O J E D An Online Journal of Education http://www.edu.chula.ac.th/ojed Faculty of Education Chulalongkorn University
A STUDY OF THE LOCAL WISDOM TRANSMISSION PROCESS OF CHIANG MAI LOCAL ARTISANS’ LANNA TUNG PAPER CARVING TECHNIQUE. การศึกษากระบวนการถายทอด ภูมิปญ ญาทองถิ่นของชางพื้นเมืองเชียงใหม ในการทําตุงลานนาดว ยวิธกี ารฉลุลายกระดาษ
Author ปริวิทย ไวทยาชีวะ Pariwit Vitayacheeva Advisor รศ.ดร.ปุณณรัตน พิชญไพบูลย Assoc. Prof. Poonarat Pichayapaiboon, Ed.D.
OJED, Vol.4, No.1, 2009, pp. 2027-2037
O J E D OJED, Vol.4, No.1, 2009, pp. 2027-2037 วารสารอิเล็กทรอนิกส ทางการศึกษา
An Online Journal of Education http://www.edu.chula.ac.th/ojed
การศึกษากระบวนการถายทอดภูมิปญญาทองถิน่ ของชางพื้นเมืองเชียงใหม ในการทําตุงลานนาดวยวิธีการฉลุลายกระดาษ
A STUDY OF THE LOCAL WISDOM TRANSMISSION PROCESS OF CHIANG MAI LOCAL ARTISANS’ LANNA TUNG PAPER CARVING TECHNIQUE.
ปริวิทย ไวทยาชีวะ * Pariwit Vitayacheeva รศ.ดร.ปุณณรัตน พิชญไพบูลย Assoc. Prof. Poonarat Pichayapaiboon, Ed.D. Abstract The purpose of this study was to present the investigation of local wisdom transmission process. It was qualitative research using in-depth interviews, and participatory observation from 7 local artisans. The data was analyzed by analytic-induction method. The study found that Chiang Mai artisans had been familiarized with the Lanna environment, and this motivated them to become absorbed and interested in paper carving and this led to transmission. Related factors which could cause more effective transmission are the readiness of the practitioners and the learners, the materials, contents, artisans’ beliefs and spiritual beliefs. The transmission process led to new professionals and the ability to transmit knowledge and moral values to later generations with The interaction between person and learning environment. Moreover, local artisans were proud of their work as well as their learners.
บทคัดยอ
บทความวิจัยนี้มีวัตถุประสงค เพื่อ นําเสนอผลการศึกษากระบวนการถายทอดความรูภูมิปญ ญาทอ งถิ่น ของชางพื้นเมือ ง เชียงใหม ในการทําตุงลานนาดวยวิธีการฉลุลายกระดาษ ซึ่งการวิจัยในครั้งนี้ใชระเบียบวิธีการวิจัยเชิงคุณภาพ ดวยวิธีการ สัมภาษณเชิงลึกและการสังเกตการณแบบมีสวนรวมจากกลุมปราชญทองถิ่นและศิษย จํานวน 7 คน วิเ คราะหขอมูล ดวยการ ตีความ ผลการวิจัยพบวา สาเหตุของการถายทอด เกิดจากการไดคลุกคลีในสิ่งแวดลอมทางศิลปะจนคุนเคย มีความสนใจใน งานศิลปะพื้นบาน จนเกิดการซึมซับ สามารถฝกฝนคนควาไดดวยตัวเอง กระบวนการถายทอด ประกอบไปดวย ความพรอม ของปราชญและศิ ษย วัสดุ อุปกรณ เนื้อ หาสาระในการถายทอด คติความเชื่อ พิธีกรรมบูชาครู สวนผลที่เ กิดขึ้น จากการ ถายทอด พบวาชางผูรับการถายทอด มีความสามารถในการทําตุงกระดาษฉลุ และยังสามารถถายทอดความรู คานิยมทาง สังคม ใหกับคนอีกรุนหนึ่งได ดวยการเกิดปฏิสัมพันธระหวา งบุคคลกับสิ่งแวดลอมในการเรียนรู และปราชญทอ งถิ่นเกิด ความภาคภูมิใจในในตัวศิษยและผลงานของศิษย KEYWORDS: Transmission Process / Local Wisdom / Local Artisan / Tung คําสําคัญ : กระบวนการถายทอด, ภูมิปญญาทองถิ่น, ชางพื้นเมือง, ตุง * สาขาวิชาศิลปศึกษา ภาควิชาศิลปะ ดนตรีและนาฏศิลปศึกษา คณะครุศาสตร จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย E-mail Address: red18cmu@hotmail.com ISSN 1905-4491
บทนํา ภาคเหนือของประเทศไทยเปนดินแดนที่มีความหลากหลายทางภาษา ความเชื่อ เชื้อชาติ และวัฒนธรรม ซึ่งสามารถอยูรวมกันไดอ ยางกลมกลืน รูป แบบของงานศิลปกรรมพื้น ถิ่น จึงถูกผสมผสานไปกับ ความเชื่อตาม สถานที่ตางๆมีลักษะที่มีแบบอยางเฉพาะตัว (สุรพล ดําริหกุล, 2545) ในวัฒ นธรรมไทยภาคเหนือ หรือ ที่เรียกวา ดินแดนลานนา การดําเนินชีวิตของผูคนในสังคมจะผูกพันกับพระพุท ธศาสนาอยางเหนียวแนน มีความเชื่อและ แรงศรัท ธาในศาสนาอยางแรงกลา การที่จะสรางสิ่งของที่นํามาใช ไมวาจะเพื่อเปนพุท ธบูชา หรือเพื่อใชในความ เชื่ออื่นๆนอกเหนือจากพระพุทธศาสนา ใชในงานพิธีกรรมทั้งมงคลและอวมงคล สิ่งของเครื่องใชเหลานี้จึงเกิด จากพื้นฐานและความเขาใจในทางวัฒ นธรรมที่ สั่งสมมา การทําตุงของลานนา ถือ ว าเปน งานศิล ปหั ตถกรรม พื้นบาน ที่เปนสวนหนึ่งของวัฒนธรรมทางวัตถุ ที่มีบ ทบาทในหนาที่การเปนเครื่อ งใช เพื่อพิธีกรรมทางศาสนา และยังเปนงานศิลปวัตถุเพื่อประดับ ตกแตงสถานที่ใหเกิดความสวยงาม ซึ่งลวดลายการตกแตงที่สวยงาม วิจิตร บรรจง สะทอนใหเห็นถึงความเชื่อความคิดสรางสรรคและความฉลาดหลักแหลมของผูที่คิดคน (วิบูลย ลี้สุวรรณ, 2546) ซึ่ง ได คํานึ งถึ ง รูป ทรงตา งๆของตุงวา ต องสัม พั นธ กับ หนา ที่แ ละมีความหมายในการเอาไปใช มี ความ ประณี ต ความมุง มั่น ศรัท ธา และยังคงรัก ษารูป แบบที่ เปน เอกลักษณไ วอยา งครบถวน นอกจากการใชตุงใน วัฒนธรรมไทยในภาคเหนือแลว ยังปรากฏวามีการใชตุงในพื้นที่อื่นๆอีกดวย การทําตุงดวยวิธีการตัดฉลุล าย คือ การนําเอาวัสดุตางๆ ซึ่งสวนใหญจะเปนกระดาษ หรือผาพื้น มาตัดฉลุใหเปนรูปรางตามแบบที่ตองการ และมีการ ตัดและฉลุลาย ซึ่งในภาษาพื้นเมืองลานนา จะเรียกเทคนิคในการทําลวดลายแบบนี้วา “การตองลายกระดาษ” ซึ่ง การ “ตองลาย” นี้เปนหนึ่งในวิธีการสรางลวดลายใหปรากฏบนตัวตุง ดวยการใชสิ่วและคอน ตอกลงไปบนแบบ หรือ ตนแบบลายที่รางเอาไว การถายทอดความรูหรือภูมิปญญาของชางไทย จึงเปนกระบวนการสําคัญในการดํารงอยูของมรดกทาง ศิลปวัฒนธรรมในทองถิ่น โดยที่ในปจจุบันนั้นเอง การทําตุงดวยวิธีการฉลุล าย มีคนทํานอยลงเรื่อยๆ เนื่อ งการ ฉลุกระดาษมีกรรมวิธีที่พิถีพิถัน ตอ งใชฝมือที่ป ระณีตมาก คอ นขางใชเวลามากในการทํา และผูทําตอ งมีความ ตั้งใจจริง รวมถึงมีพรสวรรคในการฉลุใหเปนลวดลาย จึงทําใหชางที่เปนปราชญชาวบานมีนอ ยลงตามไปดวย การทําตุงดวยวิธีการฉลุกระดาษจึงไมแพรหลายในวงกวาง นอกจากนี้การทําตุงก็ยังไมปรากฏอยูในหลักสูตรการ เรียนการสอนของกระทรวงศึกษาธิการ ดังนั้นเยาวชนในภาคเหนือ จึงไมมีความรูท ี่ลึกซึ้งในเรื่อ งนี้ และผูสนใจ เองก็มีอยูในวงจํากัดจริงๆ และมีการถายทอดความรูกันในกลุมเล็กๆเทานั้น ผูที่คลุกคลีกับ ผูเ ฒาผูแ กในหมูบ าน ซึ่งมีความรูความสามารถในการทําตุง ก็จ ะไดรับ ความรูในดานนี้มากกวาผูท ี่ไมไดอ ยูใกลชิด ในขณะเดียวกัน ที่ คนรุนหลังที่สนใจในเรื่องการทําฉลุตุงกระดาษ ตองพยายามศึกษาคนควาดวยตนเอง และตองอาศัยความสนใจ เปนพิเศษ เพื่อเขาสูการรับการถายทอดความรูในการทํางานศิลปกรรมพื้นบานประเภทนี้ได ผูวิจัยเองจึงตองการที่ จะทราบถึงกระบวนการถายทอดความรู คุณคาแหงการถายทอดภูมิ ปญ ญา ประวัติความเปนมา คติความเชื่อ เกี่ยวกับตุงกระดาษ กระบวนการทําตุงดวยการฉลุลาย เพื่อ นําความรูท ี่ไดจ ากการวิจัยนํามาใชกับ การเรียนการ สอนในระบบและนอกระบบ รวมทั้งการศึกษาตามอัธยาศัยตอไป วัตถุประสงคการวิจัย เพื่อศึกษากระบวนการถายทอดภูมิป ญ ญาทองถิ่น ในการทําตุงลานนาดวยวิธีการฉลุล ายกระดาษ ใน ดานสาเหตุของการถายทอดภูมิปญ ญา ดานกระบวนการถายทอดภูมิป ญญาและดานผลที่เกิดขึ้นจากกระบวนการ ถายทอดภูมิปญญา
ขอบเขตการวิจัย การวิจัยครั้งนี้เปนการศึกษาถึง กระบวนการถายทอดภูมิป ญญาทองถิ่น การทําตุงลานนาดวยวิธีการฉลุ ลายกระดาษ ที่มีการผลิตในปจจุบันเทานั้น โดยทําการศึกษาวิจัยในดานตาง ๆ ดังตอไปนี้ 1. สาเหตุของการถายทอดภูมิปญญา ประกอบไปดวย ความเปนมาของการถายทอด ประวัติ ความเปนมา การกอกําเหนิดของตุงกระดาษ ประวัติศาสตรท องถิ่นเปาหมายในการถายทอดภูมิป ญ ญา คติความ เชื่อเกี่ยวกับ ผลงาน ในดานความเชื่อเกี่ยวกับตุง การบูชาครู 2. กระบวนการถายทอดภูมิป ญญาในการทําตุงลานนาที่ป ระดิษฐจากกระดาษ และมีวิธีการทํา ดวยการฉลุลวดลาย ประกอบไปดวย รูป แบบการถายทอดภูมิปญญาทองถิ่น เทคนิค วิธีเ ชิงชา ง ในดานการเตรียม การตัดตัวตุง การฉลุลาย การประกอบตกแตงคุณคาทางศิลปะ ประโยชนใชส อยและองคป ระกอบพื้น ฐานอื่นๆ ในการถายทอดภูมิป ญญาทองถิ่น 3. ผลที่เกิดขึ้นจากการถายทอด ประกอบไปดวย ความสามารถของชางในการทําตุงกระดาษ คุณลักษณะอันพึงประสงคของชางที่เกิดขึ้นและสิ่งแฝงอยูภายในกระบวนการถายทอด ประโยชนท ี่คาดวาจะไดรับ ทําใหท ราบถึงกระบวนการถายทอดภูมิปญญาทองถิ่น ในการทําตุงลานนาดวยวิธีการฉลุลายกระดาษ และเปนประโยชนตอผูที่สนใจ เพื่อใหมีผลตองานในดานอนุรักษ เห็นความสําคัญและตระหนักถึงคุณคาของภูมิ ปญญาทองถิ่น เพื่อเปนแนวทางในการทําวิจัยที่เกี่ยวของกับ งานศิลปหัตถกรรมพื้นบานของลานนาและสามารถ นําองคความรูจากการถายทอด ไปสูการเรียนการสอนทั้งในระบบโรงเรียน นอกระบบโรงเรียนและการศึกษาตาม อัธยาศัยไดตอไป วิธีดําเนินการวิจัย การวิ จัย ในครั้ งนี้ ใช ระเบี ยบวิธีก ารวิจั ยเชิง คุณ ภาพ ดํ าเนิน การเก็ บ รวมรวมข อ มู ล จากการวิจั ยด วย การศึ ก ษาเอกสารที่เ กี่ ยวข อ ง การสัม ภาษณ เ ชิง ลึ ก และวิธี การจากสัง เกตอยางมีส วนร วมในการทํ างานและ กระบวนการถายทอดของชางพื้นเมืองที่มีความรูในการทําตุงกระดาษโดยตรง และเลือกสัมภาษณจํานวน 7 คน ซึ่งจะทําการสัมภาษณกลุมปราชญทองถิ่น ผูทําการถายทอดความรู 3 คน และกลุมศิษย ผูรับ การถายทอดความรู จากปราชญทองถิ่นอีก 4 คน ตามลําดับ โดยจะมีบ รรยากาศในการสัมภาษณที่เ ปนกันเอง ไมมีพิธีรีตอง เปน การ สื่อความหมายแบบโตตอบกันทั้งสองฝาย (Two-ways Communication) ที่สามารถแสดงความคิดเห็นไดเ ต็มที่ เครื่องมือวิจัยที่ใช เปนแบบสัมภาษณท ี่มีโครงสรางคําถาม ซึ่งนอกจากการสํารวจขอมูลพื้นฐานเกี่ยวกับ สภาพ ทั่ วไปของชุ ม ชนที่ ทํ า การวิ จั ย ผู วิ จั ยได เ ข า ไปมี ส ว นร ว มในการสั ง เกตการณแ บบมี ส ว นร วม (Participant Observation) มีสวนรวมในกิจกรรม สังเกตบรรยากาศ ขั้นตอนกระบวนการในการถายทอดความรูของประชากร ทั้งสองกลุม บันทึกลงในแบบสังเกตที่ผูวิจัยไดสรางขึ้น หลังจากเก็บ รวบรวมขอมูลเรียบรอ ยจึงใชการวิเคราะห ขอมูลแบบอุปนัย ซึ่งเปนวิธีการตีความ โดยสรางขอสรุป ขอมูลจากรูป ธรรมหรือปรากฏการณที่มองเห็น ไปสูการ สรางขอสรุป ในเชิงนามธรรม (สุภางค จันทวานิช, 2537) โดยการนําขอมูลที่จําแนก และจัดหมวดหมูเรียบรอย แลวในแตละบุคคลมาวิเคราะห ตีความและนําเสนอผลการวิเคราะหขอมูลในรูปแบบพรรณนาความ ผลการวิจัย ผลของการสัมภาษณเชิงลึกและการสังเกตการณแบบมีสวนรวม กระบวนการถายทอดภูมิปญญาทองถิ่น ของชางพื้นเมืองเชียงใหม ในการทําตุงลานนา ดวยวิธีการฉลุลายกระดาษ สามารถแบงออกไดตามประเด็นดังนี้
