Y Drych Rhifyn 2015-16 by Y Drych

Cylchgrawn

Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhydychen Â

Y Drych Cyfrol i ddathlu 130 mlynedd ers sefydlu Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2015-16

Awst 2016

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Golygyddol: Y Drych 130

Cymry’r brifysgol, ond eto wrth

Benjamin Sadler

ymadael â hi, cyfyd hiraeth am yr

(mat. 2012)

union beth a fwriedir i leddfu’r hiraeth

Coleg yr Iesu

gwreiddiol. Mae’r brifysgol a’i Chymry yn

‘Derfydd aur a derfydd arian, Derfydd melfed, derfydd sidan; Derfydd pob dilledyn helaeth, Eto er hyn ni dderfydd hiraeth.’

mynd trwy gyfnod, ar hyn o bryd, o goffáu dyddiadau pwysig yn eu hanes. Llynedd byddai prifathro cyntaf Coleg yr Iesu, David Lewis (1515-84), wedi

Wrth

imi

ddod

eistedd

ysgrifennu’r darn hwn, mae wythnos wedi mynd heibio ers imi adael Rhydychen. Mae’r DPhil heb ei orffen eto (byddaf i’n ôl ac ymlaen!), ond mae cyllid hael y chwiorydd Rhŷs wedi dod i ben a chydag ef gyfnod fy mhreswyliad yn ninas y pigdyrau

dathlu ei bumcant, oni bai am ei farwolaeth yn naw a thrigain oed. Bythefnos yn ôl ar 15 Gorffennaf, bûm mewn digwyddiad i nodi’r achlysur a dadorchuddio cofeb iddo yng Nghapel Lewis, yn Eglwys y Santes Fair, y Fenni. Diolch i Clive Jenkins a hen aelodau Coleg yr Iesu am drefnu.

breuddwydiol. Ym meddylfryd un sydd wrthi’n ymgartrefu unwaith eto yng Nghymru annwyl rwy’n darllen, ac ad-ddarllen y cyfraniadau a geir yn y gyfrol hon eleni. ‘O ba beth a wnaethpwyd hiraeth’ yw’r cwestiwn a ofynnwyd i’r Mawrion o Wybodaeth, ond nid mater o rith ac anian yw’r driniaeth a geir yn y gyfrol hon, ond yn hytrach, efallai, o leoliad a chyfeiriad. Mae’r Dafydd yn gymdeithas Gymraeg mewn gwlad lle ond yn anaml y clywir yr Heniaith, yn noddfa i fyfyrwyr hiraethus ynghanol sŵn sisiolion y Saeson a’r Saesneg, yn gyfle i gymryd rhan yn hen draddodiad

Eleni

mae

Cymdeithas

Dafydd yn dathlu 130 mlynedd ers y cyfarfod cychwynnol, a blwyddyn nesaf dethlir Coleg yr Iesu, coleg â chymaint o ddylanwad ar ein gwlad ni, ei phenblwydd yn bedair canrif a hanner.

Olyniant

cyffrous

inni’r

Cymry, a chyfle efallai i ystyried ein cysylltiadau â’r byd y tu allan i’n ffiniau ni, yn Lloegr a thu hwnt, yn enwedig

wedi

siom,

dadrith,

canlyniad y refferendwm ar aelodaeth y

Deyrnas

Gyfunol

â’r

Undeb

Ewropeaidd. Boed hynny fel y mae bydd Elin wrth y llyw mewn un o adegau mwyaf heriol i Gymru, a 1

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Phrifysgol

Rhydychen,

mewn

cenhedlaeth. Fel aur, arian, melfed, sidan, a phob dilledyn helaeth, daw pob cyfnod hefyd i ben, ond i gael ei gofnodi nes ymlaen. Gwelir sawl cofiant o hanes llewyrchus y Dafydd a’i haelodau yn y gyfrol hon. Rwy’n siŵr i hiraeth ddeffro ym mhob un wrth gofio am eu cyfnod gyda’r Dafydd, a hoffwn fynegi diolch yn fawr iawn i’r cyfranwyr oll am yr atgofion ysgrifenedig hynny. Fy ngobaith diffuant i wrth ymadael â’r gymdeithas yw y byddai hi, fel y hiraeth sydd wedi ei weu trwyddi’n rhan annatod ohoni, yn annarfod. Hir oes i’r Gymraeg, hir oes i Gymry Rhydychen, a hir oes i Gymdeithas Dafydd ap Gwilym!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Cynnwys Golygyddol Benjamin Sadler (mat. 2012) Swyddogaethau 2015-17

tud. 1 tud. 5

Adroddiad gan y Caplan Llewelyn Hopwood (mat. 2014)

tud. 6

Rhin y Rhyd R. Brinley Jones (mat. 1951)

tud. 9

Y Dafydd a Rhyddhad Merched Mari Prichard (mat. 1966)

tud. 12

Atgofion Robert Evans (Cyn-lywydd)

tud. 14

Atgofion Mererid Moffett (mat. 1969)

tud. 16

Atgofion Carwyn Graves (mat. 2011)

tud. 18

Atgofion Ffion Hague (mat. 1986)

tud. 20

Atgofion David Callander (mat. 2009)

tud. 22

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Cynnwys Dechreuad ac Agweddau Cymraeg Coleg Kellogg Geoffrey Thomas

tud. 24

Atgofion Bethan Jenkins (mat. 1997)

tud. 30

Atgofion Geraint Rees (mat. 1981) Lluniau

tud. 33 tud. 36

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016

Swyddogaethau 2015-16

Y Llywydd (sef yr aelod hŷn):

Dr Rosalind Temple

Y Coleg Newydd

Y Caplan:

Llewelyn Hopwood

Elin Havard

Coleg yr Iesu

Yr Is-gaplan

Catrin Williams

Owain Caron James

Coleg yr Iesu

Coleg y Drindod

Y Trysorydd

Gwenno Jones

Nia Thomas

Coleg yr Iesu

Yr Archarogldarthydd

Huw Jones

Sioned Press

Coleg yr Iesu

Coleg yr Iesu Y Prif-ddefodydd Elan Llwyd Coleg y Santes Ann

Yr Ysgrifenydd

Gwyndaf Oliver

Joshua Frost

Coleg Magdalen

Coleg yr Iesu

Y Swyddog TG

Christopher Kelly

Bedwyr ab Ion

Coleg Balliol

Neuadd Sant Edmwnd

Golygydd y Drych

Benjamin Sadler

Gwyndaf Oliver

Coleg yr Iesu

Coleg Magdalen

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Adroddiad

blynyddol

Caplan

Cymraeg,

lansio

llyfr

Rhamant

Cymdeithas Dafydd ap Gwilym

Rhydychen gyda’r awdur R. Brinley

Llewelyn Hopwood

Jones, cael trefn ar y mater iaith ac,

(mat. 2014)

wrth gwrs, y Cinio Gŵyl Dewi gyda’r

Coleg yr Iesu

gwestai Geraint Talfan Davies. Rwy’n

gredwr

cryf

Gwn nad datganiad gwreiddiol yw

mhwysigrwydd rôl cerddoriaeth gyfoes

dweud mai braint ac anrhydedd oedd

Gymraeg wrth drafod dyfodol yr iaith.

cael fy mhenodi fel caplan Cymdeithas

Yr ‘SRG’ - y Sîn Roc Gymraeg - yw

Dafydd ap Gwilym ar gyfer 2015/16,

un o atyniadau mawr yr iaith i’r Cymry

ond rwy’n ei chael hi’n anodd gwadu’r

ifanc wrth i fandiau’r wlad gynnig

peth. Braint hefyd yw gallu dweud y

nosweithau cymdeithasol yn llawn

bu hi’n flwyddyn lwyddiannus i’r

egni a mwynhad gydol y flwyddyn. Ac

Dafydd wrth inni gyd-ddathlu sawl

felly, pa well digwyddiad mewn

digwyddiad,

prifysgol a chanddi dipyn o Gymry na

cyd-fwynhau

cwmni

gwesteion o du allan i’r brifysgol ar

gig cerddoriaeth Gymraeg?

fwy nag un achlysur, a chyd-wylio’r

Roedd rhaid dechrau’n araf deg

tîm pêl-droed cenedlaethol yn chwarae

wrth gwrs, ac felly’r ffordd symlaf

gyda thân yn eu calonnau. Braslun

oedd manteisio ar fy ffrindiau sy’n

cryno o’r flwyddyn a aeth heibio yw’r

gyd-aelodau o’r band ‘Bromas’ i

erthygl hon felly.

ymuno â mi er mwyn rhoi’r gaseg eira

Dechreuodd y gwaith yn yr haf

gerddorol ar ben ei siwrnai. Felly, ar

cyn y flwyddyn academaidd a dweud y

noson oer o Dachwedd, daeth criw da

gwir wrth gomisiynu’r artist ifanc o

o aelodau’r Dafydd ac eraill i far Coleg

Gaerdydd, Heledd Wilshaw, i ddylunio

yr Iesu i wrando ar set o’n caneuon

logo newydd i’r Dafydd. Bwriad y

gwreiddiol, ac i wrando ar Caitlin

logo

gwedd

Kelly o Goleg Worcester yn canu

swyddogol i’r gymdeithas ar ein

ambell i gân gyfarwydd cyn hynny.

tudalennau ar-lein ac ar ddiwedd

Bu’r noson yn llwyddiant gyda rhyw

cyhoeddiadau ayyb, felly diolch yn

30 yn dod i wrando.

oedd

medru

rhoi

fawr iddi hi am ei gwaith hyfryd.

