8 minute read
Legenda Szczecina
Anna Lew-Machniak
Advertisement
Wraz z końcem drugiej wojny światowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych podjęto wysiłek organizacyjny, mający na celu gospodarcze i społeczne scalenie ziem dawnych z pozyskanymi terenami wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej. Zagospodarowanie obszarów poniemieckich utrudnione było jednak przez brak wykwalifikowanej siły roboczej, w tym przede wszystkim inteligencji z wykształceniem inżynierskim i ekonomicznym. Tym bardziej istotną rolę odgrywały osoby podejmujące się adaptacji w obcych, często trudnych warunkach, tworząc podwaliny pod budowę tożsamości nowych mieszkańców regionu. Jedną z nich była Helena Kurcyusz. Jej życiu, jak i prowadzonej działalności została poświęcona wystawa „Wymyślając miasta na nowo. Helena Kurcyusz – architektka i urbanistka”, prezentowana w Muzeum Narodowym w Szczecinie – Muzeum Historii Szczecina, którą można oglądać do 28 maja 2023 roku. Ekspozycja stanowi kontynuację organizowanego przez muzeum cyklu wystaw przybliżających wybitne postaci związane z historią Szczecina.
STREFA MUZEUM REFLEKSJE 1/2023 91
Prezydentówna Słomińska
Poprzez zgromadzone liczne archiwalia, uzupełnione przedmiotami z życia osobistego oraz zawodowego Heleny Kurcyusz, zostały ukazane jej losy, które dodatkowo stały się przyczynkiem do scharakteryzowania środowiska kreującego myśl oraz wizję architektoniczną, a także mającego istotny wpływ na przeobrażenia przestrzeni Pomorza Zachodniego. Zaprezentowane obiekty pochodzą zarówno ze zbiorów własnych Muzeum Narodowego w Szczecinie, jak również Archiwum Państwowego w Szczecinie, Narodowego Archiwum Cyfrowego, Archiwum Państwowego w Kielcach, Państwowego Muzeum na Majdanku, Muzeum Regionalnego w Neubrandenburgu, szczecińskiego oddziału Stowarzyszenia Architektów Polskich, a także od osób prywatnych.
Helena Kurcyusz była córką Teresy z Paszkiewiczów oraz Zygmunta Słomińskiego – absolwenta Wydziału Inżynieryjno-Budowlanego Instytutu Politechnicznego w Warszawie, który początkowo pracował jako architekt powiatowy w Sandomierzu, a następnie w Radomiu. Objęcie przez ojca w 1927 roku urzędu prezydenta Warszawy zadecydowało o tym, że jej dorosłe życie zostało związane ze stolicą. To właśnie tam Kurcyusz ukończyła naukę w elitarnym Gimnazjum i Liceum Cecylii Plater-Zyberkówny, a następnie podjęła studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, na którym w czerwcu 1939 roku otrzymała dyplom architekta.
Pod znakiem wojny
Po wybuchu drugiej wojny światowej Kurcyuszowa współtworzyła cywilną obronę oblężonej stolicy, czynnie angażując się w pracę Pogotowia Technicznego, niosącego pomoc rannym. Podczas okupacji pod pseudonimem „Teresa” podjęła współpracę z konspiracyjną organizacją wojskową, Związkiem Walki Zbrojnej, a następnie Armią Krajową. W jej mieszkaniu mieściła się skrzynka kontaktowa, odbywały się egzaminy dla słuchaczy tajnej podchorążówki oraz konspiracyjne zebrania.
Niestety 9 października 1942 roku została aresztowana i uwięziona na Pawiaku, a 17 stycznia następnego roku przewieziona w transporcie do Kriegsgefangenenlager der Waffen SS Lublin – obozu dla jeńców wojennych potocznie zwanego Majdankiem, który niedługo przemianowano na Konzentrationslager Lublin – obóz koncentracyjny. Początkowo wykonywała ona prace porządkowe, po pewnym czasie jednak została przeniesiona do komanda Gärtnerei, w ramach którego pracowała przy uprawie warzyw i owoców na potrzeby obozu. Nie był to jednak ostatni przydział, jaki otrzymała w czasie swojego uwięzienia na Majdanku. Gdy władze obozowe dowiedziały się o jej wykształceniu, mianowały ją na stanowisko Lagerarchitekta. Do jej obowiązków należało między innymi: utrzymywanie porządku w pasie ogrodzenia pomiędzy drutami, wyznaczanie i wykonanie dróg oraz ścieżek w obrębie pól więźniarskich oraz kopanie rowów kanalizacyjnych. Dzięki pełnionej funkcji udało jej się otoczyć opieką i zorganizować w obozie komando (grupę roboczą) dla białoruskich dzieci, które wykonywały lekkie prace porządkowe, nieprzekraczające ich możliwości fizycznych.
