Wojsko i Technika Historia numer specjalny 3/2018

NUMER SPECJALNY 3/2018

www.zbiam.pl

PzKpfw II

W NUMERZE:

Pojazdy specjalne na jego bazie

Maj-Czerwiec cena 18,50 zł (VAT 5%) INDEX 409138 ISSN 2450-3495

Artyleria polowa RKKA do 1941 r.

Brytyjskie lotnictwo strategiczne

Praktyczna realizacja „planów partii”, mających na celu wyposażenie RKKA w nowoczesną artylerię, odbywała się dwiema drogami: poprzez modernizację systemów z arsenału starej armii oraz tworzenie nowych wzorów…

Z Wielkiej Wojny wyciągnięto kilka nauk, które miały duży wpływ na kształtowanie się doktryn i planów dla brytyjskich sił bombowych. Najważniejszą było przeświadczenie o słabości środków obrony przeciwko bombowcom…

INDEX: 409138 ISSN: 2450-3495

Vol. IV, nr 3 (16) Maj-Czerwiec 2018; Nr 3

NUMER SPECJALNY 3/2018

www.zbiam.pl

PzKpfw II

1 NUMER SPECJALNY 3/2018

W NUMERZE:

Pojazdy specjalne na jego bazie

Maj-Czerwiec cena 18,50 zł (VAT 5%) INDEX 409138 ISSN 2450-3495

Artyleria polowa RKKA do 1941 r.

Brytyjskie lotnictwo strategiczne

Praktyczna realizacja „planów partii”, mających na celu wyposażenie RKKA w nowoczesną artylerię, odbywała się dwiema drogami: poprzez modernizację systemów z arsenału starej armii oraz tworzenie nowych wzorów…

Z Wielkiej Wojny wyciągnięto kilka nauk, które miały duży wpływ na kształtowanie się doktryn i planów dla brytyjskich sił bombowych. Najważniejszą było przeświadczenie o słabości środków obrony przeciwko bombowcom…

INDEX: 409138 ISSN: 2450-3495

Na okładce: działo samobieżne Wespe.

Rys. Rafał Zalewski INDEX 409138 ISSN 2450-3495 Nakład: 14,5 tys. egz.

Redaktor naczelny Jerzy Gruszczyński jerzy.gruszczynski@zbiam.pl Korekta Dorota Berdychowska Redakcja techniczna Dorota Berdychowska dorota.berdychowska@zbiam.pl Współpracownicy Władimir Bieszanow, Michał Fiszer, Tomasz Grotnik, Andrzej Kiński, Leszek Molendowski, Marek J. Murawski, Tymoteusz Pawłowski, Tomasz Szlagor, Maciej Szopa, Mateusz Zielonka Wydawca Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o.

Ul. Anieli Krzywoń 2/155 01-391 Warszawa office@zbiam.pl Biuro Ul. Bagatela 10/19 00-585 Warszawa Dział reklamy i marketingu Anna Zakrzewska anna.zakrzewska@zbiam.pl Dystrybucja i prenumerata office@zbiam.pl Reklamacje office@zbiam.pl

spis treści ARTYLERIA

Władimir Bieszanow Artyleria polowa RKKA do 1941 r. (1)

4

LOTNICTWO

Łukasz Jaśkiewicz Brytyjskie lotnictwo strategiczne do 1945 r. (1)

18

MONOGRAFIA PANCERNA

Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński PzKpfw II. Czołgi rozpoznawcze i działa samobieżne

34

LOTNICTWO

Prenumerata realizowana przez Ruch S.A: Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Telefonicznym Biurem Obsługi Klienta pod numerem: 801 800 803 lub 22 717 59 59 – czynne w godzinach 7.00–18.00.

Koszt połączenia wg taryfy operatora.

Copyright by ZBiAM 2018 All Rights Reserved.

Wszelkie prawa zastrzeżone Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy jest zabronione. Materiałów niezamówionych, nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych.

Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść zamieszczonych ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz na naszej nowej stronie: www.zbiam.pl

Marek J. Murawski Niemieckie samoloty pokładowe w II wojnie światowej

48

ARTYLERIA

Jędrzej Korbal Pancernym w szczeliny

62

ZIMNA WOJNA

Robert Rochowicz Lufowa artyleria nadbrzeżna w PRL

74

WOJNA W POWIETRZU

Tomasz Szlagor Lotnictwo aliantów w walkach o Birmę (1)

www.facebook.com/wojskoitechnikahistoria

84 3

Władimir Bieszanow

Artyleria polowa RKKA do 1941 r.

W 1922 r., kiedy na gruzach Imperium Rosyjskiego pojawił się Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, w arsenałach Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej (Rabocze-Kriestjanskaja Krasnaja Armija, RKKA) były przechowywane systemy artyleryjskie stanowiące spadek po starej armii, ale jednocześnie mające (w zasadzie) francuskie i niemieckie pochodzenie.

P

olowa artyleria lekka była wyposażona w 76,2 mm armatę dywizyjną wz. 1902 z lufą długości 30 kalibrów, stworzoną przez inżynierów Fabryki Putiłowskiej w Petersburgu przy pomocy francuskich specjalistów. Podstawowym pociskiem był szrapnel, wypełniony 260 sferycznymi stalowymi kulami o wadze 10,7 g, mający prędkość początkową 588 m/s i zapalnik z 22-sekundową zwłoką o działaniu podwójnym, co odpowiadało odległości strzelania 5,5 km. Przyjęty do uzbrojenia w 1912 r. zapalnik z 34-sekundową zwłoką zwiększył dystans prowadzenia ognia do 8,3 km.