Wedi

hynny

penderfynwyd

Prif lwyddiannau’r flwyddyn

gwneud yr un peth y tymor nesaf, ond

oedd y ddwy gig gyda bandiau

yn fwy! Yn nhymor Ilar, felly,

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 gwahoddwyd y cerddor Huw M, a’r

ardal yn y lansiad. Cawsom noson

band ifanc, chwarter Cymraeg, o

addysgiadol yng nghwmni Dr Jones

Lundain, ‘Velcrolove’, i Rydychen. Er

sy’n hen law ar gynnal nosweithau

y bu’n rhaid codi tâl i’r gig hwn, gan

cofiadwy.

fod Huw M a’i fand yn gerddorion

Yng

nghyfrol

ddiwethaf

proffesiynol, roedd y noson yr un mor

Drych, cyfeiriodd y cyn-gaplan, Ben

boblogaidd â’r un flaenorol. Wrth

Sadler, at yr ymryson a gododd llynedd

ragweld y cynnydd o ran nifer,

eto ynghylch diffinio’r Dafydd fel

symudwyd yr ail gig yma i stafell

cymdeithas Gymraeg (h.y. Cymraeg ei

uchaf tafarn y Mitre ar yr High Street.

hiaith) neu gymdeithas Gymreig (h.y.

cyfnewidfa

gyda

pryd

trefnwyd y

Roeddwn i’n awyddus i drin y

Mabinogi, Caergrawnt, a chawsom

gymdeithas fel un sy’n blaenoriaethu’r

dipyn o hwyl yn eu cwmni wrth fynd

iaith

rhannau

cyfeillion sy’n chwilio am gyfle i

yna

ddysgu’r Gymraeg ond rhai nad ydynt

wedyn yn y gig fin nos. Diolch i bawb

eto’n hyderus rugl ynddi – i mi roedd y

a ddaeth felly, gan gynnwys Jonny

wŷs hon yn fodd effeithiol o gyfuno

Danciger o Goleg San Pedr a fu’n

holl Gymry Rhydychen. Ar bob cyfrif,

gyfrifol am y sain.

roeddwn o’r farn y dylid osgoi creu

dro

nodweddiadol

Chymdeithas

Cymreig ei diwylliant).

gwmpas Rhydychen

Gymraeg

wrth

groesawu

Dros y Nadolig, cysylltodd

sefyllfa lle byddai galw am ddwy

Gwasg Canolfan Peniarth yn holi a

gymdeithas i’r Cymry yn y dref, am y

fyddai modd cael help y Dafydd i

byddai hynny’n gwadu cyfle i’r Cymry

gynnal noson i lansio llyfr R. Brinley

di-Gymraeg gael clywed y Gymraeg

Jones am hanes y Cymry a fuodd ym

wrth gymdeithasu, a thrwy hynny’n

mhrifysgol Rhydychen cyn y 18fed

colli cyfle i ledaenu’r iaith. Fel corff

ganrif, Rhamant Rhydychen. Roeddwn

sy’n bod y tu allan i Gymru, mae

rhywun yn teimlo bod dwy wedd ar

gwahoddiad, a braf tu hwnt oedd cael

ddyletswyddau’n cymdeithas ni, a’r

croesawu

Chanolfan

ddwy’n aruthrol bwysig, sef, ar y naill

Peniarth i Goleg yr Iesu i lansio’r llyfr.

law gwarchod cyfleoedd i siarad yr

Braf hefyd oedd gweld cyn aelodau,

iaith, ac ar y llall, tynnu’r holl ‘Gymry

aelodau hŷn ac ambell i ysgolhaig o’r

Ar Wasgar’ ynghyd.

wrth

fy Dr

modd Jones

yn a

derbyn

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Canlyniad pwyllgor

oedd

trafodaeth cytuno

y bydd

yn aros gyda phawb oedd yno am flynyddoedd lawer rwy’n siŵr.

digwyddiadau llai ffurfiol y Dafydd

Daeth y flwyddyn i ben wrth i

(e.e. nosweithau cymdeithasol fel y

ni ddilyn llwyddiant ysgubol y tîm pêl-

Noson Pice a Phenderyn a’r gigiau),

droed

a’r hysbysebion ysgrifenedig (ebyst ac

mhencampwriaeth

ati)

roi’r

nhafarn y Blenheim. Er mai colli’n

Gymraeg yn flaenaf, tra byddai tri

dorcalonnus i Loegr yn y 91ain munud

digwyddiad traddodiadol y gymdeithas

oedd hanes y gêm honno, nid dyna

- y gwasanaeth Nadolig, y Cinio Gŵyl

oedd diwedd y stori.

‘ddwyieithog’

gan

Dewi a’r Eisteddfod - yn cael eu cynnal yn uniaith Gymraeg.

cenedlaethol

Ar academaidd

Ewro

drothwy’r arall

ym 2016

flwyddyn

felly,

hoffwn

Un o’r digwyddiadau rheiny

ddymuno i’r pwyllgor nesaf ac i’r

felly oedd un o uchafbwyntiau’r

gymdeithas yn ei chyfanrwydd pob

flwyddyn, sef y Cinio Gŵyl Dewi.

hwyl dros y flwyddyn sydd i ddod.

Dychwelodd y Dafydd i fwyty’r

Boed i’r Dafydd wasanaethu Cymry

Oxford Retreat ar Fawrth 4ydd yng

Rhydychen am oesoedd maith.

nghwmni’r newyddiadurwr, darlledwr ac un sydd wedi cyfrannu’n sylweddol at fywyd diwylliannol Cymru, Geraint Talfan Davies. Fel cadeirydd Opera Cenedlaethol sefydlwyr

Cymru,

Sefydliad

gyd-

Materion

Cymreig, cyn-reolwr BBC Cymru, a chyn-fyfyriwr yng Ngholeg yr Iesu, roedd gan Mr Davies straeon hynod o ddifyr a diddorol i’w rhannu gyda ni ar y noson, felly mawr yw ein diolch am ei gwmni. Cafodd y nifer go lew a ddaeth

i’r

cinio

bwyd

diod

bendigedig eto eleni, a bydd yr atgof o aros i ganu caneuon ac emynau Cymraeg ymhell wedi i’r cinio orffen

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Rhin y Rhyd

ganrif ar bymtheg, daeth cyfle i sôn am

R. Brinley Jones

Gymry mawr a fu yno ar ddiwedd y

(mat. 1951)

cyfnod. . . ac am greu cadair Gelteg a

Coleg yr Iesu

sefydlu

Cymdeithas

Dafydd

Gwilym. A hyfrytach oedd cofio Profiad

unigryw

profiad

enwau Owen M. Edwards a David

blynyddoedd Rhydychen i mi. Yn wir,

Morgan Jones, prif symbylwyr creu’r

o’r munudau cyntaf yno aeth rhin a

Dafydd: bu ŵyr y cyntaf, Owen

lledrith hanes y brifysgol yn rhan

Edwards yn gyfaill imi, a braint fu bod

ohonof. A bu hanes y Cymry a fu yno

yn Warden Coleg Llanymddyfri, hen

yn ysbrydoliaeth. Gwelaf imi draddodi

feithrinfa D. Morgan Jones a welai

darlith

ddiffyg ymwybyddiaeth Gymreig yno

‘Y

Brifysgol

a’i

Chysylltiadau Cymreig’ i Gymdeithas

yn ei gyfnod yntau.

Gymraeg Dinas Rhydychen a’r Cylch

Heddiw, cofiaf yn arbennig

yn gynnar ym mhumdegau’r ganrif

ddathliadau’r canmlwyddiant ym 1986:

ddiwethaf. Yn wythdegau’r ganrif

daeth yr anrhydedd imi, gyda fy

traddodais ddarlith i’r Cymmrodorion

nghyfaill clos, y diweddar Athro D.

o dan y teitl ‘All the Welshmen

Ellis Evans i gyd-olygu cyfrol ar hanes

abiding and studying in Oxford’ a

y Gymdeithas a gyhoeddwyd dan y

gynhaliwyd yng Ngholeg yr Iesu ac a

teitl Cofio’r Dafydd ym 1987. Mae

gyhoeddwyd

dathliadau’r canmlwyddiant yn dal yn

Gymdeithas ym 1986. Ac, eleni,

effro yn y cof – cinio’r dathlu Nos

cyhoeddais gyfrol o dan y teitl

Sadwrn 3 Mai 1986 yng Ngholeg y

Rhamant Rhydychen yn croniclo’n

Frenhines (coleg Guto Harri, y Caplan)

gryno hanes y Cymry a fynychodd y

a phedwar ugain yn bresennol ac yn eu

Brifysgol hyd at ddiwedd y bedwaredd

plith gynifer o Gymry amlwg y dydd.

ganrif ar bymtheg. Braint arbennig

Ar fore’r Sul bu Gwasanaeth o Fawl

oedd bod y lansiad wedi ei threfnu gan

yng Nghapel Coleg yr Iesu gydag

Gymdeithas Dafydd ap Gwilym mewn

anerchiad

achlysur hyfryd a gynhaliwyd yn hen

Hughes ac Emyn y Canmlwyddiant, ar

ystafell gyffredin y myfyrwyr yng

dôn

Ngholeg yr Iesu. Ond, er imi ddod â’r

Gwyneth

hanes i ben ddiwedd y bedwaredd

geiriau, “Fe roddwyd gwinllan deg i’n

Nhrafodion

cofiadwy

Pantyfedwen, Lewis,

gan y

Medwin

geiriau agor

gan

gyda’r

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 gofal ni – maes ein treftadaeth, gardd

Gymdeithas oedd Syr Ifan ap Owen

dy roddion di”. Mae’r achlysur yn fyw

Edwards, yr Athro W. J. Gruffydd, yr

hyd y dydd heddiw.

Athro Goronwy Edwards, a Saunders

Yn fy nghyfnod i fel aelod o’r

Lewis. Flynyddoedd wedyn deuthum i

Dafydd rhyw ugain o ddynion fu’n

adnabod Syr Goronwy Edwards yn

bresennol ar y mwyaf: cwrdd dan

dda, yntau – yr hanesydd Canol

wahanol nenbrennau mewn colegau

Oesoedd

gwahanol

Rhydychen i fod yn Gyfarwyddwr

ddechrau’r

tymor

chyfarfod yn

pwysig

ystafell

disglair

–

wedi

gadael

Sefydliad Ymchwil ac yn Athro Hanes

Llywydd, yr Athro Idris Foster. Dim

ym Mhrifysgol Llundain. Bob tro

merched wrth gwrs ond trefn y

oeddem yn cwrdd yr oedd ail-ymweld

cyfarfodydd fwy neu lai wedi ei

â rhin a chyfoeth Rhydychen.

hetifeddu – coffi, tawelwch, cywydd,

A chofiaf hefyd y cyfarfodydd

distawrwydd, darllen ‘papur’ . . . a

‘answyddogol’ – ymweld â Mabinogi

‘Hen Wlad fy Nhadau’. A’r cyfan wedi

Caergrawnt, y pyntio hwylus ar yr Isis.

ei lywio gan y Caplan, wedi ei drefnu

Ac ni fyddwn, byth, yn cerdded heibio

gan yr Ysgrifennydd, a’r cyfan yn

15 Museum Terrace, heb gofio mai

gwynto

yno, yn ystafell Owen Edwards, y

gyfaredd

Archarogldarthydd a’r gofal ariannol

cynhaliwyd

yn nwylo’r Trysorydd. Mi fûm i yn

Gymdeithas a saith o aelodau yn

Ysgrifennydd

bresennol. A chofio, hefyd, yr hyn a

mwynhau pob munud o’r hwyl, y

adroddodd yntau – “Teimlem mai da

cellwair, y clebran, y tynnu coes, y

fyddai cymdeithas hollol amholiticaidd

frawdoliaeth, a’r anffurfioldeb. Yn fy

nghyfnod i bu aelodau o Goleg yr Iesu,

ymddifyrru

Balliol, Madlen, Coleg y Brifysgol,

Gymreig,

Lincoln, Coleg y Frenhines, Keble,

dyfodiad

Gymro

Penfro, Cymdeithas Catrin Sant, a

Rhydychen”. (Nid “pob dyfodiad”