W kwietniu 1944 roku Helena Kurcyusz została wywieziona do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück, a następnie do Neubrandenburga, gdzie doczekała wyzwolenia.
Stacja Szczecin
Po zakończeniu wojny Kurcyuszowa zamierzała wrócić do Warszawy, jednak w drodze okazało się, że dwie jej towarzyszki z obozu zachorowały na tyfus plamisty. W tej sytuacji postanowiła przez pewien czas pozostać w Szczecinie i zaopiekować się nimi.
W tym czasie władze polskie kilkakrotnie przyjeżdżały i wyjeżdżały ze Szczecina. Na Wałach
92 STREFA MUZEUM REFLEKSJE 1/2023
Chrobrego, w obecnym Urzędzie Wojewódzkim, działał Komitet Pomocy Polakom, dokąd Kurcyuszowa chodziła niemal codziennie po mleko i chleb dla swoich chorych koleżanek. Będąc tam po raz kolejny 5 lipca 1945 roku, miała okazję poznać nowego prezydenta miasta, inżyniera Piotra Zarembę, który dowiedziawszy się, kim ona jest, natychmiast zaproponował jej pracę architekta. Jako że większość jej marzeń związana była z Warszawą i to z nią zamierzała związać swoje życie i pracę, podjęcie decyzji było dla niej wyjątkowo trudne, tym bardziej że od prezydenta Zaremby dostała zaledwie jeden dzień do namysłu. Niemniej ostatecznie postanowiła pozostać w Szczecinie, choć po latach – jak sama stwierdziła – nie wiedziała do końca, co przeważyło na jego korzyść.
Aktywność zawodowa
Jeszcze w lipcu 1945 roku Helena Kurcyusz podjęła pracę w Wydziale Technicznym Zarządu Miasta Szczecin. Jednym z pierwszych jej obowiązków był udział w Komisji Przemianowywania Nazw Ulic, w ramach której udało jej się zmienić wiele przedwojennych nazw, takich jak na przykład Mackensenstraße na Bohaterów Warszawy, czy też Holzmarktstraße na Wiatru od Morza. Szczególne znaczenie miała dla niej zwłaszcza nowa nazwa dla Pasewalker Chaussee, przy której mieszkała wraz ze swoimi towarzyszkami. Jako że wędrując nią każdego dnia do centrum miasta, miała przed sobą wschodzące słońce, zaś wieczorem podziwiała jego czerwoną poświatę, postanowiła ulicę nazwać po prostu – Ku Słońcu.
W 1946 roku Kurcyuszowa dostała imienne pismo z Ministerstwa Kultury i Sztuki, podpisane przez Naczelnego Konserwatora Kraju profesora Jana Zachwatowicza, który zwrócił się do niej jako jedynego znanego mu osobiście architekta w Szczecinie, z poleceniem przeprowadzenia inwentaryzacji i wykonania zabezpieczenia zabytków w mieście, do czasu mianowania konserwatora zabytków. Prace te rozpoczęła od Zamku Książąt Pomorskich, gdzie w krypcie, położonej pod posadzką kaplicy zamkowej, odkryła sarkofagi książęce. Obsadzenie wakującego stanowiska Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, które powierzono pod koniec 1946 roku historykowi sztuki, dr. Leopoldowi Kusztelskiemu, nie osłabiło zainteresowania Kurcyuszowej sprawami związanymi z ochroną zabytków. Jako urbanista wojewódzki, a od 1946 roku kierownik Wydziału Urbanistyki w nowo powstałej Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego, czuwała nad ochroną historycznych układów urbanistycznych, a także zachowanych zabytkowych zespołów zabudowy.
Istotny etap w życiu Kurcyuszowej stanowił udział w ogłoszonej przez Główny Urząd Planowania Przestrzennego akcji opracowania uproszczonych planów zagospodarowania przestrzennego dla miast na Ziemiach Zachodnich, prowadzonej pod kierownictwem jej kolegi z czasów studenckich – Kazimierza Wejcherta. Mniej więcej w tym samym czasie wzięła również udział w utworzeniu w 1948 roku samodzielnego Wydziału Architektury w ramach Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Szczecinie, gdzie pełniła funkcję asystenta profesora Marka Leykama, prowadzącego zajęcia z historii architektury i projektowania architektonicznego.
