N O W A P R E N U M E R AT A 2 0 2 2 Lotnictwo Aviation International
Cena detaliczna 17,99 zł | Prenumerata roczna: 198,00 zł 12 numerów w tym 1 numer GRATIS Obejmuje numery od 1/2022 do numeru 12/2022.
NOWE
CENY OBOWIĄZUJĄ: OD 1 STYCZNIA 2022
Wojsko i Technika Historia + numery specjalne (6+6)
Cena detaliczna 19,50 zł | Prenumerata roczna: 215 zł 12 numerów w tym 1 numer GRATIS Obejmuje 6 numerów regularnych i 6 numerów specjalnych wydawanych w 2022 roku.
PRENUMERATA
OSZCZĘDZAJ I BĄDŹ NA BIEŻĄCO
Wojsko i Technika
Cena detaliczna 16,50 zł | Prenumerata roczna: 182,00 zł 12 numerów w tym 1 numer GRATIS Obejmuje numery od 1/2022 do numeru 12/2022.
Prenumeratę zamów na naszej stronie internetowej www.zbiam.pl lub dokonaj wpłaty na konto bankowe nr 70 1240 6159 1111 0010 6393 2976
W numerze Vol. VIII, nr 6 (82)
CZERWIEC 2022
Numer 6
Aktualności wojskowe
54
Paweł Henski, Stanisław Kutnik..........4
Aktualności z kosmosu
Waldemar Zwierzchlejski.....................6
Wspomnienie o Ryszardzie Witkowskim
Miłosz Rusiecki.....................................8 ISSN 2450–1298 nakład: 14.5 tys egz.
Zdjęcie okładkowe: Leonardo AW101. Fot. WSK „PZL-Świdnik” S.A.
Postępy programu Next Generation Air Dominance
Paweł Henski...................................... 22
12
Redaktor naczelny Jerzy Gruszczyński jerzy.gruszczynski@zbiam.pl Korekta Stanisław Kutnik Redakcja techniczna Adam Mojski, redakcja.techniczna@zbiam.pl
Rosyjskie lotnictwo w wojnie przeciwko Ukrainie
Piotr Butowski.................................... 28
28
Stali współprawcownicy Piotr Abraszek, Paweł Bondaryk, Piotr Butowski, Robert Czulda, Jerzy Gotowała, Paweł Henski, Andrzej Kiński, Jerzy Liwiński, Marek Łaz, Edward Malak, Łukasz Pacholski, Michał Petrykowski, Miłosz Rusiecki. Wydawca Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o. ul. Anieli Krzywoń 2/155 01-391 Warszawa office@zbiam.pl Biuro ul. Bagatela 10/17 00-585 Warszawa
Rosyjskie lotnictwo w wojnie przeciwko Ukrainie
Dział reklamy i marketingu Andrzej Ulanowski andrzej.ulanowski@zbiam.pl
22
Dystrybucja i prenumerata office@zbiam.pl Reklamacje office@zbiam.pl
Porty lotnicze świata 2021
Jerzy Liwiński..................................... 44
Turystyka kosmiczna
Waldemar Zwierzchlejski.................. 54
Prenumerata realizowana przez Ruch S.A: Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Telefonicznym Biurem Obsługi Klienta pod numerem: 801 800 803 lub 22 717 59 59 – czynne w godzinach 7.00–18.00. Koszt połączenia wg taryfy operatora.
Bezzałogowe systemy powietrzne w Siłach Zbrojnych RP (1) Aktualności cywilne
Stanisław Kutnik.................................10
Modernizacje Lockheed Martin F-22A Raptor
Adam Gołąbek, Andrzej Wrona, współpraca: Jerzy Gruszczyński...... 60
60
Paweł Henski.......................................12
Copyright by ZBiAM 2022 All Rights Reserved. Wszelkie prawa zastrzeżone Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy jest zabronione. Materiałów niezamówionych, nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych. Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść zamieszczonych ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz na naszej nowej stronie:
www.zbiam.pl www.zbiam.pl
74
Śmigłowce bojowe Kamow Ka-50 i Ka-52 (3)
Piotr Butowski.....................................74
Zapraszamy na nasz fanpage
facebook.com/lotnictwoaviationinternational
Lotnictwo Aviation International
3
Siły powietrzne
Modernizacje
Myśliwiec F-22A z dywizjonu 199th FS podczas lotu w pobliżu japońskiej góry Fuji; 1 kwietnia 2021 r.