Mansfield. A chofiaf gyda phleser a

oedd yn medru’r Gymraeg: cofiaf imi

pharch ymweliadau gwŷr gwadd – T.

fod yn Ysgrifennydd ac wedyn yn

H. Parry Williams, Kate Roberts a

Gadeirydd Oxford University Celtic

Gwynfor Evans yn eu plith. Bryd

Society.

hynny

croesawu ysgolheigion nodedig y dydd

aelodau

Gaplan

anrhydeddus

cyfarfod

di-enwad,

cyntaf

cymdeithas gyda

Braint

fach

llenyddiaeth

gyfarwyddo welid

arbennig

pob yn

oedd

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 yno. A gwelaf yn rhaglen y cyfnod, “Facilities are available for learning Welsh”.) Sicr bod trefn cyfarfodydd Y Dafydd

wedi

newid

sicr

bod

presenoldeb y merched wedi cael peth dylanwad. Ond sicr gennyf hefyd fod Cymdeithas Dafydd ap Gwilym yn dal i fod yn noddfa ac yn nerth, “fel y cadwer i’r oesoedd a ddêl y glendid a fu”. Llewyrched rhin y rhyd!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Y Dafydd a Rhyddhad Merched

adref gan chwerthin am i Idris boeni’n

Mari Prichard

fawr amser brecwast gan i fy nhad

(mat. 1966)

fynd i’r dafarn ag aelodau’r Dafydd, a

Neuadd yr Arglwyddes Margaret

gall ei fod wedi dod yn ôl i’r coleg yn hwyr, ac yn feddw, ac yn chwithig.

Deuthum i Rydychen ym 1966, adeg

Wrth inni ymweld â Bethesda

pan wyddai merched faint o rwystrau

ym 1966, fel y gwnaethom bob haf,

oedd eto i’w rhwygo, yn fawr ac yn

dywedodd rhywun fod merch yn Llŷn

fân. Ond i’r rhan fwyaf ohonom, nid

oedd yn mynd i Rydychen i ddarllen

wy’n meddwl iddo deimlo’n ymgyrch

Saesneg, felly aethom i gwrdd â hi.

trefnedig (roedd cynhadledd gyntaf

Elan Closs Roberts oedd y ferch, a

Mudiad

gwnaethom gytundeb i gwrdd unwaith

Rhydychen, yng Ngholeg Ruskin, ym

bod y tymor wedi dechrau yno.

1970). Roeddem yn delio â’r hyn a

Roeddem ni’n dwy’n gwybod am y

gawsom. A chawsom mai i ddynion yn

Dafydd fel sefydliad Cymreig enwog a

unig oedd Cymdeithas Dafydd ap

dylanwadol, ond ni allaf gofio a

Gwilym.

wyddem mai cymdeithas i ddynion yn

Rhyddhad

Roeddwn

unig oedd hi. Fodd bynnag, roedd

nghyfweliad;

merched yn gymaint o leiafrif yn

roeddem ni, Cymry Llundain, yn gyrru

Rhydychen, efallai fod neb wedi

syth heibio ar y ffordd i Gymru. Ond

gofyn. Felly dyma ni’n dweud yr

roedd fy nhad wedi bod yno. Roedd ef

hoffem ni ymaelodi. Ac wedyn dweud

ac Idris Foster, Athro Celteg a

nad

Chymrawd yng Ngholeg yr Iesu, ill

gwrthod. (Byddai Elan yn cofio mwy,

dau yn dod o Fethesda. Roedd Idris

rwy’n siŵr). Aeth ychydig wythnosau

dipyn yn iau, ac yn llawer fwy ‘propor’

heibio, gydag Idris yn fy ngwahodd yn

nag oedd fy nhad, ond bryd bynnag yr

garedig i bryd o fwyd mewn bwyty,

oeddynt yn cwrdd roeddynt wrth eu

rhywbeth a allai fod wedi gwneud fel

boddau yn trafod ‘Pesda’. Ac rwy’n

ffrind i’m tad beth bynnag. Rwy’n

cofio i’m tad fod yn westai mewn

cofio gofyn iddo am ein cais aelodaeth

digwyddiad gyda’r Dafydd pan oedd

ac iddo ddweud rhywbeth cynnil

Idris yn aelod hŷn. Gwnaeth fy nhad

ddymunol, Rhydychenaidd iawn, am

aros nos yng Ngholeg yr Iesu, a dod

hanes, ac am faterion oedd angen eu

Rhydychen

cyn

Merched

heb fy

fod

oeddem

gymryd

mo’n

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 trafod. Wedyn, rywbryd y tymor

ddyfodol y Dafydd: Tim Maby. Yn fab

hwnnw, daeth yr ateb. Roeddem ni

i ddiplomydd, nid oedd e’n Gymro, a

mewn.

bellach yn newyddiadurwr a darlledwr, Roedd y cyfarfodydd o’r hen

mae’n ei ddisgrifio ei hun yn “cael

ddull o hyd – y ‘papur o dan nenbren’

magwraeth ar draws y byd, o Tsieina

pythefnosol. Ond ymddengys, wedi’r

i’r

cwbl, nad oedd y darllen rheolaidd o

ddywedodd wrthyf, yng Nghymru, lle

waith Dafydd ap Gwilym yn broblem

oedd gan ei deulu fwthyn gwyliau,

gyda merched yn bresennol. Er hynny,

iddo ddysgu’r Gymraeg yn rhugl.

Unol

Daleithiau”

–

ac,

gwelaf o’r unig raglen dymor sydd ddal i fod gennyf, cymerodd hyd at haf 1967 imi fentro rhoi papur fy hun. Mae’n hyfrydwch gennyf ganfod ar y rhaglen bod wyth ohonom ni ferched erbyn hynny, allan o aelodaeth gyfan o un ar ddeg ar hugain, a bod Elan wedi dod yn Gaplan. Mae Gwen Aaron yno; a oedd hi gydag Elan a fi wrth inni ofyn yn gyntaf am gael ymuno? Hefyd i’w groesawu yw bod un o’r merched, Rhiannon

Morgan,

Westminster,

oedd

Ngholeg yn

goleg

hyfforddi athrawon y Methodistiaid, ac nad oedd yn rhan o’r brifysgol. Yn gynhwysol braf, ond hefyd yn gwneud fel yr oedd llawer o gymdeithasau a chynyrchiadau theatrig yn Rhydychen yn gwneud i ymdopi â’r niferoedd gwirioneddol anhafal o israddedigion benywaidd. Cewch chi weld eich hunain pwy oeddem ni i gyd, ond rwyf am enwi un aelod arall oedd yn argoel o

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Atgofion Robert Evans

ddigwyddiad pwysig y flwyddyn, weithiau

(Cyn-lywydd)

efo helfa funud-olaf am siaradwr. Ond yn sicr bu angen gwahodd Dafydd Iwan

Cymerais drosodd fel aelod hyn, neu

mewn pryd: ymwelodd dwywaith, bob tro i

lywydd

draddodi araith ysbrydoledig ar dynged yr

(mae’r

ddau

ymadrodd

gyfystyr, hyd y gwn i) yn sgil marwolaeth

iaith.

cynnar fy nghyfaill (Syr) Rees Davies,

Mae’n nodweddiadol bod aelodaeth

colled enfawr i’r Dafydd ac i’r holl

y Dafydd bellach mor amrywiol: pob pwnc

gymdeithas Gymraeg yn Rhydychen fel ei

academaidd yn cael ei gynrychioli a phob

gilydd. Hanesydd enwog oedd Rees, wedi

lefel o astudiaeth. Maen nhw hefyd ar

dilyn

yng

wasgar ar draws y brifysgol, dim yn

Nghymru ac yn Lloegr. Fel brodor o ardal

grynodedig ar Goleg Iesu fel yn y

Cynwyd yn Edeirnion gweddai i olyniaeth

gorffennol.

hoelion wyth y Dafydd gynt, Syr John

roedd yn amhosib dod o hyd i neb yn y

Rhŷs, Syr Goronwy Edwards, Syr Idris

‘coleg Cymraeg’ – fel y’i gelwid – i fwcio

Foster, ac Ellis Evans. I finnau, un o dras

ystafelloedd ar gyfer gweithgareddau’r

Gymraeg oedd wedi cael fy ngeni a fy

Dafydd. Datblygiad a oedd yn peri gofid,

magu

yng

ond ar y llaw arall cyfle i ymweld â

Nghaergrawnt, bu’n her arbennig mynd i’r

mannau eraill. Ac unwaith yn y pedwar

afael â thraddodiadau’r Dafydd. Cromlin

amser daeth cyfarfod yng Nghymru ei hun

ddysgu serth!

(byddai yn dda gwneud hynny yn amlach):

gyrfa

hynod

Lloegr

ddisglair

astudio

flwyddyn

academaidd

Ond wrth gwrs roedd y Dafydd

cofiaf achlysur ar Faes yr Eisteddfod yn yr

byth yn rheoli ei hunan: yn y bôn mae wedi

Wyddgrug, pan fu Dewi Watcyn Powell,

parhau mor hir oherwydd ei bod o’r

aelod

cychwyn

sefydliad

chyfreithiwr enwog, ymladdwr selog dros

hunanlywodraethol y myfyrwyr. Felly dim

hawliau’r iaith yn y llysoedd barn, yn

angen poeni am ddarpariaeth o raglenni

edrych yn ôl at ei brofiadau yn Rhydychen

rygbi neu nosweithiau yn y dafarn. Roedd

cyn yr Ail Ryfel Byd.

cyntaf

Dafydd

anrhydedd

modd canolbwyntio ar feirdd a chantorion:

Rhan bwysig o hanes Cymreictod

o leiaf cyfres o feirdd gwadd, a chanu

Rhydychen yw pobl yn y dre y tu allan i’r

carolau a darnau cerddoriaeth eraill yn

brifysgol sy’n hanu o Gymru neu yn

wythnos olaf tymor Mihangel. Trwy’r

ymddiddori yn y wlad a’i diwylliant.

amser mae cinio Gŵyl Dewi wedi bod yn

Roeddwn i wedi hen nabod nifer ohonynt:

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 yn y nawdegau sefydlon ni gangen y CYD ar

gyfer

siaradwyr

dysgwyr;

ysgrifenyddes odidog oedd Mary HowellPryce, gwraig yn enedigol o’r Drenewydd oedd yn poeni bod wedi hanner-anghofio’r iaith. Mae Côr Meibion Rhydychen yn bodoli ers 1928, ac yn dal i ganu yn Gymraeg er ei bod yn iaith estron i’r aelodau bron i gyd erbyn heddiw. Ceisiais i ddod a’r cylch hwn yn nes at y Dafydd, ac mae’r perthynas yn parhau hyd heddiw. Digwyddiad pleserus iawn ydy’r parti gwanwyn yn ein gardd ni mewn

pentref

cyfagos

(efo

cadair

eisteddfodol o’r 19eg ganrif yn yr eglwys gyferbyn,

gyda

llaw).

