Avenue

Projekt Design

1983(?)–1984

Realizacja Realisation

1984–1990

Architekci Architects

Romuald Loegler, Ewa Fitzke, Wojciech Dobrzański, Michał Szymanowski

Realizacja dostosowana do sąsiedniej zabudowy, nawiązuje do języka amerykańskiej architektury postmodernistycznej tego okresu. Charakterystyczna dla budynku jest różowa kolorystyka z akcentami: niebieskimi, czerwonymi i białymi. Osiowa elewacja frontowa z pęknięciem tworzącym rodzaj „wgłębnego portyku” stanowiącego portal wejścia, wypełnionego pustakami szklanymi, w kwadratowym podziale, z zamknięciem zwornikiem i zwieńczeniem w formie wydatnej lukarny. Krawędzie portyku flankują narożne, wtopione „półkolumny” sprzęgnięte z bocznymi oknami. Okna środkowych kondygnacji ujęte w formie dużej struktury okiennej, z mocnym podziałem na cztery części w kształcie krzyża. Wejście do budynku pod szklanym zadaszeniem o trójkątnym kształcie, wysuniętym nieco przed front i nadwieszonym nad dwoma okrągłymi słupami zakończonymi latarniami, tworzącymi pozorne punkty oparcia. Od strony tylnej, osiowy ryzalit łukowych logii i balkonów z balustradami o kwadratowych ramkach, z siatką i przekątniowymi podziałami. Przykład konsekwentnego operowania uproszczonym i przerysowanym detalem w nowej, postmodernistycznej geometrii, połączonej z historyzującymi odniesieniami formalnymi. The building is adjusted to the neighbouring housing and yet it ties in with the language of American Postmodern architecture of that period. Colour scheme is pink with blue, red and white accents. Axial front elevation with a kind of a recessed portico of the entrance, filled with glass blocks in square pattern, which is closed by a kind of a keystone and crowned by a marked dormer. Edges of the portico are flanked by inset half-columns which are coordinated with side windows. Windows of middle floors are solved in the form of a large window structure with the cross-like division into four parts. Entrance under the roof which is slightly protruding from the front elevation and suspended above two round pillars with lanterns which act as mock supports. On the back there is an arched rysalite of balconies and loggias with balustrades of mesh in square frames with diagonal divisions. An example of consequent use of simplified and exaggerated detail in a new, Postmodern geometry, linked with historicising formal references.

 2.25

Dom jednorodzinny ul. Królowej Jadwigi 50

Single family house 50 Królowej Jadwigi St.

Projekt Design

1989–1990

Realizacja Realisation

1992

Architektci Architects

Wacław Stefański, Ireneusz Piotrowski

Mała kamieniczka, w stylu klasycyzujących willi miejskich, w zieleni. Nawiązuje skalą do lokalnej, chaotycznej zabudowy tej części Salwatora. Charakteryzują ją licznie użyte artefakty: skręcone formy, zestawienie brył, pęknięcia, uskoki, połamane kształty, teatralna dekoracja, boniowanie i kwadratowe okna w elewacji, dynamiczne ogrodzenie z użyciem łuku łączącego całość i „rozpadającą się” bramą, zabawa kominami i detalem. Od strony ogrodowej okrągła baszta zwieńczona ostrobocznym hełmem, w linii parawanowego muru małej architektury, klimatem nawiązuje do fortecznych murów. Osiowe wejście akcentowane stopniowo, portykową „bramą” mającą swój odpowiednik w mansardzie zakończonej uskokowym przyczółkiem. Uległ przeróbkom w strefie wejścia i w użyciu koloru. Pierwotna kolorystyka cementowej szarości i gwaszowego fioletu tynków i metalu, w połączeniu z czerwoną cegłą i pomarańczową dachówką, zastąpiona została szaroniebieskim kolorem i grafitem pokrycia dachowego z rudawym akcentem kamienie w portyku. Przykład postmodernistycznej gry kształtem i formą, w żartobliwym stylu przypominającym nieco pastisze Hansa Holleina. A little townhouse, in the style of classicising villas surrounded by greenery, located in a somewhat chaotic urban fabric of that part of the Salwator district. Characterised by many aspects: bent forms, sets of masses, recesses, breaks, theatrical decoration and feigned rustication, dynamic fence with an arch joining the gate which as if falls apart, playful chimneys and detail. From the garden side a round tower crowned by a polyhedron of a spire ties in with walls of the old Austrian fortress. Axial entrance is accentuated gradually, from a portico-like gate to its equivalent in a mansard roof crowned by a recessed tympanum. Original colour scheme of cement grey and gouache violet of plasters and metal in connection with red brick and orange roof tiles was substituted by grey-blue colour and graphite roofing with a rusty colour of stone in the portico. En example of a Postmodern play with form, in a jocular style slightly reminiscent of Hans Hollein’s pastiches.

 2.26

Dom jednorodzinny „Dom Córki” ul. Panieńskich Skał 6

‘House for a Daughter’ — single family house in a complex 6 Panieńskich Skał St. Projekt Design

1987

Realizacja Realisation

1987–1999

Architekt Architect

Romuald Loegler

Budynek jest częścią zespołu mieszkalnego złożonego z czterech, wolnostojących obiektów jednorodzinnych, ułożonych równolegle do ulicy oraz względem siebie, jeden za drugim. Bryła domu to struktura konstrukcyjna przełamana zarówno w przestrzeni wewnętrznej i w tektonice elewacji. Zderzenie dwóch przekręconych względem siebie prostopadłościanów. Dłuższa, wyższa i leżąca bryła przykryta dwuspadowym dachem, mocno od niej odciętym, z przeszkleniami w szczytach i widoczną w nich konstrukcją. Niższa, boniowana horyzontalnie, przebijając się uskokowo przez wyższą, przechodzi w taras, z rodzajem pergoli ze stalowych, łukowo wygiętych ram, po których wije się pnącze, przechodzące na nią z trejażu na granicznym murze. Od strony ogrodowej niższa bryła zamknięta łukiem. W narożniku głównej struktury podcienie, wsparte na okrągłym słupie przechodzącym w rodzaj półkolumny. Intrygujące zwieńczenie komina swobodną formą. Postmodernistyczny przykład współgrania zestawienia różnych form, perforacji, kształtów i materiałów z zielenią, przy użyciu oszczędnych środków ekspresji. Building is a part of a complex consisting of four single family houses, parallel to the street and laid out one behind another. The mass is a structure that is compositionally broken both in terms of internal space and in the tectonics of its elevation. It is a clash of two rotated parallelepipeds. The longer, higher and reclining mass is covered by a hipped roof with glazing in the gables, with visible structure. The lower one with feigned banded rustication pierces the first mass and transforms itself (being closed by an arch) into a garden terrace with a kind of a pergola of steel, arched frames with ivy. The ivy climbs onto the pergola from a trellis in the boundary wall. In the corner of the main structure there is an arcade supported on a round column passing into a kind of a half-column. An intriguingly crowned chimney – by a free form. Postmodern example of play of variegated forms, perforations, shapes, materials with verdure, however, with modest means of expression. Similar in terms of an idea to the Villa at Ehrenbergs Street: ‘a form liberated from the order’, as the architect put it.

 2.27

Dom dwurodzinny „Willa Bâteau-Bâteau” ul. Emaus 27a-27b

Bâteau-Bâteau Villa, Two family house 27a–27b Emaus St. (Zwierzyniec) Projekt Design

1991

Realizacja Realisation

1992–1996

Architekci Architects

Dariusz Kozłowski, Maria Misiągiewicz

Willa o funkcji dwurodzinnej, zlokalizowana przy wale rzeki, wśród ciasnej zabudowy jednorodzinnej. Usytuowanie to dało pretekst idei domu-„statku”, a raczej dwóch statków lub płaskodennych łodzi cumujących u nadbrzeża rzeki Rudawy. Kontekstu miejsca dla sposobu plastycznego wyrazu i symbolicznego odniesienia, co przejawia się w nazwie (statek/łódź). Willa to dwie nietypowo ułożone jedna za drugą części, połączone wspólną skorupą — „kadłubem”. Zespala ona formę, za którą ukryte są prostokreślne przestrzenie. Rozrzeźbiona ale spójna bryła wyprowadzona z prostopadłościanu, z licznymi otwarciami i wglądami zza zdwojonej elewacji oraz elementami płaskiej tektoniki, formowanej w jednorodnej masie. Kolorystyka to szary gładki tynk elewacji, beton szalunkowy w ogrodzeniu (pierwotnie budynek był boniowany w horyzontalnym rytmie). Charakterystyczna jest falująca, odgięta „podwójna” ściana z perforacją wielkiego otworu i gra światła na niej oraz pogłębiony ryzalit, przypominający wycinankę: połówka okna i zęby podniebienia schodów. Budynek cechuje rzeźbiarska, monolityczna prostota i intrygująca niejednoznaczność oraz ciekawość co dzieje się „za”. Teatralna, melancholijna zabawa oddzielenia zewnętrznego widza od wnętrza. Przykład postmodernistycznego działania umowną, symboliczną formą zewnętrzną, przy modernistycznej logice podziałów funkcjonalnych. A villa for two-families, situated at the Rudawa River embankment, amidst dense single-family housing. Such a site was a pretext for the idea of a ’ship-house’ or rather of two ships or boats moored nearby. Context was the key factor in the visual expression and symbolic references which is also evident in the name of a house. Villa consists of two parts which are non-typically aligned one behind the other and joined by a common ‘hull’. The structure is sculpted yet cohesive and derives from a parallelepiped, with numerous apertures in the double elevation as well as with flat elements formed in a uniform mass. Colour scheme consists of .grey smooth plaster of the elevation, concrete in the fence (originally the building had feigned banded rustication). Undulating double wall which is bent and perforated by a great aperture and the play of light there are characteristic, as is a recessed rysalit reminiscent of a cut-out pattern: half-window and the teeth-like underside of the stairs. An undulating, bent double wall with a perforation of a great aperture and the play of light and a recessed part reminiscent of a cut-out: half-window and a teeth-like underside of the stairs. The building is marked by a sculptural, monolithic simplicity and by inspiring curiosity as to what goes on ‘behind’. It is a theatrical, melancholic play of separating a viewer from the inside. It is an example of Postmodern convention of a symbolic form while keeping the Modern logic of functional divisions.

ZABUDOWA MIESZKANIOWA WIELORODZINNA I JEDNORODZINNA SINGLE-AND MULTIFAMILY HOUSING DEVELOPMENTS Mapa lokalizacji Location map

OBIEKTY UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ

W okresie 20-lecia międzywojennego, w Krakowie, zrealizowano wiele obiektów użyteczności publicznej, które nie uległy zniszczeniu i przetrwały do naszych czasów w dobrym stanie. Szeregu z nich nie zdołano jednak ukończyć przed wybuchem II wojny światowej. Prace przy części z nich kontynuował okupant niemiecki, a niektóre wymagały kontynuacji realizacji po 1945 roku1. Przedwojenny wysiłek budowlany wiązał się ściśle z potrzebą zaznaczenia odrodzenia się państwowości, stąd są to w szczególności obiekty związane z kulturą i nauką oraz instytucjami administracji samorządowej i państwowej, a także z różnymi, polskimi formacjami gospodarczymi2. Powojenna władza również przykładała dużo uwagi do takich realizacji. Miały być one po części świadectwem atencji, jaką państwo socjalistyczne przykładało do nauki i kultury, a także do sztuk pięknych i sportu, czego dowodem są liczne obiekty im służące, zrealizowane po wojnie. W tego rodzaju obiektach przedwojenny modernizm znalazł swoją kontynuację w powojennym modernizmie, jednak z wyjątkiem lat 1949–1956, kiedy stylowo budynki te realizowane były w duchu socrealizmu. Lokalizowano je zarówno na obrzeżach starego Krakowa, jak i w jego bliskości: w Podgórzu i w Nowej Hucie. O różnorodności form i skali obiektów świadczą takie realizacje jak: „perretowski”3 w wyrazie budynek biurowy „Nafta” i niemal sąsiadujący z nim przy ul. Lubicz budynek Dyrekcji Polskich Kolei Państwowych, o zwartej, wertykalnej artykulacji. Jest on częścią realizacji tzw. bramy do Nowej Huty, której

drugie skrzydło jednak nie powstało. Wśród zabudowań tej nowej dzielnicy Krakowa, w jej starej części wyróżnia się zespół Szpitala im. Stefana Żeromskiego, z rozbudowanymi podziemiami, gdzie znaleźć można schron z pomieszczeniami o szpitalnym przeznaczeniu, które bogate są w relikty wyposażenia z tamtych czasów. Ten podziemny szpital przygotowany był na wypadek ataku atomowego, w czasach tzw. zimnej wojny4. Podobne podziemia, z centrum zarządzania, zachowanym w prawie nie naruszonym stanie i udostępnione do zwiedzania, towarzyszą budynkom biurowym Centrum Administracyjnego dawnej Huty im. Lenina. Na szczególną uwagę zasługują również obiekty miejskiego Klubu Sportowego „Korona” w Podgórzu. Jedna część to socrealistyczna zabudowa przy ul. Limanowskiego, z charakterystycznymi elementami dekoracji plastycznej w nowatorskiej technice tzw. piropiktury5. Druga część, to pochodzący z tego samego okresu zespół stadionu i boisk wraz z pawilonem administracyjno-sportowym, zlokalizowany na wzniesieniu, na zamknięciu Parku Bednarskiego, przy ul. Parkowej6. W latach 1956–1970, po październikowej odwilży powstało wiele interesujących formalnie i przestrzennie realizacji użyteczności publicznej, w różnych częściach miasta. Często towarzyszyły im rozmaite formy plastycznej wypowiedzi, w tym struktury przestrzenne i rzeźby. Najbardziej znaną realizacją tego okresu jest zespół kina „Kijów” i hotelu „Cracovia”. Z pięknymi, wielkoformatowymi mozaikami wewnątrz i na zewnątrz kina oraz z tzw. złotą mozaiką w hallu

hotelu7. Największą z kolei mozaikę można podziwiać na budynku „Biprostalu”8. Niestety nie można już zobaczyć części słynnych mozaik zdobiących wykusze w Zespole Gmachów Sądów i Prokuratury krakowskiego Sądu przy ul. Przy Rondzie, które zostały usunięte lub otynkowane9. Z okazji 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego zrealizowano szereg budynków uniwersyteckich na tzw. Parceli Senackiej10. Z tych realizacji, w pierzei alei Adama Mickiewicza, wyróżnia się budynek Akademii Rolniczej z dynamiczną rampą wejściową i charakterystycznymi rzeźbami, przedstawiającymi owieczki „pasące się” na trawniku przedpola11. Nie istnieje już w pierwotnym kształcie, budynek Collegium Paderevianum o czarno-białej elewacji nawiązującej do klawiatury fortepianu. Zrealizowany był w części ze środków pochodzących ze spadku po Ignacym Paderewskim, a popiersie upamiętniające jego postać stało na skwerze przed obiektem. Śmiałą i pierwszą w Polsce jest zabudowa tzw. Miasteczka Studenckiego, zrealizowanego jako inwestycja dla kilku krakowskich uczelni wyższych12. Wybitnym przykładem, nie zniszczonym przeprowadzoną modernizacją, jest budynek biurowy „Biprocemwap” przy ul. Włóczków, o łagodnym wygięciu elewacji frontowej. Nazywany bywa on „najbardziej corbusierowskim” w Krakowie, ponieważ czytelnych jest w nim wszystkie pięć zasad modernizmu sformułowanych przez Le Corbusiera: 1. uniesienie budynku ponad poziom terenu na słupach zwanych pilotis, 2. wolny plan, 3. wolna fasada (niezależna od konstrukcji budynku),

4. wstęgowe okna, 5. płaski dach lub ogród na dachu. Najciekawszym i jedynym przykłdem brutalizmu i ekspresji lat 60. XX wieku w Krakowie jest obiekt dawnego Biura Wystaw Artystycznych (obecnie Bunkier Sztuki) przy Krakowskich Plantach. Interesującą inwestycją tego czasu była budowa Polsko-Amerykańskiego Szpitala Dziecięcego w Prokocimiu, na zielonych wówczas peryferiach miasta13. Ten przykład amerykańskiego funkcjonalizmu powstał z inicjatywy Polonii Amerykańskiej. Z kolei na Wzgórzu Krzemionki dominuje ekspresyjna wieża telewizyjna krakowskiego ośrodka TVP. Z lat 1970–1980 w panoramie Krakowa wyróżnia się swoją masywną tektoniką bryła dawnego hotelu „Forum”, przy ul. Konopnickiej na Ludwinowie, nasuwająca skojarzenia z klasztorem La Tourette. Równie ciekawym wyróżnikiem w przestrzeni jest taktowana wertykalnymi podziałami pękata, betonowa rotunda banku Pekao przy ul. Kapelanka, na Dębnikach. Przykładem architektury w duchu post-funkcjonalizmu jest Kolegium Polonijne Uniwersytetu Jagiellońskiego w Przegorzałach, składające się z Instytutu Polonijnego i hotelu. Jest ono zlokalizowane na zalesionym wzniesieniu, w sąsiedztwie Willi Adolfa Szyszko-Bohusza oraz budynku Schloss Wartenberg, zbudowanego przez Niemców podczas okupacji, a będącego dawnym sanatorium lotników Luftwaffe14. Innym, ciekawym zespołem są obiekty Akademii Wychowania Fizycznego w Czyżynach, wśród których zwraca uwagę rzeźbiarski i dynamiczny, „brutalistyczny” w formie budynek Auli. Okres ten w Krakowie nie

obfitował jednak wieloma interesującymi realizacjami, w odróżnieniu od wcześniejszego. Również postmodernizm lat 1980–1990 nie był w architekturze użyteczności publicznej zbyt mocno reprezentowany, ale jego niewątpliwym, wybitym przykładem jest fabryka kosmetyków „Hean”. Obiekty powojennej architektury użyteczności publicznej wymagają z pewnością modernizacji. Ze względów ekonomicznych i materiałowych ich realizacja podlegała pewnym ograniczeniom, w czasach kiedy powstawały. Są to jednak przykłady znakomitej, krakowskiej architektury czasów PRL-u, projektowanej przez wybitnych architektów, w dużej mierze wyrosłych jeszcze w przedwojennej estetyce i warsztacie architektonicznym czułym na detal, funkcjonalność i jakość przestrzeni.

1. Przykładowo są to obiekty: Muzeum Narodowe, ul. 3 Maja; dawny Bank Rolny, ul. Dunajewskiego; dawna Szkoła Powszechna przy ul. Blachnickiego 1; Hala Targowa, al. Daszyńskiego, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, ul. Chmielowskiego 6. Por. Barbara Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa 1918–1939. Budynki, ludzie, historie, Kraków 2013, s. 194–195, s. 248–249, s. 276–279, s.296–297. 2. Por. A. Szczerski, Modernizacje. Sztuka i architektura w nowych państwach Europy środkowo-wschodniej 1918–1939, Kraków 2010; Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej. Tom 1. Kraków i województwo krakowskie, red. A. Szczerski, Kraków 2013. 3. Styl „perretowski” wywodzi sie od nazwiska francuskiego architekta Auguste Perreta. Charakterystyczne jest tu swobodne i plastyczne operowanie konstrukcją i materiałem: żelazobetonem. Interpretacja klasycystycznych form szkoły francuskiej w nowoczesnych rozwiązaniach. A. Perret nazywany jest „ojcem żelbetu”, który sam określał jako „estetyczny żelbet”. Jako jeden z pierwszych zastosował żelbet nie tylko jako konstrukcję szkieletową, ale także jako element umożliwiający kształtowanie nowej estetyki w uwolnionych podziałach przestrzeni poszczególnych kondygnacji i w elewacjach. Do jego uczniów należał Le Corbusier. Por. https:// pl.wikipedia.org/wiki/Auguste_Perret; R. Banham, Rewolucja w architekturze, Warszawa 1979, passim; N. Pevsner, Pionierzy współczesności, Warszawa 1978, passim. 4. Szerzej: http://kraków.wyborcza.pl/krakow/1,44425,17211174,Schrony_i_miejsca_ukrycia_czyli_ nowochuckie_osobliwosci.html#xzz3oWj3PVUP [dostęp: 15.10.2015]. 5. Technika opracowana i opatentowana w 1956 roku przez Helenę i Romana Husarskich, polegająca na nagrzewaniu płomieniem wylewanej-natryskiwanej na ścianę płynnej ceramiki, przez co szkliwo ulegało wtopieniu w powierzchnię. Por. s. 68; Kostuch Bożena, Kolor i blask. Ceramika architektoniczna oraz mozaiki w Krakowie i Małopolsce po 1945 roku, Kraków 2015. 6. Por. s. 69; Tereny sportowe przy ul. Parkowej zostały obecnie częściowo zajęte pod zabudowę mieszkaniową. 7. Nie zachowały się złota i srebrna metaloplastyka w części gastronomicznej hotelu. 8. Autorstwa Celiny Styrylskiej-Taranczewskiej. Szerzej o budynku „Biprostalu” przed remontem [w:] Włodarczyk Małgorzata, Architektura krakowska lat 1956–2000, Kraków 2013, s.24–25 oraz [w:] Biprostal, pierwszy wieżowiec w Krakowie, M. Włodarczyk, „Archivolta” nr 4(44) 2009, s.90–91. 9. Por. Kostuch Bożena, Kolor ..., op. cit. , s. 236-241; Włodarczyk Małgorzata, Włodarczyk Marcin, Na obrzeżach starego Krakowa. Dębniki, Grzegórzki, Krowodrza lat 1945-1990, Kraków 2015, s. 60. 10. Parcela Senacka to obszar będący własnością Uniwersytetu Jagiellońskiego od lat 20. XX wieku, otrzymany od władz miasta Krakowa, które zakupiły go w 1906 roku w ramach tzw. „rewersów demolacyjnych”, tereny poforteczne będące fragmentem pierścienia wcześniejszej Twierdzy Kraków. Por. „Architektura” nr 10/1964, s. 387–389 oraz 5/1961, s. 183–188. 11. Autor: Bronisław Chromy. Więcej: Autorska Galeria Rzeźby, Kraków, Park Decjusza. 12. Por. Włodarczyk Małgorzata, Architektura lat 60-tych w Krakowie, Kraków 2006, s. 97–101. 13. Uroczyste otwarcie miało miejsce w 1965 r. Znany przez wiele lat jako Polsko-Amerykański Szpital Dziecięcy. Por. Atlas dóbr kultury współczesnej województwa małopolskiego, Kraków 2009, s. 65; https://www.google.pl/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=szpital+dzieci %C4%99y+w+prokocimiu+historia [dostęp: 26.07.2017]. 14. Schloss Wartenberg (z niem. Schloss — zamek, Wartenberg — góra-strażnica, obserwatorium), obecnie pod nazwą „Zamek w Przegorzałach”. Budynek powstał jako nowe skrzydło Willi, przejętej przez władze niemieckie, zaprojektowany również przez A. Szyszko-Bohusza w 1941 roku, początkowo jako rezydencja starosty dystryktu krakowskiego, a od 1943 jako sanatorium. Por. B. Zbroja, K. Myślik: Nieznany portret Krakowa. Kraków 2010, s. 298–301; https://pl.wikipedia.org/wiki/ Zamek_w_Przegorza%C5%82ach [dostęp: 26.07.2017].

PUBLIC UTILITY BUILDINGS

During the interwar period, in Krakow, a lot of public utility buildings were built which have not been destroyed and have survived until now in good condition. Still, many of them had not been finished before the outbreak of the Second World War. In some cases, the construction works were continued by the German occupant, other architectural realizations had to be continued after 1945.1 The pre-war construction efforts were strictly connected with the need to emphasize the rebirth of the statehood, therefore these were mostly culture- and science-oriented buildings, local and national government administrative facilities as well as buildings housing various Polish economic establishments.2 The post-war authorities also paid a lot of attention to such realisations. They were partly supposed to be an expression of the importance the socialist state assigned to science and culture as well as to fine arts and sports, the evidence of which are numerous venues built after the war to serve these purposes. The pre-war modernism found its continuation in the post-war modernism. Yet, in the years 1949–1956, as regards the style, these buildings were constructed to reflect the spirit of socialist realism. They were located both on the outskirts of the Old Town, in Podgórze and Nowa Huta, and in its vicinity. The variety of forms and scales of these structures is evidenced by such realisations as the Nafta office building, which stylistically alludes to the Perretian style3, and the almost adjoining building of the Head Office of the Polish State Railoads in Lubicz Street, characterized by its compact vertical articulation. It constitutes part of the so-called Gate to Nowa Huta, whose second wing finally was not built. Among the buildings of this new district of Krakow, in its old part, the complex of Stefan Żeromski Hospital stands out, with its vast cellars where interiors dedicated

to hospital purposes can be found, filled with relics of the then used medical equipment. This underground hospital was prepared for a potential nuclear attack in the times of the so-called Cold War4. Similar basements containing a crisis management centre, which has preserved almost intact, exist under the office buildings of the Administrative Centre of the former Lenin Steelworks and are available for sightseeing. Particular attention should also be given to the buildings of the Municipal Sports Club Korona in Podgórze. The socialist realism-style buildings in Limanowskiego Street, featuring characteristic details of the plastic décor made in the novel ceramic technique called piropictura5, constitute one part of this complex. The other part is a stadium with a number of sports grounds together with an administrative and sports pavilion, which are situated on the hill closing the Bednarski Park in Parkowa Street.6 In the years 1956–1970, following the October 1956 political thaw, numerous venues for public use which are interesting both formally and from a spatial planning point of view were built in different parts of the city. They are frequently accompanied by various forms of artistic expression, including spatial structures and sculptures. The most widely known object from this period is the complex of the Kiev Cinema and the Cracovia Hotel. They are decorated with beautiful largescale mosaics outside and inside the cinema and the so-called “golden mosaic” in the hotel lobby7. The largest mosaic, in turn, can be admired on the Biprostal building8. Unfortunately, some of the famous mosaics in the bays of the Krakow’s Courts and Prosecutors’ Office Buildings in Przy Rondzie Street can no longer be seen as they have been removed or covered with plaster 9. On the occasion of the 600th anniversary of the Jagiellonian University, a number of university buildings were built on the so-called Senate’s

Lot.10 From among these realisations, the building of the Agricultural University stands out with its dynamic access ramp and characteristic sculptures of sheep “grazing” on the lawn in the foreground11. The Collegium Paderevianum building no longer exists in its original form featuring a black-and-white façade, which alluded to the shape of the piano keyboard. It was built thanks to the funds derived from the inheritance of Ignacy Paderewski, and the bust erected to the memory of his figure stood in the garden square in front of the building. A bold project, and the first of its kind in Poland, was the complex of the campus built as an investment supposed to cater for the needs of several Krakow’s universities.12 A remarkable example , which remained unspoilt by the conducted modernisation, is the office building in Włóczków Street with its gently curved front elevation. It is sometimes called the most “Le-Corbusierian” building in Krakow since all the five points of Modernism formulated by Le Corbusier can be discerned in it: 1) supporting the structural load of the building over the ground on columns called pilotis, 2) free designing of the ground plan, 3) free design of the façade (free from structural constraints), 4) ribbon windows, 5) a flat roof or a roof garden. The most evasive and the only example of brutalism and expression of the 1960s is the building of the former Artistic Exhibition Bureau (currently the Art Bunker) at the Krakow Planty Park. Another interesting investment was the construction of the Polish-American Children’s Hospital in Prokocim in the green fields of the city’s suburbs13. This particular example of American functionalism was erected due to the initiative of the Polish-American community. Krzemionki Hill, in turn, is dominated by the expressive television tower of the Regional Centre of Polish Television (TVP) in

Krakow. Erected in the years 1970–1980, the body of the Forum Hotel in Konopnickiej Street in Ludwinów is distinguished by its massive tectonics, standing out against the Krakow skyline. An equally interesting spatial discriminant is the squat concrete body of the rotunda of the Pekao Bank in Kapelanka Street in Dębniki, with its rhythm marked by the vertical divisions of the walls. An example of architecture in the spirit of post-functionalism is the building of the College of Polish Emigrants at the Jagiellonian University in Przegorzały, consisting of the Institute of Polish Diaspora and a hotel. It is situated on a wooded hill in the neighbourhood of the Villa of Adolf Szyszko-Bohusz and the Schloss Wartenburg edifice, built by the Germans during the times of their occupation and used as a sanatorium for Luftwaffe pilots14. Another interesting architectural complex are the buildings of the Academy of Physical Education in Czyżyny, amongst which boldly stands out the sculptural and dynamic Assembly Hall building, “brutalist” in its form. However, this period did not abound in many interesting architectural objects, in contrast to the previous one. Also the postmodernism of the years 1980–1990 was not strongly represented in the area of public utility architecture, but its unquestionably remarkable example was the Hean cosmetics plant. The post-war service-oriented buildings undoubtedly require modernization. Due to economic concerns and materials scarcity, their construction was subject to certain constraints when they were being erected. Still, they are examples of excellent Krakow’s architecture from the times of the Polish People’s Republic, designed by eminent architects who mostly derived inspiration from the pre-war aesthetic and architectural style.

1. For example, these are the following buildings: the National Museum in 3 Maja Street, the former Agricultural Bank (Bank Rolny) in Dunajewskiego Street, the former common school (Szkoła Powszechna) in 1 Blachnickiego Street, the Market Hall (Hala Targowa) in Daszyńskiego Avenue, the City Social Welfare Centre (Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej) in 6 Chmielowskiego Street. Cf. Zbroja, B. (2013). Architektura międzywojennego Krakowa 1918–1939. Budynki, Ludzie, historie. (pp. 194-195, 248–249, 276–279, 296–297). Kraków. 2. Cf. Szczerski, A. (2010). Modernizacje. Sztuka i architektura w nowych państwach Europy środkowowschodniej 1918–1939, Kraków.; Szczerski A. (Ed.). (2013). Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej. vol. 1. Kraków i województwo krakowskie. Kraków 3. The Perretian style is derived from the name of the French architect Auguste Perret. The main characteristic of this style is the free and flexible treatment of the structure and material, i.e. reinforced concrete. It consists in interpretations of classical French rules embodied in modern solutions. A. Perret is called “the father of reinforced concrete”, described by him as “aesthetic concrete”. He was one of the first to use reinforced concrete not only to form the structural frame of the building but also as an element enabling the shaping of new aesthetics through eliminating partitions within interiors, both between particular storeys and in elevations. Le Corbusier was one of his students. Cf. https://pl.wikipedia.org/wiki/Auguste_Perret; Banham, R. (1979). Rewolucja w architekturze. (passim). Warszawa.; Pevsner, N. (1978). Pionierzy współczesności. (passim). Warszawa. 4. See also: http://kraków.wyborcza.pl/krakow/1,44425,17211174,Schrony_i_miejsca_ukrycia_czyli_ nowochuckie_osobliwosci.html#xzz3oWj3PVUP. Retrieved October 15, 2015. 5. The technique developed and patented by Helena and Roman Husarski; it consisted in flame heating of a liquid ceramic material sprayed over the wall, thanks to which the glaze melted with the surface. Cf. p. 68; Kostuch, B. (2015). Kolor i blask. Ceramika architektoniczna oraz mozaiki w Krakowie i Małopolsce po 1945 roku. Kraków. 6. Cf. p. 69; The sports grounds in Parkowa Street are now partly built-up with residential buildings. 7. The golden and silver metalwork in the restaurant part of the hotel have not survived. 8. Designed by Celina Styrylska-Taranczewska. Read more about the Biprostal building before its renovation in Włodarczyk, Małgorzata. (2013). Architektura krakowska lat 1956–2000. (pp. 24–25). Kraków, and in Włodarczyk, M. (2009). Biprostal, pierwszy wieżowiec w Krakowie. Archivolta, 4(44), 90–91. 9. Cf. Kostuch, B. Kolor..., op. cit. , (pp. 236-241); Włodarczyk, M. & Włodarczyk M. (2015). Na obrzeżach starego Krakowa. Dębniki, Grzegórzki, Krowodrza lat 1945–1990. (p. 60). Kraków. 10. Senate’s Lot refers to the area owned by the Jagiellonian University since the 1920s, when it was allotted to the University by the municipal authorities, which had purchased the grounds freed after the liquidation of the former Krakow Stronghold in 1906 as a result of the so-called demolition agreements (rewersy demolacyjne). Cf. Architektura (1964), 10, pp. 387–389 oraz Architektura (1961), 5, pp. 183–188. 11. The author: Bronisław Chromy. See more Sculpture Gallery of Bronisław Chromy (Autorska Galeria Rzeźby), Krakow, Decjusz Park. 12. See also Włodarczyk, Małgorzata. (2006). Architektura lat 60-tych w Krakowie. (pp. 97–101). Kraków. 13. Its official opening ceremony was held in 1965. For many years, it was known as the Polish-American Children’s Hospital. Cf. Atlas dóbr kultury współczesnej województwa małopolskiego. (2009). (p. 65). Kraków; https://www.google.pl/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=szpita l+dzieci%C4%99y+w+prokocimiu+historia. Retrieved July 26, 2017. 14. Schloss Wartenberg (German Schloss — castle, Wartenberg — watchtower mount), currently known as Przegorzały Castle (Zamek w Przegorzałach). The building was erected as a new wing of the Villa, taken over by the German authorities; it was also designed by A. Szyszko-Bohusz w 1941 roku as a residence of the head of the Krakow district (starosta), and next, since 1943, it was used as a sanatorium. Cf. Zbroja, B & Myślik, K. (2010), Nieznany portret Krakowa. (pp. 298–301). Kraków.; https://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_w_Przegorza%C5%82ach. Retrieved July 27, 2017.

Leopold Pędziałka, metaloplastyka w sali restauracyjnej hotelu „Cracovia”, 1965 Leopold Pędziałka, metal artwork on the wall in the Cracovia Hotel restaurant hall, 1965

 3.1

Budynek biurowy „Miastoprojekt” ul. Józefa Ignacego Kraszewskiego 36

‘Miastoprojekt’ Office Building 36 Józefa Ignacego Kraszewskiego St.

Projekt Design

1949–1951/52

Realizacja Realisation

1951–1954(55?)56

Architekt Architect

Józef Gołąb

Budynek o charakterze reprezentacyjnym, „pałacowym”, pięciokondygnacyjny (wliczając suterynę), osiowy z dwoma niższymi bocznymi ryzalitami. Na parter prowadzą szerokie, łamane schody. Wejście główne poprzez portyk o czterech filarach, zwieńczony akcentami w formie sterczyn o kształcie kulistym. Interesujący akcent stanowią masywne drzwi wejściowe z kutymi, ozdobnymi kratami i rowkowanymi pochwytami. Wewnątrz okazałe schody z pełnymi balustradami. Kondygnacje silnie zróżnicowane co do formy i kształtu okien oraz wykończenia elewacji. Budynek o wyraźnie akcentowanych podziałach. Parter odcięty gzymsem opaskowym, a górna kondygnacja oddzielona rozbudowanym fryzem i profilowanym gzymsem kordonowym. Środkowa część o zdwojonych oknach ujętych w lizeny. Ostatnia kondygnacja nieco cofnięta, o rytmicznym podziale drobnymi laskowaniami, zwieńczona attyką w charakterze „wycinanki” na wzór odwróconego fryzu arkadkowego. Budynek w duchu socrealistycznym, zbliżonym do niektórych realizacji Nowej Huty, ale jednocześnie nasuwający pewne skojarzenia z tradycją „perretowskiej” elewacji. W latach 1973–1989 miała miejsce rozbudowa biurowca o prosty formalnie obiekt od strony podwórza. A representational, palace-like axial building, of 5 floors, with two lower avant-corpses. Wide stairs lead to the entrance with portico on four pillars, crowned by accents in the form of spherical pinnacles. Massive front door with forged, ornamental grilles and fluted handrails. Inside there are large stairs with full balustrades. Floors are decidedly differentiated in form and shape of windows as well as finishing. Divisions are expressly marked. Ground floor is cut off visually by means of a band cornice and the last floor is separated by an ornate frieze with a profiled cornice too. The middle part has doubled windows with lesenes. Last floor is slightly recessed, with a rhythmic division realised by means of small tracery, crowned by a ‘cut-out’ parapet in the form of an inverted blind arcade. The building is utterly kept in the spirit of Socialist Realism, close to certain realisations of Nowa Huta and yet its facade may be reminiscent of a Perretesque elevation. In the years 1973–1989 it was extended — a formally simple structure was added.

1945–1956

 3.2

Budynek biurowy „Nafta” ul. Lubicz 25

‘Nafta’ Office Building 25 Lubicz St.

Projekt Design

1949–1950 (?)

Realizacja Realisation

1950–1955 (?)

Architekt Architect

Włodzimierz Minnich

Budynek „Nafta” to budynek przy ul. Lubicz 25, z wejściem z obszernego placu. Towarzyszy mu, tworząc kompozycyjnie zespół, powstały w tym samym czasie budynek tzw. Instytut Nafty, pod adresem Lubicz 25a. Przy placu ustawiono popiersie Ignacego Łukasiewicza. Połączony na poziomie pierwszego piętra łącznikiem z jednokondygnacyjną rotundą na okrągłych słupach, nad wejściem głównym, do którego wiodą szerokie schody. Na poziomie I piętra okna typu porte-fenêtre, a w nich esowato wygięte, kute balustrady. Narożniki i górne kondygnacje budynku potraktowane uskokowo. Kraty w oknach parteru posiadają znak firmowy „CZPN” (Centralny Zarząd Przemysłu Naftowego). We wnętrzu charakterystyczne są główne schody wachlarzowe i nielicznie zachowane lampy wiszące, zestawione z „rurowych” elementów metalowych. Sąsiadujący budynek przy ul. Lubicz 25a założony jest na rzucie lekko załamanego prostokąta, z wejściem o charakterze wgłębnego portyku o graniastych słupach. Układ i tektonika elewacji w formie rusztu „pudełkowego”, w duchu „perretowskiego” funkcjonalizmu, z wyróżnikiem w postaci rotundy. ‘Nafta’ [Petroleum] building at 25 Lubicz Street has and entrance from a broad piazza. It is accompanied by another building at 25a Lubicz Street, both creating a compositional complex. Bust of Ignacy Łukasiewicz [inventor of a kerosene lamp] stands at the piazza. The main building is connected by an overhead walkway with a rotund at the level of the first floor. The rotund, supported on round columns, stands above the main entrance preceded by broad external stairs. At the first floor there are porte-fenêtres with sinusoidal forged balustrades. Corners and upper floors are recessed. Window grilles at the ground floor have a brand sign ‘CZPN’ (Centralny Zarząd Przemysłu Naftowego-Central board of Petroleum Industry). In the interior there are characteristic, main fanning stairs and a few preserved hanging lamps made of pipe-like metal elements. The neighbouring building at nr 25a is laid out on the plan of a slightly broken rectangle, with the entrance through a recessed portico of angular pillars. Layout and tectonics of elevations of the main building are in the form of a box-like grid, in the spirit of Perret’s Functionalism, with the discerned rotunda.

 3.3

Centrum Administracyjne (d. Centrum Administracyjne Huty im. W.L. Lenina) ul. Ujastek 1

Lenin Steel Mill Administrative Centre 1 Ujastek St. Projekt Design

1951

Realizacja Realisation

1952–1956

Architekci Architects

Janusz Ballenstedt, Janusz Ingarden, Marta Ingarden

Wnętrza Interiors

Marian Sigmund (głowny projektant design principal) zespół (team): Wanda Genga, Teresa Lisowska-Gawłowska, Maria Michajłow-Wałach, Zuzanna Perchał-Filar, Zdzisław Szpyrkowski, Barbara Ślaska

Centrum Administracyjne, to dwa bliźniacze, reprezentacyjne gmachy, ustawione symetrycznie w stosunku do alei dojazdowej wiodącej z Placu Centralnego. Projekt wyłoniony w drodze konkursu zamkniętego. Z uwagi na bogate wnętrza i zwieńczenie wysoką attyką grzebieniową z „renesansowymi” elementami architektonicznymi nazywane bywa „Pałacami Dożów”. Nawiązuje do polskich dworów szesnastowiecznych i renesansowych pałaców. Schody po bokach budynków ozdobione kunsztownymi portalami. We wnętrzach monumentalne sale i halle, kandelabry i ręcznie kute kraty oraz indywidualnie projektowane meble. Pionowy rytm, przy wejściach, przeniesiony jest przez wszystkie kondygnacje: od „koronkowej” attyki, poprzez słupy loggii, aż po masyw podpór w przyziemiu. Charakterystyczne są również narożne ryzality, latarnie doświetlające wachlarzowe klatki schodowe oraz misterne kraty w parterze.

Administrative Centre consists of twinned representational edifices which are situated symmetrically along the axis of the avenue leading from the [former] Central Square. The design was chosen as a result of an invited competition. Due to its rich interiors and the crowning high parapet wall with the mock-Renaissance architectural elements it was popularly dubbed ‘the Doge’s palace’. Its architecture ties in with the Polish 16th century manors and Renaissance palaces. Staircases on the sides are adorned by artful portals; in the interiors there are monumental chambers and halls, chandeliers and hand-forged grates as well as individually designed furniture. The vertical rhythm is transferred through all the floors from the lace-like parapet through the loggias’ columns to massive buttresses in the basement. There are also characteristic corner avant-corpses, fan-like staircases, and intricate, ornamental grilles in the ground floor.

 3.4

Kino „Światowid” os. Centrum E1/al. Jana Pawła II

‘Światowid’ Cinema Centrum E1 Housing Estate, Jana Pawła II Avenue

Projekt Design

1953–1955

Realizacja Realisation

1955–1957

Architekt Architect

Andrzej Uniejewski

Wnętrza Interiors

Marian Sigmund, Irena Pać-Zaleśna

Monumentalna bryła i detal, podobnie jak w kinie „Świt” przywołuje skojarzenia z klasycyzmem francuskim, a to dzięki zastosowanej wertykalnej tektonice, podkreślonej ciągnącymi się przez wszystkie (dwie) kondygnacje słupami zestawionymi w formie ryzalitu. Słupy te nie posiadają jednak ozdobnych kapiteli, tak jak to ma miejsce w elewacji kina „Świt”. Podobnie attyka, poza płasko-rzeźbionymi pseudotralkami, pozbawiona jest ozdobników. Cały obiekt oszczędny w wyrazie pozostaje jednak silnie w duchu architektury socrealistycznej. W układzie przestrzennym zaprojektowane jako dwusalowe (mała i duża — z balkonem), „bliźniacze” z kinem „Świt”. Realizowane było w okresie tzw. odwilży po 1956 roku, stąd pewne uproszczenia detalu i formy. Było to pierwsze w Nowej Hucie kino panoramiczne. Obecnie planowane jest tu Muzeum PRL-u, oddział krakowski Muzeum Historii Polski.

Monumental building and its detail evokes associations with the French Classicism, by means of its vertical tectonics stressed by the columns which are two floors high and set to form an avant-corpse (risalit). However, the columns do not possess ornate capitals like it is in the case of the ‘Świt’ cinema. Similarly the parapet is devoid of ornaments apart from flat mock-balusters. The whole structure is moderate in its expression; however, it stays in the spirit of Socialist-Realist architecture. In terms of the spatial layout it was planned as a two-hall cinema (a large hall with the balcony), twin building of the ‘Świt’ cinema. It was realised during the so called ‘thaw’ after the year 1956, thus certain simplifications of detail and form. It was the first panoramic cinema in Nowa Huta. Currently the Museum of the Polish People’s Republic is being planned here.

 3.5

Kinoteatr „Wrzos” ul. Jana Zamoyskiego 50

‘Wrzos’ Cinema-cum-Theatre 50 Jana Zamoyskiego St.

Projekt Design

1954

Realizacja Realisation

1956

Architekt Architect

Jan Czarnecki

Projekt z okresu socrealistycznego w architekturze, zaprojektowany jako kinoteatr. Charakterystyczny jest portykowy szczyt w elewacji frontowej, z wolutami oraz ozdobna krata w pierzei budynku, wydzielająca podwórze i otwierająca widok na Park Bednarskiego. W latach 60.–80. XX wieku wyposażony był w najnowocześniejszy sprzęt kinowy, działający do dzisiaj. Obecnie oglądana, kasetonowa witryna w kształcie leżącego prostokąta z wydatnym obramieniem, wejście do kina i ciągłe, pulpitowe zadaszenie przecinające elewację, zrealizowane zostały w ramach przebudowy i zmiany wystroju, prawdopodobnie podczas prac modernizacyjnych w latach 70. Wystrój wnętrz również wskazuje na wczesne lata 70. Przed przebudową był to budynek parterowy, zrealizowany w 1887 roku z przeznaczeniem na „Dom Przytułku Zgromadzenia św. Wincentego à Paulo”.

Design of the cinema-cum-theatre hails from the period of Socialist-Realism in Polish architecture. Characterised by a portico-like gable in the facade with volutes and an ornamental grille, separating the courtyard and opening the view on the Bednarskiego Park. In the 1960s–1980s the cinema was equipped with the state-of-the-art technology which still works until today. The current, coffer-like vitrine in the shape of a reclining rectangle with an articulated frame, the entrance and a mono-pitched roof cutting through the elevation were realised during the rebuilding, probably in the 1970s. The interior furnishing also points towards the early 1970s. Originally it was a building of the year 1887 as a ‘Almshouse of the Congregation of St. Vincent de Paul’.

 3.6

Klub Sportowy „Korona” ul. Kalwaryjska 9

K.S.’Korona’ Sports Club 9 Kalwaryjska St. Projekt Design

1952–1958

Realizacja Realisation

1956–1960 — hala sportowa sports hall, 1966 — basen swimming pool

Architekci Architects

Jan Krug, Włodzimierz Marona, Andrzej Bahr

Wnętrza Interiors

Zbigniew Chudzikiewicz

Urbanistyka Urban planning

Konstancja Cęckiewicz, Wanda Pencakowska

Budynki Klubu Sportowego KS „Korona” są przykładem realizacji wielofunkcyjnego zespołu sportowego, gdzie w jednym obiekcie pomieszczono jak najwięcej urządzeń z tym związanych, w tym halę sportową i basen. Określany był, zgodnie a ówczesną nomenklaturą, „Domem Sportu” i jako taki posiadał indywidualnie projektowane wnętrza oraz indywidualnie projektowane elementy plastyczne. Można na elewacji frontowej podziwiać nowatorskie rozwiązanie w technice plastycznej, jaką jest piropiktura (Helena i Roman Husarscy). Zespół budynków został umiejscowiony w centralnym punkcie Podgórza. Był on uzupełnieniem tzw. letniego ośrodka ZKS Korona (Zakładowego Klubu Sportowego, później Włókniarz-Korona, obecnie KS „Korona”), przy ul. Parkowej. Architektura obiektu w duchu socrealistycznym, ale z wyraźnymi reminiscencjami przedwojennego modernizmu narodowego, rozczłonkowana z uwagi na zróżnicowanie funkcjonalne i wyodrębnienie użytkowe. Podkreślona jest pozioma artykulacja brył w kompozycji w elewacji, co w połączeniu z detalem architektonicznym oraz podcieniem wejścia głównego, powoduje złagodzenie monumentalności. Atrakcyjność wyrazu podkreślają piropiktury przedstawiające na zewnętrznych skrzydłach tego wejścia. Sąsiedztwo placu, z którego rozłożystymi schodami prowadzi wejście do Parku Bednarskiego dookreśla przestrzenne i społeczne znaczenie tego obiektu. Builldings of the KS ‘Korona’ Sports Club are an example of realisation of a multi-purpose sport complex including both a sports hall and a swimming pool. It was once called a ‘House of Sport’ and had individually designed interiors and their elements. At the front elevation one may admire an artistic solution in a then novel technique, the so called piropiktura ([ceramic] pyropicture, by Helena and Roman Husarscy). The complex was situated at the central point of the Podgórze district. It was a supplementation of the so called summer centre of the then Industrial Sports Club at Parkowa Street. Architecture is kept in the spirit of Socialist-Realism but with expressive reminiscences of Polish prewar National Modernism; it is divided into parts because of their specific usage. Horizontal articulation is stressed in the composition of elevations. In connection with the architectural detail and the arcade of the main entrance, it softens the monumentality of the whole. Figurative pyropictures at the external wings at the entrance add up to the attractiveness of the complex. Vicinity of the square and spacious, external stairs leading to the Bednarski Park define further the spatial and social meaning of the building.