1. สาเหตุของการถายทอดภูมิปญญา: ความเปนมาและแรงบันดาลใจ ในเรื่องของการทําตุงลานนา ดวยวิธีการฉลุลายกระดาษ ความเปน มาของการถายทอดภูมิ ปญญาคือ ความตองการที่จะถายทอดความรูและการเรียนรูในภูมิปญ ญาดานนี้ ซึ่งเกิดจากการไดเ ห็นถึงคุณคาใน งานศิลปะพื้นบาน โดยเริ่มตนจากการเปนคนที่สนใจและรักในการทํางานศิล ปะมาตั้งแตเด็ก การไดคลุกคลีกับ ชางผูอาวุโสในทองถิ่น จนเกิดความรักและหวงแหนในงานศิลปะแขนงนี้ ทําใหเกิดความรูสึก อยากที่จ ะถายทอด เอาไวใหคงอยู และสาเหตุอีกประการหนึ่งคือ การไดรับการชักจูงมาจากผูที่รูจักเพื่อเปนแนวรวมมาทํางาน และที่ สําคัญคือการรับ ชวงตอ ผูที่ท ําการถายทอดใหตน โดยที่ตนเองนั้นก็มีความรักในการทําตุงและการทําลวดลาย กระดาษฉลุ เปน ทุนเดิมอยูแ ลว อยางเชน กรณีของพอ นอ ยสิงหแกว มโนเพ็ชร ศิลปน พื้นบานผูลวงลับ ที่เป น เหมือนผูบุกเบิกงานศิลปะการทําตุง รวมทั้งการฉลุกระดาษเพื่อประดับ บนตุง ซึ่งหลังจากยุคของพอนอยสิงหแกว ผูสืบสานการทําตุงนั้นหลงเหลืออยูนอยลงทุกที ความหวังในการสืบ ทอดสืบสานจึงตกไปอยูที่ศิษยสายตรงของ พอนอยสิงหแกว ผูรับชวงตอ ซึ่งก็คือ พอครูเบญจพล สิทธิประณีต ผูที่รักและสนใจในการทําตุงและโคม เปนผู ที่ยังคงถายทอดความรูภูมิปญ ญาในศิลปะแขนงนี้ ใหกับคนหนุมสาวรุนใหมที่อยากจะเรียนรูการทําตุงอีกจํานวน มาก จากที่ไดกลาวมาแสดงใหเห็นถึงการทําใหศิลปะการทําตุงนี้ ถูกถายทอดตอใหกับ คนรุนใหมตอไป จากพื้นเพของชางที่มีภูมิหลังอันเกี่ยวของกับ ความเปนมาของการถายทอด สิ่งที่นาสนใจคือ เชื้อชาติเผาพันธุที่มีสายเลือดของชางอยูในตัว ซึ่งหากมองยอนไปถึงยุคเก็บ ผักใสซาเก็บ ขาใสเมือ ง ที่มีการกวาด ตอนผูคนที่มีความรูความสามารถในศิลปะวิท ยาการ งานชางในแขนงตาง ๆ จนเกิดเปนชุมชนชางโบราณรอบ เมืองเชียงใหม ก็อาจจะบงบอกไดวา ชางแตล ะคนมีที่มาในการถายทอดและเกิดการเรียนรู จากการอาศัยอยูใน ชุมชนชาง วัฒ นธรรมของกลุมชนของตน ลวนแลวแตเ ปนสิ่งที่ทําใหเกิดกระบวนสรางสรรคงานพื้นบาน เพื่อ นํามาใชในพิธีกรรม อัน ทําใหเกิดการถายทอดความรูขึ้น ไมวาจะเปนการถายทอดความรูภูมิปญ ญาการทําตุง ภายในครอบครัว ในชุมชน หรือแมสถานศึกษา ดังที่พอครูเสถียร ณ วงศรักษ ซึ่งเปนหนึ่งในลูกหลาน เชื้อสายไท ใหญ ที่อาศัยอยูในชุมชนวัดเกตุ ที่มีฝมือฉลุลายกระดาษเปนอันดับ ตน ๆ ของเชียงใหม ความวิจิตรงดงามของตุง กระดาษ ที่พอครูเสถียรทําขึ้น นั้น มีท ี่มาในการถายทอดและเรียนรู หากถาพูดถึงงานตอ งลายกระดาษ(ฉลุลาย กระดาษ) ก็นับ วาชนชาวไทใหญนั้นมีความชํานาญเปนที่สุด ในสวนพิธี กรรมที่เกี่ ยวของกับ ความเป นมาของการถายทอดความรูภู มิป ญ ญา คื อ การที่ ผู ถายทอดและผูรับการถายทอดไดอยูรวมในพิธีไหวครู หรือพิธีกรรมตาง ๆ ที่มีนัยยะ และมีความเชื่อ มโยงกับ การ สืบทอด ใหกับ ชางอีกรุน เชน การขึ้นขันตั้งครู จึงเปนที่มาของการเกิดความรูสึกตองการถายทอดความรู และ ความศักดิ์สิทธิ์ของพิธีกรรมก็ท ําใหเกิดความตองการที่จะรับการถายทอดอีกดวย 2. กระบวนการถายทอดภูมิปญญา: มรรคาแหงการสงผานความรู ปราชญท องถิ่นที่เปนกรณีศึกษา แตละทานจะมีความชํานาญในการทําตุงกระดาษ ดวยวิธีท ี่ ตางกัน ซึ่งพอครูเสถียร ณ วงศรักษ จะมีความถนัดในการฉลุล วดลายดวยสิ่วและกรรไกร สวนพอครูเ บญจพล สิท ธิป ระณีต จะมี ความชํา นาญในการฉลุก ระดาษตะกั่ วและกระดาษสีด วยกรรไกร ตัว ผลงานนั้ นจะมี ความ ละเอียดเปนอยางสูง แมครูบ ัวไหล คณะปญ ญานั้นทานจะมีความสามารถผนวกกับ ความเพียรในการตัดกระดาษ ตะกั่ว มาเปนลวดลายเปนจํานวนมากและยังสามารถตัดลวดลายใหเ ทากัน ไดทั้งหมด ดังนั้นจากความชํานาญใน รูป แบบการทํางานของปราชญท องถิ่นแตล ะทาน ก็จะมีจุดประสงคการถายทอดและวิธีการถายทอดของแตล ะ ทานที่ความแตกตางกัน ออกไป หากแตแนวความคิดของทุกทานจะยืนอยูบ นฐานคิดเดียวกัน คือ กระบวนการ ถายทอดที่เกิดการสรางปฏิสัมพันธท ี่ดีระหวางครูและศิษย ตลอดขั้นตอนการถายถอดความรูภูมิปญ ญา ซึ่งขอ มูล