Fel

canlyniad

ymddangoson ni ar y teledu yn 2009, pan ddaeth Bethan Gwanas i ymweld â ni ar gyfer rhaglen S4C Byw yn yr Ardd. Mae pob sylw yn werth ei gael. Ond afraid gwahodd at gwrw da, ac mae hanes y Dafydd – bid a fo am y cwrw – eisoes wedi bod ers mwy na chanrif yn ddolen gyswllt sylfaenol rhwng y famwlad a’r ddinas brifysgol. Ebrill 2016

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Atgofion Mererid Moffett (née Jones)

modd i fyw i Gymraes ifanc mewn

(mat. 1969)

gwlad estron.

Coleg Somerville

Roeddwn

ymysg

ail

genhedlaeth o ferched i gael ymuno â’r Roedd hi’n Hydref 1969 arnaf yn

Gymdeithas – lai na thair blynedd

mynd

Goleg

ynghynt y derbyniwyd y ferch gyntaf

Somerville, un o’r pum coleg i ferched

yn aelod. Does dim modd i mi wybod

oedd ym Mhrifysgol Rhydychen ar y

pa mor ddifrifol yw’r cyfarfodydd

pryd. Faint oedd yna i ddynion, tybed ?

erbyn hyn, ond rwy’n cofio rhialtwch

Tua 35 ohonynt, rwy’n credu. Dyna

mawr, a llawer cyfle i chwerthin yn ein

her i ni, genhedlaeth o ferched a oedd

cyfnod ni.

fel

myfyrwraig

am newid y byd !

Honnai rhywun iddo bori yn yr

Sylweddolais yn syth fy mod

hen lyfrau cofnodion yn y Bod. Rhaid

yng nghanol diwylliant hollol wahanol.

felly oedd dramateiddio’r llw gan yr

Un o’r pethau cyntaf y bu’n rhaid i mi

aelod newydd. Dydw i ddim am

wneud oedd arafu fy lleferydd, a chodi

fradychu

fy llais wrth siarad. Beth oedd ar y

Gymdeithas, ond roedd gan fwgwd,

Saeson yma, oedden nhw i gyd yn

ambarél a gwydriad o gwrw rywbeth

fyddar ?

i’w wneud â seremoni derbyn aelod

gormod

gyfrinachau’r

Mathemateg oedd y pwnc a

newydd. Rhaid oedd wrth ddisgyblaeth

ddewisais astudio. Serch imi dderbyn

hefyd. Cynhaliwyd ‘Eisteddfod’ pan

gradd

bu’n

fyddai aelod yn camymddwyn, wel,

ddirgelwch i mi sut y medrai’r rhan

dod i’r cyfarfod yn feddw dwll, beth

fwyaf o’n darlithwyr a thiwtoriaid yn

bynnag. A yw’r traddodiad yn cael ei

Rhydychen

fu’n

gynnal o hyd? Golygai’r ‘Eisteddfod’

hyfrydwch ac yn rhyfeddod imi erioed

bod y dihiryn yn cael ei rolio yn y mat

yn destun sych a dryslyd. Bron hanner

o’r llawr, ac wedyn tri aelod yn

canrif wedyn, rwyf yn dal i synnu at

cymryd arnynt eistedd arno. Mae’n

sut y gallent fethu â dangos unrhyw

debyg fod deddfwriaeth iechyd a

frwdfrydedd na chariad at eu pwnc.

diogelwch yn golygu diwedd ar y

gweddol

droi’r

barchus,

pwnc

Ond, ar nos Wener, roedd hwyl

traddodiad hynafol hwn ! Cafwyd

i’w gael ynghanol y diffeithwch diflas!

hefyd bod swydd ‘ Archarogldarthydd’

Roedd cyfarfodydd y ‘Dafydd’ yn rhoi

gan y Gymdeithas yn ei dyddiau

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 cynnar: hwnnw, mae’n debyg, a

myfyrwyr i gyd yn oedolion bellach, ac

fyddai’n darparu’r baco. Erbyn fy

roedd oblygiadau i’r colegau yn deillio

nghyfnod i, doedd neb yn smygu yn y

o hynny. Cynhwyswyd myfyrwyr yn

cyfarfodydd, a gan fod aelodau o

llawer o bwyllgorau rheoli’r colegau

ferched yn weddol newydd i’r Dafydd,

a’r brifysgol. Roeddwn yn un o’r ddau

penderfynwyd mai swydd anrhydeddus

yn unig oedd hon, ac mai merch

gydbwyllgor

fyddai’n

Hebdomadal. Cefais winc gan yr Athro

archarogldarthyddes. Rwy’n cofio un

Alan Bullock, yr Is-ganghellor, pan

tymor,

caplan,

dderbyniais fy ngradd! Un o’r pethau y

teimlem yn gryf amdanynt oedd y

dal pan

swydd

roedd

ysgrifennydd,

trysorydd

archarogdarthyddes i gyd yn ferched. Cofio’r

siaradwyr

gynrychiolai’r

myfyrwyr

gyda

Chyngor

ffaith nad oedd hi’n deg bod cyn lleied

wedyn.

o golegau i’r merched. Perswadiwyd

Gwahoddodd yr annwyl Athro Syr

pum coleg : Rhyd yr Hydd, y Trwyn

Idris Foster y Gymdeithas i gyfarfod

Pres, Iesu, Santes Catrin a Wadham,

yn Ystafell Gyffredin Cymrodyr Coleg

rwy’n credu, i dderbyn merched fel

Iesu ar ddechrau fy ail flwyddyn.

traean o’u glasfyfyrwyr flwyddyn wedi

Yntau, yn dweud yn fodlon wrth

mi raddio.

eistedd yn ei gadair, a’i ddwylo

Fy mhrofiadau oedd y rheswm

cymleth dros ei fol “ Rwy’n dad i

efallai, i mi ddewis gadael Mathemateg

genedlaethau o Gymry”. Tipyn o

wedi’r dadrithiad yn Rhydychen, a

ddweud gan hen lanc! Daeth T.I.Ellis,

throi at y gyfraith. . . ond stori arall yw

Ryan Davies a Gaynor Morgan Rees i

hynny.

siarad gyda ni . Bu farw T.I a Ryan yn fuan wedi iddynt ein hannerch, ond rwy’n falch dweud bod Miss Rees gyda ni o hyd! Roedd Rhydychen

fy y

nghyfnod

cyfnod

yn newid

cymdeithasol mawr. Daeth tair miliwn o bobl ifanc i oed ar yr un diwrnod, sef 1 Ionawr 1970, pan ostyngwyd oed pleidleisio o 21 i 18. Roedd y

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Atgofion Carwyn Graves

cyn cof. Yn wir, heblaw am hyn, y

(mat. 2011)

mwyaf a wyddid am y gyllell oedd y

Coleg Worcester

trywanodd

rywdro

aelod

o’r

gymdeithas a ddaeth, ymhen y daith, Offeryn

fyd

yn wraig i arweinydd Plaid Geidwadol

chwedloniaeth yw cleddyf Cymdeithas

Prydain Fawr. Beth yn union oedd

y Dafydd, ac i fyd chwedloniaeth y

amgylchiadau hyn ni wyddai neb yn

perthyn

union, ond roedd ambiwlans yn rhan

hefyd

perthyn

ymdrech

i’w

ailddarganfod.

o’r hanes. Ac un ffeithyn bach arall:

Yr oedd y gymdeithas at ei

sef mai yn y Brifddinas – ar Daf, nid ar

gilydd yn araf godi unwaith eto o’r pair

Dafwys – y gorweddai’r gyllell hirfain

dadeni, a gosodwyd y dasg o ganfod yr

bellach.

hen gleddyf i’w chaplan newydd. Ond

Daeth enw i law, a thrwy gyfres

beth oedd ei ymddangosiad? A’i

fer a ffrwythlon o e-lythyron, trefnwyd

faintioli? Ac ymhle yr oedd y cleddyf,

amser, dyddiad a chyrchfan. Capel

ai yn Rhydychen, ai yng Nghymru?

Tabernacl,

Yntau rhywle arall yn llwyr? A phwy a

noswaith o Fedi. Buasai’r Caplan

ŵyr beth oedd yr ateb i’r cwestiynau

mewn perllan y bore hwnnw, ond yn

hyn?

awr wele efe yng nghanol y clytwaith

Aes,

Caerdydd

Pan ofynnwyd hwy gan y

dinesig, yng ngŵydd yr hwn a ofalodd

caplan newydd (sydd bellach yn gyn-

gyhyd am hen gleddyf y Gymdeithas.

gyn-gyn-gaplan), nid oedd neb a allai

Mewn bag plastig y’i traddodwyd i

gynnig yr ateb lleiaf iddo. Ac felly

ddwylo’r Caplan – ni fu rhaid, tro

bwrw ati gyda dychymyg y bu’n rhaid.

hwnnw,

gweinio

llafn

cledd.

Nid oes angen ailadrodd yma

Cyflawnwyd y dasg – ac eithrio un

fanylion yr helfa. Os Twrch Trwyth

manylyn hollbwysig, sef y daith yn ôl i

oedd y cleddyf, yna Culhwch gwan

Ryd y Gwartheg.

oedd yr heliwr. Ond serch hyn, trwy

Fin nos, fe redai’r caplan ar hyd

niwloedd gorllewinol y daith ymsolidai

strydoedd goleuedig y Brifddinas, â

amlinelliad, a dod yn araf i’r golwg. Yr

chleddyf yn ei ddwylo. Tybiai nad rhy

oedd cleddyf – a da hynny – ac fe’i

ddyrys y byddai’r dasg olaf hon.

gwelasid

rai

Heibio i Caer y Rhufeiniaid, heibio eto

blynyddoedd ynghynt: hynny yw, nid

i Dŷ Nasareth ac ymlaen tua’r Wenallt

Rhydychen

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 arweiniai’r llwybr. Daeth i gyrion Gabalfa; ac yna, yng Ngabalfa’r mynachlogydd coll, yr arhosai byddin o’i flaen. Pymtheg neu ugain oedd eu nifer, er y gallasent mewn gwirionedd wedi

rhifo

dengwaith

hyn.

