Y Drych Rhifyn 2014-15 by Y Drych

Y Drych

Cylchgrawn

Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhydychen! ! !

Rhifyn 2014-15

Awst 2015

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Golygyddol: Y Drych

1986 yn tynnu llen oddi ar hanes y Cymry yn Rhydychen.1

‘Canys gweled yr ydym yr awr hon trwy ddrych, mewn dameg; ond yna, wyneb yn wyneb: yn awr yr adwaen o ran; ond yna yr adnabyddaf megis y’m hadwaenir.’! 1 Corinthiaid 13:12

Wrth ddechrau ar y gwaith o roi’r cylchgrawn hwn at ei gilydd, trois i

gyfeiriad

hen

gylchgrawn

gymdeithas (Yr Aradr, 1991-6), a chanfod yno sôn am gylchgrawn arall

Mor gyfnewidiol yw bywyd prifysgol.

oedd yn ei flodau olaf yn chwedegau’r

I israddedigion, tair blynedd yw’r

ganrif ddiwethaf (Y Rhyd, hyd at

cyfan, a cheir cymysgedd newydd o

1968). Mae’r gyfrol hon yn sefyll felly

bobl bob blwyddyn, wrth i’r to h!n

mewn

ymadael

“Cymry’n

griw

newydd

olyniaeth trigo

hir

gofnodi’r

astudio

lasfyfyrwyr ddechrau. Hyd yn oed i’r

Rhydychen”. Boed felly am yr hanes,

rheiny ohonom sy’n aros yn hwy, heb

beth am bresennol y Dafydd? Y

gofnod mwy parhaus, byr iawn yw cof

gobaith, trwy’r hyn a geir yma, yw

unrhyw gymdeithas. Er hynny, mewn

adlewyrchu

lle fel Rhydychen, gellir maddau i

gymdeithas bresennol.

rhywbeth

natur

rywun am feddwl yn hytrach bod

Gyda bron i ugain mlynedd fynd

popeth yn fythol ddinewid, ac fel y

heibio er cyfrol ddiweddaraf yr Aradr,

mae, felly y bu.

dyma gyfle i droi eto a chodi’r drych i

Flwyddyn nesaf, byddwn ni’n

weld sut siâp sydd ar y gymdeithas ar

dathlu pen-blwydd Cymdeithas Dafydd

ddiwedd

flwyddyn

academaidd

ap Gwilym yn gant deg ar hugain oed.

2014-15. Wrth edrych yntau yn y

Rwy’n edrych ymlaen yn fawr iawn i

drych, ni chafodd Dafydd ap Gwilym

ddarllen rhagor am ran y gymdeithas

brofiad i’w wneud am yr ail dro.

yn hanes Cymry Prifysgol Rhydychen

Dywed fel hyn yn ei gerdd Y Drych:

yn y cyfrol sydd ar y gweill eleni gan gyn-Gaplan y Dafydd, Doctor R. Brinley Jones. Y mae ei waith All the Welshmen Abiding and Studying in Oxford ac hefyd Cofio’r Dafydd; Cymdeithas Dafydd ap Gwilym 1886-

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 1

R. Brinley Jones, ‘All the Welshmen Abiding and Studying in Oxford’, Transactions of the Honourable Society of Cymrodorion (1986) 157-71, a D. Ellis Evans a R. Brinley Jones (goln.), Cofio’r Dafydd: Cymdeithas Dafydd ap Gwilym 1886-1986 (Abertawe 1987).

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Yn y drych; llyna un drwg! Yna dywod o’r diwedd Y drych nad wyf wych o wedd.2 Rwy’n si"r y byddwch chi, wrth ddarllen cyfraniadau’r aelodau, yn cytuno gyda mi nad yw’r drych hwn yn beirniadu’n anffafriol ar y gymdeithas sy’n dwyn enw’r Dafydd fel y beirniadodd y drych arall ar Ddafydd gynt. Serch hynny, os ceir yma ‘cwufr arddufrych’, ar y Drych mae’r bai. Os ar y drych brych o bryd Y bu’r bai, wb o’r bywyd!3 Ceir yma flas ar y gymdeithas – a minnau fydd yn parhau’n Ddrychgogydd flwyddyn nesaf, yn edrych ymlaen at gasglu cynhwysion ar gyfer dantaith y flwyddyn 2015-16. Rwy’n gobeithio y byddwch yn mwynhau’r arlwy sydd o’ch blaen eleni, a bydd hynny’n codi awch arnoch am y gwleddau sydd ar ddod. Lleuad las gron, gwmpas graen, Llawn o hud, llun ehedfaen, Hadlyd liw, hudol o dlws, Hudolion a’i hadeilws.4 Benjamin Sadler Coleg yr Iesu !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 2

Dylan Foster Evans (gol.), ‘Y Drych’, yn Dafydd Johnston et al., Cerddi Dafydd ap Gwilym (Caerdydd, 2010) 516. 3 Ibid. 4 Ibid.

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Cynnwys Golygyddol Benjamin Sadler Swyddogaethau 2014-16

tud.1 tud.4

Afalau Cymru yn y Canol Oesoedd Carwyn Graves

tud.5

‘Symud liw neu dos ymaith’ Hanna Hopwood

tud.11

Castell Cricieth Huw Jones

tud.15

Beth all Cymru ddysgu o Gatalwnia? Dafydd MacLennan

tud.18

Ydy teithio mewn amser yn bosibl? Gwyndaf Oliver

tud.21

‘Mam am y Bwrdd â mi’ - Twm Morys Catrin Williams

tud.24

Gair gan y Caplan Benjamin Sadler

tud.30

Llythyr at David Lloyd George Rhianna Jones Lluniau o’r flwyddyn

tud.36 tud.39

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Swyddogaethau 2014-15

Swyddogaethau 2015-16

Y Llywydd (sef yr aelod h!n):

Dr Rosalind Temple

Y Coleg Newydd

Y Caplan:

Benjamin Sadler

Llewelyn Hopwood

Coleg yr Iesu

Yr Is-gaplan

Huw Jones

Catrin Williams

Coleg yr Iesu

Y Trysorydd

Carwyn Graves

Gwenno Jones

Coleg Worcester

Coleg yr Iesu

Yr Archarogldarthydd

Cai Wilshaw

Huw Jones

Coleg y Santes Ann

Coleg yr Iesu

Yr Ysgrifenydd

Ben Lake

Gwyndaf Oliver

Coleg y Drindod

Coleg Magdalen

Y Swyddog TG

Christopher Kelly

Coleg Balliol

Coleg Balliol Golygydd y Drych Benjamin Sadler Coleg yr Iesu

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Afalau Cymru yn y Canol Oesoedd

Ond beth a oedd gan adroddwyr y chwedlau hyn dan sylw pan sonient am afalau? Nid yw’r afal yr ydym ni

O blith yr holl ffrwythau mae lle

oll yn ei adnabod ac yn gyfarwydd ag

arbennig i’r afal yn niwylliant Cymru.

ef yn gynhenid i Gymru – nac

ychwaith i gyfandir Ewrop! Yr afallen

bwysigrwydd yn dechrau ym myd

wyllt – malus sylvestris - sy’n tyfu’n

cynhanesyddol

naturiol yn y wlad hon, ac mae’n

chyfeiriadau at yr afal yn britho

debyg mai dyna a gyfeirir ati yn rhai

straeon aelwydydd ar draws Ewrop o

o’r chwedlau Celtaidd hynaf o leiaf.

Iwerddon i wlad Groeg. Ystyrid pren a

Tybir mai gyda’r Rhufeiniaid y daeth

ffrwyth yr afallen yn sanctaidd yn y

yr afal melys – malus domestica - i

byd Celtaidd, â chyfeiriadau at yr afal

Gymru am y tro cyntaf, a chyda hynny

mewn

crefft grafftio a thyfu afalau mewn

mae’r

tystiolaeth y

chwedloniaeth

chwedlau,

i’w

cael

Iwerddon i Lydaw. Yn ddi-os, fe

gerddi

gysylltid yr afal â’r arallfydol: ynys

tystiolaeth archeolegol o gyllyll impio

Afallon, hynny yw ‘Ynys y Coed

afalau’, yw enw’r ynys baradwysaidd

Rhufeinig yn Lloegr. Mae’n debyg

lle’r

holl

mai’r afalau hyn yr aeth Teilo Sant

frenhinoedd y byd Celtaidd, y brenin

gydag ef i Lydaw yn yr hanesion

Arthur, i orffwyso ac i ddisgwyl ei

canoloesol amdano. Yn ôl croniclwyr,

alw’n ôl i achub Prydain y dyfodol.

ganed Teilo Sant yn y flwyddyn 500,

Mae enw’r ynys ei hun yn gliw inni

yn "yr i’r Brenin Ceredig, Ceredigion.

yngl!n â’r bri a roddid ar yr afal yn y

Ym 549 roedd pla yng Nghymru ac

diwylliant Celtaidd. Neu ystyriwn ynys

aeth Teilo a’i ddilynwyr i Dol yn

Emain Ablach mewn chwedloniaeth

Llydaw. Yno fe blannodd berllannau

Wyddelig, ynys lle mae’r coed yn

gyda’i gyfaill Samson, ac oddi yno,

blaguro ac yn dwyn ffrwyth ar yr un

honnir, y daw traddodiad afalau a seidr

pryd; yn wir, roedd y derwyddon yn

Llydaw. Ystyrir Teilo yn sant yr afalau

defnyddio pren yr afallen neu’r ywen o

yn y rhan honno o Lydaw hyd yn

blith yr holl goed ar gyfer eu gwialenni

gymharol ddiweddar.

hud.

aeth

enwocaf

phyllau

pherllannau, coed

mewn

mae

safleoedd

Yr oedd yr afalau newydd hyn a gyflwynasai’r Rhufeiniaid yn llawer

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 mwy, a llawer melysach na’r afalau

geiniog ar bymtheg. O ran y coed,

surion yr oedd y Celtiaid yn gyfarwydd

nodir bod pob coeden sy’n dwyn

â nhw tan hynny. Y mae’n bosib bod y

ffrwyth cyfwerth â llwyn collen, hynny

ffrwyth egsotig newydd hwn wedi

yw pedair ceiniog ar hugain, ac

cyfrannu at y chwedloniaeth a dyfodd

eithrio’r dderwen a’r afallen. Penodir

o gylch yr afal a’r bri a roddwyd arno,

gwerth afallen sur yn bedair ceiniog

cyn iddi ddwyn ffrwyth, ac wedi hynny

ynysoedd chwedlonol – er ei fod yn

yn ddeg ceiniog ar hugain. Nodir hefyd

ddirgelwch pam os felly y lleolwyd yr

bod pris afallen felys (a elwir yn

ynysoedd hynny i’r gorllewin, ac nid

‘afallen per’) gyfwerth â dwy afallen

i’r dwyrain. Bid a fo am hynny, mae

sur, a honnir bod y berllan yn un o dri

presenoldeb yr afal yn yr hen chwedlau

thlws cenedl. Dyma dystiolaeth felly y

hyn ar draws y gwledydd Celtaidd yn

megid crefft tyfu afalau melys yng

awgrymu’n gryf bod yr afal yn

Nghymru cyn diwedd y mileniwm

gyfarwydd i’r cymdeithasau hynny, a’u

cyntaf, ac y rhoddid gwerth mawr ar y

bod yn rhoi gwerth mawr arno. Y

ffrwyth.

a’i

lleolodd

mor

bendant

mae’r statws uchel hwn hefyd, fodd

Nid anodd yw dod o hyd i

bynnag, yn arwydd mai cymharol brin

gyfeiriadau

oedd yr afal melys, ac y’i tyfid gan

barddoniaeth

bobl fwy cefnog ac o dras uwch yn

chwaith, ac y mae’r cyfeiriadau cynnar

unig. Dyna batrwm a fyddai’n parhau

hyn i gyd yn awgrymu bod yr afal yn

yng Nghymru am y mil o flynyddoedd

ffrwyth

nesa, a mwy.

cynulleidfa yn ddigon cyfarwydd â hi.

