Y Drych Rhifyn 2019 - 2020 by Y Drych

Y Drych

Cylchgrawn

Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhydychen

Rhifyn 2019-20

Medi 2020

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

Golygyddol: Y Drych Wel am flwyddyn! Pwy fuasai wedi rhagweld

yn ddihangfa i chi. Mae yma ystod eang o

digwyddiadau’r misoedd diwethaf nôl ym

fyfyrdodau, erthyglau ac ysgrifennu creadigol,

moreau oer mis Tachwedd pan oeddem yn

gydag ambell lun i gloi i’n hatgoffa o’r

lliwio tafarndai’r ddinas gyda’n crysau cochion

amseroedd da a gawsom yn ystod y flwyddyn a

yn ystod Cwpan Rygbi’r Byd, neu’n sgwrsio

fu. Diolch i’r holl gyfranwyr am eu parodrwydd

dros beint yn y King’s Arms. Mae’r pandemig

i rannu eu gwaith, ac rwyf yn siwr y cewch

a’i oblygiadau yn ddiosgoi ym mhob agwedd

fwyniant yn darllen ffrwyth eu llafur.

o’n bywydau. Mae’r cyfnod wedi bod yn un

Wrth i fy nghyfnod fel myfyrwraig

enwedig o anodd i lawer, ac hoffwn ar ran y

israddedig yng Ngholeg yr Iesu ddod i ben ac

gymdeithas gynnig gair o gysur i bawb sydd

wrth baratoi at ddechrau fy nghwrs Meistr yng

wedi dioddef yn ystod y misoedd diwethaf.

Ngholeg y Drindod, edrychaf ymlaen at

Bu i’r brifysgol annog ei holl fyfyrwyr

ddarganfod yr hyn fydd yn llenwi digwyddiadur

i ymadael am adref ar ddiwedd tymor Ilar, os

Y Dafydd yn 2020-21 wrth i’r Gymdeithas

oedd yn ddiogel iddynt wneud hynny wrth

addasu i reolau a chanllawiau diogelwch y

gwrs, felly dychwelodd mwyafrif aelodau’r

brifysgol. Yn wir, dyma’r flwyddyn i brofi nad

Dafydd i Gymru benbaladr erbyn y Cyfnod Clo.

dyn ei oes yn unig oedd Dafydd ap Gwilym, ac

Mae wedi bod yn gyfnod hir yn alltud o’r

hyderaf y bydd Carys Bill ein Caplan newydd

ddinas swynol. Canlyniad hel y myfyrwyr tua

a’i phwyllgor yn arloesi wrth gynnig cyfleoedd

chartref oedd y siomedigaeth na fu’n bosibl

cymdeithasol i Gymry Rhydychen er gwaethaf

cynnal digwyddiadau’r Gymdeithas yn nhymor

y cyfyngiadau fydd mewn lle, boed y rheiny yn

y Drindod, gan gynnwys yr Eisteddfod

gyfarfodydd diogel neu’n rhai digidol.

hirddisgwyliedig a’r aduniad yn yr Eisteddfod

Diolch am y fraint o gael golygu Y

Genedlaethol (na fu) yn Nhregaron. Fodd

Drych eleni, a mynegaf fy numuniadau gorau

bynnag, roedd cyhoeddi’r Drych yn un o’r prin

i’r Pwyllgor nesaf, a phob hwyl i Glyn Owen

bethau oedd yn medru parhau, felly rwyf yn

fydd yn cymryd yr awenau fel Golygydd nesaf

falch o fedru rhannu myfyrdodau aelodau’r

Y Drych hefyd. I gloi, dyma rannu hen

Gymdeithas eleni.

arwyddair y Gymdeithas yr wyf yn hoff iawn

Mae cyfraniadau Y Drych eleni yn

ohono gan ei fod, yn fy nhyb i, yn adlewyrchu’r

adlewyrchu yr hyn sydd wedi dominyddu ein

ymdeimlad o bwrpas sydd gan nifer ohonom fel

bywydau oll ers mis Mawrth, gyda phandemig

myfyrwyr Cymraeg yn Rhydychen:

Covid-19 yn gysgod enbyd drosom ers misoedd

‘I godi’r Hen Wlad.’

bellach. Gobeithio y bydd rhai o’r darnau yn

Codwn a chydsafwn i sicrhau hir oes a ffyniant

gyfle i chi fyfyrio ar y sefyllfa, ac eraill yn rhoi

i’r Dafydd ac i’n mamwlad.

ennyd fechan i chi gymryd hoe o ‘Hyn i Gyd’ chwedl Brennig, ac y bydd testunau’r erthyglau

Lois Llywelyn Williams – Coleg yr Iesu.

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

Cynnwys

Golygyddol – Lois Llywelyn Williams

tud. 1

Swyddogaethau 2019-2020 a 2020-2021

tud. 2

Adroddiad blynyddol y Caplan – Adam Wilkinson – Hill

tud. 3

Caru Cymru: uchafbwyntiau ac isafbwyntiau bod yn Gymraeg ac astudio

tud. 5

testun mor bwysig â Thryweryn yn Rhydychen – Hannah Watkin Stori Fer: Y Wledd sy’n dilyn y Newyn – Brennig Davies

tud. 7

Twristiaeth yng Nghymru a’r Ffont Canoloesol – Llewelyn Hopwood

tud. 9

Amherthnasol ac annefnyddiol? Y gwersi y gall cymdeithas fodern eu

tud. 15

dysgu o nofelau teithio Ffrangeg y ddeunawfed ganrif – Lois Llywelyn Williams ‘Y Farwolaeth Fawr’: Clefyd, Newyn a Phla yn yr Oesoedd Canol yng Nghymru -

tud. 17

Osian Prys Elis

Lluniau: Cip ar uchafbwyntiau’r flwyddyn

tud. 22

Codi Arian at waith y Gymdeithas

tud. 27

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

Swyddogaethau 2019-2020

Swyddogaethau 2020-2021

Y Llywydd (sef yr aelod hŷn) Dr Rosalind Temple Coleg Newydd

Caplan Adam Wilkinson-Hill Coleg yr Iesu

Caplan Carys Bill Coleg y Santes Ann

Trysorydd Lewys Griffiths Coleg Sant Ioan

Is-Gaplan Efa Jones Coleg y Trwyn Pres

Ysgrifennydd Glyn Owen Coleg y Brifysgol

Trysorydd Lewys Griffiths Coleg Sant Ioan

Archarogldarthydd Lucas Watts Coleg Wadham

Ysgrifennydd Georgie Savastano Coleg Newydd

Prif-Ddefodydd Brennig Davies Coleg Mansfield

Archarogldarthydd Lois Llywelyn Williams Coleg y Drindod

Golygydd Y Drych Lois Llywelyn Williams Coleg yr Iesu

Prif-Ddefodydd Efa Bowen Coleg Mansfield Golygydd Y Drych Glyn Owen Coleg y Brifysgol Swyddog Cyfryngau Cymdeithasol Hannah Pearson Coleg Keble

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

Adroddiad blynyddol Caplan Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Mae wedi bod yn fraint o’r mwyaf cael bod yn

gyfer y rheiny sy’n dod o Gymru, yn ogystal â’r

Gaplan Cymdeithas Dafydd ap Gwilym ar gyfer

ddadl am annibynniaeth i Gymru. Roedd yn

2019/20 – blwyddyn sydd wedi bod yn anwadal

ddigwyddiad llwyddiannus iawn, a gobeithaf y

o achos digwyddiadau allanol, ond cyfnod a

gallwn groesawu Carwyn yn ôl yn y dyfodol a

oedd, rwy’n credu, yn argoeli i fod yn un

pharhau i wahodd aelodau blaenllaw o

llewyrchus ar gyfer ein cymdeithas cyn y

gymdeithas Cymru i Rydychen.

newyddion am bandemig Covid-19. Hoffwn

Yn ogystal â Carwyn Jones, roeddem

ddiolch yn gyntaf i Lois Llywelyn Williams

hefyd yn ffodus o gael Tonia Antoniazzi AS i

(Coleg yr Iesu, 2016 – Hen Gaplan) am gydlynu

ymuno â ni ynghyd â Chlwb Llafur Prifysgol

y rhifyn hwn o Y Drych.

Rhydychen (OULC). Cafodd ei hymweliad,

Ers ei sefydlu yn 1886, mae’r Dafydd

wrth gwrs, ei gloi ag ymweliad i’r King’s Arms

wedi bod yn gartref oddi cartref i fyfyrwyr o

ble bu trafod mawr ar wleidyddiaeth Llafur yn

Gymru ar draws Rhydychen, gan roi iddynt le i

gyffredinol ac yng Nghymru, gydag aelodau o’r

gyfarfod ac i siarad gyda Chymry eraill yn y

ddwy gymdeithas.

brifysgol. Gyda chyn-aelodau mor glodwiw â

Er ein bod wedi bod mor ffodus â

Rhodri Morgan a Gwilym Owen Williams, mae

chynnal trafodaethau gwleidyddol, cynhaliwyd

gan y gymdeithas draddodiad o gael cyn-

ddigwyddiadau pellach er mwyn rhoi cyfle i

aelodau yn cyrraedd uchelfannau yn y bydoedd

aelodau gymdeithasu yn ogystal ag ehangu ein

cyhoeddus a phroffesiynol yng Nghymru a

cymdeithas.

Phrydain, ac rydw i’n siwr y bydd y traddodiad

Gwyddelig a’r Midlanders, aethom i grewdates

hwn yn parhau.

a oedd yn ôl yr arfer yn llawn hwyl i’r aelodau

Ynghyd

â’r

cymdeithasau

Fel Caplan, roeddwn yn falch o gael

ac rydw i’n edrych ymlaen, os bydd y pandemig

cynnal nifer o ddigwyddiadau cyffrous. Law yn

yn caniatau, i fwy o ddigwyddiadau gyda

llaw

chymdeithasau cenedlaethol a rhanbarthol yn

â’r

dangosiadau

arferol

rygbi

rhyngwladol (a welwyd y gymdeithas yn symud

Rhydychen

i O’Neills ar George Street yn hytrach na’r

digwyddiad Pice a Phenderyn hefyd yn

Blenheim o achos y cylchfaoedd amser

llwyddiant. Am y tro cyntaf, cawsom nawdd

rhyngwladol), cawsom y cyn Brif Weinidog

gan Fabulous Welshcakes, siop ym Mae

Carwyn Jones i agor ein digwyddiadur yn

Caerdydd sy’n arbenigo mewn creu pice ar y

nhymor

maen (neu gacennau cri). Diolch yn fawr i

digwyddiad yn ystafell ysblenydd Peter North

Fabulous Welshcakes am eu cacennau cri

yng Ngholeg yr Iesu ble bu’n trafod ei gyfnod

blasus. Cynhaliwyd y digwyddiad yng Ngholeg

yn astudio fel Bargyfreithiwr yn Grey’s Inn,

Newydd gyda’r bwriad o ymestyn y tu hwnt i’n

problem mynediad i Rydychen, yn enwedig ar

cylch arferol yng Ngholeg yr Iesu.