 3.7

Klub Sportowy „Korona”— Stadion ul. Parkowa 12

Stadium of the K.S.’Korona’ Sports Club 12 Parkowa St. Projekt Design

1946–1952

Realizacja Realisation

1948–1958 (1946–1947) — stadion stadium

Gł.Projektant Design principal Eryk Moj Projekty Design team

Bolesław Klimek, Antoni Kowal

Zespół sportowy zlokalizowany jest na styku Parku Bednarskiego. Sposób jego rozplanowania to pozytywny przykład wkomponowania infrastruktury sportowej w krajobraz. Początkowo planowany jako dzielnicowy ośrodek wychowania fizycznego KS Korona. Autorami części sportowej byli początkowo: J. Brzuchowski i M. Plebańczyk. Założenie miało wtedy służyć dla celów powszechnego wypoczynku, sportu i rekreacji. W trakcie realizacji rozbudowano program pod potrzeby Terenowego Klubu Sportowego „Włókniarz–Korona”. Projektu basenu otwartego z kąpieliskiem i terenami campingowymi (1957–1962) nie zrealizowano. Obecnie, nieco podupadły zespół obiektów, wymaga rewitalizacji. Zniszczeniu uległo zadaszenie części centralnej stadionu o żelbetowej konstrukcji, dla trybun wykonanych w kamieniu. Zachował się w niezmienionym stanie pawilon sportowy z oryginalnymi, mozaikowymi posadzkami w podcieniu, na których pokazano dyscypliny sportowe uprawiane w tym zespole. Artykulacja pozioma podkreślona jest gzymsem kordonowym. Charakterystyczna jest dominanta wieży zegarowej, z okładziną kamienną oraz — w podobnym sposobie wykończenia — ekspresyjne i masywnie flankowane wejścia do obiektu i na sam stadion. Całość założenia w duchu przedwojennego modernizmu i wczesnego socrealizmu. Jest to drugie, po przedwojennym zespole obiektów KS „Cracovia” przy al.3 Maja, tak kompleksowe rozwiązanie rekreacyjno-sportowe jakie powstało w Krakowie. The sports complex is situated at the verge of the Bednarski Park. The mode of its planning is a positive example of integration of a sport facility with the landscape. It was originally planned as a district centre of physical education of the KS Korona sports club and its architects were: J.Brzuchowski and M.Plebańczyk. The layout was to serve the public — in terms of sport, rest and recreation. During the realisation the programme was extended for the needs of the ‘Włókniarz-Korona’ Outdoor Sports Club. The design of an open swimming pool and camping site (1957–1962) was not realised. Currently a rather desolate complex requires revitalisation. The roofing of stadium’s stone tribunes was damaged. However, the sports pavilion with original mosaic floors in the arcade, where sport disciplines were shown, was preserved. Horizontal articulation is stressed by a cord cornice. The dominating clock tower with stone facing is characteristic, as are expressive, massive flanks of the entrance and the stadium itself. The whole layout is in the spirit of pre-war Modernism and early Socialist Realism. Following the pre-war layout of the KS ‘Cracovia’ at 3 Maja Avenue, it was the second such a complex recreational and sport area in Krakow.

 3.8

Liceum Ogólnokształcące nr VIII im. Stanisława Wyspiańskiego ul. Grzegórzecka 24

Stanisław Wyspiański General Liceum nr VIII 24 Grzegórzecka St.

Projekt Design

1950(1953?)–1954

Realizacja Realisation

1959–1966

Architekt Architect

Józef Gołąb

Współpraca Collaboration

Ludomira Leszczyńska

Budynek szkoły cofnięty od pierzei ul. Grzegórzeckiej, poprzedzony zielenią parkową, trzykondygnacyjny, połączony przewiązką z salą gimnastyczną. W założeniu kompozycyjnym jest osiowy, z bocznymi ryzalitami. Wyróżnia się nietypowym rozwiązaniem dla budynków szkolnych, polegającym na dwóch symetrycznych wejściach głównych i odpowiadających im wyjść. Portale wejść flankowane są kolumnami, posiadają rozetę z witrażowym przeszkleniem i kutą kratą z rodzajem stylizowanych kotwic, podobnie jak kraty w drzwiach. Elewacje o mocnej tektonice kształtowanej przez międzypiętrowe gzymsy opaskowe, uskokowe pilastry międzyokienne i płyciny oraz wydatny, profilowany gzyms kordonowy. Zwieńczenie attyką z rodzajem fryzu z kanelurowaniem i „metopami”. Wewnątrz zachowały się lastrikowe schody z pełną, profilowaną balustradą o drewnianych pochwytach z rytmem metalowych kul na nich. Budynek szkoły socrealistyczny, ale z elementami perretowskiego protomodernizmu. W realizację projektu był osobiście zaangażowany ówczesny premier Józef Cyrankiewicz, który również otwierał szkołę.

The school building is recessed from the frontage of Grzegórzecka St., has three floors, and is connected to a gym hall by a walkway. It is axial with side rysalits, and also quite non-typical as it has two symmetrical entrances and exits. Portals are flanked by columns, have rose windows with stained glass and forged grilles with stylised anchors. Elevations have articulated tectonics shaped by band cornices, recessed pilasters between windows and panels as well as a marked cornice. Decorative parapet with a kind of a frieze with fluting and metopes. Inside there are preserved terrazzo stairs with a full, profiled balustrade with a wooden handrail and a rhythm of metal balls on top of it. The building is in style of Socialist Realism but with elements of Perretesque Proto-modernism. Then prime minister Józef Cyrankiewicz was involved in the realisation of the design and he has also opened the school.

 3.9

Przedszkole Samorządowe nr 45 im. Kubusia Puchatka ul. Piekarska 14

Winnie-the-Pooh Self-governmental Preschool nr 45 14 Piekarska St. Projekt Design

1954–1956

Realizacja Realisation

1955–1958

Architekci Architects

Zbigniew Gądek, Stanisław Glogier

Architektura budynku nasuwa skojarzenia z kazimierzowskimi formami zabytkowymi, często wykorzystywanymi w okresie socrealizmu. Monumentalna, przysadzista bryła z wysokim dachem, od strony ogrodu podcięta jest szeroką loggią na całej długości elewacji, wspartą na okrągłych słupach. Główne wejście akcentowane jest mini „basztą” na czworobocznym rzucie, zwieńczoną szpiczastym hełmem. Obszerny ogród od strony południowej mieści urządzenia do zabaw, rekreacji i edukacji, takie jak: brodzik i wodotrysk (obecnie nieczynne), piaskownice, plac zabaw i gier z altanką oraz edukacyjne poletka uprawne. Zwarta i konsekwentna w wyrazie architektoniczno-przestrzennym kompozycja, harmonizuje z otoczeniem i atmosferą Kazimierza. Jest jednym z ciekawszych, w małej skali, przykładów realizacji powojennych z tego okresu. Obiekt był realizowany z wielkim zaangażowaniem społecznym.

Architecture of the building brings associations with historic forms of the town of Kazimierz which were often used during the Socialist Realism rule. Monumental, massive building with its high roof is marked on the garden side by a wide loggia supported on round columns. The main entrance is accentuated by a mini-tower on a rectangular plan which is crowned by a steep spire. A large garden on the southern side has elements for plays and games, recreation and education, such as a pool and a fountain (now not in service), sandboxes, a pergola and an educational plot for cultivation. A coherent spatial composition is harmonised with the surroundings and with the atmosphere of Kazimierz. It is one of the more interesting examples of post-war realisations of that time. The structure was built with great social involvement.

 3.10

Przedszkole Samorządowe nr 90 im. Św. Mikołaja ul. Ks. Władysława Gurgacza 1

St. Nicholas Self-governmental Preschool nr 90 1 Ks. Władysława Gurgacza St. (Grzegórzki) Projekt Design

1949

Realizacja Realisation

1950(?)

Architekci Architects

Mikołaj Soroka, Zbigniew Solawa

Przedszkole Samorządowe nr 90 im. św. Mikołaja od początku swego istnienia nie zmieniło funkcji. Jednokondygnacyjny budynek jest częścią kompozycji urbanistycznej osiedla Daszyńskiego, tych samych architektów. Założony na rzucie zbliżonym do litery „U”. Cechują go mocno wysunięte okapy profilowane, odcięte gzymsem kordonowym. Pulpitowa altana na żelbetowych wspornikach jest częściowo przyklejona do szczytu budynku wysokiego, wyróżniającego się panelowymi podziałami w tynku elewacji. Wejście „portykowe”, pogłębione, z przyczółkiem w kształcie podwiniętych do góry brzegów, jak kartka papieru. Charakterystyczna jest płaskorzeźba na zewnętrznej ścianie od strony dziedzińca rekreacyjnego, przedstawiająca grupę dzieci wraz z wychowawczynią, która w dłoni trzyma gołębia z rozpostartymi skrzydłami. Na dziedzicu mini amfiteatr. Budynek zrealizowany został w stylu socrealistycznym, tak jak całe osiedle.

St. Nicholas self-governmental Preschool nr 90 has not changed its function. Onefloor building is a part of urbanistic composition of the Daszyńskiego estate by the same architects. Laid out as U-shaped, marked by protruding, profiled eaves, separated by a cornice. There is a pergola with concrete supports, partly adjacent to the gable of a higher building. Portico-like entrance with a tympanum in the shape of rolled edges, like a sheet of paper. There is a characteristic relief on the wall from the side of a recreational courtyard, depicting a group of children with a teacher holding a dove with stretched wings. There is also a mini-amphitheatre in that courtyard. The building was realised in style of Socialist Realism, like the entire housing estate.

 3.11

Szkoła Podstawowa nr 26 im. Andrzeja Struga ul. Ignacego Krasickiego 34

Andrzej Strug Elementary School nr 26 34 Ignacy Krasicki St.

Projekt Design

1959–1960

Realizacja Realisation

1960–1963

Architekci Architects

Andrzej Radnicki, Krystyna Sitek

Szkoła została zrealizowana jako 599 „tysiąclatka”, czyli szkoła realizowana w ramach akcji „Tysiąc szkół na tysiąclecie Państwa Polskiego”, co upamiętnia tablica przy wejściu. Budynek dydaktyczny, 3-kondygnacyjny z parterowym budynkiem administracyjnym, połączony przewiązką z salą gimnastyczną. Na zewnętrzny wyraz architektoniczny obiektu składają się uskokowo, pod kątem zestawione segmenty z szerokimi filarami międzyokiennymi, których rytm głębokich, pełnych uskoków, nadaje mu ekspresji. Wyeksponowany jest pawilon sali gimnastycznej z oknem–„witryną” na całej północnej ścianie zewnętrznej (obecnie zmieniono podział tej elewacji, ale jest to zmiana odwracalna). Wejście boczne, przesłonięte formą „wiaty” wyróżnia się użytym detalem ceramicznych, okrągłych otworów w skośnej ścianie. We wnętrzu, przy klatkach schodowych, doświetlenie pośrednie korytarzy za pomocą dużych pustaków szklanych. Przy salach lekcyjnych zindywidualizowane zespoły szatniowe. Szkoła położona jest w sąsiedztwie jednego z najstarszych, powojennych osiedli mieszkaniowych w Podgórzu, realizowanego w tym samym czasie, przy ul. Krasickiego oraz vis á vis Uzdrowiska „Mateczny-Zdrój”. The school was built as the 599th ‘millennial’ school i.e. one that was completed within the framework of the action ‘Thousand schools for the millennium of the Polish State’. Class-rooms are placed in a building of three floors, which has a low pavilion for administration and is connected by a walkway to the gymnasium. Segments with broad pillars between the windows, which are composed with deep recesses, render the building expressive. Exposed gymnasium with a window at the whole surface of the northern wall (currently the division is changed, yet the change is reversible). Side entrance is screened by a pergola and yet it is marked by ceramic apertures in an inclined wall. Cloak-rooms located at the class-rooms. In the interior at the staircases indirect lighting is provided by means of large glass blocks. The school is located in the neighbourhood of one of the oldest post-war housing estates in Podgórze which was built at the same time and opposite the ‘Mateczny-Zdrój’ spa.

 3.12

Szpital im. Stefana Żeromskiego (d. Szpital Miejski Nowej Huty) os. Na Skarpie 66

Stefan Żeromski Town Hospital (f. Nowa Huta Town Hospital) 66 Na Skarpie Housing Estate Projekt Design

1951–1954

Realizacja Realisation

1952–1958

Architekci Architects

Stefan Porębowicz, Henryk Skrzyński

Szpital Miejski Nowej Huty (od 1974 roku Szpital im. Stefana Żeromskiego) zaprojektowany został przez warszawskich architektów jako kompleks siedemnastu budynków i realizowany był etapami. Ostatecznie zespół ten ukształtowano w formie wieloskrzydłowego, osiowego założenia z wewnętrznymi dziedzińcami, nawiązując w swoisty sposób do XVII-wiecznego układu Hôtel des Invalides w Paryżu. Oś kompozycyjna szpitala nie jest kontynuacją żadnej z osi urbanistycznych Nowej Huty. Budynek główny jest masywny, z dominującym frontonem wejścia głównego, odciętego bocznymi ryzalitami. Półkolisty podjazd oraz wydatne, dzielone schody nasuwają skojarzenia się z barokowym budownictwem pałacowym, ale całość przypomina raczej budownictwo niemieckiego funkcjonalizmu narodowego lat trzydziestych i czterdziestych XX wieku. Przez swoją „totalność” wpisuje się w ducha architektury socrealistycznej.

Nowa Huta Town Hospital (since 1974 known as Stefan Żeromski Town Hospital) was designed by Varsovian architects as a complex of 17 buildings and was realised in stages. Finally the complex was shaped as a multi-winged, axial layout with internal courtyards, tying in, in a certain way, with the 17th century Hôtel des Invalides in Paris. Its compositional axis is not a continuation of any of the axes of Nowa Huta. The main building is massive with the dominating front of the entrance which is surrounded by two side avant-corps. Semicircular drive and prominent, divided external staircase, evoke associations with Baroque palaces yet the whole is rather reminiscent of the German National Functionalism of the 1930s and 1940s. Through its ‘totality’ it is inscribed into the spirit of Socialist Realist architecture.

 3.13

Teatr Ludowy os. Teatralne 34

Teatr Ludowy [People’s Theatre] 34 Teatralne Housing Estate

Projekt Design

1952–1953

Realizacja Realisation

1954–1955

Architekci Architects

Janusz Ingarden (głowny projektant design principal), Edmund Dąbrowski, Marta Ingarden

Wnętrza Interiors

Krystyna Wąsowicz-Korska, Janusz Ingarden

Obiekt ten był pewną rekompensatą za niezrealizowany Dom Kultury planowany przy Placu Centralnym, stąd jego pełen wystawności wyraz wnętrz, nawiązujący przepychem i luksusem do budynków operowych. Składają się na to m.in.: kryształowe żyrandole, marmurowa posadzka, stiukowe ozdoby, obicia ścian tkaniną i „egiptyzujące” kolumny. Zaplanowany na rzucie kwadratu, z niewysoką częścią nadsceniczną, jako teatr kameralny w typie niemieckiego Reformtheater. Początkowo nosił nazwę: Kameralny. Na zewnątrz jego skala i architektoniczny wyraz pozbawione są monumentalności. Charakteryzuje się spokojną socrealistyczną formą i detalem, w typie „kongresowego klasycyzmu”. Wyróżniają go dwie symetryczne latarnie oraz centralny, cofnięty portyk głównego wejścia, z czterema kolumnami i monumentalnymi schodami. Podział elewacji za pomocą „kasetonów” utworzonych przez pilastry, fryz i cokół obiegające budynek wokół, przechodzi w boczne portyki. Nagroda Artystyczna Miasta Krakowa za rok 1955. Zachował się neon „Teatr Ludowy”, z lat 60. The structure was a certain compensation for the unbuilt House of Culture that was planned at the Central Square, therefore the lush interiors tying in with opera buildings by means of their splendour and luxury. There are, among others, crystal chandeliers, marble floors, stucco decorations, walls lined with textiles and ‘Egyptian-like’ columns. Planned on the square, with a relatively low flytower, as a chamber theatre of the German Reformtheater type. It was originally called Kameralny [Chamber] Theatre indeed. On the outside both the scale and architectural expression are devoid of excessive monumentality. The building is characterised by a calm, Socialist Realist form and detail in the type of the so called ‘Congress Classicism’. It is discerned by two symmetrical lanterns and a central, recessed portico of the main entrance, with four columns and rather monumental stairs. Division of the elevation by means of ‘coffers’ made of pilasters, frieze and plinth which all surround the building moves onto the side porticos. The building received the Artistic Prize of the City of Krakow in the year 1955. The 1960s neon ‘Teatr Ludowy’ is preserved.

 3.14

Zespół Szkół Mechanicznych os. Szkolne 37

Mechanical School 37 Szkolne Housing Estate

Projekt Design

1950–1952

Realizacja Realisation

1951–1952

Architekt Architect

Jan Sulima

Wnętrza Interiors

Kazimierz Karasiński

Monumentalny budynek szkoły zawodowej nawiązujący w swym duchu, w pewien sposób, do idei gmachu Politechniki Lwowskiej. Silnie akcentowane jest wejście, z rzędem sześciu zdwojonych kolumn stających na słupach — „bazach” biegnących przez dwie kondygnacje i zwieńczonych gzymsem opaskowym. Całość tworzy wysunięty, środkowy ryzalit w formie portyku, do którego prowadzą szerokie schody. Portyk ten przecięty jest kamienno-ażurową balustradą. Jego wertykalność podkreślają okna pierwszego piętra, wzorowane na francuskich oknach typu porte-fenêtres. W bocznych pierzejach umieszczono, na osi centralnej, niewielkie loggie z giętymi balustradami. Szkoła ta, wraz z gmachem Domu Młodego Robotnika, kształtuje przestrzennie tzw. Bramę Nowej Huty.

A monumental building of a vocational school referring in its spirit, in a way, to the idea of the Lviv Polytechnic building. The entrance is strongly accentuated, with a row of six doubled columns standing on poles — “bases” running through two storeys and topped with an armband cornice. The whole is made of a protruding, central break in the form of a portico, to which lead a wide staircase. This portico is intersected with a stone-openwork balustrade. Its verticality is emphasized by first-floor windows, modeled on French porte-fenêtres windows. In side upholstery, small loggias with bent railings have been placed on the central axis. This school together with the building of the Young Worker’s House spatially shapes the so-called The gate of Nowa Huta.

 3.15

Akademia Rolnicza al. Adama Mickiewicza 24–28

Academy of Agriculture 24–28 Mickiewicza Avenue

Projekt Design

1955–1960

Realizacja Realisation

1961–1964

Architekci Architects

Stanisław Juszczyk, Maria Bińkowska

Wnętrza Interiors

Irena Zaleśna, Kazimierz Syrek

Mozaika Mosaic

Krystyna Zgud-Strachocka

Obiekt ten jednym z lepszych przykładów funkcjonalizmu w Krakowie, po 1956 roku. Bryła budynku kształtowana jest horyzontalnie, co podkreślone jest poprzez wzajemne przesunięcie „części” w bryle górnej, pas antresoli i wysoka część parterowa, w której rozmieszczone są audytoria i biblioteka. Elewacje zewnętrzne wykonano z prefabrykowanych elementów fasadowych. Kompozycji rozrzeźbionej elewacji frontowej dopełnia ekspresyjna, zewnętrzna rampa ze schodami i kwiatonami. W hallu wejścia górnego zakomponowano abstrakcyjną mozaikę ceramiczną. Przeszklona przewiązka ustawiona jest na okrągłych słupach i obłych „pylonach”. Przed wejściem zlokalizowana jest sadzawka z fontanną oraz stalowa, geometryzująca rzeźba przestrzenna. W sąsiedztwie swobodnie ustawione rzeźby — owieczki z kamienia rzecznego, autorstwa Bronisława Chromego.

The structure is one of the better examples of Functionalism in Krakow, built after the year 1956. The mass is shaped horizontally — that is articulated by means of the mutual shifting of the upper part, by a mezzanine band and by a high ground floor (where auditories and library are positioned). Exterior elevations are executed of prefabricated facade elements. Composition of the sculptural front elevation is complemented by an expressive external ramp with stairs, lined by concrete planters. In the upper entrance hall there is an abstract ceramic mosaic. The glazed overpass is situated on round columns and cylindrical ‘pilotis’. In front of the entrance there is a pond with a fountain and next to it a steel, geometricising, spatial sculpture. In their vicinity there are other sculptures — lambs of river stone sculpted by Bronisław Chromy.

1956–1970

 3.16

Budynek biurowy „Kłos” (d. W.Z.G.S. „Samopomoc Chłopska”) ul. Szlak 65

Gospodarki Żywnościowej S. A. Bank (f. office building of the W.Z.G.S. ‘Samopomoc Chłopska’ cooperative union) 65 Szlak St. Projekt Design

1965

Realizacja Realisation 1966-1968 Architekt Architect

Józef Gołąb, współpraca cooperation Andrzej Stachowski

Wnętrza Interiors

Alina Zięba

Mozaika Mosaic

Krystyna Zgud-Strachocka

Akcent wertykalny w pierzei ulicy Szlak, w sąsiedztwie Parku im. Jalu Kurka oraz Pałacu na Szlaku (d. Pałac Tarnowskich). Budynek wysoki, ustawiony — „nadwieszony” jest nad niskim budynkiem parterowym. Cechuje go charakterystyczny, „latający” dach, w którym na całości wycięte są koliste otwory, przepuszczające światło i przez które widoczne jest niebo. Pasmowy układ podziałów elewacji — nadproży i okien, wyraźnie odcinający poszczególne kondygnacje, nadaje obiektowi lekkości. Na parterze budynku, w hallu wejściowym wykonana została, rzadko realizowana, mozaika przedstawiająca, która ukazuje konie w dynamicznej pozie, z rozwianymi grzywami. Budynek wyróżnia także barwna, abstrakcyjna mozaika ceramiczna, zewnętrzna, na całej długości wschodniej ściany parteru. Obiekt nagrodzony tytułem Vice-Mister Miasta Krakowa w 1968 roku.

Vertical accent at the Szlak St. frontage, in the vicinity of the Jalu Kurka Park and next to the Pałac na Szlaku (former palace of the Tarnowski family). The high building is positioned (cantilevered) above the low ground floor one. It is characterised by a ‘floating’ roof with incised circular apertures which let in the light and provide the view of the sky. Band division of the elevation — lintels and windows — which expressly marks consecutive floors renders the building light. In the entrance hall at the ground floor there is a mosaic of a rarely realised kind — a figurative one, representing horses in dynamic poses, with dispelled manes. The building is also marked by a non-figurative ceramic external mosaic at the entire length of the eastern ground floor wall. It was awarded with the Vice-Mister of the City of Krakow title in the year 1968.

 3.17

Budynek biurowy „Biprocemwap” ul. Włóczków/ul. Kazimierza Morawskiego 5

‘Biprocemwap’ (Office Building of the Construction Industry) Włóczków St./5 Kazimierza Morawskiego St.

Projekt Design

1959–1961

Realizacja Realisation

1962–1966

Architekt Architect

Wojciech Buliński

Współpraca Collaboration

Natalia Stańko

Wnętrza Interiors

Wojciech Buliński, Zbigniew Żóławiński

Budynek ten uważany jest za najbardziej „corbusierowski” w Krakowie. Z lekko wygiętą łukowo bryłą główną i na podporach w formie rozszerzających się pylonów („pilotes”), z wolna przestrzenią na parterze i lekkim pawilonowym obiektem kubaturowym nad ostatnią kondygnacją. Pawilon ten jest przekryty pozałamywaną płytą dachową, co dodaje mu lekkości. Charakterystyczna jest też klatka schodowa w hallu głównym, która łącząc parter z pierwszym piętrem przyjęła piękny, dynamiczny kształt przestrzenny, zakręcając i wznosząc się wokół słupa. Elewacje budynku odpowiadają jego funkcji, a cofnięcie konstrukcji od lica ściany pozwoliło na jej swobodne kształtowanie. Rytm podziałów uzyskano za pomocą prefabrykowanych listew żelbetowych i niebieskiego koloru wypełnień. Poszczególne elewacje są indywidualnie komponowane.

The building is considered as the most ‘Corbusian’ in Krakow, with its slightly curving main mass, supported by widening ‘pilotis’, with free space at the ground floor and light pavilion-like addition above the last office floor. The pavilion is covered by a broken-line, polygonal roof slab, which enhances the overall lightness of the form. Staircase in the main hall, connecting the ground floor with the first one, is also very characteristic, with its beautiful dynamic spatial shape, winding and rising around the central column. Elevations are adequate to the building’s purpose and the recessing of the structure from the face of the wall allowed for its free shape. Rhythm of divisions was obtained by means of prefabricated ferro-concrete lintels and blue colour. Each elevation was composed individually.

 3.18

Budynek biurowy (dawniej „KPRI”) ul. Mazowiecka 25

Office Building (formerly ‘KPRI’) 25 Mazowiecka St.

Projekt Design

196(?)

Realizacja Realisation

1967

Architekt Architect

Olgierd Krajewski

Szczególną uwagę w tym budynku o funkcji biurowej, zwraca jego elewacja frontowa. Strzelistość prostopadłościennej bryły podkreślona jest smukłymi lizenami międzyokiennymi, akcentowanymi co trzeci moduł, a schodzącymi do podstawy. Pasy pomiędzy nimi wypełnione są rytmem okien trójdzielnych, naprzemiennie z błękitnymi taflami błyszczących płytek ceramicznych o prostokątnym, pionowym podziale, stanowiących wyróżnik tego obiektu. W elewacji frontowej zwieńczenie budynku masywem ostatniej kondygnacji o gęstszym podziale lizenami pomiędzy smukłymi oknami je wypełniającymi. Wejście główne podcieniem. Jest to jeden z najlepszych w Krakowie przykładów stylu modernizmu międzynarodowego, o lekko „miesowskim” (Mies van der Rohe) zabarwieniu.

Front elevation is particularly striking in that office building. Verticaltiy of the parallelepiped of its form is stressed by slender lesenes between the widows, which are accentuated in every third module and descending to the base. Bands between them are filled by a rhythm of tripartite windows alternately with dark blue panels of shiny ceramic tiles in vertical, rectangular division, which mark the building. In the front elevation the building is crowned by its last floor with more dense division of lesenes between slender windows. The main entrance is recessed and under a cantilevered roof. It is one of the best examples of late International Style in Krakow, of a slightly Miesian (Mies van der Rohe) touch.

 3.19

„Bunkier Sztuki”— Galeria Sztuki Współczesnej (d. Biuro Wystaw Artystycznych) pl. Szczepański 3a

Bunkier Sztuki (Art Bunker — f. BWA Bureau of Art Exhibitions) 3a Szczepański Sq. Projekt Design

1959–1960

Realizacja Realisation

1962–1965

Architekt Architect

Krystyna Tołłoczko-Różyska

Elewacja Elevation

Antoni Hajdecki i Stefan Borzęcki

Przykład architektury funkcjonalnej. Wyrazistością surowego betonu fakturowego bliski brutalizmowi, z organicznie potraktowanym rozplanowaniem wnętrz i ekspresyjnym detalem, oraz zindywidualizowaną formą wejścia głównego do budynku. We wnętrzach widoczny jest modernistyczny minimalizm i funkcjonalizm, wywodzący się od Mies’a van der Rohe. Rzeźbiarską, surową powierzchnię elewacji tworzą wysuwające się i cofające rytmy, z betonowych odlewów, w drewnianych szalunkach. Główne wejście pomyślane zostało jako pomost biegnący wprost z traktu Plant i osłonięte zostało malowniczo wywiniętą żelbetową wstęgą. Drugie wejście, poprzez załamującą się ścianę, flankuje ekspresyjna, abstrakcyjna rzeźba z betonu gładkiego. W budynku, w całości „zatopiony” jest XVII-wieczny spichlerz, który autonomicznie wystaje z bryły Bunkra Sztuki. Pierwotnie, jedno i drugie wejście połączone były na zewnątrz płytami, ułożonymi luźno na trawniku oddzielającym pawilon wystawowy od Plant. Odbywały się tu wystawy i pierwsze w Polsce performance. An example of Functionalist architecture, close to Brutalism due to the expressiveness of its raw concrete; organic layout of the interiors, expressive details and individualised form of the main entrance. The interiors demonstrate both Modernist Minimalism and Functionalism in the vein of Mies van der Rohe. Sculptural, raw surface of the elevation is made of protruding and recessing rhythmic elements of concrete cast in wooden formwork. The main entrance was conceived as a gangway leading straight from the avenue of the Planty Gardens, and it is shielded by a picturesque concrete band. Another entrance, through a broken wall, is flanked by an expressive, abstract sculpture of smooth concrete. Within the building there is an entire 17th century granary which is ‘immersed’ in it while autonomously protruding from the main mass of the Art Bunker. Originally both entrances were joined by pavement slabs loosely laid on a lawn which separated the exhibition pavilion from the Planty. Exhibitions and first Polish performances took place here.

 3.20

„COCH” — Centralny Ośrodek Chłodnictwa ul. Juliusza Lea 116

COCH — Centre of Refrigeration Industry 116 Juliusza Lea St.

Projekt Design

1961–1965

Realizacja Realisation

1962–1965

Architekci Architects

Stanisław Ćwiżewicz, K. Morawiec

Obiekt badawczo-przemysłowy, będący zespołem trzech budynków z wewnętrznym dziedzińcem. Budynek frontowy, będący częścią administracyjno-biurową i projektową jest obiektem czterokondygnacyjnym, z indywidualnie zaprojektowanymi elementami wnętrz. Poza bryłą główną ciekawie rozwiązany jest horyzontalny budynek produkcyjny, z rytmem okien i daszków pulpitowych. Jest tu szczególna harmonia użycia języka modernistycznego oraz wykorzystanie możliwości kształtowania tektoniki i detalu w oszczędny sposób. Wyróżnia się pierzeja od ul. Lea wraz z podcieniem oraz charakterystyczną, rozrzeźbioną mozaiką zewnętrzną., która jest powściągliwa, a zrazem ekspresyjna i przestrzenna, a jej dynamiczny wyraz, poza kierunkowym i skośno-wertykalnym kształtowaniem, wzmocniony jest poprzez wklęsłości i wypukłości oraz chłodną tonację od bieli do ultramaryny. W mozaikach zewnętrznych takie tektoniczne kształtowanie płaszczyzny mozaiki nie występuje nigdzie indziej w Krakowie. Research and industrial structure conceived as a complex of three buildings with a courtyard. Front building as an administration and design office part has four storeys, with individually designed interiors. Apart from the main building there is an interestingly solved, horizontal production plant with the rhythm of windows and shed roofs. There is a specific harmony of use of Modernist language as well as of using shaping i.e. of tectonics and detail in a considerate and economic manner. The Lea Street frontage is set apart here by means of its arcade and characteristic, sculpted external mosaic. It is both understated and spatially expressive as its dynamic articulation, save for the transversal and vertical shaping, is strengthened by concave and convex forms and cool colour scheme with the tones from white to ultramarine. In terms of external mosaics such a tectonics is to be found nowhere else in Krakow.

 3.21

Dom Kultury — Kino „Ugorek” ul. Fiołkowa 15

House of Culture and ‘Ugorek’ Cinema 15 Fiołkowa St.

Projekt Design

1965

Realizacja Realisation

196(?)

Architekt Architect

Anna Sierosławska

Budynek dawnego kina „Ugorek” to obiekt wolnostojący, zaprojektowany pierwotnie jako sala widowiskowa ze sceną i antresolą, tworzy kompozycyjną całość z później zrealizowanym, niewyróżniającym się pawilonem handlowo-usługowym, (Adam Fołtyn, J.Węglarski; 1973). Dynamiczna bryła z charakterystycznymi, mocno zarysowanymi, załamanymi „uskrzydlonymi” dachami i skośnymi ścianami oraz dużymi przeszkleniami. Budynek o nieregularnym rzucie zestawionych trapezów i rampą zejścia. Po likwidacji kina przekształcono wnętrze w trakcie wielokrotnie zmienianego sposobu użytkowania. Obecnie funkcjonuje tu ośrodek rekreacyjno-kulturalny dla dzieci „Skakanka”. Wyraz zewnętrzny i architektura obiektu pozostały bez większych zmian. Jest to jeden z ciekawszych, nielicznie ocalałych przykładów realizacji obiektu tego typu w Krakowie.

The former ‘Ugorek’ cinema is a free-standing building that was originally designed as a cinema hall with a stage and mezzanine and compositionally connected to the later, rather non-descript commercial pavilion (by Adam Fołtyn, J. Węglarski; 1973). Dynamic mass with characteristic, broken, ‘winged’ roofs and large glazing, has a plan of trapezoids with a ramp. It underwent many changes of use, currently there is a children’s cultural and recreational centre. Architecture stayed without greater changes. It is one of the more interesting, preserved examples of realisations of that type in Krakow.

 3.22

Dom Studencki „Piast” ul. Piastowska 47

‘Piast’ University Hall of Residence 47 Piastowska St. Projekt Design

1961–1962

Realizacja Realisation

1962–1964

Architekt Architect

Władysław Bryzek

Wnętrza Interiors

Teresa Lisowska-Gawłowska, Irena Zaleśna, Alina Zięba

Rzeźba Sculpture

Józef Marek, Tadeusz Ostaszewski, według projektu according to the design by Teresy Lisowskiej-Gawłowskiej

Mozaika Mosaic

Roman Husarski, współpraca collaboration: Barbara Sokalska, Bogdan Kotarba

Budynek zrealizowany w ramach inwestycji z okazji 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego, pierwotnie jako hotel dla zagranicznych studentów. Składa się z dwóch brył: głównej o funkcji mieszkalnej z zapleczem socjalno-usługowym oraz baru samoobsługowego — stołówki. Rozrzeźbienie elewacji loggiami wydobywa „światłocień”. Bryłę podkreśla układ poziomych pasów podokiennych przechodzących w balustrady, a całość wieńczy dawna świetlica o łukowo wygiętym dachu. Pierwotnie w stonowanej kolorystyce: biało-szaro-niebieskiej. Budynek pawilonowy wyróżniała do 2016 roku przełamana, częściowo perforowana regularnymi kwadratami i częściowo przeszklona, elewacja z „przebijającą” ją abstrakcyjną rzeźbą — stanowiącą kompozycję zarówno ogrodową jak i wewnętrzną, zawieszoną nad fragmentem trawnika przechodzącym z tarasu do wnętrza. Rzeźba decyzją administracji budynku została usunięta, a mozaiki częściowo zniszczone. Nagroda II stopnia Komitetu Budownictwa Urbanistyki i Architektury, w 1964 roku.

The building was completed as one of the realisations on the occasion of the 600 th anniversary of the Jagiellonian University. Originally it was meant to be a hotel for foreign students. It consists of two masses: the main building which is residential, with service functions, whereby the other one is a canteen. Sculptural use of loggias provides chiaroscuro for the elevations. The shape is stressed by horizontal bands under the windows which continue as balustrades and the whole is crowned by a former common room with an arched roof. Originally the building had a subdued colour scheme in shades of white, grey and blue. The pavilion of the canteen is marked by a partly glazed and partly perforated (by regular squares) elevation which is ‘pierced’ by an abstract sculpture. The sculpture is both a garden installation and an internal one — suspended above a lawn which passes from the exterior to the interior. The building was awarded with the 2nd degree Prize of the Committee of Urbanism, Building and Architecture in 1964.

 3.23

Hotel „Wyspiański” (dawny „Dom Turysty” — Hotel PTTK) ul. Westerplatte 15

’Wyspiański’ Hotel (formerly „Dom Turysty” — PTTK Hotel) 15 Westerplatte St. Projekt Design

1956–1959

Realizacja Realisation

1959–1963

Architekci Architects

Zbigniew Mikołajewski, Stanisław Spyt

Wnętrza Interiors

Zdzisław Szpyrkowski

Charakterystycznym wyróżnikiem formalnym jest lekko wygięta elewacja od ul. Westerplatte, załamująca się zgodnie z łukiem tej ulicy. Uzyskano w ten sposób miękkie połączenie nowej, cofniętej budowli, z sąsiednią zabudową. Elewacja ta ma wyraźnie odcięty parter, a wyższe kondygnacje tworzą zwarty i wyrazisty „ruszt”, uformowany z loggi, z pełnymi balustradami. Pierwotnie budynek był w tonacji biało-jasnoszarej. Fragment ściany przy wejściu głównym wykonany został z bloczków granitowych, prostokątnych i „łupanych”, zestawionych w układzie poziomym, z pogłębionymi fugami. Poszczególne budynki znajdują się na różnej wysokości. Pierwotnie w hallu głównym były ekspresyjne, wachlarzowe schody. Indywidualnie projektowano wnętrza, w tym ścianę z ceramiką, barwny fryz i plastyczną mapą województwa. Wnętrza uległy przekształceniu, ale bryła zewnętrzna i jej podziały zostały zachowane. Nagrodzony Nagrodą resortową III stopnia Komitetu Budownictwa Urbanistyki i Architektury w 1963 roku. Characteristic, slightly curved elevation of the building follows the arch of the Westerplatte St. In this way a fluid connection of the once new, recessed edifice with the neighbouring fabric was achieved. The elevation has a distinctly marked ground floor and the higher floors are a cohesive and expressive ‘grid’ which is formed of loggias with full balustrades. Originally the building had a white and light grey colour scheme. A fragment of the wall at the main entrance was executed of small granite blocks, rectangular and rusticated — in a horizontal layout with deepened grouts. The rear part of the building is situated at a different level. Originally in the main hall there were expressive, winding stairs. Interiors were individually designed, including a wall with ceramic patterns, a colourful frieze and a sculptural map of the then [Krakow] voivodeship. Most interiors were transformed but the external form and its divisions were preserved. It was awarded with the 3rd degree Prize of the Committee of Urbanism, Building and Architecture in 1963.

 3.24

Instytut Fizyki Jądrowej PAN oraz Skraplarka Helu i Laboratorium Niskich Temperatur ul. Walerego Eliasza-Radzikowskiego 152

Institute of Nuclear Physics and Helium Liquefier cum Laboratory of Low Temperatures 152 Walerego Eliasza-Radzikowskiego St. Projekt Design

1959–1960

Realizacja Realisation

1961–1964 (I etap I stage), 1971–1973 (II etap II stage), 1973–1977 (III etap III stage)??

Architekci Architects

Janusz Ingarden, Zbigniew Olszakowski

Wnętrza Interiors

Irena Zaleśna

Budynek samego Instytutu Fizyki Jądrowej cechowało nowatorskie ujęcie artystyczne, mimo początkowego ducha przedwojennego modernizmu warszawskiego. Natomiast budynek Skraplarki Helu i Laboratorium Niskich Temperatur uzyskał Nagrodę II stopnia Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych w 1967 roku. Wyróżnia go nowoczesna i prosta w modernistycznym wyrazie bryła i elewacja tego obiektu. Jej horyzontalny układ podkreślony jest uwydatnieniem nadproży poprzez ich wysunięcie przed lico oraz układ masywnych żaluzji poziomych w przestrzeniach pomiędzy „lizenami” — smukłymi elementami pionowymi rytmicznie wyprowadzonymi z elewacji. Niższa, parterowa część tego budynku, zestawiona pod kątem prostym, jest przeszklona od strony dziedzińca wewnętrznego. W hallu głównym wykonana została mozaika ze swobodnie rozmieszczonych, drobnych kamieni rzecznych. Indywidualnie projektowane były wnętrza. The complex was marked by an innovative artistic approach in spite of a certain spirit of the pre-war Varsovian Modernism in the building of the Institute of Nuclear Physics itself. Nevertheless the building of the Helium Liquefier and Laboratory of Low Temperatures received the 2nd degree Prize of the Minister of Construction and Building Materials Industry in 1967. It is marked by a contemporary, simple, Modern form and elevation. Its horizontal layout is stressed by marked lintels which are protruded from the face of the wall and by a system of massive, horizontal blinds situated in numerous spaces between the ‘lesenes’ or slender, vertical elements which are rhythmically protruding from the elevation. The lower part of the building (1 floor high), situated at a right angle, is glazed on the side of the courtyard. In the main hall there was a mosaic of freely positioned, small river stones. Interiors were designed individually.

 3.25

Instytut Fizyki i Matematyki Uniwersytetu Jagiellońskiego (obecnie Wydział FiM UJ) ul. Władysława Reymonta 4

Institute of Physics and Mathematics of the Jagiellonian University 4 Władysława Reymonta St. Projekt Design

1959–1963

Realizacja Realisation

1960–1964 (I etap I stage), 1964–1970 (II etap II stage)

Architekt Architect

Stanisław Juszczyk

Współpraca Collaboration Ludomira Leszczyńska Wnętrza Interiors

Zdzisław Szpyrkowski, Kazimierz Syrek

Oddany został do użytku w 1964 roku i był jednym z obiektów powstałych z okazji jubileuszu 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zlokalizowany na tzw. Parceli Senackiej, tworzy zamknięcie całego bloku zabudowy pomiędzy al. Adama Mickiewicza, ul. Krupniczą, al. 3 Maja, a parkiem im. dr Henryka Jordana, a rozbudowany, niski parter, „wdziera się” w klin zieleni, otwarty do tego parku. Budynek składa się z 7-kondygnacyjnej części wysokiej przeznaczonej dla celów dydaktycznych, zwieńczonej charakterystycznie uformowaną uskokową ostatnią kondygnacją oraz z 2-kondygnacyjnej części niskiej, w której ulokowano audytoria. Część niska tworzy atrium, które stanowi dziedziniec przed wejściem głównym. Prowadzi do niego rodzaj żelbetonowej, rzeźbiarsko kształtowanej pergoli, a całość tej części przypomina włoski powojenny modernizm. Ciekawie formowana jest także elewacja główna, sprawiająca wrażenie „falującej”, dzięki niekonwencjonalnemu układowi okien. The building was realised in 1964 as one of the structures that were built to commemorate the jubilee — the 600 th anniversary of the Jagiellonian University. Located at the so called Senate Plot, it completes the urban block marked by Adama Mickiewicza Avenue, Krupnicza St., 3 Maja Avenue, and the Dr. Henryk Jordan Park. Its extended, low ground floor reaches toward the verdure adjacent to the park. The building comprises the higher part of 7 floors with class rooms which is crowned by a characteristic, recessed last floor and the lower part of 2 floors containing auditoria. The lower part forms an atrium and courtyard in front of the entrance. A kind of a concrete, sculpturally formed pergola leads to the entrance itself whereby the whole reminds of the Italian post-war Modernist architecture. The main elevation is also interestingly formed due to its unconventional layout of windows which evokes the impression of an undulating facade.

 3.26

Instytut Zootechniki Uniwersytetu Jagiellońskiego (obecnie Instytut Psychologii UJ) ul. Janusza Ingardena 6

Institute of Zootechnics of the Jagiellonian University (currently Institute of Psychology of the JU) 6 Janusza Ingardena St. Projekt Design

1959–1960

Realizacja Realisation

1960–1964 (budynki buildings), 1965–1966 (ogród doświadczalny experimental garden)

Architekt Architect

Zbigniew Olszakowski

Współpraca Collaboration Andrzej Bahr, Józef Baścik, Edward Mitko Wnętrza Interiors

Irena Zaleśna

Zakład naukowo-doświadczalny obejmujący również: muzea zoologii i geologii, biblioteki, czytelnie. Indywidualnie projektowane wnętrza i metaloplastyka w hallu głównym. Budynek przylega do Parku im. dr. Henryka Jordana. Jest to kompleks składający się z trzech powiązanych ze sobą obiektów oraz ogrodu doświadczalnego z parterowymi pawilonami na planie sześciokątów. Budynki są zróżnicowane wysokością, sposobem zestawienia, wyrazem plastycznym i detalem oraz proporcjami. Najciekawszym architektonicznie jest w pełni modernistyczny pawilon muzealno -czytelniany, łączący dwa pozostałe budynki. Horyzontalny, o zwartej bryle, z podcieniem na słupach i ciekawych podziałach okien. Poziomą artykulację podkreśla pas okien zwieńczony ażurowymi, poziomymi „łamaczami słońca”. Na ostatniej kondygnacji budynku wysokiego zlokalizowano lekki pawilon, z przełamanym zadaszeniem. Składa się on wizualnie z trzech części: przeszklonej, pełnej i ażurowej.

Scientific–cum-experimental institution that also encompasses museums of zoology and geology, libraries and reading rooms. Individually designed interiors and metal sculptural elements in the main hall. The building is adjacent to the H. Jordan Park. It is a complex of three linked buildings and an experimental garden with pavilions of hexagonal forms which are one story high. Main buildings are differentiated in height, composition, visual expression, detail and proportions. Architecturally the most interesting is the wholly Modernist museum-cum-reading room building which connects the other two edifices. It is horizontal, of a cohesive mass, with an arcade supported on pilotis and interesting window divisions. Horizontal articulation is stressed by a band of windows crowned by perforated bris-soleils. At the last floor of the high building there is a light pavilion with a broken roof. It consists visually of three parts — a glazed, full and a perforated one.

 3.27

Krakowski Szkolny Ośrodek Sportowy im. Szarych Szeregów (d. Centrum Gimnastyki Wyrównawczej) al. Powstania Warszawskiego 6

Szarych Szeregów Cracow School Sports Center (f. Center of Equivalent Gymnastics) 6 Powstania Warszawskiego Avenue Projekt Design

1959–1960

Realizacja Realisation

1960–1965

Architekci Architects

Olgierd Krajewski, Maria Panek-Czerwińska

Wnętrza Interiors

Elżbieta Łysak, Olgierd Krajewski

Ośrodek powstał w związku z wynikami masowych badań dzieci, które wykazały pod koniec lat 50. XX wieku wady postawy. Obiekt jest swobodną kompozycją układu brył o zróżnicowanej formie i wyrazie, w otoczeniu zieleni. Wejście frontowe w podcieniu, prowadzi do hallu głównego. Styka się on z wewnętrznym patio. Przewiązka, dostępna również z dziedzińca, łączy część sportowo-basenową z uskokowo kształtowanym budynkiem o trzech indywidualnych wyjściach-zejściach z pełnymi, rytmicznie powtarzanymi, wstęgowymi balustradami. Budynek pływalni przekryty łamanym, „falującym” dachem, którego kształt widoczny jest również wewnątrz. Duże przeszklenia miały stwarzać możliwość bezpośredniego kontaktu z zewnętrzem i zielenią. Niskie bryły akcentowane pionowymi filarkami międzyokiennymi, okien o różnych kształtach i podziałach w poszczególnych obiektach zespołu. Czytelne zestawienie całości i wyrazistość prostych, ale zróżnicowanych architektonicznie form, wyróżniają ten rozczłonkowany budynek w przestrzeni. The center was created as the result of massive studies of children’s health, which showed defects of posture at the end of the 1950s. The object is a free composition of blocks of various shapes and expressions, surrounded by greenery. The front entrance in the arcade leads to the main hall. It meets the interior patio. A passage, also available from the courtyard, connects the sports and swimming part with a step-shaped building with three individual exits-descents with solid, rhythmically repeated, ribbon balustrades. The swimming pool building is covered with a broken, “wavy” roof, whose shape is also visible inside. Large glazing was to create the possibility of direct contact with the outside and greenery. Low forms accented with vertical window profiles, windows of various shapes and divisions in individual objects of the team. The clear combination of the whole and the distinctness of simple but architecturally alternated forms make this dismembered building characteristic in surrounding space.

 3.28

Liceum Ogólnokształcące nr X im. Komisji Edukacji Narodowej ul. Zygmunta Wróblewskiego 9

Komisja Edukacji Narodowej General Liceum nr X 9 Zygmunta Wróblewskiego St.