Daw cadarnhad o’r bri hwn yng nghyfreithiau

Hywel

afal

Gymraeg

byddai’r

mewn gynnar

beirdd

a’u

Teitl un o gerddi mwyaf adnabyddus

Myrddin Wyllt yw ‘Afallennau’, a

ysgrifennwyd yn wreiddiol yn y

dechreua pob pennill gydag ebychiad

ddegfed

i’r afallen:

ganrif,

Dda,

lle

ceir

gwerthfawrogiad manwl o bris afallen. Yn y rhan a elwir yn ‘Gwerth Gwyllt a Dof’ fe roddir gwerth i wahanol goed ac anifeiliaid. Gwerth g"ydd neu oen

‘Afallen peren per ychageu... Afallen peren pren hyduf glas Afallen peren a phren melyn Afallen peren a dyf tra run Afallen peren a dyf yn llannerch....’

oedd un geiniog; gwerth mochyn yn bedair ceiniog, a gwerth ychen yn un

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Y

mae

tystiolaeth

mwy

‘weithiau yn debycach i’n syniad ni am

uniongyrchol yngl!n a thyfu afalau

ardd na’r un o’r gerddi eraill’. Gallwn

yng Nghymru yn deillio o’r Oesoedd

gasglu o hyn yr ystyrid perllannau yn

Canol diweddar. Y mae’r dystiolaeth

fannau pwysig a ddefnyddid i ymlacio

am dyfu afalau yng Nghymru yn yr

a mwynhau, yn ogystal â bod yn

Oesoedd Canol yn dod o farddoniaeth,

fannau o werth economaidd i’r llys.

cyfeiriadau mewn testunau eraill megis

Mae’n debyg i Ruffudd ap

cofnodion tiroedd neu groniclau yn

Cynan, Brenin Gwynedd, orchymyn

ogystal â thystiolaeth archeolegol, a

plannu perllannau a gerddi ar ddiwedd

hynny er gwaetha honiad dylanwadol

y 12fed ganrif. Sonia Gerallt Gymro

ac enwog Gerallt Gymro (4, p.30) nad

am berllan ym Maenorb!r, man ei eni,

oedd Cymry’r Oesoedd Canol ‘yn arfer

gan ddweud ‘y mae perllan hardd

nac o berllannau nac o erddi’.

iawn, wedi ei hamgáu rhwng y pwll a

Yn wir, mae toreth o dystiolaeth

llwyn coediog’ a nododd hefyd yr

bod tyfu ffrwythau yn gwbl gyffredin

amgylchynid Llanddewi Nant Hoddni

mewn llysoedd, abatai a hyd yn oed

‘gan winwyddau ffrwythlon, a gerddi a

cestyll ar draws tir Cymru o ddechrau’r

pherllannau.’ Anodd dychmygu y tyfid

ail fileniwm hyd ddiwedd y Canol

ffrwythau eraill, llai addas i hinsawdd

Oesoedd a’r Deddfau Uno ym 1536.

Cymru, heb fod afalau hefyd yn

Mewn ysgrif ar hanes gerddi yng

bresennol ar raddfa fach, o leiaf. Mae

Nghymru, noda Elisabeth Whittle:

tystiolaeth

‘Orchards were important to the self-

berllannau gellyg neu ffrwythau eraill,

sufficient medieval household, and

mwy trofannol hefyd yn awgrymu y

ranged from extensive areas known to

tyfid afalau yn y mannau dan sylw.

have been planted around some abbeys

Ceir cyfeiriad at berllan yng nghainc

and castles, to perhaps a few trees

gyntaf y Mabinogi, a ysgrifennwyd yn

cultivated by those lower down the

ystod y ddeuddegfed ganrif â barnu yn

social scale’. Y mae Ffransis Payne, yn

ôl

ei ysgrif arwyddocaol ar hanes yr ardd

Riannon gynnal gwledd briodasol ar

yng Nghymru, yn nodi bod perllannau

gyfer Gwawl, a gosod gw!r Pwyll i

yn gyffredin yng ngerddi cestyll,

aros tu allan i’r llys yn y berllan.

tystiolaeth

winllannau,

ieithyddol,

neu

wrth

mynachlogydd a llysoedd uchelwyr fel

Ond y dystiolaeth lygad-dyst

ei gilydd, a honna bod y berllan

gyntaf sydd gennym am berllannau

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 yng Nghymru yw’r cyfeiriad atynt yng

afalau, cennin a bresych. Nodir bod

ngherdd fawr y bardd Gwalchmai ap

tair perllan yn Llandyfái, a phedair

Meilyr

gwinllan,

(1130-1180),

Gorhoffedd

gwerth

blynyddol

Gwalchmai. Ynddi sonia am weld

cynnyrch yn 13s. 4d a chynnyrch y

perllannau

gwinllannoedd yn werth 5s. Gwyddom

Trallwng dan flagur yn y gwanwyn. Y

o’u cofnodion i Sistersiaid Margam

mae hyn yn gyfeiriad cynnar dros ben

blannu gwinllan erbyn 1186. Tua’r

at berllannau yng nghyd-destun y

gogledd hefyd, gwyddom o gofnodion

cyfnod, ac yn awgrymu bod nifer fawr

sy’n dyddio’n ôl i 1390 bod dwy

o berllannau yn y dyffryn; awgrym

berllan yn Llanelwy, ac un ohonynt o’r

pryfoclyd na chyfyngid coed afalau i

enw ‘Gardd y Berllan’, lle perchennai

lysoedd yr uchelwyr a’r tywysogion yn

Gwenllian a Thangwystl bedair ‘rod’

unig.

ar hugain o dir wedi’u hetifeddu. Tyfai

dyffryn

Hafren

draws

ger

Ewrop,

Wynniaid

Gwydir

winwyddau

mynachlogydd a’r abatai oedd y prif

Nyffryn Conwy a Syr Thomas Hanmer

ganolfannau

yn ddiweddarach yn Sir y Fflint.

ffrwyth,

gyfer

llysiau

tyfu ar

Noda Whittle y bu cynnydd

ddechrau’r Oesoedd Canol, a bu

mewn plannu perllannau a gerddi yng

cynnydd mawr yn y hyn o ddechrau’r

Nghymru yn ystod y 14eg ganrif

trydydd

Roedd

oherwydd diwedd y rhyfela rhwng y

mynachlogydd yr Oesoedd Canol bron

tywysogion Cymreig a’r Normaniaid.

yn gwbl hunangynhaliol. Roedd i bob

Yr oedd gerddi llysoedd yr Uchelwyr

abaty

yn ysbrydoliaeth i’r beirdd yn ystod

gwinllannau, ac mae waliau allanol

canrifoedd olaf yr Oesoedd Canol, ac

rhai ohonynt – Tyndyrn a Llanddewi

roeddynt

Nant Hodni, yn bodoli o hyd. Yn wir,

prydferthwch a welsant yno. Gwyddys

yn ôl Whittle roedd 12 cyfer o

y plennid gerddi pleser yn rhai o’r

berllannau ar dir Llanddewi Nant

cestyll yn ogystal â’r abatai a llysoedd,

Hodni. Cynhaliwyd arolwg o diroedd

ac nid afresymol tybio y plannwyd

esgobaeth Tyddewi yn 1326, ac y mae

afallennau wedi’u hyfforddi yn rhai o’r

hwnnw yn sôn am erddi yn Nhrefdyn,

rhain. Yn ei gerdd o foliant i Lys

Wolf’s Castle, Llawhaden, Llandyfái a

Glyndwr yn Sycharth mae Iolo Goch

Llandygwydd. Sonnir yn benodol am

yn disgrifio ysblander ei erddi yn yr

ganrif

crefft

Sistersaidd

pherlysiau

ddeg.

berllannau

ymhyfrydu

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 1380au neu 1390au, gan grybwyll

Afalau aur sydd yn cymryd sylw

melin, cwch colomennod, pwll pysgod,

Thomas Leision wrth iddo ysgrifennu

parc ceirw, gwinllan a pherllan;

am berllannau Sain Dunwyd ym Mro Morgannwg:

‘Pob tu'n llawn, pob t!'n y llys, perllan, gwinllan, gaer wenllys.’ ac mae Lewis Glyn Cothi yn canu am berllannau a gwinwyddau o gwmpas Castell Dryslwyn ganol y bymthegfed ganrif:

‘Afalau euraid a dyfant yn yr ardd a chreigiau Eraid, - llyna bethau hardd i fwrw golwg arnynt’ Yn

wir,

ôl

dogfen

Gymraeg am Gastell Rhaglan o dan William ap Thomas (bu farw ym 1445)

‘Iddaw fo mae neuadd falch Ac yn wengaer gan wyngalch, Ac o gylch ogylch i hon Naw o arddau yn wyrddion, Perllanwydd a gwinwydd gwyr, Derw ieuainc hyd yr awyr.’

roedd yno ‘berllannau yn llawn o goed afal, ac eirin a ffigys a cheirios a grawnwin ac eirin ffrenig a gellyg a chnau a phob un ffrwyth sydd yn felys

Yn yr un modd, fe gyfeiria’r bardd Gruffudd Llwyd yn ei gerdd ‘Cywydd i ddanfon yr haul i annerch

ac yn flasus.’ Gellir disgwyl bod yr un peth yn wir am nifer o lysoedd eraill yn y cyfnod – Gwydir, Cors y Gedol, Nannau, Mostyn, Tretwr ayyb, a

Morgannwg’ at

chadarnheir hynny gan y pris a roddid ‘Coed a maes lle caid y medd Pob plas, teg yw’r cwmpas tau, A’r llennyrch a’r perllannau’

ar groeso’r uchelwyr a berchennai’r llysoedd hyn ym marddoniaeth y cyfnod.

Ac nid yn unig ar dir bras a hinsawdd mwyn y de a’r gogledd ddwyrain; roedd dwy berllan yn perthyn i Lys Ieuan ap Llywelyn Fychan ar ymyl Fforest

Glud

Maelienydd,

disgrifiodd Lewys Glyn Cothi hwy: ‘Dwyardd y sy’n lle dien Unwedd wrth eu neuadd wen O’r naill ran dwy berllan bêr A llynnoedd o’r naill hanner’

Mae

Joan

Morgan,

o’r

awdurdodau pennaf ar afalau heddiw, yn honni mai i wneud seidr y tyfid y rhan fwyaf o’r afalau yn Ewrop yn yr Oesoedd Canol. Mae’n bosib y ceir cyfeiriad at wneud seidr yn Sir Fynwy ar ddiwedd y 13eg ganrif gan deulu de Clare. Serch hynny, y tro cyntaf y defnyddiwyd y gair ‘seidr’ yn y Gymraeg oedd mewn cerdd o waith

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Iolo Goch o’r bedwaredd ganrif ar ddeg: ‘A’r âl ddu, oer eol ddig A’r gloyw seidr oer gloesiedig.’ Gwyddom ystyrid

afalau

fodd yn

bynnag

gyffredinol

feddyginiaeth hefyd, ac mae’n debyg y’u defnyddiwyd felly ar draws y cyfandir hyd yn oed cyn dechrau cynhyrchu seidr.

Erbyn diwedd y

bymthegfed ganrif roedd seidr wedi ennill ei blwy: roedd mawl i ‘home brewed cider, mead and bragget’ Abaty Ystrad Marchell yn 1490. Ar drothwy’r cyfnod modern, felly, roedd perllannau afal yn rhan gyfarwydd o dirlun Cymru, â thraddodiad hir yn eu hangori mewn llenyddiaeth, ar dir mynachlogydd, ac yn y llysoedd. Tybed a oes a wnelo tranc y rhain â diflaniad perllannau o rannau helaeth o’r wlad wedi 1536? Carwyn Graves Coleg Worcester Atgynhyrchir y darn uchod gyda chaniatâd yr awdur. Fe’i cyhoeddir, gyda pharhad yr hanes, mewn cyfrol gyfan ymhen rhai misoedd.

10!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 ‘Symud liw neu dos ymaith’

lliwiau i ymfalchïo ynddynt, gyda’r llinell olaf yn awgrymu fod gwallt

Bras olwg ar liwiau gwallt delfrydol y Cywyddwyr

Ieuan Goch ag arlliw o aur arno, fwy na thebyg yr un fath o aur a olygir wrth ‘rhuddaur’ y cywyddwyr wrth sôn am walltiau

merched.

Feirdd

Roedd Ieuan Goch Benllwyd ap Bedo

Tywysogion, y lliw melyn hwn oedd

Benllwyd ap Gruffudd ap Maredudd

yn cael y fwyaf o sylw, wrth iddo gael

Ddu ap Dafydd yn ddyn a oedd yn cael

ei gysylltu â maes y gad a gallu’r

ei ddiffinio yn gyfan gwbl gan liw ei

unigolyn a oedd yn berchen â mwng

wallt, gwallt ei dad, ei dad-cu a’i hen

aur i serennu mewn brwydr.7

dad-cu.

Gwallt oedd y peth a

Parha’r cysylltiad hwn rhwng

ddefnyddiwyd i wahaniaethu rhwng ei

dewrder a lliw gwallt melyn yng

dad a’i ewythr hefyd, fel y dengys enw

ngwaith Dafydd ap Gwilym, wrth iddo

ei ewythr; Bedo Benwyn.

yntau nodi mewn marwnad i Gruffudd

Mewn

cywydd gan Siôn Ceri i’r Ieuan hwn,

ab Adda:

mae’r bardd yn mynd ati i foli ei Trwy felynflew dyn glew glân, Trawiad un lladdiad â llif, Toriad hagr trwy iad digrif, Trwy fanwallt gwalch o falchlin.8

noddwr drwy gyfeirio at ei wallt a gwallt

gyndeidiau

ymysg

cyfeiriadau at wrywdod a dewrder ar faes y gad:

Diddorol yw nodi fod y bardd yn moli ‘manwallt’ ei wrthrych yn y

G"r du eglur gwridoglwyd, Gwyn a choch, ac un awch wyd. Carw oeddych cwyreiddwallt A graen aur i’w groen a’i wallt.6 Gwelwn felly fod Siôn Ceri yn moli pob un o’r lliwiau yma, a’u bod

dyfyniad uchod yn ogystal â’i liw, rhywbeth a fyddai’n cael ei fawrygi’n aml wrth sôn am wallt delfrydol y merched, fel y dengys yr enghraifft isod:

un ac oll yn cael eu hystyried yn !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 5

Daw’r dyfyniad o gywydd gan Rhys Goch Eryri, gweler: D. Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007), 15.34. 6 A. C. Lake (ed.), Gwaith Sion Ceri (Aberystwyth, 1996), 10.11–14.

