ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ / ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ by Σταυρούλα Γιάγκου

ΓΗΑΓΚΟΤ ΢ΣΑΤΡΟΤΛΑ

ΓΟΓΜΑ ΚΑΗ ΖΘΟ΢ - ΠΑΡΑΓΟ΢Ζ ΚΑΗ ΑΝΑΝΔΧ΢Ζ ΓΤΟ ΠΑΡΑΓΔΗΓΜΑΣΑ ΢ΣΖ ΝΔΟΔΛΛΖΝΗΚΖ ΠΟΗΖ΢Ζ: Κ. ΠΑΛΑΜΑ΢ & Κ. Π. ΚΑΒΑΦΖ΢

Γζπθςιαηζηή Μεθέηδ Τπμαθδεείζα ζημ Μεηαπηοπζαηυ Πνυβναιια Θεμθμβζηχκ ΢πμοδχκ Πακεπζζηήιζμ Νεάπμθζξ

ΠΑΦΟΣ 2015

Γζεοεοκηήξ Πνμβνάιιαημξ: 10

Δπζαθέπςκ Καεδβδηήξ: ημξ Ακέζηδξ Κεζεθυπμοθμξ Δλεηαζηζηή επζηνμπή: 1. ημξ Υνήζημξ Βαζζθυπμοθμξ 2. ημξ Βαζίθεζμξ Καηζανυξ 3. ηα Αθνμδίηδ Κμοηνμοιπέθδ

ΓΟΓΜΑ ΚΑΗ ΖΘΟ΢ - ΠΑΡΑΓΟ΢Ζ ΚΑΗ ΑΝΑΝΔΧ΢Ζ ΓΤΟ ΠΑΡΑΓΔΗΓΜΑΣΑ ΢ΣΖ ΝΔΟΔΛΛΖΝΗΚΖ ΠΟΗΖ΢Ζ: Κ. ΠΑΛΑΜΑ΢ & Κ. Π. ΚΑΒΑΦΖ΢

΢ΣΑΤΡΟΤΛΑ ΓΗΑΓΚΟΤ

ΓΟΓΜΑ ΚΑΗ ΖΘΟ΢ - ΠΑΡΑΓΟ΢Ζ ΚΑΗ ΑΝΑΝΔΧ΢Ζ ΓΤΟ ΠΑΡΑΓΔΗΓΜΑΣΑ ΢ΣΖ ΝΔΟΔΛΛΖΝΗΚΖ ΠΟΗΖ΢Ζ: Κ. ΠΑΛΑΜΑ΢ & Κ. Π. ΚΑΒΑΦΖ΢

Γζπθςιαηζηή Μεθέηδ Τπμαθδεείζα ζημ Μεηαπηοπζαηυ Πνυβναιια Θεμθμβζηχκ ΢πμοδχκ Πακεπζζηήιζμ Νεάπμθζξ

ΠΑΦΟΣ 2015

Αθηεξώλεηαη ζηνπο γνλείο κνπ θαη ζηνπο δαζθάινπο κνπ

ΠΡΟΛΟΓΟ΢ ΋ηακ πνμαθδιαηζγυιμοκ βζα ημ πμζμ εα ήεεθα κα είκαζ ημ ακηζηείιεκμ ηδξ δζπθςιαηζηήξ ιμο ενβαζίαξ, ζηέθηδηα υηζ εα ήηακ ςθέθζιμ βζα ιέκα κα αζπμθδεχ ιε ηάηζ ημ μπμίμ εα ήηακ ζπεηζηυ ιε ημ ακηζηείιεκμ ηςκ ζπμοδχκ ιμο – πνμπηοπζαηχκ ηαζ ιεηαπηοπζαηχκ - αθθά ηαοηυπνμκα ηαζ ιε ηδκ εηπαίδεοζδ, ιζαξ ηαζ ενβάγμιαζ ςξ θζθυθμβμξ ζηα ζπμθεία ιέζδξ εηπαίδεοζδξ, ηα ηεθεοηαία δέηα πνυκζα. Ζ παναηάης ενβαζία απμηεθεί ηδκ μθμηθήνςζδ µζαξ πνμζπάεεζαξ, πμο έβζκε ζηα πθαίζζα ηςκ ζπμοδχκ µμο

ζημ µεηαπηοπζαηυ

πνυβναµµα Θεμθμβζηχκ ΢πμοδχκ ημο Πακεπζζηδιίμο Νεάπμθζξ Πάθμο. Με ηδκ ενβαζία αοηή επζδζχηεηαζ δ ηαηακυδζδ ηδξ ζπέζδξ πμο οπάνπεζ µεηαλφ ημο εεμθμβζημφ ηαζ ημο θμβμηεπκζημφ θυβμο ηαζ δ αλζμθυβδζδ θμβμηεπκζηχκ ηεζµέκςκ µε ηνζηήνζα πνζζηζακζηήξ δεζηήξ ηαζ δμβµαηζηήξ αηνίαεζαξ. Πανάθθδθα, επζδζχηεηαζ κα επζζδιακεεί υηζ δ Θεμθμβία ηαζ δ Λμβμηεπκία πμο είκαζ αθήεεζα ηαζ γςή δε εέθμοκ ζοκηήνδζδ, αθθά πανάδμζδ ηαζ ιεηάδμζδ. Αοηή δ πανάδμζδ ηαζ δ ιεηάδμζδ είκαζ ηαοηυπνμκα ηαζ δ ελέθζλδ - ακακέςζδ, βζαηί μ ηαεέκαξ ιαξ παναθαιαάκεζ ηαζ παναδίκεζ ζηδκ επμπή ημο. ΢οκεπχξ, μοζζαζηζηυ ημιιάηζ ηδξ δζαηνζαήξ ιμο απμηεθεί ηαζ δ πανάδμζδ ηαζ δ ακακέςζδ ηυζμ ζηδ θαηνεοηζηή γςή υζμ ηαζ ζηδκ πμζδηζηή δδιζμονβία ηςκ Κςζηή Παθαιά ηαζ Κςκζηακηίκμο Π. Κααάθδ. Οθμηθδνχκμκηαξ ηδ ζοββναθή ηδξ δζπθςµαηζηήξ µμο ενβαζίαξ, εα ήεεθα κα εοπανζζηήζς ημκ ηαεδβδηή µμο ηαζ επυπηδ αοηήξ ηδξ ενβαζίαξ η. Ακέζηδ Κεζεθυπμοθμ, βζα ηζξ ζοµαμοθέξ, ηζξ παναηδνήζεζξ ηαζ ηδκ μοζζαζηζηή οπμζηήνζλδ ηδξ πνμζπάεεζάξ µμο. Σέθμξ, εοπανζζηχ υθμοξ ημοξ ηαεδβδηέξ µμο, πμο µε ηδ δζδαζηαθία ημοξ, ηαηά ηδ δζάνηεζα ηςκ ζπμοδχκ µμο, εµµέζςξ, αμήεδζακ βζα ηδ ζοββναθή αοηήξ ηδξ ενβαζίαξ αθθά ηαζ ημοξ ζοµθμζηδηέξ µμο βζα ημοξ πνμαθδµαηζζµμφξ πμο µμζναζηήηαµε ζηδ δζάνηεζα ηςκ µαεδµάηςκ ιαξ. Πανάθεζρή ιμο εα ήηακ κα ιδκ εοπανζζηήζς ημκ ζφγοβυ ιμο, ηα παζδζά ιμο ηαζ ημοξ μζηείμοξ ιμο, ηςκ μπμίςκ δ ανςβή ζηάεδηε ηαεμνζζηζηή βζα ηδκ δζεηπεναίςζδ ηδξ ενβαζίαξ ιμο.

ΠΡΟΛΟΓΟ΢ ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΔΗ΢ΑΓΩΓΖ.........................................................................................................1 ΜΔΡΟ΢ I ΘΔΟΛΟΓΗΚΖ ΠΡΟ΢ΔΓΓΗ΢Ζ ΚΔΦΑΛΑΗΟ Α΄ ΓΟΓΜΑ ΚΑΗ ΖΘΟ΢ 1.

Ονζζιυξ ημο δυβιαημξ.........................................................................9

1.1.

΢ημπυξ ηςκ δμβιάηςκ...........................................................................11

Ήεμξ – δεζηή γςή.........................................................................................12

Ζ αάζδ ημο δυβιαημξ ηαζ ηδξ δεζηήξ γςήξ..................................................15

3.1.

΢πέζδ ήεμοξ ηαζ δυβιαημξ............................................................................17

3.2.

΢οκέπεζεξ δζαπςνζζιμφ δυβιαημξ ηαζ ήεμοξ................................................19

Β΄ ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΠΑΡΑΓΟ΢Ζ ΚΑΗ ΑΝΑΝΔΩ΢Ζ 1.

Ονζζιυξ ηδξ Πανάδμζδξ.............................................................................23

1.1.

Πδβέξ ηδξ Ηενήξ Πανάδμζδξ.......................................................................25

1.2.

Πανάδμζδ – Ζ παναηαηαεήηδ ηδξ πίζηεςξ................................................26

1.3.

Ζ παναδμζζαηή πμζιακηζηή.........................................................................27

Ακακέςζδ – Ονζζιυξ..................................................................................29

2.1.

Λυβμζ ακακεχζεςξ ηδξ εηηθδζζαζηζηή γςήξ.............................................30

2.2.

Σνυπμξ ηδξ ακακεχζεςξ..............................................................................32

Σμ κυδια ηδξ πνζζηζακζηήξ θαηνείαξ ζε ζπέζδ ιε ηδκ ελέθζλή ηδξ.............33

3.1.

