Janusz Ryba, Aleksandra Klęczar
Podręcznik wieloletni
PODRĘCZNIK DO JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO I KULTURY ANTYCZNEJ. ZAKRES PODSTAWOWY
LECTIO I
LATINA ET GRAECA - LINGUAE IMPERII ROMANORUM
Motto: Non tam praeclarum est scire Latine, quam turpe nescire. Znać łacinę nie jest tak chwalebnym, jak haniebnym jest jej nie znać. Grecko-rzymski antyk odegrał kluczową rolę w historii Europy i w kształtowaniu się „cywilizacji Zachodu”. Pojęcie to jest niełatwe do zdefiniowania, ale istnieje konsensus co do rozumienia jego głównych filarów. Wliczają się do nich: potraktowanie jako punktu wyjścia wielkich osiągnięć starożytności grecko-rzymskiej, w tym ich myśli politycznej, literatury, sztuki i nauki, a także filozofii; istnienie kulturowej wspólnoty opartej oryginalnie na języku łacińskim i jego znajomości; kluczowe znaczenie teologicznej, etycznej i filozoficznej tradycji chrześcijaństwa, zwłaszcza zachodniego, związanej z Biblią, w tym w szczególności z Nowym Testamentem; w kształtowaniu się kultury i „cywilizacji Zachodu” znacząca była też rola diaspory żydowskiej; duże znaczenie koncepcji wolności i praworządności, idei demokratycznych i republikańskich, a także zrodzonej w kręgu kultury zachodniej koncepcji praw człowieka; tradycja oświeceniowa, rozumowa i racjonalistyczna, kładąca nacisk na poznanie empiryczne i rolę doświadczenia w nauce; ważna rola myślenia naukowego; znaczenie postępu i rozwoju techniki. Zdefiniowanie geopolityczne cywilizacji zachodniej jest znacznie trudniejsze. Zwykle wlicza się do niej Amerykę Północną, Australię i większą część Europy, jest to jednak podział niejasny, nieoczywisty i problematyczny. Granice cywilizacji zachodniej wyznaczano różnie w różnych
1
okresach i trudno je w jakiś jednoznaczny sposób wydzielić, a każdy taki podział ma arbitralny, często politycznie raczej niż kulturowo motywowany charakter. Stosowane w Polsce równolegle pojęcie „cywilizacji łacińskiej” jest jeszcze bardziej nieostre i mylące, eliminuje bowiem z kręgu zachodniego kultury związane z dziedzictwem Bizancjum i prawosławiem – w tym grecką. Terminu cywilizacja zachodnia często używa się w kontekście konfliktu i zderzenia różnych systemów politycznych i kulturowych. Warto jednak pamiętać, że cywilizacja zachodnia nie powstała w próżni. Kształtowała się pierwotnie pod wpływem kultur Bliskiego Wschodu (Mezopotamia) i północnej Afryki (Egipt), a późnie pozostała w konfliktach, ale i w wielostronnej kulturowej wymianie na przykład z szeroko pojętą cywilizacją muzułmańską czy z kulturami lokalnymi wielu obszarów. Jednocześnie zetknięcie się z nią nie zawsze przynosiło tym kulturom skutki pozytywne: kolonizacja i eksploatacja podporządkowanych militarnie lub politycznie terenów stanowi ciemną stronę dziedzictwa cywilizacji zachodu.
I
Przeczytaj cytat z Panegiryku Izokratesa, a następnie wskaż dziedziny, na które, Twoim zdaniem, kultura grecka wywarła największy wpływ. Nasze państwo [Ateny] sprawiło, że nazwa Hellenów oznacza nie naród, ale przynależność do kultury i że Grekami nazywa się raczej tych, którzy uczestniczą w naszej kulturze, niż tych, którzy mają wspólne z nami pochodzenie.
Izokrates – żyjący na przełomie IV i III w. p.n.e. ateński mówca, wybitny nauczyciel retoryki i teoretyk edukacji.
[Izokrates, Panegiryk 50, przeł. Kinga Rekucka-Bugajska]
II
Przeczytaj fragment artykułu, którego autorem jest profesor Kwame Anthony Appiah, a następnie powiedz, czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że „cywilizacja łacińska” jest jednym z głównych elementów dziedzictwa kulturowego ludzkości. Uzasadnij swoje stanowisko, przywołując pięć argumentów. Wartości nie należą do nas z urodzenia: trzeba się o nie troszczyć. Zamieszkiwanie w świecie Zachodu – jakkolwiek by go definiować – ani zachodnie pochodzenie nie gwarantują, że człowiek będzie zainteresowany zachodnią cywilizacją. Wartości, które cenią europejscy humaniści, należą przecież w takim samym stopniu także i do Afrykańczyka czy Azjaty, który zechce przyjąć je za swoje. Wedle tej samej logiki nie są one z kolei własnością takiego Europejczyka, któremu nigdy nie chciało się ich zrozumieć i przyswoić. (…) Są one nasze tylko wtedy, kiedy o nie dbamy.
Kwame Anthony Appiah – urodził się w roku 1954 w Wielkiej Brytanii; jego rodzina pochodzi z Ghany. Wykłada prawo i filozofię na Uniwersytecie Nowojorskim.
[Kwame Anthony Appiah, There is no such thing as western civilisation, The Guardian z 09.11.2016, przeł. Aleksandra Klęczar]
OMANUM IMPERIUM R
2
LATINA ET GRAECA - LINGUAE IMPERII ROMANORUM
Współcześnie w alfabecie greckim i łacińskim używane są duże litery – majuskuły (od łac. maiusculus – trochę większy) i małe litery – minuskuły (od łac. minusculus – trochę mniejszy). Majuskuły greckie powstały na bazie alfabetu fenickiego, a następnie ich zachodni wariant, używany na terenach południowej Italii i Sycylii (łac. Magna Graecia – Wielka Grecja), przejęty i przystosowany został do zapisu języka łacińskiego. Pismo Fenicjan nie zawierało samogłosek, a za twórców pierwszego w pełni alfabetycznego pisma (tzn. takiego, w którym istnieją osobne znaki dla zapisu spółgłosek i samogłosek) uważa się Greków. Początkowo pismo greckie zapisywane było od prawej do lewej. Następnie stosowano system naprzemienny (tzw. bustrofedon, co w po grecku znaczy „bruzdy, jakie znaczy
pługiem wół”), polegający na naprzemiennym zapisie od prawej do lewej w jednej linijce i od lewej do prawej w następnej. Ostatecznie ustalony został system pisowni od lewej do prawej, który stosowany był zarówno przez Greków, jak i Rzymian. W wyniku ewolucji pisma greckiego i łacińskiego w wiekach późniejszych, zapoczątkowanej stosowaniem kursywy (od łac. currere – biec, śpieszyć się), w pewnym sensie niezależnie w każdym z tych alfabetów doszło do powstania minuskuł. Używany współcześnie w wielu językach termin alfabet wywodzi się od nazw dwóch pierwszych liter greckich (alfa, beta), a poszczególne litery greckie stosowane są powszechnie w naukach matematycznych i przyrodniczych.