Ac na fynned gwen fanwallt Gribau gw!dd i gribo’i gwallt.9 !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 7

Gweler, er enghraifft: N. A. Jones a A. P. Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr II (Caerdydd, 1995), 5.5–8. 8 D. Johnston et al. (goln.), Cerddi Dafydd ap Gwilym (Caerdydd, 2010), 21.44–47.

11!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Diddorol

nodi

bod

‘manwallt’ hwn yn cael ei gysylltu gyda llinach uchelwrol Gruffudd ab Adda yng nghywydd Dafydd, gan awgrymu

perthynas

rhwng

gwallt

ganddo fwng o wallt melyn a fyddai’n denu sylw’r merched: Melen a orllen mal eurlliw – oeddud, Eiddun wallt, dremyn gwiw; Llwyr y’m gwaisg calon fraisg friw, Rhag mor llwyd, hagr wyd heddiw!12

hardd, melyn â bonedd. Mae’r sôn am wallt melyn yng ngwaith Dafydd yn dwyn i gof y disgrifiad enwog hwnnw o’r bardd ei hunan a gofnodwyd gan David Johns yn 1572, sy’n nodi mai melyn oedd lliw gwallt y bardd ei hunan: Mi fûm yn siarad â hen wraic a welsai un arall a fyssai’n ymddiddan a Dafydd ap Gwilym. Hirfain oedd ef a gwallt llaes melyngrych oedd iddo a hwnnw yn llawn cayau a modrwyau arian meddai hi.10 Yn wir, gwelwn fod Dafydd ar

Tynnu sylw at ei wallt llwyd er mwyn pwysleisio henaint y bardd a wna’r bioden hefyd wrth iddi roi ei chyngor i Ddafydd mewn cerdd arall.13 Gwelwn Mastr Harri yn rhoi cyngor tebyg i un o’i noddwyr yntau, wrth iddo ymbil arno i beidio â charu merch ifanc. Drwy dynnu sylw at ei wallt a’i farf ‘wenllwyd’, daw’n amlwg fod Mastr Harri yn sôn am y bwlch oedran rhwng ei noddwr a’r ferch, ac at ba mor anaddas y byddai’r berthynas yn nhyb y bardd:

fwy nag un achlysur yn sôn am yr ysfa A’r iad fal lleuad ei lliw, A’r wenllwyd farf o’r unlliw, G"r llwyd, oediog wyd a gwan; Er Duw, edrych ar d’oedran!14

i gadw’r lliw melyn hwn yn ei wallt.11 I Ddafydd, mae’r lliw llwyd yn cynrychioli hagrwch a henaint wrth iddo ddisgrifio ei sefyllfa druenus. Y

Y lliw llwyd yw un o gwynion

mae’n flin wrth y gwallt, ac yn

Llywelyn ab y Moel hefyd wrth ganu

hiraethu am y dyddiau pan oedd

i’w farf, gan osod y bai arno am atal ei gariad rhag eisiau cadw oed ag ef.

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 9

T. Parry (gol.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1962), 81.13–14. 10 yn G. Thomas, ‘Trafferth Mewn Tafarn’, yn A. Llwyd (ed.), 50 o Gywyddau Dafydd ap Gwilym (Abertawe: Gwasg Christopher Davies, 1980), 78–84 (p. 78). 11 Gweler Erthygl Ann Parry Owen: ‘"Englynion Bardd i’w Wallt": Cerdd Arall gan Ddafydd ap Gwilym?’, Dwned, 13 (2007),#47-75.

Yma, wrth gwrdd â’i gariad yn y !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 12

Ibid. Johnston et al., Cerddi Dafydd ap Gwilym, 36.47–50. 14 M. P. Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001), 9.15–18. 13

12!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 goedwig, yn sydyn, mae’r haf yn troi’n

‘[g]wyraidd’.16

aeaf ac adlewyrchir hyn yn y farf sy’n

lliw

tyfu ar ên Llywelyn; y mae ei flew yn

dewrder a haelioni wrth i’r farf ddod

llwyd ac yn arwydd clir nad yw’r

yn symbol o rinweddau delfrydol y

bardd yn gariad addas bellach ar gyfer

noddwr delfrydol:

melyn

Gwelir cysylltu eto’r â

llinach

fonheddig,

y ferch dan sylw. Fodd bynnag, mewn G"r yw â barf, gwir ei bod, Da i ddynion diddannod.17

ymryson creadigol rhwng Rhys Goch Eryri a’i farf, gwelwn y blew yn ateb

Nid aur oedd lliw delfrydol

cwynion Rhys Goch Eryri am eu llwydni, drwy ddangos holl rinweddau da’r lliw.

Drwy gyfeirio at ffigyrau

dewr y llew a’r eryr a thynnu sylw at farfau’r seintiau a hyd yn oed Iesu, daw’r farf i’r casgliad nad oes gan unrhyw liw arall unrhyw werth o gwbl:

Guto’r Glyn fodd bynnag.

nghorpws gwaith y bardd hwn drwyddi draw fe welwn gyfeiriadau at foli gwallt tywyll ffigyrau gwrywaidd ei gerddi; yn wir, mae ganddo gerdd gyfan sy’n moli gwallt du Harri Gruffudd,

Am hyn ef a gymhennwyd Nad gwiw gwneuthur lliw eithr llwyd.15

Yng

neu

‘Harri

Ddu’,

dderbyniodd ei lysenw oherwydd lliw du ei wallt. Dynion gwallt du – ac nid yr un lliw arall – yw’r rhai mwyaf

Yn wahanol i gerddi Rhys Goch

llwyddiannus yn ôl Guto:

Eryri a Llywelyn ab y Moel sy’n sôn am farfau’r beirdd ei hunain, mae

Lle nid da lliw onid du, Llwyddiant ar bob dyn lliwddu18

cerdd Gruffudd Llwyd yn mynd ati’n uniongyrchol i foli barf ei noddwr, a

Yn wir, efallai i Rhys Goch Eryri

diddorol nodi’r pwyslais drachefn ar y

ganu fod yr Iesu yn "r llwyd, ond yn

lliw. Fel yn y cerddi sy’n crybwyll

ôl Guto:

gwallt y pen, melyn (neu ‘rhuddaur’)

hael’.19

yw’r lliw delfrydol unwaith eto. Fe’i

ddymuno hir oes i wallt Harri (‘Henyw

disgrifir fel:

ef, bo h!n ei wallt / Harri, o lin hoyw

rhad’,

‘un blewyn rhuddfelyn mae’n

‘aur’

‘Duw Ei hun oedd "r du Wrth fynd yn ei flaen i

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 16

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 15

Foster Evans, Gwaith Rhys Goch Eryri, 15.56–58.

Rh. Ifans (gol.), Gwaith Gruffudd Llwyd a’r Llygliwiaid Eraill, 16.40; 55; 61 a 64. 17 Ifans, Gwaith Gruffudd Llwyd a’r Llygliwiaid Eraill, 16.43–44. 18 www.gutorglyn.net, cerdd 33.1–2. 19 www.gutorglyn.net, cerdd 33.6.

13!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Erallt’),20 daw’n amlwg nad yw Guto’n

‘ruby fusion’, ‘crushed garnet’, ‘pure-

dymuno i’r gwallt hwnnw golli ei liw a

diamond’, ‘sunflower blonde’ … Her

mynd yn llwyd. Yn wir, hoffai Guto

i’r darllenwyr, efallai?

weld pob un yn y byd â gwallt du: Pob lliw ’n y byd, cyngyd call, Âi yn ddu o iawn ddeall.21

Hanna Hopwood Coleg yr Iesu

Yn amlwg, nid oedd Guto mor barod i dderbyn y gwirionedd a welwn yng ngwaith Dafydd ap Gwilym; er mor amharod yw’r bardd i fynd yn llwyd, y mae’n ymwybodol bod britho rhan annatod o’r broses o heneiddio: ‘gnawd bid llwyd deddf annwyd dyn’.22 Gwelwn felly fod gan liw gwallt gryn bwysigrwydd yng ngwaith y cywyddwyr,

nid

unig

cywyddau enwog i wallt y merched, ond yn y gwaith sy’n ymwneud â’r dynion hefyd. Wrth gwrs, mae enwau nifer o’r beirdd eu hunain yn awgrymu eu bod hwythau hefyd yn cael eu diffinio gan eu gwallt, ystyrier Iolo Goch a Rhys Goch Eryri, er enghraifft. Erbyn heddiw, mewn byd lle nad yw lliwiau gwallt yn cael eu diffinio mor ‘ddu a gwyn’, tybed sut hwyl fyddai’r cywyddwyr wedi’i gael yn ceisio cynganeddu’r lliwiau ‘beeline honey’, ‘medium champagne’, ‘french roast’, !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 20

www.gutorglyn.net, cerdd 33.23–24. www.gutorglyn.net, cerdd 33.27–28. 22 Owen, “Englynion Bardd i’w Wallt”, 69–70. 21

14!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Castell Cricieth

oes honno. Dyluniwyd y castell yn ôl pop tebyg ar gestyll diweddaraf Einglnormanaidd y Mers, a hawdd yw

Dros benwythnos y Pasg bûm yn

dychmygu'r rhamantau Cymreig yn

dychwelyd i Gricieth unwaith eto. Hen

cael eu hadrodd ger tân mewn un o'r

draddodiad teuluol yw ffoi i'r Gogledd

tyrrau. Plentyn i ddiwylliant Cymreig a

bob blwyddyn i fwynhau tirwedd

fu'n agored i ddylanwadau eang yw'r

odidog arfordir Ll!n a mynyddoedd

castell hwn, er iddo beidio â cholli ei

Eryri. Flynyddoedd yn ôl byddem ni'n

hynodrwydd na'i hanes.

dringo dros greigiau mawr esmwyth y

Nid

annisgwyl,

traeth yn chwilio am grancod, dan

cysylltiad

gysgod adfail y castell balch a saif ar

annibynnol mewn cerdd William Jones

graig uwchben y dref. Ar ddiwrnod

(m. 1961) am y castell â Chymru cyn

braf gallech weld Harlech dros y môr

goresgyniad Edward I. 'Hen eryr'

a'r arfordir yn ymestyn am filltiroedd

ydyw, gan apelio at iaith farddonol

tua'r gorwel. Mae Cricieth yn denu

hynafol,

thynged

felly, y

yw'r Gymru

miloedd o dwristiaid i'w thraeth bob blwyddyn, o Ogledd-orllewin Lloegr yn bennaf. Ond y flwyddyn hon y ddau gastell sy'n fy atynnu, ac un bore

Ac erys ar ei osgedd farc Mawrhydi dydd a fu Pan oedd ei adain gref yn llaes A dychryn yn ei rhu.

ddeffrois i olygfa drawiadol castell

Symbol

Cricieth yn codi o niwl y bore.

lwyddiannau

Dim ond y porthdy hynod sydd

yw'r

castell, disglair

felly,

Oes

Tywysogion, oes euraidd y Gymru

wir wedi ei arbed o ddinistr y

annibynnol.

ogystal,

ceir

blynyddoedd, ond mae’n hawdd gweld

cyferbyniad rhwng Cricieth a 'Harlech

pa mor amlwg y byddai'r castell pan

draw'. Bellach, saif eryr Gwynedd

oedd yn gyflawn. Er iddo gael ei gryfhau gan Edward I ar ôl iddo ei

… mewn breuddwyd swrth Ar gyfer Harlech draw

gipio, dechreuwyd yr adeiladu gan Llywelyn Fawr yn ail chwarter y drydedd ganrif ar ddeg. Y mae felly yn symbol

pwerus

uchelgais

brenhinoedd blaenaf y Cymry yn yr

Fel y ddwy ddraig chwedlonol, y naill yn goch a'r llall yn wen, dyma ddau gastell

cynrychioli’r

Gymru

annibynnol a meistrolaeth Lloegr.