Σμ πανάδεζβια ηςκ Κμθθοαάδςκ: ιία επζηοπδιέκδ ζφγεολδ πανάδμζδξ

ηαζ ακακέςζδξ.........................................................................................................35 3.2.

Δπζιένμοξ πηοπέξ ημο θεζημονβζημφ ακακεςηζημφ ένβμο

ηςκ Κμθθοαάδςκ....................................................................................................36

ΜΔΡΟ΢ II ΛΟΓΟΣΔΥΝΗΚΖ ΠΡΟ΢ΔΓΓΗ΢Ζ Α΄ ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΓΟΓΜΑ ΚΑΗ ΖΘΟ΢ ΢ΣΟΝ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΗ ΢ΣΟΝ ΚΑΒΑΦΖ 1.

επίδναζδ

ηδξ

μνευδμλδξ

πανάδμζδξ

ζηδ

Νεμεθθδκζηή

Λμβμηεπκία...................................................................................................................43 2.

΢ημζπεία αζμβναθζηά ημο Παθαιά πμο δζαιμνθχκμοκ ημ πμζδηζηυ

ημο ήεμξ........................................................................................................................46 2.1.

Σμ δυβια ηαζ ημ ήεμξ ιέζα απυ πμζήιαηα ημο Παθαιά....................................51

΢ημζπεία αζμβναθζηά ημο Κααάθδ πμο δζαιμνθχκμοκ ημ πμζδηζηυ

ημο ήεμξ........................................................................................................................63 3. 1.

Σμ δυβια ηαζ ημ ήεμξ ιέζα απυ πμζήιαηα ημο Κααάθδ...................................67

ΚΔΦΑΛΑΗΟ Β΄ ΠΑΡΑΓΟ΢Ζ ΚΑΗ ΑΝΑΝΔΩ΢Ζ ΢ΣΟΝ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΗ ΢ΣΟΝ ΚΑΒΑΦΖ 1.

Ζ έκκμζα ηδξ μνευδμλδξ πανάδμζδξ ηαζ ηδξ ενδζηεοηζηυηδηαξ ζηδ κεμεθθδκζηή

πμίδζδ ηαηά ηα ηέθδ ημο 19μο ηαζ ηζξ ανπέξ ημο 20μο αζχκα......................................77 2.

Ζ μνευδμλδ πανάδμζδ ζηδκ πμίδζδ ημο Παθαιά..............................................80

Ζ μνευδμλδ πανάδμζδ ζηδκ πμίδζδ ημο Κααάθδ…….......................................91

Δπζιένμοξ πηοπέξ ημο ακακεςηζημφ ένβμο ημο Παθαιά ηαζ ημο Κααάθδ ζηδκ

μνευδμλδ πανάδμζδ………………………………..……………………………...101

΢ΤΜΠΔΡΑ΢ΜΑΣΑ............................................................................................109 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ..................................................................................................113

ΔΗ΢ΑΓΩΓΖ Εμφιε ζε δφζημθεξ επμπέξ, ζηζξ μπμίεξ έκαξ ηενάζηζμξ ηίκδοκμξ είκαζ κα ζοβπέμοιε ηδκ μνευδμλδ πανάδμζδ ιε άθθεξ παναδυζεζξ ή κα ηδ εεςνμφιε πεπαθαζςιέκδ ηαζ εκ μκυιαηζ ημο εηζοβπνμκζζιμφ κα ηδκ απμννίπημοιε. Γεκ ιπμνεί κα οπάνλεζ αθήεεζα, πίζηδ ηαζ γςή πςνίξ πανάδμζδ, πςνίξ ζοκέπεζα. Ο εεζιυξ ηδξ Δηηθδζίαξ ηαζ ημ ενδζηεοηζηυ ζοκαίζεδια ημο Έθθδκα, πανά ηδκ δεζηή παναηιή ηςκ διενχκ ιαξ, ηαηέπμοκ ζδιακηζηή εέζδ ζηδ κεμεθθδκζηή ημζκςκία. Ζ πανάδμζδ είκαζ ιζα γςκηακή δζαδζηαζία πανάδμζδξ ένβμο. Μπμνεί ςξ έκκμζα κα ηαοηζζηεί ιε ηδκ ίδζα ηδ γςή. ΋πςξ δ γςή, έηζζ ηαζ δ πανάδμζδ ακακεχκεηαζ ζοκεπχξ ηαζ ελαζθαθίγεζ ηδ δζάνηεζά ηδξ. Ζ γςή ημο ακενχπμο δεκ είκαζ ζηαηζηή, ζηάζζιδ. Σμ ίδζμ ζοιααίκεζ ηαζ ιε ηδκ πανάδμζδ. Κναηά αοηυ πμο έπεζ ηαζ πνμζεέηεζ αοηυ πμο δδιζμονβεί ημ πανυκ. Ο ζφβπνμκμξ άκενςπμξ πνεζάγεηαζ κα ζοιθζθζςεεί ιε ημ πανεθευκ ηαζ ηζξ νίγεξ ημο. Ζ εθθδκζηή

πανάδμζδ

δζέπεηαζ

απυ

ιζα

ακαθθμίςηδ

ζοκέπεζα

ηαζ

ηαεμθζηυηδηα. Πμθθά ζημζπεία ημο πανεθευκημξ είκαζ πανυκηα ζηδ ζδιενζκή ημζκςκζηή, πμθζηζηή ηαζ πμθζηζζηζηή γςή ημο ηυπμο ιαξ. Ζ δζαηήνδζδ ηδξ εθθδκζηήξ βθχζζαξ απμηεθεί ημ ζδιακηζηυηενμ δζαηνζηζηυ ζημζπείμ ηδξ εεκζηήξ ιαξ οπυζηαζδξ ηαζ ηδξ ιαηναίςκδξ ζζημνίαξ ηδξ εθθδκζηήξ θοθήξ. Ζ βθχζζα, πμο πνδζζιμπμζείηαζ ζηδ θμβμηεπκία ηαζ πζμ ζοβηεηνζιέκα ζηδκ πμίδζδ, ζοβηνμηεί έκα είδμξ θυβμο (genre)2, ημ μπμίμ είκαζ απμηέθεζια, αθεκυξ ηςκ ζζημνζηχκ ηαζ ημζκςκζημπμθζηζηχκ ζοκεδηχκ ηαζ δζενβαζζχκ, αθεηένμο ηςκ πενζμνζζιχκ ζημοξ μπμίμοξ οπυηεζηαζ μ ζοββναθέαξ - πμζδηήξ ημο εηάζημηε θμβμηεπκζημφ ηεζιέκμο. Πενζμνζζιμί ημοξ μπμίμοξ επζαάθθεζ ημ είδμξ ημο θυβμο ηαζ δ πνμεεηζηυηδηά ημο ζοββναθέα - πμζδηή, δ μπμία δζαιμνθχκεηαζ ηαζ ηαεμνίγεηαζ απυ ημ θυβμ ημο. ΢φµθςκα µε ηδκ μνευδμλδ πανάδμζδ, δ εεμθμβία είκαζ απυ ηδ ιζα, μ θυβμξ ημο Θεμφ ηαζ απυ ηδκ άθθδ θυβμξ βζα ημ Θευ. «Γκχζδ» ηςκ εκενβεζχκ

a way of expressing something (in language or art or music etc.) that is characteristic of a particular person or group of people or period, δ ενιδκεία ημο υνμο πάνεδηε απυ ηδκ ελήξ ζζημζεθίδα http://www.vocabulary.com/dictionary 1