Lockheed Martin F-22A Raptor Paweł Henski Po blisko dwudziestu latach służby myśliwce Lockheed Martin F-22A Raptor wciąż stanowią trzon sił myśliwskich Stanów Zjednoczonych. F-22A to jedyny obok Lockheed Martin F-35A Lightning II samolot myśliwski piątej generacji będący na wyposażeniu sił powietrznych (USAF). Pomimo planów wycofania ze służby 33 starszych egzemplarzy F-22A Block 20, US Air Force doinwestowują pozostałą flotę, konsekwentnie wdrażając kolejne programy modernizacyjne. Przynajmniej przez kolejną dekadę F-22A dalej będzie pełnić funkcję myśliwca przewagi powietrznej zdolnego do przechwytywania celów na dalekich dystansach. F-22A mają pozostać w służbie do czasu wdrożenia przez USAF nowego myśliwca budowanego w ramach programu NGAD (Next Generation Air Dominance).
W
1981 r. siły powietrzne Stanów Zjednoczonych określiły wymagania dla programu budowy nowego zaawansowanego taktycznego samolotu myśliwskiego (ATF – Advanced Tactical Fighter). Miał on przewyższać swoimi osiągami myśliwce McDonnell Douglas F-15A Eagle, i przede wszystkim wdrażane przez ZSRR nowe myśliwce typu Su-27. Szczegóły programu ATF dopracowano w listopadzie 1984 r. W lipcu 1986 r. ogłoszono formalną prośbę o oferty. W październiku USAF wybrały dwóch oferentów: firmę Northrop występującą wspólnie z firmą McDonnell Douglas oraz firmę Lockheed występującą wspólnie z Boeingiem i General Dynamics. Northrop opracował prototyp, któremu przyznano oznaczanie YF-23, natomiast prototyp Lockheeda oznaczono jako YF-22. Ten 12
Lotnictwo Aviation International
ostatni producent zbudował dwa egzemplarze YF-22 na potrzeby trwającej 50 miesięcy fazy demonstracyjno-ewaluacyjnej programu ATF. Jeden z nich napędzany był przez opracowany na potrzeby programu ATF nowy silnik firmy General Electric, a drugi przez konkurencyjny, nowy silnik firmy Pratt & Whitney. Oblot prototypów YF-22 miał miejsce 29 września oraz 30 października 1990 roku. 23 kwietnia 1991 r., po serii testów porównawczych z YF-23, prototyp Lockheeda oraz silnik Pratt & Whitney F119-PW-100 zostały zwycięzcami w programie ATF. 2 sierpnia 1991 r. USAF przyznały Lockheedowi kontrakt na budowę dziewięciu egzemplarzy przedprodukcyjnych w tzw. fazie rozwoju inżynieryjnego i produkcyjnego programu (EMD – Engineering & Manufacturing Development). czerwiec 2022
Na tropach postępu
Postępy programu Next Generation Air Dominance Paweł Henski
Wizja artystyczna Boeinga samolotu myśliwskiego szóstej generacji, który może wejść do wyposażenia USAF na przełomie trzeciej i czwartej dekady XXI wieku.
Siły powietrzne Stanów Zjednoczonych (US Air Force, USAF) stopniowo ujawniają coraz więcej informacji na temat programu budowy platform przewagi powietrznej następnej generacji – NGAD (Next Generation Air Dominance). Ma to być przynajmniej jeden myśliwiec załogowy oraz rodzina zbudowanych na jego bazie wspierających samolotów bezzałogowych. NGAD w wersji załogowej ma przewyższać swoimi osiągami i możliwościami użytkowane obecnie myśliwce piątej generacji typu Lockheed Martin F-22A Raptor, które docelowo zastąpi. USAF zapowiadają jednak wysokie koszty całego programu, a szczególnie budowy myśliwca załogowego.
P
oczątki programu NGAD sięgają 2016 r., gdy siły powietrzne opracowały studium koncepcyjne nazwane „Air Superiority 2030”. Była to analiza możliwości budowy samolotu myśliwskiego przewagi powietrznej szóstej generacji. Miał to być trudnowykrywalny dla stacji radiolokacyjnych myśliwiec dalekiego zasięgu zdolny do penetrowania przestrzeni powietrznej przeciwnika. Jako bezpośredni następca F-22A Raptor miał wywalczać panowanie w powietrzu oraz wspierać flotę myśliwców wielozadaniowych Lockheed Martin F-35A Lightning II (Joint Strike Fighter, JSF). Siły powietrzne podkreślały wówczas, że samolot myśliwski szóstej generacji, jeśli nie będzie konstrukcją opcjonalnie załogową, to zbudowany zostanie w dwóch wersjach – załogowej i bezzałogowej. W tym samym czasie US Air Force rozpoczęły także program „Loyal Wingman”, czyli „lojalny skrzydłowy”. Jego celem jest budowa rodziny samolotów bezzałogowych wspierających działania myśliwców załogowych w zakresie rozpoznania, walki elektronicznej czy niszczenia celów naziemnych.