Nie miało to większego znaczenia, ponieważ laweta i przyrządy celownicze były obliczone na maksymalną odległość strzelania 6,5 km. Normalnym dystansem prowadzenia ognia były 3-4 km – strzelanie na odległość ponad 5 km uważano za nieefektywne i rozrzutne, ponieważ bazowało ono wyłącznie na danych wzrokowych.

Doświadczenia z wojny rosyjsko-japońskiej doprowadziły do przyjęcia do uzbrojenia granatu burzącego o wadze 6,5 kg z głowicowym zapalnikiem o działaniu uderzeniowym. Szybkostrzelność armaty, wyposażonej w zamek śrubowy, wynosiła 10 strzałów na minutę.

W położeniu marszowym system ważył 2017 kg, w bojowym – 1092 kg. Działon w marszu ciągnęło 12 koni: sześć z nich wprzęgano do armaty, a sześć do jaszcza.

4

Artyleria górska i forteczna dysponowała 76,2 mm armatą górską wz. 1909 z lufą długości 16,5 kalibrów.

Była to produkowana na podstawie francuskiej licencji w Fabryce Putiłowskiej 3-calowa armata systemu Schneidera. Przystosowana do rozłożenia na sześć części, mogła być przenoszona w jukach koni lub mułów. Strzelała wszystkimi pociskami 76,2 mm armaty wz. 1902 na odległość do 7 km i miała taką samą szybkostrzelność (zamek konstrukcyjnie identyczny z armatą dywizyjną wz. 1902, jednak do armaty wz. 1909 używano nabojów z mniejszą ilością ładunku miotającego). Waga systemu w położeniu marszowym wynosiła 1236 kg, w bojowym – 624 kg. Niewielka prędkość początkowa pocisku – 380 m/s – i kąt podniesienia lufy do 35° pozwalały na prowadzenie ognia stromotorowego do przeciwnika, ukrywającego się za zboczami górskimi. Faktycznie była to wystarczająco lekka i szyb122 mm haubica polowa Kruppa wz. 1909.

kostrzelna haubica, zdolna do działania bezpośrednio w ugrupowaniu bojowym piechoty i rażenia zakrytych celów. Armia rosyjska nie dysponowała niczym podobnym i odpowiednia decyzja była tylko kwestią czasu; ostatecznie Fabryka Putiłowska otrzymała zadanie przerobić armatę górską wz. 1909 w działo polowe, które otrzymało oznaczenie „3-calowa armata krótkolufowa wz. 1913”. Sedno „modernizacji” polegało na tym, że, zachowując ogólny układ konstrukcyjny i zasadnicze mechanizmy w dotychczasowym kształcie (jedynie oś kolankową zastąpiono prostą), działo uczyniono nierozkładanym na części do transportu i zwiększono rozstaw kół. Wojska otrzymały pierwsze armaty wz. 1913 w 1916 r. Na froncie, razem z armatami górskimi wz. 1909, były one wykorzystywane przez baterie okopowe i szturmowe, pełniąc rolę artylerii pułkowej, która oficjalnie w armii rosyjskiej nie istniała.

Po lewej: sowiecka 37 mm armata przeciwlotnicza wz. 1939. Po prawej: niemiecka 88 mm armata przeciwlotnicza Flak 18.

i obezwładniania odległych celów. Maksymalna odległość strzelania wynosiła 18 km, szybkostrzelność zaś – 1 strzał na dwie minuty. Dla działa przygotowano naboje z kartaczami z jednym pełnym i 11 zmiennymi ładunkami miotającymi. Dzięki kątowi podniesienia do 60° zabezpieczona była możliwość wybierania optymalnych trajektorii dla rażenia szerokiego spektrum celów. Ogień można było prowadzić przeciwbetonowymi i burzącymi pociskami, ważącymi 100 kg. Pocisk przeciwbetonowy, wyrzucany z prędkością 600 m/s, przebijał betonowe pokrycie o grubości do jednego metra. Do transportu haubica była rozbierana na dwie części: lufę, układaną na specjalny wóz, i połączoną z przodkiem gąsienicową lawetę. W położeniu bojowym system ważył 17 700 kg. Maksymalna prędkość ruchu po drodze wynosiła 15 km/h. Działon składał się z 15 ludzi. Produkcja w latach 1933-34 została rozwinięta w dwóch fabrykach: „Bolszewik” i „Barrikady”.

Z powodu braku w ZSRR jednolitego systemu sporządzania rysunków technicznych i norm oraz różnic w technicznych możliwościach fabryk, każdy zakład robił haubicę własnej konstrukcji. Z tego powodu często dochodziło do spięć z przedstawicielstwami wojskowymi dokonującymi odbioru produkcji, żądającymi dotrzymania technicznych wymagań zarządu artylerii.

Zamawiający ze swojej strony także regularnie zmieniał wymagania i proponował wniesienie różnych zmian w konstrukcji, doprowadzając do histerii fabrycznych technologów i robotników. Dopiero w 1937 r. opracowano jednolite rysunki, ale całkowitej unifikacji nie udało się osiągnąć. W 1938 r. do produkcji 203 mm haubic wz. 1931 przyłączyła się nowa fabryka – Nowokramatorska. 22 czerwca 1941 r. RKKA miała na stanie 872 systemy artyleryjskie B-4.

Pod koniec lat 30. kierownictwo RKKA zamierzało wprowadzić do artylerii korpuśnej 203 mm haubice

– lżejsze, bardziej manewrowe i tańsze niż B-4. W lutym 1938 r. Zarząd Artylerii zatwierdził wymagania taktyczno-techniczne i skierował do dwóch fabryk zamówienie na zaprojektowanie 203 mm haubicy korpuśnej na podwoziu kołowym. Jednak ani jeden z przedstawionych w 1940 r. wzorów nie wytrzymał prób poligonowych. Do tego analogiczny los spotkał 203 mm korpuśną mortirę.