ημο Θεμφ δζαεέημοµε µυκμ υηακ έπμοµε µέεελδ ζημ εείμ µοζηήνζμ. Ο Απυζημθμξ Παφθμξ ζηδκ Αβία Γναθή εα ιαξ επζζδιάκεζ: «Νῦκ δὲ βκυκηεξ εεὸκ, ιᾶθθμκ δὲ βκςζεέκηεξ ὑπὸ εεμῦ»3. ∆εκ ακαηαθφπηεζ, δδθαδή, μ άκενςπμξ ημκ Θευ, αθθά απμηαθφπηεζ μ Θευξ ημκ εαοηυ ημο ζημκ άκενςπμ. Ζ μνευδμλδ πανάδμζδ εεςνεί υηζ ημ εέµα ηδξ βκχζδξ ημο Θεμφ είκαζ πνμσυκ ηδξ πνμζςπζηήξ ζπέζδξ ημο άηηζζημο Θεμφ µε ημκ ηηζζηυ άκενςπμ. Βέααζα, δ βθχζζα εκυξ ηεζµέκμο είκαζ εεμθμβζηή ηαζ ημ θμβμηεπκζηυ ηείµεκμ απμηηά εεμθμβζηή ζδµαζία ηαζ αλία, ακ μζ ακαβκχζηεξ εεςνήζμοκ αοηυ ημ ηείµεκμ ςξ «ζδµείμ ακαθμνάξ», ημ μπμίμ ημοξ πανέπεζ ηδ δοκαηυηδηα κα ακαβκςνίζμοκ ηαζ κα βεοημφκ, εκ ιένεζ, ηδ δυλα ημο Θεμφ. Απυ δζάθμνα θμβμηεπκζηά είδδ ηαζ απυ δζάθμνεξ ενδζηεοηζηέξ ηαζ εεκζηέξ παναδυζεζξ µπμνμφµε κα ζοβηεκηνχζμοµε ηείµεκα, ηα μπμία πνμζεββίγμοκ ηαζ ζοκάδμοκ µε ημ εεμθμβζηυ πκεφµα ηδξ Ονεμδμλίαξ. Σαοηυπνμκα, ηαζ μ ίδζμξ μ θμβμηέπκδξ είκαζ αοηυξ, μ μπμίμξ απμθαζίγεζ, ή υπζ, κα δδιζμονβήζεζ ιζα πανμοζία εεμθμβζημφ πνμαθδιαηζζιμφ ζημ ένβμ ημο. Ακ, υιςξ, απυ ηδ ιζα μ ζοββναθέαξ απμθαζίγεζ βζα ημ ενδζηεοηζηυ ζημζπείμ ζημ ένβμ ημο, απυ ηδκ άθθδ, μζ ακαβκχζηεξ είκαζ αοημί πμο ηαθμφκηαζ κα ημ δζαηνίκμοκ. Κάηζ ηέημζμ εα επζπεζνήζς ηαζ ζηδκ εκ θυβς ενβαζία ιμο. Δπζαάθθεηαζ κα δζεοηνζκζζηεί, υηζ δ θμβμηεπκία δεκ πνμζθένεζ ζςηδνία μφηε μδδβεί ζηδ εέςζδ. ΢ηα θμβμηεπκζηά ένβα μθείθμοµε κα ακαδεζηκφμοµε ηδκ δεζηή δζάζηαζδ ημοξ ηαζ κα ελεηάγμοµε ηδκ οπμδμιή ημοξ, πςνίξ αέααζα κα ηα εεςνμφιε υηζ είκαζ εβπεζνίδζα μνευδμλδξ δμβµαηζηήξ ηαζ δεζηήξ. Δπμµέκςξ, δεκ πνέπεζ κα ηνίκμκηαζ ςξ ηέημζα. Ωζηυζμ, δ εεμθμβζηή αλζμθυβδζδ εκυξ θμβμηεπκζημφ ένβμο δεκ ελακηθείηαζ µε ημκ έθεβπμ ηδξ δμβµαηζηήξ «δζδαζηαθίαξ» ημο ηαζ ηδκ ακάδεζλδ ηδξ δεζηήξ πνυηαζήξ ημο. Οζ κευηενεξ βεκζέξ βκςνίγμοκ ηαζ ηαηακμμφκ ηζξ παθαζυηενεξ δεζηέξ αλίεξ υηακ ακηζθαιαάκμκηαζ ηδ ζδµαζία ηδξ θμβμηεπκζηυηδηαξ, ηςκ πμζδηζηχκ εηθνάζεςκ, ηςκ ηεπκαζµάηςκ, ηςκ αθδβδµαηζηχκ µμνθχκ ηαζ ηςκ θμβμηεπκζηχκ εζδχκ. 3

Γαλάτας, 4, 9.

Απυ ηδκ άθθδ, δ δζαιυνθςζδ ηδξ δμβιαηζηήξ ζοκείδδζδξ ζοκοθαίκεηαζ ιε ηδκ ηαθθζένβεζα ημο πνζζημεζδμφξ ήεμοξ. Καζ δ ηαθθζένβεζα ημο πνζζημεζδμφξ ήεμοξ ειπεδχκεζ ηδκ δμβιαηζηή αθήεεζα. Ο άκενςπμξ εηθνάγεηαζ ςξ μθυηδηα απυ ηζξ επζιένμοξ εηδδθχζεζξ ημο. Άνα, ημ ήεμξ ημο πνμζδζμνίγεζ ημ πμζυκ ηδξ ηάεε δναζηδνζυηδηάξ ημο, δζακμδηζηήξ, ροπμθμβζηήξ, ηαθθζηεπκζηήξ. Σμ δυβια ηαζ ημ ήεμξ, δ πίζηδ ηαζ δ πνάλδ, απμηεθμφκ πναβιαηζηυηδηεξ πμο, εκχ, δζαηνίκμκηαζ ιε ζαθήκεζα ιεηαλφ ημοξ, παναιέκμοκ αδζάζπαζηα εκςιέκεξ. Οζ αθήεεζεξ ηδξ πίζηδξ δεκ εηθνάγμκηαζ απυ ημοξ ακενχπμοξ ιυκμ ιε ημ εεμθμβζηυ θυβμ, αθθά ηαζ ιέζα απυ ημ θμβμηεπκζηυ θυβμ. ΋πςξ μ εεμθμβζηυξ θυβμξ, ςξ υνβακμ ημο ακενχπμο, δεκ εηθνάγεζ ιυκμ ηδκ πίζηδ αθθά ηαζ ηδ γςή ημο, έηζζ ηαζ δ πμίδζδ ιε ηδ εειαημθμβία ηαζ ηδκ ηεπκμηνμπία ηδξ πμθθέξ θμνέξ, εηθνάγεζ υπζ ιυκμ ημ πενζεπυιεκμ ηδξ πίζηδξ αθθά ηαζ ημ αίςια ηδξ Δηηθδζίαξ. ΢φιθςκα ιε ημ δζαεειαηζηυ εκζαίμ πθαίζζμ ημο πνμβνάιιαημξ ζπμοδχκ ηδξ κεμεθθδκζηήξ θμβμηεπκίαξ ηαζ ηςκ ενδζηεοηζηχκ ζηδ δεοηενμαάειζα εηπαίδεοζδ, βεκζηυξ ζημπυξ ηςκ ιαεδιάηςκ είκαζ δ εκδοκάιςζδ ηδξ ιμνθςηζηήξ

επάνηεζαξ,

ηδξ

επζημζκςκζαηήξ

ζηακυηδηαξ

ηαζ

ηδξ

ζοκαζζεδιαηζηήξ ακάπηολδξ ηςκ ιαεδηχκ - ακαβκςζηχκ. Με ημκ ηνυπμ αοηυ δζεονφκμκηαζ ηα υνζα ηδξ πνμζςπζηήξ ειπεζνίαξ ηαζ εοαζζεδζίαξ ημοξ, ζημζπεία πμο ημοξ ηαεζζημφκ ζηακμφξ κα αλζμπμζμφκ εκενβδηζηά ηδ βκχζδ ηαζ κα παίνκμοκ ηνζηζηή εέζδ απέκακηζ ζε ααζζηά γδηήιαηα ηδξ αημιζηήξ ηαζ εονφηενα ηδξ ημζκςκζηήξ ημοξ γςήξ. Θειέθζμ ηδξ ιεεμθμβίαξ ηδξ δζπθςιαηζηήξ ιμο ενβαζίαξ οπήνλε δ ενιδκεοηζηή ηαζ πανάθθδθα δ επζθεηηζηή πνμζέββζζδ ηςκ θμβμηεπκζηχκ ηεζιέκςκ. Γδθαδή δ ηαηακυδζδ ημο υθμο ιέζα απυ ηδκ πανάεεζδ ηαζ ακάθοζδ ηςκ ιενζηχκ. Καζ ημο ιενζημφ ιέζα απυ ηδ εεχνδζδ ημο υθμο. Με θίβα θυβζα, ηαηά ηδκ ενιδκεοηζηή πνμζέββζζδ αλζμπμζμφκηαζ αζχιαηα ηαζ βκχζεζξ εεμθμβζηέξ αθθά ηαηά αάζδ θμβμηεπκζηέξ, θυβς ελεζδίηεοζήξ ιμο, ζημζπεία πμο αμδεμφκ ζηδκ επζηαζνμπμίδζδ ηαζ ζφκδεζδ ηςκ δφμ

πνμζεββίζεςκ. Έηζζ μ ζηυπμξ ηδξ ενβαζίαξ ηαοηυπνμκα βίκεηαζ ηαζ ημ ιέζμ πμο αμδεά ζηα παναπάκς. Με άθθα θυβζα, δ βθχζζα ηδξ εεμθμβίαξ ηαζ ηδξ θμβμηεπκίαξ βζα κα βίκμοκ ηαηακμδηέξ ςξ ζδιαίκμοζεξ πναηηζηέξ, πνμτπμεέημοκ ηδ βκχζδ ηδξ ημζκςκζηήξ δμιήξ ηαζ ηδξ πμθζηζζιζηήξ αηιυζθαζναξ ηςκ επζιένμοξ εειάηςκ πμο εα ελεηαζημφκ. Πζμ ζοβηεηνζιέκα, βκχζδ ημο δυβιαημξ ηαζ ημο ήεμοξ ζε άιεζδ ζοκάνηδζδ ιε ηδκ πανάδμζδ ηαζ ακακέςζδ ηδξ θαηνεοηζηήξ γςήξ αθθά ηαζ ηδξ επμπήξ πμο γμοκ ηαζ πανάβμοκ θμβμηεπκζηυ ένβμ μζ πμζδηέξ ιαξ, εζδζηυηενα μ Κςζηήξ Παθαιάξ ηαζ μ Κςκζηακηίκμξ Π. Κααάθδξ. Απυ ηδκ άπμρδ αοηή, μ θμβμηεπκζηυξ ηαζ μ εεμθμβζηυξ θυβμξ βίκμκηαζ ηαηακμδημί ηάης απυ ημοξ ίδζμοξ υνμοξ. Γίκεηαζ, επμιέκςξ, ακηζθδπηυ βζαηί δ πανμφζα ιεθέηδ ακαπηφζζεηαζ ζε δφμ ιένδ, υπμο ημ ηαεέκα απανηίγεηαζ απυ δομ ηεθάθαζα. ΢ημ α΄ιένμξ βίκεηαζ ιζα εεμθμβζηή πνμζέββζζδ ηςκ επζιένμοξ εειάηςκ ηαζ ζημ α΄ιένμξ ιζα θμβμηεπκζηή πνμζέββζζδ. Αξ ιδκ λεπκάιε υηζ δ δζαεειαηζηυηδηα ζηδκ πνμζέββζζδ μδδβεί ζηδκ ακηίθδρδ υηζ δ εηπαίδεοζδ δεκ ακηζιεηςπίγεηαζ ιυκμ ςξ ζηυπμξ, αθθά ηονίςξ ςξ ιέζμ βζα κα πναβιαημπμζδεμφκ μζ απαζημφιεκεξ αθθαβέξ ζηδ ζοιπενζθμνά ηαζ ημκ ηνυπμ γςήξ, ζηδ δζάποζδ ηδξ βκχζδξ ηαζ ζηδκ ηαηάθθδθδ πνμεημζιαζία βζα ηζξ ακαβηαίεξ αθθαβέξ ζηδ ιεηαααθθυιεκδ ημζκςκζηή πναβιαηζηυηδηα. Δίκαζ έκαξ πκεοιαηζηυξ ηνυπμξ ιε ημκ μπμίμ εκενβμπμζμφκηαζ μζ ζδέεξ, μζ πεπμζεήζεζξ, ηα ζοκαζζεήιαηα. Έκαξ ηνυπμξ ακακέςζδξ ηαζ ελέθζλδξ. Ακαθοηζηυηενα, ζημ πνχημ ηεθάθαζμ ηδξ εεμθμβζηήξ πνμζέββζζδξ μνίγεηαζ ημ δυβια ηαζ ημ ήεμξ, επζζδιαίκεηαζ μ ζημπυξ ηςκ δμβιαηζηχκ αθδεεζχκ ηαζ δ ακαβηαζυηδηα ηδξ δζαθφθαλήξ ημοξ ιέζα ζηδκ Δηηθδζία. ΢ηδ ζοκέπεζα, ακαθφμκηαζ μζ ζοκέπεζεξ πμο οθίζηακηαζ ημ άημιμ ηαζ δ ημζκςκία ζε πενζπηχζεζξ δζαπςνζζιμφ ημο δυβιαημξ απυ ημ ήεμξ. Καζ ηα δφμ ιαξ μδδβμφκ ιε αηνίαεζα ηαζ ζζβμονζά ζηδ εέςζδ ηαζ ηδ ζςηδνία ιαξ. ΢ημ δεφηενμ ηεθάθαζμ, ανπζηά, βίκεηαζ εηηεκήξ ακαθμνά ζημκ μνζζιυ ηαζ ζηζξ πδβέξ ηδξ Ηενήξ Πανάδμζδξ, ηαεχξ ηαζ ζηα παναηηδνζζηζηά ηδξ παναδμζζαηήξ πμζιακηζηήξ. ΢ηδ ζοκέπεζα επζηεκηνςκυιαζηε ζημ ηζ είκαζ 4