Mihangel

2019.

Cynhaliwyd

dyfodol.

Roedd

ein

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020 Daeth Gwilym Tudur (Wycliffe Hall,

dechrau cynllunio yn barod ar gyfer yr

2016) i bregethu yng Ngwasanaeth Carolau

addasiadau perthnasol ar gyfer bywyd Covid-

Cymraeg Y Dafydd yng Nghapel Coleg yr Iesu

19 ac i sicrhau bod y gymdeithas mor ddiogel â

ar ddiwedd tymor Mihangel, gan draddodi

phosibl ar gyfer ein aelodaeth, cyllid a

pregeth

llywodraethu.

ysbrydoledig,

wedi’i

dilyn

gan

ddarlleniadau o’r Beibl wedi’u hadrodd gan

Hoffwn ddiolch i’r pwyllgor ar gyfer fy

aelodau o’r Gymdeithas a’r Pwyllgor. Roedd

mlwyddyn fel Caplan, ac yn enwedig i Glyn

cynulleidfa fawr yn bresennol, ac roedd yn braf

Owen

aelodau’r

ysgrifenydd, sydd wedi bod yn gefnogaeth

Gymdeithas a rhai o’r Cymry sy’n rhan o

arbennig, hyd yn oed pan oedd ganddo nifer

boblogaeth leol Rhydychen.

ymrwymiadau eraill yn galw. Hoffwn hefyd

enwedig

cael

gweld

hen

(Coleg

Brifysgol,

2018),

Fel y dywedir, nid yw byw yn y

ddiolch i’r Llywydd Rosalind Temple (Coleg

gorffennol yn ddefnyddiol iawn (sydd efallai’n

Newydd) am ei chefnogaeth gyda gweinyddu’r

agwedd eithaf cabaleddus ar gyfer myfyriwr

Gymdeithas. Y tu allan i’r Gymdeithas, hoffwn

Hanes). Wrth edrych i’r dyfodol, rydw i’n falch

ddiolch i Lewis Roberts (Coleg Magdalen,

iawn

2017) yn ogystal â gormod o rai eraill i’w

wasanaethu aelodau’r Dafydd. Ein Caplan

rhestru yma, am eu cefnogaeth ac arweiniad, ac

newydd, Carys (Coleg y Santes Anne, 2019),

am fod yn ffynhonnell o wybodaeth a chyngor.

groesawu

pwyllgor

newydd

yw’r Caplan cyntaf ers 6 mlynedd i beidio mynychu Coleg yr Iesu, ac mae hi yn fwy na pharod am y swydd ac rydw i’n edrych ymlaen

“Heb ei fai, heb ei eni” – Anon (hefyd Hannah Montana)

i weld beth sydd ar y gweill ar gyfer y flwyddyn sydd i ddod. Mae gweddill ei phwyllgor wedi

Adam Wilkinson-Hill, Coleg yr Iesu.

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

Caru Cymru: uchafbwyntiau ac isafbwyntiau bod yn Gymraeg ac astudio testun mor bwysig â Thryweryn yn Rhydychen Trwy gydol fy amser yn astudio Hanes yn Rhydychen roeddwn i’n gwybod fy mod am

o amser yn astudio mewn llyfrgelloedd ac archifau Cymreig ac mewn rhai Saesnig.

astudio hanes Cymreig yn drylwyr rhywbryd.

Ond yn fuan iawn dechreuais sylweddoli

Yn fy mlwyddyn gyntaf ces i’r siawns i edrych

bod fy mhwnc, yn ogystal â bod yn beth

ar Gogledd Cymru a’r Mers wrth astudio

arbennig, yn broblem oherwydd pa mor agos

‘Prydain’ canoloesol. Yn fy ail flwyddyn

oedd fy mhwnc at fy nghalon. Trwy gydol fy

astudiais genedlaetholdeb fel rhan o fy nghwrs

amser yn gweithio ar y traethawd roedd angen i

‘Diciplines of History’, a chanolbwyntiais fy

mi fod yn ofalus iawn faint yr oeddwn yn

ngwaith o safbwynt fy nealltwriaeth o hanes

gadael i’m teimladau personol effeithio ar fy

cenedlaetholdeb yng Nghymru.

ngwaith, rhag ofn iddyn nhw effeithio ar fy

Dwi’n siŵr all nifer ohonoch gydymdeimlo

ngallu i weithio fel hanesydd effeithiol. Er bod

â’r teimlad od o gyffro sydd yn dod i ni fel

nghenedlaetholdeb

Cymreig

arf

Cymry pan yr ydym yn cael y siawns i roi i’n

defnyddiol i mi fel ffordd ychwanegol o ennill

gwlad unrhyw fath o sylw wrth i ni fod i ffwrdd

dealltwriaeth o rai ffynonellau a oedd yn

ohoni, ac wrth gael y siawns i edrych arni wrth

ymwneud a’m pwnc, roedd hefyd yn peryglu

astudio’r cyrsiau uchod ces i’r fath deimlad.

dibynadwyedd fy ngwaith.

Ond erbyn i mi gyrraedd diwedd fy ail

Fel nifer ohonoch mae’n siŵr, mi oedd

flwyddyn roedd gen i dal yr awch i astudio

Tryweryn yn bwnc a gafodd ei ddysgu i mi o

rhywbeth Cymreig mewn mwy o fanylder. Yna

ongl benodol iawn pan yr oeddwn yn yr ysgol

daeth yr amser i mi dewis pwnc ar gyfer fy

uwchradd.

nhraethawd hir.

ffynonellau o’r 1950au a oedd yn dangos

Ond,

wrth

astudio

nifer

Wedi fy sbarduno gan yr holl ymgyrchoedd

ymateb pobl Cymreig ar draws y byd tuag at

ynglŷn â Chofeb Tryweryn a oedd wedi dod i

Dryweryn, daeth hi yn gyflym i’r golwg nad

amlygrwydd yng Ngwanwyn a Haf 2019,

oedd yr ymateb cyntaf i Dryweryn yr un peth â

dewisais Dryweryn fel fy mhwnc. Mi oedd yn

beth yr ydym yn ei ddychmygu o’n safbwynt ni

teimlo’n arbennig cael treulio cymaint o amser

heddiw, a’r hyn sy’n cael ei fynegi mewn

yn astudio rhywbeth a oedd mor agos at fy

gwersi ysgol.

nghalon a chalonnau cymaint o bobl Cymreig,

Er bod dicter enfawr dros y syniad o foddi’r

yn enwedig oherwydd y diddordeb newydd a

cwm a lot o bryder am faint y byddai’n niweidio

oedd wedi dechrau yn y misoedd cyn i mi

diwylliant Cymraeg yr ardal, mi oedd yna hefyd

wneud fy newisiad. Braint oedd hi i deithio o

lot o ansicrwydd a rhai protestiadau yn erbyn ei

amgylch fy ngwlad enedigol i dreulio'r un faint

wneud yn fater i’w cysylltu â chenedlaetholdeb

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020 a chenedlaetholwyr. Yn wir, y mae’n debyg na

Gymry eu hunain! Mi oedd hi’n ddoniol pan

ddaeth cenedlaetholdeb a Thryweryn i weithio

sylweddolais fy mod i wedi anghofio esbonio

gyda'i gilydd tan ar ôl i bamffledi llwyddiannus

beth oedd Amgueddfa Saint Fagan, ac na fyddai

fel rhai Gwynfor Evans gysylltu pryderon bobl

y rhan fwyaf o ddarllenwyr yn deall pam bod

am Tryweryn i ymgyrchoedd cenedlaetholwyr

amgueddfa eisiau’r holl dai ar gyfer eu

fel Plaid Cymru. Ac er i’r newid hwn

harddangosfeydd ac nid m’ond lluniau. Ond mi

effeithio’n

oedd yn llai doniol, a llawer yn fwy anodd na

bositif

ddatblygiad

cenedlaetholdeb Cymreig, efallai ei bod hi wedi

chyfieithu'r

rhannau

iaith

Cymraeg

o’m

effeithio’n negyddol ar y brwydro i achub Cwm

ffynonellau, pan sylweddolais y byddai’n rhaid

Tryweryn wrth i’r brif ddadl droi i ffwrdd o fod

esbonio a rhoi cyfieithiad i beth oedd ystyr

ar y cwm yn unig.

syniad fel ‘y Cymry’.

O’r diwedd roedd gen i fy nhestun ar gyfer

Yn y diwedd fe allaf edrych yn ôl a dweud

fy nhraethawd, ond cymerodd hi dipyn bach o

ei bod yn werth profi'r sialensiau hyn i gyd er

amser i mi deimlo’n hollol gyfforddus gyda

mwyn gorffen darn o waith ar bwnc mor bwysig

dadlau o’r ongl yma. Mewn nifer o ffyrdd roedd

i mi a hanes fy ngwlad. Ar ôl llwyddo i wahanu

fy nhraethawd yn dadlau bod colled Tryweryn

fy hunan o’r gwaith rhywfaint mi oedd yn bosib

wedi bod yn beth da ar gyfer yr achos Cymreig

i mi edrych ar fy holl astudiaethau a dod i

ar y cyfan, ac fel Cymraes roeddwn yn poeni

gasgliad

bod y syniad yn rhyw fath o frad i’m gwlad.

phwysigrwydd Tryweryn yng Nghymru. Ond

Ond fel hanesydd roeddwn yn teimlo'r un mor

yn ogystal â bod yn brofiad i fwynhau yn y

anghyfforddus dros faint yr oeddwn yn gadael i

diwedd, mi oedd hefyd yn fewnwelediad

fy nheimladau dros y testun effeithio ar sut

pwysig i’r sialensiau all godi i unrhyw fyfyriwr

roeddwn yn meddwl dylwn ysgrifennu amdano.

sy’n dewis edrych ar destun sydd mor bersonol

Es i ymlaen â’r gwaith, ac wrth gwrs fe ddaeth

iddyn nhw. Ac nad ydw i eisiau troi unrhyw un

i fod yn rhywbeth yr wyf yn falch ohono wedi’r

sydd am wneud rhywbeth tebyg bant o’r syniad,

cwbl. Ond hyd heddiw dwi’n teimlo’n

gobeithiaf bod fy esboniad o’r problemau des i

anghyfforddus dros faint wnaeth fy safbwynt

yn eu herbyn wrth wneud fy ngwaith yn nodyn

personol effeithio ar fy ngwaith fel hanesydd.

atgoffa defnyddiol o ba mor ofalus mae’n rhaid

diddorol

newydd

ynglŷn

Achosodd agosrwydd fy mhwnc tuag at fy

bod o deimladau personol dros bwnc pan mae’n

nghalon broblem arall yn ogystal wrth iddo

dod at greu gwaith dibynadwy yn ogystal â

gyferbynnu gyda’r safle o anwybod yr oeddwn

diddorol.

angen ysgrifennu tuag ato. Hawdd oedd hi i anghofio cymaint nad yw pobl yn gwybod am

Hannah Watkin, Coleg Hertford.