22
Lotnictwo Aviation International
Z biegiem czasu koncepcje dotyczące budowy samolotu myśliwskiego szóstej generacji oraz „lojalnego skrzydłowego” coraz bardziej zaczęły się przenikać. Siły powietrzne uznały również, że klasyczny program zbrojeniowy, realizowany tak jak np. program budowy myśliwców F-35, nie dosyć że będzie
Inna koncepcja myśliwca szóstej generacji zaprezentowana przez siły powietrzne Stanów Zjednoczonych w ubiegłym roku.
czerwiec 2022
wojny i konflikty
Lotnictwo rosyjskie w wojnie przeciwko Ukrainie Piotr Butowski Minęły trzy miesiące oporu Ukrainy przeciwko rosyjskiej agresji. Rosja nie osiągnęła żadnego z zaplanowanych celów i obecnie wojna przekształciła się z błyskawicznej ekspedycji w długotrwałe i krwawe walki pozycyjne. Rosyjskie siły powietrzne nie zdołały opanować przestrzeni powietrznej nad Ukrainą i wciąż ponoszą straty. Rosja stosuje przeciwko Ukrainie swoje najnowsze uzbrojenie lotnicze, ale i tak większą część uderzeń wykonuje zwykłymi bombami i rakietami niekierowanymi.
F
ederacja Rosyjska jest podzielona na pięć okręgów wojskowych. Lotnictwo operacyjno-taktyczne i armijne oraz środki obrony powietrznej stacjonujące na terenie Okręgu Wojskowego (OW) są połączone w Armię Sił Powietrznych i Obrony Powietrznej (SP i OP). Ukraina bezpośrednio graniczy z dwoma rosyjskimi okręgami wojskowymi, Południowym OW z 4. Armią SP i OP oraz Zachodnim OW z 6. Armią SP i OP. Siły powietrzne Rosji są skoncentrowane w pobliżu granic zachodnich, w Europie. Dwa sąsiadujące z Ukrainą okręgi wojskowe, choć zajmują około 10% powierzchni kraju, mają u siebie 60% lotnictwa wojskowego Rosji. Dalej na wschód są nieliczne wojskowe jednostki lotnicze rozciągnięte wzdłuż granicy południowej Rosji. Kolejna większa koncentracja jest dopiero na dalekim wschodzie, na wybrzeżu Pacyfiku. W centralnej Rosji są tysiące kilometrów kwadratowych bez stałych baz lotniczych.
Połączona eskadra lotnictwa myśliwskiego ze Wschodniego OW (Su-35S z 22. plm w Centralnaja Ugłowaja i 23. plm w Dziomgi oraz Su-30SM z 120. splm w Domna) została w lutym przebazowana do Baranowicz na Białoruś. Ten Su-35S pochodzi z Dziomgi.
Stacjonująca w Południowym Okręgu Wojskowym 4. Armia SP i OP jest najsilniejszą z pięciu armii lotnictwa taktycznego w Rosji. W jej składzie jest osiem pułków operacyjno-taktycznych samolotów bojowych oraz jedna brygada i trzy pułki śmigłowców. Niemal wszystkie te jednostki stacjonują
Samoloty szturmowe Su-25 ze Wschodniego OW działały w lutym i w marcu z Łuninca na Białorusi, a potem z Buturlinowki w Rosji. Zdjęcie pochodzi z maja 2022 r. 28
Lotnictwo Aviation International
czerwiec 2022
PORTY LOTNICZE
Porty lotnicze świata 2021 Jerzy Liwiński
Port lotniczy Los Angeles obsłużył 48 mln pasażerów, osiągając 67% dynamikę wzrostu (+19 mln pas.). Na zdjęciu widok lotniska Los Angeles.
