W numerze Vol. VIII, nr 8 (84)
Sierpień 2022
Numer 8
Aktualności wojskowe
Paweł Bondaryk, Stanisław Kutnik......4
Postępy amerykańskich programów hipersonicznych
44
Paweł Henski.........................................6
Szybkie wzmocnienie SZ RP. Dodatkowe śmigłowce pilnie potrzebne! ISSN 2450–1298 nakład: 14.5 tys egz.
Stanisław Kutnik...................................8
Śmigłowce bojowe Kamow Ka-50 i Ka-52 (5)
Piotr Butowski.................................... 44
Zdjęcie okładkowe: Leonardo AW149. Rys. WSK „PZL-Świdnik” S.A.
Redaktor naczelny Jerzy Gruszczyński jerzy.gruszczynski@zbiam.pl Korekta Stanisław Kutnik Redakcja techniczna Adam Mojski, redakcja.techniczna@zbiam.pl Stali współprawcownicy Piotr Abraszek, Paweł Bondaryk, Piotr Butowski, Robert Czulda, Jerzy Gotowała, Paweł Henski, Andrzej Kiński, Jerzy Liwiński, Marek Łaz, Edward Malak, Łukasz Pacholski, Michał Petrykowski, Miłosz Rusiecki. Wydawca Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o. ul. Anieli Krzywoń 2/155 01-391 Warszawa office@zbiam.pl Biuro ul. Bagatela 10/17 00-585 Warszawa Dział reklamy i marketingu Andrzej Ulanowski andrzej.ulanowski@zbiam.pl Dystrybucja i prenumerata office@zbiam.pl Reklamacje office@zbiam.pl
Bezzałogowe systemy powietrzne w Siłach Zbrojnych RP cz. 2
Aktualności kosmiczne
Waldemar Zwierzchlejski...................10
Aktualności cywilne
Paweł Bondaryk..................................12
Boeing P-8A Poseidon. Morski samolot patrolowy bazowania lądowego
Paweł Henski.......................................16
52
Bezzałogowe systemy powietrzne w Siłach Zbrojnych RP (2)
Adam Gołąbek, Andrzej Wrona........ 52
Jakowlew Jak-40. Odrzutowiec dla linii lokalnych Piotr Butowski.................................... 60
Jak-40 w Polsce
Stanisław Kutnik.................................67
60 Prenumerata realizowana przez Ruch S.A: Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Telefonicznym Biurem Obsługi Klienta pod numerem: 801 800 803 lub 22 717 59 59 – czynne w godzinach 7.00–18.00. Koszt połączenia wg taryfy operatora.
16 Supermarine Spitfire. Wersje z silnikami Rolls-Royce Griffon (2)
Copyright by ZBiAM 2022 All Rights Reserved. Wszelkie prawa zastrzeżone Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy jest zabronione. Materiałów niezamówionych, nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych. Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść zamieszczonych ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz na naszej nowej stronie:
www.zbiam.pl www.zbiam.pl
32 Dassault Rafale. Wielozadaniowy samolot myśliwski
Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński......70
70
Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński..... 32 Zapraszamy na nasz fanpage
facebook.com/lotnictwoaviationinternational
Lotnictwo Aviation International
3
Aktualności wojskowe
W ciągu kilku lat polska armia musi bezwarunkowo dodatkowo pozyskać nie mniej niż 36 śmigłowców wielozadaniowych dla wojsk aeromobilnych i wojsk specjalnych. Fot. PZL-Mielec
Szybkie wzmocnienie SZ RP Dodatkowe śmigłowce pilnie potrzebne! Stanisław Kutnik Zakup wielozadaniowych śmigłowców wsparcia AW149 zapoczątkował deklarowaną od dłuższego czasu, modernizację i odmłodzenie floty śmigłowców wojsk aeromobilnych. Ze względu na destabilizację bezpieczeństwa międzynarodowego w Europie Środkowo-Wschodniej w związku z rosyjską agresją na Ukrainę musi to być proces bardzo szybki. Zakup nowych śmigłowców powinien być jednym z priorytetów Ministerstwa Obrony Narodowej, bo ich brakuje i są duże potrzeby w tym zakresie.