MAJUSKUŁY I MINUSKUŁY ALFABETU GRECKIEGO A
B
Γ
Δ
Ε
Ζ
Η
Θ
Ι
Κ
Λ
Μ
Ν
Ξ
Ο
Π
Ρ
Σ
Τ
Υ
Φ
Χ
Ψ
Ω
α
β
γ
δ
ε
ζ
η
θ
ι
κ
λ
μ
ν
ξ
ο
π
ρ
ς /σ
τ
υ
φ
χ
ψ
ω
ALFABETU ŁACIŃSKIEGO
III
A
B
C
D
E
F
G
H
I
K
L
M
N
O
P
Q
R
S
T
U
V
X
Y
Z
a
b
c
d
e
f
g
h
i
k
l
m
n
o
p
q
r
s
t
u
v
x
y
z
Dokonaj analizy alfabetów przedstawionych w tabeli. Wskaż podobieństwa i różnice występujące pomiędzy alfabetem greckim i łacińskim.
w liturgii prawosławnej, a ponadto zmienione, narodowe wersje pisma cyrylickiego stosowane są do zapisu wielu języków słowiańskich, np. rosyjskiego, serbskiego, bułgarskiego, macedońskiego, białoruskiego, ukraińskiego. W XIX wieku podejmowano także próby wprowadzenia tzw. polskiej cyrylicy, czyli grażdanki (oparty na cyrylicy alfabet rosyjski, stworzony w czasach cara Piotra I Wielkiego) stosowanej а Україн Российская Федерация do zapisu języka polskiego. Również alfabet łaciński ημοκρατία Δ ή ικ ν na przestrzeni wieków ulegał licznym modyfikacjom η λ Ελ i był dostosowywany do zapisu języków narodowych. Zmieniano liczbę liter oraz dodawano dodatkowe znaki diakrytyczne, aby dostosować system pisma do indywidualnych cech fonetycznych języków. Jednym Република z przykładów takich modyfikacji jest alfabet używany Северна Република Македонија w języku polskim. Србија Република България Kształt poszczególnych liter jednak nie zmienił się i alfabet łaciński jest jednym z elementów dziedzictwa anStworzony w czasach starożytnych alfabet grecki używany jest taktyku, wspólnym dla wielu kultur i narodów żyjących na że współcześnie do zapisu języka nowogreckiego. Ponadto na bazie wszystkich kontynentach. Można więc powiedzieć, że pialfabetu greckiego w I w n.e. powstało pismo koptyjskie, a w śre- smo greckie, łacińskie i cyrylickie, chociaż współcześnie dniowieczu w czasie chrystianizacji Wielkich Moraw stworzona zo- występują one w wielu, różnych wariantach narodostała cyrylica. Cyrylica w pierwotnej wersji używana jest do dzisiaj wych, jednak stanowią „wspólny alfabet Europy”.
3
IV
Wymień pięć współczesnych języków używanych także poza Europą, w których stosowany jest alfabet łaciński.
Język łaciński Nazwa pochodzi od plemienia Latynów zamieszkującego krainę Lacjum (łac. Latium, wł. Lazio), na terenie której znajduje się Rzym. W czasach Imperium Romanum istniały najprawdopodobniej dwie odmiany języka: język literacki, którym posługiwała się elita intelektualna i który przetrwał do naszych czasów dzięki zachowanym tekstom literackim język potoczny, który występował w dwóch odmianach: sermo urbanus (używany w ośrodkach miejskich) i sermo rusticus (mowa ludności wiejskiej). Wraz z podbojami Rzymian język łaciński rozpowszechnił się najpierw na terenie Półwyspu Apenińskiego, a następnie w całej zachodniej Europie. W średniowieczu i w czasach nowożytnych łacina używana była jako międzynarodowy język Kościoła rzymskokatolickiego oraz elit intelektualnych, przez co wywarła ogromny wpływ na języki narodowe, w tym także na język polski.
V
Wymień dziedziny życia, w których współcześnie używany jest język łaciński.
ZASADY WYMOWY W JĘZYKU ŁACIŃSKIM litera
wymowa „tradycyjna”
wymowa „restytuowana”
przykład
C
[c] przed: i, e, ae, oe, y [k] przed: a, o, u, spółgłoską oraz na końcu wyrazu
zawsze [k]
Cicero, Caesar, coelum, Cyprus, campus, color, custos, victor, lac
I
[i] jako samogłoska [j] jako spółgłoska
[i] jako samogłoska [j] jako spółgłoska
inter, sententia Iuppiter, maior
QU
[kw]
[kł]
aqua, quinque
V
[w]
[ł]
victoria, via
X
[ks]
[ks]
rex, dexter
AE
ae [e], ale aë [ae]
ae [ai], ale aë [ae]
saepe, aër
OE
oe [e], ale oë [oe]
oe [oi], ale oë [oe]
poena, poëta
NGU
[ngw]
[ngł]
lingua
[f ]
[ph]
philosophus
[r]
[rh]
rhetor
TH
[t]
[th]
theatrum, thesaurus
SU
[su] lub [sw]
[su] lub [sł]
suus, persuasio
PH RH
4
LATINA ET GRAECA - LINGUAE IMPERII ROMANORUM
LECTIO I VI
Przeczytaj, stosując jedną z konwencji wymowy.
A
B
a, Italia, Athenae, Sicilia, Corsic a, Iuppiter, Iuno , Graeci , Minerva, Venus, Vulcanus Africa
us, Martius, Aprilis, Maius, Iunius, Iulius, s, Februari Ianuariu , September, October, November, December Augustus
C
D
Caiu
s Iuliu
s Caesar, Marcu
idius Naso lius Ov Pub
s Tulli us Cice ro, Quin tu
s Horatiu s Flaccus, Pub lius Vergilius Maro,
Roma urbs aeterna, in s aecula saeculorum, requiescat in pace, et cetera, sensu stric to, ab ovo usque a d mala, status quo, res publica qui tertiam , i n a t i u tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aq ipsorum lin erunt. gua Celtae, n r se diff e t n i s u b ostra Galli appella i ntur. Hi omnes lingua, institutis, leg ssimi Gallos ab Aq m forti u i n m uitanis Garumn o a flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit. Horum d e os eque a m i sunt Belgae, n i m unt, propterea quod a cultu atque humanitate provinciae longissime abs mique t, proxi mercatores s n a t r o p aepe commeant m atque ea quae ad effeminandos animos pertinent i e causa sunt German t. Qua d is, qui trans Rhe n u r e g m u num incolunt, quibuscum continenter bell anis Helvetii quoq ue reliquos Gallo um Germ s virtute praecedunt, quod fere cotidianis proeliis c contendunt, gerunt. cum aut suis fin ibus eos prohibent aut ipsi in eorum finibus bellum
E Gallia est omni
s divisa in partes
VII
Jak, Twoim zdaniem, należy rozumieć motto Non tam praeclarum est scire Latine, quam turpe nescire? Zapisz w zeszycie pięć argumentów uzasadniających Twoje stanowisko.
1 Czy znasz i rozumiesz pojęcia majuskuła i minuskuła? 2 Czy znasz i potrafisz krótko scharakteryzować związek alfabetu łacińskiego z greckim? 3 Czy rozumiesz znaczenie pojęć „cywilizacja łacińska” i „cywilizacja Zachodu”? 4 Czy potrafisz wskazać obszary i języki, w których współcześnie są używane: alfabet grecki, łaciński i cyrylica? 5 Czy potrafisz poprawnie przeczytać tekst łaciński, stosując wybraną konwencję wymowy?
5
LINGUAE MUNDI, MUNDUS LINGUARUM Motto: Vox audita latet, littera scripta manet. Usłyszane słowo umyka, tekst zapisany pozostaje.
Obecnie na całym świecie używanych jest ok. 6-7 tysięcy różnych języków, przy czym większość z nich występuje wyłącznie w formie mówionej. Duża grupa języków używana jest przez nieliczne społeczności etniczne, co powoduje nieustanny proces wymierania języków. Szacuje się, że w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat zniknie około połowy istniejących dzisiaj języków świata. Języki, które mają najwięcej rodzimych użytkowników (ang. native speakers) to: chiński, angielski, hiszpański, hindi, arabski, portugalski czy rosyjski. Niektórzy badacze uważają, że wszystkie języki wywodzą się z jednego prajęzyka (ang. Proto-Human). Teoria ta nawiązuje do biblijnej opowieści o Wieży Babel.