15!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Ond nid yw'r gwrthgyferbyniad

Gruffudd yn ddarnau, ei chludo o

hwn yn un cwbl teg. Ymestynnwyd

Ystumgwern i Harlech, a'i hailadeiladu

castell Cricieth a’i gryfhau dan ofal

y tu mewn i'r waliau newydd. Felly

James o Sant Siôr, brif bensaer Edward

pan gynhaliwyd ail senedd y cyfnod yn

I, a oedd hefyd yn gyfrifol am adeiladu

Harlech

castell Harlech. Roedd y ddau gastell

Glynd"r, a oedd newydd ei goroni'n

yn rhan o'r system a grëwyd gan

Tywysog

Cymru,

Edward I er mwyn amddiffyn a

cysylltiad

llywodraethu Gwynedd wedi iddo

diwethaf i hawlio'r teitl hwnnw.

dan

arweiniad

Owain

cymwys

lleoliad

â'r

oedd Cymro

oresgyn Cymru, system a adawodd y

Ar ôl i Harlech cael ei ail-gipio

Cymry'n weddol dawel am gyfnod o

gan goron Lloegr fe’i defnyddiwyd

fwy na chanrif. Bu'r ddau gastell dan

unwaith

warchae yn ystod gwrthryfel Madog ap

gweinyddiaeth. Mae ei hanes milwrol

Llywelyn yn 1294, ond methiant bu’r

ar ôl gwrthryfel Glynd"r yn ymwneud

ymdrechion i'w gymryd.

yn fwyaf â gwleidyddiaeth Lloegr, â

eto

fel

canolfan

Mewn un ffordd bwysig, gellir

Harlech, a Chymru ei hun, yn chwarae

dadlau mai castell Harlech, ac nid

rôl mewn gwrthdaro ehangach. Castell

Cricieth, sy'n haeddu ei gysylltu ag

Harlech

ymdrechion

Cymry

cadarnle

Rhyfeloedd

erbyn

Lancastriaid

ystod

Rhosynnau, a chafodd ei gipio ym

gwrthryfel Owain Glynd"r gipiwyd y

1468. Bron i ddwy ganrif wedyn,

ddau gastell gan y Cymry. I ddechrau,

unwaith eto Harlech oedd castell olaf y

defnyddiwyd Cricieth yn garchar i

brenin i gwympo i'r Senedd yn ystod

elynion, ond yn y pen draw fe'i

cyfnod cyntaf Rhyfel Cartref Lloegr.

dymchwelwyd a'i losgi gan y Cymry.

Ymateb y llywodraeth newydd oedd

Bu Harlech, ar y llaw arall, yn

gorchymyn bod castell yn cael ei

ganolfan bwysig i Owain Glynd"r.

ddymchwel, rhag ofn ei fod yn cael ei

Cynhaliwyd ei lys yno ar ôl ei gipio yn

ddefnyddio unwaith eto yn gadarnle

1404, a’i ddefnyddio’n breswylfa ar

brenhinol.

Lloegr.

olaf

brenhinoedd

oedd

gyfer Owain a'i deulu. Roedd y

Rhaid bod yn ofalus, felly, wrth

cysylltiad â Harlech yn un addas wrth

greu trosiadau o gestyll. Ni ellir

ystyried bod Edward I wedi cymryd

ystyried castell Cricieth yn ddelwedd

hen

o’r Gymru annibynnol, na Harlech o'i

neuadd

bren

Llywelyn

16!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 darostyngiad i Loegr. Un o eironïau

Cymdeithas batriarchaidd oedd hi, ac

hanes yw mai brenin y Saeson a

yn ogystal â hyn fe'i seiliwyd ar

adeiladwyd castell Harlech ac eto fe'i

wahaniaethu

dymchwelwyd

chaeth. Roedd y rheiny yn wirioneddol

orchymyn

harglwyddi, i'r gwaith ychwanegol y

castell Cricieth gan dywysog Cymreig,

gorfodwyd iddynt ei wneud dan y

cyn iddo gael ei ddinistrio gan filwyr

gyfraith Gymreig. Er i'r gwahaniaeth

tywysog arall llai na dwy ganrif

hwn leihau ychydig erbyn y drydedd

wedyn. Nid yw'n anodd esbonio

ganrif ar ddeg, roedd y gymdeithas yn

llosgi'r

Nghricieth:

dal i gael ei rheoli gan y rhai ar y brig

cysylltwyd cestyll Edward I â'r trefi a

er eu lles eu hun. Yn ôl ymateb rhai o

dyfodd yn eu cysgodau. Y trefi hyn,

gymuned Gwynedd dan Llywelyn ap

Caernarfon, Biwmares, a Chonwy yn

Gruffudd, roedd y tywysog hwnnw yn

ogystal â Chricieth a Harlech, oedd prif

dueddol o drin rhydd fel caeth, ac

ganolfannau

Cymry.

mae'n debyg i gastell Cricieth cael ei

Roeddynt yn ganolbwynt i'r ymdrech i

adeiladu gan lafur gorfod rhannau

lenwi’r

helaeth y gymdeithas leol.

Gymru

gwladychwyr

oresgynedig

estron,

dyna

weithient,

yn ddiweddarach; felly hefyd, codwyd

gorthrwm

rhydd

gaeth:

yng

tir

rhwng

llywodraeth Lloegr bron i bedair canrif

castell

i'r

clir

i'w

Mae’n anodd felly i mi weld y

adeiladwyd y strwythur trefedigaethol

ddau adfail hwn fel symbolau heblaw

newydd. Y trefi hyn, wrth draed y

wrth

cestyll cadarn a ddaeth yn naturiol i'w

cymdeithasau anghyfartal y gorffennol.

symboleiddio, yw’r enghraifft orau o

Yn hytrach nag edrych yn ôl dros saith

ysbryd hiliol a gormesol y drefn

ganrif o gyfrif colledion yn dawel, neu

newydd.

adrodd straeon o orchestion hen oesau,

Hawdd felly yw rhoi naratif cenedlgarol i gerrig yr adfeilion sydd

deall

nhermau

dylent ein hysbrydoli i edrych i'r dyfodol, i’r Gymru a fydd.

ym mhobman ar dirwedd Cymru. Ond rhaid gofalu ychydig bach. Mae'n

Huw Jones

bwysig cofio elfennau hiliol y drefn a

Coleg yr Iesu

sefydlwyd

yng

Nghymru

gan

gorchfygwyr. Ond nid oedd y Wynedd annibynnol yn baradwys ychwaith.

17!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Beth

all

Cymru

ddysgu

Gwledydd Catalaneg). Felly, er ei bod

Gatalwnia?

hi’n cael ei siarad gan boblogaeth fawr,

(ac efallai’r Ffindir?!)

gwir

yw,

iaith

ranedig

yw’r

Gatalaneg â hyd at wyth llywodraeth wahanol yn ei rheoli. Mae gennym ni rhywbeth pwysig iawn

Er mwyn peidio â chymhlethu’r

yng nghyffredin gyda’n cyfeillion

erthygl hwn yn ormodol, hoffwn i

Iberaidd - iaith leiafrifol. Ond mewn

ganolbwyntio dim ond ar Gatalwnia, y

gwirionedd, ni ddylai’r Gatalaneg, o

País

ddifri, fod yn iaith leiafrifol: mae gan

siaradwyr, â thua 80% o’r boblogaeth

yr iaith dros 4 miliwn o siaradwyr iaith

yn gallu siarad yr iaith yn rhugl a thros

gyntaf, tua’r un maint ag ieithoedd fel

95% yn ei deall. Ond beth yw

Ffinneg, Daneg, a llawer mwy na

cyfrinach llwyddiant y Gatalaneg? Yr

Islandeg. Problem y Gatalaneg, ac un

ateb yw - addysg. Yn union fel y

o’r rhesymau ei bod hi’n cael ei

Cymry mae’r Catalaniaid wedi dioddef

hystyried fel iaith leiafrifol, yw ei

hanes caled o ormes ieithyddol, yn

sefyllfa ddaearyddol anffodus. Hynny

enwedig yn yr ysgol. Fel oedd rhaid i

yw, mae’r tir lle y siaredir yr iaith yn

ni ddioddef y Welsh Not roedd rhaid

ymestyn dros ddim llai na phedair

iddynt ddioddef blynyddoedd o addysg

gwlad: Andorra (sef gwlad fach ym

yn gyfan gwbl drwy gyfrwng y

mynyddoedd y Pyreneau), Catalunya

Sbaeneg yn ystod unbennaeth Franco.

Nord

Ffrainc,

Er hynny, er 1975 pan ail-sefydlwyd

l’Alguer (dinas fach ar ynys Sardinia,

addysg yn Gatalaneg, mae’r nifer o

yr Eidal) ac wrth gwrs, Sbaen. Ond nid

siaradwyr Catalaneg wedi cynyddu’n

yw hyn yn ddiwedd yr anhrefn: o fewn

aruthrol. Y rheswm yw polisi addysgol

Sbaen,

llym iawn sydd yn sicrhau bod addysg

ymreolaethol

y genedl yn uniaith Gatalaneg ym

(rhennir Sbaen yn ddwy gymuned ar

mhob ysgol, ar bob lefel, ac ym mhob

bymtheg, pob un â’i llywodraeth leol):

pwnc (heblaw, wrth gwrs, am bedair

Catalwnia,

ynysoedd

awr yr wythnos o wersi Sbaeneg).

Balearig, a’r ardal Franja de Ponent yn

Hefyd, nid yw addysg ail iaith

Aragón. Gelwir y tir lle y siaredir

Gatalaneg neu ysgolion dwyieithog yn

Catalaneg, Els Països Catalans (Y

bodoli yng Nghatalwnia, yn ôl polisi

Ne-ddwyrain

siaredir

mhedair

cymuned

Falensia,

Gatalaneg

català

â’r

nifer

mwyaf

18!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 addysgol disgyblion

llywodraeth,

gael

all

rhwng Cymraeg a Saesneg, byddai’n

gwahanu

sialens fawr, ond, nid un amhosibl!

nosbarthiadau, ffrydiau, neu ysgolion

Cyn gorffen, hoffwn i siarad am

gwahanol oherwydd eu mamiaith.

un enghraifft o system addysgol iaith

Hynny yw, mae plant o deuluoedd

leiafrifol arall– y Ffindir. Yn y wlad

Sbaeneg yn derbyn union yr un addysg

hon mae tua 5% y boblogaeth yn siarad

cyfrwng Catalaneg â phlant Catalaneg

mamiaith Swedeg, nifer bach iawn

iaith gyntaf. Canlyniad y polisi hwn

felly. Er hynny, oherwydd rhesymau

yw poblogaeth sydd bron yn hollol

hanesyddol, Swedeg yw un o ieithoedd

ddwyieithog, hyd yn oed os yw

swyddogol y Ffindir (gyda Ffinneg

Sbaeneg yn iaith gyntaf iddynt.

wrth

gwrs),

â’r

arwyddion

a’r

Mae hwn yn gyferbyniad cryf i

gwasanaethau cyhoeddus o gwmpas y

sefyllfa addysgol Cymru, lle mae

wlad yn ddwyieithog. Hefyd, mae

addysg gyfrwng Cymraeg yn opsiynol

rhaid i ddisgyblion mamiaith Ffinneg

ac mae dim ond tua 20% o blant yn ei

(sef dros 95% y boblogaeth) ddysgu

dewis. Gan hynny, nid oes dim ond

Swedeg yn yr ysgol, mae hyd yn oed

ffigur siomedig o 20% o boblogaeth

yn bwnc gorfodol yn y prifysgolion.

Cymru yn siarad ein hiaith, a’r lleill yn

Canlyniad y polisi addysgol hwn yw

analluog o ddweud yr un frawddeg yn

bod pobl ifanc y Ffindir yn gadael yr

Gymraeg heblaw am “rydw i’n hoffi

ysgol â dealltwriaeth eithaf da o ail

coffi”. Felly, yn fy marn i, yr ateb i’r

iaith eu gwlad. Petai fod gennym ni

broblem yw mwy o ysgolion cyfrwng

system addysgol debyg ym Mhrydain,

Cymraeg os gwelwch yn dda! Er

byddai

hynny, dylwn i bwyntio allan un

ynysoedd hyn, gan gynnwys Lloegr, yr

fantais fawr sydd gan Gatalaneg

Alban, a Gogledd Iwerddon ddysgu ail

drosom ni. Gan fod Sbaeneg a

iaith Prydain, sef y Gymraeg. Rwy’n

Chatalaneg yn ieithoedd Lladinaidd,

hoff iawn o’r syniad hwn, mae gan

mae’r ddwy iaith yn debyg iawn i’w

Gymru a’i hiaith rôl bwysig iawn yn

gilydd, ac felly mae’n hawdd iawn i

hanes a phresennol y Deyrnas Gyfunol,

ddisgyblion mamiaith Sbaeneg eu

a dylai pawb dysgu mwy amdani. Ac o

hintegreiddio’n gyflym iawn i mewn i

ganlyniad ni fydd ddim rhagor o

addysg gyfrwng Catalaneg. Gan nad

gwestiynau dwl am y Gymraeg fel:

oes dim dealltwriaeth gilyddol o gwbl

“Does anyone actually speak Welsh?”

rhaid

bawb

ledled

19!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 ac “Is it true that microwave in Welsh is Popty Ping?” Ac yn olaf, byddai pawb yn Lloegr yn gwybod sut mae ynganu ac ysgrifennu fy enw i! – Gallwn ni ond breuddwydio! Dafydd MacLennan Coleg Magdalen

20!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Ydy teithio mewn amser yn bosibl?