D
obrze rozwinięte i nowoczesne lotnictwo śmigłowcowe jest bardzo ważne ponieważ stanowi podstawę do skutecznego działania wojsk aeromobilnych, uważanych za kluczowy wyznacznik stopnia nowoczesności wojsk lądowych. Wojska aeromobilne posiadają największe taktyczne i operacyjne możliwości manewrowe. Ich zdolność do błyskawicznego przerzutu oraz możliwość rażenia krytycznych elementów w ugrupowaniu bojowym przeciwnika czynią je szczególnie predysponowanymi do szybkiego działania. W połączeniu z systemami artyleryjskimi dalekiego zasięgu (o dużej wydajności ogniowej i możliwości koncentracji precyzyjnego ognia na obiektach i rejonach zainteresowania) przesądzają one o zwycięstwie lub klęsce. Dzięki skutecznemu działaniu wojsk aeromobilnych, wojska pancerne i zmechanizowane bez większych problemów dokonują ostatecznego rozbicia wroga oraz w pełni przejmują kontrolę nad terenem. W każdej innej sytuacji dochodzi do przewlekłych walk i potęgowania strat, co dobrze widać na Ukrainie. W Siłach Zbrojnych RP w skład wojsk aeromobilnych wchodzi: 1. Brygada Lotnictwa Wojsk Lądowych, 25. Bry-
8
Lotnictwo Aviation International
gada Kawalerii Powietrznej i 6. Brygada Powietrznodesantowa. Ten ostatni związek taktyczny ma trzy bataliony powietrznodesantowe, a do przerzutu wykorzystuje samoloty C-130 i C-295 z 3. Skrzydła Lotnictwa Transportowego Sił Powietrznych. Jeśli chodzi o 1. Brygadę Lotnictwa Wojsk Lądowych, to w najbliższym czasie otrzyma ona śmigłowce uderzeniowe Kruk (Bell AH-1Z Viper lub Boeing AH-64E Guardian). Jednocześnie zostanie zakończona eksploatacja Mi-24 i Mi-2 (tych ostatnich bez wprowadzania zmiennika). Natomiast, jeśli chodzi o 25. Brygadę Kawalerii Powietrznej, to sytuacja jest w tym przypadku o wiele bardziej skomplikowana. Obecnie 25. Brygada Kawalerii Powietrznej ma w swoim składzie: 1. (37.) dywizjon lotniczy (1. eskadra lotnicza Mi-8 i 2. eskadra lotnicza Mi-17, Leźnica Wielka; wraz z 1. batalionem kawalerii powietrznej 1. dlot tworzy 1. Taktyczną Grupę Bojową), 7. (66.) dywizjon lotniczy (1. i 2. eskadra lotnicza W-3 Sokół, Tomaszów Mazowiecki; wraz z 7. batalionem kawalerii powietrznej 7. dlot tworzy 7. Taktyczną Grupę Bojową), eskadrę śmigłowców rozpoznania radioelektronicznego (W-3RR Procjon, Tomaszów Mazowiecki) sierpień 2022
monografiA
Paweł Henski
Boeing P-8A Poseidon Morski samolot patrolowy bazowania lądowego Morski samolot patrolowy Boeing P-8A Poseidon to bardzo udana konstrukcja w swojej klasie. W dywizjonach marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych (US Navy) P-8A Poseidon z powodzeniem zastąpiły starsze maszyny o analogicznym przeznaczeniu typu Lockheed P-3C Orion. Odniosły też relatywnie duży sukces na rynkach międzynarodowych, dotychczas sprzedano je do siedmiu państw. Po blisko dekadzie użytkowania operacyjnego, P-8A Poseidon nie wykazały większych problemów eksploatacyjnych. Mają opinię niezawodnego samolotu o dobrych osiągach, pozwalających mu na sprawne wykonywanie misji patrolowo-rozpoznawczych jak i prowadzenie skutecznych działań przeciwko nawodnym i podwodnym celom morskim. Załogi podkreślają dobry komfort pracy na pokładzie, co jest szczególnie ważne w długotrwałych misjach. US Navy wdraża obecnie we flocie P-8A Poseidon pakiet modernizacyjny Increment 3, który ma znacznie zwiększyć możliwości w zakresie niszczenia celów nawodnych i naziemnych z dalekich odległości.