Na tle niemieckiej 21 cm mortiry Mrs 18 sowiecka haubica wypada dość blado. Zmodernizowana w 1936 r. „niemka” miała lufę o długości 31 kalibrów, zamek klinowy z klinem poziomym, podwójny odrzut, naboje rozdzielnego ładowania, kąt podniesienia 70°, kołową lawetę; mogła być transportowana w stanie rozłożonym, a jej prędkość przewożenia wynosiła do 20 km/h. Naprowadzanie i ładowanie działa mogło być prowadzone jednocześnie i niezależnie jedno od drugiego. Odległość strzelania 121 kg pociskiem przeciwbetonowym sięgała 16,7 km. Najciekawsze jest to, że – będąc mocniejszą od „stalinowskiego młota”

– kruppowska konstrukcja przy jednakowej szybkostrzelności była o 1000 kg lżejsza i dwa razy szybciej przechodziła z położenia marszowego w bojowe.

1 czerwca 1941 r. w linii znajdowało się 388 systemów artyleryjskich tego typu.

Projekt 152 mm armaty dalekonośnej, przeznaczonej do porażenia głęboko na tyłach rozmieszczonych rezerw, wysuniętych lotnisk i innych obiektów na bliskim zapleczu przeciwnika, we wrześniu 1929 r. także został zlecony Fabryce „Bolszewik”. Doświadczalny wzorzec działa B-10, składający się z wahliwej części z lufą o długości 47 kalibrów i lawety z podwoziem gąsienicowym od haubicy B-4, został zmontowany w listopadzie 1932 r. Przy strzelaniu pociskiem o wadze 49 kg uzyskano prędkość początkową 880 m/s i maksymalny zasięg 27 km. Musiały jeszcze upłynąć trzy lata prób, dopracowań, eksperymentów z różnymi lufami i typami pocisków, nim jednoznacznie zostało ustalone, że armata do wykorzystania bojowego się nie nadaje.

Podstawowymi brakami systemu była niska prędkość

Sowiecka 85 mm armata przeciwlotnicza wz. 1939.

11

Łukasz Jaśkiewicz

1 Brytyjskie lotnictwo strategiczne do 1945

Powstaniu brytyjskiego lotnictwa strategicznego przyświecały ambitne idee samodzielnego rozstrzygnięcia konfliktu i przełamania impasu wojny okopowej. I wojna światowa nie pozwoliła na zweryfikowanie tych śmiałych koncepcji, dlatego w trakcie lat międzywojennych i kolejnego konfliktu światowego wizjonerzy oraz „baronowie” lotnictwa strategicznego stale próbowali udowodnić, że przewodzą broni o rewolucyjnych możliwościach. Artykuł przedstawia historię tych ambitnych dążeń.

W

okresie I wojny światowej operacje powietrzne stały się nową formą prowadzenia działań wojennych. Od pierwszego udanego lotu samolotu braci Wright do momentu wybuchu wojny minęło nieco ponad dziesięć lat, a trzy lata od czasu przeprowadzenia przez włoskie siły powietrzne pierwszego bombardowania lotniczego podczas wojny włosko-tureckiej w 1911 r. Było oczywiste, że lotnictwo, przedstawiające sobą tak dużą uniwersalność i wszechstronność, musiało znaleźć się w obszarze zainteresowań teoretyków i wizjonerów, snujących niemal od samego początku niezwykle śmiałe plany – oraz samego wojska, które od aeroplanów i pionierów aeronautyki oczekiwało nieco mniej. Zacznijmy jednak od samych początków.

I wojna światowa: źródła i powstanie doktryny Pierwsze bombardowanie, przeprowadzone przez brytyjskie siły powietrzne – a dokładnie lotnictwo marynarki wojennej, Royal Naval Air Service – miało 18

miejsce 8 października 1914 r., gdy maszyny startujące z Antwerpii z powodzeniem zbombardowały 20-funtowymi bombami Halesa hangary niemieckich sterowców w Düsseldorfie. Można przyjąć, że były to pierwsze działania lotnicze o charakterze strategicznym, gdyż wymierzono je nie w wojska na polu bitwy, lecz w środki przenoszenia wojny w samo serce terytorium przeciwnika. W tym okresie nie istniały jeszcze samoloty stricte bombowe – o charakterze statku powietrznego decydował sposób zastosowania, a nie wyposażenie; bomby zrzucano ręcznie i „na oko”, gdyż nie było celowników bombowych. Niemniej jednak już na tym pierwotnym etapie rozwoju lotnictwa wojskowego ludność cywilna poznała smak ataków lotniczych i chociaż niemieckie sterowce i samoloty, sporadycznie pojawiające się od stycznia 1915 r. nad Anglią, nie poczyniły wielkich szkód materialnych, efekt moralny był duży i nieproporcjonalny do spowodowanych zniszczeń. Trudno

się jednak dziwić takim reakcjom. Śmierć spadająca z powietrza, która mogła zaskoczyć człowieka nawet w jego własnym, pozornie bezpiecznym łóżku, była całkowicie nowym zjawiskiem dla społeczności, która została wychowana w duchu gentlemańskiej wojny; efekt pogłębiała całkowita losowość takich wydarzeń – ofiarą nalotu mógł paść każdy, nawet król – a także początkowa nieskuteczność środków obronnych. Późną wiosną 1917 r. niemieckie eskadry bombowców zaczęły się pojawiać w porze dziennej nawet nad samym Londynem, a wysiłki obrońców okazywały się początkowo daremne – przykładowo 13 czerwca 1917 r. do odparcia nalotu 21 bombowców Gotha, z których 14 skierowało się nad stolicę, wystartowały 92 samoloty, które nie osiągnęły żadnego sukcesu1. Opinia publiczna była poważnie zaniepokojona i brytyjskie władze musiały zareagować.