จากการสัมภาษณและการสังเกตแบบมีสวนรวม สามารถสะทอนใหเห็น ถึงขอคนพบตามขั้นตอนการทํางานได ดังตอไปนี้ 2.1 ขั้นตอนการใหความรูเบื้องตน ปราชญทองถิ่นจะเริ่มถายทอดทักษะเบื้องตนในการทําตุง ดวยการรางภาพขึ้นในกระดาษดวยรูป แบบในจินตนาการกอน เมื่อไดรูป แบบตามที่ตองการแลว จึงถอดแบบ ลวดลายลงในกระดาษสาหรือ กระดาษตะกั่วที่จ ะใชทํางานจริง สวนลวดลายกระดาษฉลุนั้น จะผูกลวดลายให สัมพันธไปตามพื้นที่วางในโครงตุงที่ออกแบบไว หรืออาจจะผูกลายตามเรื่องราวที่ตองการจะเลา ตุงกระดาษที่ทาํ ขึ้นมานั้นจะมีความสมบูรณและมีความสวยงามได ขึ้นอยูท ี่การผูกลายโดย เฉพาะอยางยิ่ง การเขาใจถึงแบบแผน และลีลาของลวดลายแบบลานนา ซึ่งตองทําการฝกออกแบบลวดลายใหคลองแคลวชํานาญ 2.2 ขั้นตอนการเตรียมการทําตุง กระบวนการในขั้นนี้ผูถายทอดความรูก็จะสอนใหผูเรียนไดรู วาการไดมาของสิ่งที่จะเปนตุงกระดาษนั้น มีที่มาอยางไร วัสดุอุปกรณจะสามารถหาซื้อไดที่ไหน พอครูเสถียร ณ วงศรักษ ก็จะใชกระดาษสาเพื่อการทําตุง โดยเลือกกระดาษสาจากลําปาง เพราะมีแผนใหญและมีความละเอียด เนื้อ กระดาษแนน ไม เปอยยุยเวลาใชสิ่วฉลุล งไปกระดาษจะมีล วดลายที่คมชัดสวยงาม ทุ กครั้งเมื่อ สอนพอ ครู เสถียรก็จะแนะนําอยางนี้ทุกครั้งไป การเลือกใชกระดาษ หากตุงตัวนั้นมีความสําคัญ หรือ นําไปใชในพิธีห ลวง การเลือกกระดาษตะกั่ว ก็เปนเรื่องสําคัญ ขั้นตอนการเตรียมวัสดุจึงเปนสวนสําคัญมาก ในการเตรียมอุปกรณ เชน กรรไกร สิ่ว คอน เขียงรอง กอนทํางานจะตองทําความสะอาดกอนทุกครั้ง เพราะงานตุงกระดาษตอ งอาศัยความ สะอาด มิเชนนั้นตุงที่ทําอาจดูมีสีห มองได สิ่วที่ใชทํางานฉลุลายนั้น ตองลับใหคมกอน ซึ่งวิธีการลับ คม ผูเ รียนก็ ตองรับ รูถึงวิธีการลับคมดวย เนื่องดวยหากลับคมผิดดานอุปกรณก็จะเสียคมไป สถานที่ที่ใชในการถายทอดก็เปน สิ่งสําคัญอีกประการหนึ่ง ซึ่งสถานที่ที่มีความเหมาะสมและมีความเปน สิ่งแวดลอ มในการเรียนรูที่ดี ยอมมีผ ลดี ตอการเรียนการสอน ซึ่งจากขอมูล ที่มาของการถายทอดภูมิปญญาในขางตนนั้น การที่ไดอยูในสิ่งแวดลอ มที่เอื้อ ตอการทํางานศิลปะพื้นบาน จะทําใหเกิดความสนใจและรักในงานได สถานที่ที่ใชในการถายทอดความรูบ างแหง จะมีความเกี่ยวของกับศาสนา ในบางครั้งพอครูเบญจพล สิทธิประณีต ก็ใชวัดเปนสถานที่ในการถายทอดความรู เนื่องจากจะไดเห็นเครื่องสักการะของจริงและบรรยากาศในการถายทอดก็หลอหลอมใหผูรับ การถายทอดมีความ ตั้งใจ มีความมุมานะในการฉลุกระดาษเปนลวดลายเพื่อนําไปทําเปนตุงตอไปได การเตรียมบุคคลเพื่อมาเปนผูรับ การถายทอดนั้นจําเปนจะตองดูในเรื่องความพรอมแหงวัย ความพรอมในเรื่องทักษะงานชางเบื้องตน ความพรอ ม ในตนเองที่จะรอรับความรู นอกจากนี้การถายทอดในครอบครัวตนเอง ก็ตองดูความพรอ มดานอายุอีกดวย ใน สวนที่สําคัญ ที่สุด คือ พิธีกรรมที่เ กี่ยวขอ ง กอนการที่จ ะเรียน หรือ การทําตุงกระดาษ การเตรียมพิธีกรรมก็จะ แตกตางกันไปตามแตสูตรของครูบาอาจารยท ี่ไดสอนสั่งมา ดังเชนพอครูเบญจพล ก็มีวิธีการบูชาครูในลักษณะที่ คลายกันกับ การบูชาพระ คือ การนําดอกไมสีขาว 3 ดอก ธูป 3 ดอก เทียน 1 เลม ดอกไมใสกรวยใบตองจํานวน 5 กรวย ขันใสน้ําขมิ้นสมปอย 1 ขัน เงินเหรียญ 12 บาท วางไวในพานจากนั้นยกขึ้นเหนือ ศรีษะ กลาวนะโม 3 จบ แลวจึงกลาวคาถาบทที่วา “สิท ธิกิจจัง สิท ธิกัมมัง สิทธิตถาคโต สิทธิอิติป โส ภควา สิโรเม พุท ธวัน ทา” อีก 3 จบ นําขันครูไปตั้งไวที่หิ้งพระ เปนอันเสร็จ พิธีการ ในวัน ที่ 15 เมษายนของแตละป ก็ตองมีการเปลี่ยนดอกไมแ ละ กรวยใบตองใหม 2.3 ขั้นตอนการประดิษฐตุง ภาพสะทอนของกระบวนการถายทอดความรูในขั้นตอนนี้ แสดง ใหเห็นวา ขั้นตอนการประดิษ ฐตุง เปนขั้นตอนที่มีกระบวนการสอนที่เปน ขั้นตอนที่สุด เนื่อ งจากการขึ้น โครง การสรางตัวตุง การฉลุลวดลาย จําเปนตองใชวิธีการสอนแบบสาธิต ที่ตองทําใหดูกอน แลวจึงทําตาม หรือทําไป พรอม ๆ กัน และยังตองใชการฝกทักษะตาง ๆ จนชํานาญทั้งการจับสิ่ว การจับคอน การใชกรรไกร การหัดบิดมือ
การใชอุปกรณเพิ่มลวดลายแบบตาง ๆ ในวิธีการสอนของครูชางแตล ะคนก็จ ะแตกตางกันไป บางคนใหลูกศิษย เริ่มตัดจากลายงายหรือตุงแบบงายๆกอน ซึ่งเริ่มแรกจะตองเริ่มจากการหัดเขียนลายไทยเบื้องตน การหัดผูกลาย แลวจึงหัดลายเมือง (ลายพื้นเมืองภาคเหนือ) ลายพมา ลายประยุกต ซึ่งการหัดฉลุลายไมวาจะเปนการฉลุจ ากสิ่ว จากกรรไกร หรือจากใบมีด หากทําจนชํานาญ จนคลองแคลวแลวก็ส ามารถทํางานศิล ปะพื้นบานชนิดอื่นไดอีก เชน การทําโคมตาง ๆ จนไปถึงขั้น การทําปราสาทศพ ซึ่งตองอาศัยความอดทน การจดจําวิธีการทํางาน การได ติดตามครูผูสอนทํางาน หรือถายทอดความรูในที่ตาง ๆ ก็จ ะเกิดการซึมซับ สามารถเดินรอยตามครูชางที่ไดสั่ง สอนมา และสามารถไปถายทอดตอไดอีก จนเกิดเปนสายชางขึ้น 2.4 ขั้นตอนการตกแตงและนําไปใช ในเรื่องของการทําตุงกระดาษ การตกแตงหรือการนําไป ประกอบ จัดเปนขั้นตอนสุดทายในการสอนทําตุง ซึ่งจะมีการประเมินผลงานของศิษยที่ท ํางานไปดวย การตกแตง นั้นอยูที่ความคิดสรางสรรคของแตละคน อยางเชน การทําตุงคาคิง ซึ่งใชในงานมงคล ใชในการทําบุญ สืบ ชะตา อาจมีการประดับ ประดาเพิ่มเติมใหมีความวิจิตรสวยงาม แสดงใหเห็น วา การตกแตงตุงในขั้น ตอนสุดทายก็มี ความสําคัญเชนกัน เพราะการถวายหรือ การใชงานตุงนั้น จะตอ งวางรูป แบบการนําเสนอใหโดดเดน อยูในที่ที่ เหมาะสมคูควร วัสดุที่ใชตอ งเหมาะสม ไมลดคุณคาของงานตุงที่ทําไว ซึ่งผูเรียนสวนใหญก็ไมมีใครคิดแหวก แนวจากครูบ าอาจารย เนื่องดวยอาจมีขอจํากัดทางความเชื่อในการทําหรือการใชตุงกระดาษ 3. ผลที่เกิดขึ้นจากกระบวนการถายทอด: ชางฝมือ จริยธรรม คุณ คาและความภูมิใจ จากกระบวนการถ ายทอดภูมิป ญ ญาในการทํา ตุง ดวยการฉลุล ายกระดาษ สิ่งที่ไดรับ จาก กระบวนการดังกลาวคือ ผลผลิตของการถายทอด