Historia asw/ – Dwudziestolecie (1918-1939) …….....……................... Duszpasterstwo

HISTORIA

DWUDZIESTOLECIE (1918 - 1939)

W publicystyce polskiej ostatnich lat zmieniła się ocena międzywojennego dwudziestolecia. W czasach PRL okres ten postrzegano pozytywnie i za nim tęskniono, bo komunistyczna rzeczywistość była zakłamana i nieznośna, co sprzyjało mitologizowaniu okresu niepodległej Rzeczypospolitej. W ostatnich latach można zaobserwować skłonność odwrotną – napiętnowanie rządów sanacyjnych, krytykowanie Józefa Becka, odmawianie Józefowi Piłsudskiemu zasług, lansowanie teorii, że w przededniu II wojny światowej należało zawrzeć sojusz z III Rzeszą. Taka zmiana podejścia skądinąd zrozumiała, usuwa z pola widzenia zasadniczą prawdę, że dwadzieścia lat II RP było Polakom potrzebne.

W 1918 r. Polacy wykorzystali międzynarodową koniunkturę powstałą po upadku trzech zaborczych imperiów: rosyjskiego, pruskiego, austriackiego 4

i zmobilizowali się do odbudowy państwa. Namiastkę państwowości mieli jeszcze przed końcem I wojny światowej w postaci trzyosobowej Rady Regencyjnej utworzonej 5 listopada 1916 roku na mocy deklaracji okupacyjnych władz Austro-Węgier i Niemiec.

Rada Regencyjna: książe Zdzisław Lubomirski, abp. Aleksander Kakowski, hrabia Józef Ostrowski, 27 października 1917 r. (Wikipedia, domena publ.) Pierwszy polski rząd powołany przez Radę 13 grudnia 1917 roku nie utrzymał się długo. Po klęsce Niemiec na froncie zachodnim Rada zapowiedziała niepodległość, a po powrocie Józefa Piłsudskiego z więzienia w Magdeburgu przekazała mu pełnię władzy cywilnej i wojskowej. Piłsudski miał więc punkt wyjścia i nie musiał budować administracji od podstaw.

Był on wrogiem imperializmu rosyjskiego zarówno w odmianie carskiej jak i czerwonej. Dążył do stworzenia zapory państw buforowych między Polską a Rosją. Dążenie to opierał na przekonaniu o słuszności dążeń wolnościowych narodu ukraińskiego i białoruskiego. Wyprawa kijowska mająca na celu wsparcie państwowości ukraińskiej wykazała kruchość nadziei na zryw organizacyjny narodu ukraińskiego. Polska zapłaciła za to chwilą śmiertelnego zagrożenia w sierpniu 1920 roku. W bitwie warszawskiej ocaliła niepodległość, ale nie zrealizowała planów wyzwolenia Ukrainy i Białej Rusi. Piłsudski musiał zrezygnować z idei federacyjnych, a w granicach Polski znalazła się liczna mniejszość ukraińska w sporej części nastawiona niechętnie do

5

państwa polskiego. Z czasem polityka kolejnych polskich rządów niechęć tę pogłębiała. Poza Ukraińcami, były liczące się mniejszości Żydów i Niemców.

Na konferencji w Wersalu narzucono Polsce uciążliwy traktat o mniejszościach, który udało jej się wypowiedzieć dopiero w 1934 roku. Ogólnie Polacy stanowili nieco ponad 65% ogółu ludności, której stosunek do polskiej państwowości w różnych okresach bywał różny.

Poza granicami Polski znaleźli się Polacy na Ukrainie prawobrzeżnej przesiedleni przez władze sowieckie do Kazachstanu w 1936 roku oraz Polacy na Zaolziu (wokół Cieszyna), które przyłączono do Czechosłowacji. Z powodu sporów terytorialnych Polska miała złe stosunki z Czechami i Litwinami. Najgorsze stosunki miała ze Związkiem Sowieckim zmuszona do obrony granicy wschodniej przed komunistyczną infiltracją. Najlepiej ułożyły się stosunki z Rumunią i Łotwą.

6

Polska musiała walczyć o granice nie tylko na Wschodzie ale także na Zachodzie: o Poznańskie, Pomorze i Śląsk i o granicę południową z Czechami. O kształcie granic przesądziły traktaty wersalski i ryski.