Gymru a Thryweryn os nad ydyn nhw yn

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

Y Wledd sy’n dilyn y Newyn Pan ddaw hyn i gyd i ben, meddyliodd hi, gawn ni wledd i ddathlu.

iawn beth i ddweud, beth i wneud, ar ôl misoedd o wybod a deall dim byd.

Doedd dim amheuaeth ganddi bod rhyw

Roedd hi am gael siampên yn y gegin lle

fath o ‘ddiwedd’ ar fin dod. Mi fydd yna iachâd,

eilliodd hi pennau ei phlant. Cofiodd yn glir

neu brechlyn. Caiff pobl anadlu ‘to. A phan

swn ewinedd y clipwyr yn crafu’r gwallt o’u

ddigwydda hyn, roedd hi’n benderfynol o gael

croen, a darnau o wallt yn disgyn fel dail i’r

gwledd- i wneud iawn am y rhes o ddyddiau di-

teils.

wledd, am y diffyg gwledda’n ddiweddar hyd a lled y wlad.

Roedd hi am gael gwesteion yn eistedd o gwmpas cownter y gegin, lle y gwnaeth hi a’i

Yn barod, roedd hi’n cynllunio pob dim yn

phlant faglu trwy ymarferion BBC Bitesize

ei phen. Hi fydd y gwesteiwr. Ei bwriad oedd

gyda’i gilydd (a wedi bondio trwy’r profiad, fel

llenwi’r tŷ â phobl ‘to, a chadeiriau, cadeiriau

milwyr a frwydrodd yn yr un ffos).

ym mhob ystafell, er mwyn i bobl gael eistedd a chwerthin. Bwrdd llawn dop â bwffe o fara

Roedd hi am gael sgyrsiau gydag oedolion

(gwahanol fathau- banana, surdoes) i fwydo’i

yn yr ystafell fyw, yr un ystafell lle eisteddodd

phum mil. Ac addurniadau- beth am y papur tŷ

sawl tro yn gwylio cartŵns, cyn llusgo lan stâr

bach a gadwyd yn y cwpwrdd, ers dechrau Hyn

i’w gwely er mwyn crio. Yn yr ystafell wely, lle

i Gyd? Beth am hongian stribedi ohono o’r

gorweddodd hi fel hen gôt crychlyd, y byddai

bargod, fel gwinwydd y jyngl, fel gwaith plant

cotiau go iawn, wedi’u casglu ger y drws oddi

creulon adeg Calan Gaeaf? Ym mhob ffenestr y

wrth ei chyfeillion.

byddai darlun o enfys. Am oriau roedd hi ‘di eistedd â’i meibion yn eu gwneud nhw, yn eu hatgoffa am drefn pob lliw.

Ac yn yr ardd, byddai teulu a ffrindiau yn dawnsio o gwmpas fel gwyfynod, wedi’u denu gan y goleuadau ar hyd y ffens. Lle eisteddodd

Ac yna, pobl. Gwesteion yn parcio’u ceir ar

hi pob nos â gwydryn mawr o win, y byddai

y dreif, yn troedio’r llwybr lan i’w chartref.

pobl eraill i rannu’r botel heb gywilydd, gan y

Cwtsh a chusan i bob un ohonynt. Dim

bydden nhw’n yfed i ddathlu, ac nid i hunan-

mygydau (fydd ddim angen amdanynt pryd ‘ny,

feddyginiaethu.

meddyliodd). Fe fyddai modd gweld gwên ar bob wedd- yn y cnawd, ac nid trwy sgrîn. Ni

Ond beth am y llefydd eraill? meddyliodd

fyddai unrhyw beth lletchwith na chwithig am

hi. Y llefydd na fydd yn cael eu llenwi. Yr holl

yr achlysur, chwaith- byddai hi’n gwybod yn

amser, yr holl fisoedd, o wacter. Y gwesteion

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020 na fydd yn dod. Y seremoni raddio na gaeth ei

Ond gawn ni wledd, er gwaetha’ Hyn i Gyd,

nith. Angladd Mam. Bu’n rhaid iddi alaru trwy

meddyliodd hi.

sgrîn. Doedd dim parti’n mynd i allu gwneud yn iawn am hynny. Does dim modd crafangu

Roedd hi’n gwybod na fyddai parti yn

nôl y cyfnod ‘ma, a gollwyd. Yr hyn sy’ ‘di

gwneud gwir wahaniaeth yn yr hir dymor- ond

mynd, mae ‘di mynd am byth, yn dydy?

eto, fe all. Doedd dim modd datrys holl broblemau a phoenau’r byd, ond roedd modd

Arllwysodd hi wydryn o win i’w hun a

gwneud ei byd bach hi’n well- trwy wahodd

meddyliodd, wel, gawn ni wledd fodd bynnag.

pobl draw, a syllu i’w hwynebau, i gusanu’r

Nid i wneud iawn am yr hyn na fydd byth yn

wynebau hynny, i ddal yn ei breichiau cyrff o

iawn. Ond oherwydd dwi am gael un. Pob dydd

gnawd a gwaed. Agor y drws ffrynt a dweud,

roedd y byd yn chwalu: y celwyddgwn a

“croeso, dewch i mewn.”

chachgwn yn eu swyddfeydd crand, y coedwigoedd yn llosgi, y newyn a’r trachwant

Pan ddaw Hyn i Gyd i ben, meddyliodd hi,

oedd yn nadreiddio fel efeilliaid blin trwy bob

am fod rhyw ‘ddiwedd’ ar ddyfod, gawn ni

dim. Doedd y bara surdoes ddim yn iawndal

wledd i ddathlu. Gosodaf y cadeiriau yn barod.

digonol, na’r papur tŷ bach, na’r pennau moel.

Ac mae gen i fara surdoes, yn ffres o’r ffwrn.

Ddim, hyd yn oed, yr enfys ym mhob ffenestr. Brennig Davies , Coleg Mansfield.

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

Twristiaeth yng Nghymru a’r Ffont Canoloesol Arthur, Glyndwr, Llywelyn:

twristiaeth. Ers 2015, mae brand newydd

heroes of wild Wales.

Croeso Cymru wedi llwyddo i wneud i’r wlad

Epic legends living.

edrych yn hanesyddol ac eto’n fodern, garw ond

Its story tells us tales. Branwen and Blodeuwedd, Merlin’s magic might, Llyn y fan’s great beauty, Rhiannon’s birds in flight.1

slic, Cymreig ond eangfrydig. Yn y bôn, apêl gyfredol Cymru yw ei bod hi’n gornel blaengar ond chwedlonol o Brydain.2 Ond nid ei gwyrddni, ei thonnau, a’i ffigurau poblogaidd o’r gorffennol ‘pell’ yn unig sy’n creu’r ymdeimlad apelgar hwn o ryw hen oes newydd.

Dyma a adrodda’r actor Luke Evans yn

Yn eiliadau olaf y fideo, gwelwn yr hashnod

ei fariton cryf mewn fideo gan dîm twristiaeth

#findyourepic, ac yma cawn gipolwg ar elfen

Llywodraeth Cymru, Croeso Cymru (Visit

hollbwysig o’r ddelwedd hanesyddol-fodern,

Wales). Mae’r fideo dramatig yn creu darlun

sef defnydd o’r <d> ‘ynysol’ (‘insular’ <d>)

gwyllt o Gymru wrth i’r seren Hollywood

sydd yn perthyn i lawysgrifau’r Oesoedd Canol.

droedio glannau Llyn Llydaw ger Yr Wyddfa. Galwa i gof doraeth o ffigurau hanesyddol a llenyddol Cymreig ac, yn arwyddocaol, mae’r ffigurau rhain oll yn perthyn i’r traddodiad canoloesol: straeon o’r seithfed ganrif (ar eu cynharaf) a gofnodir mewn llawysgrifau o’r drydedd ganrif ar ddeg ymlaen. Roedd y fideo yn rhan o ymgyrch ‘Blwyddyn Chwedlau’ Croeso Cymru yn 2017. Dyma ymgyrch a oedd yn tynnu ar dirlun gwyrdd a charegog Cymru er mwyn manteisio ar boblogrwydd twristiaeth

Ffig. 1. Ffrâm olaf fideo Visit Wales yn cynnwys y <d> ‘ynysol’ yn yr hashnod #findyourepic © Hawlfraint y Goron / Crown Copyright

awyr agored a rhaglenni a ffilmiau ffantasi’r degawdau diweddar, gan gynnwys cyfresi The Lord of the Rings a Game of Thrones. Mae’r ddelwedd a grëir yn y fideo yn perthyn i weddnewidiad diweddar y tîm

1 Visit Wales, cyfarwyddwyd gan Marc Evans (2017) <https://vimeo.com/206230562> [cyrchwyd 18 Awst 2020] (gw. ffig. 1). 2 Cofnododd Croeso Cymru gynnydd sylweddol yn nefnydd eu gwefan a’u cyfrifon ar wefannau cymdeithasol:

Dawood, Sarah, ‘Wales given new place branding to “do the country justice”’, Design Week, 1 Chwefror 2017 <https://www.designweek.co.uk/issues/30-january-5-february2017/wales-given-new-place-branding-country-justice/> [cyrchwyd 18 Awst 2020].

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020 ‘Llaw Ynysol’, ‘Llaw Gothig’, a ‘Cymru

tourism materials while also nodding to Wales’

Sans’

history’.3 Mae gwefan Smörgåsbord yn fwy pendant am rôl y llawysgrifau gan grybwyll ‘Welsh typographical heritage’.4 Felly, beth yn union yw’r ‘dreftadaeth deipograffeg’ hon, a pha mor ‘Gymreig’ ydyw? Cyn ateb, rhaid hefyd holi beth sydd mor bwysig am lawysgrifen. Mae gan bawb lawysgrifen unigryw ond yn yr Oesoedd Canol

Ffig. 2. Holl gymeriadau ‘Cymru Sans’ (https://www.colophonfoundry.org/custom/wales/), y teip a ddylunwyd gan Colophon Foundry ar gyfer Llywodraeth Cymru , gan gynnwys y <d> a’r <v> a drafodir. © Colophon Foundry a Smörgåsbord Studio ar gyfer Llywodraeth Cymru / Colophon Foundry and Smörgåsbord Studio for the Welsh Government.

buasai grwpiau o bobl (mynachod gan amlaf) yn dysgu i ysgrifennu yn yr un lle, ar yr un pryd, ac yn yr un ffordd. Wrth i ffasiynau newid,

Rhwng 2015–7, bu’r cwmni Smörgåsbord

byddai’r mathau o lawysgrifen yn newid mewn

yn goruchwylio’r dasg o roi delwedd newydd i

llefydd gwahanol ac ar adegau gwahanol, felly

Croeso Cymru. Daeth lliwiau newydd, fideos

roedd y llawysgrifen yn amrywio o ardal i ardal

newydd, a steil newydd o ffotograffiaeth.