Mae sawl problem i’w weld yma. Ni fyddai’r achos ichi fynd yn ôl mewn amser i ladd Hitler yn bodoli oni bai

Mae pawb yn gyfarwydd â’r rhaglenni

am ei fod yn byw i achosi’r rhyfel,

teledu a ffilmiau di-ri sy’n dangos mor

felly ni fyddech wedi mynd yn ôl

hawdd ydyw i gerdded i mewn i

mewn amser i’w ladd a byddai’n byw.

beiriant a fydd yn eich cludo yn ôl neu

Mae sawl paradocs arall yn bosibl,

ymlaen mewn amser, cyn dychwelyd

gallech fynd yn ôl i’r funud cyn ichi

‘adre’ i’n hamser ein hunain yn saff.

fynd i mewn i’r peiriant a’i ddinistrio,

Ond, pa mor wyddonol gywir yw hyn?

felly nid oeddech yn medru mynd yn ôl

A oes unrhyw bosibilrwydd o fedru

mewn amser i’w ddinistrio.

neidio o gwmpas mewn amser?

Er hyn, mae’n bosibl fod teithio

Fe allech ddisgwyl y byddai ateb

yn ôl mewn amser yn bosibilrwydd, os

syml i hyn, ‘oes mae’n bosibl’ neu

ystyriwn ni ‘wormholes’, sydd (i

‘nac oes, ni allwn wneud hyn’, ond

symleiddio) yn llwybrau drwy amser

yma

holl

a’r gofod, mae’n bosibl y gallech fynd

ffisegwyr enwog, Einstein a Hawking

i mewn i un a gadael o’r ochr arall

a sawl arall, nid oes gennym ni ateb o

ddyddiau, blynyddoedd neu ganrifoedd

hyd, ond mewn gwirionedd mae’n

yn ôl, ac ar ochr arall y bydysawd. Gall

debyg mai ‘efallai’ fyddai’r ateb call.

y ‘wormholes’ hyn bodoli yn ôl

cawn

broblem.

damcaniaeth perthynoledd Einstein, a’r Mynd yn ôl mewn amser

rhan fwyaf o’r syniadau mawr ffisegol ar y funud, felly gallech gredu fod hyn

Wrth edrych yn ôl gwelwn fod miloedd

bosibiliadau:

yn bosibl. Eto, mae problem yma. Mae

byddai

‘wormholes’ yn bodoli o fewn yr

gwella’r byd yn hawdd, byddai un

‘ewyn cwantwm’, sydd yn llawer llai

rhyfel yn llai oni bai am Hitler, byddai

na hyd yn oed na’r lefel atomig, felly

ei ladd yn gynnar yn ei fywyd yn rhoi

byddai’n rhaid iddynt fod sawl biliwn

diwedd i fodolaeth yr ail ryfel byd.

gwaith yn fwy er mwyn cael un bys

Neu efallai y byddai’n well gennych

drwyddyn nhw, heb sôn am gorff dyn.

fynd i achub Hedd Wyn i weld sawl

Ac er bod y posibilrwydd hwn yn rhoi

cadair arall y gallai eu hennill.

gobaith fe fyddai’n rhaid i ni osgoi achosi unrhyw newid i’r gorffennol

21!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 neu fe fyddai’r byd yn newid yn hollol

rhan mewn 200 o eiliadau i’r dyfodol.

(gall

Nid yw hyn yn llawer, ond pe bai wedi

symudiad pili-pala achosi corwynt

bod yn teithio ar gyflymder agos at

sawl

gyflymder

ôl

‘butterfly

wythnos

effect’

ddiweddarach,

golau

byddai

wedi

ayyb.). Mae hyn yn golygu bod mynd

darganfod fod y byd wedi symud dwy

yn ôl i’r gorffennol yn amhosibl.

neu dair ganrif ymlaen, er mai dim ond dwy

Mynd i’r dyfodol

flynedd

byddai

wedi

heneiddio. Felly mae teithio i’r dyfodol yn

Gan nad yw teithio i’r gorffennol

bosibl, ond eto i gael effaith fawr

yn bosibl, beth am y dyfodol? A fydd

mae’n rhaid inni ddarganfod ffordd o

hi’n bosibl i ni fynd ymlaen i weld

symud yn eithriadol o gyflym. Mae’r

rhifau loteri’r wythnos nesaf er mwyn

pethau cyflymaf sydd wedi eu creu gan

cael sicrwydd o ennill? Mae’n debyg

ddyn yn symud gyda chyflymder o tua

bod mynd i’r dyfodol yn llawn haws ac

160,000 milltir yr awr, ac felly rydym

yn fwy posibl na’r gorffennol, ac wedi

ni’n bell iawn o fod yn medru symud

digwydd yn barod.

yn ddigon cyflym i gael mynd yn bell

Mae damcaniaeth arall yn Ffiseg,

iawn i’r dyfodol ar hyn o bryd, ac

sy’n dweud bod amser yn mynd yn

mae’n bosibl y byddai effaith yr holl

fwy araf os yw rhywbeth yn symud yn

rymoedd

gyflymach, ac mae’r effaith hon yn

marwolaeth.

corff

achosi

fwy os yw’n agosach at gyflymdra

Fel efallai ei bod hi’n bosibl i’w

golau (tua 300,000,000 m/s, neu

gweld, byddai’r daith amser hon yn

671,000,000 milltir yr awr). Felly, os

amhosibl i’w ddadwneud, ac felly ni

gallwn ni symud gyda chyflymdra

fyddai’n bosibl i ni ddychwelyd ‘adref’

golau fe fyddwn yn heneiddio llawer

i’n hamser presennol (dim ffordd o

yn arafach ac yn medru mynd ymlaen

gael rhifau’r loteri yma!). Felly, nid yw

cannoedd o flynyddoedd i’r dyfodol.

teithio i’r dyfodol yn ymarferol iawn,

Yn wir mae rhai pobl yn barod wedi

ond y newyddion da yw ei fod yn

mynd ymlaen mewn amser, mae Sergei

bosibl.

Krikalev wedi bod yn y gofod am

Er hyn i gyd, mae’n si"r y bydd

gymaint o amser, mewn orbit o

y rhaglenni teledu a’r ffilmiau’n dal i

amgylch y byd, ei fod wedi mynd tua 1

gael eu creu â phobl yn mynd yn ôl ac

22!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 ymlaen mewn amser heb falio dim am y paradocsau aâ&#x20AC;&#x2122;r deddfau ffisegol y maent yn eu dinistrio trwy wneud hyn, yn eu Delorean neu focs heddlu. Gwyndaf Oliver Coleg Magdalen

23!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Dadansoddiad o gerdd Twm Morys

fwriadol. Gellid cwestiynu a ystyriodd

‘Mam am y Bwrdd â mi’ o safbwynt

lefaru o enau’r fam, ac ai gosodiad

theori ffeminyddol.

ynddo’i hun yw’r ffaith ei bod hi’n hollol dawel trwy gydol y gerdd? Mae ffeminyddion yn aml yn trafod y diffyg

Mae’r gerdd ‘Mam am y Bwrdd â Mi’

cynnyrch llenyddol gan fenywod am

gan Twm Morys yn trafod plentyn yn

mai rhywbeth i ddynion fu llenydda yn

eistedd wrth y bwrdd gyda’i fam, ac yn

draddodiadol. Yn ôl Simon Brooks ‘(o)

gwylltio am ei sefyllfa fel menyw, a’i

fewn uned y teulu, y ferch oedd yr

hanallu i weithredu. Mae’r gerdd wedi

aelod darostyngedig, a hithau a gollai

ei gosod yn y t!, lle mae’r fam yn

ei hannibyniaeth’;24 mae tawelwch y

gaeth ‘ar hyd ei bywyd bach’.23 Ceir

fam yn cydymffurfio â hyn. Er na all y

teimlad o rwystredigaeth trwy gydol y

llefarydd fynegi ei ‘lond ceg o regi’,25

gerdd, sy’n cyrraedd uchafbwynt ar y

mae’r gerdd ei hun yn fynegiant o’i

diwedd pan fydd y plentyn hefyd yn

ddicter, ac felly mae’n llwyddo i

methu gweithredu, am ei fod yn

weithredu, yn wahanol i’w fam. Fel y

cydymffurfio

trwy

dywed Jerry Hunter ‘…a narrative

beidio â rhegi am fod ei fam yn

about its own genesis’26 yw’r gerdd, ac

bresennol. Bydd y traethawd hwn yn

mae ymwybyddiaeth y llefarydd o’r

ystyried y gerdd hon o safbwynt

weithred

ffeminyddol ac yn archwilio gwahanol

arwyddocaol. Mae bodolaeth y gerdd,

foddau y gellir ei dehongli hi. Bydd y

mewn ffordd, yn brawf o oruchafiaeth

traethawd felly yn rhoi sylw i fwriad y

y mab dros y fam, am fod ganddo’r

bardd yn ogystal ag ystyron eraill y

p"er i fynegi ei ddicter ar ffurf

gellir eu canfod yn y gerdd.

llenyddiaeth.

chonfensiwn

Daw’r gerdd hon o’r gyfrol Ofn

o’i

hyn,

chyfansoddi

gellid

cwestiynu

fy Het, lle mae Twm Morys yn gwisgo

ymhellach ai mab y fam yn y gerdd

gwahanol hetiau ac yn llefaru fel

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

gwahanol personae. Mae’n rhaid felly ei fod wedi penderfynu cyfansoddi’r gerdd hon o safbwynt y plentyn yn !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 23

T. Morris, Ofyn fy Het (Y Bala, 1995) 16.

S. Brooks, Dan Lygaid y Gestapo (Caerdydd, 2004) 182. 25 T. Morris, Ofyn fy Het (Y Bala, 1995) 16. 26 G. T. Hunter, ‘Poetry 1969-1996’ yn D. Johnston (gol.) A Guide to Welsh Literature c.1900-1996 (Cardiff, 1998) 156.

24!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 sy’n llefaru, am nad ydym yn gwybod

Cymru (a Lloegr) a sefyllfa menywod

unrhyw beth am y plentyn ar wahân

(a dynion). Yng ngherddi Twm Morys

i’w ddicter a’i rwystredigaeth. Wrth

sy’n ymdrin â’i wladgarwch, mae ei

anwybyddu ein gwybodaeth am y

dôn yn llawn ysbryd a gobaith, er

bardd, gellid dehongli’r gerdd mewn

enghraifft yn ei awdl Drysau lle y

modd gwahanol iawn pe cymerid mai

dywed ‘Dewr yw’r sawl heb glust i

merch yw’r llefarydd. Gellid ystyried,

Sais; / dewra’ un sy’n agor drws.’28

pe bai hynny’n wir, fod y ferch yn

Gellid awgrymu felly fod ei sefyllfa fel

gwylltio, nid yn unig wrth ystyried

dyn

sefyllfa ei mam, ond wrth edrych i’w

gorchfygwr, yn y sefyllfa hon) yn

dyfodol ei hun. Mae’r weithred o

lletchwith iawn. Yn sicr, mae tôn y

ysgrifennu'r gerdd, yn y senario hwn,

gerdd hon yn wahanol iawn i’w gerddi

yn gadarnhaol ac yn obeithiol. Gellid

cenedlaetholgar. Dywed Brooks y

ystyried gweithgarwch y ferch wrth

‘dadleuid bod arallrwydd benywod yn

gyfansoddi’r gerdd, fel gwrthwyneb i

fath ar arallrwydd Cymru’,29 ond yma,

ddistawrwydd y fam, yn arwydd bod

nid yw Twm Morys yn rhan o’r ‘arall’.

sefyllfa

Gellid dweud bod hyn yn ei adael yn

genhedlaeth i genhedlaeth. Mae i

ddiymadferth a heb b"er wrth ymdrin

genedl y llefarydd arwyddocâd mawr

â’r sefyllfa hon. Er hyn, mae’r fam yn

felly ac mae dehongliad unigol y

y gerdd hefyd yn ddiymadferth, ac yn

darllenydd yn newid ystyr y gerdd yn

dawedog trwy gydol y gerdd; ni cheir

sylweddol.

awgrym o obaith na phenderfyniad yn

merched

newid

(sy’n

gyfystyr

Lloegr,

Er gwaethaf hyn oll, rhaid

y gerdd felly (gan gymryd mai dyn

ystyried, wrth ddehongli’r gerdd yn

sy’n llefaru). Wrth ystyried gwaith

ffeminyddol, mai dyn yw’r bardd ei

Twm

hun. Ystyrier pa effaith a gaiff hyn ar

drefedigaeth a ffeminyddiaeth felly,

ei agwedd at y sefyllfa. Noda nifer o

rhaid

Morys

yng

cwestiynu’r

ngoleuni

ôl-

gwahaniaeth

feirniaid ffeminyddol Cymraeg fod y gair ‘cenedl’ yn gallu dynodi gwlad neu ryw,27 ac felly cyffelybir sefyllfa !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 27

S. Brooks, Dan Lygaid y Gestapo (Caerdydd, 2004) 183, ac R. M. Jones, Beirniadaeth Gyfansawdd: Fframwaith

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! Cyflawn Beirniadaeth Lenyddol, (Y Bala, 2003) 117. 28 Eisteddfod, Cyfansoddiadau a Beirniadaethau Eisteddfod Maldwyn a’r Gororau (Llandybïe, 2003) 16. 29 S. Brooks, Dan Lygaid y Gestapo (Caerdydd, 2004) 183.