Projekt Design

1959–1960

Realizacja Realisation

1960–1963

Architekci Architects

Zbigniew Gądek, Henryk Sawicki

Wnętrza (współautor) Interiors co-author

Barbara Smólska, Małgorzata Grabacka

Szkoła ta należy do wyróżniających się obiektów szkolnych w Krakowie z uwagi na nowoczesny język form, rozwiązań funkcjonalnych oraz nowatorską kompozycję układu przestrzennego i zagospodarowania działki. Budynek szkolny uformowany jest w kształcie niedomkniętego czworoboku, tworząc dziedziniec wewnętrzny. Zastosowano w nim innowacyjne rozwiązania konstrukcyjno-funkcjonalne. Charakterystyczne są tzw. gospodarstwa „trzyklasowe”, składające się z: klasy, szatni i pomieszczenia sanitarnego, co daje wygodę z ich korzystania w bliskości klasy. W sposób elastyczny zaprojektowano wykorzystanie przestrzeni świetlicy, czytelni i powierzchni rekreacyjnych: dzięki zastosowanemu systemowi ścian przesuwnych, można kształtować doraźne przeznaczenie i oddzielać lub łączyć funkcje. Indywidualnie zaprojektowano wiele elementów wnętrz, w tym lakierowane płyty pilśniowe o falistej strukturze, użyte m.in. w sufitach podwieszanych i w ścianach przesuwnych. Był to nowoczesny i nowatorski przejaw powojennego funkcjonalizmu, odpowiadający nowym czasom. This Building belongs to the outstanding school facilities in Krakow due to the modern language of forms, functional solutions and an innovative composition of the spatial layout and plot development. The school building is formed in the shape of a closed quadrilateral, creating an internal courtyard. It uses innovative construction and functional solutions. The so-called “three-class” farms, consisting of: class-room, cloakroom and sanitary room, which gives the convenience of using them closely. The use of the common room, reading room and recreation areas has been designed in a flexible way: thanks to the sliding walls system used, one could shape an ad hoc destination and separate or combine functions. Many interior elements have been individually designed, including varnished fiberboard with a wavy structure, used among others in suspended ceilings and sliding walls. These was a modern and innovative manifestation of post-war functionalism, corresponding to new times.

 3.29

Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Orla 171

Astronomical Observatory of the Jagiellonian University 171 Orla St. Projekt Design

1953–1956

Realizacja Realisation

1956–1964

Architekt Architect

Bogdan Laszczka

Współpraca Collaboration

Henryk Dąbrowski (pawilon radioteleskopu radiotelescope pavilion), Aleksander Grygorowicz (zagospodarowanie terenu i budynek administracyjno-gospodarczy spatial development and administration-cum-service building)

W grupie obiektów realizowanych z okazji jubileuszu Uniwersytetu Jagiellońskiego zrealizowano pod Krakowem obserwatorium astronomiczne, adaptując do tego celu dawny fort austriacki na wzgórzu „Skała” koło Bielan. Architektura swoją surowością nawiązuje do architektury fortecznej, a także do starożytnych budowli poświęconych astronomii. Kompozycja przestrzenna składa się z pięciu kopuł astronomicznych wraz z budynkiem dydaktyczno-administracyjnym. Szczyt fortu zwieńczony jest jedną z kopuł, do dwóch kolejnych prowadzą klatki schodowe i most nad fosą. Przed fortem, na przedpolu stanęła jedna kopuła i rotunda z kopułą, dla pomieszczenia dużego instrumentu oraz szeregu pomieszczeń pomocniczych i pracowni. Sam teren został dostosowany przestrzennie, komunikacyjnie, oraz pod względem zieleni do całego zamierzenia.

Within the group of buildings realised to commemorate the jubilee of the Jagiellonian University there was also an astronomical observatory. It was built in the former Austrian fort ‘Skała’ near Bielany, which was adapted to that end. The architecture in its austerity ties in with the fortress as well as with the ancient buildings which were devoted to astronomy. Spatial composition consists of five astronomical domes along with the education-cum-administration building. The top of the former fort is crowned by one of the five domes whereby staircases and a bridge over the moat are leading to another two. In front of the fort there is one more dome and a rotund with yet another one, housing a large instrument and a row of auxiliary rooms and studios. The terrain itself was developed spatially and in terms of circulation, transport and verdure to meet the demands of the entire complex.

 3.30

Palmiarnia „Jubileuszowa” Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Mikołaja Kopernika 27

‘Jubilee’ Palm House of the Jagiellonian University Palm Garden 27 Mikołaja Kopernika St. Projekt Design

1958–1962

Realizacja Realisation

1959–1966

Architekt Architect

Stanisław Juszczyk

Współpraca Collaboration

Ludomira Leszczyńska

Idea budowy wysokiej palmiarni wraz z kompleksem oranżerii, związana jest z jubileuszem 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego obchodzonego w 1964 r. W całości przeszklone obiekty zaprojektowano na nowych terenach przyłączonych do Ogrodu Botanicznego od strony ul. Żółkiewskiego i al. Powstańców Warszawy. Kompozycję przestrzenną stanowi zespół Palmiarni i Cieplarni połączonych przełączką. Budynek Palmiarni na rzucie sześcioboku, ze skośnymi ścianami, zwęża się ku górze na kształt kryształu. Do wnętrza prowadzą dwa wejścia boczne, z których jedno wystaje z „kryształu” i jest przekryte lekkim zadaszeniem, a drugie jest w nim pogrążone. Wewnątrz schody prowadzące na platformę widokową. Palmiarnia łączy się z podłużną bryłą Cieplarni o niesymetrycznym planie przekroju. Przeznaczona jest ona na rośliny wodne w basenie i pustynne w odrębnej części. Całość konstrukcji duralumniniowa, wykonana w Gdańsku i przywieziona do Krakowa. W 2001 w szklarni „Jubileuszowej” została zmieniona aranżacja kolekcji, połączona z urządzeniem ścieżki dydaktycznej. The idea of construction of a high palm house along with the complex of hothouses tied in with the occasion of the 600th anniversary of the Jagiellonian University. Wholly glazed aluminium structures were located at the then new areas integrated into the Botanic Garden from the side of Żółkiewskiego and Powstańców Warszawy Avenue. Spatial composition consists of the Palm House and the Hothouse connected by a walkway. Palm House building has a hexagonal plan with oblique walls, narrowing towards the top like a crystal. There are two side entrances leading to the interior, one protrudes from the ‘crystal’ and is covered by a light roof while the other one is recessed. There are stairs inside, leading to the platform. Palm house is connected to the longitudinal mass of the Hothouse of an asymmetrical plan and section. It is meant for water plants in a pool and desert ones in a separate part. The whole structure was made of duralumin, executed in Gdańsk and brought to Krakow. In 2001 in the ‘Jubilee’ Palm House new vegetation was planted and a didactic path was installed.

 3.31

Sąd Okręgowy ul. Przy Rondzie 7

District Court 7 Przy Rondzie St.

Projekt Design

1961–1962

Realizacja Realisation

1965–1970 (1971?), 1970 — mozaiki mosaics

Architekci Architects

Leszek Kołacz, Tadeusz Krupiński, Czesław Nowowiejski, Stanisław Tomczak

Mozaiki Mosaics

Ewa Żygulska (współpraca cooperation: Janina Karbowska-Kluziewicz, Franciszek Kluziewicz)

Zespół budynków sądowych składa się z grzebieniowo zestawionych pawilonów, połączonych główną horyzontalną bryłą. Pawilony o trzech kondygnacjach „przebijają” część wysoką, siedmio-kondygnacyjną. Elewacje o podziale horyzontalnym, z pasmowym układem okien. Charakterystyczne, lekko wysunięte wykusze z przeszkleniami i malowniczymi mozaikami, w tym najbardziej znana umieszczona na dominującym i akcentującym ryzalicie, podpartym na trzech smukłych słupach i o dynamicznie wygiętym dachu, zostały przysłonięte termoizolacją (!) Pierwotnie było 15 mozaik widocznych z zewnątrz i od wewnątrz. Część z nich ocalała. Obiekt projektowany był jako zespół mieszczący rozproszone dotąd wydziały sądowe. Do pierwotnego założenia dobudowano nowy budynek, odmienny stylowo, o monumentalnym wyrazie, autorstwa Wojciecha Obtułowicza (1999–2001).

The dominant complex of court buildings consists of comb-shaped pavilions connected by a main horizontal block. Pavilions with three floors “pierce” the high, seven-storey main block. Elevations with a strong horizontal division of window bands. Characteristic, slightly projected bay windows with glazing and picturesque mosaics, including one, the most well-known, placed on the dominant cube of court hall, supported by three slender pillars and toped with dynamically bent roof, but recently covered by thermal insulation (!). Originally there were 15 mosaics visible both from the outside and from the inside. Some of them survived. The facility was designed to unify previously dispersed court departments. The original complex was extended with distinctive new building, a stylish one with a monumental expression designed by Wojciech Obtułowicz (1999–2001).

 3.32

Szkoła Podstawowa nr 87 im. Henryka Jordana os. Teatralne 35

Henryk Jordan Primary School nr 87 35 Teatralne Estate

Projekt Design

1958 (?)

Realizacja Realisation

1960–1961

Architekt Architect

Józef Gołąb

Szkoła powstała w trybie pilnym i „ekspresowym”, jako pierwsza w Nowej Hucie „tysiąclatka” czyli szkoła w ramach akcji „Tysiąc szkół na tysiąclecie Państwa Polskiego”. Zlokalizowano ją na tyłach budynku Teatru Ludowego w miejscu, w którym pierwotnie planowano budowę kościoła i ustawiono drewniany krzyż. Jego usunięcie było przyczyną gwałtownych protestów społecznych. Szkoła ukształtowana została w systemie połączonych uskokowo (naprzemiennie) pawilonów, co daje ciekawe efekty światłocieniowe. Posiada nowatorskie rozwiązania funkcjonalne i architektoniczno-przestrzenne oraz dopracowany detal. Charakterystyczne są punktowe, „perforowane” doświetlenia widoczne w elewacji frontowej, akcentujące na całej wysokości wejście główne. Jest jednym z wybitniejszych przykładów funkcjonalizmu powojennego modernizmu przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku w Nowej Hucie i w Krakowie. Obecnie Zespół Szkół Ogólnokształcących Sportowych nr 2.

The school was built quickly, in the urgent or express mode indeed, as the first ‘millennial’ school in Nowa Huta, i.e. one built as part of the action ‘Thousand Schools for the Millennium of the Polish State’. It was built at the back of the Teatr Ludowy, en lieu of the cross that was placed there because of the original plans to build a church. The removal of the cross was a reason for the outburst of violent social protests. The school was shaped as a system of alternately connected pavilions which results in interesting effects of chiaroscuro. It has innovative functional and architectural-cum-spatial solutions as well as an elaborate detail. Characteristic are perforated illumination spots visible in the front elevation which accentuate the main entrance at its full height. It is one of the more prominent examples of Functionalism of the post-war Modernism at the close of the 1950s in Nowa Huta and Krakow. Currently the Complex of State Sport Schools nr 2.

 3.33

Szkoła Podstawowa nr 93 im. Lucjana Rydla ul. Feliksa Szlachtowskiego 31

Lucjan Rydel nr 93 Primary School 31 Feliksa Szlachtowskiego St.

Projekt Design

1958–1959

Realizacja Realisation

1959–1960

Architekt Architect

Józef Gołąb

Szkoła została pomyślana jako układ silnie akcentowanych bloków-pawilonów wśród zespołu starodrzewia. Dla zachowania otwartego widoku z ul. L. Rydla na Kopiec Kościuszki, budynek został cofnięty w głąb działki. Przestrzeń wewnętrzna ogólnodostępna przechodzi swobodnie, spinając całość założenia. Pawilon środkowy przeznaczony jest na różne rodzaje aktywności i rekreacji. W części północnej znajdują się zespoły klasowe, do których wejścia są silnie akcentowane. Elewacja tej części jest najbardziej charakterystyczna dla tego obiektu. Wyróżnia się wyjątkową, ekspresyjną, rzeźbiarską fasadą, której horyzontalność podkreślają poziome pasy okien pomiędzy wydatnymi pasami trapezowych „gzymsów”. Każda kondygnacja tej elewacji została podzielona na trzy pasy okien, co dało efekt „zatracenia” skali i funkcjonalnego podziału na kondygnacje, przy jednoczesnym uzyskaniu jednolitej, plastycznej fasady tworzącej swoisty obraz, z podziałami i kolorowymi kwadratami międzyokiennymi. Jest to jedna z piękniejszych architektonicznie elewacji, jakie powstały w Krakowie, w tym okresie. The school was conceived as a set of strongly accentuated blocks — pavilions among the old trees. In order to preserve the open view from Rydla Street on the Kościuszko Mound the building was recessed from the front of the plot. The internal space which is publicly accessible, floats freely and connects the entire layout. The middle pavilion is meant for various kinds of activity and recreation. In the northern part there are classroom units with strongly accentuated entrances. The elevation of this part is the most characteristic feature of the building. It is discerned by a unique, expressive sculptural facade whose horizontality is marked by bands of windows between the articulated trapezoidal cornices. Each floor of that elevation was divided into three bands of windows which had the effect of ‘eliminating’ both scale and functional division into floors and at the same time allowed for creating the homogenous, sculpted facade which is a picture of its own kind. It has divisions and colourful squares between the windows. Given its architectural expression, it is one of the more beautiful elevations that were ever made in Krakow.

 3.34

Telewizja Polska — Kraków Wzgórze „Krzemionki” ul. Krzemionki 30

Krakow TV ‘Krzemionki’ Hill 30 Krzemionki St.

Projekt Design

1961–1965

Realizacja Realisation

1963–1968

Architekci Architects

Stanisław Bieńkuński, Henryk Kurdzin

Krakowski Oddział Telewizji Polskiej powstał w 1961 roku, a w 1966 rozpoczęto emisję programu informacyjnego „Kronika”, w 1968 powstała stacja telewizyjna na wzgórzu Krzemionki. Zespół tworzy budynek główny o zwartej formie i betonowej surowości z łamaczami słońca, co nadaje budynkowi ekspresji i wyrazistości. Za pomocą przeszklonego łącznika dostępna jest dominująca nad całością wieża telewizyjna, o dynamicznym wyrazie i charakterystycznym, strzelistym kształcie, z doświetloną klatką schodową i zestawem anten tworzących rodzaj „kiści”. Z wieżą powiązany jest budynek komercyjny, mieszczący część gastronomiczną, w której znajdowała się kiedyś znana w Krakowie restauracja „Twardowska”, do którego przylega taras łączący się z zielenią parkową otaczająca zespół. W suficie przejścia do tego obiektu wyróżniają się koliste zagłębienia z oświetleniem. Krakow Division of the Polish TV opened in the year 1961, whereby the flagship information programme ‘Krakow Chronicle’ was broadcast since 1966; TV station at the Krzemionki Hill was built in 1968. The complex consists of the main building of cohesive form full of concrete austerity and replete with bris-soleils. All that makes the building very expressive. A glazed passage leads to the dominating TV tower of dynamic expression and characteristic, lofty shape with a well-lit staircase and a set of antennas reminiscent of a bunch of grapes. A commercial building is linked to the tower. It housed a once renowned ‘Mrs. Twardowska’ restaurant, having an adjacent terrace encircled by the verdure of the park surrounding the entire complex. In the ceiling of the passage to that building there are discernible circular recesses with illumination.

 3.35

Uniwersytecki Szpital Dziecięcy (d. Instytut Pediatrii) ul. Wielicka 265 University Children’s Hospital (f. Institute of Paediatrics) 265 Wielicka St. Projekt Design Realizacja Realisation Gł. Projektant Design Principal Architekci Architects Współpraca Cooperation Rozbudowa I Expansion “I” Projekt Desigh Realizacja Realisation Rozbudowa II Expansion “II” Projekt Design Realizacja Realisation

1959–1962 — projekt pierwotny original design 1961–1965 Władysław O. Biernacki-Poraý Władysław Wichman, Andrzej Chlipalski, Jerzy Plesner (urbanistyka urban planning) Janusz Szpineter, Kazimierz Kowalski, (?) Droździewicz, Paweł Stadnicki Andrzej Chlipalski 1977–1978 1979–1988 Jerzy Urbanik, Krystyna Łyczakowska, Marta Cierniak, Krzysztof Dobrowolski, Adam Mróz, Artur Tatka, Andrzej Zając 1985–1986 1987–1995

Polsko-Amerykański Szpital Dziecięcy, taka była pierwotna nazwa tego szpitala, powstał z inicjatywy amerykańskiego architekta polskiego pochodzenia, i który wykonał jego projekt architektoniczny. Jest to przykład amerykańskiego funkcjonalizmu, zaprojektowany w czasach tzw. małej stabilizacji w Polsce tego okresu. Wyróżnia go spokojna modernistyczna estetyka. Charakterystyczny jest tambur budynku wejścia, z przeszkleniami i wypełnieniami z niebieskiego szkła elewacyjnego oraz jego łącznik-loggia z bryłą główną i portykiem ją zwieńczającym. Kompleks ten został uzupełniony o budynki Poradni Specjalistycznych w estetyce końca lat siedemdziesiątych, z nawiązaniami do projektu pierwotnego. Kolejna rozbudowa to Centrum Ambulatoryjnego Leczenia Dzieci, zaprojektowane w duchu postmodernizmu, z jego typowymi elementy wypowiedzi i detalu. Całość tworzy zespół Klinik, który jest jednocześnie ośrodkiem naukowym, badawczym i dydaktycznym, położonym w sąsiedztwie kompleksu akademickiego UJ. The Polish-American Children’s Hospital, this was the original name of this hospital, was created on the initiative of an American architect of Polish descent and who made his architectural design. This is an example of American functionalism, designed in times of the so-called small stabilization in Poland. Design is distinguished by calm modernist aesthetics. The entrance building’s is characteristic for the tambour, with glazing and fills from blue facade glass and its link-loggia with the main body and the portico capping it. The complex was later completed with Specialist Clinic buildings in the aesthetics of the late seventies, with references to the original design. Another extension is the Ambulatory Children’s Treatment Centre, designed in the spirit of postmodernism, with its typical elements of expression and detail. The whole creates the Klinik komplex, which is also a scientific, research and teaching centre located in the vicinity of the UJ’s academic campus.

 3.36

Zespół Hotelu „Cracovia” i Kinoteatr „Kijów” al. Ferdynanda Focha 1/al. Zygmunta Krasińskiego 34

‘Cracovia’ Hotel and ‘Kijów’ Cinema-cum-Theatre Complex 1 Ferdynanda Focha Av./34 Krasińskiego Av. Projekt Design

1959–1965 (hotel), –1966 (kino)

Realizacja Realisation

1959–1965 (hotel), –1966 (kino)

Architekt Architect

Witold Cęckiewicz

Ściany kurtynowe Curtain walls

Mieczysław Wrześniak, Adam Turczyński

Wnętrza Interiors

Witold Cęckiewicz, Krystyna Strachocka-Zgud, Jerzy Chronowski, Jarosław Kosiniak

Rzeźba Sculpture

Bronisław Chromy

Jeden z najlepszych przykładów powojennego modernizmu w Polsce i w swoim czasie najbardziej reprezentacyjny hotel wraz z pierwszym kinem panoramicznym. Bryła hotelu horyzontalna, z wydatnym płaskim zadaszeniem-gzymsem, nad wystającym przed korpus przeszklonym parterem. We wnętrzu indywidualne mozaiki, metaloplastyki i miękko prowadzona klatka schodowa. Ściany osłonowe obłożone ryflowaną blachą aluminiową, szkłem i czarnym marblitem, ułożonymi w rozrzeźbiony, „szachownicowy” wzór. Budynek kina charakteryzuje się ugiętym dachem wiszącym, przeszkloną fasadą frontową, „żebrami” ściany bocznej i mozaikową elewacją z mocno akcentowanymi wyjściami. We wnętrzu znajduje się wielkoformatowa, abstrakcyjna mozaika szkliwiona. Na wewnętrznym, zielonym dziedzińcu ustawiono rzeźby. Kawiarenka zewnętrzna oddzielona była pionowymi taflami szkła, ustawionymi na aluminiowych „szpilkach”. Całość łączyły schody i tarasy. Widoczny jest duch architektury włoskiej (hotel) i japońskiej (kino). W 2016 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zakupiło budynek hotelu dla potrzeb Muzeum Narodowego w Krakowie. Znajdą tu miejsce ekspozycje związane z architektura i sztuką współczesną. One of the best examples of post-war Modernism in Poland and its time the most representational hotel along with the first panoramic cinema. Horizontal mass of the hotel with a prominent, flat cornice-like roof above the glazed ground floor. Individually designed mosaics, metal elements and softly curving staircase. Curtain walls covered with corrugated aluminium sheets, glass and black marbelite glass in a sculptural, chess-board pattern. The cinema building is characterised by a concave hanging roof, glazed front facade, ‘ribs’ of the side wall and a mosaic rear elevation with strongly accentuated exits. A large scale, abstract glazed mosaic in the interior. In the internal courtyard there were sculptures. An external cafe was separated from a walkway by vertical boards of glass positioned on aluminium ‘pins’. The whole was connected by stairs and terraces. The spirit of Italian architecture (hotel) and Japanese one (cinema) is discernible here.

 3.37

Zespół Państwowych Szkół Muzycznych im. Mieczysława Karłowicza os. Centrum E2

M. Karłowicz Complex of State Music Schools Centrum E2 Housing Estate Projekt Design

1959–1961

Realizacja Realisation

1960–1971, (1975 — mozaika mosaic)

Architekt Architect

Marek Jabłoński

Mozaika Mosaic

Marek Jabłoński, Jerzy Jabłoński

Zespół ten jest przykładem powojennego modernizmu funkcjonalnego, z indywidualnymi rozwiązaniami przestrzennymi i wystrojem wnętrz. Znajdują się tu dwie sale koncertowe, zachowane w oryginalnym stanie: duża z doświetleniem górnym poprzez gęsto zestawione świetliki o pulpitowym kształcie oraz mała — kameralna, a także studio nagrań. Na wewnętrznym, zielonym i przeszklonym dziedzińcu-patio, ustawiona jest nowoczesna rzeźba przedstawiająca postać w ruchu. Ściany zewnętrzne bryły głównej mają silną artykulację pionową, podkreśloną „lizenami” międzyokiennymi. Przejście do wejścia głównego prowadzi pod nadwieszoną częścią budynku, wspartą na sześciu okrągłych słupach. Przy wejściu do hallu części koncertowej zachował się pierwotny projekt i wystrój szatni oraz kasy biletowej. Charakterystyczna dla obiektu jest wielkoformatowa, ceramiczna mozaika zewnętrzna, w jesiennej tonacji barwnej, zlokalizowana na zachodniej ścianie dużej sali koncertowej, której towarzyszą wydatne schody i rampa wyjść bocznych.

The complex is an example of post-war, functional Modernism, with individual spatial solutions and likewise interiors. There are two concert halls, both in their original state. The large hall has a top lighting through the densely set skylights, and the small, chamber one with recording studio. In the internal, green and glazed patio there is a modern sculpture depicting a figure in motion. External walls of the main mass have strong vertical articulation, stressed by lesenes between the windows. The main entrance is preceded by a passage under the cantilevered part of the building, supported on six round columns. At the entrance to the foyer of the concert hall there is an original design of the cloakroom and ticket counter. Large scale, ceramic external mosaic is characteristic of the building. Situated at the western wall of the main concert hall, it is kept in autumnal chromatic tones and accompanied by a prominent staircase and a ramp of the side exits.

 3.38

Zespół Państwowych Szkół Plastycznych (d. Liceum Plastyczne) ul. Mlaskotów 6

Complex of State Visual Arts Schools (f. Lyceum of Visual Arts) 6 Mlaskotów St. Projekt Design

1960–1961

Realizacja Realisation

1961–1964, –1966 (sala gimnastyczna gym), –1972 (zakończenie realizacji end of realisation)

Architekt Architect

Józef Gołąb

Wnętrza Interiors

Teresa Lisowska-Gawłowska

Przy wejściu do budynku ustawiona jest rzeźba X. Dunikowskiego-„Gizela”. Obiekt inspirowany jest działalnością W. Gropiusa i Bauhausem, ale posiada indywidualny wyraz przestrzenny i architektoniczny, także w zastosowanym detalu. W projekcie widoczny jest wpływ idei Herberta Read’a „wychowania przez sztukę”. Cecha charakterystyczna to luźna i przestrzenna forma kształtowania obiektów, jak i zabudowy. Widoczna jest ona w przestrzeniach integracyjnych dostępnych dla aktywności pozaedukacyjnych i w zlokalizowaniu zespołów funkcjonalnych, w pawilonach wzajemnie względem siebie przesuniętych. Sale malarstwa i rzeźby to pawilony zatopione w zieleni i z własnym zapleczem, połączone ze sobą i budynkiem „matką” korytarzami pełnymi ekspozycji, a wszystkie łączące się z halle’m głównym — wystawowym. We frontowej — horyzontalnej bryle budynku umieszczono pozostałe funkcje dydaktyczne i towarzyszące. Jest to jeden z ciekawszych przykładów modernizmu lat 60. w Krakowie. Nagrodzony tytułem „Mister Krakowa” w roku 1969. At the entrance to the school there is a charming sculpture by X. Dunikowski named ‘Gizela’. The structure is inspired by W. Gropius and Bauhaus, yet it has its individual spatial and architectural expression which is clear also in the detail. The influence of Sir Herbert Read’s ideas of education through art is visible in the design whose characteristic feature is free spatial layout. It is also visible in the spaces for integration, accessible apart from education itself and in locating of functional complexes in pavilions which are shifted in relation to each other. Rooms for painting and sculpture are indeed pavilions immersed in greenery and linked both to each other and to the ‘mother’ building by means of corridors full of exhibitions. All of them are connected to the main exhibition and entrance hall. The horizontal front building houses other functions such as classrooms and serving spaces. The school is one of the more interesting examples of the 1960 Modern architecture in Krakow. It was awarded with the ‘Mister Krakow’ 1969 title.

100

 3.39

Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha al. Jana Pawła II, 78

Bronisław Czech Academy of Physical Education 78 Jana Pawła II Av.

Projekt Design

1970–1972 (część I part I)

Realizacja Realisation

1972–1977 (część I part I)

Architekt Architect

Leszek Filar

Współpraca Collaboration

Wojciech Grotowski, Tadeusz Myszkowski, Jerzy Urbanik, Kazimierz Węglarski

Architektura kompleksu realizowanego według projektu pierwotnego jest przykładem brutalizmu w architekturze późnego modernizmu lat 70., a który później dominował w latach 80. Ekspresjonistyczne, surowe i mocne w tektonice trybuny, o wyraźnie uwydatnionej i pokazanej konstrukcji, stanowią silny akcent przestrzenny. Podobnie bryła auli, o dynamicznej konstrukcji, z rzeźbiarskim „grzebieniem” ścian zewnętrznych pokazujących betonową fakturę. Horyzontalny budynek główny, z wysuniętą częścią niższą oraz z poziomymi pasami podokiennymi i pionowymi „lizenami” międzyokiennymi, akcentowanymi czarnym marblitem, nawiązuje do stylu międzynarodowego. Budynki dydaktyczne to zestawienie prostopadłościennych, masywnych i przeszklonych brył. W zespole wyróżniają się trzy wertykalne bryły akademików, o elewacjach z „siatki” loggii rozciętych pionem komunikacyjnym i z masywnym akcentem wejścia. Całość wieńczy gzyms-pergola.

Architecture of the complex, realised due to its original design, is an example of Brutalism in the Late Modern architecture of the 1970s which also dominated in the 1980s. Tribunes, which are Expressionist, austere and heavy in their tectonics with sincerely exposed structure, are a strong spatial accent. The mass of the auditorium with a sculpturally treated ‘comb’ of its external walls, demonstrates similar approach in terms of tectonics. Horizontal main building with its protruding lower part along with the horizontal window bands and vertical lesenes (accentuated by black marbelite glass) ties in with the International Style. Buildings for education are a set of massive, glazed cuboids. Three vertical masses of halls of residence are distinctly visible in the entire complex; their elevations are composed of the grid of loggias cut by vertical circulation and with a massive entrance accent. The whole is crowned by a cornice-like pergola.

101

1970–1980

 3.40

Centrum Medycyny Profilaktycznej (d. Centrum Zdrowia Budowlanych) ul. Bolesława Komorowskiego 12

Centre of Prophylactic Medicine (f. Construction Workers’ Health Centre) 12 Bolesława Komorowskiego St. Projekt Design

1971–1972 (I etap – biurowiec Zjednoczenia Przemysłu Kamienia Budowlanego I stage – office building for the Building Stone United Industries), 1981–1983 (II etap – Centrum Zdrowia Budowlanych II stage – Construction Workers’ Health Centre)

Realizacja Realisation

1972–1974 (I etap I stage), 1983–1984 (II etap – przebudowa i adaptacja II stage – rebuilding and conversion)

Architekt Architect

Wojciech Buliński

Współpraca Collaboration Ludwik Konior Budynek o dynamicznej elewacji frontowej z charakterystycznymi, tektonicznymi „żyletkami” — pilastrami. Dają one efekt rozrzeźbienia i ekspresji, potęgowany światłocieniami. Tworzy cofniętą od ulicy pierzeję, przechodzącą w narożnik łączący się z modernistyczną zabudową międzywojenną. Od szerokiego przedpola „odcięty” jest rodzajem fosy, do której prowadzi oryginalna kompozycja schodów i koryt z zielenią zimozieloną oraz kwiatonów. Wewnętrzna klatka schodowa wyróżnia się konstrukcją i indywidualnym rozwiązaniem. Podobnie klatka ewakuacyjna, która „wyrasta” z przeszklonej tylnej elewacji, do której mocowane są poziome żaluzje — „łamacze” słońca. Jest przykładem konsekwentnego rozwiązania w duchu późnego modernizmu, spójnego w swym plastycznym i kolorystycznym wyrazie, który mimo termoizolacji pozostał w zgodzie z projektem pierwotnym.

The building has a dynamic front elevation with characteristic tectonic ‘blades’ — pilasters. They provide a sculptural, expressive effect that is strengthened by chiaroscuro. It creates a frontage that is recessed from the street and which has a corner linked to the pre-war Modernist housing. The building is set apart from its foreground by a kind of a moat with an original composition of stairs and planters with evergreen vegetation. The internal staircase is marked by its structure and individual solution, as is the flight staircase which ‘grows out’ of the rear elevation (to which horizontal bris-soleils are attached). It is an example of a consequent solution in the spirit of Late Modern architecture, coherent in its visual and chromatic expression. In spite of the recent thermal insulation it remains in keeping with the original design.

102

 3.41

Hotel „Forum” ul. Marii Konopnickiej 28

‘Forum’ Hotel 28 Marii Konopnickiej St.

Projekt Design

1973–1977

Realizacja Realisation

1978–88, –1989 (oficjalne otwarcie official opening)

Architekt Architect

Janusz Ingarden

Współpraca Collaboraton

Stanisław Drabczyński, Marzanna Miłkowska, Piotr Miłkowski

Budynek o zakrzywionej elewacji, z prześwitem w poziomie przyziemia dla umożliwienia wglądu w kierunku wzgórza Wawelskiego i Kościoła-Klasztoru na Skałce, o estetyce późnego modernizm i brutalizmu. Jest to jeden z niewielu przykładów tego stylu w Krakowie. Kontrowersyjna lokalizacja nie umniejsza architekturze, która jest przejawem najwyższych lotów estetyki tego okresu, i z tego powodu zasługuje na poszanowanie, jako świadectwo stylu i warsztatu architektonicznego. Tektonika elewacji, wyrazista i dynamiczna, uzyskana została poprzez rytm wysuniętych pokoi-logii oraz wysunięcie bloku parterowego wraz z „podziemiem”, a także przez cofnięcie najwyższej kondygnacji, w formie „latającej” struktury. Jest to jeden z najważniejszych przykładów realizacji architektonicznych dojrzałego, późnego i „ciężkiego” modernizmu końca lat 80.

The building, of Late Modern and Brutalism aesthetics, has a curved elevation and it is partly raised from the ground in order to allow for the vista of the Wawel Hill and the church-cum-convent On the Rock. It is one of the few representatives of that style in Krakow. Its controversial location does not diminish the value of architecture which is a manifestation of the loftiest aesthetics of that period and therefore it deserves respect — as a testimony of style and architectural capability. Dynamic tectonics of the elevations was achieved by means of the rhythm of protruding rooms-loggias, protrusion of the ground floor block along with its underground as well as through the recessing of the highest floor in the form of a floating structure. It is one of the most important examples of realisations of mature, ‘heavy’ Late Modern architecture of the 1980s.

103

 3.42

Kolegium Polonijne Uniwersytetu Jagiellońskiego w Przegorzałach, im. Kazimierza Pułaskiego ul. Jodłowa 13

Kazimierz Pułaski Polonia College of the Jagiellonian University in Przegorzały (currently Guesthouse of the Jagiellonian University) 13 Jodłowa St. Projekt Design

1973–1975

Realizacja Realisation

1975–1983 – hotel 1979(?)–1990 – całość zespołu the entire complex

Architekci Architects

Tomasz Mańkowski, Dariusz Kozłowski – hotel; Zofia Nowakowska, Krzysztof Bojanowski, Emil Golenia – Instytut Polonijny Polonia Institute

Obiekt naukowo-dydaktyczny zlokalizowany na szczycie zalesionego wzgórza, w bezpośrednim sąsiedztwie dawnej willi z lat 1928–1929 znanego architekta Adolfa Szyszko-Bohusza i towarzyszącego, wybudowanego w latach 1940–1942 przez Niemców budynku sanatorium dla lotników, tzw. Schloss Wartenberg. Projekt pokazany był w 1976 r. na wystawie w Nowym Jorku i Chicago, organizowanej przez Fundację Kościuszkowską. Jest to zespół budynków, czterech skrzydeł, z wewnętrznym dziedzińcem, będący najlepszym przykładem amerykańskiego postfunkcjonalizmu w duchu Louisa Khana, w Krakowie. Tektonika elewacji budowana jest wklęsłościami ceglanych loggi i w bunkrowato wystających, betonowych wykuszy, fragmentów ścian pokoi mieszkalnych, mieszczących część pracownianą. Wyróżnia się również wieżowa bryła głównej klatki schodowej. Ceglano-betonowa, masywna architektura zwartych form, zwraca uwagę oszczędnością użytych środków oraz eksponowaniem elementów konstrukcji. Stanowi przykład architektury brutalistycznej nie tylko z uwagi na sposób wykorzystania materiałów i budowania formy, ale także w związku z wykorzystaniem kontekstu miejsca. Academic building located on the top of a hill in the direct vicinity of the former villa of the renowned architect Adolf Szyszko-Bohusz (1928–1929) and of the so called Schloss Wartenberg, i.e. of a sanatory for military pilots built by the German occupiers in the years 1940–1942. The design was shown at the exhibition in New York and Chicago, organised by the Kościuszko Foundation. It is a complex of four wings with an internal courtyard, the best example of the American Post-functionalism in the spirit of Louis Kahn that was built in Krakow. Tectonics of the elevation relies on concave brick loggias and bunker-like protrusions of concrete bays — fragments of the walls of rooms in their studio part. Tower-like mass of the main staircase is also prominent. Brick-cumconcrete, massive architecture of cohesive forms draws the attention because of the economy of means and exposition of structural elements. It is an example of Brutalist architecture not only because of the mode of use of the materials and of building of form but also in connection with the context of its place.

104

 3.43

Stołówka Pracownicza AGH (obecnie budynek wielofunkcyjny) ul. Władysława Reymonta 13A

AGH Canteen (now a multi-purpose building) 13A Władysława Reymonta St.

Projekt Design

1973–1978

Realizacja Realisation

1978–19??

Architekt Architect

Eryk Moj

Współpraca Collaboration R.(?) Nowarowicz, J.(?) Nakoneczny — mała architektura street furniture Wolnostojący, trzykondygnacyjny budynek stołówki AGH jest zlokalizowany w zieleni, w centrum kompleksu zabudowań uczelni przy ul. Reymonta. Wejście główne prowadzi ze sztucznie ukształtowanego wzniesienia, co pozwala na ukrycie dolnej kondygnacji w szachcie. Budynek posiada dwa naprzemienne ryzality boczne, z przeszkleniem, dostępne z tego poziomu. Ściany szczytowe i tylna elewacja wykończone w cegle i tynku szlachetnym. Elewacja ta ma artykulację horyzontalną, kształtowaną pasmowym układem okien, podkreśloną poziomymi, rastrowymi łamaczami słońca i odcięciem cokołowej kondygnacji. Charakterystyczna, frontowa elewacja jest płaszczyzną szklano-aluminiowej ściany osłonowej z wypełnieniami w kolorze pomarańczowym, o rytmicznym, pionowym podziale lizenami fasady aluminiowo-szklanej. Zachowany w niezmienionym stanie jest przykładem, szczególnie w elewacji głównej, architektury modernizmu 2 poł. lat 70. XX wieku i jednym z nielicznych pozostałych obiektów o estetyce tego okresu. Przed budynkiem dwie nowoczesne rzeźby: „Dwoje” Bronisława Chromego i „Grzech” Rafała Jańca. The detached, three-storey building of the AGH canteen is located in greenery, in the center of the university complex at Reymont Street. The main entrance leads from an artificially elevated terrace, which allows to hide the bottom floor in the ditch. The building has two alternate side projections, with glazing, available from terrace level. The gable walls and the rear facade are finished with bricks and fine plaster. This facade has a horizontal articulation, shaped by a banded window system, highlighted by horizontal, raster sun breakers and cutting off the basement floor. The characteristic front facade is a glass and aluminum curtain wall with orange-colored fillings, with a rhythmical, vertical division. Whole building and especially in the main facade, preserved in an unchanged state is an brilliant example of modernism of the 2nd half 1970s and one of the few remaining buildings with aesthetics of this period. In front of the building, two modern sculptures are placed: “Dwoje” by Bronisław Chromy and “Grzech” by Rafał Janiec.

105

 3.44

Wydział Farmaceutyczny Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Medyczna 9

Faculty of Pharmacy at Collegium Medicum of the Jagiellonian University 9 Medyczna St.

Projekt Design

1977–1989

Realizacja Realisation

1978–1980 (1998 – rozbudowa extension)

Główny Projektant Design Principal Władysław Wichman Architekci Architects

Małgorzata Hiroń, Zofia Opiekun, Ewa Miśkiewicz-Szpila, Stanisław Spyt

Zespół składa się z niskiego budynku głównego, 1–2 kondygnacyjnego uformowanego w rzucie o kształcie litery „U” oraz dwóch budynków wysokich 5–7 kondygnacyjnych. Elewacje wykończone ścianami osłonowymi, o wyraźnych podziałach pionowych „lizenami” w kolorze ciemnej czekolady, z poziomymi pasami okien i metalowych wypełnień w barwie żółcieni. Cokoły i słupy, podobnie jak w budynku Biblioteki Medycznej UJ, wykończone są okładziną kamienną, ale w odmiennym, ceglastym kolorze. Obiekty Wydziału Farmacji wchodzą w skład kompleksu akademickiego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Prokocimiu. Położone są na lekkim nachyleniu, stąd różnice w wysokościach poszczególnych budynków Wydziału. Realizowane były w tym samym czasie, co Biblioteka Medyczna i w tej samej estetyce lat siedemdziesiątych oraz w charakterystycznej dla tego okresu kolorystyce opartej o odcienie brązów, beży, żółcieni i bieli. The complex consists of a low main 1-2 storey building, formed in a U-shaped plan and two 5-7 storey buildings. Facades finished with curtain walls, with clear vertical divisions, dark chocolate “pilaster”, with horizontal window strips and metal fillings in yellow color. Plinths and posts, similarly to the building of the Medical Library of the Jagiellonian University, are finished with stone cladding, but in a different, brick color. The facilities of the Faculty of Pharmacy are part of the academic complex of the Jagiellonian University in Prokocim. They are located on a slight slope, hence the differences in the heights of the Faculty’s buildings. They were realized at the same time as the Medical Library and in the same aesthetics of the seventies and in the characteristic colors for this period based on shades of brown, beige, yellow and white.

106

 3.45

Wydział Inżynierii Materiałowej i Ceramiki AGH (d. Instytut Materiałów Budowlanych i Ogniotrwałych) al. Adama Mickiewicza 30 budynek B-8

Faculty of Materials Science and Ceramics AGH (f. Institute of Building Materials and Refractories) 30 Adama Mickiewicza Av. building B-8 Projekt Design

1970–1973

Realizacja Realisation

1974–1977

Architekt Architect

Wojciech Buliński

Współpraca Collaboration

Bolesław Szczurek

Obiekt zlokalizowany w kompleksie zabudowań AGH przy ul. W. Reymonta. Kompozycja przestrzenna składa się dwóch brył: cztero- i dwukondygnacyjnej, połączonych łącznikiem mieszczącym główną klatkę schodową. Budynek wyższy, na rzucie kwadratu, pełni funkcje dydaktyczno-administracyjne. Jego piąta kondygnacja jest częściowo cofnięta, z tarasem. W obu obiektach widoczna jest pozioma artykulacja, na którą składają się m.in.: pasmowe okna rozdzielone mocno wysuniętymi filarami międzyokiennymi, rozrzeźbione rozdzielenie kondygnacji, „mięsiste” zwieńczenie. Wyróżnia się materiałowo parter budynku dydaktycznego z kamienną okładziną. Charakterystyczne są balustrady balkonów obiegające wokół poszczególne kondygnacje, z pochwytami mocowanymi zdwojonymi tubusami-tulejami do pełnej, ale segmentowej balustrady. Przykład modernistycznej architektury lat 70. XX wieku o mocnych podziałach i wyrazistym detalu. Object is located in the complex of AGH buildings at W. Reymont street. The spatial composition consists of two blocks: four and two storey, connected by a passage housing the main staircase. The higher building, on a square plan, has didactic and administrative functions. Its fifth story is partially retracted, with a terrace. Both objects have horizontal articulation, which includes banded windows separated by strongly spaced intrinsic pillars, sculpted separation of storeys, “fleshy” finial. The ground floor of the didactic building distinguished with stone cladding material. Balustrades of balconies circulating around individual storeys are characteristic, with handles fixed with double tubus-sleeves for a solid, but segmented balustrade. An example of modernist architecture of the 1970s with strong divisions and expressive detail.

107

 3.46

Zespół Pracowni Rzeźbiarskich ul. Emaus 20

Art studios 20 Emaus St.

Projekt Design

1975

Realizacja Realisation

1978

Architekt Architect

Janina Zgrzebnicka

Zespół usytuowany wzdłuż rzeki Rudawy, przy ulicy Emaus, od której oddzielony jest pasem zieleni komponowanej, co pozwoliło na wytworzenie wnętrza urbanistycznego w małej skali. Jest to zestawienie dwunastu autorskich pracowni zgrupowanych w uskokowo, rytmicznie zestawione bryły. Charakterystyczne są cztery kubiczne formy z mocno podciętym parterem i dynamiczną górną częścią o skośnej, przeszkolonej ścianie z pionowymi oddzieleniami, przechodzącej w pulpit zadaszenia. Oddzielają je formy łącznikowe o mniejszej dynamice, także stanowiące pracownie. Biel elewacji i rozłożenie akcentów oraz czytelny i prosty w formie układ kompozycji dynamicznych brył, odpowiada funkcji pracowni rzeźbiarskich. Rytm jest tu wyróżnikiem formalnym, aczkolwiek nie jest on równy i jednostajny. Trzy segmenty są podwójne a ostatni, czwarty — potrójny.

The complex is located along the Rudawa River, at Emaus Street, from which it is separated by a green belt, what created a small-scale urban interior. The building consist of of twelve original art studios clustered in rhythmically stepping configurations. Characteristic are four cubic forms with a heavily cut out ground floor plan and a dynamic upper part with an oblique, glazed wall with vertical divisions, going toward the roofing panel. They are separated by minor forms with lower dynamics, also containing art studios. The elevation of the façade and the distribution of accents, as well as the readable and simple layout of dynamic compositions, correspond to the function of the sculpture studios. The rhythm here is a formal distinction, although it is not even and uniform. Three segments are double and the last one, the fourth one is triple.

108

 3.47

Bank Pekao S.A. ul. Kapelanka 1

Pekao S.A. Bank 1 Kapelanka St.

Projekt Design

1985–1990

Realizacja Realisation

1989–1994

Architekci Architects

Nina Korecka z zespołem and the team

Budynek banku ma kształt masywnej ale rozczłonkowanej rotundy, w której znajduje się sala operacyjna. Charakterystyczne są masywne i ekspresyjne, betonowe elementy konstrukcyjne na zewnątrz budynku, które poprzez swoje „oderwanie” od elewacji nadają jej pewnej surowej lekkości i przejrzystości. Jest przykładem późnego, dojrzałego modernizmu, bliskiego brutalizmowi i jedną z nielicznych, całkowicie indywidualnie projektowanych realizacji, o cechach typowych dla naszej architektury lat 80., poprzedzającej postmodernizm. Rotundzie towarzyszy półkolisty budynek biurowo-mieszkalny, którego elewacje przecinają dynamiczne, wertykalne akcentowania wejść i klatek schodowych. Przeszklony łącznik łączy te obiekty w jedną całość kompozycyjną, spójną stylowo.

The bank building has a shape of a massive yet articulated rotunda containing the main hall. Concrete structural elements outside the building are very characteristic as massive and expressive. Through their certain ‘secession’ from the elevation they render it austere yet light and transparent. The building is an example of mature Late Modern architecture, close to Brutalism. Moreover, it is one of the few realised structures which were designed wholly individually and whose features are typical of our architecture preceding Postmodernism. The rotunda is accompanied by a semicircular residential and office building whose elevations are cut by dynamic, vertical accents of entrances and staircases. A glazed passage connects the two parts into one compositional, stylistically coherent whole.

109

1980–1990

 3.48

„Centrum Jasnogórska 44”, Budynek Biurowy ul. Jasnogórska 44

‘Centrum Jasnogórska 44’, Office Building 44 Jasnogórska St.

Projekt Design

1994–1995

Realizacja Realisation

1996–1999

Architekci Architects

Ireneusz Piotrowski, Wiesław Grzechnik, Małgorzata Rosół

Budynek trzykondygnacyjny, usytuowany przy trasie wylotowej w kierunku Olkusza. Nazywany z tej racji potocznie i przekornie „pożegnaniem postmodernizmu” lub „Kraków żegna postmodernizm”. Zaprojektowany na trapezowej działce, w kształcie graniastosłupa na rzucie trójkąta prostokątnego, z przestronnym dwupiętrowym hallem. Każda elewacja i każdy z jego narożników ma indywidualne rozwiązanie formalne. Charakterystyczna jest „falująca ściana” akcentująca wejście główne do budynku, która „przebija” się przestrzennie przez jeden z nich. Elewacja od ul. Jasnogórskiej o charakterze „paneau”. Granitowa, w kratowym podziale z wstawianymi elementami ze stali nierdzewnej oraz otworami o różnej wielkości i kształcie. Dominuje otwarcie części ukazujące przeszklenie hallu wejściowego. Od strony północnej, podobnie formowana elewacja, boniowana w tynku wielkoformatowym prześwitem i rytmem kwadratowych okien. Żartobliwym elementem są zwisające z niej w przestrzeni schodki. Pierwotnie był zaprojektowany dla potrzeb firmy komputerowej CDN-Comarch.

A three-floor building situated at the thoroughfare towards Olkusz, and for that reason popularly dubbed ‘Farewell to Postmodernism‘ or ‘Krakow says farewell to Postmodernism’. Designed on a trapezoidal plot, in the shape of a prism on the right-angled triangle plan, with a spacious hall of two floors. Each corner and each elevation has an individual formal solution. A characteristic undulating wall marks the entrance to the building. Elevation from the side of Jasnogórska Street has the character of a panneau, with elements of stainless steel and apertures of various sizes and forms. An opening showing parts of the entrance hall is dominating. From the north there is a similarly formed elevation, with feigned rustication in plaster, with a large aperture and a rhythm of square windows. Little stairs hanging from that elevation are a jocular element. Originally the structure was designed for the CDN-Comarch corporation.

110

 3.49

Centrum Techniki Basenowej „JP” ul. Jasnogórska 22

‘JP’ Centre of Swimming Pool Technology 22 Jasnogórska St.