Peter Bruegel, Wieża Babel, 1563 r., olej na drewnie, obecnie w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu (Austria)
6
LINGUAE MUNDI, MUNDUS LINGUARUM
I
LECTIO II
Przeczytaj opis budowy Wieży Babel zawarty w Dawnych dziejach Izraela Józefa Flawiusza, a następnie odpowiedz na pytania umieszczone pod tekstem. To pyszne lekceważenie Boga rozjudził w nich Nabrod (Nemrod), wnuk Chama syna Noego, zuchwały mąż o krzepkich rękach. On właśnie przekonywał ich, by szczęście, którego zażywają, uważali nie za dar Boga, ale za zdobycz swojej własnej dzielności i stopniowo zaprowadził w państwie ustrój despotyczny; sądził bowiem, że jedynym sposobem oderwania ludzi od bojaźni Bożej jest całkowite uzależnienie ich życia i pomyślności od potęgi władcy. A groził również, że gdyby Bóg chciał jeszcze raz zalać ziemię, potrafi on już sobie przeciw Niemu poradzić: zbuduje wieżę wyższą, niż zdoła dosięgnąć woda, i pomści nawet zagładę przodków. Pospólstwo ochoczo poddało się nakazom Nabroda (Nemroda), uległość wobec Boga uważając za niewolę. Zaczęli budować wieżę i pracowali z niezmordowanym zapałem. Dzięki mnogości rąk wieża dźwigała się w górę nadspodziewanie szybko. Ale była ona zarazem tak ogromnie szeroka, że patrzącym wydawała się niższa, niż była w rzeczywistości. Budowano ją z wypalonych cegieł, spajając je smołą, by nie mogła zmyć ich woda. Widząc to szaleństwo, Bóg nie skazał ich na zupełną zagładę, przekonał się bowiem, że zagłada ich przodków i tak nie nauczyła ludzi rozsądku. Ale wzniecił wśród nich niezgodę, poróżniwszy ich języki, tak że wskutek odmienności mowy jedni drugich nie mogli rozumieć. Miejsce, w którym zbudował wieżę, zwane jest teraz Babilon z powodu owego pomieszania mowy niegdyś zrozumiałej dla wszystkich; po hebrajsku bowiem babel znaczy „pomieszanie”. Józef Flawiusz – żyjący w I w n.e. historyk O tej wieży i o poróżnieniu mowy ludzkiej wspomina również pochodzenia żydowskiego. Pochodził z rodu Sybilla, tak powiadając: „Gdy jeszcze wszyscy mówili jednym kapłańskiego, brał udział w powstaniu żydowskim językiem, jacyś ludzie zbudowali wieżę niezmiernie wysoką, przeciw Rzymianom i w 67 r. n.e. dostał się zamierzając wedrzeć się po niej do nieba. Ale bogowie nasłali do niewoli rzymskiej. Wolność uzyskał z rąk wichry, które zwaliły ich wieżę, i każdemu dali osobny język. Stąd Wespazjana (cesarz rzymski w latach 69-79 n.e.), właśnie pochodzi nazwa miasta Babilonu”. […] Skoro tylko mowa dzięki czemu zyskał przynależność do rodu ludzka rozdzieliła się na osobne języki, rozproszyli się ludzie do Flawiuszów i obywatelstwo rzymskie. Jest autorem różnych krain. Każda grupa osiedlała się na tej ziemi, do której trafili między innymi dzieł historiograficznych „Dawne i dokąd zawiódł ich Bóg, aż wreszcie napełnili cały ląd, tak w głębi, dzieje Izraela” i „Wojna żydowska”. jak i na wybrzeżach, a niektórzy nawet przeprawili się za morze i zamieszkali na wyspach. [Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, przeł. Jan Radożycki] A. Jakie były przyczyny budowy Wieży Babel? B. Dlaczego Bóg ukarał ludzi „pomieszaniem języków”? C. Czego symbolem we współczesnej kulturze jest biblijna Wieża Babel?
Języki wywodzące się z jednego, wspólnego prajęzyka tworzą tzw. rodzinę językową. Językoznawcy zidentyfikowali ponad sto różnych rodzin językowych, wśród których jedną z najważniejszych stanowią języki indoeuropejskie. Do rodziny indoeuropejskiej należy większość języków współczesnej Europy, w tym język polski (wyjątek stanowią np. węgierski, fiński i estoński). Ważniejsze grupy językowe w obrębie rodziny indoeuropejskiej to: grupa indyjska, np. sanskryt, hindi, romski irańska, np. perski, paszto, kurdyjski grecka, np. staromacedoński, grecki
7
i talska, np. łaciński, oskijski, umbryjski, włoski, hiszpański, portugalski, francuski, rumuński celtycka, np. galijski, irlandzki, szkocki, walijski g ermańska, np. gocki, niemiecki, angielski, holenderski, szwedzki, duński, norweski, jidysz, afrikaans b ałtosłowiańska, np. pruski, litewski, łotewski (bałtyckie), połabski, polski, kaszubski, czeski, słowacki, rosyjski, ukraiński, białoruski, serbski, chorwacki, słoweński, bułgarski, macedoński (słowiańskie)
Języki starożytnej Italii W czasach starożytnych na terenie Italii istniały, obok łaciny, także inne języki. Najważniejsze z nich to: oskijski, umbryjski, blisko spokrewniony z łaciną faliskijski oraz nieindoeuropejski język Etrusków. Tereny południowej Italii i Sycylii zamieszkiwała ludność greckojęzyczna. Spośród tych języków największą rolę w historii Europy odegrał jednak język łaciński, co związane było z rozwojem państwa Rzymian, ich wielowiekową dominacją w basenie Morza Śródziemnego oraz rozbudową struktur polityczno-administracyjnych i procesem romanizacji podbitych terenów.
Języki romańskie Z języka łacińskiego wywodzi się romańska grupa językowa. Najważniejsze języki romańskie: włoski
portugalski
hiszpański
francuski
kataloński
rumuński
Specyficzny charakter posiada także język angielski. Ze względu na ogromną liczbę latynizmów i romańskich zapożyczeń w słownictwie angielskim, niektórzy badacze określają język angielski jako germańsko-romański.
lengua es
pañola
ana
lingua itali
limba română
ise
llengua catalana
língua portuguesa
Wskaż na mapie dziesięć państw, w których językami urzędowymi są języki romańskie.
CZASOWNIK ESSE I CZASOWNIKI ZŁOŻONE ABESSE, ADESSE, POSSE abesse – być nieobecnym
adesse – być obecnym
posse – móc
singularis
esse – być 1. sum 2. es 3. est
1. absum 2. abes 3. abest
1. adsum 2. ades 3. adest
1. possum 2. potes 3. potest
pluralis
II
langue frança
1. sumus 2. estis 3. sunt
1. absumus 2. abestis 3. absunt
1. adsumus 2. adestis 3. adsunt
1. possumus 2. potestis 3. possunt
8
LINGUAE MUNDI, MUNDUS LINGUARUM
III
LECTIO II
Przetłumacz.
A
testis, adesse, es, adsunt, absumus, sunt, abes, po adestis, est, potes
B
RZECZO WN
rodzaj męski: -us / -er deklinacja 2.
jest nieobecny, mogą, jestem, jesteś obecna, jesteście, są obec ni, możemy, b yć, jestem obecny, może
IKI I PRZYMIOTNIKI DEKLINACJI 1. i 2.
rodzaj żeński: -a deklinacja 1.
rodzaj nijaki: -um deklinacja 2.
wyjątki rodzajowe W języku łacińskim istnieje kilka rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na -a, np. poeta (poeta), incola (mieszkaniec), scriba (pisarz), agricola (rolnik). Przymiotnik określający te rzeczowniki musi być użyty w rodzaju męskim, czyli z końcówką -us/-er, np. poeta antiquus. Por. polskie poeta starożytny.
singularis
pluralis
-us / -er
-i
-a
-ae
-um
-a
Zapis słownikowy W słowniku podawane są tzw. formy podstawowe, dzięki którym określa się przynależność rzeczowników i przymiotników do deklinacji. W przypadku rzeczowników są to formy dwóch pierwszych przypadków (mianownik i dopełniacz), przy czym zwyczajowo w pełnym brzmieniu zapisuje się tylko mianownik, a po przecinku podawane są w skrócie końcówka dopełniacza oraz rodzaj rzeczownika, np.: lingua, -ae f: język avus, -i m: dziadek liber, -bri m: książka lyceum, -i n: liceum
9
W przypadku przymiotników w słowniku podawany jest tylko mianownik, ale w trzech zakończeniach rodzajowych (rodzaj męski, żeński i nijaki), np.: bonus, -a, -um: dobry pulcher, -chra, -chrum: piękny
IV
Określ rodzaj rzeczowników i ich przynależność do deklinacji.