Niemniej granica polsko-niemiecka była przez mocarstwa zachodnie traktowana inaczej niż np. niemiecko-francuska. W traktacie z Locarno z 1925 roku kładącym kres powojennej izolacji politycznej Niemiec uznano nienaruszalność tej pierwszej, ale nie tej drugiej.

Pierwszoplanowym zadaniem Józefa Piłsudskiego było powołanie nowego rządu, co nie było łatwe, bo oprócz Rady Regencyjnej w Warszawie, na terenie dawnych zaborów działały lokalne organy polskiej władzy: rząd ludowy w Lublinie, Komisja Likwidacyjna w Krakowie, Rada Narodowa dla Księstwa Cieszyńskiego i Naczelna Rada Ludowa na terenie dawnego zaboru pruskiego. Wprawdzie pierwsze wybory przeprowadzono stosunkowo szybko 22 listopada 1918 roku, ale proporcjonalny system liczenia głosów doprowadził do politycznego rozbicia i partyjniactwa, które dawało się we znaki nawet w okresie militarnych zmagań z bolszewikami. Pierwszym premierem został cieszący się wielkim autorytetem kompozytor i pianista Ignacy Paderewski.

Ustrój wewnętrzny państwa regulowała Mała Konstytucja z 1919 roku ustanawiając jednoizbowy Sejm z czasowym zachowaniem urzędu Naczelnika Państwa. W marcu 1921 roku zastąpiła ją wzorowana na rozwiązaniach francuskich konstytucja zwana marcową wprowadzająca urząd prezydenta, zasadę trójpodziału władz, dwuizbowy parlament i niezawisłość sądów. Niestety utrzymała ordynację wyborczą utrwalającą polityczne rozbicie w parlamencie przez co rządy okazywały się nietrwałe i niestabilne, czym w późniejszych latach Piłsudski uzasadnił swój zamach stanu. Trzecia i ostatnia konstytucja II RP uchwalona w kwietniu 1935 roku przez obóz sanacji wprowadzała system prezydencki i autorytarny system rządów. Konstytucja ta uchwalona z naruszeniem procedury przewidywała możliwość działania organów państwa i rządu poza granicami kraju na wypadek wojny. Była prawno-polityczną legitymacją emigracyjnych władz Rzeczypospolitej na uchodźstwie w Londynie.

Politycznie II RP można podzielić na okres odbudowy kraju przed zamachem stanu Józefa Piłsudskiego z maja 1926 i okres sanacji do 1939 r.

7

Zrzut węgla: kartka promująca port w Gdyni Pierwszy z nich charakteryzuje się scaleniem ziem polskich rozczłonkowanych między trzy zabory, walką o granice, wygraną wojną z bolszewikami, udanymi powstaniami: śląskim, wielkopolskim i sejneńskim, dokonaniem reformy rolnej i walutowej, rozpoczęciem budowy portu w Gdyni.

W drugim okresie – w następstwie zamachu majowego – rządy sprawował obóz piłsudczykowski legitymizujący się legendą Józefa Piłsudskiego zwany sanacją (od łacińskiego sanatio - uzdrowienie, naprawienie). Sam Piłsudski pełnił funkcję ministra spraw wojskowych, ale faktycznie decydował o składzie rządu i obsadzie różnych stanowisk publicznych. Politycznym zapleczem obozu rządzącego był BBWR (Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem).

Sanacja rządziła Polską autorytarnie. W 1934 roku po zamachu ukraińskich nacjonalistów na ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego utworzono obóz karny w Berezie Kartuskiej, gdzie na podstawie decyzji administracyjnej z oskarżenia o działalność wywrotową trafiali przeciwnicy polityczni sanacji, a także uznani za wrogów państwa nacjonaliści i komuniści. W armii urlopowano, odsunięto na boczny tor lub uwięziono zasłużonych dowódców m.in. hallerczyków, w gospodarce wzrosła rola

8

państwa. Z myślą o produkcji zbrojeniowej wybudowano Centralny Okręg Przemysłowy. Przystąpiono do zakrojonej na szeroką skalę nacjonalizacji przemysłu i handlu przez co udział sektora państwowego w niektórych gałęziach przemysłu był bardzo duży. Prywatnej przedsiębiorczości dawał się we znaki fiskalizm, co zaowocowało powstaniem szarej strefy. W tym czasie światowa gospodarka borykała się z globalną recesją, którego katalizatorem był krach na Wall Street w 1929 roku. Miało to wpływ na dojście do władzy Adolfa Hitlera w 1933 roku domagającego się obalenia niekorzystnych dla Niemiec postanowień Traktatu Wersalskiego.