B
oeing P-8A Poseidon zastąpiły w US Navy turbośmigłowe samoloty patrolowe typu Lockheed (obecnie: Lockheed Martin) P-3C Orion. Zbudowany na bazie samolotu komunikacyjnego Lockheed Electra, model patrolowy wszedł do służby w lipcu 1962 r. oznaczony początkowo jako P3V-1. Orion okazał się bardzo udaną i wszechstronną konstrukcją. Pierwsze egzemplarze w wersji P-3C marynarka zaczęła odbierać w czerwcu 1969 r. Zakupiono w sumie 266 samolotów w tej wersji. Ostatni z nich Lockheed dostarczył US Navy w kwietniu 1990 r. W latach 80. XX wieku znajdowały się one na uzbrojeniu czterdziestu morskich dywizjonów patrolowych (VP). Pod koniec lat 80. firma Lockheed zaproponowała US Navy radykalną modernizację modelu P-3C do wersji P-7A LRAACA (Long-Range Air ASW-Capable Aircraft). Marynarka wstępnie zainteresowana była zakupem 125 egzemplarzy, które oznaczone jako P-3G, w połowie lat 90. miałyby zacząć zastępować najbardziej wysłużone P-3C. W związku z międzynarodowym odprężeniem i z powodów finansowych program ten skasowano jednak w 1990 r. W połowie lat 90. marynarka przystąpiła do zmniejszenia floty samolotów P-3C, jak również liczby dywizjonów patrolowych. Wraz z redukcją „zimnowojennej” floty, pod koniec
16
Lotnictwo Aviation International
Samolot P-8A z dywizjonu VP-10 „Red Lancers” i myśliwiec F/A-18E Super Hornet z VFA-86 „Sidewinders”; ćwiczenia lotnicze NATO w Rumunii, 25 kwietnia 2019 r.
1997 r. rozpoczęto dwuletnie studium na temat możliwości wdrożenia nowych „wielo-misyjnych” morskich samolotów patrolowych. Program, nazwany początkowo MMMA (Multi-Mission Maritime Aircraft), miał bardzo ambitne założenia. Nowa platforma miała zastąpić nie tylko P-3C, ale również samoloty zwiadu elektronicznego EP-3E ARIES II, samoloty kontroli i dowodzenia siłami atomowymi Boeing E-6B Mercury, a nawet użytkowane przez piechotę morską (USMC) samoloty tankowania powietrznego i transportowe typu Lockheed Martin KC-130. Na początku roku 2000 było już wiadomo, że założenia programu są mało realistyczne. Program sprowadzono jedynie do kwestii wdrożenia nowych morskich samolotów patrolowych, co odzwierciedlał jego nowy, skrócony, choć oznaczający dokładnie to samo akronim – MMA (Multimission Maritime Aircraft). W latach 2000–2002 powstało kilka studiów na temat nowej konstrukcji. W okresie tym producenci rozpoczęli też zgłaszać swoje propozycje do programu. Generalnie obejmowały one albo kompleksową modernizację samolotów P-3C Orion, budowę fabrycznie nowej wersji Oriona, albo projekty całkowicie nowych konstrukcji, zbudowanych w oparciu o pasażerskie samoloty z napędem odrzutowym. Modernizację i/lub budowę nowej wersji Oriona proponowały firmy Lockheed sierpień 2022
Siły powietrzne
Dassault Rafale Wielozadaniowy samolot myśliwski J a c e k F i s z e r, J e r z y G r u s z c z y ń s k i
W Rafale, w wyniku ograniczonego zastosowania technologii stealth uzyskano bardzo wysokie konwencjonalne możliwości bojowe w walce z celami powietrznymi, lądowymi i morskimi. Dlatego w ostatnim czasie samolot szybko zyskuje nowych nabywców.