W kryzysowym 2021 r. porty lotnicze na świecie obsłużyły 4,42 mld pasażerów i 124 mln ton ładunków, a samoloty komunikacyjne wykonały przy tym 69 mln operacji startów i lądowań. W odniesieniu do roku poprzedniego ruch lotniczy zwiększył się odpowiednio o: 31,5%, 14% i 12%. Największymi portami pasażerskimi są: Atlanta (75,7 mln pas.), Dallas/Fort Worth (62,5 mln pas.), Denver, Chicago O’Hare i Los Angeles, a towarowymi: Hongkong (5,02 mln ton), Memphis, Szanghaj, Anchorage i Seul. Pierwsza dziesiątka portów o największej liczbie wykonanych operacji znajduje się w Stanach Zjednoczonych, a na podium znalazły się Atlanta (708 tys. oper.), Chicago O’Hare i Dallas/Fort Worth.
R
ynek transportu lotniczego jest jednym z większych sektorów globalnej gospodarki. Aktywizuje międzynarodową współpracę i wymianę handlową oraz jest czynnikiem dynamizującym jego rozwój. Kluczowym elementem rynku są lotniska komunikacyjne i działające na nich porty lotnicze. Są one zlokalizowane głównie przy
aglomeracjach miejskich, a z uwagi na zajmowane duże powierzchnie i uciążliwości związane z hałasem znajdują się zazwyczaj w znacznej odległości od ich centrów. Na świecie funkcjonuje 2500 lotnisk komunikacyjnych, od największych na których samoloty wykonują dziennie po kilkaset operacji, do najmniejszych, gdzie są one wykonywane sporadycznie. Ich infrastruktura jest zróżnicowana i dostosowana do wielkości obsługiwanego ruchu. Pod względem cech eksploatacyjno-technicznych i zdolności do obsługi poszczególnych typów samolotów, lotniska są skategoryzowane przez system kodów referencyjnych. Składa się on z cyfry i litery, z tego cyfra od 1 do 4 odzwierciedla długość pasa startowego, a litera od A do F determinuje parametry techniczne samolotu. Organizacją zrzeszającą porty lotnicze na świecie jest założona w 1991 r. ACI Airport Council International. Reprezentuje ona ich interesy w rozmowach i negocjacjach z organizacjami międzynarodowymi, służbami ruchu lotniczego i przewoźnikami, a także opracowuje standardy portowej obsługi. W styczniu 2022 r. ACI zrzeszało 717 operatorów Największym pasażerskim portem lotniczym na świecie jest Atlanta, który obsłużył 75,7 mln osób (+76%). Posiada 5 dróg startowych i 7 terminali, wyposażonych w 195 bramek. Na zdjęciu terminal D.
44
Lotnictwo Aviation International
czerwiec 2022
KOSMOS
Turystyka kosmiczna Waldemar Zwierzchlejski
Koncepcje tanich statków przeznaczonych do załogowych lotów balistycznych, pojawiały się od trzydziestu lat. Projektowania i budowy takiego statku podejmowały się różne firmy i osoby prywatne, jednak wszelkie wysiłki kończyły się fiaskiem. W najlepszym wypadku powstawały makiety, a jeśli nawet dochodziło do próbnego startu modelu, to kończył się on zazwyczaj na wysokości kilkuset metrów. Sytuacja zmieniła się diametralnie w 2004 r., gdy Scaled Composites z powodzeniem wyniósł na wysokość ponad 100 km swój niewielki pilotowany samolot rakietowy, znany pod nazwą SpaceShipOne. Jednak mimo obiecujących wyników, na pierwszy lot pasażerski trzeba było poczekać jeszcze blisko dwie dekady.
Pierwszy samolotnosiciel WK2 otrzymał nazwę własną „Eve” na cześć matki Bransona.
Lądowanie VSS Unity.
N
a wstępie trzeba wyjaśnić, że nie istnieje żadna fizyczna definicja, określająca wysokość, od której zaczyna się kosmos. Nie da się jej powiązać z ziemską atmosferą, gdyż jej ślady są obecne nawet w odległości dziesięciu tysięcy kilometrów od powierzchni Ziemi, z kolei grawitacyjne panowanie naszej planety rozciąga się do około półtora miliona kilometrów, kiedy to w końcu górę bierze siła pochodząca ze Słońca. Tymczasem satelity z powodzeniem mogą przez wiele miesięcy krążyć na wysokości zaledwie około 250 km, a przecież trudno im odmówić przymiotnika „kosmiczne”. W związku z tym, że w wielu krajach czy organizacjach używa się różnych definicji pojęcia „lot kosmiczny”, co niejednokrotnie prowadzi do komplikacji, a nawet sporów, należy podać niektóre kryteria tyczące się tego tematu. FAI (Fédération Aéronautique Internationale) stoi na stanowisku, że granicą oddzielającą loty aeronautyczne od astronautycznych jest „linia Karmana” (w sposób teoretyczny wyznaczona w połowie XX wieku przez Theodora von Kármána), przebiegająca
54
Lotnictwo Aviation International
czerwiec 2022
BEZZAŁOGOWCE
Stoisko 12. BBSP z Mirosławca, gdzie stacjonuje Dywizjon Rozpoznania Powietrznego wyposażony w BSP klasy mini Orbiter firmy Aeronautics Defense Systems. Orbitery były pierwszymi bezzałogowcami jakie pozyskało Wojsko Polskie.