W 1950 roku, w związku z likwidacją w całej Polsce Regionalnych Dyrekcji Planowania Przestrzennego, Helena Kurcyusz przeszła do Wydziału Budownictwa przy Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej. Jej praca w zasadzie się nie zmieniła, w dalszym ciągu była ona urbanistą wojewódzkim i do jej obowiązków należało między innymi lokalizowanie wszystkich inwestycji zarówno w Szczecinie, jak i w terenie. Pięć lat później rozpoczęła pracę na stanowisku starszego projektanta w Wojewódzkiej Pracowni Urbanistycznej, w ramach której tworzyła plany miejscowe dla Trzebieży, Międzyzdrojów, Nowego Warpna, Drawska Pomorskiego, Pełczyc, Trzebiatowa, a także projekty indywidualnych budynków, jak na przykład biblio-
STREFA MUZEUM REFLEKSJE 1/2023 93
teki w Choszcznie, pawilonu wczasowego ZNTK w Międzyzdrojach, czy też zabudowy plombowej w Świnoujściu. W 1974 roku Kurcyuszowa formalnie przeszła na emeryturę, nadal jednak była aktywną uczestniczką wszystkich ważniejszych działań na rzecz Szczecina, jak i całego województwa.
Działalność twórcza
Poza pracą zawodową Helena Kurcyusz aktywnie działała w utworzonym w 1947 roku szczecińskim oddziale Stowarzyszenia Architektów Polskich (SARP), którego była współzałożycielką i przez kilka kadencji także jego przewodniczącą. Współorganizowała również Towarzystwo Urbanistów Polskich (TUP), zajmujące się szeroko pojętym planowaniem układów i struktur przestrzennych. Była również współorganizatorką i autorką nazwy Klubu „13 Muz”, jedynego w tym czasie ośrodka kulturalnego Szczecina – zrzeszającego literatów, plastyków, aktorów, architektów, dziennikarzy i muzyków. Dzięki jej aktywności, między innymi jako prezesa Klubu, po 1956 roku nastąpiło odrodzenie działalności tej placówki, której stagnacja na początku lat 50. była spowodowana wprowadzeniem tzw. zasad realizmu socjalistycznego. W latach 70. pełniła rolę gospodyni w klubowych spotkaniach „Wieczór z gospodarzem”, w których uczestniczyli między innymi aktorzy Państwowych Teatrów Dramatycznych.
„Najpiękniejsza willa w mieście”
Helena Kurcyusz w swoim domu przy ulicy Stanisława Wyspiańskiego 7 prowadziła salon kulturalny, w którym bywała ówczesna elita miasta. Odbywały się tam często różnego rodzaju imprezy, odczyty poetyckie, a nawet wernisaże malarskie. Było to miejsce spotkań ludzi z różnych środowisk. Dom stanowił miejsce wymiany poglądów, przyjaznych sporów, ale też i wielu pięknych uroczystości towarzyskich, począwszy od imienin, na których bywało niekiedy nawet sześćdziesiąt osób, a skończywszy na zabawach sylwestrowych i karnawałowych. Nieobce mu były także imprezy rodzinne – choć Kurcyuszowa nie miała własnych dzieci, to właśnie w jej willi odbyło się kilkanaście wesel córek i synów przyjaciół. Począwszy od lat 50. organizowane były tu spotkania młodzieży akademickiej z lubianym i cenionym księdzem – jezuitą, duszpasterzem akademickim, ojcem Władysławem Siwkiem. W ich trakcie młodzież dowiadywała się nie tylko prawdy historycznej, wtedy urzędowo zakłamanej, ale również miała możliwość pogłębienia swojej wiedzy religijnej oraz nauki samodzielnego myślenia.
Nie była to jedyna forma oporu wobec panującego systemu komunistycznego, na jaką pozwoliła sobie Kurcyuszowa. Po brutalniej pacyfikacji strajków w Ursusie i Radomiu w czerwcu 1976 roku, która ostatecznie zdemaskowała prawdziwe oblicze socjalizmu „z ludzką twarzą”, stanęła ona w obronie bitych i więzionych robotników, stając się sygnatariuszką licznych listów protestacyjnych, petycji i apeli sygnowanych przez Komitet Obrony Robotników i Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Dom Kurcyuszowej znajdował się pod stałą obserwacją służby bezpieczeństwa, która w 1978 roku podjęła sprawę operacyjnego rozpracowania „Szarotka”, której głównym celem była między innymi likwidacja działalności o charakterze opozycyjnym w willi Heleny Kurcyusz. W efekcie jej dom na stałe został wyłączony z działalności środowisk opozycyjnych na terenie Szczecina.