Rafale to samolot wielozadaniowy w pełnym tego słowa znaczeniu m.in. dlatego, że spełnia wymagania lotnictwa taktycznego i strategicznego oraz morskiego pokładowego. 32
Wielozadaniowy samolot myśliwski Dassault Rafale zdobył w ostatnim czasie kilka dużych kontraktów eksportowych, choć początkowo jego przyszłość nie zapowiadała się zbyt dobrze. Samolot ten stanowi jednak optymalne rozwiązanie między klasycznymi myśliwcami generacji 4 a generacji 5 i z tego powodu jest zaliczany do generacji 4+. Myśliwce 5 generacji wykonane w technologii utrudnionego wykrycia (stealth) mają kilka ograniczeń, w tym w ilości uzbrojenia przenoszonego w komorach kadłubowych i taktycznym promieniu działania, bez tankowania w locie. Z kolei wielozadaniowe samoloty myśliwskie generacji 4+, dzięki dużej liczbie podwieszeń zewnętrznych na lotnicze środki bojowe, wyposażenie specjalne oraz dodatkowe zbiorniki paliwa doskonale nadają się do wykonywania szerokiego spektrum zadań zarówno w działaniach defensywnych (obrona powietrzna), jak i ofensywnych (zwalczanie celów naziemnych i nawodnych). Jednocześnie ich awionika spełnia kryteria myśliwców generacji 5 (fuzja sensorów, sieciocentryczność), a przetrwanie we wrogim środowisku zapewnia system walki elektronicznej o możliwościach, o których do niedawna można było tylko pomarzyć (w odróżnieniu od pokryć stealth jego oprogramowanie i możliwości mogą być zmieniane na bieżąco). Zakres przenoszonego uzbrojenia cały czas się powiększa, co jeszcze bardziej zwiększa możliwości Rafale.
Lotnictwo Aviation International
sierpień 2022
monografiA
5
Pierwszy egzemplarz doświadczalny zmodernizowanego śmigłowca Ka-52M, c/n 35382617010, występuje w pokazach w powietrzu podczas MAKS 2021 w Żukowskim. Wielka skrzynia pod lewym płatem mieści aparaturę pomiarową.
Prezentacja egzemplarza doświadczalnego Ka-52 ‚063’ w Le Bourget w czerwcu 2013 r., po której śmigłowiec zdobył pierwszego klienta zagranicznego. Egipt zamówił 46 śmigłowców Ka-52E z dostawą w latach 2017-2019.
Śmigłowce bojowe Kamow Ka-50 i Ka-52 Piotr Butowski Przez dłuższy czas nie było eksportowego zamówienia na Ka-50 i Ka-52, chociaż Rosjanie bardzo się starali. Śmigłowiec był wielokrotnie prezentowany za granicą, począwszy od Farnborough we wrześniu 1992 r. i Le Bourget w czerwcu 1993 r. Potem uczestniczył w konkursach ATAK w Turcji (Ka-50-2 Erdoğan) oraz AH-X w Republice Korei (Ka-52K). Trwały rozmowy z Algierią, Jordanią, Libią, Syrią, Jemenem, Wenezuelą i innymi krajami – wszystko bez powodzenia.
P
ierwsza prezentacja zagraniczna Ka-52 w jego współczesnej postaci miała miejsce w Le Bourget w czerwcu 2013 r.; w wystawie uczestniczył egzemplarz z numerem „063”. Co ciekawe, obok Ka-52 wyłożone były w Le Bourget czujniki i uzbrojenie śmigłowca bojowego Eurocopter Tiger, w tym głowica optoelektroniczna Safran STRIX, pociski przeciwpancerne PARS 3 LR i przeciwlotnicze Mistral ATAM; dodatkowo był tam też pocisk przeciwokrętowy Marte Mk 2/S. Niedługo potem znalazł się pierwszy – i jak na razie jedyny – klient zagraniczny: Egipt zamówił 46 śmigłowców Ka-52E z dostawą w latach 20172019. Pierwszy śmigłowiec został przekazany lotnikom nowoutworzonego 111. Skrzydła Lotniczego Sił Powietrznych Egiptu latem 2017 r. Rosjanie liczą także na sprzedanie Egiptowi śmigłowców pokładowych Ka-52K dla śmigłowcowców. Rosja prowadziła zaawansowane negocjacje w sprawie sprzedaży dwunastu Ka‑ 52E do Algierii; we wrześniu 2015 r.