จากการประเมินดวยตัวของผูถายทอดความรู พบวาจะเกิดชาง พื้นบานที่มีความสามารถในการทําตุงกระดาษดวยวิธีการฉลุลายที่ไดรับ การถายพัฒนาทักษะ ความคิดสรางสรรค และการรั บ รู คุ ณค างาน ผา นกระบวนการขั ดเกลาทางสั ง คม ที่ ส อดแทรกอยูใ นกระบวนการถ ายทอดตลอด ขั้นตอน ซึ่งนอกเหนือจากการสอนใหทํางานชางเปนแลว ยังเปนการสอดแทรกจริยธรรมไปพรอมๆกัน ซึ่งมนุษย เองก็มีการเรียนรูอยูตลอดเวลาและยังสามารถถายทอดความรู คานิยมทางสังคมใหคนอีกรุนหนึ่งได จากการเกิด ปฏิสัมพันธระหวางบุคคลกับ สิ่งแวดลอ มในการเรียนรู อีกทั้งยังทําใหเ กิดความภาคภูมิใจในงานของศิษยแ ละ ความภาคภูมิใจในตัวศิษย ดังที่แมครูบัวไหล คณะปญญา ไดพ ูดถึง นพดล คํามูล ศิษยที่ไดท ําการเรียนรูการทําตุง และโคมจากแมครูบัวไหล โดยที่นพดลตั้งหนาตั้งตาฝกฝนอยูเชนนี้เ ปนเวลาถึง 8 ป เกิดการซึมซับ รูป แบบและ ลวดลายดั้งเดิมของแมครูบัวไหลไวอยางลึกซึ้ง จนสามารถพัฒนารูปแบบลวดลายเฉพาะตัวขึ้นมาได ซึ่งทุกวัน นี้ เองนพดลก็ไดถูกรับ เชิญใหไปเปนวิท ยากรใหความรูเรื่องงานศิลปะพื้นบานกับ สถาบันที่ส นใจ จนสามารถกาว ไปเปนพอครูสลาทําตุง ทําโคมอีกรุน ไดแลว ในดานคุณคาในตัวผลงาน จากบรรดาศิษ ยนับ ไมถวนของพอ ครู เบญจพล สิทธิป ระณีต นอ ยคนที่จะยึดมั่นในการที่จะเรียนรูแ ละมีความตั้งใจจริงในการสืบ สานงานการทําตุง กระดาษ เชนเดียวกันกับ เฉลิมพล อาทิตยสาม ซึ่งกอนที่จะรูจักกับพอครูเบญจพล เฉลิมพลเองนั้น ก็มีพ รสวรรค สวนตัวในการทําตุงและโคมอยูแลว และมีความสนใจมาตั้งแตสมัยชั้นมัธยมตนที่เชียงราย เมื่อ มาเรียนทําตุงแบบ ลานนากับ พอครูเบญจพลที่เชียงใหม ก็ไดนําลายตุงที่เรียนรูมาปรับใชใหมีสีสันในรูปแบบของตน ขณะเดียวกันก็ ไมทิ้งเอกลักษณลานนาดั้งเดิม ซึ่ง เฉลิมพลเองก็เปนความภาคภูมิใจของพอครูเ บญจพล หากมีงานที่ตอ งเรงหรือ ทําไมท ัน เฉลิมพลเองก็จะถูกเรียกใหมาชวยงานเสมอ หรือแมกระทั่งการไดไปแสดงผลงานดวยกัน ซึ่งเฉลิมพลก็ เปนตัวอยางจากการที่กระบวนการถายทอดนั้นไดสอดแทรกจริยธรรม พรอมทั้งความคิดความอาน ความอดทน ในการฝกฝน การรูจักแบงปนกับ เพื่อนที่รวมรับ การถายทอด และสิ่งสําคัญ คือ ความออ นนอ มถอมตน ที่มีตอ ครูผูส อน ไมเ วน แมครูผูสอนที่เ ปนผูห ญิงแบบแมครูบัวไหล ความออนโยนของผูห ญิงสูงวัยที่ส ะทอนไดจ าก
ลวดลายกระดาษฉลุท ี่แมครูบ ัวไหลประดิษฐขึ้น ไดถายทอดลงสูผูเปนศิษย เกิดการผสมผสานอยางกลมกลืนดวย น้ําเสียงและนิสัยใจคอของแบบอยางความเปนครู เสนหของงานเหลานี้อยูที่ผูทําการถายทอดที่สามารถนัง่ สอนให ศิษยป ระดิษฐลวดลายอยูไดเปนเวลานาน ๆ จากวันเปนเดือน จากเดือ นเปนป จนผูเ ปนศิษยสามารถทําเปนและ สามารถถายทอดความรูนี้ตอใหกับ คนรุนหลังตอไป อภิปรายผลและขอเสนอแนะ กระบวนการถายทอดภูมิปญญาทองถิ่น ในการทําตุงลานนา ดวยวิธีการฉลุลายกระดาษ มีที่มาจากการที่ ตัวของปราชญท องถิ่นไดรับ รูถึงความรูภายนอกสิ่งที่อ ยู รอบกาย ทั้งสิ่งแวดลอ มและเอกสารตํารา เปนความรู เดนชัด (Explicit Knowledge) นํามาปรับใชกับความรูในตนที่สั่งสมมายาวนานเปนภูมิปญญา หรือความรูซอ นเรน (Tacit Knowledge) นอกจากนี้ยังเกิดจากการไดรับโอกาส การเปนที่ยอมรับ ทําใหเกิดแรงบันดาลใจในการที่ท ํา การถายทอดความรูนี้ใหกับคนในรุนตอไป จากสาเหตุดังกลาว สามารถเชื่อ มโยงไดกับ รูป แบบของการถายทอด ภูมิปญญาทองถิ่น ดังที่ ปฐม นิคมานนท (2539) ไดกลาวถึง การฝกจากผูรูผูชํานาญเฉพาะอยาง เปนการสอนที่ ผูสนใจนั้น ไปขอรับ การถายทอดวิชาความรูจากผูรู อาจเปน ญาติห รือ ไมใชญ าติห รือ อาจเปน ผูอ ยูในหรือนอก ชุมชนก็ได ซึ่งมีการถายทอดโดยการไปอยูเปนลูกมือฝกงาน ซึ่งอาจจะไดรับ หรือไมไดคาแรง แตไดความรูเปน ผลประโยชนตางตอบแทน นอกจากนี้การฝกฝนและคนควาดวยตนเอง ซึ่งเกิดขึ้น ดวยการคิดคน ดัดแปลงและ พัฒนาขึ้นมา แลวถายทอดไปสูลูกหลานหรือผูสนใจจะเรียนรูดวยตนเอง อาจจะเกิดขึ้นจากการที่ชอบสิ่งเหลานั้น มาตั้ง แต เ ด็ ก กระทั่ ง การไดเ ห็ น ตั วอย า งจากผู อื่น หรื อ มี ผู ชี้แ นะในเบื้ อ งตน ทํ า แลว เกิดความสนใจ พยายาม เลียนแบบและฝกฝน คิดคนดวยตนเอง จนมีความชํานาญ สาเหตุแหงการถายทอดความรู อันเปนการไดรับโอกาสจากครูผูถายทอดและบุคคลอื่นนั้น สะทอนให เห็นถึงความเมตตาของครูผูถายทอดความรูของปราชญท องถิ่น ที่มีความปรารถนาใหศิษยของตนไดเรียนรูท ี่จะทํา การถายทอดตอจากตน ซึ่งเปนการใหดวยความเมตตา การใหดวยความรักตองการใหผูอื่นมีความสุข ไมห วงใน วิชาของตน ซึ่งสอดคลองกับแนวคิดของ วศิษฎ นาสารี (2544) ที่ไดกลาวไววา การถายทอดความรูใหคนรุนหลัง อยูตลอดเวลาอยางไมหวงวิชา นาจะเปนการแสดงออกถึงความรักและหวงแหนในศิลปะทองถิ่นได โดยเฉพาะใน เรื่องของความไมหวงวิชา สะทอนใหเห็นถึงความรัก ความศรัท ธา และการใหโอกาส ในความรูความสามารถของ ผูรับการถายทอด และพรอมจะถายทอดใหผูอื่นไดเรียนรูในมรดกสืบทอดนั้นตอไป ความเชื่อที่เกี่ยวของกับกระบวนการถายทอด ภาพสะทอนของงานภูมิปญญาทองถิ่น มักจะถูกนําเสนอ ในเรื่องที่เกี่ยวของกับ ความเชื่อหรือรองรับ พิธีกรรมในทองถิ่น วัฒนธรรมการใชตุงกระดาษในสังคมลานนาจะมี ความเกี่ยวพันกับ ตัวบุคคลตั้งแตเกิดจนกระทั่งตาย หรือ แมแตการถวายเปนพุท ธบูชา เพื่อ ความเปนสิริมงคลกับ ชีวิต ภูมิปญ ญาในการควบคุมดูแลสังคม ก็จะถายทอดผานการสอน การประดิษฐงานศิลปะพื้น บานเหลานี้ ความ เชื่อเรื่องการบูชาครู เปนสิ่งสําคัญในการถายทอดความรูภูมิป ญญา หากไมมีครูแ ลวก็จะไมเ กิดการถายทอด และ ไมเกิดตัวชิ้นงานขึ้นมา ซึ่งพิธีกรรมดังกลาวไดสอดคลองกับ แนวคิดของ มณี พยอมยงค (2537) ที่ไดกลาวถึงความ เชื่อในเรื่องของพิธีกรรมที่ถายทอดกันสืบมา ซึ่งชาวลานาแตเดิมมานั้นไมวาจะศึกษาเลาเรียนวิชาใด ๆ จะมีการขึ้น ครูห รือไหวครูกอ น และเมื่อไดวิชาติดตัวนําไปใชป ระโยชนแ ลว ถือ วาควรมีการบูชาครูสม่ําเสมอ โดยเฉพาะ กอนที่จะนําวิชาไปใชก็จะทําพิธีไหวครูกอน ดังนั้นที่บานเรือ นคนสมัยกอ นจะมีการทําหิ้งบูชาไว หากผูใดไมมี ความเคารพครูบาอาจารย หรือที่เรียกวา ผิดครู คือการไมเคารพครูบ าอาจารยนอกจากจะเปนผูอกกตัญูแลว ผีครู อาจทําใหไดรับความเจ็บ ปวย เสียสติ หรือไมมีความเจริญ ในชีวิต และยังสอดรับ กับ สุมน อมรวิวัฒ นและคณะ (2538) ที่มีแ นวคิด ในเรื่อ งของความสัม พัน ธและปฏิสั มพัน ธร ะหว างครู กับ ศิ ษย อั น เปน ปจ จั ยที่ สําคั ญ ยิ่ งใน
กระบวนการเรียนการสอน ครูมีเจตคติตอ ตนเองวาเปน ผูรูแ ละผูให สวนศิษยมีเจตคติตอตนเองว าเปน “ผูรับ ความรู” และเปนความเมตตาอยางยิ่งที่ครูได “ใหความรู” แกตน ศิษยจึงบูชายกยอ งครูแ ละถือ เปนหนี้บ ุญ คุณ ซึ่ง ศิษยตองมีความกตัญ ูรูคุณอยางยิ่ง สิ่งเหลานี้เองจะถูกรับ การถายทอดใหกับ ผูรับ การถายทอดการทําตุง อีกนัย หนึ่งนอกเหนือจากการไดเรียนรูการทําตุงกระดาษแลว ยังเปนการอนุรักษพิธีกรรมทองถิ่น ที่มีความหมายและมี ความสําคัญตอกระบวน การถายทอดอีกดวย ซึ่งเหตุผลในการเคารพบูชา นอกเหนือจากเพื่อ เปน สิริมงคลแลวยัง เปน ที่ยึดเหนี่ยวจิต ใจ เพื่อ สรางขวัญ กําลังใจในการทํ างานศิลปะพื้นบานอีกดวย การพิธีกรรมบูชาครูดังกลา ว แสดงใหเห็นถึงภูมิป ญญาในการสอนเรื่องความพรอมของเครื่องมือ กอนทํางาน หากไมมีเครื่อ งมือ ก็จ ะไหวครู บูชาเครื่องมือไมได ไมมีขวัญกําลังใจไมมีการทํางานเกิดขึ้นเปนภูมิปญ ญาอันแยบยล ในการสอดแทรกความรูคู คุณธรรมไปดวย ในชวงระหวางการถายทอดภูมิปญญา พิธีกรรมซึ่งสอดคลองกับ แนวคิดของ เอกวิท ย ณ ถลาง (2546) ที่ไดกลาวถึง กระบวนการเรียนรูตาม ธรรม ชาติของมนุษย ในรูปแบบการเรียนรูโดยพิธีกรรม ซึ่งหากจะกลาวไวในเชิงจิตวิท ยาแลว พิธีกรรมมีความ ศักดิ์สิทธและมีอํานาจโนมนาวใหคน ที่มีสวนรวมรับเอาคุณคาและแบบอยางพฤติกรรมที่ตองการเนน เขาไปไว ในตั ว เปน การตอกย้ํ า ความเชื่อ และกรอบศี ล ธรรมจรรยา ของกลุ ม ชน รวมทั้ ง ตอกย้ํ า แนวปฏิบั ติ แ ละความ คาดหวัง โดยไมตองการใชการจําแนกแจกแจงเหตุผ ล แตใชความศรัท ธาความขลังความศักดิ์สิท ธของพิธีกรรม เปนการสรางกระแสความเชื่อ และพฤติกรรมที่พึงประสงค ซึ่งบทสวดในการเตรียมพิธีกรรมดังกลาว เปนการ นอมนําเอาหลักทางพระพุท ธศาสนามาใชในกระบวนการถายทอดภูมิป ญ ญา ดังที่เอกวิท ย ณ ถลาง (2546)ได กลาวถึง กระบวนการเรียนรูตามธรรม ชาติของมนุษย ในรูป แบบการเรียนรูโดยศาสนา ทั้งในดานหลักธรรมคํา สอน ศี ล และวัตรปฏิบ ัติตลอดจนพิธี กรรมและกิ จ กรรมทางสังคม ที่มีวัด เปน ศู น ยกลางของชุมชนในเชิงการ เรียนรู ลวนมีสวนตอกย้ําภูมิปญ ญาที่เปน อุดมการณแหงชีวิต ใหกรอบและบรรทัดฐานความประพฤติแ ละให ความมั่นคงอบอุน ทางจิตใจเปนที่ยึดเหนี่ยวแกคน ในการเผชิญ ชีวิตบนความไมแ นน อนอันเปนสัจธรรมอยาง หนึ่ง สถาบันศาสนาจึงมีอิทธิพลตอชีวิตของคนที่นับถือศาสนานั้น ๆ โดยตรงและโดยออ ม อีกทั้งเปน แกนและ กรอบในกระบวนการขัดเกลาทางสังคม นอกจากนี้ยังมีขอคนพบอีกประการคือ ความเปนมาของการถายทอดยังเชื่อมโยงจากความสัมพันธของ ผูถายทอดและผูรับ การถายทอดกับ สังคมลานนา ที่มีความเปนเมือ งแหงศิลปวัฒ นธรรม มีบ รรยากาศที่อ บอุน งดงาม ทามกลางสภาพแวดลอมของชางพื้นบาน เปนสิ่งที่เอื้ออํานวยตอการถายทอดและการเรียนรูในงานศิลปะ การทําตุงกระดาษ ที่ไดใหความสําคัญ กับ สิ่งแวดลอ มในการเรียนรูเปน การเปดกวางใหการรับ รูเ ปนไปอยางดี ดังเชน แมครูบัวไหล คณะปญ ญา ซึ่งเปนผูที่ชุมชนเมืองสาตรยกยอ งในความเปนผูที่มีความรูในการทําตุงและ โคมกระดาษ แมครูบัวไหลเอง ก็มีท ี่มาจากการอุทิศชีวิตใหแกการถายทอดการทําโคมและการทําตุงลานนา ดวย ความเปนคนชางประดิษฐคิดคนและรักในการทํางานศิลปะพื้นบาน แมวาอาชีพ แรกที่แ มครูบ ัวไหลทําคือ การ เปนเกษตรกรอยางเต็มตัว ไมคํานึงถึงความทุกขยาก แมครูบ ัวไหลก็ยังมีความรักในการถายทอดศิล ปะการฉลุ ลวดลายลงบนตุงกระดาษ จึงเริ่มฝกฝนและศึกษาเกี่ยวกับการทําลวดลายประดับ ผลงานดวยตนเอง เกิดเปนความ ชํานาญ พัฒนารูปแบบและลวดลายใหม ๆ ของกระดาษฉลุอยูเสมอ กระบวนการถายทอดภูมิปญญาการทําตุงของปราชญทองถิ่น นอกจากการเรียนรูในทักษะเชิงชางแลว ยังเปนการถายทอดความคิดในการแกปญ หาของการทํางานที่แฝงอยูในขั้นตอนอีกดวย ซึ่งสอดคลอ งกับ แนวคิด ในกระบวนการเรียนรูของชุมชนเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืนของ สีลาภรณ นาครทรรพ (2538) ที่กลาวถึงการเรียนรูท ี่ เกิดขึ้นมีความตางกับ การเรียนในระบบโรงเรียน เปนการเรียนรูจ ากปญ หาในชีวิตจริง และเปนการเรียนรูเพื่อ