ακακέςζδ – ελέθζλδ ηδξ εηηθδζζαζηζηήξ γςήξ, πμζμζ μζ θυβμζ πμο ηδκ ηαεζζημφκ απαναίηδηδ ηαζ πχξ αοηή δ ακακέςζδ ιπμνεί κα επζηεοπεεί. ΢ημ εκ θυβς ηεθάθαζμ πνμηίεεηαζ κα δζενεοκδεμφκ ηα ηνζηήνζα αάζεζ ηςκ μπμίςκ πναβιαημπμζήεδηακ ακακεςηζηέξ ελεθίλεζξ ζηδ πνζζηζακζηή θαηνεία ηαζ κα δζαθακμφκ μζ αζηίεξ ηαζ μζ ηνυπμζ πναβιαημπμζήζεςξ αοηχκ ηςκ ελεθίλεςκ. Έηζζ, ηαηαβνάθεηαζ ημ κυδια ηδξ πνζζηζακζηήξ θαηνείαξ ζε ζπέζδ ιε ηδ πνζζηζακζηή ηδξ ελέθζλδ ηαζ πανμοζζάγεηαζ ημ πανάδεζβια ηςκ Κμθθοαάδςκ, πμο απμηεθμφκ ιζα πεηοπδιέκδ ζφγεολδ πανάδμζδξ ηαζ ακακέςζδξ ζηδ θαηνεοηζηή γςή ηδξ Δηηθδζίαξ ιαξ. ΢ημ δεφηενμ ιένμξ ηδξ ενβαζίαξ, ζηνεθυιαζηε ζημ ιμκαδζηυ ηαζ ακεπακάθδπημ πμζδηζηυ ένβμ ηςκ ιεβάθςκ ιαξ πμζδηχκ, Κςζηή Παθαιά ηαζ Κ. Π. Κααάθδ. Έκα ιμνθςηζηυ αβαευ πμο ακαδεζηκφεζ ηδκ εθθδκμνευδμλδ ηθδνμκμιζά ηδξ παηνίδαξ ιαξ ηαζ ζοκζζηά ακεηηίιδηδ ηαζ δζαπνμκζηή βζα υθμοξ ιαξ παναηαηαεήηδ. Ανπζηά, ζημ πνχημ ηεθάθαζμ, επζζδιαίκεηαζ υηζ δ μνευδμλδ πανάδμζδ αζηεί ζδιακηζηή επίδναζδ ζηδ θμβμηεπκία, αθμφ θμβμηεπκζηά ηείιεκα είκαζ δζαπμηζζιέκα απυ ηδκ Ονευδμλδ δζδαζηαθία ηδξ Δηηθδζίαξ ιαξ. Αημθμφεςξ, πανμοζζάγεηαζ ημ πμζδηζηυ ήεμξ ιε ακηίζημζπεξ ακαθμνέξ ζε αζμβναθζηά ζημζπεία ηςκ δφμ πμζδηχκ ιαξ βζα κα ηαηαθήλμοιε ζημκ λεπςνζζηυ ενδζηεοηζηυ ηνυπμ ζηέρδξ ηαζ ζοιπενζθμνάξ πμο δζαιυνθςζακ ιέζα απυ ημ πμζδηζηυ ημοξ ένβμ, ημ μπμίμ ηαζ ηζκείηαζ, υπςξ απμδεζηκφεηαζ ζημ δεφηενμ ηεθάθαζμ, ιέζα ζημ πθαίζζμ ηδξ μνευδμλδξ πνζζηζακζηήξ πανάδμζδξ, ημο δυβιαημξ ηαζ ημο ήεμοξ ηδξ. ΢ημ ζοκέπεζα, ηνίκεηαζ ζηυπζιμ κα επζηεκηνςεμφιε

ζηζξ επζιένμοξ

πηοπέξ ημο ακακεςηζημφ ημοξ ένβμο ζε ζπέζδ ιε ηδκ μνευδμλδ πανάδμζδ. Ζ ζοβηεηνζιέκδ οπμεκυηδηα δδιζμονβήεδηε ιε ζηυπμ κα ακηζθδθεμφιε υηζ μζ έκκμζεξ παξάδνζε ηαζ αλαλέσζε δεκ απακηχκηαζ ιυκμ ζηδ εεμθμβία αθθά ηαζ ζηδ θμβμηεπκία. Γζα ιέκα ήηακ ιζα πκεοιαηζηή άζηδζδ κα αζπμθδεχ ιε ηδ ενδζηεοηζηυηδηα ηδξ ελαίνεηδξ παθαιζηήξ ηαζ ηαααθζηήξ πμίδζδξ. Απυ ηδκ άζηδζδ αοηή δ ςθέθεζα ήηακ ακοπμθυβζζηδ ηαζ ιμκαδζηή.

Σεθμξ, πανμοζζάγμκηαζ ηα ζοιπενάζιαηα πμο ελάβμκηαζ απυ ηδκ πανάεεζδ υθςκ ηςκ παναπάκς, ςξ έκα επζζηέβαζια ηδξ υθδξ πνμζπάεεζαξ. ΢οκεπχξ, ζημπυξ ηδξ πανμφζαξ ενβαζίαξ είκαζ κα ακαδεζπεεί δ αλία ημο εεμθμβζημφ ηαζ ημο θμβμηεπκζημφ θυβμο ςξ ιμνθςηζηχκ αβαεχκ ζημ πθαίζζμ ηδξ ακενςπζζηζηήξ παζδείαξ. Πανάθθδθα,

δίκεηαζ δ εοηαζνία κα

ηαηακμήζμοιε ηδ ζπέζδ ακάιεζα ζηδ θμβμηεπκία, ηδ εεμθμβία ηαζ ηδκ ημζκςκία ηαζ ζοκεζδδημπμζμφιε υηζ ζηα θμβμηεπκζηά ηείιεκα απμηοπχκεηαζ έκαξ πθήνδξ ηυζιμξ ιε ημκ πμθζηζζιυ ημο, ηδκ ζζημνία ημο, ηζξ αλίεξ ημο, ηδκ δεζηή ηαζ ημζκςκζημπμθζηζηή ημο μνβάκςζδ αθμφ απμηεθμφκ ειθακείξ απμδείλεζξ ηδξ γςκηακήξ πανμοζίαξ ημο πανεθευκημξ ζημ πανυκ. ΢ηαονμφθα Γζάβημο, Αφβμοζημξ 2015

ΜΔΡΟ΢ I ΘΔΟΛΟΓΗΚΖ ΠΡΟ΢ΔΓΓΗ΢Ζ

ΚΔΦΑΛΑΗΟ Α΄ ΓΟΓΜΑ ΚΑΗ ΖΘΟ΢

1. Οξηζκόο ηνπ Γόγκαηνο ΢φιθςκα

ιε

ημκ

ηοκζηυ

θζθυζμθμ

Ακηζζεέκδ

ηαζ

ηδκ

αζζεδζζμηναηζηή ημο δζδαζηαθία βζα ηδκ πνμζέββζζδ ηςκ εκκμζχκ ηαζ ηςκ πναβιάηςκ ηονζανπεί ημ «ἀνπὴ παζδεφζεςξ ἟ ηῶκ ὀκμιάηςκ ἐπίζηερζξ»4. Έηζζ, δ θέλδ δυβια5 πνμένπεηαζ απυ ημ ανπαζμεθθδκζηυ νήια δμηχ, πμο ζδιαίκεζ πζζηεφς, έπς ηδκ πεπμίεδζδ, κμιίγς. Με αοηή ηδ θέλδ δδθχκεηαζ ιζα εειεθζχδδξ ανπή, δ μπμία εηθνάγεζ ιζα αθήεεζα, έκα βεβμκυξ. ΢ημ Υνζζηζακζζιυ ιε αοηή ηδ θέλδ εκκμμφιε ηδ δζδαζηαθία δ μπμία έπεζ ηφνμξ ζε γδηήιαηα πίζηεςξ6. ΢φιθςκα ιε ηα παναπάκς, μ υνμξ πενζαάθθεηαζ ημ εευπκεοζημ κυδια ηδξ αοεεκηίαξ ηαζ μφης ηαείζηαηαζ οπμπνεςηζηυξ, ηαευζμκ ζοκδέεηαζ ιε ημ βεβμκυξ ηδξ ζςηδνίαξ. Έηζζ κμείηαζ, υηζ ζηα δυβιαηα ηδξ Δηηθδζίαξ μιζθεί μ ίδζμξ μ Θευξ. Σα δυβιαηα δεκ είκαζ ζοθθήρεζξ ηδξ θοζζηήξ δζάκμζαξ ηςκ ακενχπςκ αθθά είκαζ απμηαθοιιέκεξ αθήεεζεξ ηαζ βζ‘ αοηυ πενζαάθθμκηαζ ηδκ αοεεκηία ηαζ ημ εεσηυ ηφνμξ. ΢ηζξ Πνάλεζξ ηςκ Απμζηυθςκ7 ιε ημκ υνμ δυβια πνμζδζμνίγμκηαζ μζ απμθάζεζξ ηςκ Απμζηυθςκ, πμο εθήθεδζακ ηαηά ηδκ Απμζημθζηή ΢φκμδμ ηςκ Ηενμζμθφιςκ: «ὡξ δὲ δζεπμνεύμκημ ηὰξ πόθεζξ, πανεδίδμοκ αὐημῖξ θοθάζζεζκ ηὰ δόβιαηα ηὰ ηεηνζιέκα ὑπὸ ηῶκ ἀπμζηόθςκ ηαὶ πνεζαοηένςκ 4

Φνάζδ ημο ζςηναηζημφ θζθμζυθμο Ακηζζεέκδ, ζςγυιεκδ ζημ ένβμ ημο Δπίηηδημο, Γηαηξηβαί, Η.17,12. 5 ΢ηδκ ανπαία επμπή ζοκακηάιε ηδ θέλδ ζημοξ: Πθάηςκμξ, ΢μθ. 256C: «ηῷ ηῶκ πμθθῶκ δυβιαηζ ηαί νήιαηζ πνχιεκμξ», Πθάηςκμξ, Νμι. 644D: «δυβια πυθεςξ», Πθμοηάνπμο, Ζε. 14 Β: «ηά πενί ροπχκ δυβιαηα». 6 Ο υνμξ δόγκα ζην πνιηηηθό πεδίν ζδιαίκεζ δζάηαβια, δζαηαβή, ρήθζζια, κυιμ εκχ ζημ εεςνδηζηυ ηαζ θζθμζμθζηυ πεδίμ ζδέα, βκχιδ, δμλαζία, εειεθζχδδ ανπή ή αλίςια θζθμζμθζηήξ ζπμθήξ ή αίνεζδξ: http://el.orthodoxwiki.org Λμοη. 2, 1: «ἐλῆθεεκ δυβια πανὰ Καίζανμξ Αὐβμφζημο ἀπμβνάθεζεαζ πᾶζακ ηὴκ μἰημοιέκδκ»: Δδχ δ θέλδ δόγκα έπεζ ηδκ έκκμζα ηδξ δζαηαβήξ. 7 Πνάλ. 16, 4. 9

ηῶκ ἐκ Ἱενμοζαθήι». Γυβια, επμιέκςξ, είκαζ δ δζδαζηαθία, δ μπμία ιαξ απμηαθφθεδηε απυ ημκ Υνζζηυ, εειεθζχεδηε ζηδ βναπηή δζδαζηαθία ηδξ Δηηθδζίαξ, ζηδκ Αβία Γναθή, ιαξ παναδυεδηε απυ ημοξ Απμζηυθμοξ ηαζ δζαθοθάπηδηε απυ ημοξ Παηένεξ ηαζ ηδ γςκηακή Πανάδμζδ ηδξ Δηηθδζίαξ ιαξ. ΢ε αοηήκ ηδκ έκκμζα ζοζημζπμφκ πνςηίζηςξ ηαζ μζ απμθάζεζξ ηςκ Οζημοιεκζηχκ ΢οκυδςκ. Βέααζα δ αθήεεζα δεκ πνςημακαηαθφθεδηε απυ ηζξ ζοκυδμοξ, αθθά αοηέξ δζαηφπςζακ εκ πνυκς ηδκ αζχκζα οπάνπμοζα εεία πναβιαηζηυηδηα8. Ο ἀεί Χκ βζβκχζηεηαζ ηαζ δζδάζηεηαζ απυ ημοξ εευπηεξ ηαηά ημ ιέηνμ ηδξ δεηηζηυηδηάξ ημοξ. Οζ απμθάζεζξ επί ηςκ εειεθζςδχκ εεμθμβζηχκ

γδηδιάηςκ

πίζηεςξ,

μκμιάγμκηαζ

ζηδ

βθχζζα

ηςκ

Οζημοιεκζηχκ ΢οκυδςκ ΋ξνη. Ζ θέλδ ΋νμξ, πμο ζοκδέεηαζ ιε ηα υνζα, πανάζζεζ ηα υνζα ιεηαλφ ηδξ αθδεείαξ ηαζ ηδξ πθάκδξ. Οζ Σμπζηέξ ηαζ μζ Οζημοιεκζηέξ ΢φκμδμζ εηηυξ απυ ΋νμοξ ζοκέηαλακ ηαζ Καλόλεο9, πμο ακαθένμκηαζ ζε εέιαηα εοηαλίαξ ηαζ γςήξ ηδξ Δηηθδζίαξ, βζα κα πενζθνμονείηαζ έηζζ ημ εηηθδζζαζηζηυ ζχια. Οζ υνμζ - δυβιαηα ακαθένμκηαζ ζε ηνζαδμθμβζηά, πνζζημθμβζηά ηαζ εηηθδζζμθμβζηά γδηήιαηα ηαζ ζηδ ζοκμδζηή μνμθμβία πνδζζιμπμζείηαζ δ θνάζδ «ἔδμλε ηῷ Ἁβίῳ Πκεφιαηζ ηαί ἟ιῖκ», εκχ μζ ζενμί Κακυκεξ ακαθένμκηαζ ζηδκ εκυηδηα ηδξ Δηηθδζίαξ ηαζ ηδκ πμνεία ηςκ Υνζζηζακχκ ιεθχκ

ηδξ Δηηθδζίαξ πνμξ ηδκ μζηεζμπμίδζδ ηδξ ζςηδνίαξ ηαζ

πνδζζιμπμζείηαζ ηονίςξ δ θνάζδ «ἤνεζε ηῇ ζοκυδῳ». Σα δυβιαηα ηαζ μζ ηακυκεξ απμαθέπμοκ ζημ κα δζαηδνδεεί ημ ακυεεοημ ηδξ πίζηδξ ηαζ κα μδδβδεμφκ μζ πνζζηζακμί ζηδκ εοζέαεζα ηαζ ηδ ζςηδνία – αβζυηδηα.

G. Florovsky, Le corps du Christ vivant: une interpretation orthodoxe de l’ Eglise, Paris:Delachaux et Niestle S.A. 1948, ζ. 51. 9 Βθ. Γεςνβίμο Καράκδ, Ζ πνηκαληηθή δηαθνλία θαηά ηνπο ηεξνύο θαλόλεο, Πεζναζεφξ 1976. Δπίζδξ, Π. Μπμφιδ, Σν θύξνο θαη ε ηζρύο ησλ Ηεξώλ Καλόλσλ, Αεήκα 1975, ηαεχξ ηαζ Νζημδήιμο Μίθα, Σν Δθθιεζηαζηηθόλ Γίθαηνλ ηεο Οξζνδόμνπ Αλαηνιηθήο Δθθιεζίαο, ιηθν. Μεθεηίμο Απμζημθμπμφθμο, Δκ Αεήκαζξ 1906, ζ. 294 η.ε. 8