Projekt Design

1997

Realizacja Realisation

2000

Architekci Architects

Katarzyna Piwowarska, Jacek Piwowarski

Budynek biurowo-ekspozycyjny o nieregularnym rzucie i podobnie kształtowanej elewacji frontowej. W falującej ścianie filarowy portyk wgłębny i „kaskada” szklanej przegrody. Cechują go liczne postmodernistyczne detale rozmieszczone w różnych częściach budynku. Niekiedy zaskakują teatralnością, ale nawiązują w swej umowności do jego funkcji, tak jak rodzaj wspornika-trampoliny w otworze elewacji. Kompozycja całości to zestawienie z różnych stylistycznie i przestrzennie fragmentów. Od historyzującego, porozrywanego budynku — po elementy industrialne, boniowania i poler blachy nierdzewnej, przekrzywione okna i pajęczyna szklanej struktury miękko wypływającej ze ściany. Akcentowanie kolorem na tle szarości: czerwonym i niebieskim. Mieszają się materiały, faktury i kształty. Dowcipna postmodernistyczna gra w budynek z „przypadkowych” klocków, pełna zderzeń i zdarzeń a jednocześnie konsekwentna w budowaniu nastroju. Rzeźba-stożek dopełnia aranżacji przestrzeni. Jest to jedna z najciekawszych realizacji postmodernistycznych w Krakowie, w jego indywidualnym nurcie.

Office and exhibition building of irregular shape and similarly shaped front elevation. Recessed portico in an undulating wall and a ‘cascade’ of a glass. The building is marked by varied Postmodern details which are situated in its different parts. Sometimes they are theatrical yet in their convention they tie in with the function, like a cantilever — trampoline. Composition is a set of variegated fragments. From a historicising yet torn building to industrial elements, feigned rustication, skewed windows and a glass structure ‘floating’; from the wall, to red and blue colour accents against the grey background — materials, textures and shapes are all mixed. It is a witty Postmodern game of a building, set from ‘incidental’ building blocks, full of clashes and events. A sculpture in the form of a cone complements the spatial arrangement. It is one of the most interesting Postmodern realisations in Krakow, fully individual.

111

 3.50

„Dom Alhemików” (Fabryka Kosmetyków HEAN) ul. Maurycego Mochnackiego 20–22

Alchemists’ House (‘Hean’ Cosmetic Factory) 20–22 Maurycego Mochnackiego St.

Projekt Design

1988–1990

Realizacja Realisation

1990–1992

Architekt Architect

Dariusz Kozłowski

Fabryka Kosmetyków „Hean” to intrygujące, przemysłowe założenie postmodernistyczne w „małej skali.” Jednocześnie jeden z najlepszych przykładów tego stylu, zawarty w pewnej iluzji i dosłowności zarazem, uzyskanej zestawieniem przeciwieństw i addycyjności anegdoty. „Alchemików” Heanu, czyli właścicieli, było dwóch i tak ideowo potraktowana została ta budowla. Jeden obiekt to „grzeczna prostota”, a drugi to „wyuzdanie wielkoformatowych ust”, czyli dynamiczna prowokacja artystyczna. Autor uzyskał tu maestrię charakterystycznej dla swoich projektów plakatowości i umowności przeniesionych w rzeczywisty świat. Dbałość o detal i rodzaj użytych artefaktów, pozwalają na zaliczenie tej pozornie niezauważalnej realizacji, za pomnikową dla postmodernistycznego stylu. Głównie za sprawą jego lokalizacji. Jest to jeden z nielicznych, tak zdefiniowanych formalnie obiektów przemysłowych w architekturze Krakowa. Zwraca uwagę wielość planów, piętrzenie i przenikanie brył. Okna zdeformowane w jednym obiekcie, a w drugim wydają się jak odbite ze sztancy. Prześwity przybierają różne kształty, a detal intryguje. Architektura całości zespołu dostarcza odbiorcy przyjemności i zachęca do jego studiowania oraz uczestniczenia w postmodernistycznej zabawie i grze. ‘Hean’ Cosmetic Factory is an example of Post-modern architecture in a small scale. It is one of the best examples of that style, contained both in an illusion and a certain directness. There were two ‘Alchemists’ of the firm Hean and this is how the building was treated. One structure represents a well-behaved simplicity whereby the other is lascivious like large-scale lips — or a dynamic artistic provocation. The architect achieved the masterly command of both poster-like expression and convention transposed into the real world. Care for detail and the used artefacts allow for counting that seemingly invisible realisation into monuments of the Postmodern style.

112

 3.51

Uniwersytecki Szpital Dziecięcy Centrum Ambulatoryjnego Leczenia Dzieci ul. Wielicka 265

University Children’s Hospital Centre of Ambulatory Health Care 265 Wielicka St. Projekt Design

1996–1997

Realizacja Realisation

1997–1999

Architekci Architects

Jerzy Urbanik, Marta Cierniak, Krystyna Łyczakowska, Piotr Dziewoński, Krzysztof Dobrowolski, Adam Mróz, Artur Tatka, Andrzej Zając

Centrum Ambulatoryjnego Leczenia Dzieci, zaprojektowany w duchu masowego, ekonomicznego postmodernizmu, z jego typowymi elementami wypowiedzi i detalu. Jest to kolejna, II rozbudowa Szpitala Dziecięcego. Całość tworzy zespół Klinik, który jest jednocześnie ośrodkiem naukowym, badawczym i dydaktycznym, położonym w sąsiedztwie kompleksu akademickiego UJ. Nowy, o zróżnicowanej ilości kondygnacji obiekt, jest odmienny stylistycznie od pierwotnego. Odróżnia go mniejsza skala założenia i poszczególnych brył, rozdrobnienie kratowych podziałów, sposób zadaszeń i użycie elementów historyzujących, jak: narożne wieżyczki i półokrągłe wykusze, zmienność elewacji. Widoczne jest działanie światłem, kolorem, kratką okien. Charakterystyczny jest rytm kratownicowej „kolumnady” — loggii przed głównym wejściem. Tworzą ją zestawione, ażurowe „ramy” w połączeniu z falbaną przyczółków. W łączniku pomiędzy częścią starą i nową wyróżnia się stożkowe, szklane przekrycie dachu wsparte na tamburze. Elewacje taktowane pasami okien ujętych w mocne obramowania. Całość nasuwa pewne skojarzenia z budowaniem zamku, z klocków. Taka postmodernistyczna „zabawa”. Centre of Ambulatory Children’s Treatment (Centrum Ambulatoryjnego Leczenia Dzieci — CALD) was designed in the spirit of economic Postmodern architecture with its typical elements of expression and detail. It is a second extension of the Children’s Hospital. The whole is a complex of Clinics which is at the same a scientific, research and teaching centre, situated close to the Jagiellonian Univerisity academic one. A new structure is stylistically different than the original one. It is discerned by a smaller scale of the layout and masses, differentiation of square, checker-like divisions, mode of roofing and use of historicising elements (corner turrets, semi-circular bays, changeability of elevations. One sees means of expression such as light, colour, windows grid. The rhythm of a colonnade or loggia made of trusses in front of the main entrance is characteristic. It is set of perforated frames with a frill-like structure of tympanums. In the walkway between the old and the new part there is a prominent, conical glazed roofing supported on a tholobate. Elevations are rhythmically divided by bands of windows in strongly articulated frames. The whole evokes associations with building a castle of blocks – a certain Postmodern ‘game’.

113

OBIEKTY UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ PUBLIC UTILITY BUILDINGS

Mapa lokalizacji Location map

114

115

KOŚCIOŁY I OBIEKTY SAKRALNE

Budownictwo sakralne w PRL-u zajmuje szczególne miejsce w dziejach polskiej architektury tego czasu. Wynika to z pewnego swoistego zderzenia dwóch ideologii. Z jednej strony nowy ustrój narzucony przez Związek Radziecki i utracone nadzieje na powrót niezależnej państwowości sprzed II wojny światowej, a z drugiej strony siła tradycji i przywiązania do wartości chrześcijańskich, które spajały społeczeństwo w poczuciu polskości w czasach zaborów i okupacji niemieckiej. Zderzenie to, widoczne w ścieraniu się poglądów i postaw przejawiało się w różnym stopniu nasilenia, a także w różnych sposobach nacisku władz komunistycznych. Uzależnione było czynnikami zewnętrznymi i uwarunkowaniami wewnętrznymi, związanymi z wydarzeniami mającymi wpływ na naszą powojenną historię. I tak, okres ten można podzielić zasadniczo na pewne fazy, wiążące się także z możliwościami i skalą kreacji architektonicznej im towarzyszącej, a których można wyróżnić pięć. Istnieje pewna korelacja tych faz z okresami historycznymi, co pozwala wyznaczyć przedziały czasowe na lata: 1945–1948, 1949–1956, 1956–1970, 1970–1980, 1980–1989/19901. W Krakowie, w pierwszym z podanych okresów kończone były obiekty, których realizację rozpoczęto jeszcze przed II wojną światową2. Należą do nich takie budowle jak: pw. Matki Boskiej Dobrej Rady w Prokocimiu3 oraz pw. Matki Boskiej Zwycięskiej w Borku Fałęckim4. Po tym krótkim czasie, do około 1957 roku kościelne realizacje praktycznie nie powstawały5. Blokowane były pozwolenia na budowę i zezwalano głównie na prowadzenie prac remontowych. Sytuacja ta powodowała, że wielokrotnie pod hasłem remontu wznoszono etapami nowe świątynie, jak na przykład kościół w Bronowicach Małych6. Początkowo uzyskano dla niego zezwolenie na remont starej, przydworskiej kaplicy i wymianę jej konstrukcji, a następnie podlegał on stopniowemu, fragmentarycznemu powiększaniu, stąd różnice w jego uformowaniu. Rozbudową jest także sąsiedni kościół, który powstał z połączenia dawnej neogotyckiej

116

kaplicy, z modernistyczną nawą7. Na krótko, na fali odwilży po 1956 roku, zaprzestano wzmożonej walki z Kościołem. Jednak już w latach 60. szerokim echem nie tylko w Polsce odbiła się sprawa walki o krzyż i budowę kościoła w Nowej Hucie na os. Teatralnym, w miejscu, w którym obecnie znajduje się szkoła „Tysiąclatka”8, realizowana w ramach akcji „Tysiąc Szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego”. Czas odwilży był bowiem „wyciszany” już od roku 1957, a ochłodzenie stosunków władzy z Kościołem znacznie się pogłębiło na skutek tzw. kryzysu Milenijnego w 1966 roku, związanego z obchodami 1000-lecia Państwa Polskiego9. Ograniczone zostały wtedy możliwości budowy nowych obiektów sakralnych. Wprowadzono także pewne restrykcyjne wymagania dotyczące ich projektowania, w tym m.in. dla: gabarytu, wysokości dominant-dzwonnic oraz wielkości przedpola. Przykładami takich realizacji w Krakowie są kościoły na os. Azory10 i os. Wieczysta11. Większa swoboda była możliwa na peryferiach miasta, co widoczne jest w przypadku kościoła na Rybitwach, gdzie spotykamy nietypową dla kościołów architekturę, pełną modernistycznej dynamiki mimo niewielkiej skali tego obiektu12. Istotny wpływ na samo projektowanie i budowę nowych kościołów miał Sobór Watykański II z 1962 roku, który wprowadził zmiany nie tylko w liturgii, ale również w zasadach wznoszenia nowych obiektów, projektowaniu ich wnętrz i wyposażenia, nazywanych odtąd „posoborowymi”13. Co istotne, podkreślone zostało przy tym znaczenie jakości samej architektury. Wytyczne Soboru pozwoliły na wprowadzenie różnorodnych form i kształtów, zarówno we wnętrzach, jak i w kształtowaniu bryły zewnętrznej, w miejsce dotychczasowych schematów i podkreślania osiowości wnętrza14. Przykładami mogą być takie kościoły, jak: wzniesione na osiedlach Widok15, Nowy Bieżanów16 i Dąbie17 oraz budowa wyjątkowego pod względem architektonicznym i plastycznym kościoła nazywanego „Arką Pana” w Bieńczycach18. Zgodnie z ówczesną polityką władz w projektach nowych osiedli

mieszkaniowych nie można było oficjalnie planować lokalizacji miejsc kultu religijnego. Projektantom udawało się jednak niekiedy zachowywać rezerwy terenu w kompozycji przestrzennej, jako osie zieleni czy tereny rekreacji. Dzięki temu w okresie późniejszym można było zrealizować kościoły, takie jak na os. Podwawelskim19 czy na os. Wzgórza Krzesławickie20. W latach 80., po wydarzeniach sierpniowych i powstaniu „Solidarności”, miało miejsce w Polsce niespotykane w skali europejskiej zjawisko wzrostu, wręcz „eksplozji” ilości budowanych kościołów. Ten ruch powiązany był w szczególności z wyborem Polaka na Papieża i związanym z tym ożywieniem aktywności religijnej. W architekturze wiązało się to również z pewnym otwarciem na wpływ architektury zachodu, po XIV Kongresie UIA, który miał miejsce w Warszawie w 1981 roku, a w szczególności na idee postmodernistyczne po nim płynące. Lata osiemdziesiąte nazywane bywają w związku z tym „dekadą kościołów”. Kościoły stały się wtedy nie tylko miejscami kultu, ale również niezależnymi ośrodkami życia społecznego i artystycznego, a także w sposób mniej lub bardziej kamuflowany, politycznego. Z tej racji obiekty te często powstawały jako bardzo rozbudowane programowo, zbyt duże jak na potrzeby parafii, najczęściej dwupoziomowe. Same władze kościelne zalecały przy tym proboszczom i architektom pewną powściągliwość, ale nie zawsze w sposób skuteczny. Obecnie wynikają z tego między innymi kłopoty ekonomiczne w ich eksploatacji i zjawisko to jest powszechnie mocno odczuwalne. Krakowski postmodernizm sakralny był interpretowany na wiele sposobów, czego przykładami mogą być takie obiekty, jak: kościoły w Czyżynach21, Łagiewnikach22, kościół „Ecce Homo”23, kościół i klasztor na os. Szklane Domy w Nowej Hucie24 czy Dom Prowincjalny i Kaplica Zgromadzenia Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu na Ruczaju Zaborze25. Szczególnym wśród nich jest zespół seminaryjny określany jako „Droga Czterech Bram”26, który uważany jest za jedną z ikon architektury powojennej i postmodernistycznej w Polsce. Inny,

nietypowy zespół, w swym wyrazie przestrzenno-architektoniczym i „miejskiej” skali, został stworzony na pl. Prezydenta Raczyńskiego na os. Oficerskim27, zrealizowany już w okresie transformacji ustrojowej po 1990 roku. W latach PRL-u powstało w Krakowie wiele znakomitych budowli sakralnych, często o śmiałych rozwiązaniach konstrukcyjnych, przestrzennych i plastycznych. Cechuje je niejednorodność i „bogactwo” przynależności stylistycznej, w czym widoczny jest szczególnie indywidualizm ich twórców. Obcujemy dzięki temu z obiektami projektowanymi w duchu modernizmu, postmodernizmu i neomodernizmu, a często nawet z budowlami, których nie można jednoznacznie zdefiniować, co do inspiracji i wzorców stylowych. Z pewnością jednak wyróżnikiem jest wyraźna ścisła współpraca architektów, konstruktorów i artystów plastyków z różnych dziedzin sztuki. Przykładem tego może być niewielki kościół na Dębnikach-Zakrzówku28, który przesycony jest plastycznymi dziełami sztuki wewnątrz, a na zewnątrz posiada wyrazistą „industrialną” i ekspresyjną elewację. Odrębnego podkreślenia wymaga także zaangażowanie księży proboszczów i wiernych parafii w trudną realizację niekiedy bardzo śmiałych projektów, wznoszonych najcięściej w tzw. systemie gospodarczym. Niezależnie, a może na przekór, od uwarunkowań politycznych i ekonomicznych, można znaleźć w Krakowie jedne z najciekawszych realizacji obiektów sakralnych, jakie w powstały w tym okresie w Polsce, a także dużą ich ilość w porównaniu z innymi miastami. Może nie zawsze są to realizacje najokazalsze, często niejednorodne, ale z całą pewnością w większości realizowane przez wybitnych twórców tego czasu, poszukujących własnego języka wypowiedzi, gdzie nierzadko nowoczesność łączy się z historią. Budownictwo sakralne lat 1945–1990 stanowi część naszego architektonicznego dziedzictwa kulturowego. I jako takie, a nie tylko jako dobro architektury współczesnej, jest także świadectwem ciągłości naszej kultury i burzliwej przeszłości tego czasu.

117

1. Por. J.Sz. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane w latach 1945–1989, Kraków 2010, s. 41–75; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty sakralne Krakowa lat 1945–1990, Kraków 2015, s. 4–8.. 2. Por. J.Sz. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., s. 103–131. 3. Realizowany do wybuchu II wojny światowej wg projektu z 1932 r. autorstwa Zygmunta Gawlika. Po wojnie kontynuowany wg projektu z 1948 r. autorstwa Adofa Szyszko-Bohusza. Obiekt o charakterze romantyczno–rustykalnym. W konstrukcji i wyrazie przestrzennym nawiązuje do modernizmu przedwojennego. Charakterystyczne jest ażurowe przekrycie prezbiterium oraz kolisty witraż nad wejściem głównym. Por. Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej. Tom 1. Kraków i województwo krakowskie, red. A. Szczerski, Kraków 2013, s. 72–74; M. Wiśniewski, Kraków 2013, Adolf Szyszko-Bohusz, s. 32; . J.Sz. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane…, op. cit., s. 88–103. 4. Zaprojektowany w 1936 r. przez warszawskiego architekta Tadeusza Ruttié w duchu modernizmu międzywojennego, a wykończony w 1957 r. W czasie okupacji był tu magazyn. Charakterystyczna jest wieża dzwonnicza o wertykanym charakterze, akcentowanym lizenami oraz rozeta z witrażami nad wejściem głównym (autor: Wacław Taranczewski), a także rozrzeźbione tarczowo elewacje boczne z rozcinającymi gzymsami. Wnętrza o ciekawej formie przestrzennej i ażurowych przeszkleniach w prezbiterium. Całość, o perretowskim charkterze. Por. M.J. Żychowska, Między tradycja a awangardą. Problem stylu w architekturze Krakowa lat międzywojennych, Kraków 1991, s. 98–99; M. Fabjański, J. Purchla, Historia architektury Krakowa w zarysie, Kraków 2001, s. 307–308; Modernizmy. Architektura nowoczesności..., op. cit., s. 71; 74–75. 5. W styczniu 1949 r. wydany został dekret o „Ograniczeniu publicznego uprawiania kultu religijnego”, a w sierpniu tego roku dekret o „Ochronie wolności sumienia i wyznania”, które wiązały sie z ograniczeniem możliwości publicznego uprawiania kultu. Por. J.Sz. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., s. 46–49. 6. Por. ibidem, s. 17–18, 49–52, 111–116; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty ..., op.cit., s.18–22; A. Mazur, Moje kościoły, Kraków 2003, s.104–111. 7. Część neogotycka, to prezbiterium wg projektu Adolfa Szyszko–Bohusza (1912–1914), część modernistyczna, ekspresyjna to rozbudowa z lat 1974–1982 (1990?) wg projektu Antoniego Mazura. W sąsiedztwie powstał zespół klasztorny proj. Zbigniewa Radziewanowskiego. Przykład dobrej kontynuacji w architekturze. Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty ..., op.cit., s.98–102; M. Motak, Architektura Krakowa 1989–2004. Nowe realizacje w kontekście miasta historycznego, Kraków 2007, s. 82; J.Sz. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., s. 148–151; A. Mazur, Moje kościoły, Kraków 2003, s. 112–117. 8. Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty sakralne Krakowa lat 1945–1990, Kraków 2015, s. 58–62; M. Fabjański, J. Purchla, Historia..., op. cit. s. 107, 327–328; Atlas dóbr kultury współczesnej województwa małopolskiego, Praca zbiorowa, Kraków 2009, s. 84–85; Encyklopedia Krakowa, Kraków 2000, s. 456; T. Barucki, Architektura Polski, Warszawa 1985, s. 217; K. Kucza–Kuczyński, A.A. Mroczek, Nowe kościoły w Polsce, Warszawa 1991, s. 1991; A. Buszko, Ewolucja myśli architektonicznej w sztuce sakralnej po reformach Soboru Watykańskiego II na przykładzie Krakowa, Kraków 2006, s. 108–110; . J.Sz. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., s.116–131. 9. Wydarzenia z tym związane miały miejsce w czerwcu 1960 roku. Zwycięski projekt kościoła autorstwa Zbigniewa Solawy z zespołem został wybrany w 1958 r., w konkursie architektonicznym. Por.”Architektura” nr 3/1958, s.109. W jego miejsce powstała w latach 1960–1961 szkoła podstawowa tzw. „Tysiąclatka” (akcja Tysiąc szkół na tysiąclecie Państwa Polskiego) autorstwa Józefa Gołąba. Por. „Architektura” nr 3/1963, s. 62–63. 10. Od 1958 r. rozpoczęto szereg kolejnych działań skierowanych przeciwko Kościołowi i nauczaniu religii, w związku z przygotowaniami przez niego do obchodów Millenium w 1966 roku. Sytuację zaostrzył List biskupów polskich do biskupów niemieckich w 1965 roku czyli „Orędzie biskupów polskich do ich niemieckich braci w Chrystusowym urzędzie pasterskim”. Doprowadziło to do ostrego kryzysu i gwałtownych rekcji ze strony ówczesnych władz partyjnych. Por. J.Sz. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., passim. 11. Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP. Zlokalizowany w zabudowie mieszkaniowej osiedla Azory przy. ul. Chełmońskiego 41. Por. s. 131; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op.cit., s.82–85; J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane…, op. cit., s. 21, 134–139; T. Barucki, Architektura..., op. cit., s. 219. 12. Kościół pw. Matki Boskiej Ostrobramskiej, ul. J. Meissnera 20 (os. Wieczysta). Autor: Zdzisław Nowakowski, Jan Pociej, Zbigniew Paszkowski. Projekt: 1982–1985, Realizacja: 1985–1994. Wnętrza: Czesław Dźwigaj. Zlokalizowany na gruntach po dawnym korycie rzeki, na lekkim wzniesieniu. Wokół poprowadzona jest opadająca i wznosząca się droga procesyjna. Przykład późnego, „monumentalnego” modernizmu. Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op. cit., s.62–65; J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., s. 255–262. 13 . Ul. Półanki 100 (Rybitwy). Autor: Jerzy Petelenz, projekt:1983, realizacja: 1983–1985. Nietypowy, poprzez swoją rzeźbiarską, „klawiszującą” formę, dla budownictwa sakralnego w Polsce kościół, zlokalizowany jest wewnątrz dominującej zabudowy jednorodzinnej. Rzeźbiarskie potraktowanie bryły i zastosowane rozwiązania przestrzenne wskazują wyraźne związki z architekturą modernistyczną. Poprzez swoją skalę i rozbicie na segmenty, kościół związany jest z kontekstem urbanistycznym

118

zastanej przestrzeni. Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op.cit., s.86–89. J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., s. 139–141. 14. Por. A. Buszko, Ewolucja myśli architektonicznej..., op.cit., s. 1–218; M.E. Rosier–Siedlecka, Posoborowa architektura sakralna, Lublin 1980, s. 8; J. Rabiej, Tradycja i nowoczesność w architekturze kościołów katolickich. Świątynia fenomenem kulturowym, Gliwice 2004; W. Kosiński, Seminarium o nowej architekturze sakralnej, [w:] Przegląd Powszechny, Zeszyt 1 (73), Warszawa 1983, s. 123–127. 15. Por. M.E. Rosier–Siedlecka, Posoborowa architektura ..., op.cit, passim.; J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., s. 306–312. 16. Kościół przy ul. Jabłonkowskiej 18 (Bronowice Nowe). Por. s. 136; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op. cit., s. 42–46; Atlas dóbr kultury..., op. cit., s. 98; M. Motak, Architektura Krakowa..., op.cit., s. 80; J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., s. 210–214. 17. Kościół przy ul. Aleksandry 1 (Nowy Bieżanów). Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op. cit., s.74–78; Atlas dóbr kultury..., op.cit., s. 97; M. Motak, Architektura Krakowa..., op.cit., s. 81; J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., s. 204–210. 18. Kościół przy ul.Półkole 9a (Dąbie). Autor: Henryk Kamiński. Projekt: 1982–1983, realizacja: 1984–1994(2000?). Wnętrza: Stanisław Brach (2015) — w przygotowaniu. Kościół zlokalizowany jest w zieleni parkowej, w ciągu spacerowym, w widłach rzek Wisły i Białuchy. Wyróżnia się konstrukcja rzeźbiarsko kształtowanego, żebrowanego stropu o zróżnicowanych poziomach, monumentalność bryły i założenie na rzucie zbliżonym do krzyża greckiego, poprzez przenikanie się linii „przekręconych” kwadratów. Por. M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op. cit., s.74–78; M. Motak, Architektura Krakowa..., op.cit., s. 81; J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., s. 228–233. 19. Kościół przy ul. Komandosów 18 (Ludwinów). Por. s. 130; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op. cit., s. 54–88; M. Motak, Architektura Krakowa..., op.cit., s. 81; J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., s. 194–198. 20. Os. Na Wzgórzach 1a (Wzgórza Krzesławickie). Kościół pw. Miłosierdzia Bożego. Por. s. 139; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op.cit., s. 70–73; Beata Malinowska–Petelentz, Miejsce kościoła w mieście. Analiza myśli kompozycyjnej w wybranych obiektach autorstwa Witolda Cęckiewicza. Kraków 2007, s. 42–44; Katalog wystawy, Współczesna architektura sakralna w Nowej Hucie, Kraków 2010, s. 139–159; M. Motak, Architektura Krakowa..., op.cit., s. 76–77; J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., s. 187–194. 21. Os. Na Lotnisku 14/Dywizjonu 303 nr 63 (Czyżyny). Por. s. 134; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op.cit., s. 70–73; Beata Malinowska–Petelentz, Miejsce kościołów ..., op. cit., s. 44–47; Współczesna architektura..., op. cit., s. 193–213; M. Motak, Architektura Krakowa..., op.cit., s. 77–78; J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., s. 255–262. 22. Ul. Cegielniana 43 (Łagiewniki). Por. s. 138; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op.cit., s. 66–69; Beata Malinowska-Petelentz, Miejsce kościołów..., op. cit., s.49–51; M. Motak, Architektura Krakowa..., op.cit., s. 78–79; J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., s. 270–277. 23. Ul. Woronicza 10 (Prądnik Czerwony). Por. s. 135; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op.cit., s. 30–33; Atlas dóbr kultury..., op. cit., s. 92; J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., s. 183–187. 24. Os. Szklane Domy 7 (Nowa Huta). Por. s. 137; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op.cit., s. 50–53; Współczesna architektura..., op. cit., s. 175–193; M. Motak, Architektura Krakowa..., op.cit., s. 90–91; M. Fabjański, J. Purchla, Historia..., op. cit. s. 229–330; J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., s. 240–250. 25. Ul. Nazaretańska 1/Cechowa (Ruczaj–Zaborze). Por. s. 132; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op.cit., s.14–17; M. Motak, Architektura Krakowa..., op.cit., s. 89. 26. Wyższe Seminarium Duchowne Polskiej Prowincji Zgromadzenia Zmartwychwstańców wraz z kościołem pw. Emaus. Ul. ks. Stefana Pawlickiego 1 (Dębniki – Zakrzówek). Por. s. 133; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op. cit., s. 102–106; M. Motak, Architektura Krakowa..., op.cit., s. 87–89; Atlas dóbr kultury..., op. cit., s. 106–107; M. Fabjański, J. Purchla, Historia..., op. cit. s. 110, 331–332; J. Sepioł, Oblicza postmodernizmu, [w:] Sztuka polska po 1945, Warszawa, 1987; „Architektura & Biznes”, nr 5/1988; Encyklopedia Krakowa..., s. 25, 1096–1097. 27. Plac Prezydenta Edwarda Raczyńskiego (os. Oficerskie, Olsza). Por. s. 133; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Architektura postmodernistyczna w Krakowie lat PRL–u, Kraków 2016; M. Motak, Architektura Krakowa..., op.cit., s. 83–86; M. Fabjański, J. Purchla, Historia..., op. cit. s. 332–333; Atlas dóbr kultury..., op. cit., s. 100–101; „Architektura” nr 3/1994. 28. Zlokalizowany przy ul. św Jacka 16 (Dębniki–Zakrzówek). Por. s. 127; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Kościoły i obiekty..., op.cit., s. 22–25; J.S. Wroński, Kościoły Krakowa zbudowane..., s. 139–141.

119

CHURCHES AND RELIGIOUS BUILDINGS

Religious buildings constructed in the times of the Polish People’s Republic have a special place in the history of architecture of those days. This results from a peculiar clash of two ideologies. On the one hand, the new political system imposed by the Soviet Union and lost hopes for the comeback of the independent statehood from the interwar period; on the other hand, the strength of traditions and the commitment to Christian values, which were a unifying force and an identity-building factor for the Polish society during the partition period and in the times of the German occupation. This clash, reflected by colliding views and attitudes, manifested itself in different degrees of intensity and also in different forms of pressure exerted by the Communist government. It was conditioned both by internal factors and the external situation connected with events which strongly influenced our post-war history. Thus, basically, this period can be divided into certain phases related also to the existing opportunities and the scale of the resultant architectural designs. On this basis, five such phases can be distinguished. To some extent, these phases are correlated with historical periods, which allows to determine the following time intervals : the years 1945–1948, 1949–1956, 1956– 1970, 1970–1980 and 1980–1989/19901. During the first of these periods, the buildings whose construction had been started before World War II were finished2. This group includes buildings such as the Church of the Mother of Good Council in Prokocim3 and the Church of Our Lady of Victory in Borek Fałęcki4. After this short period lasting until 1956, new projects of religious buildings were virtually abandoned5. Construction permits were blocked and only repair works were allowed. This frequently led to situations when new temples were erected in stages under the pretext of repair works, like the church in Bronowice Małe6. Originally, the permit was obtained for the refurbishment of an old manor chapel and the replacement of its structural members, and then the building was subject to systematic extensions. Hence, noticeable differences in the formation of its parts can be seen. Another 120

church in its neighbourhood was also built as a result of extension works by means of combining an old neo-Gothic chapel with a modernist nave7. For a short time, following the thaw of October 1956, efforts aimed at suppressing the Catholic Church were suspended, which resulted in the construction of the church in Bieńczyce called the Ark of the Lord8, which is exceptional in terms of style and architecture. Yet, back in the 1960s, the fight for the cross and the construction of a new church in Na Skarpie Housing Estate in Nowa Huta, where now stands one of the Millennium Schools9, was widely commented. It happened because the time of the thaw was gradually “attenuated” already in 1957, and the evident cooling of the relations between the Church and the government substantially worsened due to the so-called Millennium Crisis of 1966, which was connected with the celebration of the 1000th anniversary of the Polish State10. Then, the possibility of constructing new religious buildings was drastically restricted. Additionally, very strict constraints concerning designs were imposed, e.g. on the dimensions, the height of the dominant bell-tower and the size of the forecourt. These limitations can be exemplified by two churches erected in Azory Housing Estate11 and in Wieczysta Housing Estate12. More freedom could be enjoyed only on the outskirts of the city, which can be noticed in the case of the church in Rybitwy, providing an example of architecture which was highly unusual for churches and which is distinguished by its modernist dynamics despite the small scale of this building13. The Second Vatican Council had a significant impact on the design and construction of new churches as it introduced changes not only in the liturgy but also in the principles underlying the construction of new churches, their design and equipment, which have been referred to as post-concillar14 since then. What was most important is that the very quality of architecture was emphasized. The directives of the Council approved the introduction of varied forms and shapes both in interiors and in shaping the external structure, instead of the previously binding patterns and the requirement concerning the axial plan of the interior15. The churches erected in the housing estates of Widok16, Nowy Bieżanów17 and Dąbie18 embodied these new

rules. According to the official policy of the government, the locations of new religious worship sites could not be officially included in the designs of new housing developments. Still, designers sometimes managed to reserve some unbuilt ground in the spatial concept for green axes or recreational areas. Therefore, such churches as the ones in Podwawelskie19 and Wzgórza Krzesławickie20 Housing Estates could be built later. In the 1980s, after the August events, Poland experienced a sudden increase in, or even an explosion of, the number of constructed churches, which was an unusual phenomenon on the European scale. This movement was particularly linked to the Pole’s election to papacy and the resultant revival of religious zeal. In architecture, it was connected with a certain opening to the impact of Western architecture which took place after the14th International Architects’ Union Congress, which was held in Warsaw. Specifically, it was the opening to postmodernist ideas postulated there. Hence, the 1980s are often referred to as the decade of churches. Churches assumed not only the role of worship sites but also that of independent centres of social and artistic life and, in a more or less camouflaged manner, of political activity as well. Therefore, the erected buildings were designed to cater for numerous functions. They were too big for the needs of particular parishes, being usually built as two-storey buildings. Even the church authorities recommended a certain degree of restraint to parish priests and architects, but these appeals were not always effective. What results from it now are economic difficulties connected with the operational costs, which are a considerable problem also in Krakow. Krakow’s postmodernism was interpreted in a number of different ways, which can be exemplified by the churches in Czyżyny21, Łagiewniki22, the Ecce Homo Church23, the building of the church and monastery in Nowe Domy Housing Estate in Nowa Huta24 or the Provincial House and the Chapel of the Congregation of Sisters of the Holy Family of Nazareth in Ruczaj-Zaborze25. A very special example among them is a seminar complex often referred to as The Road of Four Gates

(“Droga Czterech Bram”)26, which is considered to be one of the icons of the Polish post-war architecture. Another religious complex which is unusual in its spatial and architectural expression as well as due to its “urban” scale was designed in President Raczyński Square in Oficerskie Housing Estate27, although it was erected later, in the political transformation period following 1990. In the times of the Polish People’s Republic, numerous magnificent buildings were erected, frequently featuring bold spatial and stylistic solutions. They are characterized by inhomogeneity and the “richness” of stylistic associations so what is most pronounced is the individuality of their designers. That is why we can admire structures designed in accordance with modernist, postmodernist and neo-modernist ideas, and frequently even buildings which elude any sharp definitions in terms of inspirations and stylistic patterns. However, what is most distinctive is clearly noticeable close cooperation between architects, builders and artists from different fields of fine arts. The small church in Dębniki-Zakrzówek28 is a perfect illustration of this approach. Its interior is filled with works of art, whereas its exterior features an elevation which is expressively “industrial” in character. The involvement of ordinary and parish priests as well as parishioners themselves in very difficult realizations of sometimes extremely bold projects is another matter which has to be emphasized. Regardless of the political and economic situation, or maybe against all the odds, Krakow features some of the most interesting religious buildings that were erected in Poland in this period and their number is really significant in comparison with other Polish cities. They may not always be the most imposing edifices, often they are inhomogeneous, yet they were always designed and decorated by eminent artists of this period who always looked for their own language of artistic expression, frequently combining modernity with history. Religious buildings from the years 1945–1990 constitute an integral part of our architectural heritage. Therefore, they should be viewed not only as a product of contemporary architecture but also, and most importantly, as the evidence of the continuity of our culture and of the turbulent past of this period. 121

1. Cf. Wroński, J.Sz. (2010). Kościoły Krakowa zbudowane w latach 1945–1989. (pp. 41–75). Kraków. ; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. (2015). Kościoły i obiekty sakralne Krakowa lat 1945–1990. (pp.4–8). Kraków. 2. Cf. Wroński, J.Sz. Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., (pp. 103–131). 3. Realised until the outbreak of World War II, based on the design by Zygmunt Gawlik from 1932. After the war, the construction works were continued in accordance with the design from 1948 by Adolf Szyszko-Bohusz. The church was built in the romantic and rustic style. In its structure and the overall spatial expression, it refers to pre-war modernism. Its most characteristic decorative details are the openwork roofing of the presbytery and the circular stained-glass window over the main entrance. Cf. Szczerski, A. (Ed.) (2013). Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej. V.1. Kraków i województwo krakowskie. (pp. 72–74). Kraków.; Wiśniewski, M. (2013). Adolf Szyszko-Bohusz., (p. 32). Kraków.; Cf. Wroński, J. Sz. Kościoły Krakowa zbudowane, op. cit., (pp. 88– 103). 4. Designed in 1936r by the Warsaw architect Tadeusz Ruttié in the spirit of interwar modernism and completed in 1957. During the occupation, it was converted into a warehouse. Its characteristic feature is a bell tower with a vertical alignment of wall elements, marked by lesenes, and a rose stained–glass window over the main entrance (designed by Wacław Taranczewski) as well as disc– like sculpted side elevations, intersected by cornices. The building features interiors with an interesting spatial plan and openwork glazings in the presbytery. The whole structure is Perretian in character. Cf. Żychowska, M.J. (1991). Między tradycja a awangardą. Problem stylu w architekturze Krakowa lat międzywojennych. (pp. 98–99). Kraków. ; Fabjański, M. & Purchla, J. (2001). Historia architektury Krakowa w zarysie. (pp. 307–308). Kraków.; Modernizmy. Architektura nowoczesności..., op. cit. (pp. 71; 74–75). 5. In January 1949, a Decree on Limiting the Freedom of Public Worship was issued, and in August of the same year, the Decree on the Freedom of Conscience and Religion, which resulted in restrictions as regards the possibilities of public worship. Cf. Wroński, J.Sz. Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., (pp. 46–49). 6. Cf. ibidem, pp. 17–18, 49–52, 111–116; Włodarczyk, M & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op.cit., (pp. 18–22); Mazur, A. (2003). Moje kościoły. (pp. 104–111). Kraków. 7. The neo-Gothic part is the presbytery, built according to the design of Adolf Szyszko-Bohusz (1912–1914), the expressive modernist part was erected as an extension to the chapel in the years 1974–1982 (1990?), based on the design by Antoni Mazur. In is vicinity, a monastery complex designed by Zbigniew Radziewanowski was built, which can be treated as an example of ‘a good continuation’ in architecture. Cf. Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op.cit., (pp. 98–102).; Motak, M. (2007). Architektura Krakowa 1989–2004. Nowe realizacje w kontekście miasta historycznego. (p. 82). Kraków.; Wroński, J.Sz. Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., (pp.148–151); Mazur, A. (2003). Moje kościoły. (pp. 112–117). Kraków. 8. Cf. Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. (2015). Kościoły i obiekty sakralne Krakowa lat 1945–1990. (pp. 58–62). Kraków.; Fabjański, M. & Purchla, J. Historia..., op. cit. (pp. 107, 327–328); Atlas dóbr kultury współczesnej województwa małopolskiego: Collective work. (pp.84–85).(2009). Kraków.; Encyklopedia Krakowa. (p. 456). (2000). Kraków; Barucki, T. (1985). Architektura Polski. (p. 217). Warszaw. ; Kucza–Kuczyński, K. & Mroczek, A. A. (1991). Nowe kościoły w Polsce. (p.1991). Warszawa.; Buszko, A. Ewolucja myśli architektonicznej w sztuce sakralnej po reformach Soboru Watykańskiego II na przykładzie Krakowa. (pp.108–110). Kraków. ; . Wroński J.Sz. Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., (pp. 116–131). 9. The events connected with it took place in 1960. The winning design of the church, created by Zbigniew Salawa with his team, was chosen in 1958, through an architectural competition. Cf. Architektura, (1958), 3, p.109. Instead of the church, one of the so–called Millennium schools (the campaign: One Thousand Schools for the New Millennium) was built in this location in the years 1960– 1961, based on the design of Józef Gołąb. Cf. Architektura. (1963), 3, pp. 62–63. 10. The year 1958 marked the onset of further actions against the church and religious education, connected with the preparations for the religious celebrations of the Poland’s Millennium of Christianity in 1966. The situation was worsened by the memorable letter of the Polish bishops to the German bishops of 1965, i.e. “The Pastoral Letter of the Polish Bishops to their German Brothers”. It led to an acute crisis and drew a strong reaction from the communist party authorities. Cf. Wroński, J.Sz. Kościoły Krakowa zbudowane..., passim. 11. The Church of Our Lady of Immaculate Conception (Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP) situated amongst the residential buildings of the Azory Housing Estate in 41 Chełmońskiego Street. Cf. p. 131; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op.cit., (pp.82–85).; Wroński, J.S. Kościoły Krakowa zbudowane.., op. cit., (pp. 21, 134–139).; Barucki, T. Architektura ..., op. cit., (p. 219). 12. The Church of our Lady of Ostra Brama (Kościół pw. Matki Boskiej Ostrobramskiej), 20 J. Meissnera Street (Wieczysta Housing Estate). Authors: Zdzisław Nowakowski, Jan Pociej, Zbigniew Paszkowski. Designed: 1982–1985, Realised: 1985–1994. Interiors: Czesław Dźwigaj. It was located on the grounds of a dried–up river bed on a hill and is surrounded by a rising and falling procession route. It is an example of the monumental architecture of late modernism. Cf. Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op. cit. (pp.62–65).; Wroński, J.S. Kościoły Krakowa zbudowane..., (pp. 255–262). 13. 100 Półanki Street (Rybitwy). The author: Jerzy Petelenz, designed: 1983, realised: 1983–1985. Because of its sculptural, keyboard–like form, this church, located in a neighbourhood dominated by single–family buildings, is not typical of Polish religious

122

architecture. The sculptural approach to shaping its structure and the spatial solutions which were applied indicate strong links with modernist architecture. Due to its size as well as the structure broken into segments, it fits well with the urban context of the existing environment. Cf. Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op.cit. (pp. 86–89).; Wroński, J.S. Kościoły Krakowa zbudowane...., (pp. 139–141). 14. Cf. Buszko, A. Ewolucja myśli architektonicznej..., op.cit., pp. 1–218; Rosier–Siedlecka, M.E. (1980). Posoborowa architektura sakralna. (p.8). Lublin; Rabiej, J. (2004). Tradycja i nowoczesność w architekturze kościołów katolickich. Świątynia fenomenem kulturowym. Gliwice.; Kosiński, W. (1983). Seminarium o nowej architekturze sakralnej. In Przegląd Powszechny, 1 (73), pp. 123–127. Warszawa. 15. Cf. Rosier–Siedlecka, M.E. Posoborowa architektura..., op.cit, passim.; Wroński, J. S. Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., (pp. 306–312). 16. The church in 18 Jabłonkowska Street (Bronowice Nowe). Cf. p. 136; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op. cit., (pp. 42–46); Atlas dóbr kultury..., op. cit., (p. 98).; Motak, M. Architektura Krakowa..., op.cit., (p. 80).; Wroński, J.S. Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., (pp. 210–214). 17. The church in 1 Aleksandry Street (Nowy Bieżanów). Cf. p. 140; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op. cit., (pp.74–78).; Atlas dóbr kultury..., op.cit., (p. 97).; Motak, M. Architektura Krakowa..., op.cit., (p. 81).; Wroński, J.S. Kościoły Krakowa zbudowane..., op. cit., (pp. 204–210). 18. The church in 9a Półkole Street (Dąbie). Author: Henryk Kamiński. Project: 1982–1983, Realisation: 1984–1994(2000?), Interiors: Stanisław Brach (2015)–still under preparation. The church is in a green park area, in a walking passage in the fork of the Wisła and Białucha rivers. Its characteristic features are: the sculpture–like shaped ribbed vaulting, having several levels, its monumental structure and the layout in the shape resembling the Greek cross, resulting from the interweaving of the lines marking the “twisted” squares it is composed of. Cf. Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op. cit., (pp. 74–78).; Motak, M. Architektura Krakowa..., op.cit., (p. 81).; Wroński, J.S. Kościoły Krakowa zbudowane..., (pp. 228–233). 19. The church in 18 Komandosów Street (Ludwinów). Cf. p. 130; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op. cit., (pp. 54– 88).; Motak, M. Architektura Krakowa..., op.cit., (p 81).; Wroński, J.S. Kościoły Krakowa zbudowane..., (pp. 194–198). 20. 1a Na Wzgórzach Housing Estate (Wzgórza Krzesławickie). The Church of Divine Mercy (Kościół pw. Miłosierdzia Bożego). Cf. p. 139; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op. cit., (pp. 70–73).; Malinowska–Petelntz, B. (2007). Miejsce kościoła w mieście. Analiza myśli kompozycyjnej w wybranych obiektach autorstwa Witolda Cęckiewicza. (pp. 42–44). Kraków.; Współczesna architektura sakralna w Nowej Hucie: exhibition catalogue (2010). (pp.139–159). Kraków.; Motak, M. Architektura Krakowa..., op.cit., (pp. 76–77).; Wroński, J.S. Kościoły Krakowa zbudowane..., (pp. 187–194). 21. 14 Na Lotnisku Housing Estate/63 303 Dywizjonu Housing Estate (Czyżyny). Cf. p. 133; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op. cit., (pp. 70–73).; Malinowska-Petelentz, B. Miejsce kościołów..., op. cit., (pp. 44–47).; Współczesna architektura..., op. cit., (pp. 193–213).; Motak, M. Architektura Krakowa..., op.cit., (pp. 77–78) ; Wroński, J.S. Kościoły Krakowa zbudowane..., (pp. 255–262). 22. 43 Cegielniana Street (Łagiewniki). Cf. p. 138; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op. cit., (pp. 66–69).; Malinowska–Petelentz, B. Miejsce kościołów..., op. cit., (pp. 49–51).; Motak, M. Architektura Krakowa..., op.cit., (pp. 78–79).; Wroński, J.S. Kościoły Krakowa zbudowane..., (pp. 270–277). 23. 10 Woronicza Street (Prądnik Czerwony). Cf. p. 135; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op. cit., (pp. 30–33).; Wroński, J.S. Kościoły Krakowa zbudowane..., (pp. 183–187). 24. 7 Szklane Domy Housing Estate (Nowa Huta). CF p. 137; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op. cit., (pp. 50–73).; Współczesna architektura ..., op. cit., (pp. 175–193).; Motak, M. Architektura Krakowa..., op.cit., (pp. 90–91).; Fabjański, M. & Purchla, J. Historia…, op.cit., (pp. 229–230).; Wroński, J.S. Kościoły Krakowa zbudowane..., (pp. 240–250). 25. 1 Nazaretańska/Cechowa Streets (Ruczaj–Zaborze). Cf. p. 132; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op. cit., (pp. 14–17).; Motak, M. Architektura Krakowa..., op.cit., (p. 89). 26. The buildings (?) of the Higher Seminar of the Resurrectionists Congregation and the Church of Emmaus (Kościół pw. Emaus. Ul) in 1 Ks. Stefana Pawlickiego Street (Dębniki–Zakrzówek). Cf. p. 143; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op. cit., (pp. 102–106).; Motak, M. Architektura Krakowa..., op.cit., (pp. 87–89).; Fabjański, M. & Purchla, J. Historia…, op.cit., (pp. 110, 331–332).; Sepioł, J. (1987). Oblicza postmodernizmu. In Sztuka polska po 1945. Warszawa.; Architektura & Biznes, (1988), 5; Encyklopedia Krakowa..., (pp. 25, 1096–1097). 27. President Raczyński Square (Oficerskie Housing Estate, Olsza). Cf. p. 133; Włodarczyk, M & Włodarczyk, M. (2016). Architektura postmodernistyczna w Krakowie lat PRL–u. Kraków.; Motak, M. Architektura Krakowa..., op.cit., (pp. 83–86).; Fabjański, M. & Purchla, J. Historia..., op. cit. (pp. 332–333).; Atlas dóbr kultury..., op. cit., (pp. 100–101).; Architektura (1994),3. 28. Situated in 16 Św. Jacka Street (Dębniki–Zakrzówek). Cf. p. 127; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Kościoły i obiekty..., op. cit., (pp. 22–25).; Wroński, J.S. Kościoły Krakowa zbudowane..., (pp. 139–141).