Nid

cyfeillion oeddent, a Duw yn unig a wyddai ba beth oedd eu bwriad un nos ola leuad yn fintai fawr ar un o brif strydoedd Caerdydd. Ymwrolodd y Caplan; yr oedd yn berchen cleddyf. Ymsbardunodd at ganol y dorf, ac wele gri mawr mewn acen Cairdiff; ‘Oh! Boyz! E’s gorra swoord!’ Ac fel Moses dri mileniwm ynghynt brasgamodd drwy ganol y môr coch gyda chleddyf rhydlyd y Dafydd yn ddiogel yn ei ddwylo, yn ei gwain. Dyna swmp a sylwedd yr hanes wedi ei hadrodd. Y mae, wrth reswm, sawl manylyn y bu’n rhaid ei hepgor, a sawl agwedd i’r hanes sydd eto’n anhysbys. Ond rwy’n ffyddiog y ceir yma adroddiad cywir o un o benodau mwyaf anghyffredin y Dafydd yn y blynyddoedd

diwethaf;

adroddir eto am ganrifoedd i ddod. (Gweler tudalen 41)

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Atgofion Ffion Hague (née Jenkins)

yn gyfle i ymlacio yng nghwmni ein

(mat. 1986)

cyd-Gymry.

Coleg yr Iesu

Roedd

cyfarfodydd

mor

amrywiol â’r caplaniaid: partïon pyntio Mae’n fwy na chwarter canrif bellach

yn yr haf, siaradwyr gwadd o Gymru -

ers i mi fod yn gaplan y Dafydd. Nid

Huw Edwards a’r Athro Bedwyr Lewis

oes syniad gennyf sut gymdeithas yw

Jones yn eu plith. Doedd fawr neb yn

hi nawr na sut le yw Rhydychen i

gwrthod

israddedigion o Gymru, ond dyma fel

rhywbeth a oedd yn gwneud job caplan

roedd hi yn fy niwrnod i. Ddiwedd yr

llawer haws. Roedd y rhan fwyaf o’r

wythdegau, roedd Rhydychen yn le

cyfarfodydd yng Ngholeg yr Iesu, ond

bras – cyfnod yr ‘hooray Henrys’ a

weithiau yn Merton neu’r Frenhines ac

merched posh mewn ffrogiau Laura

unwaith, mewn arbrawf hwyliog tu

Ashley. Yn ôl yng Nghymru roedd

hwnt, gyrru draw i Gaergrawnt i gael

genedigaeth boenus S4C yn ffres yn y

twmpath dawns gyda Chymdeithas y

cof, Dafydd Iwan yn canu ‘Yma o

Mabinogi.

Hyd’ a thai haf wedi bod yn mynd lan

swmpus yn y Randolph a thrio dysgu

mewn fflamau.

côr Coleg yr Iesu i ganu yn Gymraeg

Roedd

cenedlaetholdeb

gwahoddiad

i’r

Dafydd,

Rwy’n cofio gwleddau

bob blwyddyn ar gyfer y gwasanaeth

bwnc llosg ar sawl cyfrif, felly. Roedd

Gŵyl Dewi, er mawr miri i bawb. Ond

rhai o aelodau’r Dafydd wedi cael

i’r aelodau i gyd, y rhai oedd yn

amser caled cyn cyrraedd Rhydychen -

glynu’n dynn wrth fywyd Cymraeg

roedd lot o bwysau oddi wrth rai

Rhydychen a’r rhai oedd yn ymroi’n

ysgolion Cymraeg ar y pryd inni

fwy i fywyd y Brifysgol, roedd y

fynychu colegau yng Nghymru - ac er

defodau’n bwysig: y seremoni dderbyn

mod i yn bersonol yn hollol gyfforddus

(sy’n gorfod aros y gyfrinachol hyd

gyda’m penderfyniad i, rwy’n cofio

heddiw), canu’r anthem yn y twyllwch

nad oedd pawb yn teimlo’r un fath. Yn

ar ddiwedd pob cyfarfod, newid caplan

y Dafydd, roedd modd siarad am

bob tymor.

hynny gyda phobl oedd yn deall.

Roeddynt oll yn gwneud y

Roedd yn hafan hefyd i’r rhai ohonom

Dafydd, cymdeithas fwyaf hirhoedlog

oedd yn gorfod dygymod â siarad

y Brifysgol, ddim llai, yn unigryw.

Saesneg yn ddyddiol am y tro cyntaf ac

Bob nawr ac yn y man hefyd, roeddynt

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 yn ein hatgoffa ni’r aelodau ifainc bondigrybwyll ein bod ni’n rhan o draddodiad oedd yn ein cysylltu ni â’r cewri:

Edward

Lhuyd,

Goronwy

Owen, Watkin Williams-Wynne, John Morris-Jones,

Gwyn

Williams,

Thomas,

Parry-Williams.

Penblwydd hapus i’r Dafydd. Hir y parhaer.

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Atgofion David Callander

(oedd ar y pryd yn gwersylla yn

(mat. 2009)

ucheldiroedd yr Alban, wedi gollwng

Coleg yr Iesu

Daethpwyd i gytundeb gyda Tomos yn

Cyfarfûm am y tro cyntaf ag aelodau’r

y pen draw, a finnau’n Is-gaplan.

ffôn

symudol

mewn

cors).

Dafydd yn ôl yn 2009, ac rwy’n dal i

Ymdeflais fy hun mewn i waith

gofio’r achlysur yn gwbl eglur. Wedi

rhedeg y Gymdeithas gyda rhagor o

cael croeso cynnes gan y cofrestrydd

frwdfrydedd na phrofiad. Wedi sefydlu

yn Ffair y Glas, euthum ychydig

gwefan gyntefig (sydd, diolch byth,

ddyddiau wedyn i ddigwyddiad cyntaf

bellach wedi ei disodli), cysylltais â

y tymor, sef cyfarfod anffurfiol yn

gwahanol fusnesau a fyddai o bosibl

nhafarn y Turf, gan afael yn dynn yn yr

yn fodlon cynnig nawdd inni. Bellach,

ychydig frawddegau Cymraeg oedd

o ystyried cysgod dirwasgiad 2008, nid

gennyf. A phleser pur oedd cael cwmni

yw’n syndod na chawsom arian gan

mor ddymunol ac mor barod i helpu

neb, er inni gael llythyr dymunol iawn

dysgwr trwsgl mewn cyd-destun hollol

gan

anffurfiol a naturiol. Yn y cyfarfod

ymddiheuro. Ond gwell oedd yr ateb

hwnnw yr oedd Emrys Evans (caplan

gan JCR Coleg yr Iesu, oedd yn barod i

gyfrannu’n ariannol tuag at gynnal y

Gymdeithas yn 2010 fel ar sawl

pryd),

wasanaethai’r flynyddoedd

Chris

Kelly

gymdeithas lawer

wedi

hynny),

Eluned Gramich, Tomos David, a rhai

Wasg

Carreg

Gwalch

achlysur arall. Meinir

Gwilym

oedd

ein

eraill y mae eu henwau wedi llithro

siaradwraig wadd yn 2011, a throes y

o’m cof.

cinio yn rhyw fath o gyngerdd breifat

Ac wrth i’r flwyddyn fynd

gyda Meinir yn canu ar ben y bwrdd a

hyfrydwch

phawb yn mwynhau mas draw. Un

ddigwyddiadau’r

uchafbwynt olaf i gloi’r flwyddyn oedd

Dafydd, gan gynnwys y gwasanaeth

parti gardd Robert Evans (aelod hŷn y

carolau a’r cinio. Colin Williams oedd

Gymdeithas) mewn pentref hyfryd

yn annerch y Gymdeithas y flwyddyn

ychydig tu allan i Rydychen. Yno

honno. Ymhen hir a hwyr daeth amser

cyfarfûm â rhai Cymry lleol cyn inni

dewis caplan newydd, ac awgrymais y

ymweld â chadair eisteddfodol Hwfa

heibio

nid

mynychu

llai holl

oedd

dylid rhoi’r swydd i Tomos David

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Môn, oedd rywsut wedi cyrraedd eglwys y pentref. Gyda hwnnw daeth ein cyfnod i ben a dewiswyd Laura Beth Davies a Glesni Euros i arwain y Gymdeithas yn y

flwyddyn

ganlynol.

Profodd

flwyddyn honno’n llwyddiant mawr hefyd, ac uchafbwynt amlwg oedd y sgwrs

gyfareddol

ysbrydoledig

gawsom gan Mererid Hopwood. Erys digwyddiadau’r Dafydd ymhlith yr atgofion hyfrytaf sydd gennyf

Rydychen.

Mae

Cymdeithas Dafydd ap Gwilym fel cymdeithas

Gymraeg

darparu

gwledd o weithgareddau ar gyfer siaradwyr Cymraeg, ond mae’n debyg bod y di-Gymraeg yn elwa hyd yn oed yn fwy ar fodolaeth y Gymdeithas. Trwy gael gofod Cymraeg lle mae croeso a disgwyl i bawb o’th gwmpas siarad Cymraeg daw’r rhai sy’n dod i Rydychen

â’u

Cymraeg

TGAU

rhydlyd yn fwy hyderus, ac mae’r ychydig

frawddegau

Cymraeg

cyflym amlhau. Prin y gallwn fynegi pa mor ddiolchgar wyf i aelodau’r Dafydd am eu hawddgarwch a’u caredigrwydd. Hebddynt mae’n bosibl na fyddwn i’n gallu ysgrifennu’r geiriau hyn.

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Dechreuad ac Agweddau Cymraeg

Brifysgol hyd at ddiwedd y deunawfed

Coleg Kellogg

ganrif ar bymtheg, a gobeithio y gall ef

Geoffrey Thomas

ac eraill mynd ymlaen i ychwanegu at

(Llywydd Emeritws)

ei waith drwy ystyried yr hyn sydd wedi digwydd yn yr ugeinfed ganrif ac

Pan ofynnir y cwestiwn p’un yw’r coleg

Rhydychen

sydd

nawr yn yr unfed ganrif ar hugain.

â’r

Efallai un datblygiad bydd yn

cysylltiadau mwyaf clos â Chymru

denu troednodyn yw sefydliad un o

neu’r Gymraeg, yr ateb cyntaf, a

golegau diweddarach y Brifysgol, sef

chywir, wrth gwrs yw Coleg yr Iesu.