amica
amicus
discipula
poeta V
puella
oppidum
monumentum
lus discipu
Romanus
puer
Zamień wyrażenia na liczbę mnogą.
amica, -ae f: przyjaciółka amicus, -i m: przyjaciel clarus, a-, um: sławny, znany discipula, -ae f: uczennica discipulus, -i m: uczeń monumentum, -i n: zabytek, pomnik oppidum, -i n: miasto poeta, -ae m: poeta puella, -ae f: dziewczynka puer, -ri m: chłopiec pulcher, -chra, -chrum: piękny Romanus, -a, -um: rzymski
puer est – puella es – Romanus sum – monumentum est – discipulus bonus – oppidum pulchrum – puella Romana – amicus et amica – discipula abest – poeta clarus – ODMIANA RZECZOWNIKÓW W DEKLINACJACH 1. i 2. przypadki NOMINATIVUS MIANOWNIK
GENETIVUS DOPEŁNIACZ
DATIVUS CELOWNIK
ACCUSATIVUS BIERNIK
ABLATIVUS NARZĘDNIK
VOCATIVUS WOŁACZ
singularis
pluralis
puer
discipulus
puellă
oppidum pueri
discipuli
puellae
oppida
pueri
discipuli
puellae
oppidi
puerorum
discipulorum
puellarum oppidorum
puero
discipulo
puellae
oppido
pueris
discipulis
puellis
oppidis
puerum discipulum puellam
oppidum pueros
discipulos
puellas
oppida
puero
discipulo
puellā
oppido
discipulis
puellis
oppidis
puer
discipule
puellă
oppidum pueri
discipuli
puellae
oppida
pueris
ODMIANA PRZYMIOTNIKÓW W DEKLINACJACH 1. i 2. przypadki
singularis
pluralis
NOMINATIVUS
magnus
magnă
magnum
magni
magnae
magna
MIANOWNIK
pulcher
pulchră
pulchrum
pulchri
pulchrae
pulchra
GENETIVUS
magni
magnae
magni
magnorum
magnarum
magnorum
DOPEŁNIACZ
pulchri
pulchrae
pulchri
pulchrorum
pulchrarum
pulchrorum
DATIVUS
magno
magnae
magno
magnis
magnis
magnis
CELOWNIK
pulchro
pulchrae
pulchro
pulchris
pulchris
pulchris
ACCUSATIVUS
magnum
magnam
magnum
magnos
magnas
magna
BIERNIK
pulchrum
pulchram
pulchrum
pulchros
pulchras
pulchra
ABLATIVUS
magno
magnā
magno
magnis
magnis
magnis
NARZĘDNIK
pulchro
pulchrā
pulchro
pulchris
pulchris
pulchris
VOCATIVUS
magne
magnă
magnum
magni
magnae
magna
WOŁACZ
pulcher
pulchră
pulchrum
pulchri
pulchrae
pulchra
10
LINGUAE MUNDI, MUNDUS LINGUARUM
LECTIO II
VI
Odmień w zeszycie przez przypadki wyrażenia: amica bona, liber antiquus, monumentum magnificum, poeta Romanus.
VII
Dokonaj przekładu tekstu na język polski.
DE MARCO ET IULIA Marcus, puer quindecim annorum, discipulus lycei est. Marco multae amicae et multi amici sunt. Hodie Marcus in schola adest, sed nonnulli discipuli absunt. Oppidum patrium Marci Cracovia est. Cracovia oppidum pulchrum est. In oppido monumenta pulchra et magnifica visitare possumus. Multi sunt incolae oppidi. In numero incolarum Cracoviae quoque clari poetae sunt. Ecce Marci familia. Iulia puella est et Marci soror minor. Marcus et Iulia liberi sunt. Familia liberorum magna est. Pater liberorum advocatus est, mater medica. Avus Marci et Iuliae, vir doctus, professor historiae est, avia autem, femina erudita, linguae Polonicae magistra est. In villa eorum bibliotheca magna est, ubi multi libri sunt.
advocatus, -i m: adwokat avia, -ae f: babcia avus, -i m: dziadek autem: zaś, natomiast bibliotheca, -ae f: biblioteka Cracovia, -ae f: Kraków doctus, -a, -um: uczony, wykształcony ecce: oto eorum = ich eruditus, -a, -um: uczony, wykształcony et: i familia, -ae f: rodzina femina, -ae f: kobieta historia, -ae f: historia hodie: dzisiaj
in numero = wśród, w grupie incola, -ae m: mieszkaniec Iulia, -ae f: Julia lingua, -ae f: język liber, -bri m: książka liberi, -orum (pl.): dzieci lyceum, -i n: liceum magistra, -ae f: nauczycielka magnificus, -a, -um: wspaniały magnus, -a, -um: duży Marcus, -i m: Marek mater = matka medica, -ae f: lekarka multus, -a, -um: liczby nonnullus, -a, -um: niektóry pater = ojciec patrius, -a, -um: ojczysty, rodzinny
Polonicus, -a, -um: polski professor = profesor puer quindecim annorum = 15-letni chłopiec quoque: także schola, -ae f: szkoła sed: ale soror minor = młodsza siostra ubi: gdzie villa, -ae f: dom vir, viri m: mężczyzna, człowiek visitare = zwiedzać
+ accusativus = kierunek, np. in scholam – do szkoły / in oppidum – do miasta in (w, na, do) + ablativus = miejsce, np. in schola – w szkole / in oppido – w mieście
11
VII
Uzupełnij zdania prawidłową formą słowa podanego w nawiasie.
1 2 3 4 5
j. łaciński
j. włoski
(Marcus, -i) esne discipulus lycei? Ecce sunt (amicus, -i) Marci. Hodie amica (Iulia, -ae) in schola abest. In oppido (multus, -a, -um) incolae sunt. Familia Marci (magnus, -a, -um) est.
j. francuski
j. hiszpański
j. angielski
j. niemiecki
j. polski
advocatus
avvocato
avocat
abogado
advocate
Advocat
adwokat
bibliotheca
biblioteca
bibliothèque
biblioteca
-----
Bibliothek
biblioteka
familia
famiglia
famille
familia
family
Familie
familijny
historia
storia
l'histoire
historia
history
-----
historia
medicina
medicina
médecine
medicina
medicine
Medizin
medycyna
monumentum monumento
monument
monumento
monument
Monument
monument
philosophia
filosofia
philosophie
filosofía
philosophy
Philosophie
filozof
professor
professore
professeur
profesor
professor
Professor
profesor
poeta
poeta
poète
poeta
poet
Poet
poeta
schola
scuola
école
escuela
school
Schule
szkoła
1 Czy znasz i rozumiesz pojęcie indoeuropejskiej rodziny językowej? 1 Czy potrafisz wymienić najważniejsze grupy języków indoeuropejskich? 1 Czy potrafisz wyjaśnić związek języków romańskich z łaciną? 1 Czy potrafisz wymienić najważniejsze języki romańskie i wskazać państwa, w których języki te są dziś używane? 1 Czy potrafisz rozpoznać, przetłumaczyć i zastosować w zdaniu formy rzeczowników i przymiotników deklinacji 1. i 2. oraz czasowników esse, abesse, adesse i posse?
12
ANTIQUITATI STUDERE
Valete!
! Vale Ave!
ce! i ami a! m , ! e Salv mica me i, salvete a e , e m . Salv t amici lycei e e scipulus a e ae m rcus, di Amic Ma Sum
te!
ve Sal
Iulia soror mea est. Pater noster ad vocatus est, mater nostra m edica.
Salve! Meu patri m oppid u um C racov m ia est .
ANTIQUITATI STUDERE Motto: Antiquitatis et historiae notitia virtutis parens et vitae magistra est. Znajomość starożytności i historii jest rodzicielką cnoty i nauczycielką życia.
ZAIMKI DZIERŻAWCZE meus, mea, meum: mój, moja, moje tuus, tua, tuum: twój, twoja, twoje noster, nostra, nostrum: nasz, nasza, nasze vester, vestra, vestrum: wasz, wasza, wasze suus, sua, suum: swój, swoja, swoje (również: jego, jej, ich)
I
Przetłumacz.