44
Lotnictwo Aviation International
sierpień 2022
BEZZAŁOGOWCE
2
Adam Gołąbek, Andrzej Wrona
NATO AGS to program państw członkowskich Sojuszu Północnoatlantyckiego (w tym Polski) dający zdolność do obserwacji obiektów naziemnych z powietrza w skali operacyjnej i strategicznej. Wykorzystuje on BSP klasy HALE typu RQ-4D Phoenix.
Bezzałogowe systemy powietrzne w Siłach Zbrojnych RP
Za początek tworzenia obrony terytorialnej w Polsce w obecnym kształcie można uznać dzień 30 grudnia 2015 r., kiedy to Antoni Macierewicz powołał na pełnomocnika Ministra Obrony Narodowej do Spraw Utworzenia Obrony Terytorialnej Grzegorza Kwaśniaka i wyznaczył go na stanowisko dyrektora Biura do Spraw Utworzenia Obrony Terytorialnej. Pod kierunkiem G. Kwaśniaka opracowano koncepcję budowy Wojsk Obrony Terytorialnej (WOT), zatwierdzoną przez Ministra Obrony Narodowej w dniu 25 kwietnia 2016 r. WOT to piąty Rodzaj Sił Zbrojnych RP, obok Wojsk Lądowych, Sił Powietrznych, Marynarki Wojennej i Wojsk Specjalnych.
W
ojska Obrony Terytorialnej zostały utworzone 1 stycznia 2017 r. na mocy ustawy z 16 listopada 2016 r. o zmianie ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw, która została podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudę w dniu 20 grudnia 2016 r. Od 23 kwietnia 2022 r. działalność WOT reguluje ustawa z 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny, która w momencie wejścia w życie zastąpiła ustawę z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej. 29 marca 2017 r. Dowództwo WOT osiągnęło zdolność do działania oraz formalnie przejęło zwierzchnictwo nad trzema pierwszymi brygadami WOT zlokalizowanymi w Białymstoku, Lublinie i Rzeszowie. 21 maja 2017 r. w Białymstoku, Operator systemu rozpoznania powietrznego FlyEye z przygotowanym do startu aparatem bezzałogowym.
52
Lotnictwo Aviation International
sierpień 2022
Lotnictwo cywilne
Samolot dyspozycyjny Jak-40 ‚047’ w latach 1980-2011 należał do 36. Specjalnego Pułku Lotnictwa Transportowego w Warszawie. Na krótko w 1988-1991 był wyczarterowany przez PLL LOT jako SP-LEE.
Jakowlew Jak-40 Odrzutowiec dla linii lokalnych Piotr Butowski W lotnictwie wojskowym turbinowy silnik odrzutowy zastosowano najpierw na samolotach myśliwskich, a dopiero potem na coraz cięższych maszynach. W lotnictwie komunikacyjnym kolejność była odwrotna. W latach 60. ubiegłego wieku na długich trasach już dawno latały duże odrzutowce, podczas gdy na liniach lokalnych wciąż królowały samoloty z silnikami tłokowymi.