ac o gyfnod i gyfnod. Golyga hyn, felly, fod

Newid pwysig arall, ond un mwy cynnil, oedd

mathau penodol o lawysgrifen yn helpu ni i

y teip newydd; teip (h.y. ‘ffont’) wedi ei selio

ddyddio a lleoli testunau mewn cyfnod cyn

ar lawysgrifen sydd dros fil o flynyddoedd oed

daeth hi’n arferol i gofnodi dyddiad, lleoliad,

ac yn defnyddio’r <d> ‘ynysol’ dan sylw. Y

neu enw’r awdur. Yn wahanol i ffont,

dylunwyr Colophon Foundry oedd yn gyfrifol

ganrifoedd yn ôl, roedd sut roeddech chi’n

am ddatblygu’r teipiau newydd ‘Cymru Sans’

ysgrifennu yn medru bod yn rhan o hunaniaeth

(Cymraeg) a ‘Wales Sans’ (Saesneg), ac fe’u

eich cyfnod a’ch gwlad.5

crëwyd yn unswydd ar gyfer Llywodraeth Cymru i’w defnyddio dros sawl sector (Croeso Cymru yw’r amlycaf, ond mae Trafnidiaeth Cymru hefyd yn defnyddio fersiwn symlach). Fel y soniwyd eisoes, ysbrydoliaeth hanesyddol sydd y tu ôl i’r teip: ‘the brief was to create a series of fonts that would contemporise the country’s forward-facing ‘Wales’, Colophon Foundry, <https://www.colophonfoundry.org/custom/wales/> [cyrchwyd 18 Awst 2020]. 4 ‘Building and reinforcing a new visual identity for Wales’, Smörgåsbord <https://www.smorgasbordstudio.com/work/cymru-wales-branding/> [cyrchwyd 18 Awst 2020]. 5 Er enghraifft, cymharer y tair llawysgrifen canlynol sydd o wledydd a chyfnodau gwahanol: Ffrainc, 8fed G <https://digital.bodleian.ox.ac.uk/inquire/Discover/Search/#/?p=c+0,t+,rsr s+0,rsps+10,fa+,so+ox%3Asort%5Easc,scids+,pid+9fed4442-f4b6-439db359-41df38d9c9d4,vi+be648b58-fae4-433b-bb3c-a00c2ca1f39e>; 3

Ffig. 3. Enghraifft arall o’r <d> ‘ynysol’ ar adran fwyd gwefan Croeso Cymru (https://www.croeso.cymru/cy/pethau-iw-gwneud/bwyd-diod/llefydd-i-fwyta/canllaw-i-fwytayng-nghaerdydd) © Hawlfraint y Goron / Crown Copyright

Lloegr 12fed G <https://digital.bodleian.ox.ac.uk/inquire/Discover/Search/#/?p=c+0,t+,rsr s+0,rsps+10,fa+,so+ox%3Asort%5Easc,scids+,pid+631e2a80-3206-45ca999a-084e80dcbb73,vi+f51c7fc0-45d3-47c7-854d-88bffec7487b>; Yr Almaen, 15fed G <https://digital.bodleian.ox.ac.uk/inquire/Discover/Search/#/?p=c+0,t+,rsr s+0,rsps+10,fa+,so+ox%3Asort%5Easc,scids+,pid+b9cb9cfe-6eb4-47acaad1-c905379f6af7,vi+065f2dff-2475-4074-b1a6-c34300fe0fed> [cyrchwyd 18 Awst 2020].

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020 Yn achos ‘Cymru Sans’, mae’r teip

goroesi o Hen Gymraeg. Mae’r testunau

hwn yn dwyn ar ddwy lawysgrifen ganoloesol:

cynharaf sy’n adrodd y straeon rydym ni’n eu

‘llaw ynysol’ (‘insular script’) a ‘llaw Gothig’

hadnabod fel ‘straeon canoloesol’ Cymru –

(‘Gothic

oedd

rheiny mae Luke Evans yn eu crybwyll – mewn

llawysgrifen fwyaf poblogaidd Prydain ac

testunau hwyrach (llawysgrifau o’r drydedd

Iwerddon rhwng y seithfed a’r nawfed ganrif.

ganrif ar ddeg ymlaen) ac wedi eu hysgrifennu

Datblygodd yn Iwerddon cyn lledaenu i Loegr

mewn Cymraeg Canol (12fed–15fed G).8 O ran

yn bennaf, ac yn wir, Iwerddon a Lloegr oedd

llawysgrifen, erbyn yr oes aur lenyddol honno,

cynhyrchwyr llawysgrifau mwyaf toreithiog

roedd y llaw ynysol wedi diflannu o’r golwg yn

gorllewin Ewrop ar y pryd. Lledaenodd hefyd i

llwyr bron; yn ei lle, y ffasiwn yng Nghymru,

Lydaw, rhannau o gyfandir Ewrop ac, wrth

fel ym mhobman arall, oedd yr ail lawysgrifen

gwrs, i Gymru.

y soniais amdani, sef ‘llaw Gothig’ (a elwir

script’).

llaw

ynysol

Un o nodweddion mwyaf unigryw’r

hefyd yn ‘book-hand’ neu ‘textura’) a dyma

llawysgrifen Wyddelig hon yw’r <g> ‘pen

oedd prif lawysgrifen Ewrop am ganrifoedd.

gwastad’ (‘flat-top’ <g>, sef <ᵹ>) ac, fel y

Felly, yn y llawysgrifen Ewropeaidd hon, ac nid

soniwyd eisoes, y <d> nodweddiadol a elwir

y llaw ynysol, yr ysgrifennwyd bron popeth a

<d> ‘ynysol’: <d> sydd â’i llinell fertigol yn

adnabyddwn

cyrlio i’r chwith yn y rhan uchaf, yn debyg i

Gymraeg. Parhaodd fersiwn o’r <d> ‘ynysol’

delta Groeg (<δ>) neu ‘eth’ Hen Saesneg ac

yn y llaw Gothig ond mewn ffurf ychydig llai

Islandeg (<ð>).6 Enghraifft enwog o destun

trawiadol nag y bu, e.e. sylwch ar ‘dyuet’

mewn llaw ynysol yw Llyfr Sant Chad (neu

(‘Dyfed’) ar ddechrau cainc gyntaf y Mabinogi

‘Efengylau

yn Llyfr Coch Hergest (stori Pwyll).9

Caerlwytgoed’,

‘Lichfield

fel

llenyddiaeth

ganoloesol

Gospels’, 8fed G). Dyma lawysgrif bwysig i

Y peth i’w nodi, felly, yw nad oedd

Gymru gan ei bod yn cynnwys un o’r cofnodion

llaw ynysol, llaw Gothig, na’r <d> ynysol yn

cynharaf o’r iaith Gymraeg. Yn sgwâr uchaf

unigryw i lawysgrifau Cymru. Prin yw’r <d>

tudalen 145, cofnodwyd ar y slei fod gŵr o’r

‘ynysol’ gwreiddiol mewn testunau ‘llaw

enw Elgu wedi rhoi tir a thrugareddau i ŵr arall

ynysol’ Cymreig (yn Hen Gymraeg neu unrhyw

o’r enw Tudfwlch; nodwch yno’r defnydd o’r

iaith arall) gan fod y testunau eu hun yn

<d> dan sylw, e.e. yn ‘amgucant pel amtanndi’

gymharol brin; Iwerddon, nid Cymru, oedd man

(‘dadleuont yn hir amdani’).7

geni’r <d> ‘ynysol’; a bu’r llawysgrifen honno

Ond cofiwch nad dyma yw Cymraeg y

a’r llaw Gothig yn gyffredin ar draws Ewrop

Mabinogi, dyma Hen Gymraeg (8fed–12fed G).

gyfan, nid dim ond yng Nghymru. Felly, ydy

Pytiau bychain fel yma yn unig sydd wedi

Croeso Cymru yn anghywir wrth honni eu bod

Noder fod <δ>, <ð>, a’r <d> ‘ynysol’ i gyd yn medru cynrychioli’r sŵn ‘dd’ (nid ‘d’) mewn systemau ieithyddol gwahanol, sy’n medru cymhlethu’r darllen yn nheip newydd Croeso Cymru, e.e. gellir camddarllen ‘brodorion’ fel ‘broddorion’ yn ffig. 3. 7 Darllener ar-lein yma: <https://lichfield.ou.edu/content/matt-2819-2820pg-141> [cyrchwyd 18 Awst 2020].

Llyfr Du Caerfyrddin yw’r llawysgrif Gymraeg gynharaf, sef canol y drydedd ganrif ar ddeg. 9 Rhydychen, Jesus College MS. 111, fol. 175r. Darllener ar-lein yma: <https://digital.bodleian.ox.ac.uk/inquire/Discover/Search/#/?p=c+0,t+,rsr s+0,rsps+10,fa+,so+ox%3Asort%5Easc,scids+,pid+9bf187bf-f862-4453bc4f-851f6d3948af,vi+c1b42bee-0230-4bc3-987e-8865abebe510> [cyrchwyd 18 Awst 2020].

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020 yn tynnu ar ‘Welsh typographical heritage’?

newydd sbon ar gyfer pump allan o’r wyth

Ddim yn llwyr.

deugraff drwy asio dwy lythyren at ei gilydd

Yn gyntaf, er bod y <d> nodweddiadol

gyda chyfrwymiad (‘ligature’). Dyma rywbeth

i’w chanfod mewn testunau ar draws Ewrop ac

sydd wir yn unigryw i’r Gymraeg ac i ‘Cymru

er bod ganddi gysylltiad Gwyddelig cryf, does

Sans’; ‘a first for a contemporary digital

dim dwywaith mai dyma yw’r <d> a ddefnyddir

typeface’.12

mewn llawysgrifau Cymreig. Yn ail, does dim

Delwedd iaith: achos y Wyddeleg

rhaid i rywbeth fod yn llwyr unigryw i Gymru

Y pwynt olaf i’w ystyried wrth drafod

er mwyn bod yn Gymreig. Ond yn bwysicach,

gweddnewidiad a theip newydd Croeso Cymru

tu hwnt i’r <d> ‘ynysol’, mae dylunwyr Croeso

yw’r

Cymru wedi gwneud defnydd o’r unig ffurf

symbolaeth. Soniwyd eisoes am y cysylltiad

ganoloesol ar lythyren sydd wir yn unigryw i

Gwyddelig â’r teip ‘Cymru Sans’, sef yw

Gymru, sef yw’r <v> anarferol sy’n edrych fel

tarddiad y <d> ‘ynysol’ mewn llawysgrifau

y rhif 6 ac sy’n swnio fel ‘w’. Sylwch, er

Gwyddelig, e.e. y Book of Kells byd-enwog.

enghraifft, ar y gair ‘argl6yd’ (‘arglwydd’) ar

Ond mae’r cyswllt yn parhau yn y cyfnod

ddechrau stori Pwyll yn Llyfr Coch Hergest.10

modern.

cyswllt

rhwng

iaith,

delwedd

Yr un yw edrychiad <v> mewn un fersiwn o ‘Cymru Sans’ (ffig. 2), a hynny’n ddyluniad bwriadol ‘with the help and credentials of a Welsh language professor’ (dienw).11 Prin yw ei ddefnydd ar wefan Croeso Cymru – mwy na thebyg am ei bod yn dra gwahanol i’r <v> arferol, nid fel y <d> ‘ynysol’ a’r <d> arferol, ac am nad yw’r Gymraeg yn defnyddio <v> bellach – ond gellir dadlau ei bod yn fwy unigryw i’r ‘Welsh typographical heritage’ na’r