Zreorganizowano i wzmocniono siły obronne, które wymusiły przejście Niemców do nalotów nocnych oraz

Rewolucyjne koncepcje bombardowań strategicznych były próbą przełamania impasu tragicznej, krwawej wojny okopowej.

LOTNICTWO

Po lewej: Hitler nie wyśle ostrzeżenia – dlatego noś stale przy sobie swoją maskę przeciwgazową – brytyjski plakat ukazujący obawy wiążące się z możliwością rozpoczęcia terrorystycznych nalotów na ludność cywilną. Po prawej: Zostań strażnikiem cywilnej obrony przeciwlotniczej. Odpowiedzialna praca dla odpowiedzialnej osoby. Front domowy szykował się na nadejście bombardowań.

na dalekich pograniczach, gdzie przy braku oporu w powietrzu pacyfikowano zbuntowane plemiona nomadów.

Były to słabe podstawy, ale nie śledząc nowych trendów

uznano je za wystarczające; dziwi jednak, że zupełnie nie przemyślano tego, co działo się w drugiej połowie lat 30.

– i to na „własnym podwórku” – w dziedzinie rozwoju no-

Niemcy wykorzystywali radary w obronie powietrznej już w 1939 r. Przyczyniły się one w dużym stopniu do odparcia pierwszych dziennych wypraw Bomber Command. Po lewej radar typu Würzburg, po prawej Freya.

woczesnych myśliwców i systemów obrony powietrznej, a także na hiszpańskim niebie.

Wszystko to – brak badań rozwojowych, słaby sprzęt i zdezaktualizowane doktryny – sprawiło, że niewłaściwie oceniano zdolności operacyjne, co z kolei wytworzyło rozziew pomiędzy zamierzeniami strategicznymi a możliwościami ich realizacji. To jednak, tak jak wiele innych rzeczy, miano dopiero odkryć. Tej spuściźnie niemal dwóch dekad zaniedbań towarzyszył swoisty dualizm członków Bomber Command w podejściu do kwestii bombardowań strategicznych. Z jednej strony akceptowano ograniczenia narzucone na ten rodzaj działań wojennych w imię ochrony ludności cywilnej, z drugiej zaś półoficjalnie i pod pozorem ataków na centra przemysłowe ciągle podtrzymywano wiarę w moc ataku na morale, co było również narzędziem wywierania wpływu na polityków i summa summarum pomogło ocalić Wielką Brytanię w czasie jej największego zagrożenia. Całość można podsumować stwierdzeniem, że nieprzygotowanie Bomber Command do wojny było niemal wszechstronne…

Dziwna wojna. Niespodziewane przejście do lotów nocnych: wrzesień 1939 – maj 1940 W II wojnę światową Bomber Command weszło z dwiema głównymi zasadami: oszczędzania sił i bezwzględnego nieprowokowania ewentualnego niemieckiego bombardowania brytyjskich miast. Wyżsi dowódcy formacji schowali na bok ambicję i przyjęli je z ogromną 28

Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński

PzKpfw II.

Czołgi rozpoznawcze i działa samobieżne

Wbrew początkowym obawom podwozie czołgu PzKpfw II okazało się dość udane i niezawodne. Podwozie to wykorzystano więc do produkcji lekkich dział samobieżnych, przeciwpancernych Marder i haubic Wespe. Inną linią rozwojową była rodzina czołgów rozpoznawczych z zawieszeniem na drążkach skrętnych i ze wzmocnionym pancerzem.

Z

aczniemy od czołgów rozpoznawczych, jako że to główna linia rozwojowa tych wozów.

Miały być one przeznaczone dla batalionów rozpoznawczych dywizji pancernych i grenadierów pancernych (zmotoryzowanych). Warto w tym miejscu odnotować, że do 1942 r. włącznie owe bataliony miały dwie kompanie samochodów pancernych (lekkich 4-kołowych i ciężkich 6- lub-8 kołowych), kompanię karabinów maszynowych na motocyklach z koszem i zmo34

toryzowaną kompanię wsparcia z plutonem armat przeciwpancernych, plutonem dział piechoty i plutonem moździerzy. W latach 1943-45 batalion miał odmienną organizację: jedną kompanię samochodów pancernych (zwykle SdKfz 234 z rodziny Puma), kompanię półgąsienicowych transporterów rozpoznawczych (SdKfz 250/9), dwie zmechanizowane kompanie zwiadowców na SdKfz 251 oraz kompanię wsparcia z miotaczami ognia, działami piechoty i moździerzami – wszystkie na transporterach półgąsienicowych SdKfz 250. Gdzie miałyby trafić lekkie czołgi rozpoznawcze? Do kompanii używających transporterów SdKfz 250/9, które de facto były substytutem czołgu lekkiego.

Mówiąc o czołgach rozpoznawczych, warto odnotować jeden ważny fakt. Zadaniem pododdziałów rozpoznawczych nie było toczenie walki, lecz pozyskiwanie ważnych informacji o działaniach, położeniu i siłach przeciwnika. Idealny sposób działania patroli rozpoznawczych stanowiła skryta obserwacja, w ogóle bez wykrycia przez przeciwnika. Dlatego czołgi rozpoznawcze powinny być małe, łatwe do ukrycia. Mówiono, że główną bronią pojazdów rozpoznawczych

jest radiostacja, umożliwiająca szybkie przekazywanie przełożonym ważnych informacji. Ochrona pancerna i uzbrojenie służyły głównie do samoobrony, umożliwiając wycofanie się i oderwanie od przeciwnika.