พยายามแกป ญหาที่เกิดขึ้นจริง ๆ การเรียนรูของชุมชนจึงมิไดมีความหมายเพียงการยกระดับ ความคิดสติป ญ ญา ของคนในชุมชนแตยังหมายถึงการแกปญ หาและพัฒ นาคุณภาพชีวิต ทําใหชุมชนสามารถชวยกันแกป ญ หาของ ตนเองดวยความมันใจในศักยภาพของตนเองก็จ ะสูงขึ้น และกลาที่จ ะริเ ริ่มคิดคนและหาทางเรียนรูเพิ่มเติมเพื่อ พัฒนาชุมชนของตนเองใหดีขึ้น นอกจากนี้การเรียนจากปญ หาในชีวิตจริงยังมีความหมายในอีกนัยหนึ่งคือ การ เรียนรูจากของใกลตัวผูเรียนรูจักอยูแลว การทําความเขาใจในสถานการณของผูเรียนยอมงายและเอื้อตอการพัฒนา ความคิดของผูเรียนเกี่ยวกับ เรื่องนั้น ไดอยางมีป ระสิท ธิภาพมากกวาการที่ผูเรียนเรียนจากเรื่อ งที่ไกลตัวหรือ ไม รูจัก เชน ในสวนของการสอนเรื่องการเรียงสิ่ว เปนการฝกใหรูจักการทํางานที่เปนระบบระเบียบแลว ยังสะทอน ใหเห็นถึงภูมิปญญาในการจัดการอุปกรณท ี่มีมากมายหลายขนาดใหสามารถใชทํางานอยางเต็มประสิท ธิภาพอีก ดวย สวนที่สําคัญในการฉลุลายอาจจะอยูที่การฝกใหสามารถแยกสวนที่ตองตัดออกได เปนการฝกประสาทสัมผัส ในการแยกแยะ ซึ่งตัวลวดลายจะเปนรูป รางที่ตรงขามกัน เชน สีขาวกับ ดํา เปนตน การพับ กระดาษสําหรับ ฉลุ ลวดลาย เปนการฝกใหศิษยคิดในเชิงคณิตศาสตร ซึ่งมีความเกี่ยวขอ งกับ ความรูเรื่องแกนสมมาตรและเรื่อ งมุม สวนการสอนวิธีการติดลวดลายลงบนตัวตุง ดวยการใชถุงพลาสติกเกา เปนการปลูกฝงการนําวัส ดุเ หลือ ใชมา ทํางานอีกดวย จากการศึกษาถึงกระบวนการถายทอดการทําตุงกระดาษ ดวยวิธีการฉลุล าย ผูวิจัยไดมองลึกเขาไปถึง ขั้นตอนในการทําตุงแตละขั้นตอน การเฝาสังเกตปรากฏการณที่เกิดขึ้น พบวา ในแตละขั้น ตอนนั้น แฝงความลุม ลึก ในวัต ถุป ระสงค ของการถา ยทอด กลวิ ธี อั นแยบยลในวิธี การถ า ยทอดภูมิป ญ ญาให ศิ ษย อั น เป น ผู รับ การ ถายทอดความรู โดยที่ป ราชญทอ งถิ่น แตละทานก็ไดใชป ระสบการณทักษะเชิงชางและความรูความเขาใจของ ตนเองที่สั่งสมมา ซึ่งอาจจะเรียกไดวาเปนการถายทอดประสบการณทักษะฝมือ และรสนิยม ผานกระบวนการ เรียนรู การฝกปฏิบัติ ทําใหเกิดกระบวนการเรียนรูการทํางานดวยทักษะทางศิลปะซึ่งกันและกัน จากปฏิสัมพันธ แบบถ อ ยทีถ อ ยอาศั ย ระหว า งปราชญ ท อ งถิ่ น และศิ ษ ย อี กทั้ งยั ง เกิ ด กระบวนการขัด เกลาทางสั ง คมทํ า ให กระบวนการซึมซับความรูจากชางรุนอาวุโส เกิดขึ้นมาอยางไมรูตัว หากความรูท ี่ไดรับการถายทอดมา ตกผลึกจน สามารถเกิดการพัฒนาความรู ความสามารถในตนเอง ตัวของผูที่รับ การถายทอดนั้นก็สามารถที่จ ะถายความรูภูมิ ปญญาไปสูผูอื่นตอไปได ผลลัพ ธท ี่ไดจากกระบวนการถายถอดภูมิปญ ญา ทําใหเกิดชางพื้นเมืองที่มีความสามารถในการถายทอด ความรู ดวยการใชตัวอยางจากครูผูสอนที่ดีท ี่ตนไดรับการถายทอดมา และการฝกฝมือการทํางานของตนอยูเสมอ การถายทอดความรูจําเปนตองใชความสามารถเปนอันมาก การสอนความรูในเรื่องภูมิปญ ญาทองถิ่นที่สอดแทรก เรื่องของความสนุกสนาน ลวนเปนเสนหของครูผูสอน ที่มีความสามารถ ซึ่งสอดคลองกับ แนวคิดของ สุมน อมร วิวัฒ น และคณะ (2538) ที่ไดทําการวิจัยเรื่อ ง ความคิดและภูมิป ญ ญาไทยดานการศึกษา แนวความคิดและภู มิ ปญญาของครูไทย อุบายการจูงใจผูเรียน คือ การทําใหผูเรียนมีความรูสึกอยากเรียน การจูงใจเปน การสอนหรือ การถายทอดความรูใหเด็กรูเรื่อง เขาใจและ สนุกสนานกับสิ่งที่เรียน และยังทําใหเ ด็กอยากเรียนมีท ัศนคติที่ดีตอ การเรียนวาไมใชเรื่องยากเกินไป ขณะเดียวกันผูสอนก็พยายามทําเรื่องยากใหดูงายดวยการใชถอยคํา ภาษา อธิบาย ถายทอดใหเ กิดความเขาใจได เพราะเมื่อ ผูเ รียนเรียนรูเ รื่อ งเขาใจ สนุกสนานจะทําใหเด็กมีความกระตือรือ รน สนใจอยากศึกษาคนควาตอไป (อารี พันธมณี, 2545) สิ่งที่แฝงอยูในผลลัพธที่เกิดขึ้นจากกระบวนการถายทอด คือ หัวใจของความสําเร็จในการทํางาน ซึง่ จาก กระบวนการถายทอดภูมิปญญาการทําตุงนั้น มีการเรียนรูเรื่องสภาพความดีจ ากปราชญทอ งถิ่น ของตนและหลัก คิดจากการทํางานของตนได เชน ความรับผิดชอบตอการทํางาน ดวยการรับผิดชอบในหนาที่การสอนของตนจน
ศิษยผูรับการถายทอด สามารถทํางานได การรับผิดชอบตอผูมารับการถายทอด รวมทั้งการรับ ผิดชอบตองานที่มีผู วาจางใหท ํา ความอดทนในการทํางาน ดวยการอดทนตอ ความยากลําบากในการทํางานตั้งแตเ ชาจรดเย็น การมี สมาธิและจิตใจที่แนวแนในการทํางาน ดวยการฝกสมาธิจิต โดยการใชกรรไกรตัดกระดาษทองทีละตัว เพื่อนําไป ประดับตกแตงตุง การมีความสนใจในงานอยางจริงจังและพัฒนาตนเองอยูเ สมอ ดวยการฝกฝนตนเอง เรียนรูสิ่ง ใหม ๆ ดวยการไปหัดเรียนเพิ่มเติม การที่ตองแขงขันกับตัวเองไมลืมหนาที่การทํางานในเสนทางเดินของตน และ สุดทายการมีความเอื้อเฟอแบงปน ดวยการเรียนรูการใหการแบงปนจากปราชญท องถิ่น ที่แบงปนวิชาและวัสดุ อุปกรณ กับศิษย นอกจากนี้การไดเรียนรูจากการรับหนาที่เปนพี่เลี้ยงในการถายทอดภูมิป ญญาก็เปนสิ่งที่ส อนให รูจักการแบงปนความรูใหกับ ผูอื่น การถายทอดความรูดังกลาวอาจกลาวไดวาเปน อุบ ายการปลูกฝงคุณธรรม ควบคูกับการใหความรู