25!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 drawiadol a geir rhwng y ddwy elfen

yn erbyn y syniadau hyn, ac mae

hyn o’i hunaniaeth.

cydymffurfiaeth oddefol y fam â’r

Mewn modd arall, crybwylla

‘male-defined masks and costumes’35

beirniaid y gwrthddywediad a geir

yn ei wylltio. Mae portread y fam felly

wrth

- ond nid agwedd y bardd - yn debyg i

‘Roedd

bortread traddodiadol patriarchaeth o

ffeminyddiaeth fel petai’n mynd yn

wragedd a mamau perffaith. Ceir

groes i adeileddeg fytholeg y genedl’,

enghraifft o’r portread hwn mewn

sef y ‘Fam Gymreig’.30 Mae’r gerdd

cerdd gan Bobi Jones, ‘Y Byd a Beti’,

hon yn cwmpasu hynny am fod

lle y dywed ‘Fi yw dy faich: ti yw fy

agwedd y bardd at y ddelwedd o’i fam

nghynheilydd i’.36 Ceir delweddau yn y

yn y t! ar ei phen ei hun, ‘yn sachaid o

gerdd hon o’r fenyw yn y t!, er

besychu’31 mor amlwg yn negyddol.

enghraifft ‘dy gerddediad wrth esgyn

Mae

agweddau

grisiau’,37 yn debyg i’r hyn a geir yng

traddodiadol tuag at y ‘fam rinweddol ,

ngherdd Twm Morys, sef ‘grisiau

yn ei haberthu ei hun ar allor priodas a

mawr distaw’r dydd’.38 Ond er bod y

phlant’,32 er enghraifft Jane Gruffydd

ddau

yn Traed mewn Cyffion. Pan deimlai’n

priodoleddau traddodiadol, mae eu

drist ‘(c)uddiodd Jane ei hwyneb rhag i

hagweddau yn hollol groes. Mae’r

neb weld ei fynegiant’.33 Canmolid

ddelfryd

menywod am beidio â chwyno, ynghyd

rhwystredigaeth fawr i’r llefarydd, a

â’u parodrwydd i wasanaethu eu

cheir awgrym ei fod yn gwylltio gyda’i

teuluoedd o fewn y cartref. Yn ôl

fam (a’i hunan) am gydymffurfio â hi.

drafod

chenedlgarwch.

hyn

ffeminyddiaeth I

Brooks

groes

fardd

hon

cynrychioli’r

destun

Coppélia Kahn ‘as mother, and only as

Yn y gerdd mae’r bardd yn

mother, woman is exonerated of Eve’s

cynnal delwedd y fam yn eistedd ‘am y !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

crime’.34 Mae’r bardd yn gwrthryfela !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 30

Ibid. 180. T. Morris, Ofyn fy Het (Y Bala, 1995) 16. 32 M. Elfyn, ‘Trwy Lygaid Ffeministaidd, yn J. Rowlands (gol.) Sgleifrio ar Eiriau (Llandysul, 1992) 25. 33 K. Roberts Traed Mewn Cyffion (Llandysul, 1996) 50. 34 C. Kahn ‘The Hand that Rocks the Cradle, yn J. Rivkin a M. Ryan (goln.) 31

Literary Theory: An Anthology (Oxford, 2004) 829. 35 S. Gilbert a S. Gubar, ‘The Madwoman in the Attic’ yn J. Rivkin a M. Ryan (goln.) Literary Theory: An Anthology (Oxford, 2004) 814. 36 M. E. Thomas (gol.) Merched ein Beirdd: Blodeugerdd (Llandysul, 1992) 73. 37 Ibid. 38 T. Morris, Ofyn fy Het (Y Bala, 1995) 16.

26!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 bwrdd’ ag ef wrth iddo fyfyrio a

merch ydyw). Dywed Jerry Hunter: ‘a

gwylltio ynghylch ei sefyllfa fel

tension is maintained throughout, as

menyw.

the narrator-poet’s violent emotional

chyffredin yn chwarae rôl arbennig yn

reaction is contrasted with the way in

y cywydd, er enghraifft yn y llinell ‘â’i

which his mother silently suffers’.43 Er

dwy law’n dal i weini’,39 lle mae’r

hyn, erbyn diwedd y gerdd, mae’r

adferf hynod syml ‘dal’ yn crynhoi

bardd ei hun yn cydymffurfio â

dioddefaint hirfaith menywod trwy

chonfensiwn trwy lyncu ‘(ll)ond ceg o

gydol hanes, yn ogystal â bywyd

regi’.44 Mae’r undod a grëir trwy

anhapus y fam yn gwasanaethu ei

ailadrodd y llinell gyntaf ar y diwedd

theulu’n ddi-baid. Yn ogystal, mae

yn cyfleu’r cylch cythreulig a geir,

arwyddocâd i’r ‘llonydd’ nad yw’r fam

wrth i’r plentyn - sef y genhedlaeth

‘(b)yth yn sôn’ amdano,40 am y gall

nesaf - gydymffurfio â chonfensiwn yn

hyn greu delwedd dangnefeddus ac

ogystal. Mae hyn yn creu clo diobaith

angylaidd, ond yma mae iddo ystyr

a negyddol i’r gerdd. Mae byrder y

negyddol

delwedd

cywydd yn ei wneud yn frathog ac yn

ddifywyd a thrist ohoni. Denir sylw’r

drawiadol, ac mae’r ergyd hon ar y

darllenydd, trwy ddefnydd y gair hwn,

diwedd yn gadael blas chwerw yn y

at y syniadau traddodiadol o’r fenyw, a

geg.

Mae

iawn,

geiriau

bychain

cheir

chysyniad ‘The Angel in the House’.41

Sylweba

nifer

feirniaid

Yma, mae’r bardd yn portreadu’r

ffeminyddol ar écriture feminine, sef y

‘angel’ hon mewn golau negyddol, yn

cysyniad

wahanol i’r portread traddodiadol. Er

ysgrifennu’n

hyn, medd Virginia Woolf fod rhaid

ddynion. Trafoda Brooks syniadau

lladd yr angel er mwyn ysgrifennu fel

Hélène Cixous am lacio ar atalnodi,

menyw,42 rhywbeth nad yw’r fam wedi

ysgrifennu mwy rhydd a defnydd y

ei wneud (ond fel y crybwyllwyd

vers

eisoes, y mae’r llefarydd wedi os

‘rhesymegol’

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

bod

menywod

gynhenid

libre;

wahanol

crybwylla’r i

drafod

gair

ysgrifennu

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

Ibid. Ibid. 41 V. Woolf ‘“Professions for Women”: The Death of the Moth’, yn M. Eagleton (gol.) Feminist Literary Theory: A Reader (West Sussex, 2011) 76. 42 Ibid.

G. T. Hunter, ‘Poetry 1969-1996’ yn D. Johnston (gol.) A Guide to Welsh Literature c.1900-1996 (Cardiff, 1998) 158. 44 T. Morris, Ofyn fy Het (Y Bala, 1995) 16.

27!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 honedig wrywaidd, o’i gymharu ag ysgrifennu

benywaidd.45

mesur ‘menywod’. Eto mae’n gwbl

Mae’r

groes i’r syniad bod dynion yn

écriture feminine hon felly yn gwbl

ysgrifennu’n ‘symbolaidd’, a merched

groes i arddull Twm Morys, sy’n gryno

yn ‘semiotig’; cred Jane Aaron fod y

ac yn dynn iawn, ac yn defnyddio

gynghanedd yn ‘semiotig’ a bod s"n y

atalnodi ym mhob llinell ac at bwrpas

geiriau yn creu naws cymaint â’u

angenrheidiol (er enghraifft yn y

hystyr.49 Hefyd, dywedir bod y ‘…

cwpled olaf, ‘Llyncais lond ceg o regi:/

ddelwedd ei hun yn cyfleu naws ac

Roedd Mam am y bwrdd â mi’, lle mae

ystyr y gerdd’,50 sef dadl arall mai

cymaint o ystyr i’r colon ag sydd i’r

cerdd ‘semiotig’ sydd yma. Wrth

geiriau). Yn ôl Peter Barry mae’r

ystyried hyn oll, ni ellir dadlau’n

écriture feminine yn ‘facilitating the

rhesymol bod nodweddion penodol yn

free play of meanings within the

perthyn i ddynion nac i fenywod wrth

frameworks of loosened grammatical

ysgrifennu, ac nad yw Twm Morys yn

structures’.46 Honna fod ysgrifennu

ysgrifennu mewn arddull wrywaidd,

menywod

am nad oes modd diffinio’r arddull

draddodiadol

‘semiotig’, lle bo ysgrifennu dynion i

honno yn foddhaol.

fod yn ‘symbolaidd’.47 Ond ystyrier

Er gwaethaf hyn oll, mae’r

defnydd y gynghanedd yn y gerdd yng

syniad bod menywod eu hunain yn

ngoleuni hyn. Dadleua rhai beirniaid y

ysgrifennu yn rhan bwysig o theori

‘(b)u’r gynghanedd ers canrifoedd yn

lenyddol ffeminyddol. Gwahaniaetha

gadarnle

Toril Moi rhwng ‘gynocriticism’, sef

ddatblygwyd er mwyn rhoi mynegiant

beirniadu gweithiau gan fenywod, a

i’w bydolwg hwy’.48 Mae hyn yn cyd-

‘feminist

fynd â’r syniadau ynghylch rhyddid a

testunau gan ddynion o safbwynt

llacrwydd ieithyddol, a’r vers libre fel

profiad y fenyw, gydag agwedd fwy

ieithwedd

wrywaidd

critique’,

sef

ystyried

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 45

S. Brooks, Dan Lygaid y Gestapo (Caerdydd, 2004) 185. 46 P. Barry, Beginning Theory: an introduction to literary and cultural theory (Manchester, 2009) 122. 47 Ibid. 123. 48 K. Curtis et al. ‘Traddodiad Unllygeidiog’ Y Traethodydd CXLI, 598 (1986) 42.

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 49

J. Aaron, ‘Gwahaniaeth a Lluosogedd: Golwg ar Rai o Theorïau’r Ffeminyddion Ffrengig’, Efrydiau Athronyddol 55 (1992) 44. 50 I. Llwyd a M. ap Dafydd, Mae’n gêm o ddau fileniwm: cyflwyno beirdd a barddoniaeth (Llanrwst, 2002) 9.

28!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 amheus.51 Dadleuwyd eisoes y gellid

yn bwysig ac yn brawf nad yw hi’n

creu ystyr wahanol iawn i’r gerdd pe’i

ffigwr hollol lipa (er na ellir dweud a

darllenid fel petai merch yn llefaru.

oedd

Trwy gymryd mai dyn sy’n llefaru

darlleniad hwn).

bardd

wedi

bwriadu’r

rhaid cwestiynu ei agwedd at y fam.

I gloi, mae bwriad y bardd yn

Mae’r ffaith nad yw’r fam ei hun yn

amwys, a’i rôl ef, y llefarydd, y fam a’r

llefaru yn rhan o’r ddelwedd lipa a

darllenydd yn allweddol wrth ffurfio

goddefol a geir ohoni. Er hyn, gellid

dehongliad o’r gerdd. Mae sawl ffordd

ystyried honiadau Greene a Kahn

o ddarllen y gerdd hon, ac mae’r

ynghylch dylanwad y fam ar ei

traethawd

phlentyn; hyhi sydd yn creu ei

agweddau ar theori ffeminyddol i liwio

phlentyn ac yn ei siapio ac mae ei

ac archwilio rhai o’r rhain.

hwn

wedi

defnyddio

dylanwad hi felly yn ymestyn y tu hwnt i’r cartref i’r ‘public sphere’.52

Catrin Williams

Pwysleisir ei gwaith yn ‘turning the

Coleg yr Iesu

raw into the cooked’.53 Wrth ystyried hyn, gellir dweud bod y fam ei hun wedi dylanwadu ar farn a ffordd y plentyn o feddwl, ac nad yw hi mor ddiymadferth ag y mae’n ymddangos. Cyflëir cysylltiad y llefarydd â’i fam yn y llinell ‘Mam am y bwrdd â mi’54 gyda’r cysylltair ‘â’, a phwysleisir hyn trwy gynganeddu’r geiriau ‘Mam’ a ‘mi’. Mae dylanwad y fam ar y bardd !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 51

T. Moi, ‘Sexual/Textual Politics: Feminist Literary Theory’, yn M. Eagleton (gol.) Feminist Literary Theory: A Reader (West Sussex, 2011) 226. 52 G. Greene a C. Kahn, ‘Feminist Scholarship and the Social Construction of Woman’, yn: G. Greene. a C. Kahn (goln.) Making a Difference: Feminist Literary Criticism (London, 1985) 16. 53 Ibid. 9. 54 T. Morris, Ofyn fy Het (Y Bala, 1995) 16.

29!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Gair gan y Caplan

Iesu. Y gobaith yw bydd y profiadon yn y Friday Lunch Club o help wrth ddod yn lle Cai’n archarogldarthu.