Dlaczego podjęto próbę zbudowania czołgu rozpoznawczego, choć używano do tego celu samochodów pancernych, szybszych przecież od pojazdów gąsienicowych? Chodziło o zdolność pokonywania terenu.

Czasem trzeba zjechać z drogi i na przełaj – przez pola, łąki, pokonując niewielkie rowy ze strumykami czy melioracyjne – ominąć zgrupowania wroga, by skrycie do nich podejść z innej strony. Dlatego właśnie dostrzeżono potrzebę posiadania rozpoznawczego pojazdu gąsienicowego. Wykorzystanie w tym celu półgąsienicowych SdKfz 250/9 było półśrodkiem wobec braku odpowiednich wozów gąsienicowych.

Lekkie czołgi rozpoznawcze w Niemczech nie miały szczęścia. Ich opracowania podjęto się jeszcze przed II wojną światową. 18 czerwca 1938 r. Oddział 6 Urzędu Uzbrojenia Wehrmachtu (Waffenprüfämter 6, Wa Prüf 6) nakazał opracowanie nowego czołgu rozpoznawczego na bazie PzKpfw II, który otrzymał oznaczenie

MONOGRAFIA PANCERNA

działa Marder II były zastępowane w linii przez Jagdpanzer IV, wyprodukowane w znacznie większej liczbie (razem około 1977).

Haubica samobieżna SdKfz 124 Wespe Haubice samobieżne dla wojsk pancernych pojawiły się w Niemczech dopiero w drugiej połowie wojny, choć potrzebę ich posiadania dostrzeżono znacznie

światowej po czasy współczesne trio złożone z wojsk pancernych, piechoty i artylerii tworzy manewrowo-bojowy element wojsk lądowych (obok elementów zabezpieczenia działań – rozpoznania, obrony przeciwlotniczej, saperów, łączności oraz logistyki – zaopatrywania, remontowych, kwatermistrzowskich i medycznych). W natarciu czołgi torują drogę, niszcząc punkty oporu przeciwnika, jego stanowiska ogniowe, schrony, a piechota je chroni walcząc z piechurami przeciwnika,

Działo Wespe w kamuflażu zimowym, powstałym przez naniesienie warstw wapna na stały kamuflaż; białe i kolorowe łaty przeplatały się ze sobą.

Działo samobieżne Wespe powstało przez ustawienie haubicy leFH 18 kal. 105 mm na zmodyfikowanym podwoziu czołgu lekkiego PzKpfw II Ausf. F.

wcześniej – w 1934 r. Powstał wówczas pierwszy schemat organizacyjny doświadczalnej dywizji pancernej, w której uwzględniono dywizjon samobieżnych haubic kal. 105 mm. Do opóźnienia w tworzeniu samobieżnej artylerii polowej przyczynił się jednak brak funduszy, mocy przerobowych przemysłu i biur konstrukcyjnych oraz stosunkowo niski priorytet, jaki początkowo nadano temu przedsięwzięciu. Dywizje pancerne miały wszak mieć stosunkowo dużą siłę ognia dzięki posiadaniu czołgu – środka, które łączy w sobie manewr i ogień w jednym typie sprzętu bojowego.

W tym momencie musimy jednak wyjaśnić, że ani czołgi nie zastąpią artylerii, ani odwrotnie. Od II wojny 44

wskazując czołgom cele, ale przede wszystkim zajmuje i konsoliduje teren (wystawia punkty oporu w kluczowych miejscach, a także patroluje dany obszar) oraz broni szlaków komunikacyjnych. Jaka jest w tym rola artylerii? Artyleria niszczy przede wszystkim tego przeciwnika, z którym jeszcze nie nawiązano kontaktu bojowego, a także udziela bezpośredniego wsparcia, niszcząc jednostki wroga, z którymi prowadzimy walkę.

Jaka jest różnica między ogniem prowadzonym przez czołgi ze swoich armat a ogniem artylerii, najczęściej haubicznej? Otóż czołgi działają w grupie, ale strzelają indywidualnie, do wykrytych celów, które czołgiści widzą. Naprowadzają na nie swoje armaty i strzelają

na wprost. Natomiast artyleria prowadzi ogień zespołowy do (najczęściej) celów grupowych, takich jak pozycje wrogiej artylerii, kolumny wojsk, pozycje obronne przeciwnika, zgrupowania pojazdów pancernych, stanowiska dowodzenia itp. – i prowadzi go z odległości przekraczającej zasięg obserwacji wzrokowej, często ponad 10 km. Dlatego artyleria potrzebuje obserwatorów określających położenie celów, czy to naziemnych, czy też samolotów obserwacyjnych (dziś to także śmigłowce, bezzałogowe aparaty latające i artyleryjskie stacje radiolokacyjne). Nawet przy bezpośrednim wsparciu, kiedy artyleria strzela do celów widocznych z przedniego skraju własnych wojsk, to i tak działa znajdują się za plecami własnej piechoty, nie narażone na bezpośredni ostrzał wroga.

Czołgi są w stanie się szybko przemieszczać, więc i piechota, która im towarzyszy, musi mieć mechaniczne środki transportu: co najmniej samochody ciężarowe, a najlepiej transportery opancerzone, które w strefie działań bojowych lepiej chronią żołnierzy przed odłamkami pocisków artyleryjskich oraz ogniem strzelców wyborowych.