123

Wincenty Kućma, ołtarz w kościele pw. Najświętszej Rodziny, Nowy Bieżanów, 2008 Wincenty Kućma, alter sculpture of Holy Family church, Nowy Bieżanów Estate, 2008

 4.1

Kościół pw. św. Antoniego Padewskiego ul. Pod Strzechą 16

Church of Saint Anthony of Padua 16 Pod Strzechą St. Projekt Design

1963–1979

Realizacja Realisation 1963–1984 – kościół church 1979–1983 – wieża tower Architekt Architect

Antoni Mazur

Kościół w stylistyce modernizmu ekspresyjno-ludowego. Początki jego projektowania sięgają połowy lat 50. XX wieku, ale inwestycja mimo początkowej zgody władz została przerwana w 1957 roku. Realizowany był jako adaptacja, a następnie systematyczna rozbudowa kaplicy. Założony na rzucie prostokątnym (nawa główna w obrysie dawnego dworu, który istniał w tym miejscu). Asymetryczny wewnątrz i na zewnątrz, co podkreślone jest dzwonnicą-wieżą o szkieletowej, „drabiniastej” konstrukcji, lekko połączoną ażurem zadaszenia z kościołem i zwieńczoną krzyżem na przedłużeniu jednej z jej podpór. Charakteryzują ją trzy różnej wielkości i usytuowania „wypełnienia” w formie ram — „pudełek”. Dwuspadowy dach bryły głównej przechodzi nad nawami bocznymi w rytm zwielokrotnionych szczytów, prostopadłych do dachu. Pod tym „zygzakowatym” gzymsem, łączącym się płynnie z linearnie kształtowanym szczytem fasady, rozmieszczono okna. Nawę główną doświetla siedmiodzielne okno nad wejściem przekrytym zadaszeniem, wspartym na kielichowatych słupach. Sklepienie niby-kryształowe, przechodzące na wieloboczne, masywne, pryzmatyczne słupy nasuwające swym kształtem skojarzenia z papierowym origami. Zwężają się one ku dołowi, co potęguje dynamikę wnętrza. Słupy te rozdzielają ekspresyjne wnętrze na nawę główną i nawy boczne o zróżnicowanej długości, co wynika z budowania kościoła etapami. Zygzakowaty parapet chóru, wsparty na dwóch słupach i dwuspadowy łuk tęczowy — akcentują całość. Elementy wnętrza, doświetlone łagodnym światłem, przenikają się nawzajem i budują dramaturgię przestrzeni, z ciekawymi efektami perspektywicznymi.

A church in the style of slightly Expressionist Modernism. The design process started in the early 1950s, but, despite the initial consent of the authorities, it was suspended in 1957. It was realised as an adaption and then a systematic extension of the chapel. Built on a rectangular plane (the nave within the outline of a former manor, once located here). Asymmetric inside and on the outside, which is emphasised by the belfry — a tower of lattice, “ladder-like” structure, connected lightly by the openwork of the roofing with the church and crowned with a cross on the extension of one of the supports. It is characterised by three “fillings” in form of frames — ‘boxes’, varying in size and in positioning. The gable roof of the main part turns above the aisles into the rhythm of multiple gables, perpendicular to the roof. Under this ‘zig-zaggy’ mould, connecting smoothly with the linear top of the façade, windows have been placed. The nave is lit by a window, divided into seven parts, located above the entrance with a roofing supported by cup-shaped poles. The quasi-diamond vault, is turning into polygonal, massive, prismatic pillars, the shape of which brings to mind a paper origami. They grow narrower towards the bottom, enhancing the dynamics of the interior. The pillars divide the expressive interior into the nave and aisles of different length, which is due to the fact that the church was built in stages. The zigzag-shaped parapet wall of the gallery, supported by two pillars and a rainbow-like arch, emphasize the overall impression. Components of the interior, lit by soft light, intermingle, building the dramaturgy of space with interesting scenographic effects.

125

1945–1970

 4.2

Kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski — „Arka Pana” ul. Obrońców Krzyża 1

Church of the Mother of God, the Queen of Poland — “The Lord’s Ark” 1 Obrońców Krzyża St. Projekt Design

1965

Realizacja Realisation 1967–1977 Architekt Architect

Wojciech Pietrzyk

Kościół ten „wyrósł” z walki o krzyż i kościół, który miał pierwotnie powstać na osiedlu Teatralnym, obok Teatru Ludowego, w miejsce którego zrealizowano szkołę podstawową, tzw. Tysiąclatkę. Początki projektowania sięgają pierwszych lat 60. XX wieku. Dostępny jest z trzech stron, z szerokiego plateau. Zewnętrzna ściana wykonana została z drobnych kamieni rzecznych. Dach w formie kapelusza-grzyba, pokryty gontem, podąża za kształtem pochylonych i „wydętych” ścian, i jest od nich odcięty wąskim pasem doświetlenia. Okna pionowe, w kształcie trójkąta przy ołtarzu, kontrastują z pełnymi ścianami. Strop, podzielony na cztery części szczelinami i świetlikiem, układa się w znak krzyża. Indywidualnie zaprojektowane zostało także dojście do uskokowo ukształtowanego wejścia głównego, z murem z łupanego kamienia, w którym nierównomiernie rozmieszczone zostały reliefy odlane z brązu. Prowadzi do niego łukowo wygięte, drewniano-stalowe zadaszenie z tubusami lamp oświetlenia. Kościół jest trzypoziomowy, jednoprzestrzenny, założony na planie zbliżonym do owalu. Posiada wiele symbolicznych znaczeń. Charakterystyczna jest rzeźba Chrystusa ukrzyżowanego, ekspresyjnie wygiętego (Bronisław Chromy). Posadzka opada w kierunku ołtarza stojącego pośrodku, ukształtowanego w formie dłoni. Stacje Drogi Krzyżowej mają odniesienia do polskiej historii (Mariusz Lipiński, 1980–1983). W miejsce wieży powstał maszt — krzyż ze stali nierdzewnej. Jest to przykład późnego modernizmu ekspresyjnego, miękkiego i plastycznego z cechami brutalizmu. Nawiązując do kaplicy w Ronchamp projektu Le Corbusiera, pokazuje jednolitość formy, funkcji i konstrukcji, również kształt dachu nawiązuje do tej kaplicy, jednocześnie upodabniając go do Arki Pana, skąd przyjęła się zwyczajowa nazwa. This Church has “grown” from the struggle for the cross and the church, which was originally to be built in the Teatralne housing estate, next to Teatr Ludowy, where an elementary school — one of the so-called ‘schools for the Millennium’ — was built instead. The design process started in the early 1960s. It is accessible from three sides, from the wide piazza. The external wall has been made of small river stones. The roof in form of a boat, covered with shingle, imitates the shape of the slanting and “bulging” walls, separated from them by a narrow skylight. Vertical walls, in triangular shape, by the altar, contrast with the solid walls. The ceiling is divided into four parts with gaps and a skylight forms the shape of the cross. An approach to the stepped main entrance has been designed individually, with a wall of split stone, in which cast bronze reliefs are scattered irregularly. An arched, wooden and steel roofing with tube-shaped lamps leads to it. The church is a three-level, single-space structure on nearly an oval plan. It has many symbolic meanings. There is a characteristic sculpture of a crucified Christ, expressively bent (Bronisław Chromy). The floor falls towards the altar in the centre, shaped as a palm of a hand. The Stations of the Cross refer to history of Poland (Mariusz Lipiński, 1980–1983). Instead of a tower, there is a mast — a cross made of stainless steel. It is an example of Late, expressionist Modernism, soft and sculptural, with some features of brutalism. Referring to the chapel in Ronchamp, designed by Le Corbusier, it illustrates the unity of form, function and structure; also the shape of the roof makes an association with the chapel, at the same time resembling the Lord’s Ark, being the origin of the customary name.

126

 4.3

Kościół pw. Boskiego Zbawiciela Zgromadzenia Zakonnego Salwatorianów ul. św. Jacka 16

Church of the Divine Saviour of the Religious Congregation of Salvatorians 16 Św. Jacka St. Projekt Design

197?

Realizacja Realisation

1971–1976

Architekt Architect

Janusz Gawor

Niewielki kościół, z elementami „przemysłowego” modernizmu powojennego, wtopiony w stare zabudowania Zakrzówka, połączony jest z Domem Zgromadzenia. Założony na rzucie prostokąta, jednoprzestrzenny. Posiada nietypowe wejściem główne z bocznej elewacji, która jest jednocześnie „frontem” i wyróżnikiem tego kościoła. Przekryty dachem dwuspadowym przebitym naprzemiennym rytmem strzelistych, ekspresyjnych podpór-przypór i okien, nasuwającym skojarzenia z elewacją industrialną. Zewnętrzne rozrzeźbienie przeszklonych, „konch-tarczownic” przenika do wnętrza, gdzie przechodzi w „klinowy” strop żelbetowy. Doświetlenie oknami z witrażami (Wiktor Ostrzołek, 1997–2000), z kolorowym szkłem bryłowym, o różnorakich wzorach, zatopionym w cemencie, w pasie środkowym okien oraz na ścianie tylnej (Ewa Żygulska, 1974–1975). Na przeciwległej ścianie mozaiki z tego samego okresu i autorstwa, przedstawiające w formie bizantyjskiego fryzu Matkę Boską i św. Józefa oraz 12 apostołów. Gra świateł płynących z przeszkleń kreuje interesujące, kolorowe i zmienne w zależności od pory dnia i roku wnętrze. Na ścianie ołtarzowej zainstalowano w trójkątnej wnęce wypaloną w glinie rzeźbę-figurę Chrystusa (Anna Praxmajer, 1974–1975), a na pełnej balustradzie empory umieszczono Stacje Drogi Krzyżowej, tej samej autorki (1976–1977). Wyjście na chór kręconymi schodami. Kościół nie posiada wieży, zamiast niej ustawiona została przestrzenna, rzeźbiarska, metalowa forma krzyża-masztu z trójkątnym, podniesionym „żaglem”.

A small church with some components of “industrial” post-war Modernism, inscribed into the old buildings of Zakrzówek, connected to the Congregation House. Built on a rectangular plane, it is a hall church. It has a non-typical main entrance from the side elevation, which at the same time is the “front part” and a distinguishing feature of the church. Covered with a gable roof, pierced with the alternating rhythm of slender, expressive supports — counterforts and windows, bringing to mind associations with an industrial elevation. External sculptures of the glazed structures permeate the interior, turning into the “wedge-shaped” ferro-concrete ceiling. Illumination by glass-stained windows (Wiktor Ostrzołek, 1997–2000), with colourful chunk glass, forming various patterns, embedded in concrete, in the middle strip of the windows and on the rear wall (Ewa Żygulska, 1974–1975). On the opposite wall, there are mosaics of the same period and made by the same author, showing the Mother of God, Saint Joseph and the twelve apostles in form of a Byzantine frieze. The play of light from the glazing creates an interesting, colourful interior, changing depending on the time of day and season. On the altar wall, a statue of Christ made of clay has been installed (Anna Praxmayer, 1974– 1975), and the solid balustrade of the gallery depicts the Stations of the Cross of the same author (1976–1977). Entrance to the gallery is provided by winding stairs. The church has no tower; instead, there is a spatial, sculpted, metal form of a cross-mast with a triangular “sail”.

127

1970–1980

 4.4

Kościół pw. św. Jadwigi Królowej ul. Władysława Łokietka 60

Church of Saint Queen Jadwiga 60 Władysława Łokietka St.

Projekt Design

1977–1979

Realizacja Realisation

1979–1988

Architekci Architects

Romuald Loegler, Jacek Czekaj

Współpraca Cooperation

Marek Piotrowski

Kościół zlokalizowano w bezpośrednim sąsiedztwie Parku im. S. Wyspiańskiego. Połączony jest z dwoma towarzyszącymi budynkami kościelnymi plebanii i katechezy, wytwarzając wraz z nimi wewnętrzny dziedziniec. Sam kościół założony został na planie zbliżonym do kwadratu. Ma dwa poziomy. Dolny zajmuje kaplica dzienna i sala widowiskowo-teatralna. Do zsuniętego z osi wejścia głównego prowadzą monumentalne schody. Wnętrze jest jednoprzestrzenne. Prosta betonowa architektura, o bryle kojarzącej się z wyrzeźbieniem jej z sześcianu, formowanego ideowo na rzucie krzyża greckiego, widocznego również w świetliku. Biegnie on ponad nawą, w miejscu poprzecinania bryły po przekątnych. Wgłębny świetlik wskazuje drogę ku ołtarzowi i przechodzi w rodzaj okna-witrażu „ściany” ołtarzowej wciętego narożnika. Centralnie, na przecięciu ramion znajdują się cztery słupy. W prezbiterium umieszczona jest replika Chrystusa ukrzyżowanego z Katedry Wawelskiej, pomnik modlącej się Jadwigi Królowej oraz ołtarz w formie sarkofagu, z relikwiami patronki. Masywne filary podtrzymują strop i dach kościoła. Empora organowa ciągnie się wzdłuż dwóch ścian. Obiekt przynależy formalnie do geometrycznej estetyki późnego modernizmu, bliskiego brutalizmowi, ale z wpływami architektury postmodernistycznej. Charakterystyczna jest falująca, pełna ekspresji ściana wejścia głównego, z zamykającą ją wieżą-dzwonnicą w formie częściowo wyciętego walca. Podobnie jak krzyż świetlika, a także widoczna faktura betonu i masywność brył.

The church is located next to the S. Wyspiański park. It is connected with the two adjacent buildings of the vicarage and school, establishing an internal yard with these. The church itself has been built on a semi-square plane. It has two levels. The lower part is occupied by the day chapel and the performance/ theatre hall. Monumental stairs lead to the main entrance, which not located along the axis. The interior is a hall. The simple concrete architecture and the structure similar to a cube, formed symbolically on a Greek cross plane, visible also in the skylight. It runs above the single nave, in the place of cutting through the structure along the diagonals. The deep-seated skylight indicates the direction towards the altar and runs into a stained-glass window-“wall” of the alter in the incised corner. Four pillars are located in the centre, on the cross-section of the arms. In the presbytery, there is a replica of the Crucifixion from the Wawel Cathedral, a statue of Queen Jadwiga praying and an altar, in form of a sarcophagus with relics of the patron Saint. Massive pillars support the ceiling and the roof of the church. The organ gallery runs along two walls. The structure belongs formally to the geometric style of late modernism, close to brutalism, with some influences of post-modernist architecture. A characteristic feature is the waved, expressive wall of the main entrance, enclosed by the belfry-tower in form of a partially cut cylinder. Like the cross of the skylight, as well as the visible texture of concrete and massiveness of structures.

128

 4.5

Kościół pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego os. Tysiąclecia 86

Church of Saint Maksymilian Maria Kolbe 86 Tysiąclecia housing estate

Projekt Design

1973–1975

Realizacja Realisation

1976–1983

Architekt Architect Rzeźby Sculptures

Józef Dutkiewicz Gustaw Zemła

Kościół jest jednym z największych kościołów Krakowa. Zbudowany został jako dwupoziomowy, jednoprzestrzenny. W dolnym znajduje się kaplica dzienna z ołtarzem, w którym osadzony jest krucyfiks (Bronisław Chromy). Znajdują się tu również Stacje Męki Pańskiej (Adam Suzin), z emblematami „Solidarności”. Do wejścia głównego na poziomie górnym kościoła prowadzą monumentalne schody. Przy wejściu głównym dwie boczne kaplice. Wewnątrz widoczna konstrukcja całości, przechodzi ze ścian na przestrzeń żebrowo kształtowanego stropodachu i naprowadza wzrok w kierunku ołtarza. Kształt „podniebienia” sugeruje podział wnętrza na „trójnawowy”. Na ścianie ołtarzowej rzeźba Ukrzyżowanego oraz rzeźby Madonny i św. Maksymiliana Kolbe. Pod rzeźbą centralną tabernakulum w kształcie Arki Przymierza, unoszonej przez dwóch aniołów. Portyk w formie dynamicznych, „przyłbicowych”, ostrokątnych brył, przechodzi w ekspresyjną, niską wieżę-dzwonnicę zakończoną krzyżem. Przekrycie dachami dwuspadowymi, koszowymi, na różnych poziomach nad klinową w kształcie ”nawą”, umożliwia pośrednie doświetlenie w przestrzeni pomiędzy bryłami. Elewacje boczne tworzy rytm trójkątnych w przekroju żelbetowych słupów, przyciętych linią dachu od wejścia, ku obniżeniu w kierunku prezbiterium. Pomiędzy tymi „szprosami” wypełnienie pionowymi, wąskimi oknami, co daje wrażenie kolumnady. W swym pięciokątnym rzucie kościół, wraz z otoczeniem, nasuwa skojarzenia z jednej strony z warownią, z drugiej w wyrazie zewnętrznym jego zgeometryzowany, „organiczny” kształt kojarzy się z plastycznością w stylu papierowego origami. It is one of the largest churches in Krakow. It was built as a two-level, hall structure. The lower church contains a chapel with an altar supporting a crucifix (by Bronisław Chromy). There are Stations of the Cross here with emblems of the “Solidarity” movement (Adam Suzin). Monumental stairs lead to the main entrance at the upper church level. Two side chapels by the main entrance. Inside, the whole structure turns from the walls into the roof, turning the viewer’s attention to the altar. The shape of the “soffit” suggests a division into ‘three aisles’. On the altar wall, a sculpture of Crucified Jesus, as well as figures of the Mother of God and Saint Maksymilian Kolbe. Under the central statue, a tabernacle in the shape of the Ark of the New Covenant, raised by two angels. A portico in form of dynamic, “helmet-like”, sharp-angled structures, turns into the expressive, low tower-belfry crowned with a cross. Covering with hip / valley gable roofs, at various levels above the wedge-shaped “nave”, allows for indirect illumination of the space between the structures. Side elevations are made by the rhythm of triangular strand pillars, cut short by the roof line from the entrance towards the descent in the direction of the presbytery. Between these “bars”, there are vertical, narrow windows, giving the impression of a colonnade. The pentagonal plane of the church and the surrounding area brings into mind associations with — on the one hand — a stronghold, and — on the other — thanks to its geometric, organic shape, with plasticity reminding the viewer of paper origami.

129

 4.6

Kościół pw. Matki Boskiej Fatimskiej ul. Komandosów 18

Church of Mother of God of Fatima 18 Komandosów St.

Projekt Design

1971–1972

Realizacja Realisation

1973–1979

Architekci Architects

Małgorzata Grabacka, Przemysław Gawor

Kościół zlokalizowano u zbiegu trzech pieszych osi kompozycyjnych osiedla Podwawelskiego, w zieleni towarzyszącej, na terenie po dawnym Forcie Kościuszkowskim. Wejścia rampami–pomostami na zakończeniach tych osi. Obiekt dwupoziomowy, założony został na planie czworoboku o zaokrąglonych narożnikach, z „turbinowo” zachodzącymi na siebie pełnymi ścianami o zróżnicowanej wysokości, tworzącymi rodzaj kurtyn i kulis. Ściany kościoła górnego spoczywają na kroksztynach, wystając poza obrys kościoła dolnego, w którym znajduje się kaplica pw. MB Nieustającej Pomocy. Charakterystyczna jest ściana zachodnia, dynamicznie, łukowo wyciągnięta ku górze i przechodząca w krzyż, wznosząc się nad prezbiterium i ołtarzem. Jest to wyróżnik znaczeniowy i formalny tego kościoła. Akcentem wertykalnym jest też spiralna, wewnętrzna klatka schodowa wychodząca na dach. Kościół z plebanią łączy dzwonnica ukształtowana z formy półwalca, stanowiąc spinający element rzeźbiarski w przestrzeni całego zespołu, w osiedlu. Wnętrze kościoła jednoprzestrzenne, ukierunkowane na ołtarz (Stefan Dousa), którego centralny punkt ma formę liścia dębu, znaku parafii. Na jego tle umieszczona jest figura Matki Boskiej Fatimskiej (z 1995 roku). Stropodach opada czterema, wykończonymi drewnem płaszczyznami różniącymi się kształtem i kątem nachylenia, tworzącymi rodzaj krzyża. Przestrzenie pomiędzy nimi wypełniają świetliki doświetlające wnętrze rozproszonym światłem. „Nawę boczną” po prawej stronie przymyka masywny filar przechodzący w balkon chóru. Stacje Drogi Krzyżowej w formie dynamicznych malowideł umieszczonych w płaskich i bardzo wysokich wnękach (Wiesław Winek, 1997–1998), odbiegają od klasycznego kanonu. Architektura całości wskazuje na związki z architekturą późnego modernizmu. The church is located at the intersection of three pedestrian compositional axes of the Podwawelskie housing estate, amidst greenery, in the area of the former Kosciuszko’s Fort. Entrance platforms — foot-bridges at the ends of these axes. The two-level structure has been built on a plan of a quadrangle with rounded corners and “turbine-like” overlapping solid walls of varying height, serving as curtains/ wings. The walls of the upper church rest on corbels, protruding from the outline of the lower church, housing the chapel of the Holy Mother of Perpetual Help. The western wall is characteristically, dynamically raised arch-wise, turning into a cross, overlooking the presbytery and the altar. It is a distinguishing feature of the church in terms of its meaning and form. Another vertical aspect is offered by the spiral internal staircase, leading to the roof. The church is connected with the vicarage by a belfry in form of a half-cylinder, constituting a sculptural component in the space of the entire complex of the housing estate. The interior of the church is a single space, directed towards the altar (Stefan Dousa), with its central point in form of an oak leaf, which is the symbol of the parish. It serves as the background for the figure of the Mother of God of Fatima (of 1995). The flat roof falls in four planes finished with wood, which differ in shape and gradient, forming a cross-like structure. Spaces between them are filled with skylights, providing an additional source of diffused light. The “aisle” on the right is semi-closed by a massive pillar, turning into the gallery. The Stations of the Cross in form of dynamic paintings, placed in flat, very tall recesses (Wiesław Winek, 1997–1998) depart from the classical canon. The overall style indicates associations with Late Modern architecture.

130

 4.7

Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP i Dom Klasztorny OO. Franciszkanów–Reformatów ul. Józefa Chełmońskiego 41

Church of Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary and Monastery of Reformed Franciscans 41 Józefa Chełmońskiego St. Projekt Design

1971–1972

Realizacja Realisation

1974–1979

Architekci Architects

Małgorzata Grabacka, Przemysław Gawor

Wnętrza Interiors

Przemysław Gawor, Małgorzata Grabacka

Kościół OO. Franciszkanów–Reformatów połączony jest w jeden zespół z klasztorem i dzwonnicą. Obiekty te w zestawieniu tworzą kameralny dziedziniec wewnętrzny, z zakomponowaną nawierzchnią i zielenią, z którego prowadzą wejścia do poszczególnych części, w tym szerokimi schodami w dół do kaplicy. Kościół dwupoziomowy, składający się z dwóch przesuniętych brył. Na ich styku umieszczony jest monumentalny krzyż. Przekrycie to przecinające się dachy pulpitowe o różnym nachyleniu, z dwiema trójkątnymi lukarnami. Wejście przez dynamicznie akcentowany „portyk” umiejscowiony niesymetrycznie, na wprost ołtarza. Wnętrze jednoprzestrzenne. Atmosfera budowana jest światłem przez górno-boczny świetlik i żyrandole oraz poprzez użycie drewna. Od frontu przeszklenia w formie witraży o treści religijnej (Jerzy Skąpski). Charakterystyczne są indywidualnie projektowane wnętrza. Malowane w duchu „ikony” stacje Drogi Krzyżowej kończą się na prostokątnym, drewnianym „panneau” — ścianie ołtarzowej, na której znajdują się obrazy związane ze św. Franciszkiem (Jerzy Nowosielski). Tabernakulum i chrzcielnica wykonane zostały przez Bolesława Chromego. Zespół wtopiony jest w sąsiednią zabudowę osiedlową i nie stanowi dominanty. Jest to przykład późnego modernizmu powojennego w małej skali, z surowym i wyrazistym detalem architektonicznym oraz wyróżniającą się betonową dzwonnicą, pełną powściągliwej i wymownej dynamiki.

The Church of Reformed Franciscans constitutes a single complex with a monastery and a belfry. Altogether, these structures form an internal yard with a well composed pavement and plants, with entrances leading to individual parts, including wide stairs descending to the chapel. A two-level church, consisting of two shifted structures. A monumental cross has been installed along their line of junction. Covering with pent roofs of different slopes, with two triangular lucarnes. Entrance through a dynamically emphasised “portico”, placed asymmetrically, in front of the altar. The interior is aisleless. The atmosphere is created by illumination from the skylight and chandeliers and by the wooden finishing. In the front, stained-glass windows with religious scenes (Jerzy Skąpski). The individually designed interiors constitute a distinguishing feature of the church. The “icon-style” Stations of the Cross end with a rectangular wooden “panneau” — the altar wall, containing images associated with St. Francis (Jerzy Nowosielski). The tabernacle and the baptismal font have been made by Bolesław Chromy. The complex fits into the neighbouring housing without dominating it. It is an example of post-war Late Modern architecture on a small scale, with raw and expressive architectural details, distinguished by the concrete belfry, which is moderate and yet expressive in its dynamics.

131

1980–1990

 4.8

Dom Prowincjalny Zgromadzenia Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu i Kaplica ul. Nazaretańska 1/ ul. Cechowa

Convent of Sisters of the Holy Family of Nazareth and Chapel 1 Nazaretańska/ Cechowa St. Projekt Design

1986

Realizacja Realisation

1988

Architekci Architects

Wacław Stefański, Maciej Bajcar, Ireneusz Piotrowski, Andrzej Kwiatkowski

Wnętrza Interiors

Wacław Stefański, Aleksander Noworól

Dom Prowincjalny wraz z Kaplicą komponują się w jednorodną, architektoniczną i przestrzenną całość, o wyraźnie postmodernistycznej estetyce i języku środków wyrazu, oraz użytych elementach gry plastycznej. Biała bryła horyzontalna, o poziomej artykulacji przepruta jest bryłą Kaplicy o podkreślonych, asymetrycznych podziałach wertykalnych i mocnej tektonice. Horyzontalność taktowana jest trzystopniowo: podziałami w gładkiej poziomej elewacji z kwadratowymi punktami okien, krenelażem lukarn w spadzistej połaci blaszanego dachu i niby-arkadową ścianą kominową z cegły, wyprowadzoną w kalenicy, w formie rozcinającego całą bryłę prostopadłościanu. Niesymetryczne elewacje szczytowe Kaplicy o pionowych podziałach wnęk, otworów, z „zacheuszkami” stalowych belek i podcieniami ceglanej elewacji. Kulminację stanowi kubiczna dzwonnica na kopertowym dachu Kaplicy. Wewnątrz atmosferę kreują witraże w oknach oraz nietypowa Droga Krzyżowa, wykonana w formie podświetlanych kasetonów witrażowych. Charakterystyczne są krużganki o zgeometryzowanej formie poziomej przechodzącej w strop i wykończenie świetlika nad ołtarzem, a także schodkowy kształt punktowego oświetlenia bocznego. Na przeciwległej stronie ołtarza, za wejściem wyprowadzonym po przekątnej osi, znajduje się miękko prowadzona w przestrzeni klatka schodowa przynależna do części klasztornej. Jest ona wyróżnikiem tego fragmentu założenia.

The Convent and the Chapel are a uniform architectural and spatial layout, characterised by visibly Post-Modern appearance and the language of expression and visual components. The white flat mass of horizontal articulation is pierced by the shape of the Chapel with underlined, asymmetric vertical divisions and strong tectonics. Its horizontality is three-dimensional: it consists of divisions in the smooth horizontal elevation with square-shaped windows, crenellations of lucarnes in the sloping surface of the metal roof and an arcade-like wall made of brick, raised in the ridge, in the form of a cuboid, cutting across the entire structure. Asymmetric gable elevations of the Chapel with vertical divisions of recesses, openings, with “Apostle candle holders” of steel beams and arcades of the brick elevation. The culmination consists of a cubic belfry on the pyramidal roof of the Chapel. Inside, the atmosphere is created by stainedglass window panels and non-typical Stations of the Cross in form of stained-glass coffers, lighted from underneath. There are characteristic cloisters in geometric horizontal form, turning into the ceiling and finishing of the skylight above the altar, as well as the stair-shaped side spotlights. On the opposite side of the altar, behind the entrance running along the diagonal axis, there is a staircase, softly designed into space, belonging to the convent area.

132

 4.9

Kościół p.w. Miłosierdzia Bożego z ośrodkiem parafialnym pl. Prezydenta Edwarda Raczyńskiego

Church of Divine Mercy Prezydent Raczyński Sq.

Projekt Design

1990–1991

Realizacja Realisation

1991–1994

Architekci Architects

Stanisław Niemczyk, Marek Kuszewski

Kameralne, ceglane założenie, w duchu północnego ekspresjonizmu. Mocno podkreślone są „krawędzie” od ul. J.Brodowicza i ul. W. Bandurskiego. Kompleks tworzy układ śródkwartałowy-miejski wraz z Ośrodkiem Parafialnym i Pasażem Handlowym, którym towarzyszy zieleń urządzona. We wszystkich obiektach dominuje cegła, z charakterystycznym zamiłowaniem do poszukiwania detalu. Kościół założony na nietypowym, nieregularnym rzucie. Charakterystyczne jest piętrzenie się brył, gra ich zestawień i addycyjność. Z szacunkiem wpisany w otoczenie, w przestrzeń trójkątnego placu o niewielkiej skali i niewysokiej zabudowie sąsiedniej. Nie ma tu anegdoty, jest melancholijne skupienie. Akcent przestrzenny i wysokościowy tworzą trzy wieże, zakończone ceglanymi uskokami w rodzaju czworobocznego hełmu i metalowymi iglicami. Na uwagę zasługuje również rodzaj ceglanego fryzu na budynku głównym kościoła, pokreślenie pasów poziomych delikatnym gzymsowaniem oraz rodzaj pawilonowej loggietty zwieńczającej jego dach. We wnętrzu połączenie cegły klinkierowej, białego tynku, żelbetu i drewna. Całość stwarza klimat przyjazny dla skali człowieka, kreując „wymknięty” sakralny zespół. Widoczne są elementy postmodernistyczne, będące pewnym nawiązaniem estetycznym do średniowiecznej architektury, o precyzyjnym detalu. Do odbiorcy należy poszukiwanie różnych ujęć perspektywicznych i poszukiwania klimatu miejsca. Wielokrotnie nagradzany i publikowany. Brick ecclesiastical complex of a small scale, in the spirit of Northern Expressionism. There are visible Post-Modern elements, tying in with the medieval architecture of precise detail. It is respectfully inscribed into its surroundings — space of a triangular piazza and not very high neighbouring housing. It is an urban block complex along with a small market and verdure. Three towers provide for a spatial accent, also in terms of height. A kind of a brick frieze at the main — church — building is also noteworthy, as are delicate cornices stressing the horizontal bands and a kind of a pavilion-like loggietta crowning the roof. The whole is atmospheric and friendly, in human scale, creating a closed spatial complex.

133

 4.10

Kościół pw. św. Brata Alberta os. Na Lotnisku 14 / Dywizjonu 303, 63

Church of Saint Brother Albert 14 Na Lotnisku / 63 Dywizjonu 303 Housing Estate

Projekt Design

1985–1988 (1990)

Realizacja Realisation

1988–1994

Architekt Architect

Witold Cęckiewicz

Współpraca Cooperation

Wojciech Oktawiec

Kościół zlokalizowany na terenie osiedla powstałego w miejscu byłego lotniska w Czyżynach, na osi prostopadłej do dawnego pasa startowego. Założony na planie kwadratu, którego narożnikiem wcina się w częściowo zrealizowany zespół plebanii i katechezy. Obiega go kolista droga dojazdowa, co stwarza wrażenie usytuowania na „wyspie”, zgodnie z ówczesnym trendem postmodernistycznym (kwadrat–koło). Z monolitu bryły sześcianu rzeźbiarsko powybierane zostały fragmenty i przestrzenie. Nasuwają się skojarzenia z architekturą orientu, ale także z detalem gotyku kryształowego, potęgowane przez biel elewacji i wnętrz oraz ażurowy fronton z ostrołukowymi otworami okiennymi, o strzelistych smukłych podziałach-laskowaniach „filigranu” w dużej skali. Ten charakterystyczny kaskadowy, ekspresyjny, monumentalny i jednocześnie lekki „fronton” przechodzi płynnie z siedmiodzielnego portalu i zakończony jest krzyżem, akcentując główny kierunek kompozycyjny — oś w świątyni i całego założenia. Wyróżniają się także dwa narożne portyki, spod których widoczne są wysokie na całą kondygnację, wyoblone tamburowe przeszklenia-doświetlenia wnętrz kaplic bocznych. Kościół halowy, z kasetonowym, stalowym stropem podtrzymywanym przez osiem kolumn z egzotyzującymi kapitelami. Chór nad wejściem, z falującą emporą. Oświetlenie pośrednie pozwala na grę cieni i świateł we wnętrzu. Głównym akcentem w prezbiterium, doświetlonym szczelinowymi oknami, jest rzeźba ołtarzowa św. Brata Alberta (W. Cęckiewicz, współpraca W. Chlipała i P. Chwastarz, 2005). W bryle kościoła widoczne są postmodernistyczne elementy wypowiedzi architektonicznej. Nie zrealizowano (do 2017) wieży-dzwonnicy. The church is located in the housing estate built in the area of the former airfield, in Czyżyny, along the axis perpendicular to the former runway. Built on a square plan, the corner of which cuts into the partially built vicarage and Sunday school complex. It is surrounded by a circular access road, giving the impression of the church being located “on an island”, in accordance with the Post-Modern trend (square-circle). Fragments and spaces have been distinguished from the monolithic cube by sculptures. Associations can be made with oriental architecture, as well as with details of Gothic rib vaults, emphasized by white elevations and interiors and the open-work fronton with ogival window openings and slender divisions - flutings of “filigree” on a large scale. This characteristic cascade-shaped, expressive, monumental and at the same time light “fronton” runs smoothly from the portal, divided into seven parts, ending with a cross, which emphasises the main compositional direction — the axis of the temple and the entire complex. There are two distinguishable corner porticoes, revealing underneath them the level-high, curved tambour-like glazing, providing additional lighting for the interior of the side chapels. A hall church with a coffered ceiling, supported by eight columns with exotic-like capitals. A gallery above the entrance, with a wavy balustrade. Indirect lighting allows for a play of shadow and light inside. The main accent in the presbytery, lighted by long windows, is the altar-based figure of saint Brother Albert (W. Cęckiewicz, cooperation: W. Chlipała and P. Chwastarz, 2005). The church complex reveals some Post-Modern features of architectural expression. The belfry tower has not been completed (until 2015).

134

 4.11

Kościół pw. św. Brata Alberta „Ecce Homo” ul. Jana Pawła Woronicza 10

Church of Saint Brother Albert ‘Ecce Homo’ 10 Jana Pawła Woronicza St.

Projekt Design

1981–1982

Realizacja Realisation

1983–1985 — kościół church 1982 — izba pamięci hall of memory

Architekci Architects

Wojciech Kosiński, Marzena Popławska

Rzeźba Sculpture

Stefan Dousa

Malarstwo Painting

Paweł Taranczewski

Kościół w małej skali, o zwartej bryle, jednoprzestrzenny, z trójkątnie zamkniętym prezbiterium, zaprojektowany w duchu postmodernizmu lat 80. XX wieku. W dolnym poziomie mieści się Izba Pamięci Brata Alberta. W elewacjach akcenty smukłych, potrójnych okien, osadzonych w tektonicznych ostrokątnych obramieniach. Charakterystyczne „wykusze” przebijające połacie dachowe, tworzą złudzenie transeptu i portalu. Całość przekryta wysokim dachem łamanym. W linii przełamania umieszczone okna doświetlające wnętrze rodzajem świetlika. Wewnątrz widoczna jest ekspresyjna więźba dachowa z drewnianym rastrem, opadająca na białe ściany, które tworzą modlitewne nisze. Ołtarz umieszczony na trójstopniowym podwyższeniu, mieści pod mensą sarkofag z relikwiami św. Brata Alberta. Nad tabernakulum kopia obrazu Adama Chmielowskiego „Ecce Homo”, od którego pochodzi nazwa sanktuarium. Charakterystyczne dla wnętrza i zewnętrza są biel ścian i obramowań, zestawiona z ciemnym kolorem drewna i masywem miedzianych dachów. Dzwonnica umieszczona została w partii dachu, „nasadzona” wzdłuż kalenicy. Dachy tej bryły przeprute są otworami dzwonnymi. Zwieńczenie krzyżem i sygnaturką przypominającą izbice drewnianych kościołów. Cały kościół nawiązuje luźno do kościółków Małopolski i do architektury sąsiedniego klasztoru Sióstr Albertynek (proj. Jan Sas-Zubrzycki), stanowiąc kontekstualny przykład dobrej kontynuacji w architekturze. Jest jednocześnie jedną z pierwszych realizacji postmodernistycznych, w małej skali, w duchu postmodernizmu w Krakowie.

A small-scale hall church of a compact structure, with a triangularly closed presbytery, designed in the mood of Post-Modernism of the 1980s . At the lower level, there is the Hall of Memory of Brother Albert. In the elevation, there are accents of slender, triangular windows seated in the sharp-angled, tectonic architraves. The characteristic “bay windows” cutting through the roof surfaces create an illusion of a transept and a portal. The whole structure is covered with a high mansard roof. In the break point, there are windows to illuminate the interior, similar to skylights. Inside, there is a visible rafter framing with a wooden grid, descending to the white walls, which form prayer niches. The altar on a three-step platform, holds a sarcophagus with relics of St. Brother Albert under the mensa. Above the tabernacle, there is a copy of the painting by Adam Chmielowski himself — “Ecce Homo”. Characteristic for the interior and the external part are the white walls and frames, contrasting with dark wood and the massive copper roofs. The belfry has been located in a part of the roof, “mounted” along the apex. The roofs of this structure are cut through with the bell openings. The structure is crowned with a cross and an ave-bell similar to those of wooden churches. The entire church brings to mind associations with small historic churches of the region of Małopolska and the architecture of the neighbouring convent of Albertine sisters (designed by Jan Sas-Zubrzycki), serving as a model example of good continuation in architecture.

135

 4.12

Kościół pw. św. Jana Kantego ul. Jabłonkowska 18

Church of Saint Jan Kanty 18 Jabłonkowska St.

Projekt Design

1981–1983

Realizacja Realisation

1982–1992

Architekci Architects

Krzysztof Bień Piotr Bień — współpraca cooperation

Rzeźba Sculpture

Piotr Zbrożek

Malarstwo Painting

Andrzej Dzięgielewski

Kościół zlokalizowany na skraju osiedla Widok, przy wjeździe do Krakowa, wkomponowany jest w kontekst urbanistyczny. Świątyni towarzyszy, połączona z nią przewiązką na wysokości nawy głównej, tarasowo ukształtowana plebania założona na planie centralnym, z którą tworzy on przestrzenną całość. Kościół jest dwupoziomowy. Do górnego prowadzą tarasowe schody przekryte łódkowatym daszkiem. Dolny pw. MB Ostrobramskiej, o kształcie kolistym, pełni funkcję kaplicy dziennej. Jej przestrzeń podzielona jest optycznie filarem stojącym pośrodku, do którego zbiegają się koncentrycznie podciągi, tworząc rozrzeźbiony sufit. Posiada centralnie ustawiony w części prezbiterialnej ołtarz na podwyższeniu, doświetlony tubusowym świetlikiem umiejscowionym nad nim. W górnym kościele, pw. św. Jana Kantego, na zewnętrz i we wnętrzu wykorzystany został motyw spirali i kształt muszli ślimaka. W kierunku ołtarza, tworząc półkolisty korytarz, prowadzi pochyła rampa. Wzdłuż tej rampy umiejscowione zostały pasmowe okna stopniowo powiększające się ku środkowi, z kulminacją w prezbiterium. Druga ściana prowadząca „docentrycznie” zawija się we wnętrzu formując kaplicę chrzcielną, a ponad dachem przechodzi w wieżę, którą wieńczy krzyż z rur ze stali nierdzewnej. Przestrzeń przekryta jest sufitem podwieszonym, ze swobodnie rozrzuconym oświetleniem, przypominającym rozgwieżdżone niebo. Kompozycja oparta na spirali, szczególnie widoczna jest w formie dachu, który dodatkowo odcięty jest pasem świetlikowym od zawijających się ścian. Rzeźbiarsko ukształtowana bryła kościoła nasuwa skojarzenia z plastyczną i przestrzenną architekturą ekspresyjnego, organicznego modernizmu Le Corbusiera. The church is located at the edge of Widok housing estate, at the thoroughfare to the centre of Krakow, and fitted into the urban context. The temple is associated with a terrace-shaped vicarage , establishing a spatial whole, connected with the church by a walkway at the level of the nave. The church is a two-level structure. Terraced stairs with a boat-shaped roof lead to the upper church. The lower church of the Mother of God of Ostra Brama, of circular shape, is used as a daily chapel. Its space has been visually divided by the pillar in the middle, to which the main beams run concentrically, making up a sculptured ceiling. It has a central altar in the presbytery, seated on a platform, additionally lighted by a tube-shaped skylight above. In the upper church of Saint Jan Kanty, the spiral/snail shell motif has been used for the interior and exterior decoration. An inclined platform leads towards the altar, forming a semi-circular corridor. Along the platform, belt-shaped windows have been provided, enlarged gradually towards the centre, with a spatial climax in the presbytery. The second wall, leading towards the centre, curls up inside, forming a baptismal font, and under the roof turns into a tower, crowned with a cross made of stainless steel pipes. The space is covered with a suspended ceiling, with freely scattered lighting, similar to the starry sky. The spiral-based composition is visible particularly well in the form of the roof, additionally separated by a skylight belt from the curling up walls. The sculptural church complex can be associated with the visual, artistic and spatial spirit if architecture of expressive organic Modernism in the vein of Le Corbusier.

136

 4.13

Kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej i Klasztor OO. Cystersów os. Szklane Domy 7

Church of the Mother of God of Częstochowa and Monastery of the Cistercians 7 Szklane Domy housing estate Projekt Design

1981–1984

Realizacja Realisation

1984–1993 — klasztor monastery 1984–1995 — kościół church

Architekci Architects

Krzysztof Dyga, Andrzej Nasfeter

Na skraju osiedcila Szklane Domy i na styku z pobliskim parkiem zlokalizowano Zespół Kościoła i Klasztoru, w tym Męskie Liceum Ogólnokształcące im. św. Bernarda (realizacja 1984–1990). Tworzy on zamknięty czworobok z trzema dziedzińcami. Dwupoziomowy kościół został założony na rzucie zbliżonym do prostokąta. W dolnej części znajduje się kaplica dzienna, o pochyłej posadzce, co stwarza amfiteatralność wnętrza. Kościół górny jest jednoprzestrzenny, halowy. Wrażenie to potęguje strop będący misterną stalową układanką konstrukcyjną szkieletu trójkątnych stelaży oraz płaszczyzn i doświetleń, nasuwającą skojarzenia z neokonstruktywizmem. Zmienne oświetlenie oraz ciepła kolorystyka materiałów sprzyja grze świateł (wnętrza: Adam Wsiołkowski, od 1994). Prezbiterium w formie arkadowej kulisy. Empory boczne sugerują podział na nawy. Mury kościoła pozbawione są okien. Budowlę wyróżnia szczególna dbałość o detal wykończenia ceglanych ścian, a konstrukcja przestrzenna nad ceglanym „cokołem” nadaje mu swoistej lekkości i monumentalności zarazem. Jeden z narożników akcentowany jest mocno dzwonnicą, kształtowaną na wzór ambony. Charakterystyczny dla tego zespołu jest wyraźny kontrast pomiędzy surową i prostą fakturą cegieł ścian o barwie pomarańczowo-beżowej, a skomplikowaną konstrukcją stalową kubistycznych, uskokowo piętrzących się form dachu, dwukrotnie wyższych od murów oraz dynamicznego, rozbudowanego wejścia. Decyduje to o ekspresyjnym wyrazie zespołu kościoła i klasztoru.

On the edge of the Szklane Domy housing estate, adjacent to the nearby park, a Church and Monastery Complex has been built, including the Saint Bernard General Education Male High School (realisation in years 1984–1990). It forms a closed quadrangle with three yards. A two-level church is established on a semi-rectangular plan. In the lower part, there is a day chapel, with inclined floor, giving the interior an air of an amphitheatre. The upper church is an aisleless church. This impression is made stronger by the roof, constituting a fine-wrought structural mosaic of the skeleton of triangular racks, planes and skylights, bringing into mind associations with Neo-constructivism. Changeable lighting and warm colours of the materials contribute to the play of light (interiors: Adam Wsiołkowski, since 1994). The presbytery is in form of arcade-shaped wings. The side galleries suggest division into aisles. There are no windows in the church walls. The structure is distinguished by fine details of the brick walls, and the spatial structure above the brick “plinth” makes it look light and monumental at the same time. One of the corner is underlined by a belfry, shaped after a pulpit. Typical for this complex is a visible contrast between the raw and simple texture of bricks of the walls, orange and beige in colour, and the complicated steel structure of the cubic, offset forms of the roof, which are twice as high as the walls, and the dynamic, expanded entrance. This gives the church and monastery complex its expressive character.

137

 4.14

Kościół pw. Matki Bożej Saletyńskiej ul. Cegielniana 43

Church of Mother of God of La Salette 43 Cegielniana St. Projekt Design

1989–1995

Realizacja Realisation

1989–1998

Architekt Architect

Witold Cęckiewicz

Wnętrza Interiors

Czesław Dźwigaj

Pierwotnie w tej lokalizacji miał powstać kościół wg projektu zespołu: Dariusz Kozłowski, Wacław Stefański, Marek Chmielek (projekt: 1983–1984, realizacja: 1985–1986 — przerwana), o cechach postmodernistycznych charakterystycznych dla tych autorów. Powstał kościół wolnostojący, trójnawowy, zbudowany na planie podłużnym, w płaskim terenie. Nie stanowi jednak dominanty, wpisując się w otoczenie osiedla mieszkaniowego. Oblicowany cegłą klinkierową, dwubarwną. Horyzontalne pasy z jaśniejszej cegły, zwężające się ku górze, obiegają całą bryłę kościoła wokół. W czterech narożnikach wieżyczki z namiotowymi dachami i krzyżami je wieńczącymi. W parterze widoczne są one jako masywne słupy. Portal wejścia akcentowany uskokowo, ze szczelinowymi oknami, nasuwający skojarzenia ze średniowiecznymi portalami. Oś podłużną podkreśla koliste okno w prezbiterium, w którym na tle „dysku” wkomponowanego w rozetę okna ustawiono figurę MB Saletyńskiej. Prezbiterium z łukowatą ścianą absydialną ze szczelinowym doświetleniem. W czterech pionowych oknach, schodzących do posadzki, rozdzielonych słupami, zaprojektowano kolorowe witraże o tematyce biblijnej z motywami maryjnymi (Maciej Kauczyński, 2010). Wnętrze podzielone jest rytmem białych lizen i kolumn z kostkowymi kapitelami. W nawie głównej umieszczono na nich stacje drogi krzyżowej. Nad nawą rastrowy sufit podwieszany z oświetleniem. Całość w swej zwartości, artykulacji i użytych środkach wyrazu wskazuje na nawiązania do architektury południa Europy i włoskiego postmodernizmu w stylu Mario Botty. Przed wejściem kwadratowy plac wyłożony czerwoną kostką. Wieża-campanilla, nie została jeszcze zrealizowana.

Originally, a church was planned in this location, designed by the team of: Dariusz Kozłowski, Wacław Stefański, Marek Chmielek (design: 1983–1984, realisation: 1985– 1986 — interrupted), characterised by Post-modern features typical for these authors. The completed church is free-standing, three-aisle, on a longitudinal plane in a flat terrain. It is not a dominant, but rather fits into the surrounding area of the housing settlement. Faced with two-coloured clinker brick. Horizontal strips of lighter brick, narrowing towards the top, run around the entire church structure. In four corners, there are towers with pavilion roofs, crowned with crosses. On the ground floor, they are visible as massive poles. The entrance portal is recessed, with narrow windows, bringing into mind medieval portals. The longitudinal axis is emphasised by the circular window in the presbytery, in which a figure of the Mother of God of La Salette has been placed against the background of the “disc” introduced into the rose window. The presbytery has an arched apse wall with crevice-like apertures letting in daylight. In the four vertical windows, descending towards the floor and divided by poles, colourful Biblical scenes with Marian motifs have been made in stained glass (Maciej Kauczyński, 2010). The interior is divided by the rhythm of white pilaster-strips and columns with cube capitals. In the nave, there are stations of the Cross on them. Above the nave, there is a grid-like suspended ceiling with lighting. The whole structure, in its compactness, articulation and means of expression, indicates associations with architecture of southern Europe and Italian Post-modern one in the style of Mario Botta. In front of the entrance, there is a square paved with red brick. The campanile tower has not been built yet.