B
a e, f lvet a s ae
mil
ra ost n ia
uell us, p u t s , avu e meae schola mea, oppidum vestru a , c i s u m Maria a u , t a r t s m, avia no s r, Ave a s amicu e a C Ave magistri tui, poetae nostri, salve Marce, salvete discipuli, vale magister,
E
sta, moi przyjacie sze mia a n le, twoja przyjac , m u e c iółka, nasz nauczyciel, twój dziadek, wasze li mój język, t częta, woja książka, jcie dziew wasz poeta, żegnaj cie, witaj Julio, żegnaj Marku, wita żegnaj przyj acielu, bądźcie pozdrowieni
13
,
PRAESENS (czas teraźniejszy)
INFINITIVUS (bezokolicznik)
INDICATIVUS (tryb oznajmujący)
IMPERATIVUS (tryb rozkazujący)
Podział czasowników na koniugacje W języku łacińskim występują cztery grupy czasowników – tzw. koniugacje. O przynależności do koniugacji decyduje temat czasownika (temat praesentis) oraz zakończenie bezokolicznika.
temat praesentis
zakończenie bezokolicznika
przykłady
koniugacja 1.
-a
-ā-re
narrā-re
koniugacja 2.
-e
-ē-re
vidē-re
koniugacja 3.
spółgłoska
-ĕre
scrib-ĕre
koniugacja 4.
-i
-ī-re
audī-re
Większość czasowników ma cztery formy podstawowe, które uwzględnia się w zapisie słownikowym: 1. osoba liczby pojedynczej w czasie teraźniejszym (praesens), bezokolicznik (infinitivus), 1. osoba liczby pojedynczej w czasie przeszłym dokonanym (perfectum) oraz tzw. supinum, np.: narro, narrare, narravi, narratum video, videre, vidi, visum scribo, scribere, scripsi, scriptum audio, audire, audivi, auditum
= narro, -are, -avi, -atum: opowiadać = video, -ere, vidi, visum: widzieć = scribo, -ere, -psi, -ptum: pisać = audio, -ire, -ivi, -itum: słuchać
Osobną grupę tworzą czasowniki, które, chociaż należą do koniugacji 3., to jednak mają zakończenie -io w pierwszej formie podstawowej, np.: facio, facere, feci, factum = facio, -ere, feci, factum: robić cupio, cupere, cupivi, cupitum = cupio, -ere, -ivi, -itum: chcieć, pragnąć capio, capere, cepi, captum: = capio, -ere, cepi, captum: chwytać
KOŃCÓWKI OSOBOWE indicativus
imperativus
singularis
pluralis
1. -o 2. -(i)s 3. -(i)t
1. -(i)mus 2. -(i)tis 3. -(u)nt
singularis 2. temat praesentis / -e
pluralis 2. -(i)te
14
ANTIQUITATI STUDERE
LECTIO III
ODMIANA CZASOWNIKÓW KONIUGACJI 1. – 4. INDICATIVUS PRAESENTIS ACTIVI koniugacja 1.
koniugacja 2.
singularis
singularis
1. narr-o 2. narra-s 3. narra-t
1. vide-o 2. vide-s 3. vide-t
pluralis
1. vide-mus 2. vide-tis 3. vide-nt
singularis 1. scrib-o 2. scrib-i-s 3. scrib-i-t
pluralis
1. narra-mus 2. narra-tis 3. narra-nt
koniugacja 3.
koniugacja 4. singularis
1. capi-o 2. capi-s 3. capi-t
pluralis
1. audi-o 2. audi-s 3. audi-t
pluralis
1. scrib-i-mus 2. scrib-i-tis 3. scrib-u-nt
singularis
1. capi-mus 2. capi-tis 3. capi-u-nt
pluralis 1. audi-mus 2. audi-tis 3. audi-u-nt
IMPERATIVUS PRAESENTIS ACTIVI 2 sg. narra 2 pl. narra-te
2 sg. vide 2 pl. vide-te
2 sg. scribe 2 pl. scrib-i-te
2 sg. cap-e 2 pl. capi-te
II
Odmień w zeszycie czasowniki: canto, -are; sedeo, -ere; dico, -ere; cupio, -ere; venio, -ire.
III
Przetłumacz.
2 sg. audi 2 pl. audi-te
rat.
e aegrotos cu
Iulia Mater Marci et
cio laborat.
e in iudi Pater Marci et Iulia
Parentes liberorum
diu laborant.
Iulia amicam quaerit: veni et canta mecum, puella!
Marcus dicit: libros legere amo.
Discipulae et discipuli dicunt: saepe discimus et lin guam Latinam cognoscere cupimus.
15
veniunt, Liberi ad amicos nt et rident. saepe pila ludu
Femina puli sedent. ci is d t e a tr is Mag e et pueri legit. Puella m la u b fa s liberi icit. i magistra d audiunt, ub
saepe te et dicite: quid Nunc responde guam lin r Cu re amatis? facitis? Quid face ? tis cere cupi Latinam cognos
aegrotus, -a, -um: chory audio, -ire: słuchać canto, -are: śpiewać cognosco, -ere: poznać cupio, -ere: chcieć cur: dlaczego curo, -are: leczyć dico, -ere: mówić
disco, -ere: uczyć się diu: długo fabula, -ae f: bajka, mit iudicium, -i n: sąd laboro, -are: pracować lego, -ere: czytać ludo, -ere: grać mecum = ze mną nunc: teraz
pila, -ae f: piłka quaero, -ere: prosić quid: co respondeo, -ere: odpowiadać rideo, -ere: śmiać się saepe: często sedeo, -ere: siedzieć ubi: gdy venio, -ire: przychodzić
ad (do, na) + accusativus do przyjaciółki
ad amicam
do przyjaciół
ad amicos
de (o) + ablativus
cum (z) + ablativus
IV
z przyjaciółką
cum amicis
z przyjaciółmi
o przyjaciółce
de amicis
o przyjaciołach
Zamień zdania na liczbę mnogą i zapisz je w zeszycie. 1 2 3 4 5
V
cum amica
de amica
Quid facis? Poeta scribit. Lego et disco. Puer, cur rides? Linguam latinam cognoscere cupio.
6 7 8 9 10
Discipulus ad magistrum venit. Puella, lege! Ludo cum amico. Discipulus librum legit. Ubi laboras?
Dokonaj przekładu tekstu na język polski. MARCUS LINGUAE LATINAE STUDET Marcus linguam Latinam cognoscere cupit. Itaque puer multos libros de imperio Romano legit. Praeterea cum avo suo, qui historiam et linguam Romanorum bene scit, saepe disputat. Avus Marco fabulas de deis Graecis et Romanis narrat, sententias philosophorum explicat. Puer praecipue historiae studet et de claris viris Romanis et bellis discit. Commentarios de bello Gallico Caesaris et Vergilii libros de Aenea Latine legere cupit. Puer quoque monumenta et aedificia antiqua, quae etiam nunc videre possumus, amat. Marcus et condiscipuli sui Romam visitare cupiunt. Magister linguae Latinae discipulis suis saepe de Roma antiqua narrat. Marcus verba magistri in memoria tenet: Roma urbs aeterna et SPQR (senatus populusque Romanus). Puellae et pueri, cum Marco linguam Latinam COGNOSCITE!