Artyleria też musi nadążyć za pozostałymi elementami manewrowymi, czyli czołgami i piechotą zmotoryzowaną (zmechanizowaną, jeśli jest ona na transporterach opancerzonych). Dlatego w jednostkach pancernych działa ciągnęły półgąsienicowe ciągniki, a nie – jak w „pieszej” piechocie – konie. Ale to było mało. Na stanowisku ogniowym działo trzeba było odczepić od ciągnika, obrócić, rozłożyć ogony i zabezpieczyć przed odrzutem, a to zajmowało często zbyt wiele czasu. Przy zmianie stanowiska ogniowego trzeba było znów złożyć ogony, podjechać ciągnikiem, zaczepić działo, załadować na ciągnik wyjęty sprzęt (wyciory, skrzynki z amunicją, łuski itd.) i dopiero można było ruszyć w drogę. Co innego w przypadku działa samobieżnego, którym zajeżdżało się na stanowisko ogniowe, nawet takie, które dla ciągnika z działem na kołach nie było dostępne, podnosiło lufę i można było prowadzić ogień. Trwało to dosłownie sekundy – podobnie zmiana stanowiska ogniowego. Działa samobieżne były bardzo przydatne do wsparcia jednostek pancernych, bowiem mogły nie tylko efektywnie podążać za czołgami i piechotą zmotoryzowaną, ale natychmiast udzielać im wsparcia ogniowego.

W 1942 r. Zarząd 4 Urzędu Uzbrojenia (artyleria) przygotował ogólne zasady, jakim powinny odpowiadać działo samobieżne artylerii polowej.

Po pierwsze miało ono mieć identyczną mobilność, a szczególnie prędkość, jak typowy czołg. Po drugie działo powinno być natychmiast gotowe do otwarcia ognia po zatrzymaniu się. Po trzecie działo miało mieć możliwość prowadzenia ognia dookrężnego.

I po czwarte laweta z działem miała się dać łatwo zdejmować z pojazdu (staczać), by prowadzić ogień z ziemi. To ostatnie rozwiązanie miało obniżyć sylwetkę działa w razie potrzeby jego ukrycia czy okopania.

Jednakże dział artylerii polowej zgodnie z tymi wymaganiami nigdy nie wprowadzono do produkcji seryjnej. Wszystkie wozy, w tym opisywany tu SdKfz 124 Wespe (osa), były traktowane jako rozwiązania tymczasowe, spełniające pierwsze dwa z owych czterech przedstawionych warunków.

Pierwszą próbą zbudowania działa samobieżnego na bazie haubicy leFH 18 podjęto w 1939 r. 14 września

Marek J. Murawski

Niemieckie samoloty pokładowe w II wojnie światowej Ograniczenia dotyczące możliwości posiadania własnych sił zbrojnych, narzucone Niemcom po zakończeniu I wojny światowej, objęły również lotnictwo pokładowe. Nieliczne pancerniki i krążowniki pozostawione w służbie Reichsmarine nie mogły być wyposażone w katapulty ani też w samoloty pokładowe. Dopiero pod koniec lat 20. XX wieku Ministerstwo Obrony Rzeszy (Reichswehrministerium) wspólnie z dowództwem Reichsmarine wydało pierwsze, wewnętrzne studium dotyczące utworzenia lotnictwa morskiego.

W

ramach studium założono konieczność skonstruowania dwóch podstawowych typów samolotów. Jednym z nich miał być duży, dwusilnikowy wodnosamolot wielozadaniowy operujący w oparciu o bazy lądowe rozmieszczone wzdłuż wybrzeży, natomiast drugim wodnosamolotem – również dwupłat, ale jednosilnikowy, który byłby zdolny startować z pokładu dużego okrętu.

Rozpisany potajemnie w 1930 r. konkurs na stworzenie obydwu typów samolotów morskich wygrała firma Ernst Heinkel Flugzeugwerke, która już od wielu lat zajmowała się konstruowaniem i produkcją wod48

nosamolotów. Dwusilnikowy samolot wielozadaniowy otrzymał oznaczenie HD 59 (HD – Heinkel Doppeldecker, czyli dwupłat Heinkla, zmienione później na He 59), natomiast maszyna jednosilnikowa oznaczona została HD 60 (później He 60).

Heinkel He 60 Dwupłatowy wodnosamolot He 60 pełnić miał rolę przybrzeżnego samolotu rozpoznawczego oraz rozpoznawczego samolotu pokładowego bazującego na pokładach ciężkich okrętów, pancerników i krążowników.

Zgodnie z warunkami konkursu samolot pokładowy miał być dwumiejscowy (pilot i obserwator), rozwijać prędkość maksymalną 235 km/h, mieć zasięg 1100 km,

wznosić się na wysokość 3000 m w ciągu 10 minut oraz być zdolnym do działania przy stanie morza dochodzącym do pięciu stopni.

Procesem konstrukcyjnym kierował Reinhold Mewes, który wybrał klasyczny układ dwupłata. Kadłub samolotu składał się z kratownicy wykonanej ze spawanych rur stalowych. Owalny przekrój nadawały kadłubowi drewniane wręgi mocowane do zewnętrznej części kratownicy. Środkowa oraz tylna część kadłuba od ściany ogniotrwałej umieszczonej za silnikiem pokryte były płótnem, natomiast osłona silnika – blachą duralową.

Płaty o drewnianej konstrukcji miały prostokątny obrys z zaokrąglonymi końcówkami i różną rozpiętość.

Konstrukcja skrzydeł oparta była o dwa drewniane

Heinkel He 60 a, W.Nr. 380 z czterołopatowym śmigłem podczas startu do próbnego lotu.