138

 4.15

Kościół pw. Miłosierdzia Bożego os. Na Wzgórzach 1a

Church of Divine Mercy 1a Na Wzgórzach Estate Projekt Design

1984–1988

Realizacja Realisation

1982–1992

Architekt Architect

Witold Cęckiewicz

Współpraca Cooperation Andrzej Lorek Kościół usytuowany przy wjeździe na Wzgórza Krzesławickie. Dostępny podjazdem z niesymetrycznymi rampami wspartymi na arkadach, pod którym znajduje się wejście do kaplicy. Uskokowa, plastyczna i monumentalna fasada wejścia głównego podzielona jest asymetrycznie rozcięciem, w którym umieszczono pionowe przeszklenie. Światło tak wpadające podkreśla oś kompozycyjną kościoła. Fronton zwieńczony krzyżem. Charakterystyczne są „turbinowe” nisze ze szczelinowymi oknami i rozetą oraz stylizowane „półpalmiaste” zakończenia wyprowadzanych kształtów i detali. Ekspresjonistyczne, organiczne, morfologiczne formy zastosowane zostały również w jednoprzestrzennym, asymetrycznym wnętrzu, na planie zbliżonym do podłużnego trapezu. Przestrzeń nawy głównej wydziela rytm słupów, przechodzących łukowo „palmiastymi” kapitelami w drewniany sufit kasetonowy, będący rodzajem postmodernistycznego dyskursu z sufitami wawelskimi (sala poselska). Barwny witraż w ścianie prezbiterium i gra świateł płynących z białych ścian, wysokie przeszklenia otwierające się na zieleń oraz ciemny sufit kasetonowy z bocznym oświetleniem, nadają wnętrzu indywidualny wyraz. Na ścianie ołtarzowej ośmioramienny świecznik, zwieńczony krzyżem, złożony z elementów tworzących złoto-brązową kratownicę, w której środku znajduje się obraz Pana Jezusa Miłosiernego. Stacje drogi krzyżowej wyróżnia pewna oryginalność, np.: postać SS-mana, człowieka z kijem bejsbolowym, itp. (Stanisław Rodziński, 1999). Wolnostojąca wieża-dzwonnica na planie ośmioboku, z trzema dzwonami, zwieńczona jest krzyżem i połączona przewiązką z antresolą chóru. Z tarasu przed wejściem głównym roztacza się widok na Nową Hutę.

The church is situated near the entrance to Wzgórza Krzesławickie. It is accessible by a driveway with asymmetric platforms supported by arcades, with an entrance to the chapel located underneath. The set-off, malleable and monumental façade of the main entrance has been divided asymmetrically with a cut, which contains a vertical glazing. Daylight coming through emphasises the composition axis of the church. The fronton is crowned with a cross. There are characteristic, “turbine-like” niches with narrow windows and a rose window and the stylised (semi-palm tree-like) finishing of the shapes and details introduced. The Expressionist, organic, morphological forms have also been applied in the single-space, asymmetric interior, whose plan is close to an elongated trapezoid. The space of the nave is separated by the rhythm of pillars with arching “palm tree-like” capitals, turning into a wooden coffered ceiling, which is an expression of a certain form of post-modernist discourse with the ceilings of Wawel Castle (Envoys Hall). A colourful stained-glass window in the wall of the presbytery and the play of light, coming off the white walls, high glazings opening to the greens and a dark coffered ceiling with side lighting give the interior a unique appearance. On the altar wall, there is an eight branched candlestick, crowned with a cross, made of components forming a golden and brown latticework with a painting of Merciful Jesus in the middle. The Stations of the Cross contain some unique components, such as the figure of an SS-man, a man with a baseball bat etc. (Stanisław Rodziński, 1999). A free-standing belfry tower on an octagonal plane, with three bells, is crowned with a cross and connected by a passage with the gallery mezzanine. The terrace in front of the main entrance offers a view of Nowa Huta.

139

 4.16

Kościół pw. Najświętszej Rodziny ul. Aleksandry 1

Church of the Holy Family 1 Aleksandry St.

Projekt Design

1982–1983(?)

Realizacja Realisation

1983–1992

Architekt Architect

Janusz Gawor

Wnętrza Interiors

Wincenty Kućma

Kościół jednonawowy, dwupoziomowy, założony na planie koła. Zlokalizowany jest w centrum osiedla Bieżanów Nowy, w sąsiedztwie Parku Aleksandry. Składa się z trzech brył: głównej oraz dwóch kaplic o różnej wielkości i styka z zespołem parafialnym zbudowanym na podobnym rzucie. We wnętrzu 12 smukłych słupów o przekroju trójkątnym, odstawionych od tamburu ściany zewnętrznej, połączonych jest pierścieniową belką, która podtrzymuje spłaszczoną kopułę. Nadaje to dużej dynamiki i ukierunkowuje wzrok ku górze, gdzie umieszczony jest okrągły świetlik — latarnia doświetlająca przestrzeń kościoła. Słupy i kopuła wykończone są czerwonawym w kolorze drewnem modrzewiowym. Prezbiterium zostało cofnięte poza obrys głównego tamburu, co przełamuje centralność założenia. Ołtarz usytuowany jest na tle zajmującej całą wysokość kondygnacji grupy rzeźbiarskiej, wykonanej w drewnie. Przedstawia ona świętych otaczających Świętą Rodzinę, umieszczoną centralnie w tej wielkoformatowej kompozycji. Surowość bieli ścian we wnętrzu łagodzi ciepły kolor drewna oraz delikatne światło wnikające pionowymi szczelinami, rytmicznie podkreślającymi podziały elewacji. Kaplice boczne posiadają również doświetlenia górne latarniami. Elewacje zewnętrzne tworzące niemal litą ścianę, oblicowane są płytkami ceramicznymi, w kolorze ceglanym. Główny tambur poprzecinany jest rytmem pionowych okien osadzonych w uskokach, tworząc rodzaj wgłębnych lizen, z pasem wieńczącym w formie swoistego belkowania-fryzu. Latarnia na kościele z zakończona masywnym krzyżem. Do kościoła górnego prowadzą monumentalne, szerokie i tarasowe schody. W kościele dolnym mieści się sala parateatralna im. św. Brata Alberta.

An aisleless, two-level church is based on a circular plan. It is located in the central part of Bieżanów Nowy housing estate near Aleksandra’s Park. It consists of three parts: the main church and two chapels of varying sizes, and it is adjacent to the parish complex. In the interior, 12 slender triangular pillars, separated from the tambour of the external wall, are connected by a ring-shaped beam, which supports the flattened dome. This contributes greatly to dynamics, making the viewer look up, towards the round skylight — an oculus providing additional lighting for the church interior. The pillars and the dome are finished with reddish larch wood. The presbytery has been retracted from the outline of the main mass, breaking the centrality of the complex. The altar is situated against the background of a sculpture made in wood which is one floor high. It presents the saints surrounding the Holy Family, located in the centre of the large format composition. Crudeness of white walls of the interior is mitigated by warm colour of the wood and delicate light seeping through the vertical ‘cracks’, which rhythmically underlines the divisions of the elevation. The side chapels are also lighted from above. External elevations, forming an almost solid wall, are faced with brick-red ceramic tiles. The main mass is cut across by the rhythm of vertical windows seated in recesses, forming concave pilaster-strips, with a crowning belt in form of a specific entablature — a frieze. The lantern on the church is topped with a massive cross. Monumental, wide external stairs lead to the main church. In the lower church, there is a quasi-theatrical hall named after Saint Brother Albert.

140

 4.17

Kościół pw. Niepokalanego Serca NMP ul. Półłanki 100

Church of the Immaculate Heart of the Blessed Virgin Mary 100 Półłanki St. Projekt Design

1983

Realizacja Realisation

1983–1985

Architekt Architect

Jerzy Petelenz

Nietypowy, poprzez swoją rzeźbiarską, „klawiszującą” formę, dla budownictwa sakralnego w Polsce kościół, zlokalizowany jest wewnątrz dominującej zabudowy jednorodzinnej. Swoją skalą oraz rozczłonkowaniem bryły wpisuje się w kontekst miejsca. Formalnie składa się z przesuniętych względem siebie brył przekrytych dwuspadowymi dachami, z dominantą w postaci dynamicznej dzwonnicy wyprowadzonej z płaszczyzny pulpitowej jednej z połaci. Umiejscowiony na nasypie otoczonym murem, który połączony jest z budynkiem kościoła poprzez wnikające w niego podpory arkad podcieni. Na taras obchodowy prowadzą liczne schody akcentujące poszczególne, dedykowane funkcjonalnie wejścia do obiektu. Kościół na planie podłużnym, jednoprzestrzenny i wielopoziomowy, z prezbiterium oddzielonym arkadą, podobnie jak wejście główne, nad którym znajduje się antresola z chórem. Każdy poziom „odcięty” jest pasem wąskich, podłużnych okien. Antresola, do której prowadzą szerokie schody, biegnie wzdłuż umownej nawy głównej i nad prezbiterium. Charakterystyczna jest niezwykła prostota i logika podziałów, kompozycji i przenikania się przestrzeni na różnych poziomach i płaszczyznach oraz użycie arkad jako wyróżnika formalnego, tak wewnątrz jak i na zewnątrz kościoła. Rzeźbiarskie potraktowanie bryły i zastosowane rozwiązania przestrzenne, wskazują na wyraźne związki z architekturą modernistyczną. Poprzez swoją skalę i rozbicie na segmenty, kościół związany jest z kontekstem urbanistycznym zastanej przestrzeni.

The church, which is distinguished by its irregular form, not typical for sacral buildings in Poland, is located within the area of single-family houses. Its scale and fragmentation of the structure fits into the context. Formally, it consists of recessed, shifted structures, covered with hipped roofs, with a dominant component in form of a dynamic belfry, protruding from one of the roof surfaces. It is located on an embankment, surrounded by a wall, connected to the church building by the arcades running into it. Numerous stairs lead to the peripheral terrace, emphasising individual entrances, which are divided according to function. The church has been built on a longitudinal plane, as an aisleless, multi-level structure, with the presbytery separated by an arcade, like the main entrance with a mezzanine and a gallery. Each level has been “cut off” by a strip of narrow, longitudinal windows. The mezzanine, accessible via a wide set of stairs, runs along the conventional nave and above the presbytery. The building is distinguished by great simplicity and logic of divisions, composition and interpenetration of space at various levels and planes and by the use of arcades as the formal distinguishing feature, both inside and outside the church. Sculptures and spatial solutions applied indicate visible connections with Modern architecture. Through its scale and division into segments, the church fits into the urban context of the extant space.

141

 4.18

Kościół pw. Pana Jezusa Dobrego Pasterza ul. Dobrego Pasterza 4

Church of Jesus the Good Shepherd 4 Dobrego Pasterza St.

Projekt Design

1969–1970

Realizacja Realisation

1971–1981

Architekt Architect

Wojciech Pietrzyk

Kościół powstał w miejsce drewnianego kościoła autorstwa Artura Romanowskiego, zrealizowanego w latach 1923–24, a rozebranego w 1969 roku. Jest to kościół dwupoziomowy, jednoprzestrzenny, na rzucie wydłużonego prostokąta. W krypcie, w kościele dolnym znajduje się Kaplica Męczeństwa, gdzie umieszczono urny z miejsc martyrologii Polaków. Kościół przekryty dachem pulpitowym, przebitym wyprowadzoną na zewnątrz ścianą nawy, z wąskim, pasmowym oknem ją doświetlającym i „odcinającym” połać. Przeciwległa ściana jest przeszklona w całości, od poziomu antresoli, z geometrycznym podziałem szprosami, co skutkuje lekkością i jasnością wnętrza. Podbicie połaci pulpitu dachu od wewnątrz wykończone jest rytmem poziomych, swobodnie rozstawionych elementów drewnianych. Stacje drogi krzyżowej (z 1986) umieszczone na balustradzie antresoli, rozmieszczone są wzdłuż ściany-drogi wprowadzającej do wnętrza kościoła pojedynczą „niby-nawą”. Nie ma wydzielonego prezbiterium, a zakrystia umieszczona jest wewnątrz „nawy głównej”. Miedziany ołtarz figuratywny ustawiony jest niesymetrycznie we wnętrzu (Jan Budziłło, 1981). Wejście schodami wzdłuż wprowadzającej i prowadzącej do wnętrza ściany, podtrzymującej „witrażową” ścianę-okno. Charakterystyczna jest ekspresyjna wieża w kształcie odwróconego „V” o pełnych ścianach skośnych i szklanym wypełnieniem. Metalowa rama pozioma wieży tworzy, wraz z tym ścianami, kształt krzyża. Kościół, jako całość jest prosty formalnie, zestawiony z prostokreślnych elementów, ale jest jednocześnie dynamiczny bryłowo. Na zewnątrz znajduje się późniejsza, stalowa dzwonnica z trzema dzwonami, w formie przestrzennej rzeźby. The church replaced a former wooden one designed by Artur Romanowski, which was built in the years 1923-24 and dismantled in 1969. It is a two-level, aisleless church on a plane of a longitudinal rectangle. In the crypt, in the lower church, there is a Chapel of Martyrdom, containing urns from places of martyrdom of the Poles. The church is covered with a pent roof, pierced by a nave wall running outside, with a narrow ban window, illuminating the nave and “cutting off” the roof slope. The opposite wall is fully glazed, from the mezzanine level, with a geometric division provided by window poles, making the interior light and bright. The roof on the inside is finished with a rhythm of horizontal, freely scattered wooden elements. The Stations of the Cross (of 1986) placed on the balustrade of the mezzanine are distributed along the wall — or the way leading into the church interior through a single ‘as-if-a-nave’. There is no separate presbytery, and the vestry is located inside the “nave”. A copper-made figurative altar is placed asymmetrically in the interior (Jan Budziłło, 1981). Entrance via stairs along the wall leading towards the interior, which supports the stained-glass window -wall. There is a characteristic, expressive tower in the shape of a reversed “V” with solid slanted walls and glass panels. The metal horizontal frame of the tower forms a cross shape with these walls. The church, as a whole, is formally simple, made of straight-line components, with a nevertheless dynamic massing. Located outside is a belfry made of steel, built later, with three bells, in the form of a spatial sculpture.

142

 4.19

Wyższe Seminarium Duchowne Polskiej Prowincji Zmartwychwstańców „Droga Czterech Bram” i kościół pw. „Emaus” ul. ks. Stefana Pawlickiego 1

‘Way of Four Gates’ Higher Seminary of the Polish Province Resurrectionist and Church of Emaus 1 Księdza Pawlickiego St. Projekt Design

1983–1989

Realizacja Realisation

1989–1993

Architekci Architects

Dariusz Kozłowski, Wacław Stefański, Maria Misiągiewicz

Całość założenia uznawana jest za jedną z ikon polskiej architektury powojennej. Układ urbanistyczny to nieprostokreślny rzut przenikających się w różnych wymiarach brył, tworzących różnorakie wnętrza i kulisy, z trapezowym dziedzińcem, na kształt warowni. Wyczuwalny jest rodzaj teatralności, ale mocno przesiąknięty mistyką. Postmodernistyczna architektura, o mylących perspektywach i formach, nawiązuje do symboliki „Drogi Czterech Bram” tj, Inicjacji, Nadziei, Wiedzy i Wiary, przełożonych na: myśl, idę, mit i tajemnicę klasztoru, opartych na tradycyjnych wyobrażeniach o klasztorze. Pierwsza wyraża rozterki człowieka kandydującego do seminarium. Druga — wyrażona przez ekspresyjne rozdarcie muru, prowadzi do gmachu alumnów. Trzecia tworzy rodzaj prześwitu między wieżami, w których umieszczone są klatki schodowe. Czwarta to synteza: połączenie tego co ludzkie i boskie. Plakatowa kolorystyka i plastyka form nasuwają malarskie skojarzenia. Na zewnątrz i we wnętrzach: fragmenty niby dekoracji, umowne łamanie zasad konstrukcji, pewna teatralność i postmodernistyczna umowność przy widocznym stosowaniu skomplikowanej symboliki chrześcijańskiej. Będący częścią zespołu kościół „Emaus” — podobnie wyróżniają „teatralne” elementy wystroju i artefakty służące liturgii. Całości dopełnia gra świateł, tworząca niepowtarzalny nastrój w niejednorodnej przestrzeni sacrum. Ostrosłupowe w kształcie zwieńczenie wieży, z świetlikami w rozcięciach na krawędziach, które tworzą umowny krzyż. Wieża stanowi dominantę przestrzenną założenia.

The urban layout is a non-rectilinear plan of masses intersecting themselves in many dimensions that create variegated interiors and mise-en-scènes. There is a discernible air of theatricality yet it is ‘underlined’ by mystics. Post-modern architecture ties in with the symbolism of the ‘Way of Four Gates’ i.e. Initiation, Hope, Knowledge and Faith, transposed into the thought, idea, myth and mystery of a convent as based on traditional opinions on that subject. The first gate expresses doubts of a candidate to the seminar, whereby the second one, articulated by an expressively torn wall leads to the edifice of the alumni. The third one creates a kind of a clearance between the gates in which staircases are placed. The fourth gate is a synthesis of that what is divine and what is human. Poster-like colour scheme and treatment of forms evoke associations with painting.

143

KOŚCIOŁY I OBIEKTY SAKRALNE CHURCHES AND RELIGIOUS BUILDINGS

Mapa lokalizacji Location map

144

145

OSIEDLA I ZESPOŁY MIESZKANIOWE

Lata powojenne w Krakowie, podobnie jak w całym kraju, cechowała masowa migracja ludności wynikająca z przesunięcia granic państwa polskiego, po II wojnie światowej oraz zniszczenia wielu miast, w tym na tzw. ziemiach odzyskanych. Charakterystyczny był także napływ ludności wiejskiej, w związku z poszukiwaniem przez nią pracy oraz w związku z potrzebami rozwijającego się przemysłu1. W roku 1945 liczba mieszkańców Krakowa wynosiła ok. 300 tys., a w roku 1955 wzrosła już do ok. 400 tys., by na końcu PRL-u osiągnąć poziom ok. 750 tys.2 Skutkowało to potrzebą budowy nowych mieszkań, ale często też rodziło pewne inne trudności, ponieważ nowi użytkownicy nie rzadko nie byli przygotowani do nowych standardów i proponowanego im sposobu życia, odmiennego od dotychczasowych przyzwyczajeń3. Do wzrostu zapotrzebowania na mieszkania w Krakowie przyczyniła się także realizacja inwestycji kombinatu metalurgicznego (dawna Huta im. W.I.Lenina) w podkrakowskiej wsi Mogiła, rozpoczęta w 1950 roku.4 Decyzja o budowie tej inwestycji pociągnęła za sobą konieczność realizacji zaplecza mieszkaniowo-usługowego dla pracowników i ich rodzin. Tak narodził się plan powstania nowego, socjalistycznego miasta o nazwie Nowa Huta5, ostatecznie przyłączonego jednak do Krakowa jako dzielnica już w 1951 roku. To robotnicze w założeniu miasto miało być jednocześnie przeciwwagą dla inteligenckiego Krakowa, który w referendum w 1946 roku głosował na „nie” dla nowego, narzucanego siłą ustroju komunistycznego. Projekt architektoniczno -urbanistyczny całego założenia opracowany został

146

pod kierownictwem Generalnego Projektanta Tadeusza Ptaszyckiego6, a budową rozpoczęto w 1949 w roku. W swoim pierwotnym, socrealistycznym kształcie zamierzenie realizowane było do roku 1956. Pierwsze osiedle Nowej Huty, obecne osiedle Wandy, jest bezpośrednim nawiązaniem do przedwojennej zabudowy miast-ogrodów7. Kolejne osiedla, w tym te wytyczone wzdłuż głównej osi nazwanej Aleją Róż, realizują model amerykańskiej jednostki sąsiedzkiej, z kwartałowym wnętrzem mieszczącym podstawowe usługi społeczne, w tym szkoły i przedszkola8. Równolegle powstawały inne socrealistyczne osiedla, takie jak: zespół przy ul. I. Daszyńskiego, ul. L. Rydla czy ul. Żywieckiej9. Kraków, podobnie jak wiele innych miast w powojennej Polsce, był „miastem zamkniętym”, z uwagi na politykę państwa dotycząca ruchu ludności i utrudnienia w możliwości stałego zameldowania, a tym samym zamieszkania, które datują sie od roku 1951. Obostrzenia w tym zakresie wprowadzono również dla Krakowa w 1956, a dla Nowej Huty w 1955 roku10. Po 1956 roku wznowiono działalność spółdzielczą i powstawały spółdzielnie mieszkaniowe wykorzystujące środki własne spółdzielców11. Realizowano także zabudowęy mieszkalną finansowaną przez zakłady przemysłowe, w związku z dynamicznym rozwojem ich działalności i potrzebą zatrudniania nowych pracowników12. Stąd różne skale zabudowy oraz zróżnicowane formy kształtowania architektury i urbanistyki zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej. Największymi założeniami architektoniczno-urbanistycznymi w Nowej Hucie lat 60. i 70. były zespoły osiedli Mistrzejowice i Bieńczyce13,

wyłonione w drodze konkursów. Trudności ekonomiczne i permanentny brak mieszkań skutkowały wprowadzaniem ograniczania powierzchni lokali, w tym poprzez regulowanie ich wielkości normatywami14. Efektem tych wielkich potrzeb był problem budowy coraz to nowych osiedli, co z kolei skutkowało rozrastaniem się miasta oraz przejmowaniem sąsiednich jednostek przestrzennych, administracyjnych czyli wsi i osad15. Zespoły mieszkalne, lokalizowane coraz dalej od centrum miasta, wymagały rozbudowywania infrastruktury. Otrzymywały też bogatszy program funkcjonalny dla obsługi mieszkańców, m.in.: w zakresie handlu, zdrowia, kultury, sportu, edukacji16, co miało rekompensować odległość od centrum miasta i jego zaplecza. W konsekwencji utrwaliły się normatywy urbanistyczne i architektoniczne, jednak — co ciekawe — wiele z tych zespołów osiedlowych powstawało w wyniku konkursów architektoniczno-urbanistycznych. Do takich należą wspomniane zespoły osiedli Mistrzejowice i Bieńczyce, a ponadto, między innymi, zespoły osiedli Czyżyny i Dębniki17. Po roku 1970, kiedy pogłębiał się kryzys gospodarczy, architektura osiedli zaczęła przypominać blokowiska pozbawione indywidualnego wyrazu i detalu, o zwiększonej intensywności i schematyczności zabudowy. Przechodzono od niskich budynków, z dwustronnym doświetleniem, do budynków wysokich, o większej masywności i jednolitości. Skutkowało to często koniecznością zapewnienia tylko jednostronnego dostępu do światła. Przestrzenie międzyblokowe stawały się mniejsze oraz pozbawiane były miejsc zabaw i rekreacji dla

mieszkańców. Jednak do tego czasu, w początku lat 60. większość osiedli wyposażona była w elementy małej architektury, detal i rzeźbę, często mozaikę oraz posiadały inne cechy indywidualne realizowanych obiektów, w tym budynków mieszkalnych i pawilonów handlowo-usługowych, będących ich częścią. Pozostawiano także duże przestrzenie publiczne przeznaczane na zieleń parkową, urządzenia terenowe i służące rekreacji. Te modernistyczne osiedla realizowane były w duchu idei CIAM18 i odpowiadały ówczesnym potrzebom społecznym oraz estetycznym, i do dzisiaj bronią się w zakresie przyjazności przestrzeni, szczególnie przestrzeni publicznej. Mankamentem wszystkich osiedli, wynikającym z ówczesnych uwarunkowań polityczno-ekonomicznych i słabej dostępności indywidualnego transportu samochodowego, jest deficyt miejsc parkingowych, ale z takim deficytem obcujemy nierzadko i przy współczesnych realizacjach osiedli developerskich. Wśród nielicznych jednorodzinnych zespołów mieszkaniowych na uwagę zasługuje dywanowa zabudowa, o dużej intensywności, zlokalizowana na osiedlu Widok-Zarzecze, jedyna taka w Krakowie19. Szczególnym wydarzeniem był w tych czasach proces sądowy wytoczony i wygrany przez architekta — autora projektu, władzom Krakowa, za naruszenie praw autorskich podczas realizacji dużego osiedla mieszkaniowego o nawie Widok20. Zmęczeniu monotonią blokowiskowych osiedli lat 80.21, w większości wznoszonych metodami przemysłowymi i pozbawionymi indywidualnego detalu, oraz o mało zróżnicowanej urbanistyce i wyraźnej anonimowości,

147

towarzyszył marazm obecny w codziennym życiu. W architekturze pewien przełom i rodzaj „przebudzenia” nastąpił po wydarzeniach sierpnia 1981 roku. W tym też roku miał miejsce w Warszawie wspomniany już XIV Kongres UIA22, który był platformą wymiany myśli i doświadczeń z architektami zachodnimi. Kongres przyniósł także modę na postmodernizm w Polsce. W Krakowie ten kierunek jest szczególnie widoczny w pojedynczych realizacjach, ale powstało także szereg osiedli, na których odnaleźć można liczne jego artefakty. Dotyczy to zarówno dużych osiedli, jak i małych zespołów mieszkalnych. Do takich z pewnością należy zespół zabudowy jednorodzinnej na Prądniku Białym i kameralna enklawa willi przy ul. Panieńskich Skał na Woli Justowskiej23 oraz kompozycja domów wielorodzinnych z dominantą wieży kościelnej przy ul. Wesele, czy też osiedla Oświecenia i Rżąka. Najbardziej postmodernistycznym osiedlem jest jednak zaprojektowane jako efekt konkursu osiedle Na Skarpie (osiedle E) w Nowej Hucie24. W urbanistyce i architekturze tych zespołów mieszkaniowych widoczne jest poszukiwanie innej niż modernistyczna estetyki. Zabawa klasycyzującymi formami była jedną z metod kreacji stylistycznych. Estetyka postmodernistyczna wyrażała się w swobodnej, wielowątkowej kompozycji i potrzebie indywidualizowania przestrzeni oraz w zmiennej artykulacji wybudowanych na niej obiektach. Osiedla te są przykładem rodzaju „powrotu” do myślenia o zwartej zabudowie, o bardziej miejskim charakterze, w tym modnym wówczas duchu oraz chęci nawiązywania, chociażby w niewielkim i raczej skromnym stopniu, do zachodnich trendów25. Możliwości materiałowe i wykonawcze oraz ograniczenia ekonomiczne lat 80. nie pozwalały na większy rozmach. Taki duch zmiany podejścia do planowania i projektowania zespołów mieszkaniowych pozostał w pewnym zakresie, po transformacji ustrojowej z 1989 roku, do dzisiaj.

148

1. Por. S. Chomątkowski, Życie gospodarcze Krakowa w Polsce Ludowej, [w:] Kraków w Polsce Ludowej, red. J.M. Małecki, Kraków 1996, s. 45–55. 2. Ibidem, s. 59; J.M. Pomorski, Kraków: Próby zmian struktury społecznej miasta po roku 1945, [w:] red. J. Purchla, Barcelona i Kraków, Kraków 2008, s. 117–123. 3. Por. L. Sibila, Nowa Huta i epoka stalinizmu w Krakowie, [w:] red. J. Purchla, Kraków i Florencja wobec dziedzictwa, Kraków 2008, s. 201–226; M. Włodarczyk, Architektura lat 60–tych w Krakowie, Kraków 2006, s. 34. 4. Pierwotna nazwa to Huta „Gigant”. Por. J. Duda, H. Kazimierski, S. Pochwała, Dziedzictwo przemysłowe kombinatu metalurgicznego w Nowej Hucie. Wstępne rozpoznanie na przykładzie walcowni zgniatacz, [w:] red. J. Salwiński, L. Sibila, Nowa Huta przeszłość i wizja, Kraków 2008, s. 144–146; J. Purchla, Kraków prowincja czy metropolia?, Kraków 1996, s. 134–135; T. Binek, Służby inwestycyjne Nowej Huty. 60 lat Nowej Huty, Kraków 2009, s. 5–7; L. Sibila, Nowa Huta i epoka..., passim. 5. Por. T J. Purchla, Kraków prowincja czy metropolia?, Kraków 1996, s. 134–135; T. Binek, Służby inwestycyjne Nowej Huty. 60 lat Nowej Huty, Kraków 2009, s. 10–55; W. Komorowski, Wartości kulturowe Nowej Huty. Urbanistyka i architektura, [w:] J. Salwiński, L. Sibila, Nowa Huta przeszłość i wizja, Kraków 2008, s. 97–142; J. Purchla, Kraków prowincja czy metropolia?, Kraków 1996, s. 134–135. Inną, nową inwestycją podobna do Nowej Huty była budowa miasta Nowe Tychy podjęta w 1951 r. Szerzej: Tychy 1939–1993: monografia miasta. Praca zbiorowa, Tychy 1996. 6. Szerzej: M. Włodarczyk, Architektura Nowej Huty lat 1949–1970, Kraków 2013; M. Włodarczyk, Modernizm powojenny 1956–1970. Dziedzictwo architektoniczne Krakowa, Kraków 2013, s. 97–127; W. Komorowski, Architektura i urbanistyka Nowej Huty 1949–1959, [w:] Rocznik Krakowski, t.LXXI, Kraków 2005, s. 189–204. 7. Ibidem. 8. Wg Encyklopedii PWN: „Jednostka sąsiedzka” (ang. neighbourhood unit, neighborhoo unit) urb. jeden z modeli jednostki mieszkaniowej integrujący wyodrębnioną grupę społ. przez zespół podstawowych usług (oświaty, kultury, handlu i wypoczynku). Ideę jednostki sąsiedzkiej przedstawił w 1923 amer. urbanista C.A. Perry w referacie na posiedzeniu amer. stowarzyszeń komunalnych i socjol. Pełną formułę jednostki sąsiedzkiej Perry opublikował 1939. Wielkość jednostki sąsiedzkiej (Perry’ego) określają: liczba mieszkańców ok. 1000 osób i obszar nieprzekraczający 186 akrów (ok. 0,75 km2); teren jednostki sąsiedzkiej nie powinien być przecinany arteriami komunikacyjnymi. 9. Por. Modernizm w Nowej Hucie, Katalog Wystawy „Nowa przestrzeń. Modernizm w Nowej Hucie”, Muzeum Historyczne Krakowa; Szerzej: M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945– 1990, Kraków 2014. 10. Dekretem z 1951 r. (Dz. U. nr 55, poz. 382), w art. 27, uchylono art. 18 i 19 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16 marca 1928 r. o ewidencji i kontroli ruchu ludności (Dz.U.R.P. z 1928 r., Nr 31, poz. 309 i z 1932 r., Nr 38, poz. 390; Dz. U. 1928, poz. 309). Dekret ten obowiązywał do końca 1974r, kiedy został uchylony (Dz. U. 1974, nr 14 poz. 85; Ustawa z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych). Odnośnie ruchu ludności dodatkowo obowiązywały w tym okresie akty: Rozporządzenie w sprawie przepisów meldunkowych oraz pobytu na terenie m. st. Warszawy (Dz. U. 1954 nr 22 poz. 79); Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 grudnia 1955 r. w sprawie przepisów meldunkowych oraz pobytu na terenie dzielnicy Nowa Huta w Krakowie — uchylony 04.10.1972 (Dz. U. 1955 nr 45 poz. 300); Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 sierpnia 1956 r. w sprawie przepisów meldunkowych oraz pobytu na terenie miast: Łodzi, Krakowa, Stalinogrodu, Siemianowic, Chorzowa, Bytomia, Zabrza, Gliwic, Nowego Bytomia, Świętochłowic, Rudy Śląskiej, Mysłowic, Szopienic, Sosnowca, Poznania, Gdańska, Gdyni i Sopotu (Dz.U. 1956 nr 33 poz. 153); Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 marca 1961 r. w sprawie zmiany właściwości do udzielania zezwoleń na zameldowanie i pobyt na terenie m. st. Warszawy oraz miast: Łodzi, Krakowa i Poznania (Dz.U. 1961 nr 20 poz. 101); Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 września 1966 r. w sprawie częściowej zmiany przepisów meldunkowych na terenie m. st. Warszawy oraz miast Łodzi, Krakowa, Poznania, Gdańska, Gdyni i Sopotu (Dz.U. 1966 nr 38, poz. 231); Ustawa o ewidencji i kontroli ruchu ludności z 14 lipca 1961 r. (Dz.U. 1961 nr 33 poz. 164). Przepisy z mocy ustawy z 1974 r. zostały zmienione ustawą z dnia 26 kwietnia 1984 r. o zmianie ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych (Dz.U. 1984 nr 26 poz. 132), która obowiązywała do zmiany ustawą z dnia 20 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych oraz ustawy o działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 113, poz. 733, z 1998 r. Nr 113, poz. 716, z 1999 r. Nr 108, poz. 1227 oraz z 2001 r. Nr 43, poz. 476).

11. Por. T.P. Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966–1970, Warszawa 1972, s. 11–13; M. Włodarczyk, Architektura..., op. cit., s. 34–37. 12. Odrębnym było budownictwo resortowe, realizowane głównie w formie zabudowy plombowej, por. rozdział 2 13. Por. Modernizm w Nowej Hucie, Katalog Wystawy „Nowa przestrzeń. Modernizm w Nowej Hucie”, Muzeum Historyczne Krakowa; Konkurs na Bieńczyce, „Architektura” nr 2/1960, s. 55–59; Z konkursu Kraków–Bieńczyce, „Architektura” nr 1/1960, s. 24–25; Nowej Huty — część II [Bieńczyce], „Architektura” nr 7–8/1961; J. Pawlas, Czyżyny–szansa nie wykorzystana, „Fundamenty”, nr 9/1966 s. 8; T.P. Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966–1970, s. 17, s. 23 [Czyżyny]; T.P. Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1976–1980, Warszawa 1981, s.52, s.54.; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Krakowskie osiedla ..., passim, Kraków 2014. Por.: T. Binek, Służby..., op. cit., s. 35–40. 14. Por. I. Rozenberg, Postulaty zmian normatywu projektowania osiedli, „Architektura” nr 7/1971, s. 237. 15. Por. J. Bogdanowski, Urbanizacja krakowska w dobie PRL, [w:] red. J.M. Małecki, Kraków w Polsce Ludowej, Kraków 1996, s. 12–18; M. Włodarczyk, Architektura lat..., op. cit., s. 40–41. 16. Por. T.P. Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1971–1975, Warszawa 1979, s.11–15 i s. 22–25. 17. Por. B. Karczewski, Refleksje pokonkursowe, „Architektura” nr 6/1966, s. 248; Konkurs na osiedle spółdzielcze „Dębniki” w Krakowie, „Architektura” nr 6/1966; T.P. Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966–1970, s. 17, s. 22; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Krakowskie osiedla ..., op. cit., s. 76–80. 18. CIAM (Congrès international d’architecture moderne) — międzynarodowe zrzeszenie architektów utworzone w 1928 roku, w Paryżu. Miało za zadanie propagowanie i wdrażanie architektury nowoczesnej (modernistycznej) w powiązaniu z najnowszymi osiągnięciami techniki budowlanej, szczególnie w kontekście budownictwa mieszkaniowego i środowiska człowieka czy odbudowy zniszczeń powojennych. Najbardziej znanym dokumentem CIAM jest „Karta Ateńska” z 1933 r. dotycząca zagadnień urbanistyki i będąca zbiorem wytycznych jak podchodzić do projektowania mieszkań w kontekście otoczenia. Porusza m.in.: sprawy dotyczące mieszkalnictwa, komunikacji, zabytków, pracy i odpoczynku. Rozwiązanie CIAM nastąpiło w 1956 r. w Dubrowniku. 19. Por. Słupeczański, L. (1978). Jednorodzinny zespół mieszkaniowy Widok–Zarzecze. Architektura, 7–8, 88; Szafer, T.P. Nowa architektura polska. Diariusz lat 1971–1975. (s. 23 i 30–31). Warszawa.; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Krakowskie osiedla ..., op. cit., (s. 104–108). 20. Por. T.P. Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1976–1980, s. 6.; M. Kalisz, Architektura bez widoków? (historia os. Widok w Krakowie), „Innowacje” nr 21/1978; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Krakowskie osiedla..., op. cit., s. 24–27. Proces miał miejsce w latach 1977–1979. 21. Por. T.P. Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1976–1980, s.31–36. 22. Szerzej o Kongresie UIA [w:] „Architektura” nr 403–406/1981. 23. Por. K. Styrna–Bartkowicz, Loegler. Synopsis, Kraków 2015, s. 68–71. 24. Por. „Architektura” nr 429/1986, s. 53–57; K. Styrna–Bartkowicz, Loegler...,op. cit., s. 88–89; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Krakowskie osiedla..., op. cit., s. 32–36. 25. Por. Architektura na Rozdrożu. „Architektura” nr 408/1982, s. 17–19; Ch. Jencks, Pluralizm jest dobry na wszystko, „Architektura” nr 408/1982, s. 20–21; Genealogia dzisiejszej architektury —według Charlesa Jencksa, „Architektura” nr 408/1982, s. 22–24; E. Gyurkovich–Węcławowicz, Postmodernizm w polskiej architekturze: skrypt dla studentów, Kraków 1998; M. Włodarczyk, M. Włodarczyk, Architektura postmodernistyczna Krakowa, Kraków 2016; Ch. Jencks, Architektura postmodernistyczna, Warszawa 1987.

149

HOUSING ESTATES AND RESIDENTIAL COMPLEXES

The post-war years in Krakow, like in the rest of the country, were marked by a mass population migration resulting from the change of the borders after World War II and from the destruction of numerous cities, including those in the Recovered Territories. What was also characteristic of those times was a huge influx of people from rural areas, arising from job search or the needs of the developing industry1. In 1945, the number of inhabitants in Krakow was approx. 300,000, whereas in 1956 it grew to approx. 400,000 to achieve the level of 750,000 at the end of the Polish People’s Republic period2. It triggered the need to build new apartments but frequently gave rise to problems of a different nature because new inhabitants were often unprepared for the new living standards and the offered lifestyle, which were so much different from their past habits3. The construction of a metallurgical plant complex (the former Lenin Steelworks) in the village of Mogiła, in the neighbourhood of Krakow, started in 19504 and significantly contributed to the increase in the demand for housing in Krakow. The decision about this investment led to the need of preparing residential and service infrastructure for workers and their families. This is how the plan to build the new socialist town of Nowa Huta5, which already in 1951 became one of Krakow’s districts, was born. Basically, having originated as a town of the working class, it was supposed to provide a counterpoint to the intellectual character of Krakow, which voted no in the referendum of 1946, i.e. against the newly imposed Communist system. The architectural and urban design of the entire development layout was prepared under the supervision of the Chief Designer Tadeusz Ptaszycki6 and its construction began in 1949. This undertaking was realised in accordance with its original socialist-realism shape until 1956. The first of the Nowa Huta housing estates, currently Wandy Housing Estate, is a direct continuation of the pre-war idea of Garden Towns developments7. The next housing establishments, including those 150

planned along the main axis called Rose Avenue (Aleja Róż), were based on the American concept of ‘neighbourhood units’ with courtyard centres equipped with basic social services, like schools and kindergartens8. In parallel, other socialist-realism housing estates were being built, such as the complexes in Grzegórzecka Street, Rydla Street or Żywiecka Street9. Krakow, like a number of other cities in the post-war Poland, was a closed city due to the government’s policy with regard to population migration as well as problems with permanent residence registration and, as a result, with settling down there, which dated back to 1951. These restrictions were imposed also in Krakow in 1956, and in Nowa Huta as early as in 195510. After 1956, cooperative activity was revived and housing cooperatives, which made use of their members’ financial resources, started to be established11. Some housing developments were funded by industrial plants in connection with their dynamic development and the demand for new workers12. This brought about different scales and varied forms as regards the shaping of the architecture and urban planning of multi-family developments. The largest architectural and urban developments in Nowa Huta of the 1960s and 1970s were the two residential complexes in Mistrzejowice and Bieńczyce13, whose design was selected through a competition. Economic difficulties and permanent lack of flats led to limiting the standard allotted living space, also by defining the state-controlled normative area of dwelling14. As a result of this huge demand, the problem of building new housing estates appeared, which, in turn, caused considerable urban sprawl and the gradual incorporation of adjacent spatial and administrative units, i.e. villages and settlements15, into the city boundaries. Housing complexes, located further and further from the city centre, required expanding the infrastructure. They were also provided with much more comprehensive functional programmes to cater for the needs of their residents, inter alia, with regard to

commerce, healthcare, culture and education16, which was supposed to compensate for the increased distance from the city centre and its facilities. As a consequence, new urban planning and architectural standards were consolidated. Still, what is interesting is that lots of these housing complexes were created on the basis of architectural and urban planning design competitions. This practice can be exemplified by the aforementioned housing estates of Mistrzejowice and Bieńczyce as well as, among others, the housing complexes in Czyżyny and Dębniki17. After 1970, when the economic crisis was becoming more and more acute, the architecture of housing estates began to resemble dreary groupings of blocks, devoid of an individual touch and detail, featuring increased intensity and repetitiveness of development. It meant the transition from building lower blocks with lots of daylight in the rooms on both sides to more massive high-rise blocks of flats. As a result, the access to daylight could often be guaranteed only on one side of the building. Open spaces between residential blocks were becoming increasingly smaller and they were deprived of playgrounds and recreational areas for residents. However, until that time, however, at the beginning of the 1960s, most housing estates had been provided with elements of small architecture, artistic details and sculptures, often mosaics and other individual traits added to the constructed objects, including residential buildings as well as commercial and service sites, constituting their integral part. Additionally, vast public spaces were designed as areas for parks and spatial facilities for recreation. These modernist housing estates, constructed in accordance with the CIAM18 ideas and addressing the social and aesthetic needs of those times, are still able to defend themselves in terms of the user-friendliness of space, especially in the context of public areas. A significant deficiency of all those housing estates, caused by the general economic and political situation in those days, was the scarcity of

parking spaces, but this shortcoming is not infrequently observed in the case of modern housing developments as well. What is particularly worth attention among the few single-family housing complexes built in those times is the carpet settlement with high development intensity located in Widok-Zarzecze, being the only example of this kind in Krakow19. A peculiar incident that occurred in those times was the lawsuit initiated and won by the architect who was the author of the design against the municipal authorities in Krakow, concerning the infringement of copyright laws during the construction of the large housing estate Widok20. The weariness with the overwhelming monotony of the block estates of the 1980s21, in most cases constructed using industrial methods without any individual touch and characterized by the homogeneity of urban planning and marked anonymity, was accompanied by stagnation in the area of everyday life. In architecture, a certain breakthrough and a kind of “awakening” took place after the events of August 1981. It was also the year when the 14th International Architects’ Union Congress22 was held in Warsaw, which was a platform for exchanging thoughts and experience with western architects. Moreover, the Congress brought about the fashion for postmodernism in Poland. In Krakow, this trend was particularly pronounced in the case of individual architectural projects, but a number of new housing estates where some of its artefacts can be seen were also built. Undoubtedly, these examples included the single-family housing complex in Biały Prądnik and the secluded enclave of villas in Panieńskich Skał Street in Wola Justowska23 as well as the array of multi-family buildings in Wesele Street, with its dominant feature being a church steeple, and Oświecenia and Rżąka Housing Estates. However, the most postmodernist housing development is Na Skarpie (Part E) Housing Estate in Nowa Huta24, based on a winning design in a competition. A visible trend in the urban planning and architecture of these housing estates is 151

looking for an aesthetic which would be an alternative for modernism. A play with classicist forms was one of the methods of stylistic creation. The aesthetic of postmodernism expressed itself in a free multi-focal composition, the need to add individual traits to the surrounding space and a diversified articulation of the erected venues. These housing estates represent a kind of “comeback” to the idea of compact high-density developments with a more urban character, which reflected the prevailing spirit of those times and was an attempt, though limited in its scope, at embodying West European trends25. Available materials and workmanship as well as the economic constraints of the 1980s did not allow for greater panache. It was this spirit of change in the approach to planning and designing housing complexes that was, to some extent, inherited from the times of political transformation and has persisted until now.

1. Cf. Chomątkowski, S. (1996). Życie gospodarcze Krakowa w Polsce Ludowej. In J.M. Małecki (Ed.), Kraków w Polsce Ludowej (pp. 45–55). Kraków. 2. Ibidem, (p. 59); Pomorski, J.M. (2008). Kraków: próby zmian struktury społecznej miasta po roku 1945. In J. Purchla (Ed.), Barcelona i Kraków (pp. 117–123). Kraków. 3. Cf. Sibila, L. (2008). Nowa Huta i epoka stalinizmu w Krakowie. In J. Purchla (Ed.), Kraków i Florencja wobec dziedzictwa (pp. 201–226). Kraków.; Włodarczyk, M. (2006). Architektura lat 60– tych w Krakowie. (p.34). Kraków. 4. Its original name was the Gigant Steelworks. Cf. Duda, J., Kazimierski, H. & Pochwała, S. ( 2008). Dziedzictwo przemysłowe kombinatu metalurgicznego w Nowej Hucie. Wstępne rozpoznanie na przykładzie walcowni zgniatacz. In J. Salwiński & L. Sibila (Eds.), Nowa Huta przeszłość i wizja (pp. 144–146). Kraków; Purchla, J. (1996). Kraków prowincja czy metropolia? (pp. 134–135). Kraków.; Binek, T. (2009). Służby inwestycyjne Nowej Huty. 60 lat Nowej Huty. (pp. 5–7). Kraków. ; Sibila, L. Nowa Huta i epoka..., (passim). 5. Cf. Purchla, T.J. (1996) Kraków prowincja czy metropolia? (pp. 134–135). Kraków.; Binek, T. (2009). Służby inwestycyjne Nowej Huty. 60 lat Nowej Huty. (pp. 10–55). Kraków.; Komorowski, W. (2008). Wartości kulturowe Nowej Huty. Urbanistyka i architektura. In J. Salwiński & L. Sibila (Eds.), Nowa Huta przeszłość i wizja (pp.97–142). Kraków.; Purchla, J. (1996). Kraków prowincja czy metropolia?. (pp. 134–135). Kraków. Another investment similar to Nowa Huta was the construction of the town of Nowe Tychy, started in 1951. Cf. Tychy 1939–1933: monografia miasta. Praca zbiorowa. (1996). Tychy. 6. See also Włodarczyk, M. (2013). Architektura Nowej Huty lat 1949–1970. Kraków.; Włodarczyk, M. (2013). Modernizm powojenny 1956–1970. Dziedzictwo architektoniczne Krakowa. (pp.97–127). Kraków.; Komorowski, W. (2005). Architektura i urbanistyka Nowej Huty 1949–1959. In Rocznik Krakowski , vol. LXXI, 198–204. Kraków. 7.

Ibidem.