Aeneas, -ae m: Eneasz amo, -are: lubić, kochać bellum, -i n: wojna bene: dobrze clarus, -a, -um: sławny Commentarii de bello Gallico Caesaris = Pamiętniki z wojny galijskiej Cezara condiscipulus, -i m: kolega ze szkoły deus, -i m: bóg disputo, -are: dyskutować etiam: także, również explico, -are: wyjaśniać imperium, -i n: imperium, państwo itaque: a więc, a zatem Latine = po łacinie nunc: teraz philosophus, -i m: filozof
praecipue: szczególnie, przede wszystkim praeterea: ponadto quae = które qui = który scio, -ire: znać, wiedzieć senatus (nom. sg.) = senat sententia, -ae f: pogląd, zdanie studeo, -ere: intereoswać się, zajmować się tenere in memoria = pamiętać urbs aeterna = wieczne miasto verbum, -i n: słowo Vergilius, -i m: Wergiliusz visito, -are: odwiedzać, zwiedzać
16
ANTIQUITATI STUDERE
LECTIO III
Antiquitas: kultura, humanizm, tradycja, recepcja Kultura antyczna – terminem tym określa się najczęściej kulturę świata starożytnego, w tym przede wszystkim okres rozkwitu cywilizacji starożytnej Grecji i Rzymu, w okresie między ok. VIII w. p.n.e. a VI w. n.e. Humanizm – pojęcie to jest wieloznaczne. W szerokim sensie oznacza ono taką postawę intelektualną i moralną, która wyraża się w trosce o potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój człowieka, a także przykłada wagę do racjonalnego myślenia. W znaczeniu węższym nazwą tą określa się prąd filozoficzny, etyczny i kulturowy epoki odrodzenia. Kluczowe dla tego prądu było studiowanie oryginalnych antycznych dzieł greckich i łacińskich, by odtworzyć to, co w kulturze antyku uznawano za szczególnie wartościowe (języki, literaturę, filozofię, idee polityczne itd.). Tradycja antyczna – terminem tym definiuje się szeroki i różnorodny zbiór zjawisk kulturowych, zarówno materialnych, jak i niematerialnych, związanych z dziedzictwem antyku grecko-rzymskiego, a przywoływanych i przetwarzanych w rozmaitych kulturach współczesnego świata. Badania
nad rolą i kulturowymi znaczeniami tradycji antycznej (rozpoczęte już w epoce renesansu) zwykle koncentrowały się na stwierdzaniu jej obecności w kulturach późniejszych i ewentualnych porównaniach między antycznym źródłem a jego późniejszym przetworzeniem. Recepcja antyku – dyscyplina naukowa, która wykształciła się w II połowie XX wieku. Obejmuje procesy naśladowania, przetwarzania i przejmowania elementów tradycji antycznej. Proces ten nie jest jedynie biernym zapożyczaniem: motywy antyczne lokowane są w nowych kontekstach kulturowych, zmieniają się ich znaczenia i interpretacje. Często ich przejęcie następuje nie bezpośrednio ze starożytnego źródła, lecz z jakiegoś etapu pośredniego, który wcześniej dany motyw zapożyczył. W przypadku recepcji antyku ważne jest podkreślanie dwustronności procesu: z jednej strony, kultura późniejsza korzysta z dorobku wcześniejszej; z drugiej, te nowsze interpretacje stają się częścią historii i rozumienia danej postaci. Dobrym przykładem ilustrującym zjawisko recepcji są postaci Kleopatry i Prometeusza.
Kleopatra Postać Kleopatry VII jest niezwykle popularna w kinie. Pierwszy film o egipskiej królowej nakręcił już w roku 1899 pionier kina Georges Méliès, a od tego czasu doczekała się ona kilkudziesięciu filmowych biografii. Rzadko kiedy jednak twórcy kina sięgają po antyczne źródła poświęcone Kleopatrze VII, takie jak Żywot Marka Antoniusza Plutarcha (II w. n.e.). Znacznie ważniejsze są dla nich po pierwsze przedstawienia Kleopatry w sztuce europejskiej wieków XVI – XIX, ukazujące ją najczęściej jako tragiczną królową samobójczynię, po drugie – luźno oparta na wspomnianym żywocie Plutarcha tragedia Williama Szekspira Antoniusz i Kleopatra, w której ważny jest wątek miłosny i emocje bohaterki. To z tych dwóch źródeł (które same są już przykładami recepcji) najczęściej czerpie kino, kiedy odwołuje się do postaci Kleopatry VII.
Marmurowy portret Kleopatry VII, wykonany prawdopodobnie za jej życia. Autor nieznany. Obecnie w Altes Museum w Berlinie (Niemcy) Jean-Baptiste Regnault, Śmierć Kleopatry, 1796-1797 r., olej na płótnie, obecnie w Museum Kunspalast, Düsseldorf (Niemcy)
17
Legenda kina niemego Theda Bara w tytułowej roli w filmie Kleopatra, reż. James Gordon Edwards (USA 1917 r.)
Wielokrotnie nagradzana Oscarem Vivien Leigh w filmie Cezar i Kleopatra, reż. Gabriel Pascal (Wielka Brytania 1945 r.)
Elizabeth Taylor w tytułowej roli w filmie Kleopatra, reż. Joseph Leo Mankiewicz (USA 1963 r.)
Monica Bellucci jako Kleopatra w filmie Asteriks i Obeliks: misja Kleopatra, reż. Alain Chabat (Francja-Włochy 2002 r.)
Prometeusz Mit o Prometeuszu, znany z literackich opracowań starożytnych (w tym przede wszystkim w dziełach Hezjoda oraz tragedii Ajschylosa Prometeusz w okowach), doczekał się znaczących przetworzeń przede wszystkim w literaturze romantycznej. Poemat Percy’ego Bysshe Shelleya (1792 – 1822) Prometeusz rozpętany przyniósł zmianę postrzegania tej postaci. W greckim ujęciu podkreślane jest, że Prometeusz – dobroczyńca ludzkości – był jednak współwinny swych cierpień, jako zbyt dumny i niepotrafiący pogodzić się z panowaniem nowego władcy świata, Zeusa. Prometeusz romantyków staje się postacią jednoznacznie pozytywną: nadludzkim herosem, który poświęcił wszystko i skazał się na niewyobrażalne cierpienie dla dobra człowieka. Dziś najczęściej do tej – romantycznej, nie oryginalnej antycznej – wersji mitu o Prometeuszu odwołują się twórcy; interpretacja romantyków stała się nieodłączną częścią legendy tej postaci.
Jan Cossiers, Prometeusz kradnący ogień, ok. 1630, olej na płótnie, obecnie w Museo del Prado w Madrycie (Hiszpania)
Prometeusz przykuty do skały. Fragment dekoracji na czerwonofigurowym kraterze apulijskim, ok. 350 p.n.e., obecnie w Staatliche Museen w Berlinie (Niemcy)
18
ANTIQUITATI STUDERE
LECTIO III
VI
Podaj dwa przykłady postaci grecko-rzymskiego antyku (historyczną i mitologiczną), które obecne są we współczesnej kulturze, np. w malarstwie, muzyce, literaturze, filmie, itp.
VII
Wykonaj polecenia A – D. A.
Przeczytaj definicje słownikowe pojęcia klasyczny: 1. związany z kulturą starożytnych Greków lub Rzymian, z jej badaniem i wiedzą o niej; 2. wyróżniający się harmonią i proporcjami; 3. doskonały, służący za wzór; 4. tradycyjny, uznawany za doskonały w poprzednim okresie;
B.
Przyjrzyj się dziełom sztuki:
Doryforos Polikleta (V w. p.n.e.), marmurowa rzymska kopia z I w. n.e., obecnie w Museo Archeologico Nazionale w Neapolu (Włochy)
Afrodyta z Knidos Praksytelesa (IV w. p.n.e.), odnowiona i uzupełniona w okresie renesansu. Marmur, obecnie w Museo Nazionale Romano di Palazzo Altemps w Rzymie (Włochy)
C. Powiedz, jak w przypadku dzieł Polikleta i Praksytelesa rozumiesz określenie klasyczny? Czy Twoim zdaniem te dzieła zasługują na takie określenie? Uzasadnij swoje stanowisko. D. Powiedz, czy mianem klasyczny można, Twoim zdaniem, określić także poniższy obraz. Podaj trzy argumenty uzasadniające Twoje stanowisko.
Salvador Dali, Metamorfoza Narcyza, 1937 r., olej na płótnie, 50x78 cm, obecnie w Tate Modern w Londynie (Wielka Brytania)
19
Badacze antyku Badaniem antyku i jego recepcji zajmują się między innymi: Heinrich Schliemann (1822-1890): niemiecki archeolog, jeden z twórców archeologii, odkrywca Troi i Myken.
Filolog klasyczny – zajmuje się językami starożytnymi, ich historią i znaczeniem. Bada także literaturę i teksty antyczne. Archeolog – interesuje się odtwarzaniem społecznej i kulturowej przeszłości na podstawie zachowanych źródeł materialnych.