Coleg Kellogg, a sefydlwyd yn 1990

Mae gan y coleg gwych hwnnw record

(yr un mileniwm â Choleg y Brifysgol

falch yn estyn yn ôl hyd at ei sefydliad

a Choleg Balliol, fel rydym ni’n hoffi

yn yr unfed ganrif ar bymtheg o ddenu

dweud).

myfyrwyr, ac ysgolheigion, o Gymru,

golygydd

ac felly wedi cynhyrchu, ac yn dal i

ysgrifennu rhywbeth ar y datblygiad

gynhyrchu, alumni ac alumnae o fri

hwnnw.

sydd wedi mynd ymlaen i yrfaoedd

coleg newydd ac anarferol hynny felly,

gwerthfawr ym mhob maes o ymdrech

a’m stori bersonol innau o ran hynny, i

ddynol. Mae’r coleg hwnnw yn gyson

ddechrau.

wedi parchu’r Pethe Cymraeg, a Chymreig, gwasanaeth

trwy,

carolau

enghraifft, Cymraeg

y pob

Rwy’n am

ddiolchgar wahoddiad

i’r i

Tipyn o hanes sefydliad y

Ar ôl graddio o Goleg Prifysgol Abertawe yn y 1960au a gwneud gradd ymchwil

mewn

Ffiseg

yng

Nadolig a’r gwasanaeth Gŵyl Dewi ar

Nghaergrawnt (peidiwch, plîs, â rhoi’r

Fawrth 1 yn flynyddol.

gorau i ddarllen ymhellach), cefais fy

Fel mae’r hanesydd Dr Robert

mhenodi i swydd academaidd yn ôl yn

Brinley Jones wedi dangos yn glir yn

Abertawe.

ei lyfr hynod ddiddorol diweddar

oedd honno, ond yn yr Adran Allanol

Rhamant

hefyd

(“Extra-mural”), gyda’r cyfrifoldeb

cysylltiadau Cymreig gan bron pob un

pennaf o gynnal dosbarthiadau mewn

o hen golegau eraill Rhydychen ar hyd

pynciau gwyddonol i oedolion ac i’r

y canrifoedd, a da o beth yw hynny,

cyhoedd yn gyffredinol. Roedd y

wrth gwrs. Mae llyfr Dr Jones yn delio

cyfnod hynny yn dal yn rhan o oes

a’r cyfnod oddi ar ddyddiau cyntaf y

euraidd addysg i oedolion yn y DU, â

Rhydychen,

mae

Nid yn yr adran Ffiseg

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 bron pob prifysgol yn y wlad, ac yn

1978 i ymuno â’r adran gyfatebol yn

enwedig yng Nghymru, yn hapus i

Rhydychen,

rannu eu hadnoddau meddyliol â phobl

Gyfarwyddwr, neidiais arno. Roedd yr

oedd am astudio ran-amser yn eu

adran honno’n un o’r enwocaf a’r

horiau hamdden – yn gweithio yn aml

mwyaf yn y wlad – wedi arloesi yn y

law-yn-llaw gyda’r WEA (Cymdeithas

maes o’i chychwyn cyntaf yn y

Addysg y Gweithwyr). Roedd yr adran

1860au.

yn Abertawe ar y pryd yn cynnwys

Cyfarwyddwr yr Adran ym 1986.

fel

Fe’m

Dirprwy

penodwyd

fel

ysgolheigion gwych mewn sawl pwnc,

Tyfodd a datblygodd yr adran

cyfeillion fel John Hugh Thomas

yn Rhydychen (Adran Addysg Parhaus

mewn Cerddoriaeth, Eddie Jenkins

erbyn hyn) yn gyflym o’r 1980au

mewn Perthnasau Diwydiannol, a’r

ymlaen, ac erbyn hyn hi yw’r adran

anghymharol Hywel Teifi Edwards yn

fwyaf yn y brifysgol o ran nifer o

y Gymraeg. A dyma finnau wedyn yn

fyfyrwyr (dros 16000 y flwyddyn) ac o

mynd ati i gynnal dosbarthiadau dros

ran nifer o fyfyrwyr cyfwerth llawn

hyd a lled de orllewin Cymru, o

amser (FTEs) (1600).

Gydweli i Faesteg, dosbarthiadau i

datblygiadau oedd creu cyrsiau yn

lowyr yn y cymoedd, i weithwyr dur

arwain i gymwysterau’r brifysgol – i

ym Mhort Talbot, a’r pynciau yn

ddechrau tystysgrifau a diplomâu,

cynnwys ynni niwclear, neu gosmoleg,

israddedig ac olraddedig.

neu berthnasedd (relativity) – unrhyw

amlwg bod safon gwaith y myfyrwyr

beth oedd yn denu diddordeb nifer da o

aeddfed ar y cyrsiau hynny llawn mor

fenywod a dynion i ymuno. Nid oes

uchel â gwaith myfyrwyr llawn amser

dim eisiau dweud imi ddysgu llawer

y Brifysgol, ac nid oedd yn hir cyn

mwy o’m pwnc wrth geisio ei esbonio

iddynt ofyn am gyfleoedd pellach.

Ymhlith y

Daeth yn

yn y dosbarthiadau hynny nag imi

A dyna oedd yr her. Nid oedd

wneud wrth ei astudio’n fyfyriwr neu

y Brifysgol erioed yn ei hanes ers y

wrth ei gyflwyno i israddedigion yn

unfed ganrif ar ddeg wedi meddwl am

Abertawe na Chaergrawnt.

gynnig cyrsiau rhan-amser a fyddai’n

gwnaeth

profiad

A hefyd

wneud

imi

arwain i unrhyw radd. wedi

Ac fel mae

benderfynu mai yn yr agwedd hynny o

Cornford

awgrymu

waith academaidd oeddwn i am gario

Microcosmographica Academica, ni

ymlaen. Felly, pan ddaeth cyfle ym

ddylid, os am lwyddo yn Rhydychen

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 neu Gaergrawnt, wneud unrhyw beth

nghyd-weithwyr, yn ateb, wrth gwrs,

am y tro cyntaf yn y prifysgolion

“Certainly, that would not be a

gochelgar hynny.

Yn ffodus, nid

problem.” Rhaid cyfaddef yn awr nad

oeddwn i’n sylweddoli hynny ar y

oeddwn cweit yn sylweddoli ar y pryd

pryd, ac es i ymlaen, gyda’m cyd-

arwyddocâd y cam hwnnw, neu beth a

weithwyr i lunio graddau meistri y

olygir wrth droi ati i sefydlu coleg

gellir eu dilyn ran-amser.

Er ein

newydd – ‘cymdeithas’ newydd fel y’i

hansicrwydd, ac ar ôl tipyn o ddadlau,

gelwir yn neddfwriaeth swyddogol y

cafodd ein cynigion dderbyniad ffafriol

Brifysgol.

- a brwdfrydig hyd yn oed, gan y

hynny, wrth edrych yn ôl ar yr holl

mwyafrif o’r cyfadrannau – a chawsom

waith a oedd i ddilyn.

ganiatâd ffurfiol holl bwyllgorau’r Brifysgol ar ôl hynny.

Efallai mai peth da oedd

Ond, roeddwn yn gwybod bod sylfaen dda gennym yn adeiladau’r

Ond wedyn, her arall. Roedd

Adran Allanol yn Sgwâr Wellington, a

rhaid ennill cefnogaeth y colegau, gan

oedd yn cynnwys llyfrgell wych,

fod y colegau’n penderfynu pwy sy’n

neuadd fwyta, ystafelloedd cyffredinol,

cael eu derbyn i ddarllen am radd,

ystafelloedd gwely, ayyb, ac fe’i

israddedig neu olraddedig.

penderfynwyd

Wrth

byddai’r

coleg

drafod y cwestiwn, nid oedd fy nghyd-

newydd yn dechrau ar ei daith yno.

academwyr a minnau ddim am i’n

Wel, cytunodd y colegau eraill â’r

myfyrwyr gnocio ar ddrysau’r colegau

syniad o greu un newydd, a dyma

traddodiadol a chael eu troi i ffwrdd,

bopeth yn barod.

neu, yn waeth efallai, cael eu derbyn ac

oedd ar ôl: yn un o’r sgyrsiau gyda’r

wedyn eu hanwybyddu, gan eu bod yn

cofrestrydd, fe ddywedodd wrthyf, “Of

dra gwahanol mewn oedran, cefndir, a

course, Geoffrey, you realise that if

modd o astudio i’r myfyrwyr eraill.

you go down this path you’ll have to

Cefais sgwrs ynglŷn â hyn gyda’r

consume your own smoke.” Roeddwn i

cofrestrydd ar y pryd, ac ar ôl iddo

heb glywed y dywediad hwnnw o’r

gynghori â chyngor y brifysgol, daeth

blaen, a heb ei ddeall, ond nid oeddwn

yn ôl ataf gyda’r cwestiwn “How do

i am ddangos y peth, ac felly atebais yn

you feel about starting a new college

syth “No problem.” Hmm! Yn fuan ar

which could matriculate part-time

ôl hynny, daeth yn glir beth oedd ystyr

students?”

ei eiriau – peidiwch ag edrych i’r

A minnau, ac wedyn fy

Un broblem fawr

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Brifysgol am yr arian i sefydlu’r coleg

oddi wrth y cofrestrydd tua diwedd

newydd! A dyna Sefydliad Kellogg yn

1989 yn dweud y byddai rhaid

dod i mewn i’r pictiwr, wrth gwrs.

enwebu dyddiad penodol i'w gynnwys

Roedden nhw wedi cefnogi addysg i

yn y ddeddfwriaeth a’i roi o flaen

oedolion dros hyd a lled yr Unol

Cynulleidfa'r Brifysgol. Dywedodd fod

Daleithiau erstalwm, ac wedi rhoi

rhaid i'r dyddiad hwnnw syrthio yn

cefnogaeth i’r Adran Allanol yn

nhymor Ilar 1990. Beth oeddwn i am

Rhydychen ers y 1960au. Hwythau

awgrymu? Wel, imi fel Cymro, dim

felly oedd y ffrindiau i siarad â hwy yn

ond un dyddiad oedd i'w ddewis, wrth

y lle cyntaf.

gwrs, ac atebais mewn eiliad, "March

Roedd y trafodaethau

gyda hwy yn fanwl ac yn ymestyn dros

1st."

rai misoedd, ond ar ôl hyn oll gawsom

dechreuodd y coleg yn ffurfiol ddydd

y newyddion syfrdanol y byddent yn

Gŵyl Dewi 1990, achlysur sydd

fodlon cefnogi’n hael iawn y cam

wedi ei

mawr yr oedden ni’n ei gymryd. Un

Sefydliad bob dydd Gŵyl Dewi ers

arwydd arall o’u cyfeillgarwch tuag

hynny, a'r neuadd fwyta yn llawn

atom oedd y ffaith nad oeddynt am

cennin Pedr bob tro. (Er fy mod i’n

hawlio enw’r coleg. Buom ni’n siarad

dal i fod yn falch o'r penderfyniad

wedyn â sawl unigolyn arall ynglŷn â

hwnnw, roedd 'downside' i mi yn

rhoi eu henwau i’r coleg os byddent yn

bersonol: bob dydd Gŵyl Dewi wedyn,

fodlon cyfrannu at ei sefydlu, ond, er

hyd nes i mi ymddeol, yn y coleg

inni ddod o hyd i fwy nag un

roeddwn

posibilrwydd, penderfynasom gynnig

ganlyniad

yr enw i’n ffrindiau yn Sefydliad

dathliadau'r

Kellogg – ar y sail, yn fwyaf, nad

wladwyr yn unman arall).