8. According to Encyklopedia PWN: ‘Neighbourhood unit’ (urb.) One of the models of the ‘housing unit’, integrating a social group identified on the basis of the shared use of basic services (education, culture, commerce and relaxation). The concept of the neighbourhood unit was coined in 1923 by the American city planner C.A. Perry in his paper presented at a joint meeting of American community center and sociological organisations. The fully elaborated principles of the Neighbourhood Unit were published by Perry in 1939. The size of Perry’s neighbourhood unit is defined on the basis of: the number of residents amounting to approx. 1000 and the area not exceeding 186 acres (approx. 0.75 km2); the area of the unit should not be criss–crossed by any arterial streets. 9. Cf. Modernizm w Nowej Hucie. In the catalogue of the exhibition “Nowa przestrzeń. Modernizm w Nowej Hucie”, Historical Museum of the City of Krakow; cf. Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. (2014). Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945–1990. Kraków. 10. The Decree of 1951 (Journal of Laws, No. 55, item 382), Article 27 repealed Articles 18 and 19 of the Ordinance of the President of the Republic of Poland of 16 March 1928 on Register and Control of the Population (Journal of Laws of 1928, No. 31, item 309 and of 1932, No. 38, item 390; Journal of Laws of 1928, item 309). The Decree was in force until the end of 1974, when it was repealed (Journal of Laws of 1974, No. 14, item 85; the Law of 10 April 1974 on Register of the Population and Identity Cards. Additionally, as regards the population mobility, the following legal acts were applicable in those times: The Regulation on Residence and Temporary Stay Registration in the Capital City of Warsaw (Journal of Laws of 1954, No. 22, item 79); the Ordinance of the Council of Ministers of 10 December 1955 on Residence and Temporary Stay Registration in Nowa Huta in Krakow. — repealed on 4 October 1972 (Journal of Laws of 1955, No. 45, item 300), the Ordinance of the Council of Ministers of 1 August 1956 on Residence and Temporary Stay Registration in the cities of: Lodz, Krakow, Stalinogrod, Siemianowice, Chorzów, Bytom, Zabrze, Gliwice, Nowy Bytom, Świetochłowice, Ruda Śląska, Mysłowice, Szopienice, Sosnowiec, Poznan, Gdansk, Gdynia and Sopot (Journal of Laws of 1956, No. 33, item 153), the Ordinance of the Council of Ministers of 30 March 1961 on the Change of the Competent Organ

152

for Issuing Permits for Residence and Temporary Stay in the Capital City of Warsaw and the cities of Lodz, Krakow and Poznan (Journal of Laws of 1961, No. 20, item 101), the Ordinance of the Council of Ministers of 6 September 1966 on Partial Amendment of the Residence Registration Regulations in the Capital City of Warsaw and Lodz, Krakow, Poznan, Gdansk and Sopot (Journal of Laws of 1966, No. 38, item 231), the Law on Register and Control of the Population of 14 July 1961 (Journal of Laws of 1961, No. 33, item 164). The regulations stipulated by the Law of 1974 were amended by the Law of 26 April 1984 on Amending the Law on Register of the Population and Identity Cards (Journal of Laws of 1984, No. 26, item 132), which remained in force until enacting the Law of 20 August 1997 on Amending the Law on Register of the Population and Identity Cards and the Law on Economic Activity (Journal of Laws of 1997, No. 113, item 733, of 1998, No. 113, item 716, of 1999, No. 108, item 1227 and of 2001, No. 43, item 476). 11. Cf. Szafer, T.P. (1972). Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966–1970. (pp. 11–13).; Włodarczyk, M. Architektura..., op.cit., (pp. 34–37). 12. Ministerial housing investments, realised mainly in the form of infill buildings, formed a separate category. Cf. Chapter (ew. Ch. 2) 13. Cf. Modernizm w Nowej Hucie. In the catalogue of the exhibition “Nowa przestrzeń. Modernizm w Nowej Hucie”, Historical Museum of the City of Krakow; Konkurs na Bieńczyce. (1960). Architektura, 2, 55–59.; Z konkursu Kraków–Bieńczyce. (1960). Architektura, 1, 24–25.; Nowej Huty – część II [Bieńczyce]. (1961). Architektura, 7–8; Pawlas, J. (1966). Czyżyny — szansa nie wykorzystana. Fundamenty, 9, 8.; Szafer, T.P. Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966–1970. (pp. 17 and 23). [Czyżyny] ; Szafer, P. (1981). Nowa architektura polska. Diariusz lat 1976–1980. (pp. 52 and 54). Warszawa.; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. (2014). Krakowskie osiedla ..., (passim). Kraków.; Binek, T. Służby..., op. cit., (pp. 35–40). 14. Cf. Rozenberg, I. (1971). Postulaty zmian normatywu projektowania osiedli. Architektura, 7, 237. 15. Cf. Bogdanowski, J. (1996). Urbanizacja krakowska w dobie PRL. J.M. Małecki (Ed.), Kraków w Polsce Ludowej (pp.12–18). Kraków.; Włodarczyk, M. Architektura lat..., op.cit., (pp. 40–41). 16. Cf. Szafer, T.P. (1979). Nowa architektura polska. Diariusz lat 1971–1975. (pp. 11–15 and 22–25). Warszawa. 17. Cf. Karczewski, B. (1966). Refleksje pokonkursowe. Architektura, 6, 248; Konkurs na osiedle spółdzielcze “Dębniki” w Krakowie. (1966) Architektura, 6. ; Szafer, T.P. Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966–1970. (pp. 17, 22); Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Krakowskie osiedla..., op. cit., (pp.76–80). 18. CIAM (Congrès internationaux d’architecture moderne) — an international association of architects, founded in Paris in 1928. Its mission was to spread and implement the ideas of modern architecture (modernist), using the latest achievements of building technology, particularly with reference to housing, living environment and post–war reconstruction works. The most influential document issued by CIAM is the Athens Charter of 1933, concerning urban planning and containing guidelines on residential buildings design in the context of their surroundings. It deals with, among other things, housing issues, transport problems, historical monuments, work and relaxation. The organisation was dissolved in Dubrovnik in 1933. 19. Cf. Słupeczański, L. (1978). Jednorodzinny zespół mieszkaniowy Widok–Zarzecze. Architektura, 7–8, 88. ; Szafer, T.P. Nowa architektura polska. Diariusz lat 1971–1975. (pp.23 and 30–31). Warszawa.; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Krakowskie osiedla ..., op. cit., (pp.104–108). 20. Cf. Szafer, T.P. Nowa architektura polska. Diariusz lat 1976–1980. (p.6). Warszawa.; Kalisz, M. (1978). Architektura bez widoków? (the history of Widok Housing Estate in Krakow). Innowacje, 21.; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. Krakowskie osiedla ..., op. cit., (pp.24–27). These court proceeedings took place in the years 1977–1979. 21. Cf. Szafer, T.P. Nowa architektura polska. Diariusz lat 1976–1980. (pp. 31–36). Warszawa 22. Read more about the 14th International Architects’ Union Congress in: Architektura, (1981), 403–406. 23. Cf. Styrna–Bartkowicz, K. (2015). Loegler. Synopsis. (pp. 68–71). Kraków. 24. Cf. Architektura, (1986), 429, 53–57; Styrna–Bartkowicz,K. (2015). Loegler...,op. cit., (pp. 88–89).; Włodarczyk, M. &Włodarczyk, M. Krakowskie osiedla..., op. cit., (pp.32–36). 25. Cf. Architektura na Rozdrożu. (1982). Architektura, 408, 17–19.; Jencks, Ch. (1982). Pluralizm jest dobry na wszystko. Architektura, 408, 20–21; Genealogia dzisiejszej architektury według Charlesa Jencksa. (1982). Architektura, 408, 22–24; Gyurkovich–Węcławowicz, E. (1998). Postmodernizm w polskiej architekturze: skrypt dla studentów. Kraków; Włodarczyk, M. & Włodarczyk, M. (2016). Architektura postmodernistyczna Krakowa, Kraków.; Jencks, Ch. (1987). Architektura postmodernistyczna. Warszawa.

153

Antoni Hajdecki, rzeźba plenerowa na Plantach Bieńczyckich na osiedlu Przy Arce Antoni Hajdecki, sculpture in the park of Planty Bieńczyckie, Przy Arce Estate

 5.1

Zespół bloków mieszkalnych, os. Hutnicze ul. Stanisława Mierzwy 10–13

Blocks of flats Hutnicze Estate 10–13 Stanisława Mierzwy St.

Projekt Design

1954–1955

Realizacja Realisation

1955–1956

Architekci Architects

Adam Fołtyn, Zbigniew Sieradzki (?)

Rytmicznie, grzebieniowo ustawione wzdłuż ulicy, cztery budynki stylowo nawiązują do warszawskiej, międzywojennej architektury modernistycznej. Wyróżniają je szlachetne tynki, w których widoczne są regularne podziały i wydatne gzymsy z rodzajem geometrycznego fryzu opaskowego, wynikające z technologii budowy. Charakterystyczne są także staranne detale balustrad. Zrealizowane zostały, jako jedne z pierwszych w Nowej Hucie, przy użyciu dźwigów i wykonane w systemie wielkoblokowym, w polskiej technologii typu „Żerań”. Był to tzw. drugi stopień uprzemysłowienia, który poprzez zastosowanie prefabrykowanych, wielkoformatowych elementów, pozwalał na szybszą realizację. W obrębie zespołu tych budynków znajdował się schron atomowy. Projektowane były i budowane w ramach budownictwa Zakładu Osiedli Robotniczych (ZOR), zgodnie z wytycznymi Planu Generalnego Nowej Huty, co do liczby i rozplanowania. Podobne rozwiązania zastosowano potem w innych miastach Polski.

Rhythmically, comb-like located along the street, four buildings stylishly refer to Warsaw’s interwar modernist architecture. They are distinguished by noble plasters in which regular divisions and prominent cornices forming the type of geometrical frieze, as the result of the construction technology. They are also characterized by careful detail of balustrades. They were made, as the first in Nowa Huta, using cranes and made in a large-block system “Żerań”, Polish make technology. It was called the second level of industrialization, which, by using prefabricated, large-format elements, allowed for faster implementation. Within the complex of these buildings was an anti-atomic shelter. They were designed and built as part of the activity of the Workers’ Housing Estate (ZOR), in accordance with the guidelines of the General Plan of Nowa Huta. That solution was used in another locations in Poland.

155

1945–1956

 5.2

Zespół mieszkaniowy ul. Ignacego Daszyńskiego (d. os. 15 Grudnia)

Daszyńskiego Housing Estate (f. Estate of December 15th) Projekt Design

1949

Realizacja Realisation

1950–1956 (59?)

Architekci Architects

Mikołaj Soroka, Zbigniew Solawa

Współpraca Collaboration

Mieczysław Turski

Architektura budynków osiedla według projektu typowego warszawskiego architekta M. Soroki, w duchu późnego przedwojennego funkcjonalizmu warszawskiego, osiedli mieszkaniowych w zieleni. Zlokalizowane jest na zachodniej pierzei al. Ignacego Daszyńskiego zwanej „Plantami Daszyńskiego”, która powstała po zasypaniu koryta starej rzeki Wisły, jako jezdnia dwupasmowa z centralnym pasem zieleni, kończąca się na bulwarze wiślanym. Planowane było pierwotnie jako zabudowa willowa. Obecnie jest to zespół bloków w swobodnym układzie pierzejowo-kwartałowym z zielonymi wnętrzami urbanistycznymi — ogrodami, powiązany z pobliską Halą Targową (J. Dumnicki, 1936– 1940), stanowiącą jego północne zamknięcie. Tworzy jednak w całości zwarty kompleks. Zachowała się tzw. Willa Bieniarzów z 1923 roku (J. Pokutyński). W skład zespołu wchodzi również przedszkole i szkoła. Na zamknięciu od strony południowej znajduje się Nowy Cmentarz Żydowski. Osiedle nawiązuje do pierwotnej koncepcji z 1934 roku, autorstwa Franciszka Mączyńskiego. Realizowane było w I stopniu uprzemysłowienia. Jako rozwiązanie typowe zastosowane zostało w Krakowie, w podobnym stylu i układzie urbanistycznym, również na osiedlu Bronowice–Rydla oraz na osiedlu przy ul. Żywieckiej, z uwzględnieniem uwarunkowań przestrzennych tych lokalizacji. The architecture of this housing estate was designed according to former, typical Warsaw plan by architect M. Soroka, realizing a skim of late, pre-war functionalism of building composed in the verdure. The former urban plan by Franciszek Mączyński, formed in 1934 was influencing the final design. It is located on the west line of Daszyński St. used to be called “Daszyński Mall” being the result of filling in Wisła river’s former bed to establish two lane route with grass separating belt, reaching Wisła boulevard at it’s end. This area was initially planned as villas estate. Currently it is a complex of dwelling buildings composed as freely formed blocks regulated by frontage line, with large and green inner, garden-like courts, well connected to near located Market Hall (architect J. Dumnicki, 1936–1940), that forms northern composition accent. The estate forms a firm urban composition. The older building from 1923, Bieniarzów Villa was preserved. A school and preschool buildings complement the whole. The southern border goes along New Jewish Cemetery. The estate realizing technology was prefabricated in first class of industrial method. Since this complex has become a typical solution in Kraków it was implemented with plan and style in Bronowice-Rydla estate as well as Żywiecka estate, with modification proper to local urban and environmental conditions.

156

 5.3

„Stara” Nowa Huta (w granicach planu Tadeusza Ptaszyckiego)

Nowa Huta ‘The Old’ Nowa Huta (within the borders of Tadeusz Ptaszycki’s plan) Projekt i realizacja Design and realisation

1949-1971

Gł. Projektant Design principal

Tadeusz Ptaszycki

Architekci Architects Stanisław Juchnowicz, Adam Fołtyn, Janina Lenczewska, Tadeusz Rembiesa, Stefan Sitarski, Bolesław Skrzybalski Zespół architektów współtworzyli m.in. Team, among others Janusz Ballenstedt, Włodzimierz Borkowski, Krzysztof Chodorowski, Jan Dąbrowski, Janusz Ingarden, Marta Ingarden, Adam Fołtyn, Wacław Głowacki, Stefan Golonka, Marek Jabłoński, Tadeusz Janowski, Józef König, Eryk Moj, Zdzisław Olszakowski, Andrzej Uniejewski, Zbigniew Sieradzki, Anna Sierosławska, Jan Suliga Zespół architektoniczno-urbanistyczny „Starej” Nowej Huty realizowany był wg konkursowego projektu z 1949 roku pod kierunkiem Generalnego Projektanta. Ta część Nowej Huty założona jest na planie geometrycznym o trzech osiach, ale pięciu ulicach zbiegających się na wielobocznym Placu Centralnym. Obejmuje osiedla: A. B, C, D. Zabudowę tu zrealizowaną, architektonicznie i urbanistycznie, można podzielić na trzy części. Pierwsza, realizowana najwcześniej (os. A, 1949) nawiązuje do przedwojennych miast -ogrodów. Druga, w związku z ekonomiczną koniecznością zintensyfikowania wykorzystania terenu, poprzez zwiększenie gęstości zabudowy i ilości mieszkań, jest bardziej zwarta, ale tworzy tzw. jednostki sąsiedzkie i jest dominująca w strukturze zabudowy (os. B, C, częściowo D oraz zabudowa przy Placu Centralnym). Są to socrealistyczne realizacje z lat 1950–1956. Trzecia, to inwestycje realizowane po 1956 roku, w duchu architektury i urbanistyki modernistycznej, określanej nazwą powojennego modernizmu (os. D), gdzie ważna była zasada: słońce, zieleń, powietrze. Pierwszy punktowiec powstał tu w 1957 roku i nazywany był „Helikopterem” z uwagi na „latający” dach. Nowe, postmodernistyczne osiedle E zrealizowano w latach 1987–1995. (zob. rozdz.5.12.). Architectural and urbanistic complex of the ‘Old’ Nowa Huta [literally A New Steel Mill] was realised in 1949, as a winning competition entry, by a team headed by its Design Principal Tadeusz Ptaszycki. That part of the disctrict is based on a layout of three axes but five streets converging at the polygonal then Plac Centralny [Central Square]. It encompasses the estates named A. B, C, D. In terms of architecture and urbanism the housing may be divided into three parts. The earliest one (estate A,1949) ties in with the prewar garden cities. The second, due to the economic necessity of intensification of the land use, through increasing of density, is more compact but it is solved as neighbourhood units. It dominates in the housing structure (estates B, C, partly D and housing at the Central Square). These are the Socialist-Realism realisations of the years 1950–1956. The third are developments after the year 1956 in the spirit of Modern architecture and urbanism, known as the post-war [Late] Modernism (estate D), where the principle of maximum sun, verdure and air was predominant. The first high-rise building was erected in the year 1957 and was dubbed ‘Helikopter’ because of the ‘flying’ roof. New, Post-modern E estate was realised in the years 1987–1995. (c.f.5.12)

157

1956–1970

 5.4

Miasteczko Studenckie ul.ul. Józefa Rostafińskiego / Władysława Reymonta / Piastowska

Students’ Town Józefa Rostafińskiego / Władysława Reymonta / Piastowska St. Projekt Design

1964–1966 (część I part I), 1968–1974 (część II part II)

Realizacja Realisation

1964–1967 (część I part I), 1971–1976 (część II part II)

Architekci Architects

Tomasz Mańkowski (główny projektant design principal), Przemysław Gawor, Maria Mańkowska, Jan Meissner

Współpraca Collaboration Małgorzata Grabacka

Zespół Miasteczka Studenckiego otrzymał szereg nagród, w tym: Nagrodę Ministra Budownictwa i Nagrodę Miasta Krakowa za budynek wysokościowy — Dom Studencki „Olimp” w 1972 roku oraz Nagrodę Ministra Budownictwa w 1971 i nagrodę V-Mister Krakowa w 1972 roku za projekt pawilonu handlowego. Drugi etap inwestycji miasteczka akademickiego realizowano według pierwotnej koncepcji. Całość uznawana jest za jedną z najciekawszych koncepcji urbanistycznych nie tylko w Krakowie. Miasteczko Studenckie to niezwykle interesujący zespół urbanistyczno-architektoniczny będący osiedlem z pełnym zakresem usług. Osiedle to przeznaczone było dla studentów 8 wyższych uczelni Krakowa. Główne założenie kompozycyjne stanowiła idea placu „agory” spinającego całość, przechodzącego szerokimi przejściami pod budynkami niskimi. Przejścia te łączyły przestrzeń, teren rekreacji i zieleń. Akcentami kompozycyjnymi są budynki wysokie, ascetyczne formalnie z charakterystyczną tektoniką awaryjnych klatek schodowych. Była to pierwsza w Polsce tego typu inwestycja stanowiąca wzór dla innych osiedli akademickich.

Complex of the Students’ Town (Miasteczko Studenckie) received many awards. Among them were the Award of the Minister of Building and the Award of the City of Krakow for the high-rise building i.e. the ‘Olimp’ Hall of Residence in the year 1972, as well as the Award of the Minister of Building in 1971 and the Vice-mister of the City of Krakow award in 1972 for the design of the commercial pavilion. The second stage of the enterprise was realised according to the original design. The whole is considered to be one of the most interesting urbanistic concepts not only in Krakow. Miasteczko Studenckie is actually an urbanistic and architectural complex, a large housing estate with the full programme of facilities. The estate was meant for students of eight academic schools in Krakow. The main compositional principle was the idea of an ‘agora’ integrating the whole layout, and floating under low, elongated buildings, in the form of broad passages. The passages were connecting space, terrain and verdure. Highrise building, themselves ascetic in form, with characteristic tectonics of escape staircases, provide compositional accents.

158

 5.5

Osiedle Bieńczyce (osiedla mieszkaniowe i Planty Bieńczyckie) Bieńczyce Housing Estates and Planty Bieńczyckie Projekt Design

1959–1962 (1965?)

Realizacja Realisation

1962–1979, 1988 (os. Kościuszkowskie)

Gł. Projektant Design Principal Jadwiga Guzicka Współpraca Collaboration

M. Rędziejowska, A. Trzecieski

Urbanistyka Urban planning

Anna Basista, Jan Lewandowski, Aleksander Trzecieski

Architekci Architects

Kazimierz Chodorowski, Stefan Golonka, Olgierd Krajewski

Współpraca Collaboration

N. Korecka, B. Czarnecka, G. Turska, A. Zaremba, O. Rutkowski

Osiedle realizowane w oparciu o projekt konkursowy z 1959 roku, autorstwa Jadwigi Guzickiej. Cechuje go luźna zabudowa budynkami wolnostojącymi, z przeważającą zabudową 8–11-kondygnacyjną, w układzie grzebieniowym. Osią Bieńczyc i elementem charakterystycznym dla całości założenia są tzw. Planty Bieńczyckie, łączące „Starą Nową Hutę” z Mistrzejowicami. Przy nich zlokalizowane są obiekty użyteczności publicznej, handlu i usług, budynki szkolne i przedszkolne, służby zdrowia, sportu i rekreacji oraz kościół pod wezwaniem św. Józefa Oblubieńca (Z. Łuczyńska, J. Kurek). Liczne są rzeźby plenerowe. Projekt planu otrzymał nagrodę II stopnia Komitetu ds. Urbanistyki i Architektury w 1962. Szczególnie wyróżnia się kościół „Arka Pana” pw. MB Królowej Polski (W. Pietrzyk), parterowe pawilony handlowe i stołówka pracownicza zespół handlowo-usługowy „Złota Jesień” z dawną „Stołówką HiL” (O. Krajewski; „Wicemister Krakowa” — 1968). Bieńczyce obejmują osiedla: Albertyńskie (d. XX-lecia PRL), Jagiellońskie, Józefa Strusia, Kalinowe, Kazimierzowskie, Na Lotnisku, Niepodległości, Przy Arce (d. Dąbrowszczaków), Wysokie (budynki punktowe — M. i J. Chronowscy; tytuł „Mister Krakowa — 1972), Złotej Jesieni oraz Kościuszkowskie (realizacja 1988), ciążące ku zabudowie Czyżyn. The large housing estate of Bieńczyce was completed following the competition entry of the year 1959, by Jadwiga Guzicka. It is marked by freely situated buildings, prevalently of 8–11 floors, in the comb-like layout. The so called Planty Bieńczyckie, connecting the ‘old Nowa Huta’ with Mistrzejowice are its axis. Public use buildings, commercial ones, school and pre-school buildings, health care facilities and the church of St. Joseph Husband of Our Lady (Z. Łuczyńska, J. Kurek) are situated there, as are sport and recreational facilities. There are many sculptures in the plein-air as well. The project of the plan received the 2nd degree Award of the Committee of Urbanism and Architecture in 1962. Particularly visible there is the church of Our Lady Queen of Poland (W. Pietrzyk) — the so called ‘Arc of Our Lord’, as are low pavilions and the „Złota Jesień” facilities complex with the former Lenin Steel Mills mensa (by O. Krajewski, awarded as ‘Vice-mister of Krakow’,1968). Bieńczyce comprises subordinated estates: Albertyńskie (former XX years of Polish People’s Republic), Jagiellońskie, Józefa Strusia, Kalinowe, Kazimierzowskie, Na Lotnisku, Niepodległości, Przy Arce (formerly Dąbrowszczaków). Residential high-rises by M. and J. Chronowscy (Mister Krakow, 1972); estates Złotej Jesieni and Kościuszkowskie (completed 1988), tend towards the housing of the Czyżyny district.

159

 5.6

Osiedle Bronowice Nowe (d. os. Widok)

Bronowice Nowe Housing Estate (form. Widok Estate ) Projekt Design

1969–70, 1974–75 (budynki tarasowe terrace buildings)

Realizacja Completion

1970–79, 1975–78 (budynki tarasowe terrace buildings)

Autor Author

Krzysztof Bień

Współpraca Collaboration Zbigniew Nesterski (budynki tarasowe terrace buildings)

Idea osiedla to kompozycja budynków 5- i 10-kondygnacyjnych. Główną wytyczną urbanistyczną jest trójkąt zieleni pośrodku osiedla, z którego roztacza się widok na dwa kopce, a który połączony jest z pasmem zieleni dawnej rzeki Młynówki. Całość tworzy wspólną zieleń parkową, wśród której znajduje się niewielki terenowy amfiteatr, górka saneczkowa i urządzenia zabaw dla dzieci. Osiedle wyposażone jest w obiekty handlowo-usługowe, przedszkola, szkołę, ośrodek kultury, ośrodek zdrowia oraz indywidualnie zaprojektowany zespół parkingów dwupoziomowych przy wschodniej granicy osiedla. Charakterystyczny są dwa budynki: „łamaniec” czyli wieloklatkowy, 12-kondygnacyjny budynek z przejściem pieszym w części parteru, łączącym zielone wnętrza urbanistyczne, którego szczytowe zakończenia są podcięte w parterze i oparte na słupach oraz „tarasowiec” o podwyższonym standardzie (tarasy zamiast loggi lub balkonów), o nierównej liczbie kondygnacji, osadzony w bujnej zieleni. Modernistyczny w duchu kościół pw. św. Jana Kantego, zbudowany został w latach 1982–1992. Swoją dynamiczną formą, szczególnie formą owalnego, spiralnego dachu odciętego od głównej bryły pasmem przeszklenia, akcentował wjazd do Bronowic od strony Krakowa. Nowa zabudowa zakłóciła tą ideę. Osiedle znane jest także z wygranego przez Autora procesu o naruszenie praw autorskich (1977–1979). The estate essentially consists of a composition of 5 and 10-story buildings. The main urban idea is the green triangle in the middle of the estate, from which there is a view of two mounds, which is connected with the green belt of the old Młynówka river. The whole creates a common park, among which there is a small amphitheater, sledge hill and gymnastic equipment for children. The estate is equipped with retail and service facilities, kindergarten, school, cultural center, health center and individually designed complex of two-level car parks at the eastern border of the estate. Two buildings are characteristic: “bowed” as the multi-room, 12-storey building with a pedestrian crossing in part of the ground floor, connecting green urban interiors, the ends are undercut in the ground and supported on pillars, and “terraced” with a higher standard (terraces instead of loggias or balconies), with uneven number of storeys, embedded in lush greenery. Modernist in the spirit is the church. St. Jan Kanty, built in 1982–1992. Its dynamic form, especially the form of an oval, spiral roof cut off from the main body by a band of glazing, accented the entrance to Bronowice Estate from the Kraków side. That idea was recently distorted by newly added buildings. The estate is also known for the copyright infringement procedure won by the author (1977–1979).

160

 5.7

Osiedle Krowodrza Górka (d. XXX-lecia PRL)

Krowodrza Górka (formerly XXX Years of the People’s Republic of Poland housing estate) Projekt Design

1968–1972

Realizacja Realisation

1968–1976

Urbanistyka Urban planning Mieczysław Turski Architektura Architecture

Jerzy Chronowski, Maria Chronowska, Stefan Golonka, Krystyna Tołłoczko-Różyska

Osiedle sąsiaduje z powstałym przy jego realizacji Parkiem Krowoderskim, z górką saneczkową, urządzeniami do zabawy i rekreacji oraz boiskiem. Park ma kontynuację w Parku Wyspiańskiego, powstałym w miejsce zasypanego fortu austriackiego. Na skraju wzniesiono kościół św. Jadwigi Królowej (R. Loegler i J. Czekaj, 1977–1990). Ideą urbanistyczną jest oś ciągu pieszego północ-południe, łącząca kładką pieszą Prądnik Biały (Zachód) z kierunkiem do Centrum Miasta, ciągnąca się również poprzez prześwity między budynkami. „Kościec” ten przecina jedna ulica główna — ul. Korowderskich Zuchów. Pozostałe to ulice dojazdowe. Skala i układ budynków uwzględniają przewietrzanie zespołu. Odległości pomiędzy budynkami pozwalają na uniknięcie zbytniego zacieniania. Skośnie ustawienie czterech z nich nakierowuje do centrum osiedla, gdzie zlokalizowano pawilony handlowo-usługowe z charakterystycznymi rusztami pergoli. W intensywnej zieleni usytuowano szkoły i wysokie mieszkalne budynki punktowe. Przy ul. Opolskiej zaprojektowano dwa 11-kondygnacyjne, 12-klatkowe bloki–„deski”, z przejściami w poziomie parteru, stanowiące zamknięcie północne osiedla. Na południu zamknięciem przestrzennym jest nasyp kolejowy. Pozostała zabudowa to 4-kondygnacyjne bloki 9–12-klatkowe. Poza szkołami są tu także: przedszkola, żłobek, ośrodek zdrowia i biblioteka publiczna. Za zrealizowany układ urbanistyczny osiedle otrzymało tytuł Wice-Mister Krakowa w 1976 roku. The estate is built at the same time, with a hill for sledging, a football field and equipment for games and recreation. The park continues toward the Wyspiański Park which in turn was arranged in lieu of a levelled Austrian fort. At the verge the church of St. Jadwiga The Queen (R. Loegler and J. Czekaj, 1977–1990) was erected. Urbanistic idea here is the north-south axis of a pedestrian route which leads from the Prądnik Biały (Zachód) estate through an overpass and then towards the city centre. This backbone is intersected by one main street, Krowoderskich Zuchów St. The remaining streets are cul-de-sacs. Scale and layout of buildings allows for the airing of the estate and the considerable distances allow for avoiding of excessive shading. Diagonal situation of four of them directs one to the estate’s centre where pavilions with commercial and service functions are located with characteristic pergolas. Schools and residential high-rises are located amidst greenery. At Opolska St. two large blocks of flats of 11 floors and 12 staircases each were designed with passages in the ground floor, as the northern closure of the estate. In the south it is closed by a train embankment. The remaining housing consists of blocks of flats of 4 floors with 9–12 staircases. Apart from the schools there are also: preschools, nursery, health care centre and a public library. Vice-Mister of Krakow title was awarded in 1976, for the completed urban layout.

161

 5.8

Osiedle Mistrzejowice (osiedla Tysiąclecia, Złotego Wieku, Bohaterów Września, Piastów)

Mistrzejowice (Tysiąclecia, Złotego Wieku, Bohaterów Września, Piastów Housing Estates) Projekt Design

1963–1973

Realizacja Realisation

1968–1982

Gł.Projektant Design Principal Maria Chronowska, Jerzy Chronowski Konsultacje Consultations

Witold Cęckiewicz

Urbanistyka Urban planning

Maria Czerwińska

Architektura Architecture

Tadeusz Bagiński, Stefan Golonka, Ewa Podolak, Olgierd Krajewski

Współpraca Collaboration

Ludwik Niedziałkowski, Helena Malinowska, Włodzimierz Śliwczyński, Wiesława Trella, Artur Zaremba

Osiedla realizowane były w oparciu o urbanistyczny projekt konkursowy (I nagroda w 1963 roku). Główną ideą konkursową była forma liścia. Współautorzy Witolda Cęckiewicza to: Jerzy Gardulski, Maria Panek-Czerwińska i Maria Rekaszys w urbanistyce oraz M. i J. Chronowscy w architekturze. Zespół osiedli Mistrzejowic tworzą, w kolejności powstawania następujące osiedla: Tysiąclecia (d. Wiosenne) i Złotego Wieku (d. Letnie) z lat 1968–1973, najbliżej położone w stosunku do istniejącej już zabudowy Bieńczyc oraz os. Bohaterów Września (d. Jesienne) i Piastów (d. Zimowe) z lat 1975–1982. Charakterystyczne „puchatki” autorstwa M. i J. Chronowskich nagrodzone zostały tytułem „Mister Krakowa” w 1971 roku. Pawilony handlowe tych projektantów oraz Olgierda Krajewskiego, powstały w latach 1970–1971, tworzące pasaż handlowy. Wyróżniają się okrąglaki zespołów garażowych projektu Ewy Podolak. Po roku 1970 na obrzeżach zaczyna dominować architektura wysoka, o dużej intensywności, „blokowiskowa”, realizowana w systemie wielkopłytowym. W naturalnym zagłębieniu — jarze, założony został Park Tysiąclecia, z amfiteatrem i urządzeniami dla rekreacji, a znaczne wzniesienie umożliwia uprawianie sportów zimowych. The large housing estate was realised following the urban planning competition (1st award was handed in 1963 and the main idea was a leaf form). Architect Witold Cęckiewicz had co-authors: Jerzy Gardulski, Maria Panek-Czerwińska and Maria Rekaszys (urban planning) and Maria and Jerzy Chronowscy (architecture). The set of housing estates under the name Mistrzejowice comprises of: Tysiąclecia (formerly. Wiosenne) and Złotego Wieku (formerly Letnie) estates completed in the years 1968-1973, which were closest to the extant housing of Bieńczyce. Later came Bohaterów Września (formerly Jesienne) and Piastów (formerly Zimowe) estates of the years 1975-1982. Characteristic houses called ‘Winnie-the-Poohs’ by the Chronowskis were awarded with the title ‘Mister Krakow’ in 1971. Commercial pavilions by these architects and by Olgierd Krajewski were built in the years 1970-1971. Round buildings for parking designed by Ewa Podolak are quite outstanding. After 1970 at the outskirts of Mistrzejowice began the domination of blocks of flats, of high intensity, realised of prefabricated slabs, typical for the infamous housing projects. However, in a natural lower area of a wide ravine, Tysiąclecia Park was arranged, with an amphitheatre and recreational facilities, whereby a considerable slope gives an opportunity for winter sports.

162

 5.9

Osiedle Podwawelskie Podwawelskie Housing Estate Projekt Design

1966–1972

Realizacja Realisation

1967–1976

Projekt konkursowy Competition design

Witold Cęckiewicz

Współpraca Collaboration

Bernard Drynda, Sławomir Lewczuk, Rafał Molin, Jerzy Slapa, Stefan Szolc.

Gł. Architekci Design Principals Maria Chronowska, Jerzy Chronowski Urbanistyka Urban planning

Anna Basista, Jan Lewandowski, Mieczysław Turski

Projekty Designs

Kazimierz Chodorowski, Stefan Golonka, Wiesława Trella, Zbigniew Trella

Osiedle realizowane w oparciu o konkursowy projekt urbanistyczny, nagrodzony (I Nagroda w 1965 roku), za skalę i sposób kształtowania zabudowy w intensywnej zieleni parkowej wysokie i niskiej, w relacji do Wzgórza Wawelskiego. Dostępność drogami wewnętrznymi z ulic głównych. Ciągi zieleni zastosowane zostały również jako przewietrzanie osiedla w kierunku W-Z. Budynki wykonane w technologii wielkopłytowej „Żerań” (5 i 12 kondygnacji) i technologii „Domino-68” oraz WUF-T (5 kondygnacji), z zestawów typowych dla masowych inwestycji mieszkaniowych, ustawione w pasach równoległych. Charakterystyczna jest w budynkach wysokich „rama” w elewacjach szczytowych, z loggiami o pełnych balustradach, „słup” doświetlenia pionu komunikacyjnego oraz balkony na bocznych elewacjach. Wysokie budynki swobodnie ustawione w zieleni. Osiedle przecina zielona oś spacerowa, zamknięta kościołem pw. MB Fatimskiej, z charakterystycznym elementem ściany zewnętrznej, przechodzącej miękko w wysoki krzyż (M. Grabacka, P. Gawor, 1968–1998) oraz dwie osie komunikacyjne. Szkoły, przedszkola i żłobki wg projektów typowych, pawilony handlowo-usługowe projektowane indywidualnie. Podzielone było na dwie jednostki: Ludwinów i Zakrzówek. Housing realized on the basis of the competition urban project, prized (1st Prize in 1965), for the scale and manner of shaping the building in an intense high greenery park, in relation to the Wawel Hill. Accessibility by internal roads from main streets. Strings of greenery were also used as a ventilation of the estate towards E-W. Buildings made in large-block technology “Żerań” (5 and 12 storeys) and technology “Domino-68” and WUF-T (5 floors), from sets typical for mass housing investments, located in parallel stripes plan. The “frame” in gable elevations is characteristic for high buildings, together with loggias with full balustrades, “pillar” lighting of the communication section and balconies on side elevations. These high buildings are Freely placed within verdure. The estate is intersected by a green walking axis, enclosed by the church of St. M of Fatima, with a characteristic element of the external wall passing softly into a high cross (M. Grabacka, P. Gawor, 1968–1998) and two communication axes. Preschools, schools and nurseries erected according to standard designs, retail and service pavilions designed individually. The estate was divided into two units: Ludwinów and Zakrzówek.

163

 5.10

Wzgórza Krzesławickie (os. Na Wzgórzach i os. Na Stoku)

Krzesławickie Hills (Na Wzgórzach and Na Stoku Housing Estates) Projekt Design

1960–1965

Realizacja Realisation 1961–1972 Główny Projektant Design Principal Władysław Leonowicz Projekty Architects

Zbigniew Kuczera, Stefan Golonka, Kazimierz Chodorowski, Janusz Ingarden, Józef König, Henryk Markiewicz, Anna Sierosławska, Andrzej Radnicki, Adam Fołtyn

Osiedla, zaprojektowane w duch modernizmu powojennego, położone są na najwyższym naturalnym wzniesieniu Krakowa. Nagroda I stopnia Komitetu Budownictwa, Urbanistyki i Architektury w 1962 r. Zrealizowane w technologii wielkoblokowej (II stopień uprzemysłowienia), składają się głównie z budynków 5-kondygnacyjnych, ustawionych grzebieniowo, z akcentami budynków wysokich, 11-kondygnacyjnych. Pawilon handlowy zlokalizowany jest na skraju parku „Zielony Jar”, rozdzielającym osiedla Na Stoku i Na Wzgórzach. W tym naturalnym zagłębieniu, wpasowane w stok znajdują się urządzenia sportowe, do zabaw dla dzieci oraz muszla koncertowa. Pierwsze realizowane tu punktowce powtarzalne nawiązują swym charakterem do punktowców z Centrum Nowej Huty. Szkoła pawilonowa, o rozczłonkowanej kompozycji i artykulacji architektonicznej, akcentuje wjazd na osiedla od strony Grębałowa. Dominantą przestrzenną jest tu wieża kościoła pw. Miłosierdzia Bożego (W. Cęckiewicz, A. Lorek). Ciekawym przykładem modernistycznej architektury „przemysłowej” jest Zakład Uzdatniania Wody (A. Baczyński). Zaprojektowano tu: szkoły, przedszkola, pawilon handlowy, przychodnię. Jest tu także „Pomnik Rozstrzelanych przez hitlerowców”, przy Forcie Grębałów. Both estates, designed in the spirit of post-war Late Modern architecture, are located at the highest natural elevation in Krakow. They received the 1st degree Award of the Committee of Building, Urbanism and Architecture in 1962. Realised in the so called ‘great blocks’ (slab) technology, of the then so called 2nd degree of industrialisation, they mainly consist of buildings which are 5 floors high, in a comblike layout, with high-rise accents (of 11 floors). A commercial pavilion is located at the verge of the ‘Zielony Jar’ Park [Green Ravine] separating Na Stoku estate from Na Wzgórzach one. In that natural topographic situation, at the slope there are sport facilities, ones for children’s games and a bandshell. The first high-rises realised here, repeatable ones, tie in with the high-rises of the Nowa Huta centre. A school of pavilion type, of articulated composition and architecture, accentuates the drive into the estate from the side of Grębałów. The tower of the church of Divine Mercy (by W. Cęckiewicz, A. Lorek) is a spatial dominant here. There is also an interesting example of Modernist Industrial architecture: Water Treatment Plant (by A. Baczyński). Moreover, schools, preschools, commercial pavilions, health care centre were designed there. There is also a monument to the victims shot by the Hilarities, at the [old Austrian] Fort Grębałów.

164

 5.11

Zespół domów jednorodzinnych „Białe Wzgórza” (d. os. Salwator)

’Białe Wzgórza’ a complex of single-family houses (f. Salwator Estate) Projekt Design

1960?

Realizacja Realisation

1965

Architekt Architect

Roman Bezeg

Popularna nazwa tego zespołu domów jednorodzinnych, głownie w zabudowie szeregowej, to „osiedle gipsowe”, która powstała w nawiązaniu do pierwotnej idei zbudowania tego osiedla z materiałów gipso-pochodnych. Realizowane było dla pracowników Centralnego Zarządu Przemysłu Wapienniczego i Gipsowego. Podczas realizacji odstąpiono od tej idei i budynki zrealizowano w technologii tradycyjnej. Są to niewielkie domki, którym towarzyszą zespoły garażowe oraz parterowy pawilon handlowy z centralną kotłownią osiedlową, którą wyróżnia dynamiczna bryła komina. Zaprojektowane zostało w trzech typach zabudowy, w tym jednym bliźniaczym. Nie zrealizowano wszystkich z 55 planowanych domów. Charakterystyczne są akcenty w elewacjach ogrodowych, w formie swobodnie rozrzuconych, małych kwadratowych okienek osadzonych w kamiennej okładzinie ścian zewnętrznych. Wyróżniał się narożny dom własny projektanta, z mozaiką naścienną, ozdobną posadzką zewnętrzną oraz „mozaikową” fontanną w kształcie „pieska”. Budynek już nieistniejący. Zespół ten uzupełniają późniejsze realizacje indywidualne. Całość rozciągnięta jest wzdłuż dwóch uliczek wewnętrznych: ul. Ukryta i ul. Białe Wzgórza. Obfituje w zieleń urządzoną, wysoką i niską, poszczególnych działek przechodzącą w zieleń Salwatora. Osiedle sąsiaduje z zabudową willową Wzgórza św. Bronisławy, pochodzącą głównie z I połowy XX wieku (tzw. osiedle Urzędowe). The popular name of this group of single-family houses, mainly terraced houses, is the “gypsum estate”, which was established in reference to the original idea of building this housing estate with gypsum-derived materials. It was implemented for employees of the Central Board of Lime and Gypsum Industry. During the implementation, the idea was abandoned and the buildings were implemented in traditional technology. These are small houses, which are accompanied by garage buildings and a one-story commercial pavilion in the central estate location, which is distinguished by the dynamic shape of the chimney. There was three types of buildings, including one twin-type. Not all of the 55 planned houses were completed. Accents in the garden elevations are characteristic, in the form of freely scattered, small square windows embedded in the stone cladding of external walls. The designer’s own corner house was distinguished with a mosaic wall, a decorative external floor, and a “mosaic” fountain in the shape of a “dog”. A building that does not exist anymore. This complex is complemented by subsequent individual houses. The whole is stretched along two internal streets: Ukryta St. and Białe wzgórza St. It abounds in green, high and low greenery, individual plots of land that transforms into Salwator Hills greenery. The estate is adjacent to the villa development of Wzgórza św. Bronisława, erected mainly in the first half of the twentieth century (so called Clerc’s Estate).

165

 5.12

Zespół mieszkaniowo-usługowy ul. Tadeusza Kościuszki 57, 65

Blocks of flats 57, 65 Tadeusza Kościuszki St. Projekt Design

1960–1962

Realizacja Realisation

1963–1966

Architekt Architect

Krzysztof Bień

Budynki wolnostojące, usytuowane w zieleni, skomponowane uskokowo, z rodzajami ryzalitów w części środkowej. Są one podwyższone o jedną kondygnację dla umieszczenia mieszkań dwupoziomowych, z pracownią na górnym poziomie. W szczycie od ul. Kościuszki, część parteru każdego z obiektów jest mocno odcięta i wysunięta przed lico. Przeszklona, o funkcji handlowo-usługowej, z wyraźnym podkreśleniem jej horyzontalności. Elewacja ta ma wyraźny podział na dwie części, z charakterystycznymi loggiami, o rysunku balustrad z trzech materiałów: szkła, metalu i betonu. Dłuższe elewacje posiadają rozrzeźbiające je „pudełkowate” balkony, z ażurem balustrad na bocznych ścianach. W tynku uwidocznione zostały podziały konstrukcyjne tworzące swoisty raster i podkreślające rodzaj obramienia całości. Obydwa budynki o zróżnicowanej artykulacji i tektonice, budowanej rymem balkonów i loggii oraz lekkością użytkowego parteru. Budynek przy ul. Kościuszki 57 doświadczył ostatnio renowacji ze starannym poszanowaniem rozwiązania pierwotnego. Przykład zindywidualizowanego projektu bloków mieszkalnych.

Free-standing buildings, located in greenery, along stepped line, with types avantcorps in the middle parts. They are increased by one floor for the placement of two-level dwellings, with the studio on the upper level. At the edges toward Kościuszki street, parts of the ground floor of each of the buildings is strongly cut off and protruded from the face. Glazed, with a commercial and service function, with a clear emphasis on its horizontality. This facade has a clear division into two parts, with characteristic loggias, and a planes of balustrades made of three materials: glass, metal and concrete. Longer facades have “boxed” balconies sculpting them, with an openwork of balustrades on the side walls. In the plaster, structural divisions are created that drawe a specific raster and emphasize the type of the frame of the whole composition. Both buildings featured with diversified articulation and tectonics built with balconies and loggias and the lightness of the retail ground floor segments. The building at 57 Kościuszki street has recently experienced renovation with careful respect for the original solution. Example of an individualized design of blocks of flats.

166

 5.13

Zespół mieszkaniowo-usługowy ul. Czarnowiejska 39–41/ul. Karola Szymanowskiego 14–15

Housing and retail complex 39–41 Czarnowiejska St. / 14–15 Karola Szymanowskiego St. Projekt Design

1962–1964

Realizacja Realisation

1964(65?)–1970

Architekt Architect

Zuzanna Perchał-Filar

Współpraca Collaboration Leszek Filar, K. Zieliński (mała architektura street furniture) Wnętrza Interiors

1964–1965/1970, Alina Zięba (pawilon pavilion)

Zespół mieszkaniowo-usługowy usytuowany w narożniku ulic Szymanowskiego i Czarnowiejskiej, na styku z Parkiem Krakowskim. Jest architektoniczno-urbanistyczną kompozycją złożoną z dwóch punktowców, łamanego budynku mieszkalnego, wielokierunkowego obiektu kawiarni i pawilonu handlowo-usługowego, spajającego wraz z placem układ, w zwartą całość. Trójkątny, podniesiony plac otwiera się na Park i dostępny jest schodami z różnych kierunków. Budynek narożny, ustawiony na słupach, o parterze z prześwitami. Drugi budynek z przeszklonym, parterowym pawilonem, na nieregularnym układzie, z antresolą, przymyka plac od strony zabudowy międzywojennej i łączy się z ostatnim budynkiem zespołu, który łamany formalnie układa się w dwa połączone ze sobą wysokościowce, w charakterze i wyrazie architektonicznym nawiązującym do punktowców. Wyróżnikiem są zindywidualizowane loggie oraz przestrzenne, ażurowe konstrukcje, o trapezowej formie, na dachu każdego z wysokościowców. Ich rytm stanowi kontynuację słupów widocznych w parterach, prowadzony poprzez całą elewację. Tak zarysowana konstrukcja, wraz z podziałami elewacji, nasuwa skojarzenia z późnymi realizacjami „perretowskiego” modernizmu. Przeprowadzona termoizolacja spowodowała zmianę spójniej kolorystyki i rozbiła zespół na poszczególne części. This complex of dwelling and retail is located on the corner of Szymanowski and Czarnowiejska streets and adjacent to the Kakowski Park. Architectonic and urban composition consist of two high-rise residential building, lower one of folding plan, multi directionally shaped restaurant and retail pavilion that combines all elements together with public square. The piazza with shape of lifted triangular, gives connection to the Park to reach it along spatial stairs on several axis. The corner high building is “lifted” with pillars to give its ground-floor some translucency. Next pavilion building, with glazed facade and irregular plan, and mezzanine storey closes the piazza from north located mid-war dwelling block and finally joins the last element, being shaped as two high-rise buildings, similar the beginning one. Characteristic elements are loggias wit individual plans, and spacial, trapezoid structures toping each of tall shapes. Their rhythm continues the one of pillars noted on the ground, and derived along whole facades. The structure traced like this, together with facade divisions, resemblances the spirit of late Perret’s Modernism. The recent thermal insulation introduced new colour scheme that has effected disintegration of formerly united group.

167

1970–1990

 5.14

Jednostka mieszkaniowa os. Oświecenia 40

Residential Unit 40 Oświecenia Es. Projekt Design

1996

Realizacja Realisation

1999

Architekci Architects

Piotr Gajewski, Wiesław Glos, Marek Korski, Dagmara Lenart-Śledzińska, Sławomir Pankiewicz, Ryszard Szpila

Budynek położony w sąsiedztwie wysokościowców o blokowiskowej architekturze, wyróżnia się zindywidualizowanym charakterem i tektoniką. Składa się z części niskiej i wysokiej. Na ich połączeniu przejście-prześwit wyróżniony dwiema kolumnami. Łączy on osiedla i prowadzi do ciągu pieszego, z widokiem w kierunku kościoła św. Maksymiliana M. Kolbego (proj. J. Dutkiewicz). Budynek wysoki jest rozczłonowany w wielu płaszczyznach, z podkreśleniem wertykalności. Elementy charakterystyczne, to m.in.: kolumnada śródpiętrza, ekspresja balkonów-klocków z „zębami” zadaszeń, wystające masywy „kominów” klatek schodowych zakończone dynamicznymi przekryciami, wklęsłości i wypukłości różnych form. Kolorystyka ciepłych różów indyjskich od bladych po intensywne, służąca podziałowi budynku na różne pasma artykulacji i akcentowania. Parter wyróżniony wykończeniem w białym silikacie. Budynek niski o spokojniejszym charakterze, również rozczłonkowany, z podkreśleniem horyzontalności przetykanej rytmem podwyższanych kondygnacji. Całość jest przykładem konsekwentnie przeprowadzonej myśli z użyciem środków wyrazu zaczerpniętych z języka monumentalnego postmodernizmu, w jego schyłkowej fazie, zmierzającej ku modernizmowi.