1. 1. ΢θνπόο ηωλ Γνγκάηωλ Ο Μέβαξ Βαζίθεζμξ δζαηοπχκεζ ημκ μνζζιυ ηςκ δμβιάηςκ ςξ ελήξ: «Σα δυβιαηα ηδξ πίζηεχξ ιαξ, ηα μπμία θοθάζζμκηαζ ιέζα ζηδκ Δηηθδζία, άθθα πνμένπμκηαζ απυ ηδκ βναπηή δζδαζηαθία, ηδκ Αβία Γναθή, ηαζ άθθα απυ αοηά ιαξ ηα πανέδςζακ μζ Απυζημθμζ πνμθμνζηά ηαζ ηα δεπηήηαιε ςξ ιοζηήνζμ. Καζ ηα δφμ έπμοκ ηδκ ίδζα ζζπφ ηαζ ημκ ίδζμ ζημπυ, μ μπμίμξ είκαζ δ εοζέαεζα, μ αβζαζιυξ. Καζ ηακέκαξ απυ υζμοξ έπμοκ έζης ηαζ ιζηνή βκχζδ ηςκ εηηθδζζαζηζηχκ εεζιχκ, δεκ εα πνμαάθθεζ ακηίννδζδ βζ‘ αοηά»10. Καηά ημκ Μέβα Βαζίθεζμ, ηα δυβιαηα είκαζ ιία αθήεεζα απμηεηαθοιιέκδ πμο ειθακίγεηαζ ζε ιαξ ςξ ιοζηήνζμ, ακελζπκίαζημ ηαζ πνέπεζ κα ιαξ βίκεζ αίςια ηαζ γςή. Ζ πίζηδ ηαζ δ απμδμπή αοηχκ ηςκ αθδεεζχκ, αθμφ ιαξ απμηαθφθεδηακ απυ ημκ ίδζμ ημκ Θευ, απμηεθμφκ απαναίηδηδ πνμτπυεεζδ βζα ηδ ζςηδνία ιαξ. Αοηυ ζδιαίκεζ υηζ πνέπεζ κα θοθάζζμκηαζ εκ ηδ Δηηθδζία, αθμφ δ Δηηθδζία είκαζ «ζηφθμξ ηαζ εδναίςια ηδξ αθδεείαξ» 11. Δίκαζ ημ ιμκαδζηυ εεναπεοηήνζμ πμο ιπμνεί κα εεναπεφζεζ πκεοιαηζηά ημκ άκενςπμ ηαζ κα ημκ μδδβήζεζ ζηδ ζςηδνία. Δλάθθμο, ακ ηαζ εηηυξ Δηηθδζίαξ δεκ απμηθείεηαζ δ δνάζδ ημο Αβίμο Πκεφιαημξ, εκ ημφημζξ ηα ιοζηήνζα ημο Θεμφ βζβκχζημκηαζ εηηυξ Δηηθδζίαξ, ηαευζμκ αοηά είκαζ ημ ζχια Υνζζημφ. Βέααζα, δ βκχζδ ηαζ δ ιεθέηδ ημοξ δεκ πνέπεζ κα βίκεηαζ αηαδδιασηά, απθχξ δδθαδή ιυκμ κα ηα βκςνίγμοιε. Γκςνίγμκηάξ ηα ηαζ εθανιυγμκηάξ ηα μδδβμφιαζηε ζηδκ έκςζή ιαξ ιε ημκ Θευ, πνάβια πμο ιαξ ηαεζζηά ηαηά πάνζκ εεμφξ. Καεανίγμοκ ημκ κμο ηαζ ηδκ ηανδζά απυ ημ ζημηάδζ ηδξ αιανηίαξ ηαζ πανέπμοκ ηδ γςμπμζυ πάνδ ημο Θεμφ. Σα δυβιαηα δεκ θακενχκμοκ ιυκμ ηζξ αζχκζεξ αθήεεζεξ, αθθά ηαοηυπνμκα νοειίγμοκ ημκ ηνυπμ ηαζ εέημοκ ηα υνζα χζηε μ άκενςπμξ κα γεζ ιε ζςθνμζφκδ ηαζ κα εκενβεί ηα πνέπμκηα. Ο ζημπυξ βζα ημκ μπμίμ ιαξ δυεδηακ είκαζ κα ιαξ μδδβήζμοκ ζημκ αβζαζιυ, πμο είκαζ εέςζή ιαξ. Σα ζενά δυβιαηα ήηακ, είκαζ ηαζ εα είκαζ πάκημηε γςηζημφ ηζ πνςηεφμκημξ 10 11

Πξνο Ακθηιόρηνλ, πεξί ηνπ Αγίνπ Πλεύκαηνο, PG 29, 187p. Α΄ Σηκ. 3, 15. 11

παναηηήνμξ βζα υθεξ ηζξ βεκεέξ ηςκ πζζηχκ ιέπνζ ηδξ ζοκηέθεζαξ ηςκ αζχκςκ. Σα ιέθδ ηδξ Δηηθδζίαξ μθείθμοκ κα ιέκμοκ ζηαεενά ζ‘ αοηά, πςνίξ κα ιεηαηζκμφκ ηα αζχκζα υνζα, πμο έεεζακ μζ Παηένεξ, ηαζ πςνίξ κα παναααίκμοκ ηδκ Θεία Πανάδμζδ. ΢οκεπχξ, μ ηφνζμξ ζημπυξ ηδξ δζαηφπςζδξ ηςκ δμβιαηζηχκ αθδεεζχκ είκαζ δ πθδνμθυνδζδ ηαζ δ βκςζημπμίδζδ ηδξ μνεήξ πίζηδξ ηςκ Υνζζηζακχκ, βζα κα πνμζηαηεοεμφκ απυ ηδκ αίνεζδ, ηδκ πθάκδ, ηδκ ηαημδμλία ηαζ ημκ θακεαζιέκμ ηνυπμ γςήξ, ηαηαζηάζεζξ πμο απμιαηνφκμοκ απυ ηδκ αθδεζκή μδυ ηδξ ζςηδνίαξ. Αοηυ επζζδιαίκεζ ηαζ μ Γένμκηαξ ΢ςθνυκζμξ ημο Έζζελ θέβμκηαξ: «᾿Δάκ ἐκ ηῷ βήναηί ιμο ἐπζηνέπς εἰξ ἑαοηὸκ κά ὁιζθήζῃ μὕης, δέκ εἶκαζ δζυηζ ὁ ἴδζμξ ἐπέηοπμκ ηῆξ ηεθεζυηδημξ, ἀθθά δζυηζ ηαηακμῶ ὅηζ ἄθθδ ὁδυξ δζά ηήκ ζςηδνίακ ηῆξ ἀκενςπυηδημξ δέκ ὑπάνπεζ ἐηηυξ ἐηείκδξ ημῦ Δὐαββεθίμο, μὐδέ ἄθθμξ ΢ςηήν ηῆξ ἀκενςπυηδημξ ἐηηυξ ημῦ Υνζζημῦ, ηαί δέκ δφκαηαζ κά ὑπάνλῃ»12. Αοηή είκαζ δ ααζζηή πνμτπυεεζδ βζα ιζα μνευδμλδ πκεοιαημθμβία απυ ημ έκα ιένμξ ηαζ βζα ηδκ εηηίιδζδ ημο αθάεδημο ηδξ Δηηθδζίαξ απυ ημ άθθμ13.

2. Ήζνο – Ζζηθή Εωή Σμ ήεμξ, ςξ βεκζηή έκκμζα, ζοκδέεηαζ εηοιμθμβζηά ηαζ εκκμζμθμβζηά ιε ηδκ δεζηή, ημ εθεφεενμ πκεφια ηαζ ηδκ μνεή ζοιπενζθμνά. Έκα ηέημζμ πανάδεζβια

ιαξ

δίκεζ

Πενζηθήξ

ακαθενυιεκμξ

ζηδκ

Αεδκασηή

Γδιμηναηία: «ηαί ιυκμζ ἀθυαςξ ὠθεθμῦιεκ ἄθθμοξ ὄπζ ἀπυ ὑπμθμβζζιυκ δζά ηυ ἰδζηυκ ιαξ ὑθζηυκ ζοιθένμκ, ἀθθ‘ ἀπυ ἐιπζζημζφκδκ πνυξ ηυ ἐθεοεένζμκ πκεῦια, ἀπυ ηυ ὁπμῖμ, ἐιπκευιεεα»14. Μζθμφιε βζα ήεμξ, υηακ μ άκενςπμξ θνμκηίγεζ ζοζηδιαηζηά κα λεπενκά ημκ έιθοημ εβςηεκηνζζιυ ηαζ

Άζθεζηο θαη Θεσξία, Ηενά Μμκή Σζιίμο Πνμδνυιμο Έζζελ Αββθίαξ, 1996 ζ. 103. Νίημο Α. Μαηζμφηα, Γνγκαηηθή θαη ΢πκβνιηθή Θενινγία Β΄, εηδ. Πμονκανά, Θεζζαθμκίηδ 1998, ζ. 437 14 Θμοηοδίδμο, Ηζηνξία (ΗΗ, 40), Μηθν Δ. Κ. Βεκζγέθμο, εηδ. Λέζπδξ Φζθεθεοεένςκ, Δπζιεθδηαί ηδξ εηδυζεςξ ΢η. Η. ΢ηεθάκμο – Κςκζη. Λ. ΢ηενβζυπμοθμξ, Αεήκα 1960, ζ. 99. 12 13