Ffig. 4. Tafarn Tigh Chóilí, Galway. Arwyddion sy’n defnyddio’r ‘Gaelic font’, gan gynnwys y <g> pen gwastad a’r <d> ‘ynysol’. Darllena ‘cerddoriaeth a hwyl’ ar y chwith a ‘bwyd a diod’ ar y dde. Trwyddedir Tig Coili, Galway gan Bill Bereza dan drwydded CC BY-NC-ND 2.0

<d> ‘ynysol’. Mae datganiad Croeso Cymru am y ‘dreftadaeth’ hon yn dal dŵr orau wrth ystyried sillafu Cymraeg modern, sef y ffaith fod gennym gyfres unigryw o lythrennau sy’n cynnwys wyth ‘deugraff’: <ch, dd, ff, ng, ll, ph, rh, th>. Gyda’r rhain, mae Colophon Foundry wedi ceisio’n llwyddiannus i greu cymeriadau

Ibid. ‘Wales’ <https://www.colophon-foundry.org/custom/wales/> [cyrchwyd 18 Awst 2020]. 10 11

Bydd darllenwyr sydd wedi ymweld ag ‘Irish bar’, wedi prynu un o albymau ‘The Dubliners’, neu wedi hedfan gydag Aer Lingus, hefyd wedi sylwi fod gan y Wyddeleg ddelwedd benodol. Mewn mannau cyhoeddus, mae’r Wyddeleg yn aml wedi ei sillafu mewn teip unigryw ac enw’r teip hwnnw yw ‘Gaelic

Gw. ffig. 2.; ‘Building and reinforcing a new visual identity for Wales’ <https://www.smorgasbordstudio.com/work/cymru-wales-branding/> [cyrchwyd 18 Awst 2020]. 12

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020 font’ (gw. ffig. 4). Y llaw ynysol ganoloesol

traddodiad gweriniaethol. O gyfnod ‘Diwygiad

sydd unwaith eto wrth wraidd y teip hwn, ac

Celtaidd’

mewn ffordd gryfach nag yn ‘Cymru Sans’ gan

mabwysiadodd

ei bod y tro hwn yn cadw manylion megis y ‘g

wleidyddol-ddiwylliannol bwysig wrth iddo

pen gwastad’ a’r smotyn uwchben llythrennau

rhamanteiddio’r iaith drwy ei chysylltu â rhyw

wedi eu treiglo (y ponc séimhithe).

orffennol pell, hudolus, a dynodi gwrth-

ddeunawfed y

ganrif

ymlaen,

llawysgrifen/teip

rôl

Wrth ddylunio ‘Cymru Sans’, roedd

Seisnigrwydd ac arwahanrwydd yr iaith a’r

Colophon Foundry yn ymwybodol o’r cyswllt

diwylliant Gwyddelig, yn enwedig ar furliniau

hwn gan honni eu bod nhw wedi chwilio trwy

gwleidyddol Gogledd Iwerddon.16

‘Celtic

and

Mae sawl gwahaniaeth gwleidyddol,

ysbrydoliaeth.13 Roeddent hefyd fel petaent yn

diwylliannol a hanesyddol rhwng Cymru ac

ymwybodol o’r sgîl-effeithiau sy’n dod law-yn-

Iwerddon, e.e. does dim cymhariaeth rhwng

llaw â defnyddio ffont tebyg i ffont y cwlt

statws rhyngwladol y ddwy wlad. Oherwydd

Gwyddelig/‘Celtaidd’ ryngwladol. Does bosib

hyn, mae’n bur annhebygol y bydd newid mor

fod eu datganiad ‘we took [...] special care not

ddiniwed ag addasu llawysgrifen ganoloesol i

to wander into the territory of pastiche or

ddelweddu iaith yn effeithio’r Gymraeg yn yr

parody’ yn cyfeirio at rialtwch gwyliau

un ffordd. Fodd bynnag, pwynt sy’n berthnasol

rhyngwladol Sant Padrig, traddodiad yr Irish

i ni lysgenhadon sy’n byw tu allan i Gymru yw

bar a Riverdance, ac unrhyw beth a phopeth

hyn: wrth geisio rhoi ‘brand’ i Gymru, a’r brand

gwyrdd a ‘Cheltaidd’.14 Mae’n bosib fod y

hwnnw’n

geiriau hefyd yn cyfeirio at yr effaith niweidiol

hanesyddol a chwedlonol, rhaid gofalu nad

mae’r berthynas glòs rhwng teip ac iaith wedi

ydym yn gor-rhamanteiddio ein gorffennol, ein

cael ar y Wyddeleg yn ôl rhai. Am ganrifoedd

chwedloniaeth a’n hiaith, a’u trin nhw fel

lawer, a than yn ddiweddar iawn (tua 1970),

ffosilion i’w hedmygu’n unig. Fel y bu bwriad

defnyddio’r ‘Gaelic font’ oedd yr unig ffordd

canmoladwy Croeso Cymru, Smörgåsbord a

posib o ysgrifennu’r iaith; buasai plant yn

Colophon Foundry o’r dechrau’n deg, rhaid

dysgu’r llawysgrifen hon ar gyfer y Wyddeleg

sicrhau bod y Gymraeg, a’i llawysgrifen a’i

a’r ffont Rhufeinig arferol ar gyfer y Saesneg.15

ffont, yn cloriannu ei gorffennol gyda’i

dyfodol.17

Gaelic

typographies’

brydferthwch,

bu’n

destun

canolbwyntio

ryw

Gymru

rhwystredigaeth i nifer, ond parhaodd y traddodiad wrth i ddelwedd yr iaith droi’n

Llewelyn Hopwood, Coleg Corpus Christi.

bwysicach na’i chynnwys. Roedd y ‘Gaelic font’ yn rhan allweddol o ddelwedd y ‘Wales’ <https://www.colophon-foundry.org/custom/wales/> [cyrchwyd 18 Awst 2020]. 14 Ibid. 15 Diarmait Mac Giolla Chríost, Jailtacht: the Irish language, symbolic power and political violence in Northern Ireland 1972–2008 (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2012), t. 46. 16 Mac Giolla Chríost, Jailtacht, t. 120. 13

‘To create something inherently Welsh with a global outlook’, Dylan Griffith, cyd-sylfaenydd Smörgåsbord: Pritchard, Owen, ‘A new national identity: Smörgåsbord Studio rebrands Wales’, It’s Nice That, 15 Mawrth 2017 <https://www.itsnicethat.com/articles/smorgasbord-wales-rebrandcymru-150317> [cyrchwyd 18 Awst 2020]. 17

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020 Gweithiau a ddyfynnwyd ac a ddefnyddiwyd [Cyrchwyd pob adnodd ar-lein ar 18 Awst 2020] ERTHYGLAU, LLUNIAU A FIDEOS AR-LEIN Bereza, Bill, Tig Coili, Galway, ffotograff (Galway, 2010) <https://www.flickr.com/photos/27637456@N06/5080446479> ‘Building and reinforcing a new visual identity for Wales’, Smörgaåsbord <https://www.smorgasbordstudio.com/work/cymru-wales-branding/> Dawood, Sarah, ‘Wales given new place branding to “do the country justice”’, Design Week, 1 Chwefror 2017 <https://www.designweek.co.uk/issues/30-january-5-february-2017/wales-given-new-place-brandingcountry-justice/> Pritchard, Owen, ‘A new national identity: Smörgåsbord Studio rebrands Wales’, It’s Nice That, 15 Mawrth 2017 <https://www.itsnicethat.com/articles/smorgasbord-wales-rebrand-cymru-150317> Thomas, Simon, ‘Caerdydd - bwyta fel y brodorion’, Croeso Cymru <https://www.croeso.cymru/cy/pethauiw- gwneud/bwyd-diod/llefydd-i-fwyta/canllaw-i-fwyta-yng-nghaerdydd> Visit Wales, cyfarwyddwyd gan Marc Evans (2017) <https://vimeo.com/206230562> ‘Wales’, Colophon Foundry <https://www.colophon-foundry.org/custom/wales/> LLAWYSGRIFAU Caerlwytgoed, Cathedral Library, MS 1 <https://lichfield.ou.edu/content/matt-2819-2820-pg-141> Rhydychen, Bodleian Library – – MS. Auct. E. inf. 1 <https://digital.bodleian.ox.ac.uk/inquire/Discover/Search/#/?p=c+0,t+,rsrs+0,rsps+10,fa+,so+ox%3Asort% 5Easc,scids+,pid+631e2a80-3206-45ca-999a-084e80dcbb73,vi+f51c7fc0-45d3-47c7-854d-88bffec7487b> – – MS. Don. e. 248 <https://digital.bodleian.ox.ac.uk/inquire/Discover/Search/#/?p=c+0,t+,rsrs+0,rsps+10,fa+,so+ox%3Asort% 5Easc,scids+,pid+b9cb9cfe-6eb4-47ac-aad1-c905379f6af7,vi+065f2dff-2475-4074-b1a6-c34300fe0fed> – – MS. Laud Misc. 126 <https://digital.bodleian.ox.ac.uk/inquire/Discover/Search/#/?p=c+0,t+,rsrs+0,rsps+10,fa+,so+ox%3Asort% 5Easc,scids+,pid+9fed4442-f4b6-439d-b359-41df38d9c9d4,vi+be648b58-fae4-433b-bb3c-a00c2ca1f39e> Rhydychen, Jesus College MS. 111 <https://digital.bodleian.ox.ac.uk/inquire/Discover/Search/#/?p=c+0,t+,rsrs+0,rsps+10,fa+,so+ox%3Asort% 5Easc,scids+,pid+9bf187bf-f862-4453-bc4f-851f6d3948af,vi+c1b42bee-0230-4bc3-987e-8865abebe510> LLYFRAU Huws, Daniel, Medieval Welsh Manuscripts (Caerdydd: Llyfrgell Genedlaethol Cymru a Gwasg Prifysgol Cymru, 2000) Mac Giolla Chríost, Diarmait, Jailtacht: the Irish language, symbolic power and political violence in Northern Ireland 1972–2008 (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2012)

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

Amherthnasol ac annefnyddiol? Y gwersi y gall cymdeithas fodern eu dysgu o nofelau teithio Ffrangeg y ddeunawfed ganrif mannau, mae’n gwneud i arferion pobl Paris Tybed beth allwn ni heddiw, mewn

ymddangos yn gwbl hurt. Dyma’n union oedd

cymdeithas fodern Gymraeg (neu du hwnt), ei

bwriad Montesquieu oherwydd y tu ôl i'w

ddysgu drwy astudio llenyddiaeth teithio

ysgrifennu cynnil, roedd am i'w ddarllenwyr

Ffrangeg y ddeunawfed ganrif? Na, nid yw’r

Ffrangeg ac Ewropeaidd sylweddoli bod eu

pwnc hanner mor sych ag y mae'n ymddangos.

harferion yn ymddangos yn ddiegwyddor a

Gaddo!