Michael Ventris (1922-1956): brytyjski matematyk, architekt i kryptograf; wraz z filologiem Johnem Chadwickiem odczytał pismo mykeńskie, tzw. pismo linearne B.
Papirolog – bada rękopisy antyczne – nie tylko te zawarte na papirusach, także pergaminowe. Epigrafik – studiuje starożytne napisy wykonane na bardziej trwałych materiałach, takich jak drewno, metal, kamień czy ceramika. Numizmatyk – w swoich badaniach skupia się na dawnych monetach i banknotach, poddając analizie zarówno ich rolę ekonomiczną, jak i stronę artystycznopropagandową.
Léon Cogniet, Portret Jean-François Champolliona, 1831 r., olej na płótnie, 73x60 cm, obecnie w Luwrze w Paryżu (Francja)
Raphael Mengs, Portret Johanna Joachima Winckelmanna, ok. 1755 r., olej na płótnie, 63x50 cm; obecnie w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku (USA)
Jean-François Champollion (1790-1832): francuski filolog i orientalista, który jako pierwszy odczytał egipskie pismo hieroglificzne.
Johann Joachim Winckelmann (1717-1768): niemiecki historyk sztuki i badacz starożytności, uznawany za jednego z twórców historii sztuki. Dokonał pierwszego podziału sztuki greckiej na epoki.
Anna Świderkówna (1925-2008): polska uczona specjalizująca się w filologii klasycznej, papirologii i biblistyce, autorka wielu przekładów z języków klasycznych.
Marie-Victorie Jaquotot, Portret Anny Dacier, miniatura na porcelanie, I poł. XIX w., obecnie w Luwrze w Paryżu (Francja)
Anna Dacier (1647-1720): francuska uczona i tłumaczka, pierwsza przełożyła na język francuski Iliadę i Odyseję. Zajmowała się także przygotowywaniem i komentowaniem wydań tekstów greckich i łacińskich.
20
ANTIQUITATI STUDERE
VIII
LECTIO III
Podaj jacy specjaliści z poszczególnych dyscyplin naukowych związanych z antykiem, którzy zajmują się badaniem wymienionych poniżej artefaktów.
Attycki czarnofigurowy kyliks (płaski puchar) przedstawiający Dionizosa w otoczeniu delfinów. Dzieło malarza Eksekiasa z ok. 530 r. p.n.e., obecnie w Staatliche Antikensammlung w Monachium.
BADA ? KTO
Karta tytułowa jednego z renesansowych (1554 r.) drukowanych wydań wierszy łacińskiego poety z I w. p.n.e., Gajusza Waleriusza Katullusa. Książka zawiera łaciński tekst poezji Katullusa oraz komentarz objaśniający poszczególne utwory. Egzemplarz na zdjęciu znajduje się w Biblioteca Marucelliana we Florencji.
Kamień z Rosetty z inskrypcją greckiego króla Ptolemeusza V Epifanesa (II w. p.n.e.), zapisaną po egipsku pismem hieroglificznym i prostszym demotycznym oraz po grecku. W oparciu o Kamień z Rosetty francuski uczony Jean-François Champollion odczytał, w 1822 r., hieroglify egipskie. Obecnie inskrypcja ta znajduje się w British Museum w Londynie.
BA KTO DA?
Fragment papirusu zawierającego niemal kompletny tekst przypisywanego Arystotelesowi traktatu Ustrój polityczny Aten. Tekst ten zaginął w starożytności. Odkryto go ponownie w 1879 r., kiedy to w egipskim mieście Oxyrynchos znaleziono zawierający to dzieło papirus. Dokument ten obecnie znajduje się w British Library w Londynie. Moneta hellenistycznego króla Lizymacha (IV/III w. p.n.e.) przedstawiająca Aleksandra Wielkiego, przechowywana w British Museum w Londynie.
A? AD B O T K
BADA ? KTO
A? AD B O KT
Transmisja tekstów: od autografu starożytnego pisarza do drukowanej książki
21
Początki filologii jako nauki wiążą się z Biblioteką Aleksandryjską, gdzie po raz pierwszy na tak dużą skalę badacze prowadzili prace nad edycjami i komentarzami do tekstów starożytnych. Już w czasach rzymskich istniały „wydawnictwa”, przygotowujące liczne kopie konkretnych tekstów (właścicielem takiego był na przykład Tytus Pomponiusz Attyk, najbliższy przyjaciel Cycerona).
i kopiowani przez cały ten okres. Warto zdać sobie sprawę, że spora część dorobku antyku grecko-rzymskiego została przechowana właśnie dzięki temu, że skopiowano ją ręcznie w średniowieczu. Autografów, czyli tekstów literackich zachowanych z czasów starożytnych w wersji napisanej osobiście przez samego autora, dla dzieł literackich antyku w zasadzie nie mamy.
Wbrew obiegowej opinii średniowiecze zachodnie nie było epoką, która zapomniała o dorobku antyku i odrzuciła go kompletnie. Wręcz przeciwnie. Wybrani autorzy rzymscy (w znacznie mniejszym stopniu greccy) byli powszechnie studiowani
Podczas kopiowania tekst podlegał, licznym zniekształceniom i zmianom wynikającym z rozmaitych czynników, takich jak korzystanie z niepoprawnej wersji dzieła, nieuwaga podczas pisania, błędne odczytanie jakiegoś passusu
czy poprawienie rzadszej i mniej typowej oryginalnej formy (którą kopista postrzega jako błąd) na bardziej oczywistą. Dziedzina filologii klasycznej, zwana krytyką tekstu, zajmuje się próbami wykrycia i ewentualnego naprawienia tego rodzaju błędów w przekazie. Na większą skalę zapoczątkowali te badania renesansowi humaniści. Najpierw w wyniku wypraw krzyżowych, a później przede wszystkim wojen między upadającym cesarstwem bizantyjskim a imperium osmańskim, zakończonych upadkiem Konstantynopola w roku 1453, do Europy Zachodniej trafiły zarówno greckie rękopisy, jak i uczeni znający biegle język grecki. Łacińskie przekłady tych dzieł zapoczątkowały odrodzenie znajomości kultury greckiej w Europie. Jednocześnie odnajdowane w różnych źródłach rękopisy łacińskich
IX
twórców, których tekstów nie znano w średniowieczu (jak poeta Katullus czy epik i filozof Lukrecjusz) przyczyniły się do poszerzenia i pogłębienia znajomości antyku grecko-rzymskiego. Dzięki odkrywaniu i wydawaniu rękopisów, a także komentarzom, przekładom i pracy naukowej renesansowi humaniści, tacy jak Lorenzo Valla, Pico della Mirandola, Erazm z Rotterdamu, Johann Reuchlin czy Jan Dantyszek, odegrali wielką rolę w przywróceniu kulturze zapomnianych wcześniej dzieł literatury greckiej i rzymskiej. Kluczową rolę w ich popularyzacji odegrało upowszechnienie się w Europie druku. Oprócz Biblii teksty klasyków greckich i rzymskich należały do najczęściej drukowanych we wczesnym okresie rozwoju sztuki edytorskiej w Europie.