Bezzałogowe systemy powietrzne w Siłach Zbrojnych RP
Adam Gołąbek, Andrzej Wrona Współpraca: Jerzy Gruszczyński Bezzałogowe systemy powietrzne stanowią dziś niezwykle istotny element wyposażenia każdego rodzaju sił zbrojnych i wykonują bardzo różnorodne zadania, przy czym najważniejsze to prowadzenie wielospektralnego rozpoznania obiektów w głębi obszaru przeciwnika oraz obserwacja pola walki, a także zwalczanie obiektów naziemnych i nawodnych, zwłaszcza tych, które są silnie bronione i atak klasycznych statków powietrznych wiązałby się z wielkim ryzykiem utraty personelu latającego oraz obiektów, wymagających natychmiastowego zniszczenia po wykryciu.
J
ednocześnie wyeliminowanie załogi statku powietrznego i wielu systemów z tym związanych pozwoliło na zredukowanie wielkości i masy aparatu latającego. Dodatkowo postęp w miniaturyzacji urządzeń elektronicznych pozwolił na zmniejszenie masy ładunku użytecznego, co znów umożliwiło zmniejszenie masy i wielkości statku powietrznego. Mniejszy aparat latający potrzebował jednostki napędowej o mniejszej mocy (ciągu), co z kolei pozwoliło na radykalne zmniejszenie zapasu paliwa i… dalsze zmniejszenie masy i wielkości aparatu. Dzięki temu takie statki powietrzne są nie tylko stosunkowo tanie w zakupie (większa prostota, mniejsze wymiary oraz masa od samolotu lub śmigłowca, łatwiejsze technologie wytwarzania), ale 60
Lotnictwo Aviation International
są też znacznie trudniejsze do wykrycia, a zatem i do zwalczania przez środki przeciwlotnicze. Ponadto, ponieważ zużywają mniej paliwa, a ich obsługa techniczna jest znacznie prostsza, niż klasycznego statku powietrznego, to są one znacznie tańsze w eksploatacji. Ta prostota obsługi i niewielkie rozmiary pozwalają na przekazanie bezzałogowych aparatów latających oddziałom i pododdziałom niskiego szczebla, co z kolei pozwala im na ich szybkie wykorzystanie w razie potrzeby i uzyskanie przewagi nad przeciwnikiem. Nie trzeba już angażować skomplikowanej i biurokratycznej procedury, by prosić siły powietrzne o rozpoznanie z powietrza określonego rejonu lub wykonanie ataku na ważny obiekt w ugrupowaniu nieprzyczerwiec 2022
monografiA
3
Śmigłowce bojowe Kamow Ka-50 i Ka-52 Piotr Butowski Ministerstwo Obrony ZSRR zaakceptowało jednomiejscowego Ka-50, ale nie oznaczało to, że zrezygnowało ze śmigłowca dwumiejscowego. Dopiero dwumiejscowa wersja Ka-52, z nowymi sensorami i nowym uzbrojeniem, okazała się naprawdę udana i weszła do produkcji wielkoseryjnej i do jednostek lotnictwa armijnego Rosji.
J
eszcze w 1985 r. Kamow projektował dwumiejscową wersję szkolno-bojową W-80UB. Wtedy konstruktorzy postąpili tradycyjnie – wydłużyli nos śmigłowca i tam umieścili drugą kabinę. Wtedy też przekonali się, że sposób dobry dla samolotu nie jest dobry dla śmigłowca; dodanie 74
Lotnictwo Aviation International
Ka-52 z numerem bocznym 90 i numerem rejestracyjnym RF-13429, należący do nowej eskadry sformowanej w 55. Samodzielnym Pułku Śmigłowców w Korienowsku w latach 2016-2017.
masy z przodu mocno zmienia położenie środka ciężkości i wymaga znaczących przeróbek całego płatowca. Projekt nie wyszedł poza stadium makiety przedniej części kadłuba. Początek dzisiejszemu Ka-52 dała znana nam już duża uchwała rządowa o śmigłowcach z 14 grudnia 1987 r. Wyczerwiec 2022