Dyma fy ail ddarn yn y Drych, os

Llynedd, pan fues i’n drysorydd

maddeuwch imi, er fy mod bellach yn

y gymdeithas, roedd y cyfrif banc a

gwisgo fy het gaplaniaethol am y tro

oedd gennym ar y pryd yn anaddas ac

olaf, ac yn rhinwedd y swydd honno

rwy’n ysgrifennu’r darn hwn. Mae

penderfynodd

wedi bod yn bleser aruthrol cael bod

trysorydd, a minnau gau’r hen gyfrif a

wrth lyw’r gymdeithas eleni, ac roedd

dechrau

i’w weld yn deilwng rhoi braslun o’r

chymdeithasau’ newydd gyda banc

flwyddyn a fu. Dyma, rwy’n gobeithio,

arall. Wrth feddwl am yr anawsterau a

a geir yma. Cawsom ddau dymor

gefais i gyda’r hen gyfrif, mae gwaith

llwyddiannus dros ben, ac ni fyddai

caled Carwyn wedi bod yn gefn i’r

hynny wedi digwydd heb gymorth

gymdeithas eleni ac ar gyfer y

parod fy nghyd-aelodau ar bwyllgor y

blynyddoedd i ddod. Diolch yn fawr

gymdeithas. Er hoffwn i fynegi diolch

iti, Carwyn, ac i Sarah hithau hefyd am

o galon am bopeth, nid oes lle yma i

ei hamynedd hi yn ystod y proses.

drafferth

enbyd.

Fis

Carwyn

cyfrif

Medi, Graves,

‘clybiau

ganmol eu holl waith – ond hoffwn i

Wedyn yn swydd fawreddog yr

achub y cyfle hwn i ymhelaethu

Archarogldarthydd eleni oedd Cai

rhywfaint ar yr hyn sydd wedi

Wilshaw.

digwydd tu ôl llen y pwyllgor eleni.

arbennig i Cai am ei gyngor yngl!n â

Hoffwn i fynegi diolch

hela cyllid, ar ben ei waith o drefnu’n Diolchiadau i’r pwyllgorwyr

cinio

G"yl

Dewi.

Rwyf

wedi

gwerthfawrogi ei ras ac ymatal wrth Is-gaplan y Dafydd eleni oedd

drosglwyddo’r gwaith arwain imi eleni

Huw Jones, a oedd, yn aelod o Goleg

tra ei fod yn aros ar y pwyllgor. Rwy’n

yr Iesu, yn allweddol yn yr ymdrech i

gobeithio y byddaf i’n gallu rhoi’r un

sicrhau cysylltiad y gymdeithas â’r

lle i Llew gael cyfarwyddo’r flwyddyn

coleg, a thrwy hynny noddiant gan eu

nesaf.

JCR o £150 eleni. Ar ben dy holl waith

Dafydd, dyma’r un i gael ar CV.

holl

swyddogaethau’r

arall, Huw, hwn oedd yr uchafbwynt,

Yn gynderfynol, cyfle i ddiolch

imi o leiaf. Diolchiadau hefyd i JCR yr

aelod hirymarhous o’r pwyllgor, ac

30!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 mae’n debyg un o’r swydd-ddeiliaid

gyfres ‘Icons of Wales’ distyllty

mwyaf

Penderyn. Cynhaliwyd yng Ngholeg

hirsefydlog

Gymdeithas.

hanes

Daeth Chris Kelly yn

Worcester,

cyn

troi

wedyn

i’r

Swyddog TG y Dafydd ymhell cyn imi

ymadawedig Far from the Madding

gyrraedd y gymdeithas, a’r gobaith yw

Crowd. Heddwch i’w llwch.

bydd e’n dal i wneud y gwaith

Traddodiad blynyddol yw cael

cyfrifiadurol ymhell ar ôl imi adael.

swper ffurfiol yng ngholeg y Caplan

Diolch am oddef yr ebyst, Chris.

yn ystod tymor cyntaf y flwyddyn a

Dau beth sy’n aros yn fy nghof

hynny eleni yng Ngholeg yr Iesu yn

amser

gyda’r

W4. Dilynwyd y cinio gan wibdaith i’r

Bendigeidfran

Blenheim â’r selogion. Wedi crwydro

Lake neu Benllyn. Y cyntaf yw’r

yn Worcester (2012) a’r Santes Ann

calondid o wybod fod rhywun yn

(2013), bydd y cinio hwn yn aros am

darllen ebyst y gymdeithas, a’r ail yw

flwyddyn arall yng Ngholeg yr Iesu yn

dyfyniad ar Radio Cymru yngl!n ag

ystod caplaniaeth Llewelyn Hopwood.

o’r

ysgrifennydd

gweithio

eleni,

UKIP a tharth boreol. Diolch am

Aflwyddiant gafwyd yn W5

gofnodi a chefnogi. Rwy’n edrych

gyda’r noson ffilm. Canslwyd y ffilm

ymlaen at y daith i Feifod

oherwydd diffyg niferoedd, ond er gwaetha’r cwbl mwynhaodd y selogion

Tymor Mihangel

yng nghwmni Beck a’i saith ffrind. A diolch i Benllyn am hynny.

Wedi

gorffen

Ffair

Glas,

Roedd Catrin Williams yn ein

digwyddiad cyntaf y flwyddyn oedd

hannerch

‘cyfarfod agoriadol’ yn nhafarn y

traddodiadol yn W7. Diolch iddi hi am

Blenheim. Yno hefyd bu aelodau’r

ei haraith ar gerdd y dyn ei hun

gymdeithas

Trafferth

cwisys

mynych

Mewn

cyfarfod

Tafarn.

Anaml

ysywaeth y codir y cyfle i drafod y

fythgofiadwy oedd 3 Rhagfyr 2014 pan

trisais mewn gwely drewsawr bellach,

enillwyd arian y cwis a chaws y raffl

felly pan y’i codir, rhaid manteisio

caws

arno.

dau

Fercher.

gyfer

Noson

ill

nos

fynychu’r

gan

gynrychiolwyr

Cymdeithas Dafydd ap Gwilym. Yn

noson

Pice

Gorffenwyd a

Phenderyn. Chwisgi’r faner goch o

gyda’n

tymor

gwasanaeth

Mihangel

carolau

yng

Nghapel Coleg yr Iesu. Y Parchedig

31!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Ddoctor Adrian Morgan o Eglwys y

G"yl Dewi yn W7. Cynhaliwyd y

Santes Catrin, Gorseinon, roddodd y

cinio yn yr Oxford Retreat. Ein

bregeth

siaradwraig

Arweinydd

Newydd.

wadd

oedd

Christine

Diolch iddo ef am ei neges, a’i gwmni.

Archdderwydd,

James.

Yn dilyn y gwasanaeth darparwyd

Diolch iddi hi am ei chwmni a’i

tartenni Nadolig a gwin poeth yn

cherdd, a diolch hefyd i bawb a oedd

Ystafell Harold Wilson.

yn bresennol yn enwedig yr hen aelodau a ddychwelodd o Gymru i

Tymor Ilar

gyd-goffáu g"yl y mabsant. Wedi’r Sul, unwaith eto yng

Ar wahân i ddigwyddiadau eraill y

Ngholeg Worcester cawsom noson

gymdeithas, Tymor Ilar yw tymor

Pice a Phenderyn. Ni chafwyd yr un

Pencampwriaeth y Chwe Gwlad, ac i’r

llwyddiant

Blenheim y rhed y gwylwyr. Ac fel

phenderfynodd y selogion beidio ag

bob blwyddyn, disgwyl yn eiddgar am

agor y chwisgi, ond ei gadw er budd y

gamp lawn flwyddyn nesaf yw’r hanes

dyfodol. Felly Llew, bydd gennyt botel

bellach.

Independence,

o’r

potel

blaen,

Ferlyn,

Cafwyd cyfarfod agoriadol yn y

cleddyf, a chyfrol o waith Dafydd

Blenheim yn W1. Dilynwyd hynny gan

Llwyd ap Gwilym Gam yn dod atat fis

gwis, ond yn anffodus ni welsom ni

Hydref.

ddim o’r llwyddiant a fu cyn y Nadolig. Er hynny, roedd tîm Dappy-G

Tymor y Drindod

wedi ymsefydlu yno. Yn

cafodd

aelodau’r

Roedd Eisteddfod y Gymdeithas i fod

gymdeithas wahoddiad caredig gan

yn uchafbwynt i dymor y Dafydd, cyn

Gôr Meibion Rhydychen i’w cyngerdd

mynd ati gyda’r gwaith o adolygu ac

blynyddol yn Eglwys Goffa Wesle i

arholiadau. Ysywaeth, er hysbysu’r

ddathlu G"yl Dewi. Wedi’r cyngerdd

cystadlaethau ymysg ysgolion Cymru,

aeth y selogion i’r Three Goats Heads

ni dderbyniwyd unrhyw ddarnau cyn y

am chwisgi hynod ddrud. Ac wedyn i’r

dyddiad cau. Hoffwn i ddiolch i

Blenheim. Ac wedyn i Spoons.

Rhianna Jones o Ysgol Morgan Llwyd

Wythnos yn ddiweddarach roedd

am gystadlu, ond yn anffodus nad oedd

ein dathliadau ni’n hunain, a’n cinio

ei gwaith hi wedi ein cyrraedd ni cyn y

32!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 dyddiad cau, na chyn inni benderfynu

wrth

canslo’r Eisteddfod. Ceir un o’r darnau

Gymraeg yw’r Dafydd.

a gyflwynwyd ganddi ar dudalen 36. Yn sgil methiant yr Eisteddfod,

ystyried Ar

mai

ôl

cymdeithas

hynny

daeth

camddealltwriaeth i’r amlwg a chydag

pleser o’r mwyaf oedd cael mynd yn

ef,

rhwyg

ieithyddol

yng

cwmni rhai o selogion y Dafydd, yn

nghymdeithas y Gymru sydd ohoni.

gofal yr aelod h!n, i barti gardd Bob a

Rhannodd y drafodaeth rhwng y rheiny

Kati Evans yn Sunningwell. Diolch

a fynnai amddiffyn y gymdeithas fel

iddynt am eu gwahoddiad a’r croeso,

cymuned Gymraeg o fewn y brifysgol,

diolch i Ros am y lifft, a diolch i Dai

a’r rheiny a ddigiwyd gan y sarhad y

Hawkins am Lyfr Gwyrdd Fferegs.

dychmygasant y byddai bodolaeth

Ddydd Mercher, 27 Mai, collodd

cymuned felly yn peri i’w hunaniaeth

Ffion Williams y Friday Lunch Club, a

Gymreig nhw eu hunain. Trasiedi wir

oedd yr wythnos honno yn Dosa Park.

oedd y cyfan; Cymry yn dadlau â

Er y colled hwnnw, enillodd hi fedal

Chymry gan ddweud bod pawb yn

yng Nghaerffili’n lle. Dathlwn ei

Gymreig, heb i neb wadu’r ffaith, ond

chlod, a byddwn yn gweld ei cholled

wrth wneud yn gwthio’n hiaith i’r

mwy parhaol flwyddyn nesaf.

ymylon. Yn y bôn daeth yr helynt cyfan o

Mater yr Iaith

fater

fyddai’r

Heniaith

a’i

hymadrodd yn goddef yn y lle cyntaf – Ym mis Ionawr eleni corddwyd ffrae

ai Cymdeithas Gymraeg y Brifysgol

ar dudalen Facebook y gymdeithas

ddylai’r Dafydd fod, yntau Cymdeithas

yngl!n â pherthynas y gymdeithas â’r

Gymreig y Brifysgol?

iaith Gymraeg. Dechreuodd y ddadl

Fel

Caplan,

roeddwn

i’n

wrth i Daniel Pugh-Bevan o Goleg

awyddus i ystyried dau ffactor wrth

Sant Pedr ofyn am gyfathrebiaeth yn

ymrafael â’r cwestiwn hwn: traddodiad

Saesneg oddi wrth y gymdeithas. Wedi

y gorffennol ac anghenion y presennol.

camddeall ei gais, ymatebais drwy

Heb os, cymdeithas Gymraeg yw’r

esbonio bod ebyst y gymdeithas yn

Dafydd ers y cychwyn cyntaf yn 1886,

ddwyieithog, ond gan ei fod yn

ond

gyfrwng llai ffurfiol, ond naturiol oedd

ymddangos

cael rhagor o Gymraeg ar Facebook,

presennol,

nad

yw yn

iach

traddodiad berthnasol yw

trafod

yn i’r y

33!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 cymhelliannau

Fodd

oleuni ar pam methodd pob un: mae

bynnag, cyn edrych i mewn i’r

pawb yn meddwl dylai fod cymdeithas

rhesymau

cymdeithas

yn y brifysgol sydd yn dathlu Cymru a

Gymraeg, gadawn ni edrych ar natur y

Chymreictod, ond nid oes gan neb fawr

Dafydd ar hyn o bryd a’i pherthynas

ddiddordeb mewn cynnal cymdeithas

a’r iaith.

o’r fath. Pwynt gwerthu unigryw (USP

Fel

ôl

iddo.

gael

dywedwyd

uchod,

y Sais) y Dafydd yw ei bod yn cynnig

cymdeithas Gymraeg bu’r Dafydd

cyfle i gymdeithasu drwy gyfrwng y

erioed, ond fel y cydnabuwyd gan gyn-

Gymraeg i’r rheiny a fynnai wneud.