oeddynt wedi hawlio’r fraint honno, er

dyna

ddigwyddodd

ddathlu

i’n

gorfod

Cododd

yng

Nghinio'r

bod,

methu

ŵyl lu

mynychu

gyda'm o

cyd-

gwestiynau

eu bod yn cefnogi gwaith addysg i

eraill wrth i'r coleg bach newydd

oedolion yn Rhydychen ers degawdau.

drafod pob agwedd o'i waith a'i

Ymhlith y penderfyniadau a

drefniadau. Efallai mai'r un a fydd o

oedd i'w gwneud cyn sefydlu'r coleg

ddiddordeb mwyaf i ddarllenwyr y pwt

ym 1990, un o'r cyntaf oedd ar ba

yma o hanes, oedd yr un ynglŷn â’r

ddyddiad y dylai’r coleg ddod i mewn i

hyn yr oeddem ni am wneud am

fodolaeth yn ffurfiol. Cefais alwad

ddweud gras cyn bwyd. Roedd rhai o

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 aelodau'r corff llywodraethol am inni

unig goleg sydd â gras yn y Gymraeg

ddilyn traddodiadau’r colegau eraill, ac

yn y naill brifysgol na'r llall.

felly i ddweud gras cyn pob cinio. Ond

Yn ffodus, llwyddodd y coleg i

roedd eraill yn erbyn y syniad, gan

ddenu

ddadlau ein bod ni'n goleg gwahanol,

miloedd, o fyfyrwyr rhan-amser i’r

modern, seciwlar, heb eisiau gwneud

cyrsiau ar gyfer graddau meistri (ac

yr un peth â'r sefydliadau eraill. Aeth

wedyn doethuriaethau) fel oeddem yn

y ddadl ymlaen (ymhlith eraill) am

gobeithio. Digwyddodd hynny i’r fath

beth amser, dros fwy nag un cyfarfod,

raddau i beri problem – problem dda i

ac roedd yn dal i fod yn fater heb ei

wynebu, ond problem er hynny. Wrth

setlo cyn ein cinio ffurfiol cyntaf. Ar y

i’r niferoedd gynyddu – yn y coleg a’i

noson honno, a phawb yn sefyll wrth y

gymydog yn Rewley House, yr Adran

bwrdd yn barod i eistedd, curodd

Allanol - daeth yn amlwg bod rhaid

rhywun ar y bwrdd a throdd pob llygad

inni chwilio am gartref newydd i’r

yn y neuadd tuag ataf. Heb feddwl

coleg. Ar ôl edrych yn fanwl ar sawl

ymhellach,

englyn

posibilrwydd, penderfynodd y coleg i

hyfryd a chyfarwydd W. D. Williams,

symud yn 2006 i’w safle presennol ar

Heol Banbury.

Dad,

ddechreuais yn

deulu

dedwydd

cannoedd,

erbyn

hyn

Gan ddechrau gyda

deuwn......". Penderfyniad sydyn oedd

phump o’r tai crand Fictoraidd yn Heol

hwnnw ar y pryd (fel pob penderfyniad

Banbury a Heol Bradmore, mae’r

da rwyf i erioed wedi gwneud), ond ar

coleg bellach wedi ehangu ar hynny,

ôl y ffaith rwyf i wedi ei resymoli wrth

wedi adeiladu neuadd fwyta wych, ac

esbonio fy mod i wedi defnyddio gras

yn parhau â chynlluniau i ddatblygu’n

Cymraeg fel y gellir y rhai sydd yn

gyflym.

gwerthfawrogi

penderfynodd

gras

ôl y

y coleg

symudiad, dderbyn

groesawu, eraill oedd yn erbyn y fath

myfyrwyr llawn-amser yn ogystal â’i

beth ei anwybyddu, a chan fod

aelodaeth ‘draddodiadol’ rhan-amser,

Cymraeg

ac erbyn hyn rwy’n deall mai Kellogg

Hollalluog, roedd pawb yn hapus.

yw’r coleg mwyaf i olraddedigion yn y

Wel, fe sticiodd yr arferiad, ac os

brifysgol.

edrychwch

ffaith bod miloedd o fyfyrwyr o bob

College

iaith

bellach

Graces

gyntaf

llyfr The

Oxford

Canlyniad i hynny yw’r

and

rhan o’r byd wedi dathlu Gŵyl Dewi

Cambridge, fe welir mai Kellogg yw'r

(er yn ail-law), ac wedi gwrando ar

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 iaith y nefoedd bob amser cinio (yr un mor bwysig, yn fy marn i, â’r ffaith eu bod nhw’n ennill graddau Rhydychen hefyd wrth wneud hynny!).

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Atgofion Bethan Jenkins

to yma o gyw-Dafyddion oedd yr olaf i

(mat. 1997)

ddioddef seremoni aelodaeth ‘gyfrin’,

Coleg y Drindod

yn cynnwys mwgwd, cleddyf, hylif chwerw ac addewidion o ffydd i’r

Roeddwn

wedi

Dafydd, Cymru, a’r iaith Gymraeg,

Gymdeithas Dafydd ap Gwilym gan fy

gyda’r Archarogldarthydd yn cyflenwi

mam cyn imi ddod i fyny; er nad oedd

- wel, arogldarth, gan fod neb llawer

hi wedi mynychu Rhydychen fel

erbyn hyn yn ysmygu sigars (swydd

myfyrwraig,

wreiddiol yr ‘arch’).

eto

clywed

cymaint

oedd

enwogrwydd y Gymdeithas ei bod hi

Bues i’n aelod mor frwd ag

wedi clywed amdani. Sgwriais Ffair y

oedd bywyd prysur y brifysgol yn ei

Glas yn ofer am stondin y Dafydd, a

alluogi, yn rhannu fy amser rhwng

thybiais felly efallai bod y Gymdeithas

mynychu cyrddau’r Dafydd a bod yn

wedi trengi’n dawel, yn y modd y mae

aelod o sawl un seindorf a cherddorfa

cymdeithasau’n dueddol o wneud o

(ac ychydig o waith coleg ynghanol

bryd

pob dim). Rhannwyd yr amserlen

i’w

gilydd.

wythnosau’n

Yna,

ychydig

ddiweddarach,

wrth

rhwng

nosweithi

academaidd

lodge, canfyddais sgrepyn o bapur

cymdeithasol. Amlygwyd ar adegau yr

gyda’r

“CYMDEITHAS

un tensiwn ar adegau rhwng y rhai

DAFYDD AP GWILYM Coleg yr Iesu

oedd am gymdeithas academaidd a’r

nos Iau 8.30yh” mewn beiro. Wrth

rheiny oedd eisiau cwrdd am beint ac

gwrs,

ymddiddan Cymraeg ac a welwyd yng

ddarganfod beth oedd y gyfrinach, ac

nghymdeithasau Cymry alltud yn y

mi gyrhaeddais y coleg i ganfod sawl

ddeunawfed ganrif y des i i’w hastudio

un arall yn dal sgrepyn papur yn debyg

yn ystod fy noethuriaeth; gwelwyd

i fy un i. Wn i ddim hyd heddiw sut y

rhifyn olaf cylchgrawn y Gymdeithas

bu i’r Caplan a’r pwyllgor canfod fy

(Yr Aradr) yn 1996, y flwyddyn cyn

enw i’m gwahodd i’r Gymdeithas -

imi ddod i fyny. Serch hynny, parhau a

efallai’r rhwydwaith dirgel Cymreig

wnaeth

hynny o ‘pawb yn nabod pawb’ sydd

gwadd o bob lliw a llun - rwy’n cofio

yn thema mor barhaus mewn dychan

ymweliadau gan Huw Edwards, Guto

yn erbyn y Cymry. Mae’n debyg mai’r

Harri, Hywel Teifi Edwards, Simon

roedd

rhaid

mynd

sesiynau

achlysurau

neu

edrych yn fy nhwll colomen yn y geiriau

celfyddydol

gyda

mwy

siaradwyr

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Brooks, John Davies Bwlch Llan, a

bod y Prif Weinidog wedi disgwyl

bron bob tymor daeth beirdd - ac yn

cynulleidfa llawer yn fwy tawedog nag

wir, prifeirdd - megis Tudur Dylan

a gafodd, gan iddo lansio mewn i

Jones, Mererid Hopwood, Iwan Llwyd,

hanesyn o’i amser yn Rhydychen a

Ceri Wyn Jones, Jason Walford Davies

glywyd gan nifer ohonom yn Question

a lluoedd eraill. Hwyl mas draw oedd

Time yr wythnos gynt am ddieithrwch

ceisio esbonio i fy ffrindiau Seisnig eu

y brifysgol iddo pan ddaeth, a sut y

bod hwy fel sêr roc yn ôl yng

dylai’r brifysgol felly newid. Wrth

Nghymru, ac weithiau’n bihafio felly

gwrs, nid oedd braidd yr un ohonom

hefyd. Trefnodd un caplan, Aneirin

yn teimlo’n debyg erbyn hyn, ac fe

Karadog, i’r prifeirdd Twm Morys ac

aeth yr awyrgylch yn dra phoeth,

Iwan Llwyd a’u ffrindiau ddod gyda’u

gyda’r

band perfformio’r Hen Benillion inni,

atgofion tra gwahanol o amser y Prif

a’n dangos mai nhw oedd y “blws”

Weinidog yn Rhydychen. Roedd hi

gwreiddiol. Roedd dechrau’r noson yn

wastad wedi bod yn draddodiad i’r

fythgofiadwy - y diwedd, wedi inni

siaradwyr gwadd ddod efo’r aelodau i

geisio dilyn y beirdd i’r dafarn, ddim

far y coleg wedi’r cwrdd, ond fe

gymaint... Digwyddodd hyn oll o dan

ddiflannodd Mr Morgan yn dra handi

nawdd ein Cymrawd Hŷn ar y pryd, yr

wedyn...

Athro R. Rees Davies, dyn hynod yr

Athro

Davies

Arhosais

cynnig

fwy

wyf wastad yn cofio efo pefriad yn ei

flynyddoedd na’r arfer efo’r Dafydd,

lygaid;

farwolaeth,

gan imi aros yn Rhydychen i wneud

arweinyddiaeth hawddgar yr Athro

cwrs gradd, ac wedyn i weithio yn

Robert Evans.

llyfrgell

ôl

Mae ambell i gwrdd yn aros yn

Bodleian,

Gyfadran felly

Hanes

mae

treigl

a’r y

y cof yn fwy nag eraill. Un oedd

blynyddoedd yn cywasgu wrth imi

ymweliad

Prif

geisio meddwl yn ôl dros bron i ugain

Weinidog Cymru ar y pryd, i siarad â

mlynedd yn y ddinas. Rwy’n parhau i

ni - o flaen camerâu Heno - am

fynychu ambell i gwrdd pan fedra i, ac

ddatganoli. Fe’i gwahoddwyd gan y

mae’n braf tu hwnt gael gweld

Caplan ar y pryd, Gwion Lewis, sydd

Dafyddion newydd yn dod i fyny bob

erbyn heddiw yn fargyfreithiwr, awdur

blwyddyn. Braf hefyd yw gweld

a darllenydd adnabyddus. Mae’n bosib

ffrindiau

Rhodri

Morgan,

o’r

Gymdeithas

dros

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 blynyddoedd yn y cyfryngau, y byd academaidd, a’r byd gwleidyddol, a nifer fawr hefyd yn parhau yn ffrindiau hyd heddiw. Mawr ddiolch i’r Dafydd am roi lle i gwrdd, lle i fod yn Gymraeg

oddi

cartref,

lle

adnewyddu fy syniad o’m hunaniaeth i fy hun. Hir oes iddi.