Przeczytaj tekst i odpowiedz na pytania A – D. W sztuce The Invention of Love (1997) współczesnego brytyjskiego dramaturga Toma Stopparda wybitny dziewiętnastowieczny filolog klasyczny, Benjamin Jovett, tak oto opowiada swojemu uczniowi o losach tekstu rzymskiego poety Gajusza Waleriusza Katullusa: Inaczej mówiąc, każdy, kto ma sekretarza, wie, że to, co Katullus napisał, uległo zepsuciu już przy drugim przepisywaniu, czyli mniej więcej w okolicach pierwszej inwazji Rzymian na Brytanię: najstarsza kopia, jaka dotrwała do naszych czasów, jest o ponad 1500 lat późniejsza. Pomyśl o tych wszystkich sekretarzach! Błąd rodził błąd: z papirusu na papirus, z ostatnich rozpadających się zwojów na nowomodne księgi pergaminowe. A przecież jeszcze miał przyjść następny tysiąc lat kopiowania, a z nim ryzyko nowych form pisma, nowej ortografii i braku interpunkcji, nie mówiąc już o wilgoci, szczurach, zalaniu, pożarach i dezaprobacie chrześcijan, aż w końcu to, co Katullus naprawdę napisał, niemal całkiem zaginęło, przechodząc przez ręce kolejnych skrybów. Niektórzy z nich byli pijani, inni senni, inni nierzetelni, a spośród tych, którzy byli trzeźwi, przytomni i staranni, niektórzy nie znali łaciny, a inni, co gorsza, wyobrażali sobie, że są lepszymi łacinnikami niż Katullus. W końcu, nareszcie, zmaltretowany i zbity jak pies, który wywalczył sobie drogę do domu, na progu włoskiego renesansu wylądował ostatni, jedyny świadek trzydziestu pokoleń niestaranności i głupoty: Codex Veronensis Katullusa. Uległ on zniszczeniu prawie natychmiast, ale wcześniej pojawiła się jeszcze jedna okazja dla zaistnienia błędów – został skopiowany. Oto podstawa tekstu wierszy Katullusa w takiej formie, w jakiej trafiły do drukarni po raz pierwszy, 400 lat temu, w Wenecji. [przeł. Aleksandra Klęczar]
A. Na podstawie przeczytanego tekstu zrekonstruuj historię opisywanego w tym fragmencie rękopisu, znanego jako Codex Veronensis. B.
Gdzie i przy jakich okazjach mogły wkraść się błędy?
C.
Jakie inne problemy napotkał tekst na swojej drodze?
D. Jak oceniasz zgodność tego, co zawierał Codex Veronensis, z tym, co w czasach Juliusza Cezara napisał Katullus?
22
ANTIQUITATI STUDERE
LECTIO III
Początki archeologii Wielkie zabytki antyku od początku zwracały uwagę, zwłaszcza na terenach, na których były one dobrze zachowane i wyraźnie widoczne w krajobrazie kulturowym. Traktowano je różnie – dla niektórych były jedynie łatwo dostępnym źródłem materiałów budowlanych, dla innych – inspiracją i wzorcem do naśladowania, dla jeszcze innych – miejscami, które można było dostosować do nowych potrzeb (np. rzymski Panteon stał się w średniowieczu chrześcijańskim kościołem, a ateński Partenon – najpierw kościołem, później meczetem, a następnie składem prochu). Renesans przyniósł nową falę zainteresowania zabytkami materialnymi antyku, a także zapoczątkował modę na kolekcjonowanie starożytności. Jednocześnie od XVI wieku na terenie, gdzie kiedyś leżały zniszczone przez wybuch Wezuwiusza miasta Pompeje i Herkulanum, dokonywano przypadkowych odkryć obiektów archeologicznych związanych z tymi miastami. Prace na większą skalę rozpoczęto po roku 1738, najpierw w Herkulanum, a później w Pompejach. Objął je patronatem król Karol III Burbon panujący najpierw w Neapolu (stąd jego zainteresowanie tematem), a później w Hiszpanii. Wykopaliska te były kontynuowane przez cały wiek XIX i później coraz bardziej naukowymi i nowoczesnymi metodami. Odkrycia sztuki pompejańskiej przyczyniły się do ukształtowania stylu neoklasycznego w sztuce, wpłynęły też znacząco na rozwój rzemiosła artystycznego oraz na modę, zwłaszcza damską, przełomu wieków XVIII i XIX. Zainteresowanie kolekcjonowaniem zaowocowało też rozwojem instytucji muzeów i powstaniem pierwszych wielkich muzeów publicznych. Archeologia klasyczna jako dyscyplina naukowa kształtowała się w od drugiej połowy XIX wieku wraz z pracami takich
badaczy jak Heinrich Schliemann (odkrywca Troi w 1871 i Myken w 1876 roku) czy Arthur Evans (odkrywca kultury minojskiej na Krecie, od 1900). Obecnie metody stosowane wówczas przez tych uczonych wydają się niewłaściwe i niejednokrotnie wręcz szkodliwe dla zabytków i stanowisk; archeologia od czasów Schliemanna wypracowała nowe, mniej inwazyjne metody naukowych poszukiwań. Do wielkich osiągnięć archeologii klasycznej należy zaliczyć badania francuskich uczonych w Delfach (od końca XIX wieku), odkrycie teatru w Epidauros (od końca XIX wieku) i odnalezienie przez greckiego archeologa Manolisa Andronikosa w roku 1977 królewskich grobowców dynastii macedońskiej, w tym Filipa II, ojca Aleksandra Wielkiego. Do pogłębienia wiedzy o antyku grecko-rzymskim przyczyniła się także zapoczątkowana na przełomie wieków XVIII i XIX egiptomania – okres fascynacji kultur Zachodu starożytnym Egiptem. Przywiezione przez towarzyszących Napoleonowi uczonych ilustracje i zabytki, a także odczytanie przez Champolliona w roku 1822 hieroglifów, wzbudziły ogromne zainteresowanie całokształtem kultury tego regionu. W roku 1922 kolejną fazę fascynacji Egiptem rozpoczęły odkrycia Howarda Cartera, w tym przede wszystkim odnalezienie przez niego grobu Tutenchamona. Badania w Egipcie i na Bliskim Wschodzie pogłębiły jednocześnie znajomość i rozumienie kultury greckiej, rozwijającej się na tych terenach, i przyniosły sporo ważnych odkryć papirusowych, przywracając kulturze dzieła i pisarzy uznawanych wcześniej za zaginionych. Tak na przykład w roku 1879 odnaleziono w egipskim mieście Oxyrynchos papirusowy kodeks zawierający zaginiony traktat Arystotelesa poświęcony ustrojowi politycznemu Ateńczyków.
Wpływ wizerunków z miast zniszczonych przez Wezuwiusza na sztukę i modę w Europie przełomu XVIII i XIX wieku
Fresk z Willi Ariadny w Stabie, przedstawiający prawdopodobnie Medeę, odkryty w 1759 r., I w. n.e., autor nieznany, obecnie w Museo Archeologico Nazionale w Neapolu (Włochy)
23
Jacques-Louis David, Madame Raymond de Verninac (Henriette Delacroix, siostra malarza Eugène’a Delacroix), 1798-1799 r., olej na płótnie, obecnie w Luwrze w Paryżu (Francja) Portretowana ubrana jest i uczesana w obowiązującym w tym czasie stylu, bezpośrednio inspirowanym znaleziskami z terenu Pompejów, Herkulanum i Stabie.
X
Projekt edukacyjny. Arnaldo Momigliano powiedział: „Ślady antycznej przeszłości obecne w naszej kulturze, języku, pomnikach czy instytucjach są tak wyraźne, że zmuszają nas do studiowania ich, byśmy mogli zrozumieć ważną część nas samych”.
Wykorzystując myśl wybitnego włoskiego znawcy antyku, przygotuj projekt w formie prezentacji multimedialnej, zatytułowany ŚLADY ANTYKU DOOKOŁA NAS. Wykorzystaj elementy kultury i cywilizacji widoczne w przestrzeni publicznej: motywy i formy architektoniczne inspirowane antykiem, obecność łacińskich inskrypcji, szyldów, nazw własnych, reklam inspirowanych starożytnością itp. Spróbuj uzasadnić znaczenie użycia wybranych przez ciebie przykładów.
1
Czy potrafisz rozpoznać, przetłumaczyć i zastosować w zdaniu formy czasu teraźniejszego?
2
Czy rozumiesz pojęcia: klasyczny, kultura antyczna, humanizm, tradycja antyczna, recepcja antyku?
3
Czy wiesz, czym zajmują się badacze antyku i jego recepcji: filolog klasyczny, archeolog, papirolog, epigrafik, numizmatyk?
4
Czy znasz i rozumiesz proces transmisji tekstów antycznych z czasów starożytnych do nowożytnych oraz ich wprowadzenia do obiegu u zarania nowożytności?
5
Czy potrafisz wskazać przykłady obecności motywów antycznych w sztuce nowożytnej i współczesnej?
24