Lywydd y gymdeithas, D. Ellis Evans,

Tra bydd rhai yn credu dylai’r Dafydd

“yn gynyddol dodwyd pwys ar helpu’r

wneud gwaith cymdeithas Gymreig,

sawl a fyddai am ddysgu’r Gymraeg,

nid oes ganddynt ddiddordeb mewn

er na cheir cyfaddawdu fyth ar fater

gwneud eu hunain.

statws a lle canolog y Gymraeg yng

Trafodwyd

mater

mewn

nghyfarfodydd y Gymdeithas.”55 Yn y

cyfarfod

meddylfryd hwnnw mae’r gymdeithas

cyngor gan cyn-Lywydd Cymdeithas

wedi gweithredu polisïau iaith ers

yr Iaith Gymraeg, Menna Machreth.

degawdau: cynnal lle’r Gymraeg wrth

Sylw Menna oedd bod rhaid creu

fod yn gwbl agored i ddysgwyr ac

amodau,

eraill. Roedd yn ddiddorol gweld

leiafrifol, sy’n ffafrio’r iaith honno er

ffyrnigrwydd

mwyn iddi ffrwythloni wrth warchod

Facebook, a oedd hyd hynny heb

cylch lle gellir teimlo’n rhydd i

ymddiddori yn y gymdeithas o gwbl,

ddefnyddio’r iaith. Hynny yw, byddai

wrth ddod i ddeall mai cymdeithas

Saesneg

Gymraeg ac nid Cymdeithas Cymru

Gymraeg

yw’r Dafydd.

ddwyieithog.

ymateb

rhai

Dros y blynyddoedd mae sawl

pwyllgor,

mewn

wastad

cydsyniodd

wedi

cyd-destun

iaith

gorchfygu’r

mewn Yn

cymryd

cymdeithas y

cyfarfod,

pwyllgor,

tra’n

cymdeithas Gymreig wedi ei sefydlu

pwysleisio’r angen i fod yn agored i

yn y brifysgol, ac efallai bod yr ymateb

bawb, Cymry Cymraeg, a dysgwyr, a’r

a gafodd ar Facebook yn taflu rhyw

di-Gymraeg o Gymru a thu hwnt.

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

Cytunwyd

D. Ellis Evans, ‘Rhagymadrodd’, yn D. Ellis Evans ac R. Brinley Jones (goln.) Cofio’r Dafydd (Abertawe, 1987) 11.

hefyd

bod

eisiau

i’r

Gymdeithas gynrychioli Cymru, tra na fydd ‘Cymdeithas Cymru’ i’w wneud.

34!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Amhosibl felly yw dod i gasgliad bydd yn bodloni pawb. Mae aelodau presennol a gorffennol y Dafydd yn trysori’r gymdeithas am mai ynddi hi y ceir llecyn bach lle siaredir Cymraeg. Ond,

llaw

arall,

gwlad

ddwyieithog yw Cymru, ac nid yw pob Cymro eto’n siarad Cymraeg. Bid sicr, fel un sydd heb ei fagu’n y Gymraeg, ac sydd wedi ei dysgu fel ‘ail-iaith’ yn yr ysgol, rwy’n ymwybodol fy mod yn eiddigeddus iawn dros le’r Gymraeg yn y Gymdeithas. Hi yw USP y Dafydd, a choron yr henwlad. Daw dau ddyfyniad i feddwl wrth gloi, y cyntaf yw’r geiriau a roddodd Saunders Lewis yng ngenau Emrys Wledig, ond am eu bod yn llai o cliché ac am eu bod hefyd yn yr iaith fain, bydd geiriau Joni Mitchell yn gwneud y tro: “you don’t know what you’ve got til it’s gone”

Benjamin Sadler Coleg yr Iesu

35!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Cyfansoddiadau Eisteddfodol

Preifat yn unig ydw i, ac nid wyf yn gwybod

dim

byd

faterion

Fel y soniwyd eisoes, ni chyrhaeddwyd

gwleidyddol y rhyfel, felly dydw i

unrhyw waith ar gyfer yr Eisteddfod

ddim yn mynd i drio trafod nhw gyda

mewn pryd i’w feirniadu ac felly roedd

chi. Rwy’n gwybod cafodd rywun ei

rhaid canslo Eisteddfod y gymdeithas

saethu gan rywun o wlad arall, ac

eleni.

ni’n

roedd gwlad arall yn cefnogi’r wlad

gwerthfawrogi ymdrech Rhianna Jones

yna... nid wyf wir yn gwybod y

o Ysgol Morgan Llwyd, Wrecsam, ac

manylion, ond rwy’n gwybod bod

er na ddaeth ei gwaith cyn y dyddiad

rhywbeth wedi digwydd ac r"an

cau, fe’i cynhwysir yn y cylchgrawn

rydym ni’n ymladd yr Almaenwyr.

yma:

Ymddiheuriadau, ond rwyf ond wedi

Serch

hynny,

rydym

dysgu sut i ddarllen ychydig o Llythyr at David Lloyd George

flynyddoedd cyn i mi ddod yma, ac nid yw papurau newydd gyda’u ffont mor

Tref Albert,

fach yn apelio ataf i ddweud y gwir.

Y Somme,

Yn enwedig ddim yn Ffrangeg. Yn sicr

Ffrainc

nid wyf yn gallu siarad yr iaith yna; ar

31ain o Fehefin 1916

wahân i ychydig o regfeydd, efallai. Dyweda fy mam ei fod yn wyrth y

Annwyl Mr David Lloyd George, Cyn ddweud

ddechrau, rwy’n

rwyf

gwybod

gallaf siarad rhywfaint o Saesneg i eisiau

ddweud y wir!

mae’n

Nid wyf wedi bod yn ddeallus

annhebygol eich bod chi’n mynd i

trwy gydol fy mywyd, i fod yn onest.

ddarllen y llythyr yma. Pam fyddech

Dywedodd mam roeddwn i’n lwcus

chi? Nid wyf yn gallu ddyfalu faint o

fynd i ysgol, ond gwastraffais fy

waith sydd gennych chi i wneud,

nghyfleoedd i gyd. Ond nid oedd neb

gyda’r rhyfel yn mynd yn ei blaen.

arall yn gwrando, ac yn sicr (dylech

Mae’n debyg ni fydd y llythyr yma hyd

chi ddeall eich hun syr), mae mynd i’r

yn oed yn cael ei hanfon i ffwrdd; ni

dref i weld merched yn llawer mwy

fydd y lefftenant yn ei chaniatáu. Nid

ddiddorol na fathemateg. Fi oedd

yw hon yn lythyr swyddogol, gan

plentyn hynaf saith o blant- chwe

rywun o awdurdod neu arwyddocâd.

fachgen ac un ferch; Nia, ar ôl ei

36!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 gwallt aur hi- ac felly nid oeddwn i’n

trwy’r

nos.

Rwy’n

gwybod

bod

gallu ddianc unrhyw sylw os fethais

gennych resymau dda, ond... rwy’n

ryw ddiwrnod o ysgol. Dywedodd

gwybod r"an does dim byd fwy ofnus

mam roedd hi’n gwybod yn union lle

na ryfel.

roedd pob un ohonym ni trwy’r adeg,

A nawr rwy’n dechrau tynnu at y

ond rwy’n gwybod r"an roedd hyn yn

gwestiwn yr oeddwn i’n mynd i ofyn

gelwydd. Yr unig rai yr oedd hi’n cofio

yn y lle gyntaf.

dilyn oedd fi, oherwydd fi oedd yr

Pan gyrhaeddais yn Ffrainc,

hynaf, a Nia, oherwydd hi oedd yr unig

doedd rhyfel ddim yr unig beth oedd ar

ferch. Ond yn ôl i beth yr oeddwn i’n

fy meddwl. Er yr holl bethau cafodd eu

dweud, doedd dim pwynt i mi fynd i’r

gweiddi arnym yn y gwersyll hyfforddi

ysgol, oherwydd nid oedd gen i

(yn ein hatgoffa bod yr unig reswm yr

ddiddordeb. O rywun yn fy nheulu,

oeddem ni’n dod yma oedd i ryfela),

Nia oedd yr un ddylai fynd- hi oedd

roeddwn i bron yn breuddwydio bod y

gan y deallusrwydd. Felly pan glywais

rhyfel drosodd, dim ots pwy oedd wedi

roedd

ennill, fel roeddwn i’n gallu aros yna

wirfoddolwyr, wrth gwrs ymunais- nid

yn y gefn gwlad am fyth. Dydw i ddim

oeddwn i’n hoffi’r ysgol, ac nid oedd y

yn bachgen blodeuog, ond meddyliais

pwll

bentref

Ffrainc oedd y lle mwyaf prydferth yr

Rhostyllen, ac felly mae dod yn bwll

oeddwn i erioed wedi gweld yn fy

glöwr yn draddodiad) gyda’r un apêl a

mywyd. Wrth gwrs, y lle pellaf rwyf

bod yn filwr.

wedi mynd yw Towyn, ond roeddwn i

glo

Bydd

fyddin

(rwy’n

wyneb

edrych

dod

mam

pan

ddal

gallu

werthfawrogi’r

ddwedais beth yr oeddwn i’n bwriadu

harddwch.

gwneud yn aros gyda i am weddill fy

pennau gwyn yn y cymylau, caeau o

mywyd. “Ond un deg chwech ydych

borffor drwchus, tai wedi’u gwneud

chi!”

blentyn!”

allan o greigiau lliw mel. Wrth gwrs ni

Gadawais yn dawel y noson hwnnw er

wnes i ddweud hwn yn uchel; bydd fy

mwyn ei hosgoi hi a’i dagrau. O, syr.

mrodyr yn chwerthin ar fy mhen.

Rwy’n gwybod ein bod ni’n brwydro

Oherwydd dyna pwy ydan ni, r"an.

dros achos bonheddig, ond os oeddwn

Brodyr.

sgrechiodd.

“Ti’n

Mynyddoedd

gyda’u

i’n gallu teithio’n ôl mewn amser,

Wrth gwrs rydym ni ddal yn

byddwn i wedi aros yn fy ngwely

bechgyn; nid oeddem ni’n tynnu

37!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 ymlaen i ddechrau. Roedd rhai o

yr union fel fi sy’n brwydro i’r ochr

gefndiroedd cyfoethog, rhai tlawd;

arall am ei fod yn Almaeneg. Felly

roedd rhai yn siarad sawl iaith, ond

rwyf eisiau gofyn un cwestiwn i chi,

roedd eraill, fel fi, yn siarad eu hiaith

cyn i ni ymladd ym Mrwydr Cyntaf y

naturiol a phryn dipyn o Saesneg.

Somme yfory.

Roedd rhai yn wanach na’r lleill, ac

Plîs- i Nia, i fy mam, i Rob

roedd rhai’n fwy profiadol. Ond yn y

Fychan sy’n crio yn ei wely ychydig o

diwedd, meddyliaf sylweddolom ni i

droedfeddi i ffwrdd, ac i fi- stopiwch

gyd bod yn y ffosydd, byddem ni gyd

eich rhyfela.

ar yr un lefel, a chyda’r un siawns o

Yn gywir,

gael ein saethu, neu fomio. Dydym ni

Llew Haydn Jones

ddim rhy ddewr; ddim ers ein brwydr cyntaf, lle welom ni breichiau a

Rhianna Jones

choesau unigol wedi’u taflu dros

Ysgol Morgan Llwyd

bobman fel dinsel adeg Nadolig, lle welom ni ein ffrindiau a brodyr cynt cael ei ffrwydro i ddarnau bychan, lle’r unig beth welsom ni o’r ‘gelyn’ oedd sêr o olau lle ffrwydrodd eu gynau oer. Ond dyna beth welson nhw hefyd. Y gelyn yn agosáu, yn lladd eu brodyr nhw a throi’r laswellt yn goch lle gafodd y waed ei sarnu. Rwy’n gwybod

byddech

chi’n

alw’n

fradwriaeth neu lwfrdra, ond dydw i ddim eisiau ymladd ddim mwy. Dydw i ddim am ddweud wrth y bechgyn eraill, ond dydw i ddim yn gweld pwynt i’r wallgofrwydd yma. Dydw i ddim yn gwybod pam rydym ni’n ymladd, ond rwy’n gwybod nid fy mrwydr i ydyw. Dydw i ddim eisiau meddwl fy mod i wedi lladd bachgen

38!

Y Drych: Cylchgrawn Cymdeithas Dafydd ap Gwilym Rhifyn 2014-15, Awst 2015 Lluniau Cinio G!yl Dewi Ddydd Gwener, 6 Mawrth 2015

O’r chwith i’r de: Yn y cefn: ysgwydd Ben Lake, Robert Evans, Daniel Owen, Gwyndaf Oliver, Huw Jones, Benjamin Sadler, Tomos David, Carwyn Graves, Christine James, Christopher Kelly, a Geoffrey Thomas Yn y blaen: Mari Prichard, Beth Jones, Glesni Euros, Chelsey Lovell-smith, Sarah Gingell, Sioned Treharne, Laura Beth Davies, a Catrin Williams

39!