ηδκ αοεαζνεζία πμο παναηηδνίγεζ ηα άημια ηαζ εέηεζ πζμ πάκς απυ ημ αημιζηυ ζοιθένμκ ημ ημζκυ ηαθυ ηαζ ημ δδιυζζμ ζοιθένμκ15. Ζ θέλδ ήεμξ δδθχκεζ ηδκ πμζυηδηα ημο παναηηήνα εκυξ ακενχπμο. Ζ θέλδ αοηή ζημκ πθδεοκηζηυ ανζειυ, ήεδ, ακαθένεηαζ ζηζξ ιμνθέξ ζοιπενζθμνάξ ηαζ ζηζξ ακηζθήρεζξ θαχκ ηαζ ημζκςκζχκ. ΋ηακ αοηέξ είκαζ ζηαεενέξ ηαζ ηοπμπμζδιέκεξ μκμιάγμκηαζ έεζια. Σδ θέλδ δεζηή, απυ ηα ανπαία πνυκζα, πνδζζιμπμζεί ζηα ζοββνάιιαηά ημο μ Ανζζημηέθδξ, πμο είκαζ βκςζηά ιε ηδκ μκμιαζία «Ζεζηά». Χξ θέλδ πνμένπεηαζ απυ ηδκ θέλδ ήεμξ ηαζ ζοκδέεηαζ ιε ημ έεμξ. Γείπκεζ ηδκ ζδζαίηενδ πμθζηεία ηςκ ακενχπςκ, ημκ ηνυπμ γςήξ ημοξ ηαζ έπεζ ζπέζδ ιε ηδ ζοκήεεζα ηαζ ηδκ άζηδζδ. «Ζεζηή είκαζ ημ είδμξ ηδξ ζοζηδιαηζηήξ εκαζπυθδζδξ ιε ηα πνμαθήιαηα πμο ακαθένμκηαζ ζημ ακενχπζκμ ήεμξ»16. Σμ ήεμξ είκαζ μ ηνυπμξ γςήξ ςξ ζοκέπεζα ιζαξ εζςηενζηήξ ηαηαζηάζεςξ ημο ακενχπμο, δ μπμία δδιζμονβείηαζ απυ ζοβηεηνζιέκδ πίζηδ. Γζα ηδκ Ονευδμλδ Δηηθδζία δ πίζηδ αοηή δεκ είκαζ δ ακενχπζκδ ακηίθδρδ ηςκ ιεθχκ ηδξ, αθθά αοηή πμο απμηαθφθεδηε απυ ημκ εεάκενςπμ Ηδζμφ Υνζζηυ, «἟ ἅπαλ παναδμεεῖζα ημῖξ ἁβίμζξ πίζηζξ»17. Ο άβζμξ Ηβκάηζμξ μ Θεμθυνμξ απεοεοκυιεκμξ ζημοξ πνζζηζακμφξ ηδξ Μαβκδζίαξ ηάκεζ θυβμ βζα ημ υηζ υζμζ ζοκδέμκηαζ ιε ημκ Υνζζηυ έπμοκ «ὁιμήεεζακ Θεμῦ». ΢οβηεηνζιέκα βνάθεζ: «Πάκηεξ μὖκ, ὁιμήεεζακ Θεμῦ θααυκηεξ, ἐκηνέπεζεε ἀθθήθμοξ, ηαί ιδδείξ ηαηά ζάνηα αθεπέης ηυκ πθδζίμκ, ἀθθ' ἐκ Ηδζμῦ Υνζζηῷ ἀθθήθμοξ δζά πακηυξ ἀβαπάηε»18. Δδχ «μιμήεεζα» εκκμείηαζ ημ πνζζημηεκηνζηυ θνυκδια, δ εκ Υνζζηχ γςή. Δίκαζ βκςζηυ, υηζ δ ανεηή ςξ έκκμζα απμηεθεί ααζζηυ βκχνζζια ηυζμ ημο ήεμοξ υζμ ηαζ ηδξ δεζηήξ, αθθά ζηδκ ηάεε ιία πενίπηςζδ δζαθμνμπμζείηαζ ςξ πνμξ ημ πενζεπυιεκμ ηαζ ηδκ πμζυηδηά ηδξ. Αοηυ ημ βκςνίγεζ πμθφ ηαθά μ άβζμξ Υνοζυζημιμξ ηαζ βζ' αοηυ μιζθεί έπμκηαξ ςξ δεδμιέκδ ηδκ φπανλδ δφμ εζδχκ ανεηήξ, δδθαδή ηδξ θοζζηήξ ανεηήξ πμο Μζπαθάηδ Η. Μαναεεφηδ, «Σμ Πμθζηζηυ ήεμξ παζδαβςβυξ ημο θαμφ», Κππξηαθή Μαξηπξία, ηεφπ. 16, εηδ. Οιίθμο Πκεοιαηζηήξ Ακακεχζεςξ, Λεοηςζία 1997, ζ. 31. 16 Υν. Γζακκανά, Ζ ειεπζεξία ηνπ ήζνπο, εηδ. Γνδβυνδ, Αεήκα 1989, ζεθ. 21. 17 Ἰμφδ. 3. 18 Άβζμξ Ηβκάηζμξ μ Θεμθυνμξ, Δπηζηνιή πξνο Μαγλεζηείο, VI (6), 2. 15

ηίεεηαζ ςξ αάζδ ηαζ ηςκ ημζιζηχκ δεζηχκ ζοζηδιάηςκ, ηαζ ηδξ πκεοιαηζηήξ ανεηήξ ημο εηηθδζζαζηζημφ ήεμοξ, πμο είκαζ δ υκηςξ ανεηή. Αζπαγυιεκμξ ημκ

ζενυ Υνοζυζημιμ μ Ημοζηίκμξ Πυπμαζηξ επζζδιαίκεζ υηζ «Σα άβζα

Μοζηήνζα είκαζ αζ πδβαί ηςκ αβίςκ ανεηχκ, αζ δε άβζαζ ανεηαί ηανπμί ηςκ άβζςκ Μοζηδνίςκ ηδξ Δηηθδζίαξ, δζυηζ ελ αοηχκ βεκκχκηαζ, δζ' αοηχκ ακαπηφζζμκηαζ ηαζ ηνέθμκηαζ ηαζ γμοκ, δζ' αοηχκ ηεθεζμπμζμφκηαζ ηαζ αζςκίγμκηαζ»19. Οζ παναηδνήζεζξ αοηέξ, ιαξ αμδεμφκ κα δζαηνίκμοιε ηα ηφνζα βκςνίζιαηα ηδξ πκεοιαηζηήξ ανεηήξ. Σμ έκα είκαζ δ πνμέθεοζή ηδξ απυ ημ Άβζμ Πκεφια ηαζ δ πνμζθμνά ηδξ απ' Αοηυ ιυκμκ ζημκ ακαβεκκδιέκμ ηαζ ζοκδεδειέκμ ιε ηα πναβιαηζηά Μοζηήνζα ηδξ ιζαξ Δηηθδζίαξ, ιε ηα υπμζα πνμζθένεηαζ δ εεία πάνζξ. Σμ δεφηενμ βκχνζζιά ηδξ είκαζ δ εθεφεενδ ζοκένβεζα ημο ακενχπμο, πμο εηθνάγεηαζ ιε ηδκ εκζοκείδδηδ απμδμπή ηδξ εείαξ εκενβείαξ ηαζ ηδκ πνμζςπζηή ζοιιεημπή ζημκ αβχκα ηαηά ηςκ παεχκ. Δκάνεημξ πκεοιαηζηά δεκ είκαζ αοηυξ πμο απθχξ απαθθάζζεηαζ απυ ηάπμζμ πάεμξ ηαηά θοζζηή αημθμοεία, αθθ' αοηυξ πμο εθεφεενα αβςκίζηδηε επζηαθμφιεκμξ ηδ εεία πάνδ ηαζ έηζζ ηαηυνεςζε κα απαθθαβεί απυ ημ πάεμξ. Έκα ηεθεοηαίμ, ηέθμξ, βκχνζζια ηδξ πκεοιαηζηήξ ανεηήξ, ηαηά ημκ άβζμ Υνοζυζημιμ, είκαζ δ ηαεμθζηυηδηά ηδξ. Πνάβιαηζ εκάνεημξ δεκ είκαζ αοηυξ πμο ηαηέπεζ ιία ή πενζζζυηενεξ ανεηέξ, αθθά εηείκμξ πμο ζημθίγεηαζ ιε υθεξ ηζξ ανεηέξ, δζυηζ πμζα είκαζ δ αλία βζα ηάπμζμκ κα ζςθνμκεί ηαζ κα εθεεί, αθθά κα είκαζ ζοβπνυκςξ βειάημξ απυ εβςζζιυ ηαζ θζθμδμλία; Σδκ αθήεεζα αοηή ηδκ δζαηοπχκεζ μ άβζμξ Υνοζυζημιμξ ιε αθμνιή ηδκ ενιδκεία ηςκ Μαηανζζιχκ: «Μαηάνζμζ μἱ ηαεανμί ηῇ ηανδίᾳ...»20. ΢φιθςκα ιε ηα παναπάκς, δ πκεοιαηζηυηδηα, δ εθεοεενία ηαζ δ ηαεμθζηυηδηα ηδξ πκεοιαηζηήξ ανεηήξ είκαζ αδφκαημ κα εηθναζεμφκ απυ μπμζμδήπμηε ζφζηδια δεζηήξ, ημ μπμίμ ςξ ακενχπζκμ ηαηαζηεφαζια είκαζ αζεεκέξ ηαζ πενζμνζζιέκμ. Ακηίεεηα ηα ηνία πνμακαθενεέκηα ζημζπεία ηδξ πκεοιαηζηήξ ανεηήξ είκαζ απυθοηα ζοιααηά ιε ημ εηηθδζζαζηζηυ ήεμξ, ημ π. Ημοζηίκμο Πυπμαζηξ, Άλζξσπνο θαη ζεάλζξσπνο, Μειεηήκαηα Οξζνδόμνπ Θενινγίαο, ιηθν. ζενμι. Αεακαζίμο Γέαηζηξ, εηδ. Αζηήν, Αεήκα 1974, ζ. 90. 20 Μαηζ. Κεθ. 5,6. 19

μπμίμ δζαεέηεζ ηδ πνζζημηεκηνζηή εονφηδηα, ηδκ αβζμπκεοιαηζηή έιπκεοζδ ηαζ ημ ηαη' εζηυκα Θεμφ εθεφεενμ ακενχπζκμ πνυζςπμ. ΋θα αοηά δζαθμνμπμζμφκ ηδ θοζζηή ανεηή απυ ηδκ πκεοιαηζηή, ηδκ υκηςξ ανεηή, ηαζ ελδβμφκ ιε επάνηεζα βζαηί υζμζ δζαεέημοκ ηάπμζεξ θοζζηέξ ανεηέξ, υπςξ πμθθμί αζνεηζημί, δεκ ιπμνμφκ κα έπμοκ ζηδκ αίνεζή ημοξ ηαζ ηδκ αθδεζκή πίζηδ. Σμ Άβζμ Πκεφια, πμο ηαημζηεί ζηδκ ηανδζά ηςκ ιεθχκ ηδξ Δηηθδζίαξ, ειπκέεζ ζ' αοηά έκα ζοβηεηνζιέκμ θνυκδια ηαζ ιία ζοβηεηνζιέκδ ζοιπενζθμνά. Αοηυ είκαζ ημ εηηθδζζαζηζηυ ήεμξ. Ζ δεζηή, ακηζεέηςξ, είκαζ έκα ακενχπζκμ ηεπκδηυ ζφζηδια ηακυκςκ, ιε ημ μπμίμ επζαάθθεηαζ έκαξ ζοβηεηνζιέκμξ ηνυπμξ γςήξ ζε ημζκςκζηυ ηαζ αημιζηυ επίπεδμ. Αοηυξ μ ηνυπμξ ηαζ ηδκ πναβιαηζηή πανμοζία ημο Θεμφ απμηθείεζ ηαζ ηδκ ακενχπζκδ εθεοεενία ηαηανβεί21.