Społeczniczka
Kurcyuszowa prowadziła również aktywną działalność społeczną. Należała do Sekcji Strzelectwa Sportowego Klubu Sportowego „Ogniwo”, przez kilka lat reprezentując barwy Szczecina w Mistrzostwach Polski. Jednocześnie aktywnie działała w Związku Kombatantów i Byłych Więźniów Obozów Koncentracyjnych (ZBOWiD) oraz Komi-
94 STREFA MUZEUM REFLEKSJE 1/2023
tecie Kultury Fizycznej i Turystyki. Istotne miejsce w prowadzonej przez nią działalności zajmowało również Stowarzyszenie Plastyków Amatorów. Poza znaczącymi osiągnięciami twórczymi w dziedzinie architektury i urbanistyki, Kurcyuszowa posiadała talent malarski, którego dowodzą liczne akwarele o zróżnicowanej tematyce, od pejzaży, widoków zieleni i architektury, po portret i miniaturę. Część tych prac była prezentowana na wystawach indywidualnych i okolicznościowych organizowanych w Szczecinie i w Warszawie w latach 1965, 1970 i 1980. Była ona ponadto autorką wielu wierszy i wspomnień z okresu okupacji oraz z pierwszych lat pobytu w Szczecinie. W uznaniu swoich zasług otrzymała liczne odznaczenia, między innymi Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski oraz Złoty Krzyż Zasługi.
Helena Kurcyusz zmarła 21 stycznia 1999 roku w Szczecinie. Została pochowana na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie w rodzinnym grobowcu. Po jej śmierci staraniem jej przyjaciół na Cmentarzu Centralnym w Szczecinie postawiony został kamień z tablicą upamiętniającą jej osobę. Jej imieniem nazwano także salę kominkową w Klubie „13 Muz”. Jednocześnie zaledwie kilka miesięcy po jej śmierci radni Szczecina, nie czekając do upłynięcia przewidzianych przepisami dziesięciu lat, małej uliczce pomiędzy aleją Wojska Polskiego a ulicą Stanisława Wyspiańskiego nadali imię Heleny Kurcyuszowej.
Podziękowania
Będąc autorką koncepcji, scenariusza i projektu aranżacji ekspozycji oraz jej kuratorką, czuję się zobowiązana wymienić wszystkie współpracujące ze mną przy tym projekcie osoby. Przy tworzeniu całości koncepcji wspierała mnie Małgorzata Peszko, kierująca pracami oddziału Muzeum Narodowego w Szczecinie w Ratuszu Staromiejskim. Kwestiami organizacyjnymi zajął się zespół pod nadzorem Wiesławy Holickiej z Działu Organizacji Wystaw MNS (Grzegorz Czajka, Jarosław Napieralski, Ryszard Plota), z kolei ekipa pod nadzorem Przemysława Manny z Działu Konserwacji MNS (Izabela Działak-Dąbrowska) przeprowadziła konserwację obiektów znajdujących się na ekspozycji. Ważnym elementem całego projektu jest przygotowany program działań towarzyszących, obejmujący zarówno oprowadzania kuratorskie, jak również program edukacyjny realizowany pod kierownictwem Krystyny Milewskiej z Działu Edukacji MNS (Ewa Kimak).
Korzystając z okazji, chciałabym podziękować wszystkim instytucjom oraz osobom prywatnym, które użyczyły obiekty na wystawę, w tym przede wszystkim partnerom całego przedsięwzięcia: Archiwum Państwowemu w Szczecinie oraz szczecińskiemu oddziałowi Stowarzyszenia Architektów Polskich. Szczególne słowa podziękowania kieruję również do Michała Niemirowicza-Szczytta – wnuka ciotecznego Heleny Kurcyusz, którego pomoc okazała się niezbędna przy realizacji projektu. Niemniej wdzięczna jestem gronu przyjaciół Heleny Kurcyusz – Barbarze Więcek, Annie Hryniewicz, Przemysławowi Cerebież-Tarabickiemu, bez wparcia których z całą pewnością ekspozycja nie powstałaby w obecnym kształcie.
Anna Lew-Machniak
Doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Muzeum Narodowym w Szczecinie – Muzeum Historii Szczecina.