การปลูกฝงคุณธรรมและอาชีพเปนสิ่งที่มีคามาแตอดีต ซึ่งระหวางการฝกอาชีพ ครูผูส อน ถือเปนหนาที่ที่จะตองอบรมนิสัยในดานคุณธรรมอันเปนแบบอยางที่ดีในอาชีพ นั้นๆ โดยการใชแ บบอยางไมวา จะเปนคุณธรรมในทางอุดมคติ หรือชีวิตประจําวัน หรือในหนาที่การทํางาน การเปน แบบอยางจึงสําคัญ มากใน การปลูกฝงอาชีพ และคุณธรรมของคนไทย ครูเปนตนแบบทําใหดู ลูกศิษยฝกทําตาม เมื่อทําไดแลวจึงทําตามของ ตนเองตอไป การสืบ เนื่องของคุณธรรมและอาชีพจึงเปนไปโดยตอเนื่อง (ไพฑูรย สินลารัตน, 2541) ซึ่งสอดรับ กับ ผลการวิจัยของสุนทร ดอนอินทรัพย (2546) ผูทําวิจัยในเรื่องกระบวนการถายทอดการแทงหยวกของชางเมือ ง เพชรบุรีไดกลาวถึง ผลที่เกิดจากการถายทอด คือ เกิดชางแทงหยวกที่มีความรู มีทักษะ ในเชิงชางที่สามารถสราง งานแทงหยวกโดยการทําตามแบบแผนของบรรพบุรุษ แตมีเอกลักษณเฉพาะตัวของชาง และสามารถปรับ ตัวให อยูไดตามการเปลี่ยนแปลงในอนาคต ทั้งยังไดรับ คุณธรรมการทํางาน คือ ความรับผิดชอบ มีสมาธิแนวแนในงาน การทํางานอยางเต็มที่ ดวยจิตใจเบิกบาน การพิจารณาตัวเอง และจิตใจหนักแนน การทํางานเปนกลุมทําใหเ กิด ขอ คิด คือ ความสามัคคี ความเคารพใหเกียรติกัน การปรับ ตัวเขาหากัน การใจกวางยอมรับ ความคิ ดเห็นผูอื่ น รวมถึงการไดรับความเพลิดเพลินสุขใจ สบายใจในการทํางานศิลปะ และรูสึกภาคภูมิใจเมื่องานสําเร็จ หากจะกลาวถึงการทํางานของปราชญทองถิ่นและศิษยในสังคมชางพื้นเมือ ง ผลที่ไดรับ จากการทํางาน ยังเปนความสุขที่เกิดจากการไดพ บปะพูดคุยกับ ศิลปน ชางพื้น บานคนอื่น ๆ เกิดการแลกเปลี่ยนความคิดซึ่งกัน และกัน นอกจากนี้ความสุขที่ไดเกิดขึ้นจากการถายทอดความรู ลวนเกิดจากอุบายของปราชญท องถิ่นที่ตองเกิดให เกิดบรรยากาศในการเรียนรูที่มีความสุข ดวยการใหกําลังใจผูเรียน การใหกําลังใจผูเ รียน หรือการแสดงความชื่น ชมตอผูเรียนนับ เปนสิ่งสําคัญที่สงผลใหผูเรียนเกิดความเชื่อมั่นในสิ่งที่ทํา และเปนการเสริมแรงใหอยากทําสิ่งนัน้ ตอไป สิ่งที่แฝงอยูในกระบวนการถายทอดนี้เอง ก็เปนสิ่งที่ท ําใหผูเรียนไดคิดตาม พรอมกับ การที่ครูอธิบ ายและ ฝกปฏิบ ัติควบคูกัน นอกจากนี้ยังมีการอิงหลักธรรมทางพระพุท ธศาสนาในการสอดแทรกอีกดวย (สุมน อมร วิวัฒนและคณะ, 2538) ขอเสนอแนะจากการทําวิจัย 1. ควรใหสถาบันการศึกษาในระดับอุดมศึกษา โดยเฉพาะอยางยิ่งในสาขาที่เกี่ยวของกับ การเรียนการ สอนดานศิลปะและศิลปศึกษา สนใจในการทําวิจัยเกี่ยวกับ ภูมิป ญ ญาทอ งถิ่นในเรื่องที่แ ปลกใหม ซึ่งสามารถ นํามาใชประยุกตใชกับการเรียนการสอนได 2. ควรสงเสริมใหมีการทําวิจัยในเชิงลึก ที่เกี่ยวกับ งานศิลปะพื้นบาน โดยนํามาเชื่อ มโยงกับ ศาสตรของ การศึกษา เพื่อสรางเปนนวัตกรรมทางการศึกษาที่เกี่ยวของกับ การศึกษาภูมิปญ ญาทองถิ่นใหมากขึ้น
3. ควรมีการวิจัยเชิงปฏิบัติการ ที่เปนการวิจัยแบบมีสวนรวม ไมวาจะเปนการใช PAR หรือ เทคนิค AIC ซึ่งทําใหสามารถดึงเอาศักยภาพจากกระบวนการมีสวนรวม ของปราชญทองถิ่นและผูท ี่เกี่ยวของกับ กระบวนการ ถายทอด มาพัฒนาชุมชนของตนและพัฒนาองคความรูนี้ตอไป รายการอางอิง ปฐม นิคมานนท. รายงานการวิจัยเรื่องการคนหาความรูและระบบการถายทอดความรู ในชุมชนชนบทไทย. วิท ยานิพนธป ริญญามหาบัณฑิต ภาควิชาการศึกษาผูใหญ คณะศึกษาศาสตร มหาวิท ยาลัยศรีนครินทร วิโรฒ, 2539. ไพฑูรย สินลารัตน. จําเปนตองปฏิรังสรรคการศึกษาไทย : รวมบทบรรยายและบทความ. กรุงเทพฯ: คณะครุ ศาสตร จุฬาลงกรณมหาวิท ยาลัย, 2541. มณี พยอมยงค. ประเพณีสบิ สองเดือนลานนาไทย. เชียงใหม: โรงพิมพ ส.ทรัพยการพิมพ, 2537. วิบ ูลย ลี้สุวรรณ. ศิลปะชาวบาน = Folk art. พิมพครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ: อมรินทรพ ริ้นติ้งแอนดพลับลิชชิ่ง, 2546. วิศิษฎ นาสารีย. การศึกษาการนําภูมิปญ ญาทองถิ่นมาใชในการจัดการเรียนการสอนวิชาศิลปศึกษาระดับชั้น มัธยมศึกษาตอนตนในโรงเรียนโครงการขยายโอกาสทางการศึกษาสังกัดสํานักงานการประถมศึกษา จังหวัดอุบลราชธานี. วิทยานิพ นธปริญญามหาบัณฑิต สาขาศิลปศึกษา คณะครุศาสตร จุฬาลงกรณ มหาวิทยาลัย, 2544. สีลาภรณ นาครทรรพ. ตัวชี้วัดสําหรับ งานพัฒนาชนบท : ประสบการณจากนักพัฒนา. พิมพครั้งที่ 1. กรุงเทพฯ: สํานักงานคณะกรรมการการศึกษาแหงชาติ, 2538. สุนทร ดอนอินทรัพย. การศึกษากระบวนการถายทอดภูมิปญญาทองถิ่น “การแทงหยวก” ในจังหวัดเพชรบุร.ี วิท ยานิพนธป ริญญามหาบัณฑิต สาขาศิลปศึกษา คณะครุศาสตร จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย, 2546. สุรพล ดําริหกุล. แผนดินลานนา. พิมพครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, 2545. สุภางค จันทวานิช. วิธีการวิจัยเชิงคุณภาพ. กรุงเทพฯ: สํานักพิมพแหงจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย, 2537. สุมน อมรวิวัฒนและคณะ. ความคิดและภูมิป ญญาไทยดานการศึกษา. พิมพครั้งที่ 3. กรุงเทพ: สํานักพิมพแหง จุฬาลงกรณมหาวิท ยาลัย, 2538. อารีย พันธมณี. พอแมมืออาชีพ. กรุงเทพฯ: สํานักพิมพใยไหม, 2545. เอกวิทย ณ ถลาง. ภูมิปญญาทองถิ่นกับการจัดการความรู. กรุงเทพฯ: อมรินทรพริ้นติ้งแอนดพ ลับ ลิชชิ่ง, 2546.