Po śmierci Piłsudskiego w 1935 roku jego legendę wykorzystywali następcy. Najważniejszymi osobami w państwie stali się generalny inspektor sił zbrojnych Edward Śmigły-Rydz, premier Walery Sławek i minister spraw zagranicznych Józef Beck. Po rozpadzie BBWR kluczową rolę w państwie zaczął odgrywać utworzony przez Śmigłego-Rydza Obóz Zjednoczenia Narodowego potocznie zwany „ozonem”. W kraju narastały problemy społeczne i narodowościowe, a w Europie wskutek niemieckich zbrojeń powstała nowa sytuacja. Polityka zagraniczna Polski opierała się na utrzymywaniu równowagi sił między obu potężnymi sąsiadami ze Wschodu i Zachodu, przy czym ZSRR uznawany był za większe zagrożenie. Po podporządkowaniu sobie przez Hitlera całej Czechosłowacji, gdy wybuch wojny był nieuchronny, taka polityka nie była dłużej możliwa. W marcu 1939 roku za gwaranta swego bezpieczeństwa rząd polski uznał Anglię przyjmując tzw. brytyjskie gwarancje i podpisując z Londynem sojusz wojskowy. Polska przez to weszła do wojny na pierwszy ogień, a jej terytorium zostało podzielone między Niemcy i ZSRR.

„Przy wszystkich niedoborach II RP należy uczciwie przyznać, że tamto państwo polskie było faktycznie niepodległe, w zasadzie po raz pierwszy od Jana III Sobieskiego. Przede wszystkim w przeciwieństwie do okresu zaborów dało możliwości nieskrępowanego rozwoju polskiego języka i kultury oraz swobodnego wyznawania religii katolickiej. W dwudziestoleciu międzywojennym wychowano pokolenie prawdziwych patriotów, którzy wprawdzie niekoniecznie zgadzali się na sanacyjne uwarunkowania ustrojowe, ale mieli w sercach bardzo żywą ideę wolnego państwa polskiego. Ideę tę ponieśli zarówno przez okres

9

okupacji niemieckiej, jak i sowieckiej. Dzięki nim, echa dekad wyrzeczeń i poświęceń dodają otuchy i dzisiaj, gdy wciąż trzeba walczyć o Polskę w pełni wolną i sprawiedliwą” 1

Kartkę z okresu I wojny światowej można oglądać od góry i od dołu: „Drzewo wiąże z ziemią cieniutki pień, ale pozbawione tej więzi musiałoby zginąć. Polskę łączy z morzem wąski pas ziemi; pozbawiona tej więzi nie mogłaby istnieć.”

II RP pozostaje dla Polaków ważnym historycznym doświadczeniem i punktem odniesienia. Trudno podsumować go w kilku zdaniach bez popadania w uproszczenia. Ale to, co zadziwia to odrodzenie polskości po latach zaborów. Poczucie dumy z bycia Polakiem i osiągnięć w odbudowie państwowości, wynalazkach technicznych, kulturze i sporcie. Nic porównywalnego nie nastąpiło po 1989 roku, gdy komuniści przekazali władzę w kontrolowany sposób zachowując wpływy w gospodarce, finansach i polityce. Nie było pomysłu na Polskę poza przekształceniem jej w kraj „normalny” przez co rozumiano zeuropeizowany PRL i wprzęgnięcie w procesy globalizacyjne przez co rozumiano przyjęcie neo-liberalnego modelu gospodarki kosztem rozwoju rodzimego potencjału. asw/

1 Radosław Patlewicz, Historia polityczna Polski nowe spojrzenie. t. II s. 200. Wyd. 3DOM, 2018 10