myfïol o safbwynt rhywun o'r tu allan. Mae

Wrth i mi adolygu at fy arholiadau terfynol

Rica yn synnu, er enghraifft, pa mor sydyn y

ym mis Mai a Mehefin, arholiadau a oedd yn

mae'r ffasiwn yn newid ym Mharis, ac yn nodi

dra gwahanol i’r traddodiad arferol, cefais y

y byddai dynes sydd wedi treulio cyfnod byr yn

cyfle i ailymweld â gweithiau athronyddol

y wlad yn dychwelyd i'r ddinas chwe mis yn

Voltaire a Montesquieu wrth i mi adolygu at fy

ddiweddarach yn teimlo fel ei bod wedi gadael

arholiad Llenyddiaeth Ffrangeg cyfnod Modern

ers 30 o flynyddoedd. Pethau materol yw'r cwbl

Cynnar. Roedd Voltaire a Montesquieu ill dau

sy'n eu poeni. Sylwa Rica hefyd bod y

yn byw ac ysgrifennu yng nghyfnod yr

Ffrancwyr yn edrych arno 'comme si j'avais été

Enlightenment yn Ffrainc, ac ill dau wedi

envoyé du ciel' ('fel petawn i wedi dod o'r

ysgrifennu nofelau yn ymwneud â theithio. Yn

nefoedd'), ac yn methu deall ei fod yn ddyn fel

ystod cyfnod yr Enlightenment yn Ewrop,

hwythau, dim ond ei fod yn gwisgo ychydig yn

newid mawr mewn agweddau cymdeithasol ar

wahanol ac yn meddu ar ddiwylliant amgen.1

droed wrth i bobl ddod yn fwy eangfrydig a

Dros amser yn y nofel, mae'r Ffrancwyr yn dod

pharod i dderbyn pobl oedd yn wahanol iddyn

i ddysgu am ddiwylliant y Persiaid ac yn eu

nhw, yr arall. Yn wir, daeth pobl i fod yn fwy

deall a'u derbyn yn well.

goleuedig a mynnu bod cymdeithas y dyfodol

Yn yr un modd, mae Voltaire yn ei nofel

yn mynd i fod yn un mwy agored a goddefgar.

liwgar (yn wir, eithaf outlandish!) Candide

Yn nofel deithio Montesquieu, Lettres

[1759] yn dangos Ewropeaid yn cymryd eu

persanes [1721] gwelwn ddau ddyn o Bersia,

ffordd hwy o fyw yn ganiataol wrth gyfarfod

Usbek a Rica, yn llythyru â'u ffrindiau,

diwylliannau eraill sydd yn ymddwyn yn

gwragedd a’u caethweision yn ôl ym Mersia

wahanol iddynt. Mae Candide yn ddyn ifanc

wrth iddyn nhw dreulio cyfnod o naw mlynedd

diniwed sydd yn teithio o un lle i'r llall ac mae

yn byw ym Mharis. Mae'r awdur yn defnyddio

trychinebau o bob math yn ei ddilyn i bob man,

cymeriadau Usbek a Rica i wneud sylwadau

o ganibaliaeth i drais a llofruddiaeth ac o

dychanol ar ffordd o fyw y Ffrancwyr ac mewn

gaethwasiaeth a lladrad i drychinebau naturiol a llonddrylliadau.

Mae

Candide

a'i

ffrind

Montesquieu, Lettres persanes (Flammarion. 2016) t.97

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020 Cacambo yn dod ar draws criw o fwncïod yn

Felly dyma Voltaire, fel Montesquieu, yn

cofloedio merched rhywle ar gyfandir De

dangos pwysicrwydd bod yn eangfrydig a

America. Cymra Candide bod y mwncïod yn

pharchu pobl o ddiwylliannau sy'n dra

brifo ac ymosod ar y merched felly mae'n eu

gwahanol i'r hyn yr sydd yn arferol i ni.

saethu a'u lladd. Syndod enbyd i Candide yw

Beth wnewch chi o'r enghreifftiau

bod y merched yn crïo ac yn galaru dros

uchod, tybed? Oes elfennau o’r enghreifftiau yn

farwolaeth y mwncïod. Roedd y mwncïod yn

eich synnu? Yndynt wedi rhoi rhywbeth i chi

gariadon i'r merched. Mae Cacambo yn holi

gnoi cil drosto? Tra roeddwn i'n adolygu'r

Candide, 'pourquoi trouvez-vous si étrange que

nofelau hyn roeddwn i'n aml yn meddwl 'a! mae

dans quelques pays il y ait des singes qui

rhai agweddau o’r gweithiau hyn yn parhau i

obtiennent les bonnes grâces des dames? Ils

fod yn berthnasol heddiw'. Wrth gwrs, cafodd y

sont des quarts d'hommes, comme je suis un

llyfrau hyn eu hysgrifennu dros 250 o

quart d'Espagnol.'2 (Pam ydych chi'n synnu y

flynyddoedd yn ôl, ond buasech yn synnu mor

gall merched fod mor hoff o fwnciod? Mae

debyg yw agweddau pobl yn dal i fod.

nhw'n chwarter dynion, fel yr ydw innau'n chwarter Sbaeneg.')

Yn y misoedd diwethaf rhowyd sylw helaeth i fudiad Black Lives Matter a phobl yn codi

llais

erbyn

anghyfiawnderau

hiliaeth

dilyn

camdriniaeth

llofruddiaethau George Floyd, Breonna Taylor a gormod o rai eraill gan yr Heddlu yn UDA. Mewn ymateb i hyn gallwn ni, fel Montesquieu

Voltaire

'slawer

dydd,

ysgrifennu, trafod a rhoi syniadau ar waith, fel y gallwn ninnau ffurfio cymdeithas sy'n fwy goddefgar tuag at y rheiny sy'n cael eu gormesu a'u gadael ar y cyrion. Fel awduron cyfnod yr Enlightenment, mae’n rhaid i ninnau fod yn oleuedig a mynnu ffurfio cymdeithas agored a chroesawgar sy'n barod i dderbyn pob math o bobl i gyfoethogi ein cymunedau amrywiol. Uchod: engrafiad gan Emmanuel de Ghendt (1819) a gynhwysir yn y bennod berthnasol o Candide, gyda’r dyluniad o’r olygfa gan Moreau le Jeune (1741-1814). Fe’i gwelir ar dudalen 81 o argraffiad modern Flammarion (2007).

Lois Llywelyn Williams, Coleg yr Iesu.

Voltaire, Candide (Flammarion. 2007) t.82

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

‘Y Farwolaeth Fawr’: Clefyd, Newyn a Phla yn yr Oesoedd Canol yng Nghymru Ystyrir aflonyddwch ac effaith pandemig

ar yr Oesoedd Canol yng Nghymru i

Covid-19 fel her ddiffiniol yr unfed ganrif ar

ganolbwyntio ar uwch-wleidyddiaeth y cyfnod:

hugain hyd yn hyn. Daeth gyda’i ymlediad o

teyrnasiad y tywysogion; bywyd yr uchelwyr;

Tsieina

orfododd

dominyddiaeth yr Eglwys; a grym cynyddol

gwladwriaethau ledled y byd i ymyrryd a

Lloegr dros Gymru. Mae profiadau y misoedd

chymryd rheolaeth dros weithgaredd preifat a

diwethaf wedi amlygu golau newydd ar ein

chyhoeddus. Trodd gorchymyn y cyfnod clo –

gorffennol – bod natur a’i hafiechydon yn aml

‘lockdown’ – yn bennawd ar y realiti newydd

hwn. Mae’n sicr wedi bod yn gyfnod heriol,

gwleidyddiaeth o’r brig i’r gwaelod. Gobeithiaf

gyda llawer yn dioddef unigrwydd ac iselder,

y bydd y braslun hwn o hanes epidimolegol

eraill yn colli gwaith a sawl teulu yn profi

Cymru rhwng c. 500 – 1500 yn gyfraniad at

profedigaeth. Pa syndod felly, yng nghyd-

symud ein hanesyddiaeth yn agosach at y

destun y caledi hyn, bod sawl gwrychun wedi’i

berthynas ddynol gydag iechyd a chlefyd.

sialensau

dyrus

fwy

dylanwadol

gymdeithas

godi? Mewn ychydig fisoedd yn unig, mae’r

Nid ymadawiad y Rhufeiniaid o Ynys

haint wedi hau tensiynau gwleidyddol dyfn yng

Prydain yn y bumed ganrif oedd unig

Nghymru,

ddaeargryn hir-barahol yr Oesoedd Canol

anfodlonrwydd yn erbyn ystod o systemau

cynnar. Heriwyd y teyrnasoedd ôl-Rufeinig

awdurdod

undod

newydd yng nghanol y chweched ganrif gan

gwladwriaethol Prydain. Yn yr oes ddryslyd ac

ddistryw y Pla Justianaidd. Yn hoelen angheuol

afreal hon, hawdd buasai darllen ein profiadau

yng ngobeithion y Bysantiaid i adfywio’r hen

heddiw fel stori gwbl ddi-gynsail, heb ei thebyg

Ymerodraeth, cyfrannodd dinistr y pla yn fawr

yn hanes Cymru.

at symud Ewrop yn ei blaen o’r oes Rufeinig.

gan –

egnïo tlodi,

ton

hiliaeth

newydd ac

Wrth droi at dystiolaeth yr Oesoedd

Rhwng 541 a 549, lladdwyd rhyw draean o

Canol, fodd bynnag, gwelir bod Cymru wedi

boblogaeth yr Hen Fyd a di-boblogwyd y

dioddef clefydau, heintiau a phla – yn ogystal

dinasoedd mawr bron yn llwyr, yn enwedig

a’u hôl-gryniadau gwleidyddol – sawl gwaith

Caergystennin.1 Er bod y dystiolaeth am gwrs y

yn ei hanes. Adleisir trafferthion y Gymru

pla yng Nghymru yn anghyflawn, ceir

fodern yng nghyfeiriadau erchydus y mynachod

awgrymiadau ei fod wedi bod yn hynod

a’r beirdd at boenedigaethau afiechyd ac angau

angheuol. Yr enw gan gyfoeswyr oedd Y Fad

torfol. Er hyn, tuedda’r lyfryddiaeth bresennol

Felen, ac fe’i cyfeirir ati yn yr Annales Cambriae fel achos marwolaeth Maelgwn

W. Rosen, Justinian's Flea: Plague, Empire, and the Birth of Europe, (New York, 2007) p. 3. 1

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020 Gwynedd, brenin Gwynedd a nifer o bobl eraill

Sacsoniaid.5 Dichon, felly, fod pla wedi’i drin

yn y flwyddyn 547:

gan gyfoeswyr yn uffern cydradd i drychinebau dynol, yn enwedig rhyfel. Trawodd y pla

‘Mortalitas magna fuit in Britannia in

drachefn a thrachefn dros y ddwy ganrif

qua pausat Mailcun rex Genedotæ. Unde

dilynol, ac fe gyfeirir ato yn hau marwolaeth eto

dicitur, 'Hir hun Wailgun en llis Ros’. Tunc

yn yr Annales Cambriae a’r Brut y Tywysogion

fuit wallwelen’.2

yn 682:

[Roedd marwolaeth mawr ym Mhrydain

‘Mortalitas magna fuit in Britannia, in

lle bu farw Malegwn, brenin Gwynedd. Dyma

qua Catqualart filius Catquolaum obiit’.6

mae nhw’n dweud: ‘Cysga Maelgwn yn hir yn llys Rhos’. Dyma oedd y Fad Felen].