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Cymdeithas Dafydd Ap Gwilym ar

chwith, gyda dôs go dda o radicaliaeth

ddechrau’r 80au

a chenedlaetholdeb Cymreig wedi ei

Geraint Rees

daflu i mewn. Ar y cyfan, roeddwn yn

(mat. 1981)

grŵp cymharol unffurf.

Coleg Mansfield

disgwyliadau yn eitha tebyg. Rwy’n

Roedd ein

tybio yr oedd y rhan fwyaf, fel fi, yn Cyrhaeddais Rydychen yn 1981 gyda

chwilio am gymysgwch o ddiwylliant-

chriw o lasfyfyrwyr oedd yn lled

lite, gwleidyddiaeth-lite a chyfle i

synhwyro ein bod yn byw ar ddiwedd

gymdeithasu yn y Gymraeg.

un oes, a dechrau un newydd.

Testun llawenydd i mi oedd

Roedd Margaret Thatcher yn ei

darganfod cymuned uniaith Gymraeg

hail flwyddyn fel prif weinidog, ac yn

yn Rhydychen, lle nad oedd angen

dechrau ar raglen a symudodd ein

esbonio’n dymuniad i gymdeithasu’n

gwledydd o’r consensws gwleidyddol

Gymraeg.

Roedd yr Athro D Ellis

a fu’n gadarn ers yr ail ryfel byd.

Evans

batriarch

Roedd

egwyddorol

Cymru

1979

newydd

iawn,

cefnogol

dan

ac ei

bleidleisio yn erbyn cael cynulliad

‘nenbren’ ef roedd cyfarfod cyntaf pob

cenedlaethol, a hynny gan fwyafrif

blwyddyn.

llethol.

Roedd rhwystredigaeth

diogelu arweinyddiaeth i’r Gymdeithas

wleidyddol yn amlwg yng Nghymru.

am y flwyddyn, gan ein hatgoffa mai

Roedd Meibion Glyndŵr wedi bod yn

cymdeithas i siaradwyr Cymraeg y

weithgar iawn yn yr ymgyrch losgi tai

brifysgol oedd y Dafydd.

haf, ac roedd y frwydr i sefydlu S4C

roedd gan y gymdeithas yn ein dyddiau

wedi bod yn un a gydiodd yn

ni aelodau o Gymru, Lloegr, Iwerddon,

nychymyg yr ifanc.

yr Unol Daleithiau ac ymwelydd cyson

Yno, buasai Ellis yn

Er hynny,

Diddorol oedd natur y criw

o Fietnam – ond roedd hi’n bwysig

oedd yn y Dafydd ar ddechrau’r ’80au.

mai’r Gymraeg oedd unig gyfrwng y

O gartrefi Cymraeg eu hiaith yr oedd y

Dafydd, wedi’r cwbl dyna’i raison

mwyafrif llethol ohonom ni. Gallwn

d’etre.

fod yn eitha sicr i’r mwyafrif helaeth

ystod

cyfnod,

hefyd gael eu magu mewn capel ac

gwympodd ambell aelod o’r Dafydd

ysgol Sul.

mewn

Roedd y grŵp yn

gyffredinol mi dybiaf yn wleidyddol i’r

cariad

gydag

aelodau

di-

Gymraeg o’r Brifysgol, ac roedd angen

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 gwersi Cymraeg ar frys i helpu’n

fel athro ysgol yn Kenya am flwyddyn

partneriaid i gael gafael ar ein hiaith.

cyn dod nôl i raddio yn y brifysgol.

Wedi hysbysebu gwersi Cymraeg yn

Wrth edrych yn ôl, rwy’n ddiolchgar

Ffair y Glas yn Hydref 1982 daeth dros

iawn i aelodau eraill y Gymdeithas

70 o fyfyrwyr atom yn dyheu am

gyflwyno nosweithiau ysgafnach a

ddysgu Cymraeg.

Sefydlwyd 4

mwy amrywiol – fel cwisiau pop

dosbarth, o dan ofal aelodau’r Dafydd,

Cymraeg, nosweithiau pyntio, a thaith

a chofiaf grwpiau yng ngofal Mair

gerdded hanesyddol o amgylch y

Morris (Coleg Iesu), Ceri Lloyd Jones

ddinas. Un o’r cyfarfodydd gwahanol

(St Hilda), finne ac eraill.

Rwy’n

hynny oedd pan deithiodd aelodau’r

para’n ddiolchgar hyd y dydd hwn am

Gymdeithas ar drên i Gaerdydd ar

Dachwedd y 1af 1982, a hynny i dystio

cychwyniad

roddodd

Mair

(Treharne erbyn hyn) at helpu sicrhau

i lansiad S4C.

priodas gwbl Gymraeg ei hiaith i

ddim yn caniatáu i ni ei gwylio yn

minnau a’m gwraig, a dechreuodd fy

Rhydychen,

ngwraig â’r iaith o dan nenbren Mair.

swyddogion S4C fod aelodau’r Dafydd

Buan iawn y sylweddolais i fod

yn gallu ymgynnull yng Nghanolfan yr

addysgu iaith yn rhywbeth arbenigol

Urdd, Heol Conway i wylio’r lansiad.

iawn, ac roeddwn i allan o’m dyfnder

Gan i nifer ohonom ni fod mewn

yn llwyr fel athro iaith. Diolch i eraill

protestiadau i bwyso ar y llywodraeth i

greu S4C, roedd gweld genedigaeth y

ddyfalbarhau

wedi

minnau

gyfaddef methiant. Ym

mhob

sianel cyfarfod,

Doedd y dechnoleg ac

Gymraeg

yng

drefnodd

nghwmni

wedi

aelodau’r Dafydd yn gwbl wefreiddiol.

darllen un o gywyddau Dafydd ap, fe

Un o fanteision cymdeithas

âi’r aelodau ati i wrando ar bapur a

brifysgol yw bod ei haelodaeth yn

gyflwynwyd gan un o’r aelodau.

newid yn flynyddol.

Rwy’n cofio cyflwyno 3 papur yn

blynedd i yn Rhydychen fe welwyd

ystod fy nhair blynedd – un yn

trosiant sylweddol yn y Dafydd, a ryw

dadansoddi radicaliaeth y mudiad iaith

ffordd dros y blynyddoedd hynny fe

a holi ‘pa ddyfodol i’r Gymraeg heb

synhwyrais i’r Gymdeithas symud o

droseddu?’, yr ail ar gyfraniad TJ

fod yn stoji o gonfensiynol i rywbeth

Davies a’r Mudiad Dirwest i Gymru,

mwy afiaethus i oes newydd. Yn y 30

a’r trydydd yn adrodd fy mhrofiadau

blynedd ers hynny, rwy’n tybio fod y

Yn ystod fy 4

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 criw afieithus hwnnw wedi troi yn y diwedd i fod yn stoji o gonfensiynol. C’est la vie! Efail Isaf 2016

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Llun Cinio Gŵyl Dewi Ddydd Gwener, 4 Mawrth 2016 Yr Oxford Retreat

O’r chwith i’r de: Yn y cefn: Christopher Kelly, Benjamin Sadler, Owain Caron James, Angharad Jones, Llewelyn Hopwood, a Huw Jones Yn y canol: Emily Gee Williams, hanner pen Gwyndaf Oliver, Elin Havard, Elan Llwyd, Jamie Gravell, a Joshua Frost Yn y blaen: Mari Prichard, Lucy Rayfield, Geraint Talfan Davies, Fleur Snow, Sioned Press, Gwenno Jones, Catrin Williams, ac Emily Wright

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Llun Cinio Gŵyl Dewi Ddydd Gwener, 6 Mawrth 2015 Yr Oxford Retreat

O’r chwith i’r de: Yn y cefn: ysgwydd Ben Lake, Robert Evans, Daniel Owen, Gwyndaf Oliver, Huw Jones, Benjamin Sadler, Tomos David, Carwyn Graves, Christine James, Christopher Kelly, a Geoffrey Thomas Yn y blaen: Mari Prichard, Beth Jones, Glesni Euros, Chelsey Lovell-smith, Sarah Gingell, Sioned Treharne, Laura Beth Davies, a Catrin Williams

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Llun Cinio Gŵyl Dewi Ddydd Sadwrn, 22 Chwefror 2014 Clwb y Brifysgol

O’r chwith i’r de: Yn y cefn: Ben Lake, Christopher Kelly, Huw Jones, Tomos David, Benjamin Sadler, a Miriam Gordis Yn y blaen: Geoffrey Thomas, Sioned Treharne, Manon Roberts, Cai Gwyn Wilshaw, Marc Evans, Laura Beth Davies, Mari Prichard, a Daniel Owen

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Llun Cinio Gŵyl Dewi Ddydd Llun, 4 Mawrth 2013 Coleg yr Iesu

O’r chwith i’r de: Yn y cefn: Rosalind Temple, Christopher Kelly, Cai Gwyn Wilshaw, Cian Wade, Geoffrey Thomas, Benjamin Sadler, Tomos David, a Lyn Davies Yn y canol: Mari Prichard, Isabelle Knight, Elizabeth Phillips, Alis Lewis, Hanna Hopwood, Lowri Ifor, a Catherine Lynne Jenkins Yn y blaen: Carwyn Graves, Ifor ap Glyn, a Ben Lake

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Llun Cinio Gŵyl Dewi Ddydd Gwener, 2 Mawrth 2012 Coleg yr Iesu

O’r chwith i’r de: Yn y cefn: Daniel Owen, Ben Lake, Carwyn Graves, Twm Watkins, Hanna Hopwood, hanner pen Alis Lewis, Christopher Kelly, David Callander, Marco Prost, a Tomos David Yn y blaen: Geoffrey Thomas, Rhianedd Jewell, Emily Dalton, Laura Beth Davies, Mererid Hopwood, Glesni Euros, Catherine Lynne Jenkins a Dafydd Green

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 130 mlynedd (2015-16), Awst 2016 Lluniau Cleddyf Dychweledig y Dafydd Ddydd Mercher, 24 Hydref 2012 Coleg Worcester

Carwyn Graves â Chleddyf y Gymdeithas: brrrap!

Benjamin Sadler, Ben Lake, a Christopher Kelly