Jędrzej Korbal

Pancernym w szczeliny Na długo przed wybuchem II wojny światowej w Wojsku Polskim obowiązywało szereg wytycznych regulujących sposoby walki z czołgami. Jeszcze w 1933 r. powstały „Tymczasowa instrukcja zwalczania broni pancernej przez oddziały piechoty” oraz jej odpowiednik dla artylerii. Cztery lata później opublikowano dokument „Działanie broni pancernej i jej zwalczanie”; w 1939 r. pojawiły się drukiem aż trzy instrukcje: „Tymczasowa instrukcja zwalczania broni pancernej przez artylerię”, „Tymczasowa instrukcja użycia i działania oddziałów przeciwpancernych” oraz „Wskazówki dla walki z bronią pancerną dla małych oddziałów piechoty”.

W

szystkie te dokumenty starały się ubrać w regulaminową formę czynność, która wymagała dużej elastyczności i umiejętności improwizacji w zmiennych, trudnych do ujednolicenia warunkach. Dlatego równolegle do analizy dokumentów normatywnych należną uwagę trzeba poświęcić dostępnym środkom walki – zwłaszcza tym, dla których walka z bronią pancerną była zadaniem dodatkowym.

Podrasowany Schneider Temat drążków celowniczych (lub kierunkowych) wielokrotnie pojawiał się w literaturze przedmiotu, jednak na ogół przedstawiano go zdawkowo. Często trudno jest nawet ustalić, o jakim okresie czasu mówi autor i kiedy rozpoczęto prace. Niejasna pozostaje też rzeczywista skala całego przedsięwzięcia. Wbrew pozorom na wiele pytań dotyczących tego prostego mechanizmu możemy dziś udzielić konkretnej odpowiedzi, pomimo – jak to zwykle bywa – rozproszenia materiałów. Równocześnie zaznaczyć należy, że w 1937 r. zdawano sobie już sprawę, że kluczowym argumentem w walce z czołgami jest zwrotność działonów armat 75 mm. Zaznaczyć tutaj należy, że 75 mm armaty polowe wz. 02/26 były w nieco lepszej sytuacji, ponieważ fabrycznie miały już drążki celownicze i etatowo obsłu62

gującego je kierowniczego. Mimo to „prawosławki”, tak samo jak „Schneidery”, przy strzelaniu w piaszczystym lub miękkim gruncie zapadały się w ziemię na tyle głęboko, że zmiana ich kierunku zajmowała obsłudze kilkadziesiąt niezwykle cennych w walce z bronią pancerną sekund. Nie bez znaczenia pozostawał też fakt

dość dużych rozmiarów jak na broń przeciwpancerną, a przez to trudności w maskowaniu. Aby choć częściowo zmienić ten stan, prace nad faktyczną modyfikacją standardowego działa lekkiego WP, czyli 75 mm armaty polowej wz. 1897, podjęto wczesną wiosną 1937 r.

Dokładnie 5 maja kierownik Instytutu Technicznego Uzbrojenia płk inż. Stanisław Witkowski wysłał do zainteresowanych stron krótki meldunek „Przystosowanie 75 mm a wz. 97 do zwalczania czołgów – zwołanie konferencji”. Informowano w nim m.in. szefów Oddziału I Sztabu Głównego oraz DepArt. MSWojsk., że w Zbrojowni nr 2 trwa przeróbka dwóch armat, w związku z czym konieczne będzie spotkanie ustalające przebieg prób dla tego sprzętu. W czerwcu 1937 r. powstaje pismo „Adaptacja 8 szt. a.p. 75 mm wz. 97 do strzelań przeciwczołgowych”, w którym zawiadamiano szefa DepUzbr. o decyzji podjętej bezpośrednio

Armata wz. 02/26 otrzymała lemiesz wzorowany wprost na tym znanym z działa wz. 1897. „Schneider” natomiast miał zostać wyposażony w drążek celowniczy z „Prawosławki”, co jednak nie udało się do wybuchu wojny.

Robert Rochowicz

Lufowa artyleria nadbrzeżna w PRL

Artyleria nadbrzeżna była w pierwszych latach po II wojnie światowej jedynym prężnie rozwijającym się elementem morskiego rodzaju sił zbrojnych. Na jej rozbudowę nie szczędzono sił i środków, a siłą rażenia wszystkich dział wielokrotnie przewyższała możliwości ogniowe wszystkich okrętów.

O

posiadaniu jednostek artylerii nadbrzeżnej w odtwarzanej Marynarce Wojennej zdecydowano już na początku maja 1945 r. Dwa miesiące przed powołaniem do życia Dowództwa MW, podczas wizyty w Moskwie delegacji z Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego ustalono, że na początek w kilku miejscach wybrzeża zostanie rozmieszczonych pięć czterodziałowych baterii armat 122 mm. Nie było to uzbrojenie typowo morskie, ale od czegoś musiano zacząć. Na początku sierpnia pełniący obowiązki dowódcy MW kmdr Iwan Szylingowski wystąpił do Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego (NDWP) z prośbą o przydzielenie do Marynarki Wojennej obsług dla nich. Obsady miały być gotowe do 10 września 1945 r.

W dokumentach niestety brak lokalizacji wybranych dla tych baterii – wiadomo tylko, że co najmniej dwie zostały morskim siłom zbrojnym przekazane. Ich główne zadanie stanowiła obrona przeciwdesantowa. Było to rozwiązanie przejściowe, niebawem bowiem miały je zastąpić armaty typowo morskie 130 mm.