The building is located in the vicinity of typical, prefabricated tower blocks yet it has its own, individual character. It consists of a low part and a high one. At their connection there is a passage accentuated by two columns. It links two housing estates and opens onto the view towards the church of St. Maksymilian M. Kolbe (by J. Dutkiewicz). The high building is fragmented into many planes, whereby its verticality is accentuated. It has many characteristic features: a colonnade, expression of balconies with teeth-like roofing, protruding masses of staircases, closed by dynamic shapes, variegated concave and convex forms. Colour scheme of warm Indian red tones serves the division into various bands of articulation. Ground floor is marked by white silicate brick finish. Low building is more subdued, its horizontality is broken by the rhythm of elevated floors. The whole is a consequent example of a realised idea whose means of expression were deriving from the language of monumental Postmodernism in its last stage — tending towards new Modernism.

168

 5.15

Osiedle domów jednorodzinnych „Zarzecze” ’Zarzecze’ single family houses estate

Projekt Design

1973–1975

Realizacja Realisation

1975–1983

Architekci Architects

Małgorzata Buratyńska-Seruga, Barbara Bielec

Osiedle położone jest na styku z os. Bronowice Nowe i dogodnie z nimi połączone. Projekt tego osiedla domów jednorodzinnych został oparty o ideę zwartej zabudowy typu intensywnie-nisko (IN), nazywanej również „dywanową”, która miała być konkurencyjna wobec blokowisk. Jest to jedyny w Krakowie i w Polsce modelowy przykład rozwiązania o tak dużej intensywności, z tego okresu, opartego na nieprzelotowych ulicach pieszo-jezdnych, obudowanych kameralną zabudową atrialną. Budynki zestawione są z modułów funkcjonalno-przestrzennych w dwóch typach zabudowy. Każdy ze 130 domów posiada niewielki, wymknięty ogród wewnętrzny oraz przedogródek. Powściągliwa architektura późnego modernizmu powojennego, o ciekawej artykulacji loggii, uskoków brył oraz detalu wykończeń. Główny ciąg pieszy w zieleni, zlokalizowany jest wzdłuż boiska KS „Bronowianka”. Osiedle jest dogodnie połączone komunikacyjnie z terenami rekreacyjnymi parku „Młynówka Królewska”, rzeką Rudawą do Wzgórza św. Bronisławy. Posiada pawilon handlowy. Realizacja uzyskała Nagrodę III stopnia Ministra Administracji, Gospodarki Przestrzennej i Ochrony Środowiska w 1979 roku. Zarzecze housing estate is situated at the verge of Bronowice Nowe estate and conveniently linked to the latter. The design of the estate of single family houses was based on the idea of cohesive housing of the low-rise, dense type, also dubbed a ‘carpet’ housing. It was conceived as an alternative to infamous housing projects of prefabricated slabs. It is the only one example of the solution of such a density, not only in Kraków but also in Poland, whereby the layout is based on cul-de-sacs and atrial housing in small scale. The buildings are set of functional and spatial modules in two housing types. Each of 130 houses has a small, closed internal garden and a little front garden. Understated architecture of Late Modern provenance with interesting articulation of loggias, recesses and details. The main pedestrian route is situated along the sports field of the KS ‘Bronowianka’. The estate is conveniently connected to the recreational areas of the ‘Młynówka Królewska’ Park, and along the Rudawa River to the St. Bronisława Hill. It has a commercial pavilion. The design was awarded by the 3rd degree Award of the Minister of Administration, spatial Development and Environment Protection in 1979.

169

 5.16

Zespół domów jednorodzinnych ul. Łukasza Górnickiego

Prądnik Biały „Wschód” Single family housing complex (at Łukasza Górnickiego Street) Projekt Design

1987–1988

Realizacja Realisation

1989–1994

Urbanistyka Urban planning

Elżbieta Koterba, Kazimierz Koterba

Architektura Architecture

Małgorzata Grabacka, Wojciech Harabasz, Elżbieta Koterba

Nieduże, kameralne osiedle zlokalizowane na pograniczu pomiędzy osiedlami zabudowy wielorodzinnej Prądnik Biały Wschód i Prądnik Biały Zachód, w sąsiedztwie nasypu kolejowego linii W-Z i rzeki Białuchy. Styka się również z zespołem kortów tenisowych. Dostępne jest z ul. Górnickiego za pomocą sięgaczy dróg wewnętrznych. Składa się z pasmowej zabudowy szeregowej i obrzeżnej zabudowy bliźniaczej, o łącznej liczbie 59 zrealizowanych budynków. Architektura obiektów jest zróżnicowana architektonicznie co do typów i sposobu rozwiązań bryłowych oraz pod względem estetyki i sposobu wykończenia elewacji, przy czym szczególnie wyróżniają się fasady budynków narożnych i bliźniaczych. Jest to osiedle postmodernistyczne w swoim wyrazie, przejawiającym się głównie w akcentach i detalach architektonicznych oraz kolorystyce. Całość zespołu otoczona jest zielenią sąsiednich parceli oraz jest bogata w urządzoną zieleń wewnętrzną poszczególnych, indywidualnych zabudowań osiedla.

A rather small housing estate situated between the Prądnik Biały Wschód and Prądnik Biały Zachód, in the vicinity of train embankment of the East-West line and the Białucha River. It is also located close to tennis courts and communicated by means of internal roads. It comprises terraced houses and twinned ones at the edges, together 59 realised units. Architecture is differentiated in terms of types, masses and aesthetic solutions, whereby the facades of corner and twinned buildings are marked. It is a Postmodern housing estate, which is visible mainly in the accentuated details and colour scheme. The whole is surrounded by the verdure of neighbouring lots and is rich in arranged verdure of individual houses in the estate.

170

 5.17

Zespół mieszkaniowy „Centrum E” (d. os. Na Skarpie)

Centrum E (former na Skarpie Estate) Projekt Design

1985–1987

Realizacja Realisation

1987–1995

Główny Projektant Design Principal Romuald Loegler Projektanci Design team

Wojciech Dobrzański, Ewa Fitzke, Michał Szymanowski

Współpraca Collaboration

Zbigniew Domański, Barbara Dziewońska, Elżbieta Koterba

Projekt, nawiązując do idei projektu pierwotnego Starej Nowej Huty, jest jego swobodną autorską interpretacją, w duchu postmodernizmu i dyspozycji architektury Placu Centralnego. Układ architektoniczno-urbanistyczny to forma „podwójnego czterozębnego grzebienia” 7-kondygnacyjnego zespołu mieszkalnego z wysokim parterem handlowo-usługowym, przeciętego skośnym ciągiem pieszo-jezdnym, rozcinającym wnętrza kwartałów, dopełnionego wolnostojącymi 5-kondygnacyjnymi budynkami, w rytmie tego kwartałowego podziału urbanistycznego. Zespół jest poprzedzony niższym budynkiem użyteczności publicznej, w pierzei al. Jana Pawła II, co tworzy podwójny plan elewacji frontowej. Od południa, przy Skarpie Wiślanej, budynki podcięte są na wysokość trzech kondygnacji i wsparte na dwóch smukłych, okrągłych słupach oraz akcentowane „wstawionymi” bryłami niższych kondygnacji, z wyoblonymi, szczytowymi elewacjami. Pomiędzy tymi odciętymi „zębami” zlokalizowano dwa wolnostojące budynki o zróżnicowanej wysokości. Klatki schodowe budynków mocno akcentowane, głównie w formie ryzalitów i stanowią wyróżnik zespołu, podobnie jak pastelowa kolorystyka. Otrzymał I nagrodę w konkursie SARP, w 1985 roku. The design has won the competition in the year 1985. Tying in with the idea of the original (the so called old) Nowa Huta, it is a free interpretation of forms and dispositions of architecture of the Central Square — in the spirit of Postmodernism. The architectural and urbanistic layout has a form of a double four-teeth comb, with a high ground floor for commercial uses, which is intersected by a diagonal way. The layout is complemented by five-floor buildings situated according to the rhythm of the layout of urban blocks. The complex is preceded by a lower public use building in the street frontage of Jana Pawła II Avenue which creates a double plan of the front elevation. From the south, at the Vistula River Escarpment, the buildings are elevated on slender, round columns three floors high and accentuated by ‘inset’ masses of lower floors with rounded elevations. Between the ‘teeth of a comb’ two freestanding buildings of differing height were located. Elevations from the side of the Nowa Huta Cultural centre have a high arcade supported on square pillars. Staircases are strongly accentuated, mainly in the form of rysalits and are typical of the complex, quite like it pastel colours.

171

OSIEDLA I ZESPOŁY MIESZKANIOWE HOUSING ESTATES AND RESIDENTIAL COMPLEXES

Mapa lokalizacji Location map

172

173

SŁOWO KOŃCOWE

W 2017 roku przypadała rocznica 140 lat Ruchu Stowarzyszeniowego, z którego wywodzi się Stowarzyszenie Architektów Polskich (SARP), powstałe w 1934 roku1. W Krakowie temu wydarzeniu towarzyszyło także XIV Międzynarodowe Biennale Architektury (MBA KRAKÓW 2017) i z tej okazji powstała niniejsza publikacja. O jej wydaniu zdecydowała potrzeba pokazania dorobku architektów, najczęściej związanych z oddziałem SARP Kraków, obejmującego okres lat 1945–1989/90. czyli architekturę i urbanistykę PRL-u w Krakowie. Był to czas, kiedy Stowarzyszenie było organizacją silnie jednoczącą środowisko, a jego głos był znaczący dla wszystkich architektów. SARP było także jedynym reprezentantem zawodu architekta wobec władz i innych organizacji. Periodyk „Architektura” był swego rodzaju oknem na świat dla większości architektów, dzięki któremu obcowali z architekturą zagraniczną, w tym w dużej mierze tzw. zachodnią. Był on także swoistym lustrem dla samego środowiska, w którym poznawali polską architekturę, jej problemy i osiągnięcia. Na jego łamach było miejsce dla wymiany myśli i poglądów, a wiele wypowiedzi nie straciło swojej aktualności do dzisiaj. „Architektura” wtedy wydawana, stanowi również bogate źródło informacji dotyczących wielu aspektów architektury i urbanistyki oraz problemów, projektów i realizacji, a także publikacji. Znaczenie architektury i urbanistyki tego okresu, jako szeroko rozumianego dziedzictwa materialnego i niematerialnego, nie jest jednoznaczne. Tak jak nie jest nim odczytywanie jego wielu wątków i stron, tych złych i tych dobrych. Lata 1945–1989 będą jeszcze

174

długo przedmiotem analiz, dyskusji, sporów i ocen. To rola dla historyków i innych badaczy tej tematyki na kolejne lata. Celem tej publikacji było, poza historycznym poznaniem, ukazanie części architektonicznego dorobku kulturowego, który powstał w tym okresie. A także przypomnienie ich autorów, często pozostających w pamięci tylko najbliższych. Tworzyli oni naszą przestrzeń publiczną w trudnych czasach, ale swoją działalnością zapewnili ciągłość przedwojennej myśli architektonicznej i jej ewoluowanie w czasach powojennych. Uwarunkowaną oczywiście czynnikami społeczno-ekonomicznymi i politycznymi, narzuconymi przez komunistyczny ustrój. W publikacji niniejszej nie została jednak omówiona architektura przemysłowa. Wynika to z faktu, że niestety przykłady jej powojennych realizacji w zdecydowanej większości uległy destrukcji lub przekształceniu. Niemożliwa zatem jest ich prezentacja, ale oczywiście należy wspomnieć, iż takie realizacje miały miejsce. Do najciekawszych należała z pewnością Drukarnia Wydawnicza2 przy ul. Wadowickiej, powstała w latach 70. XX wieku, z charakterystyczną tektoniką bryły i herbową mozaiką na frontowej elewacji. Przebudowie uległy też fabryki zlokalizowane przy ul. Zakopiańskiej w Podgórzu. Zbudowany w latach 80. tzw. Dom Prasowy3 przy Rondzie Kotlarskim, w stylistyce szklano-aluminiowo-ceglanego funkcjonalizmu i w pomarańczowo-miedzianej tonacji, został zburzony w ostatnich latach, podobnie jak hala produkcyjna o „koronkowych” elewacjach Zakładów Produkcji Stalowych4. Zachował się natomiast jeszcze wraz z budynkami, socmodernistyczny Port Rzeczny „Kujawy” na rzece Wiśle, w Nowej Hucie

oraz umieszczone na tej rzece stopnie wodne „Dąbie” i „Kościuszko”5, a także Zakład Uzdatniania Wody6 na Wzgórzach Krzesławickich. Jaki ostatecznie los spotka obiekty związane z dawnym kombinatem hutniczym w Nowej Hucie czyli „Wielki Piec” i „Cementownię”7, jeszcze nie do końca wiadomo. Podkreślenia wymaga, że wiele z tych realizacji przemysłowych posiadało wyrazistą architekturę, często wzbogaconą o tak kształtowane elementy architektoniczno-konstrukcyjne i technologiczne, że przydawały jej artystycznego i estetycznego wyrazu. Temat ten wymaga jednak odrębnego opracowania historycznego w związku z brakiem samych realizacji. W twórczości architektów z lat 1945–1989/90 widoczne jest nadążanie za ogólnoświatowymi trendami8, mimo trudności w dostępie do wymiany myśli, poznawania twórczości innych, zachodnich architektów i do nowych osiągnięć materiałowo-technicznych. Rozpiętość pokoleniowa twórców tego okresu pokazuje również, że dobra edukacja architektoniczna jest niezwykle istotna. To dzięki niej modernistyczne ideały odpowiedzialności architekta za warunki zamieszkania i idealistyczne rozumienie, socjalistycznych w zasadzie myśli powstałych w ramach działania CIAM, mogły być konfrontowane z rzeczywistością9. Nie wszystkie modernistyczne rozwiązania się przy tym sprawdziły. Wielu ocenia je krytycznie, ale patrząc z perspektywy czasu, obecnie stosowane rozwiązania bywają niewiele lepsze lub nawet niejednokrotnie gorsze.

Dziedzictwo architektoniczne powojennego modernizmu przetrwało w niezmienionym stanie już tylko nielicznie. Współczesne oczekiwania nowych użytkowników, słabość i zużycie dawnych materiałów, wymagania rynku czyli ekonomiczna strona architektury, mają swoje racje. Niemniej, dziedzictwo to można traktować w kategorii tzw. wartości dodanej, szczególnie przy rosnącym na świecie pozytywnym odczytywaniu architektury tego okresu. Zauważyć można nawet swego rodzaju modę na nią, co widoczne jest na przykład w rosnącej liczbie literatury przedmiotu10. Związana jest z tym także turystyka kulturowa, dedykowana powojennym realizacjom architektonicznym i urbanistycznym. Stanowi ona w obecnych czasach jeden z prężniejszych czynników ekonomicznych, czego najbardziej znanym przykładem w Krakowie jest Nowa Huta. Racjonalnym wydaje sie zatem adaptowanie tego dziedzictwa kulturalnego, a nie jego destrukcja. Oczywiście wszelka doktrynalność będzie tu niewłaściwa. Niemniej, przy życzliwym podejściu do naszej wspólnej, kulturowej przeszłości będziemy mogli ocalić dla naszych następców to dziedzictwo, nazywane krajobrazem kulturowym. We wrześniu 2017 roku miały również miejsce obchody 25 edycji Europejskich Dni Dziedzictwa pod hasłem „Krajobraz dziedzictwa — dziedzictwo krajobrazu”. W oficjalnych materiałach znajdujemy m.in.: „Poprzez tak sformułowany temat będziemy chcieli pokazać krajobraz, jako zapis działalności pokoleń naszych przodków. Różne historie i tradycje, z których przez wieki tkany jest krajobraz kulturowy wiążący to co ludzkie z naturalnym środowiskiem

175

przyrodniczym. Zachęcimy do odczytania wielowarstwowych treści przekazywanych przez jego poszczególne składniki i ich wzajemne relacje. Bo krajobraz kulturowy sam z siebie nie powstał, to obecność człowieka, jego wiedza, wrażliwość i zmienianie przestrzeni w miejsce, którego istotę spróbujemy podczas EDD odczytać”11.

1. Od 1877–2017.Por.http://www.sarp.org.pl/pokaz/historia_sarp,1833/; http:// not.krakow.pl/ www/index.php/ 140–lecia–ruchu–stowarzyszeniowego/ [dostęp: 17.08.2017]. SARP do 1952 r. było to Stowarzyszenie Architektów Rzeczypospolitej Polskiej. Do tego roku oficjalna nazwa państwa polskiego również brzmiała Rzeczpospolita Polska.

Nie funkcjonują obecnie ścisłe cezury dla wartościowania architektury, jako dobra kultury współczesnej, pod kątem czasu jej powstania. Tocząca się od wielu lat dyskusja nad powojennym realizacjami pokazuje, że jest to ważne dziedzictwo12. Nie ma potrzeby odkrywania za każdym razem modernizmu na nowo, co widoczne jest także na przykładzie krakowskiej architektury. Przedwojenni moderniści kontynuujący przedwojenną modernistyczną myśl po wojnie, przekazali jej ducha swoim uczniom w czasach PRL-u. Ci sami uczniowie, kontynuując z kolei swoje aktywności po transformacji ustrojowej, przekazali modernistyczne podejście do architektury swoim uczniom. Jest to oczywiście zawsze inny modernizm, ale tym samym ten z czasów komunistycznych jest tylko rozwinięciem idei, a nie czymś od niej oderwanym. Przybliżenie tego okresu, jako trwałego elementu naszego krajobrazu historycznego w Krakowie, nie ma na celu jego gloryfikacji. Służy potrzebie pokazania, że nawet bardzo trudne czasy niosą za sobą dobre utwory i rzeczy. I tych pozytywnych cech trzeba próbować się doszukiwać, mimo często negatywnych konotacji, obcując z dziedzictwem architektonicznym powojennej architektury i urbanistyki, które powstały w latach 1945–1989/90. Nie jest to wstydliwe dziedzictwo, a wręcz przeciwnie. Jest to nasza pamięć kultury i historii.

5. Por. A. Wojciechowski, Projekty budynków przemysłowych, [w:] „Architektura” nr 2/1962, s. 74; B. Lisowski, Obiekty..., op. cit., s. 277.

176

2. Por. J. Brandysiewicz, Trzy zakłady drukarskie, [w:] „Architektura” nr 4/1964, s. 252. 3. Por., P.T. Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1971–1975, s. 360. Autor: Janusz Ingarden, J. Olszakowski). 4. Por. B. Lisowski, Obiekty przemysłowe w woj. krakowskim, [w:] „Architektura” nr 7/1963, s. 236-239.

6. Por. B. Lisowski, Obiekty..., op. cit., s. 234. 7. Por. B. Lisowski, Architektura w Nowej Hucie. Cementownia, [w:] „Architektura” nr 4/1960, s. 131–136. 8. Por. P. T. Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966–1970; Budownictwo i architektura w Polsce 1945–1966, red. J. Zachwatowicz, s. 106–112. 9. Por. Le Corbusier, W stronę architektury, Warszawa 2012; O. Hansen, Zobaczyć świat, Warszawa 2005. 10. Seria publikacji ICOMOS. Por. http://www.icomos–poland.org/publikacje.html; Przemiany funkcji miast historycznych – kontekst turystyki i rozwoju zrównoważonego, Bydgoszcz 2012. 11. Por. http://edd.nid.pl/page/news?id= 40&name =EDD–2017–Krajobraz–dziedzictwa– dziedzictwo–krajobrazu [dostęp: 20.08.2017]. Sukcesem dla ochrony przestrzeni i architektury jest także uchwalona w 2015 r. tzw. ustawa krajobrazowa (Dz. U. 2015 poz. 774): Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu. 12. A. Tomaszewski, Ku nowej filozofii dziedzictwa, Kraków 2012; Zabytki drugiej połowy XX wieku — waloryzacja, ochrona, konserwacja, red. B. Szmygin, Warszawa–Berlin 2010; G. Ashworth, Planowanie dziedzictwa, Kraków 2015.

FINAL REMARKS

The year 2017 marked the 140th Anniversary of the Association Movement, which gave rise to the Association of Polish Architects (SARP) established in 19341. In Krakow, this event was accompanied by the 14th International Architecture Biennale (MBA Kraków 2017) and this publication comes out in connection with these events. It was inspired by the need to present the oeuvre of architects, most often affiliated with the Krakow branch of SARP, which covers the period 1945–1989/90, i.e. the architecture of the Polish People’s Republic times in Krakow. It was the period when SARP played a strongly unifying role for the whole architectural community and the opinions voiced by it were significant for all architects. SARP was also the sole representative of the architect’s profession in contacts with public authorities and other organizations. The periodical “Architektura” was a kind of “window on the world” for most architects, thanks to which they were able to keep in touch with foreign architecture, including that of Western Europe. It also served as a peculiar mirror for the architects’ community through which they could embrace new developments in Polish architecture and learn about its problems and achievements. It enabled its readers to exchange thoughts and opinions, lots of which are as relevant today as they were then. The “Architektura” issued in those times is also an abundant source of information on various aspects of architecture and urban planning as well as problems, designs, realisations and publications. The significance of the architecture and urban planning of this period, broadly understood as tangible and intangible heritage, is not straightforward. Just like attempts to analyse its different threads and

aspects, both positive and negative, are also ambiguous. The years 1945–1989 will be subject to analyses, controversies and judgements for a long time to come. For many more successive years it will be a task for historians and other experts investigating these matters. The aim of this publication, apart from presenting a historical analysis, was to provide an overview of a fragment of our architectural heritage which was created in this period. Another goal was to remind potential readers of its creators, now frequently remembered only by their close relatives and friends. Those leading architects had to shape our public space in difficult times, but they managed to ensure the continuity of the pre–war architectural thought and its evolution in the post–war times. Certainly, it was conditioned by social, economic and political factors, imposed by the Communist system. Industrial architecture has not been discussed in this publication. This is due to unfortunate fact that, the examples of post-war implementations have been largely destroyed or transformed. Therefore, presenting them is not possible, but of course it should be mentioned that such realizations took place. The Printshop Publishing House2 at ul. Wadowicka, was built in the 70s, with a characteristic tectonicity of the body with the coat of arms mosaic on the front facade. The factories located at ul. Zakopiańska in Podgórze district were completely rebuild, as well. Built in the ‘80s so-called The Press House3 at Kotlarski Roundabout, in the style of glass-aluminum-brick functionalism and in orange-copper tone has been demolished in recent years, just like the production hall with “lace” facades of Steel Production Plants4. On the other hand, the socio-modernist River Port “Kujawy” along with the Vistula River

177

in Nowa Huta and also the “Dąbie” and “Kościuszko”5 water poles, as well as the Water Treatment Plant6 on the Krzesławice Hills have been preserved along with the buildings. What ultimately fate will be the objects associated with the former metallurgical plant in Nowa Huta, or “Wielki Piec” and “Cementownia”7, but it is not yet fully known. It should be emphasized that many of these industrial realizations had a distinctive architecture often enriched by architectural, structural and technological elements so shaped that they gave it artistic and aesthetic expression. However, this subject requires a separate historical elaboration in connection with the lack of actual implementation. In the creative oeuvre of architects from the years 1945–1989/90, efforts to keep up with global trends8 are clearly visible, despite problems with exchanging opinions and gaining access to other, western, architects’ creations and to the latest developments in the field of construction materials and technologies. Moreover, the generational span in the case of the architects of this period points out to the importance of high quality architectural education. It was thanks to such education that the modernist ideals concerning the responsibility of architects for living conditions as well as the idealistic understanding of the ideas formulated by CIAM, which were basically socialist in their nature, could be confronted with reality9. It has to be noted, though, that not all those modernist solutions managed to pass the test of time. There are numerous critics of these solutions; however, looking back with the benefit of hindsight, it has to be concluded that the currently implemented ones are not significantly better or are even worse at times.

178

The architectural heritage of the post–war modernism has rarely survived in its original form. Contemporary expectations of its new users, poor strength and deterioration of the materials as well as market requirements, i.e. the economic aspect of architecture, are the reasons that have to be recognised as valid. Nevertheless, this heritage can be perceived as the so-called added value, especially considering increasingly positive interpretations of the architecture from this period appearing worldwide. It can be even said that a kind of vogue for it is observed today, which is reflected, for example, by the growing number of publications on the topic10. It has also inspired cultural tourism dedicated to the post-war architectural and urban-planning realisations. Today, it represents one of the most buoyant economic factors, the best known example of which is Nowa Huta in Krakow. Thus, to adapt this cultural heritage seems to be more rational than to destroy it. However, any kind of doctrinal approach would certainly be misguided. The bottom line is that a positive approach to our cultural past will enable us to preserve this heritage, called the cultural landscape, for our descendants. September 2017 also marked the celebration of the 25th edition of the European Heritage Days under the common theme: “The Landscape of Heritage — The Heritage of Landscape”. In the official publicity materials we can read, inter alia, that: “Through the thus formulated theme, we will try to show landscape as a record of our ancestors’ activity. Our cultural landscape, connecting what is human with the natural environment, has been woven from different histories and traditions for ages. We will encourage you

to read its multi-layered meanings conveyed by its particular components and their interrelationships. As the cultural landscape has not been created by itself, but as a result of human presence, knowledge, sensitivity and reshaping space to convert it into the place whose essence we will try to “read” during EHD11”. These are no strict criteria for assessing architecture as a good of contemporary culture with regard to the time when it was created. The long-standing discussion on post-war buildings illustrates the significance of this heritage12. There is no need to rediscover modernism each time anew and Krakow’s architecture provides evidence for that. Pre-war modernists who continued their pre-war modernist thought after the war passed on its spirit to their disciples. Those disciples, in turn, continuing their activities after the political transformation handed over the modernist approach to architecture to their followers. Certainly, it meant a different version of modernism, but in this way the modernism from the Communist times has to be seen as a development of this idea instead of being dealt with as an isolated phenomenon. Taking a closer look at that period to see it as a permanent component of our historical landscape in Krakow is not aimed at its glorification. It is rather meant to prove that even really hard times give rise to valuable creations. Therefore, these good things, despite frequently being heavily burdened with negative connotations, are worth looking for when dealing with architectural heritage of the post-war architecture and urban planning, which dates back the years 1945–1989/90. It is not a shameful legacy, but just the contrary. This is our memory of culture and history.

1. From 1877 to 2017. Cf. http://www.sarp.org.pl/pokaz/historia_sarp,1833/; http:// not.krakow. pl/www/index.php/140-lecia-ruchu-stowarzyszeniowego/. Retrieved August 17, 2017. Until 1952, SARP existed under the name of the Association of Architects of the Polish Republic. Until then, the official name of the Polish State was the Republic of Poland (Rzeczpospolita Polska). 2. Cf. J. Brandysiewicz, Trzy zakłady drukarskie, [w:] “Architektura” nr 4/1964, p. 252. 3. Cf. P.T. Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1971–1975, p. 360. Autor: Janusz Ingarden, J. Olszakowski). 4. Cf. B. Lisowski, Obiekty przemysłowe w woj. krakowskim, [w:] “Architektura” nr 7/1963, p. 236-239. 5. Cf. A. Wojciechowski, Projekty budynków przemysłowych, [w:] “Architektura” nr 2/1962, p. 74; B. Lisowski, Obiekty..., op. cit., p. 277. 6. Cf. B. Lisowski, Obiekty..., op. cit., p. 234. 7.

Cf. B. Lisowski, Architektura w Nowej Hucie. Cementownia, [w:] “Architektura” nr 4/1960, p. 131136.

8. Cf. Szafer, T.P. Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966–1970. In J. Zachwatowicz (Ed.), Budownictwo i architektura w Polsce 1945–1966, (pp.106–112). 9. Cf. Le Corbusier. (2012). W stronę architektury. Warszawa.; Hansen, O. (2005). Zobaczyć świat. Warszawa. 10. A series of ICOMOS publications. Cf. http://www.icomos-poland.org/publikacje.html; Przemiany funkcji miast historycznych — kontekst turystyki i rozwoju zrównoważonego. (2012). Bydgoszcz. 11. Cf. http://edd.nid.pl/page/news?id= 40&name=EDD-2017-Krajobraz-dziedzictwa-dziedzictwokrajobrazu. Retrieved August 20, 2017. Another success with regard to protecting landscape quality and architecture was the so-called Landscape Act, passed in 2015 (Journal of Laws of 2015, item 774): The Act of 24 April 2015 on changes of certain laws in connection with reinforcing implementation instruments as regards landscape management. 12. Tomaszewski, A. (2012). Ku nowej filozofii dziedzictwa. Kraków.; Szmygin, B. (Ed.). (2010). Zabytki drugiej połowy XX wieku — waloryzacja, ochrona, konserwacja, Warszawa-Berlin; Ashworth, G. (2015). Planowanie dziedzictwa, Kraków.

179

BIBLIOGRAFIA (WYBÓR) BIBLIOGRAPHY (SELECTED REFERENCES)

KSIĄŻKI BOOKS Adamczewski Jan, Kraków od A do Z, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1980. Architektura Krakowa, Dzieje badania odnowa. Tom I, red. Kadłuczka Andrzej, Kraków 2003; ISSN 0011–4561. Atlas dóbr kultury współczesnej województwa małopolskiego, praca zbiorowa, Kraków 2009; ISBN 978–83–61355–40–3. Banhan Reyner, Rewolucja w architekturze, Warszawa 1979; ISBN 83–221–0075–2. Barcelona i Kraków. zmieniające się wizje — wizje zmian, red. J. Purchla, Kraków 2008; ISBN 978–83–89273–61–1. Binek Tadeusz, Służby inwestycyjne Nowej Huty. 60 lat Nowej Huty, Kraków 2009; ISBN 978–83–7490–280–9. Budownictwo i architektura w Polsce 1945–1966, Warszawa 1968. Czapelski Marek, Architektura polskiego socrealizmu w Zachęcie, Warszawa 2016; ISBN 978–83–64714–31–3. Dziedzictwo a rozwój, Doświadczenie Krakowa, Kraków 2000; ISBN 83–85739–71–8. Encyklopedia Krakowa, praca zbiorowa, Warszawa–Kraków 2000; ISBN 83–01–133–25–2. Gellner Ernst, Postmodernizm, rozum i religia, Warszawa 1997; ISBN 83–06–02595–4. Epoki i kierunki w kulturze, Warszawa 2008; ISBN 978–83–01–15666–4. Fabiański Marcin, Purchla Jacek, Historia architektury Krakowa w zarysie, Kraków 2001; ISBN 83–08–03166–8. Florencja i Kraków wobec dziedzictwa, red. J. Purchla, Kraków 2008; ISBN 978–83–89273–54–3. Ghirardo Diana, Architektura po modernizmie, Toruń 1999; ISBN 83–86642–93–9. Gyurkovich–Węcławowicz Ewa, Postmodernizm w polskiej architekturze: skrypt dla studentów, Kraków 1998; ISBN 83-90387-87-5, 97-88390-38-1. Hansen Oskar, Zobaczyć świat, Warszawa 2005; ISBN 83–89145–70–7, 83–87321–78–8. Jakubowski Krzysztof, Maciej Miezian, Myslik Konrad, Sadeusz Michał, Spacerownik krakowski, Kraków 2010; ISBN 978–83–268–0254–6. Jencks Charles, Kropf Karl, Teorie i manifesty architektury współczesnej, Warszawa 2013; ISBN 978–83–938729–0–9. Jencks Charles, Architektura postmodernistyczna, Arkady, Warszawa 1987. Jencks Charles, Architektura późnego modernizmu, Arkady, Warszawa 1989.

180

Kostuch Bożena, Kolor i blask. Ceramika architektoniczna oraz mozaiki w Krakowie i Małopolsce po 1945 roku, Kraków 2015; ISBN 978–83–7581–202–2, s. 236–241. Kotarbiński A., Rozwój urbanistyki i architektury polskiej w latach 1944–1964, Warszawa 1967. Kraków międzywojenny. Seria Rola Krakowa w dziejach narodu. Tom 5, red. serii Jan M. Małecki, Kraków 1988; ISBN 83–00–02432–8. Kraków w Polsce Ludowej. Seria Rola Krakowa w dziejach narodu. Tom 15, red. serii Jan M. Małecki, Kraków 1996; ISBN 83–90461–4–7. Krier Léon, Architektura wybór czy przeznaczenie, Warszawa 2001; ISBN 8321342086. Kronika Krakowa, red. Małecki J., Kurz A., Wyrozumski J., Warszawa 1996; ISBN 83–86079–07–X. Komorowski Waldemar, Wartości kulturowe Nowej Huty. Urbanistyka i architektura, [w:] Nowa Huta przeszłość i wizja, studium muzeum rozproszonego, red. J. Salwiński, L. J. Sibila, Kraków 2008; ISBN 978–83–7577–028–5. Kosiński Wojciech, Seminarium o nowej architekturze sakralnej, Przegląd Powszechny, Zeszyt 1 (73), Warszawa 1983, s. 123–127. Kozłowski Dariusz, Nowy brutalizm w Krakowie, albo prawda architektury Kolegium Polonijnego UJ [w:] „Polski Cement”, lipiec–wrzesień 2001, s. 9.. Le Corbusier, W stronę architektury, Warszawa 2012.; ISBN 978–83–9345749–6 Malinowska–Petelenz Beata, Miejsce kościoła w mieście. Analiza myśli kompozycyjnej w wybranych obiektach sakralnych autorstwa Witolda Cęckiewicza, Kraków 2007; ISSN 0860–097X. Malinowska–Petelenz Beata, Sacrum po polsku. Kościoły polskie 1945–1965. Studia formy w autorskim szkicu architektonicznym, Kraków 2015; ISBN 978–83–7242–839–4. Mazur Antoni, Moje kościoły. 1952–2002, Kraków 2003; ISBN 83–86783–83–4. Miastoprojekt Kraków. 50 lat, Kraków 1999; ISBN 83–872–19–3. Między forma a ideologią. Architektura XX wieku w Polsce, red. Ewa Perlińska–Kobierzyńska, ISBN–978–83–63424–01–5. Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej. Tom 1. Kraków i województwo krakowskie, red. Szczerski Andrzej, Kraków 2013; ISBN 978–83–62972–09–8. Motak Maciej, Architektura Krakowa 1989–2004, Nowe realizacje w kontekście miasta historycznego, Kraków 2007; ISSN 086–097X. Niebrzydowski Wojciech, Kolegium Polonijne Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie– Przegorzałach jako przykład brutalizmu w Polsce, Białystok 2013, s. 30–38;

181

Nowak Janusz Tadeusz, Wokół Oleandrów, Kraków 2014; ISBN: 978–83–7577–115–2. Pevsner Nicolaus, Pionierzy współczesności, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1978. Postmodernizm polski. Architektura i urbanistyka. Antologia. Tom P1 i P2, red. Lidia Klein, Warszawa 2013; ISBN 978–83–936015–4–7. Prace polskich architektów na tle kierunków twórczych w architekturze i urbanistyce w latach 1945–1995, Materiały międzynarodowej konferencji 50–lecia Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej, Kraków 1995. Purchla Jacek, Kraków prowincja czy metropolia?, Kraków 1996; ISBN 83–7052–390–0. Rabiej Jan, Tradycja i nowoczesność w architekturze kościołów katolickich. Świątynia fenomenem kulturowym, Gliwice 2004; ISSN 0860–0074. Rosier–Siedlecka M. E., Posoborowa architektura sakralna, Aktualne problemy projektowania architektury kościelnej. Wyd. KUL, Lublin 1980. Rożek Michał, Gondkowa Barbara., Leksykon kościołów Krakowa, Kraków 2003; ISBN 839192810. Rymaszewski B., Polska ochrona zabytków, Warszawa 2005; ISBN: 83–7383–172–X. Sepioł Janusz, Oblicza postmodernizmu, [w:] Sztuka polska po 1945 roku, materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1884, red. Hrankowska T., Warszawa 1987. Styrna–Bartkowicz Krystyna, Loegler. Synopsis, Kraków 2015; ISBN 978–83–928610–5–8. Systemy ochrony zabytków w Polsce — analiza, diagnoza, propozycje, red. B. Szmygin, Lublin–Warszawa 2011; ISBN 978–83–62596–54–6. Szafer T.P., Nowa Architektura Polska. Diariusz lat 1966–1970, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1972. Szafer T.P., Nowa Architektura Polska. Diariusz lat 1971–1975, Warszawa 1979; ISBN 83–213–2921–7. Szafer T.P., Nowa Architektura Polska. Diariusz lat 1976–1980, Warszawa 1981; ISBN 83–213–3065–7. Szczerski Andrzej, Modernizacje. Sztuka i architektura w nowych państwach Europy środkowo–wschodniej 1918–1939, Kraków 2010; ISBN 978–83–87937–76–8. Weston Richard, Sto idei, które zmieniły świat, ISBN 978–83–925890–4–4. Wielki Kraków. Seria Rola Krakowa w dziejach narodu. Tom 30, red. serii Jan M. Małecki, Kraków 2011; ISBN 978–83–89131–67–6.

182

Włodarczyk Małgorzata, Architektura lat 60–tych w Krakowie, Kraków 2006, s. 97–101.; ISBN 83–7318–767–7. Włodarczyk Małgorzata, Modernizm powojenny 1956–1970. Dziedzictwo architektoniczne Krakowa, Kraków 2013; ISBN 978–83–64491–00–9. Włodarczyk Małgorzata, Włodarczyk Marcin, Szlakami dziedzictwa. Dwa miasta Krakowa. Modernizm lat 1945–1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze, Kraków 2014; ISBN 978–83–931406–2–6. Włodarczyk Małgorzata, Szlakami dziedzictwa. Architektura krakowska lat 1956–2000, Kraków 2013; ISBN 978–83–931406–8–8. Włodarczyk Małgorzata, Szlakami dziedzictwa. Architektura Nowej Huty lat 1949–1970, Kraków 2013; ISBN 978–83–931406–1–9. Włodarczyk Małgorzata, Włodarczyk Marcin, Szlakami dziedzictwa. Kościoły i obiekty sakralne Krakowa lat 1945–1990, Kraków 2015; ISBN 978–83–931406–7–1. Włodarczyk Małgorzata, Włodarczyk Marcin, Szlakami dziedzictwa. Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945–1990, Kraków 2014; ISBN 978–83–931406–9–5. Włodarczyk Małgorzata, Włodarczyk Marcin, Szlakami dziedzictwa. Na obrzeżach starego Krakowa. Dębniki, Grzegórzki, Krowodrza lat 1945–1990, Kraków 2015; ISBN 978–83–65398–00–0. Włodarczyk Małgorzata, Włodarczyk Marcin, Szlakami dziedzictwa. Architektura postmodernistyczna Krakowa, Kraków 2016. Wroński Józef Szymon, Kościoły Krakowa zbudowane w latach 1945–1989, jako wyraz przemian architektury sakralnej w Polsce na tle rozwoju architektury na świecie, Studium historyczno–architektoniczne, Kraków 2010; ISBN 978–83–89121–89–9, ISSN 1429–8627. Współczesna architektura sakralna w Nowej Hucie, Kraków 2010; ISBN 978–83–7577–017–9. Wujek Jakub, Mity i utopie architektury XX wieku, Warszawa 1986; ISBN 83–213–3259–5. Venturi Robert, Scott Brown Denis, Uczyć się od Las Vegas, Kraków 2012; ISBN 978–83–62376–22–3. Zbroja Barbara, Architektura międzywojennego Krakowa 1918–1939. Budynki, Ludzie, historie, Kraków 2013; ISBN 978–83–936117–8–2; s. 194–195, s. 248–249, s. 276–279, s. 296–297. Żychowska Maria Jolanta, Między tradycją a awangardą. Problem stylu w architekturze Krakowa lat międzywojennych, Kraków 1991; PL ISSN 0860–097X

183

CZASOPISMA MAGAZINES – „Architektura”: nr 8/1958; nr 10/1959; nr 1/1960; nr 5/1961; nr 6/1963; nr 6/1964; nr 10/1964; nr 3/1966; nr 3/1971; nr 7/1971; nr 7/1974; nr 11/1975; nr 1/1976; nr 7–8/1976; nr 379–380/79; nr 83–384/79; nr 5/1980; nr 403–406/1981; nr 2 (408)/1982; nr 2(418)/1984; nr 420/1984; nr 1(429)/1986; nr 2 (430)/1986; nr 3 (431)/1986; nr 4–5 (432–433)/1986; nr 1–2 (435–436)/1987; nr 3–4 (437–438)/1987; nr 5–6 (439–440)/1987; nr 3/1988. – „Architektura & Biznes”: nr 3/1993; nr 5/1999; ISSN 1230–187. – „Architektura–Murator”: nr 10/1996; nr 9/1999; ISSN 1232–6372. – „Archivolta”: nr 4(44)2009; ISSN 1506–5928. – „Herito”: nr 17–18: ISSN 2082–310X.

ŹRÓDŁA INTERNETOWE INTERNET SOURCES [dostęp potwierdzony — 05.07.2017 access confirmed — 05.07.2017] http://www.architekturabetonowa.pl/ https://www.asp.wroc.pl/dyskurs/Dyskurs3/TadeuszSawaBoryslawski.pdf http://www.cj44.pl/; [o postmoderniźmie] http://www.dariuszkozlowski.arch.pk.edu.pl/projekty/bateau.htm; [willa ul. Emaus] http://www.dziennikpolski24.pl/artykul/3759525,gmach–pko–przy–ulicy–wielopole– dzielo–sztuki–na–skale–calej–polski,id,t.html; [PKO Wielopole] http://forum.gazeta.pl/forum/w,61,1516612,1516612,Plan_Dziewonskiego.html; [Plan Dziewońskiego] https://www.google.pl/webhp?sourceid=chrome–instant&ion=1&espv=2&ie=UTF–8#q=s zpital+dzieci%C4%99y+w+prokocimiu+historia; [Szpital w Prokocimiu] http://www.krakow.so.gov.pl/?c=mdTresc–cmPokaz–395;[Sąd Okręgowy] http://www.krakow4u.pl; [kościoły] http://kraków.wyborcza.pl/krakow/1,44425,17211174,Schrony_i_ miejsca_ ukrycia_ czyli_ nowochuckie_osobliwosci.html#xzz3oWj3PVUP; [schrony w Nowej Hucie] http://www.ogrod.uj.edu.pl/ogrod/historia; [Palmiarnia]

184

http://www.piotrgajewski.pl/ ;[zespół mieszkaniowy ul. Arcta] htpp:/www.sztuka–architektury.pl/ http://www.wa.pb.edu.pl/uploads/downloads/Architektura–3–2013–Artykul–III.pdf; [Kolegium Polonijne] https://pl.wikipedia.org/wiki/Auguste_Perret; [August Perret] https://pl.wikipedia.org/wiki/Wielka_p%C5%82yta; [wielka płyta] https://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_w_Przegorza%C5%82ach; [Zamek w Przegorzałach] https://www.google.pl/webhp?sourceid=chrome–instant&ion=1&espv=2&ie=UTF– 8#q=krakowski%20szkolny%20o%C5%9Brodek%20sportowy%20w%20krakowie; [Krakowski Ośrodek Sportowy] ARCHIWALIA/ZBIORY ARCHIVES/COLLECTIONS – Archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie – Archiwum Narodowe w Krakowie, Oddział VII – Archiwum Narodowe w Krakowie, Ekspozytura w Spytkowicach – Archiwa Uczelni Wyższych – Archiwum Urzędu Miasta Krakowa – Archiwa Spółdzielni Mieszkaniowych i zarządców budynków – Archiwa Szkół i Przedszkoli oraz zbiory osób prywatnych.

185

fot. Marcin Wlodarczyk

Małgorzata Włodarczyk

Małgorzata Włodarczyk, architekt, absolwentka Wydziału Architektury PK. Studia podyplomowe z Konserwacji Zabytków Architektury i Urbanistyki oraz Doktorat na Wydziale Architektury PK. W minionych latach wykładowca akademicki. Jest członkiem organizacji i stowarzyszeń: Izba Architektów RP (IARP), Stowarzyszenia Architektów Polskich (SARP), Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków (SKZ), Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS, Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa (TMHiZK). Autorka i redaktor licznych publikacji na temat architektury i działalności zawodowej architektów. Udział w szeregu wystaw zbiorowych i indywidualnych; laureatka licznych wyróżnień i nagród w konkursach architektonicznych, w ramach Włodarczyk + Włodarczyk Architekci.

fot. Beata Malinowska-Petelenz

Małgorzata Włodarczyk, architect, graduate of the Faculty of Architecture at PK. Postgraduate studies in Conservation of Monuments of Architecture and Urban Planning and PhD in the Faculty of Architecture of the Polish Academy of Sciences. In the past years an academic lecturer. She is a member of organizations and associations: the Chamber of Polish Architects (IARP), the Association of Polish Architects (SARP), the Association of Monument Conservators (SKZ), the Polish National Committee ICOMOS, the Society of History and Monuments Lovers of Krakow (TMHiZK). Author and editor of numerous publications on architecture and professional activity of architects. Participation in a number of group and individual exhibitions; laureate of numerous awards and prizes in architectural competitions, as part of Włodarczyk + Włodarczyk Architekci.

Marcin Włodarczyk

Marcin Włodarczyk, architekt, absolwent Wydziału Architektury PK. Doktorat na Wydziale Architektury PK. Od 2004 wykładowca na Wydziale Architektury, Budownictwa i Sztuk Stosowanych Wyższej Szkoły Technicznej w Katowicach, kierunek Architektura i Urbanistyka. Jest członkiem organizacji i stowarzyszeń takich jak: Izba Architektów RP (IARP), Stowarzyszenia Architektów Polskich (SARP), Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków (SKZ). Prowadzi badania i fotografuje architekturę powojennego modernizmu, głównie w Tychach i w Krakowie. Prowadzi wspólnie z Małgorzatą Włodarczyk pracownię Włodarczyk + Włodarczyk Architekci Studio Autorskie od 1990 roku. Marcin Włodarczyk, architect, graduate of the Faculty of Architecture of PK. Doctorate at the Faculty of Architecture of PK. From 2004 lecturer at the Faculty of Architecture, Building and Applied Arts at the Higher Technical School in Katowice, major in Architecture and Urban Planning. He is a member of organizations and associations such as the Chamber of Polish Architects (IARP), the Association of Polish Architects (SARP), the Association of Monument Conservators (SKZ). He conducts research and photographs architecture of post-war modernism, mainly in Tychy and Krakow. Together with Małgorzata Włodarczyk, he runs the studio Włodarczyk + Włodarczyk Architekci Studio Autorskie since 1990.

„(…) Opracowanie stanowi cenny głos w dyskusji nad potrzebą dalszego monitorowania i rejestrowania dzieł architektury, w czasach bliżej nam oddalonych, a dotyczących zarówno obiektów, jak i oceny poszczególnych stylów. Zwraca uwagę na zaległości w budowaniu systemu informacji o dziełach architektury, ich urbanistycznego kontekstu, o potrzebie monitorowania zmian w przestrzeni. Zawiera też cenne sugestie, konieczności właściwego przygotowywania materiałów graficznych i opisowych, a poprzez niniejszą monografię — potrzebę edukacji w budowie świadomego społeczeństwa. (…)” Prof. zw. dr hab. inż. arch. Andrzej Wyżykowski

“(…) This issue presents valuable voice in the discussion on the need for further monitoring and registration of architectural works of times closer to us, regarding both objects and the assessment of individual styles. This book reveals the arrears in creating a system of information about architectural works, their urban context, and the need to monitor changes in space. It also contains valuable suggestions, the need for proper preparation of graphic and descriptive materials, and through this monograph the need for education in building a conscious society. (…)“ Prof. Andrzej Wyżykowski, PhD, Eng.

cena: 35 zł ISBN: 978-83-65398-09-3