[Roedd marwolaeth mawr ym Mhrydain lle bu farw Cadwaladr fab Cadwallon].

Mwynhaodd oruchafiaeth

dros

Maelgwn ei

Gwynedd

gyd-frenhinoedd

‘Petwar ugeint mlyned a whechant ac vn

Brythonaidd, ac fe lwyddodd yn ei gyfnod i

oed oet Crist pan vu y uarolyaeth uaur drwy

arafu’n sylweddol ar ymlediad yr Eingl-

holl ynys Prydein’.7

Sacsoniaid. Ynghlwm â distryw cyffredinol y pla, fodd bynnag, daeth gyda’i farwolaeth cryn

[Pedwar ugain mlynedd a chwechant ag un

wacter arweinyddiaeth a dryswch i’r byd

oedd blwyddyn Crist pan fu marwolaeth mawr

Brythonaidd. Cyfrannodd y pla felly yn fawr at

trwy holl ynys Prydain.]

gyflymu concwestau yr Eingl-Sacsoniaid. Roedd teyrnas Deifr yng ngogledd-ddwyrain

Dim ond un gelyn, felly, oedd yr Eingl-

Lloegr wedi’i sefydlu erbyn 559 ac fe

Sacsoniaid. Rhaid hefyd oedd dygymod gyda’r

amsugnwyd Caer Went i deyrnas Dwyrain

bwystfilod anweledig nad oedd modd eu rheoli

Anglia tua’r flwyddyn 575.3 Erbyn troad y

– clefydau, heintiau, ac afiechydon.

seithfed ganrif, disgynnodd Llundain ei hun o

Sonnir am dymhorau angheuol tebyg

ddwylo Brythonaidd.4 Yn erbyn y dymestl

yn oes y tywysogion rhwng c. 1063 – 1284,

gyffredinol hon, honnodd Gildas – un o

oblegid fe aflonyddwyd Cymru yn aml gan

sylwebyddion cyfoes pwysicaf y chweched

newynau a salwch. Oherwydd y rhyfela

ganrif – mai un o dri cosb enbyd gan Dduw ar

endemig yng Nghymru, boed yn erbyn Lloegr

gamweddau y Brythoniaid oedd pla; y ddau

neu ymysg y tywysogion eu hunain, byddai

arall oedd ymosodiadau y Pictiaid a’r Eingl-

cynheafau yn aml yn cael eu dinistrio gan

Annales Cambriae, ed. J. Williams ab Ithel (London, 1860) p. 4. T. C. Edwards, Wales and the Britons 350-1064, (New York, 2013) pp. 344, 360. 4 Ibid, p. 386.

2 3

M. Todd, ‘Famosa Pestis and Britain in the Fifth Century’, Britannia, Vol. 8 (1977) p. 321. 6 Annales Cambriae, p. 8. 7 Brut y tywysogion: or, The chronicle of the princes, ed. J. Williams ab Ithel, (London, 1860) p. 1.

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020 achosi prinder bwyd, yn enwedig ymysg y

tywysog Deheubarth, ar gyrchoedd milwrol

taeogion prin eu maeth. Yn ffindiroedd y Mers,

newydd yn 1188 yn erbyn arglwyddiaethau

lle

Normanaidd de Cymru. Cipwyd y cestyll

roedd

rhyfel

rhwng

arglwyddi

Normanaidd a’r tywysogion Cymreig yn realiti

Normanaidd

Sanclêr,

Llansteffan

dyddiol, roedd ansicrwydd bwyd yn broblem

Thalacharn yn 1189, yn ogystal â Chydweli yn

fawr. Yn ei gell yn Abaty Margam, Sir

1190 a Llawhaden yn 1192.10 Disgrifir y

Forgannwg, roedd croniclydd yr Annales de

problemau iechyd cymdeithasol a ddaeth o

Margam yn dyst i’r newyn a chythlwng difrifol

achos rhyfel yn glir yng nghofnod Roger o

hwn. Sonia am gyfnodau newynog yn 1114,

Wendover o’r dinistr a ddilynodd ymosodiad

1125, 1131, 1189, 1203 ac 1210.8 Difyr hefyd

Cymreig ar yr Amwythig yn 1234. Sonia sut y

yw cyd-ddyddiad y gyfeiriadaeth at newyn yn

gadawyd cyrff y meirw yn noeth ar hyd y ffyrdd

1189 gydag adroddiad Gerallt Gymro o dlodion

i’w bwyta gan drychfilod ac adar ysglyfaethus.

yn ymbilio ar fynachod Margam am fwyd, tua

Cymaint oedd y buddreddi a’r llygredd nes

amser y recriwtio ar gyfer y Drydedd Groesgad

codwyd haint angheuol newydd yn y sir:

yn 1188: ‘…ex quibus tantæ corruptionis fætor ‘His quoque nostris diebus, ingruente

aerem circumquaque infecerat, quod etiam

famis inedia, et maxiuma pauperum turba

homines sanos mortui peremerunt’.11

quotidie ad januam jacente de communi fratrum consilio, ad caritatis explendæ

[…trwy’r llygredd mawr, heintwyd yr aer

sufficientiam, propter bladum in Angliam

gan ddrewdod drwg nes gadawyd hyd yn oed y

navis Bristollum missa est’. 9

bobl iach yn farw ac wedi’u dinistrio.]

[Yn ein hamser ni, roedd newyn difrifol.

Roedd diwylliant rhyfelgar y tywysogion,

Casglodd torf fawr o’r tlodion a’r anghenus yn

felly, yn straen difrifol ar iechyd cyhoeddus

ddyddiol y tu allan i gatiau’r fynachlog.

Cymru. Nid oeddent hwy, wrth gwrs, gyda’u

Dadleuodd y mynachod yr hyn y dylent ei

llysoedd moethus a’u gwleddau ysblennydd, yn

wneud, a gyrrwyd llong i Bryste yn Lloegr er

profi bron dim ar ddioddefaint newyn a

mwyn prynu digon o ŷd i ateb y galw am eu

chyflafan. Rhengoedd isaf y gymdeithas, fel

helusen.]

heddiw, oedd y mwyaf niweidiadwy, ac fe’u gorfodwyd i wynebu clefyd a chythlwng sawl

Gwnâi synnwyr bod ardal Morgannwg yn

tro oherwydd chwant y bonedd am ryfel.

wynebu trafferthion bwyd dyrys yn 1189,

Dysgir llawer am agweddau y Canol

oblegid fe gychwynodd yr Arglwydd Rhys,

Oesoedd at afiechyd yn nhriniaeth Cyfraith

Annales Monastici, ed. H. L. Laud, (5. Vols, London, 1864) pp. 9, 12, 13, 20, 26, 29. 9 Giraldi Cambrensis Opera, Issue 21, ed. J. F. Dimock, (Vols 8, London, 1864) p. 68.

Brut y Tywysogyon or The Chronicle of the Princes, ed. T. Jones, (Cardiff, 1952) pp. 73-74. 11 Rogeri de Wendover Chronica: Sive, Flores Historum, ed. H. Coxe, (Vols 4, London, 1842) p. 269.

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020 Hywel o’r sâl a’r methedig. Drwyddi draw,

erioed. Tarddodd y pla ym mherfeddion Asia,

gwelir ymdrech i adnabod, ynysu ac arwahanu

ac erbyn mis Mawrth 1349, yr oedd yn dechrau

y gwael oddi wrth yr iach. Gellid oedi achos

hau angau yng Nghaerfyrddin a’r Fenni. Deuai

llys, er enghraifft, os y dioddefai un o’i aelodau

cryndod, cyfog a thwymyn, ac o fewn ychydig

o salwch neu haint:

ddiwrnodau, byddai mwyafrif y clefion yn farw. Rhwng 1347 a 1350, difawyd rhyw

‘Llyma mal y dyly esgussodwr dyngu: bot

draean o boblogaeth y byd – tua phum miliwn

y dyn cyn glafet o heint Duw, neu o friw, neu

ar hugain yn Ewrop – a gwelwyd ei ail-

o frath, ac na allei ddyfot yno y dydd hwnnw

ddyfodiad eto yn 1361, 1369 a saith gwaith

y gyrchu da dros ddrwc o’e nerth ehun’.12

wedi hynny cyn 1420. Roedd dinistr y Pla Du yng Nghymru, neu’r ‘Farwolaeth Fawr’ fel y’i

[…rhaid i’r esgusodwr dyngu llw: bod y

hadnabuwyd

gan

gyfoeswyr,

gwbl

person mor sâl gan glefyd o Dduw, neu glais,

arswydus. Er y niferai’r boblogaeth yng

neu glwyf, fel na allai ddod yno y diwrnod

Nghymru o leiaf 300,000 yn 1300, fe’i

hwnnw i geisio gwneud iawn dros anghywir,

crebachwyd i lai na 200,000 erbyn 1400.14 Yn

yn ôl ei gryfder ei hun.]

arglwyddiaeth disgynnodd

Cil-y-Coed,

Sir

Fynwy,

un-ar-bymtheg-ar-hugain

o’r

Gwelir arwahanu cyfreithiol tebyg yn

deugain tenant i’r pla, ac yn y gogledd, collodd

erbyn cleifion y gwahanglwyf – leprosy.

maenor Deganwy ei thenantiaid bron yn

Oherwydd anffurfiad corfforol ac anabledd,

llwyr.15 Daeth gyda’i gwrs angheuol drasiediau

roedd pobl yn ofni’r gwahanglwyfus, yn

mawr i’r rhan fwyaf o deuluoedd yng Nghymru,

enwedig am nad oedd dealltwriaeth am

ac fe ddelir gyda llawer o’r hanesion poenus

drosglwyddiad yr haint, nac ychwaith am

hyn ym marwnadau y cyfnod. Galarodd

driniaeth ar gyfer iachâd. O ganlyniad,

Gwilym ap Sefnyn, er enghraifft, dros

gwaharddwyd meibion y gwahanglwyfus rhag

farwolaeth pob un o’i ddeg o blant:

etifeddiaeth a chaniatawyd gwragedd i ysgaru gwŷr

heintus.13

Bodolai

yng

Nghymru

‘A fu ddyn drymach ei fyd,

ymwybyddiaeth o beryglon haint a chlefyd, ac

Yn oeri calon erwyr

felly, oherwydd ofn, dyfeiswyd cynlluniau yn

Na mi – Duw Geli a’i gŵyr –

bennaf i ynysu’r sâl, nid eu helpu.