Pierwszy Jak-40 CCCP-1966 w swoim pierwa liniach lokalnych zysk czasu dzięki użyciu silniszym locie w Żukowków odrzutowych był zbyt mały, aby zrekompensoskim 21 października 1966 r. z pilotem wać wyższe koszty, zwłaszcza że użytkowanie samoArsienijem Kołosowem lotu z niewielkich lotnisk wymagało zwiększonego zapasu i drugim pilotem Juriciągu przy starcie. W tych warunkach konstruktorzy majem Pietrowem. łych samolotów musieli czekać wiele lat, aż do pojawienia Fot. Jakowlew
N
60
Lotnictwo Aviation International
się bardziej ekonomicznych dwuprzepływowych, turbinowych silników odrzutowych. Aleksander Jakowlew, konstruktor generalny MMZ Skorost’ (Moskowskij Maszynostroitielnyj Zawod; do 1966 r. – OKB-115, Opytnoje Konstruktorskoje Biuro) w Moskwie, na początku lat sześćdziesiątych zgłosił do Ministerstwa Przemysłu Lotniczego propozycję zrobienia małego odrzutowego samolotu pasażerskiego. Ideą było zastąpienie używanych na lokalnych liniach lotniczych samolotów Li-2 (to radziecka licencyjna wersja Douglas DC-3) i Ił-14 samolotem równie prostym i niewymagającym, ale osiągającym dwukrotnie większą prędkość. Po tym, gdy pierwsza propozycja Jakowlewa została odrzucona, pominął on ministerstwo i zwrócił się z pismem bezpośrednio do Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Interwencja sekretarza KC KPZR Leonida Breżniewa (wtedy jeszcze nie 1. sekretarza) i wicepremiera Dmitrija Ustinowa (Ustinow był przyjacielem Jakowlewa jeszcze z czasów wojny) pomogła i w 1964 r. OKB-115 przystąpiło do kolejnych etapów projektowania nowego samolotu. Projekt samolotu odrzutowego dla lokalnych linii lotniczych zamówiono uchwałą KC KPZR i rządu ZSRR 6 sierpsierpień 2022
monografiA
Supermarine Spitfire wersje z silnikami Rolls-Royce Griffon J a c e k F i s z e r, J e r z y G r u s z c z y ń s k i
2 Spitfire XIV to wersja Supermarine Spitfire z silnikiem Rolls-Royce Griffon produkowana w największej ilości. Spitfire XIV zbudowano 957 sztuk, czyli niemal połowę wszystkich samolotów myśliwskich tego typu napędzanych Griffonami. Z kolei niewiele się różniących Spitfire XVIII zbudowano równo 300 sztuk, dostarczając je już po zakończeniu II wojny światowej w Europie. Popularność swoją wersja ta zdobyła dzięki zastosowaniu wysokościowej odmiany silnika Griffon, rodziny „60”. Prace nad myśliwcem Spitfire XIV zaczęły się z początkiem 1942 r., a główną różnicą było zastosowanie dwustopniowej, dwubiegowej sprężarki z chłodnicą pośrednią RG.4SM, co znacznie zwiększyło ciśnienie doładowania, a zatem i moc silnika. Sprężarka miała średnicę 340 mm (pierwszy stopień) i 287 mm (drugi stopień), przy przełożeniu 5,84:1 na pierwszym biegu i 7,58:1 na drugim biegu.
Spitfire wyposażone w silniki Griffon stanowiły udaną linię rozwojową tego legendarnego myśliwca, pokazując jego wielki potencjał modernizacyjny. Na zdjęciu Spitfire FR.XIV późnej serii produkcyjnej.
S
ilnik Griffon 61 z przekładnią redukcyjną o przełożeniu 0,451 i Griffon 65 z przekładnią redukcyjną o przełożeniu 0,51, były poza tym identyczne. Miały dwuczęściowy blok cylindrów i poza sprężarką, także inne drobne modyfikacje w stosunku do odmiany Griffon VI, z której się wywodziły. Zastosowano w nich zmodyfikowane, ale wciąż pływakowe gaźniki Bendix-Stromberg, dostosowane do krótkotrwałej pracy z przeciążeniem do g–2, to jednak generalnie zalecano unikanie ujemnych przeciążeń. Dopiero w serii „80” silników Griffon zastosowano gaźniki wtryskowe, bezpływakowe, zdolne do pracy z przeciążeniem do g–4. Natomiast dopiero seria „100” silników GrifWiększość Spitfire F.XIV wyglądała tak. Poza ostatnimi seriami, wszystkie miały „garbaty” kadłub i prawie wszystkie, ostrołukowe końcówki skrzydła.
70
Lotnictwo Aviation International
sierpień 2022
Zespół Badań i Analiz Militarnych
czasopisma specjalistyczne
www.zbiam.pl portal informacyjny
raporty specjalne i analizy
z
b
i a m
.
p
l