74

Armaty zamiast floty

Decyzja o przejęciu armat 130 mm zapadła zresztą bardzo szybko. We wrześniu 1945 r., ponownie w Moskwie, radziecki dowódca polskiej MW kontradmirał M. Abramow i radziecki dowódca Marynarki Wojennej ZSRR admirał M. Kuzniecow ustalili, że w ramach przyznanych Polsce 15 proc. tonażu Kriegsmarine przejętego przez Rosjan otrzymamy nie tylko okręty ze składu Floty Bałtyckiej, ale również m.in. trzy 4-działowe baterie artylerii nadbrzeżnej 130 mm z armatami typu B-13, zapasem amunicji i systemem kierowania ogniem. W październi-

ku ustalono, że zostanie z nich sformowany dywizjon z trzema bateriami (plus ewentualnie czwartą przedwojenną baterią cyplową z działami Boforsa 152 mm) w różnych lokalizacjach – z założeniem, że będą bronić wejść do poszczególnych polskich portów. Szczegóły przekazania całego sprzętu w ramach reparacji wojennych zostały ustalone na przełomie stycznia i lutego 1946 r. Pod koniec tego roku na Oksywiu znalazły się dwa działa szkolne i przyrządy kierowania ogniem, wiosną 1947 r. zaś transportem kolejowym dotarło wyposażenie dla dwóch pierwszych baterii.

Podczas budowy stanowisk ogniowych dla armat 130 mm typu B-13 skorzystano z ogólnej koncepcji planów przedwojennej baterii cyplowej. Armata była ustawiana na działobitni, której podstawę tworzył jednokondygnacyjny schron amunicyjny. Na zdjęciu jedno ze stanowisk na helskim cyplu. Widoczne pośrodku wejście do schronu amunicyjnego i schody prowadzące na działobitnię; po bokach otwory po podajnikach pocisków i ładunków miotających.

Tomasz Szlagor

1

Lotnictwo aliantów w walkach o Birmę

Wkrótce po wybuchu wojny na Pacyfiku w centrum działań w Azji południowo-wschodniej znalazła się Birma. Ta ówczesna brytyjska kolonia z racji strategicznego położenia była areną licznych ofensyw i kontrofensyw. Doniosłą rolę w tych walkach odegrało lotnictwo.

P

odbój Europy Zachodniej przez Hitlera stworzył dla Japończyków, jego azjatyckich sojuszników, znakomitą okazję do przejęcia kontroli nad posiadłościami przeciwników III Rzeszy w tej części świata.

Bez trudu zagarnęli rozległe obszary Indochin Francuskich (obecnie Laos, Kambodża i Wietnam) oraz Holenderskich Indii Wschodnich (m.in. Sumatra, Borneo, Jawa i znaczna część Nowej Gwinei). Następnie skierowali się przeciwko koloniom brytyjskim, do ochrony których Anglia nie miała kogo wysłać. Dotyczyło to przede wszystkim Królewskich Sił Powietrznych (Royal Air Force, RAF), zaangażowanych w tym czasie w walki nad kanałem La Manche, w Afryce Północnej i na Morzu Śródziemnym (gdzie m.in. broniły Malty).

Birmańska kość niezgody Wojna dotarła do Birmy pod koniec grudnia 1941 r.

Ten górzysty, słabo rozwinięty i trudno dostępny kraj, graniczący od zachodu z Indiami, a od wschodu z Chinami i Tajlandią, leżał na granicy wpływów dwóch imperiów – brytyjskiego i japońskiego. Dla Japończyków miał kluczowe znaczenie z dwóch powodów: po pierwsze znajdował się na drodze ich ekspansji w kierunku Indii – „perły w koronie” brytyjskich kolonii, po drugie zaś z Birmy do Chin, które podbijali od kilku lat, pro84

wadziła tak zwana Droga Birmańska, która po zajęciu przez nich portów na wybrzeżu Morza Południowochińskiego była jedynym szlakiem łączącym ten kraj ze światem zewnętrznym.

Inwazja na Birmę kusiła więc Japończyków perspektywą marszu na Indie i jednoczesnego odcięcia generalissimusa Czang Kaj-szeka (przywódcy nacjonalistycznych Chin) od jedynego szlaku, którym docierała do niego pomoc wojskowa, a następnie wdarcia się tą samą drogą do Chin Zachodnich. Z tych samych powodów alianci nie mogli sobie pozwolić na to, by Birma podzieliła los sąsiedniej Tajlandii i przyłączyła się do Japończyków. Ten scenariusz był całkiem realny, ponieważ Brytyjczycy, którzy pod koniec XIX wieku siłą uczynili z Birmy swoją kolonię, nie cieszyli się tam szczególną sympatią.

Słabość brytyjsko-amerykańsko-chińskiej koalicji stanowiły odmienne interesy tworzących ją państw.

Dla Stanów Zjednoczonych priorytetem było utrzy-

manie lądowego połączenia z Chinami, aby ten kraj mógł kontynuować walkę z Japończykami, wiążąc ich siły, a docelowo stanowił bazę dla przyszłych operacji przeciwko japońskim Wyspom Macierzystym.

Ponadto wsparcie Amerykanów dla Chin odzwierciedlało ich nieco naiwną i romantyczną wizję tego olbrzymiego kraju, rzekomo prowadzącego heroiczną walkę z japońskim agresorem. Tymczasem Czang Kaj-szek wolał zostawić pokonanie Japonii sojusznikom, a swoje siły oszczędzić na rozprawę z własnym śmiertelnym wrogiem – chińskimi komunistami. Z kolei Brytyjczycy, ku wielkiej irytacji Amerykanów, interesowali się jedynie obroną Indii i odzyskaniem kontroli nad swoim kolonialnym imperium.

Te wszystkie czynniki, a także zaangażowanie na innych frontach (dla aliantów zachodnich priorytetem była Europa) spowodowały, że walki o Birmę trwały do ostatnich dni II wojny światowej. Wielki wpływ na tempo i czas trwania tej batalii miały klimat

Brewster Buffalo. Myśliwce tego typu stanowiły podstawowe wyposażenie RAF w pierwszych miesiącach wojny o Birmę.