Am a wnaeth marwolaethau,

Trodd ofn yn hunllefus yng nghanol y

I’m hoes am yr holl blant mau?’16

bedwaredd ganrif ar ddeg gyda dyfodiad y Pla Du – y drychineb fwyaf a drawodd Ewrop

Ancient Laws and Institutes of Wales, ed. A. Owen, (Vols. 2, 1841) p. 758. 13 Ibid, pp. 556, 255. 14 Am y dyddiadau a’r data, gweler: J. Davies, Hanes Cymru, (Llundain, 1990) pp. 178-79. 12

R. R. Davies, Age of Conquest: Wales 1063-1415, (Oxford, 2000) p. 425. 16 D. Hale, ‘Death and Commemoration in Late Medieval Wales’, (Traethawd doethuriaeth, Prifysgol De Cymru, 2018) p. 336. 15

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020 Oherwydd cyflymder a chymeriad y newid [A oedd unrhyw un erioed mewn cyflwr mor drist, cymdeithasol,

cardotwyd

tensiynau

Gyda chalon oer a hesb,

gwleidyddol dwfn yn y Gymru newydd hon.

Na fi – gŵyr yr Arglwydd Dduw –

Pwy ddylai deyrnasu? A ddylai’r awdurdod

Oherwydd yr hyn y gwnaeth pla,

gwleidyddol pennaf drigo yng Nghymru neu yn

Gyda fy mhlant i gyd yn fy mywyd?]

Lloegr? Roedd hadau gwrthryfel yn cael eu hau yn anobaith ac anfodlonrwydd y pla, ac yn y

Ond efallai mai dychryn Ieuan Gethin o

gwacter hwn, tua dechrau’r bymthegfed ganrif,

weld biwbon dan gesail ei blentyn – gwarant

daeth Owain Glyndwr i herio systemau

marwolaeth – sydd fwyaf ingol:

awdurdod yr oes. Dyma, efallai, gwers bwysicaf y

‘Minnau od yw, am nad iach,

cyfnod i’r Gymru fodern heddiw. Mae

Fy mebyn oedd fy mwbach.

aflonyddwch, dryswch a dinistr haint yn

Am weled mi a wylwn,

cythruddo emosiynau ac yn codi awch mawr

Y ddufrech ar ddyfraich hwn.’17

am ddiwygio. Dylem nid yn unig ystyried misoedd actif heintiau, ond nodi hefyd y dilynir

[Ac i mi, am nad ei fod yn iach,

hwy gan ôl-gryniadau gwleidyddol mawr.

Fy mab oedd fy nhristwch.

Rydym wedi croesi ton gyntaf Covid-19 – a

Pan y gwelais, mawr y wylais,

sonnir yn aml am ail, neu hyd yn oed drydedd

Y biwbonau ar ei freichiau.]

ton yn y gaeaf. Tybiaf, fodd bynnag, mai effaith hir dymor yr haint ar fywyd cymdeithasol

Cawn gip-olwg, felly, wrth ddarllen y marwnadau

poenus

uchod,

o’r

Cymru fydd y mwyaf arwyddocaol. Mae

iselder

systemau awdurdod seiliedig – dosbarthiadol,

cenedlaethol newydd a oedd yn gysylltiol gyda

hiliol a Phrydeinig – wedi’u hansefydlogi’n

marwolaethau torfol y Pla Du.

fawr dros y chwe mis diwethaf: dim ond amser

Roedd ail hanner y bedwaredd ganrif ar

a ddengys, felly, yr hyn sydd ar ein gorwel…

ddeg yn gyfnod o drawsnewidiad dramatig yng Nghymru. Daeth cwymp y boblogaeth – yn

Osian Prys Elis, Coleg yr Iesu.

ogystal â dryswch cyffredinol y pla – gyda newidiadau mawr i’r bywyd cymdeithasol traddodiadol: tiriogaethol;

ail-ddosbarthwyd datgymalwyd

pŵer

fframweithiau

etifeddiaeth ac arferion deiliadaethol; ac roedd patrymau sefydledig o wasanaeth ac awdurdod ffiwdal

Ibid, p.347

yn cael eu

herydu’n gyflym.18

Davies, Age of Conquest, p. 429.

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

CIP AR UCHAFBWYNTIAU’R FLWYDDYN Swper Ffurfiol Tymor Mihangel yng Ngholeg Sant Ioan, Tachwedd 2019

Aelodau’r gymdeithas yn gwledda yn Neuadd Coleg Sant Ioan. Diolch i Lewys Griffiths am drefnu.

Yr aelodau’n sgwrsio dros fwyd (chwith) a Steffan Williams, Osian Elis a Lewys Griffiths (dde).

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

Ymweliad y cyn-Brif Weinidog Carwyn Jones yng Ngholeg yr Iesu, Tachwedd 2019

Aelodau’r Dafydd gyda Carwyn Jones yn ystafell Peter North, Coleg yr Iesu yn nhymor Mihangel. Dilynwyd y sgwrs gyda diod neu ddau yn y King’s Arms. Gwasanaeth Carolau blynyddol Y Dafydd yng Ngholeg yr Iesu, Rhagfyr 2019

Glyn Owen yn y Gwasanaeth Carolau yng Nghapel Coleg yr Iesu a Steffan yn cyrraedd yn ‘ffasiynol o hwyr’ yn y cefndir (chwith), clawr rhaglen y gwasanaeth (dde).

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

Swper Ffurfiol Gŵyl Dewi yn dilyn y gwasanaeth blynyddol yng Ngholeg yr Iesu, Mawrth 2020

Yr arlwy yn swper ffurfiol dydd Gŵyl Dewi Coleg yr Iesu gyda chawl cennin i ddechrau (chwith), cig oen fel prif gwrs (canol) a phwdin traddodiadol Coleg yr Iesu, pwdin Syr Watkins Williams-Wynne i orffen (dde). Swper Gŵyl Dewi blynyddol Cymdeithas Dafydd ap Gwilym ym mwyty Branca, Mawrth 2020

Aelodau’r gymeithas yn brysur yn gwledda ar fwyd blasus bwyty Branca, Jericho (chwith), a Llewelyn Hopwood, Steffan Williams yn ei wisg gwladgarol, ac Osian Elis (dde).

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

Yr aelodau yn gwrando’n astud ar un o’n gwestai gwadd, cyn-bennaeth Coleg Kellogg, Geoffrey Thomas, yn trafod sefydlu’r coleg a sut y daeth gweddi Gymraeg ‘O Dad, yn deulu dedwydd…’ yn weddi coleg swyddogol yno.

Mari Prichard oedd ein gwestai gwadd arall, a drafododd ei hamser hi yn fyfyrwraig yn Ngholeg yr Arglwyddes Marged, sut oedd ‘bod yn Gymraeg’ yn Rhydychen yn ei chyfnod a bod yn un o’r merched cyntaf i ymuno â Chymdeithas Dafydd ap Gwilym yn y 60au.

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

Dilynwyd y Swper Gŵyl Dewi ag ymweliad â’r Jericho Tavern. Dyma Lewys Griffiths a Carys Bill.

Lois Williams a Brennig Davies yn y Jericho Tavern.

Sgwrs fywiog gan Lucas Watts i’w gweld – ysgwn i beth oedd ganddo i’w ddweud!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2019-20, Medi 2020

Codi Arian at waith y Gymdeithas Cymdeithas Dafydd ap Gwilym yw un o gymdeithasau hynaf Prifysgol Rhydychen. Pan sefydlwyd y Gymdeithas gan griw o fyfyrwyr Rhydychen ym 1886, roedd y Dafydd yn dra gwahanol i’r hyn y mae hi heddiw. Ym 1886, cymdeithas academaidd Gymraeg oedd y Dafydd a oedd yn cyfarfod i ddarllen a thrafod papurau academaidd a oedd wedi’u paratoi gan aelodau’r Dafydd. Er bod rhai elfennau yn parhau o’r gorffennol gan gynnwys ein digwyddiadau arbennig i ddathlu dydd Gŵyl Dewi a’r Eisteddfod yr ydym yn ei gynnal yn flynyddol, mae’r Dafydd wedi newid a datblygu ers iddi gael ei sefydlu ym 1886. Bellach, cymdeithas gymdeithasol Gymraeg yw’r Dafydd sy’n ceisio trefnu digwyddiadau tymhorol i ddod â myfyrwyr Cymraeg y brifysgol at ei gilydd. Mae’r digwyddiadau amrywiol hyn yn cynnwys nosweithiau Picau a Phenderyn, digwyddiadau ar y cyd â’r Gymdeithas Wyddelig ynghyd â nosweithiau Cymreig eraill. Un gwahaniaeth sylfaenol arall rhwng y Dafydd ym 1886 a heddiw ydy nad ydym mwyach yn codi tâl aelodaeth. Golyga hyn, wrth gwrs, fod holl ddigwyddiadau’r Gymdeithas am ddim. Nid ydym am i arian rhwystro neb rhag bod yn rhan o fywyd y gymdeithas a bywyd Cymreig Prifysgol Rhydychen. Er hynny, mae hyn yn golygu hefyd nad ydym yn derbyn incwm trwy’r dull yma, ac mae’n rhaid i ni fynd ati i godi arian yn flynyddol. Er mwyn ariannu digwyddiadau’r Dafydd, rydym bellach yn dibynnu’n llwyr ar roddion ariannol gwirfoddol gan gyfranwyr hael. Fel aelodau a chyn-aelodau o’r Dafydd - pobl sydd wedi cael y budd eithriadol o waith y Dafydd yn y gorffennol - hoffwn eich gwahodd i ystyried cyfrannu’n ariannol tuag at waith y Dafydd yn ystod y flwyddyn academaidd nesaf. Mae dwy ffordd y gallwch fynd ati i gefnogi’r Dafydd yn ariannol: 1. Os ydych yn bancio ar-lein, gallwch gysylltu â’ch banc yn uniongyrchol i drefnu creu archeb sefydlog (standing order). Enw’r cyfrif: Cymdeithas Dafydd ap Gwilym; Rhif y Cyfrif: 27196468; Cod Didoli: 30-63-59. 2. Gallwch hefyd ddefnyddio’r ffurflen isod er mwyn trefnu eich archeb sefydlog. I wneud hynny, bydd yn rhaid i chi fynd â’r darn gwaelod i’ch banc. Gellir canfod y ffurflen hefyd trwy ddilyn y ddolen ganlynol: https://goo.gl/Hzohw7 Byddai’n braf iawn, hefyd, pe baech chi’n anfon e-bost at y Trysorydd (lewys.griffiths@sjc.ox.ac.uk) gyda’ch manylion cyswllt, er mwyn inni anfon llythyr atoch i ddiolch am y rhodd a hefyd er mwyn cadw mewn cysylltiad yn y dyfodol. Gwerthfawrogwn bob cyfraniad, boed yn fawr neu’n fach, yn fisol neu’n flynyddol. Bydd pob cyfraniad yn helpu i sicrhau y bydd gwaith y Dafydd yn parhau i’r dyfodol. Byddwn yn ddiolchgar hefyd pe baech chi’n rhannu ein neges ag unrhyw un arall a fyddai â diddordeb cefnogi Cymdeithas Dafydd ap Gwilym. Lewys Griffiths, Trysorydd, Coleg Sant Ioan