3. Ζ Βάζε ηνπ Γόγκαηνο θαη ηεο Ζζηθήο Εωήο ΢φιθςκα ιε ημ μνευδμλμ δυβια ηαζ ήεμξ, δ πνχηζζηδ πανμοζία ηαζ δ οπυζηαζδ υθςκ ηςκ ανεηχκ ηαεχξ επίζδξ ηαζ δ ηέθεζα πναβιαημπμίδζή ηδξ ηαζ θακένςζή ημοξ επί ηδξ βδξ είκαζ μ ζανηςιέκμξ Θείμξ Λυβμξ, μ Υνζζηυξ22. Ξεηάεανα ιαξ ημ ακαθένεζ μ άβζμξ Μάλζιμξ μ Οιμθμβδηήξ θέβμκηαξ «μὐζία βάν πάκηςκ ηῶκ ἀνεηῶκ αὐηυξ ἐζηζκ ὁ Κφνζμξ ἟ιῶκ Ἰδζμῦξ Υνζζηυξ»23. Ζ αθήεεζα αοηή, ζδιαίκεζ υηζ, εηηυξ ημο υηζ, ηάεε ανεηή έπεζ ςξ πδβή ημκ Θεάκενςπμ Υνζζηυ, βζα ιαξ ημοξ Ονεμδυλμοξ είκαζ ακφπανηηεξ μπμζεζδήπμηε ανεηέξ εηηυξ ηδξ Δηηθδζίαξ. Δίκαζ ιάηαζμ, ιε θίβα θυβζα, κα ακαγδημφιε ηδκ ηέθεζα ιμνθή ηδξ ανεηήξ έλς απυ ηδκ Δηηθδζία ημο Ανπζι. Αοβμοζηίκμο Γ. Μφνμο, «Ζ δεζηή ηςκ αζνεηζηχκ ηαζ ημ εηηθδζζαζηζηυ ήεμξ», Γηάινγνο, Ηακ.- Φεαν.2009, ηεφπ 55. Read more: http://www.egolpion.net/h8ikh-airetikwn.el.aspx#ixzz3jKF746im 22 Η. Πυπμαζηξ, Οξζόδνμνο Δθθιεζία θαη νηθνπκεληζκόξ, εηδ. Ηενάξ Μμκήξ Ανπαββέθςκ Σζέθζε, Βάθζεαμ, ΢εναία, ιηθν. Ηενμι. Αιθζθμπίμο Ράκημαζηξ ηαζ ζενμι. Αεακαζίμο Γζέαηζηξ, Έηδ. Ονευδμλμξ Κορέθδ, Θεζζαθμκίηδ 1974, ζ.109. 23 Μαλίιμο Οιμθμβδημφ, Πεξί Γηαθόξσλ απνξηώλ ησλ αγίσλ Γηνλπζίνπ θαη Γξεγνξίνπ πξνο Θσκάλ ηνλ εγηαζκέλνλ, PG 91,1081D. 21

Υνζζημφ, ιαηνζά απυ ηδ πάνδ ημο Υνζζημφ. ΢ε υθα υζα πνάηημοιε μ Θευξ ελεηάγεζ ημκ ζημπυ. ΋ηακ θμζπυκ ηάκμοιε ηάηζ κα ημ πνάηημοιε ιε ηέημζμ ηνυπμ χζηε κα ανέζεζ ζημκ Θευ ηαζ απμαθέπμκηαξ πάκημηε πνμξ ημκ Θευ. Οζ ανεηέξ πνέπεζ κα εκζζπφμκηαζ, κα πανζηχκμκηαζ, κα ειπκέμκηαζ απυ ημκ Υνζζηυ, κα βίκμκηαζ εκ Υνζζηχ ηαζ πνμξ δυλα ημο Υνζζημφ24. ΋ηακ μ πζζηυξ ηαθθζενβεί ηζξ ανεηέξ ημο ζφιθςκα ιε αοηυ ημκ ηνυπμ, επζηοβπάκεζ ηδκ μθμηθήνςζδ ημο ήεμοξ ημο. Γίκεηαζ ηέθεζμξ, αοηυ αηνζαχξ πμο ιαξ επζζδιαίκεζ ηαζ μ ίδζμξ μ Υνζζηυξ, «ὥζπεν ὁ παηὴν ὑιῶκ ὁ ἐκ ημῖξ μὐνακμῖξ ηέθεζυξ ἐζηζκ»25. Σμ δυβια θμζπυκ, ήημζ ηα δζα θυβςκ «απμηοπχιαηα», έπμοκ ςξ ηέκηνμ ημκ Υνζζηυ. Γζ‘ αοηυ ηαζ μζ Απυζημθμζ, μζ Παηένεξ, μζ Οζημοιεκζηέξ ΢φκμδμζ ηαζ υθμζ μζ Άβζμζ ηδξ Δηηθδζίαξ Σμκ έπμοκ ςξ ανπή ηαζ ηέθμξ ηδξ δζδαζηαθίαξ ηαζ ηδξ γςήξ ημοξ. Πάκς ζ‘ Αοηυκ ζηδνίγμκηαζ υθα ηα δυβιαηα, ηα μπμία δζαηοπχκμκηαζ απυ ηδκ Δηηθδζία. Καηά ζοκέπεζα, ηα δυβιαηα δεκ είκαζ ηάπμζεξ ζημπαζηζηέξ ή δζακμδηζηέξ δζαηοπχζεζξ πενί ηςκ ιοζηδνίςκ ηδξ Θείαξ Οζημκμιίαξ. Ακηζεέηςξ, είκαζ ηα υνζα εηείκα, ιέζα ζηα μπμία δζαθοθάζζεηαζ δ απμηαθοθεείζα πίζηδ ημο Υνζζημφ. Αοηή, υηακ βκςνίγεηαζ ηαζ αζχκεηαζ, εεναπεφεζ ημκ άκενςπμ απυ ηα πάεδ ηαζ ηζξ αιανηίεξ ημο. Ζ πνζζηζακζηή δεζηή δεκ είκαζ ηίπμηε άθθμ, πανά ἟ εκενβμπμίδζδ ηδξ κέαξ μκημθμβίαξ ηαζ αηνζαέζηενα ηδξ κέαξ ακενςπμθμβίαξ, ηδκ μπμία θακένςζε μ Υνζζηυξ ιέζα ζημκ ηυζιμ. Καζ ημ ηαηελμπήκ κέμ, πμο θακένςζε μ Υνζζηυξ ζημκ ηυζιμ, είκαζ δ κίηδ εκακηίμκ ημο εακάημο. Ο Υνζζηυξ κίηδζε ημ εάκαημ ηαζ δβένεδ εη ηςκ κεηνχκ, «ἵκα ὥζπεν ἞βένεδ Υνζζηὸξ ἐη κεηνῶκ δζὰ ηῆξ δυλδξ ημῦ παηνυξ, μὕης ηαὶ ἟ιεῖξ ἐκ ηαζκυηδηζ γςῆξ πενζπαηήζςιεκ»26. Ἡ πνζζηζακζηή δεζηή πνμζηαθεί ημκ άκενςπμ κα κζηήζεζ ημκ θυαμ ημο εακάημο ηαζ κα γήζεζ αδέζιεοημξ ηαζ εθεφεενμξ απυ αοηυκ.

Νζη. Π. Βαζζθεζάδδ, Ζ Οξζνδνμία ειπίο ηνπ θόζκνπ Β΄ Αιήζεηα θαη Εσή, Αδεθθυηδξ Θεμθυβςκ «Ο ΢ςηήν», Αεήκαζ 2007, ζ.306-307. 25 Μαηζ. 5, 48. 26 Ρσκ. 6,4. 24

3.1 . ΢ρέζε Ήζνπο θαη Γόγκαηνο Σμ δυβια ςξ έηθναζδ ηδξ ειπεζνίαξ ηςκ εεμοιέκςκ, βίκεηαζ ηνυπμξ γςήξ, χζηε μζ Υνζζηζακμί δζα ημο ήεμοξ κα θεάζμοκ ζηδ εεςνία ηςκ απμννήηςκ ιοζηδνίςκ ημο ηνζαδζημφ Θεμφ. Σμ ήεμξ είκαζ δ εθανιμβή ημο δυβιαημξ, είκαζ ημ αίςια πμο ζοκδέεηαζ ιε ημ δυβια ηαζ ακαθένεηαζ ζηδκ υθδ γςή ημο πνζζηζακμφ, αθθά ηαζ ηδκ εκυηδηα ηδξ Δηηθδζίαξ. Δπμιέκςξ, οθίζηαηαζ πμθφ ζηεκή ζπέζδ ιεηαλφ δυβιαημξ ηαζ ήεμοξ, ιεηαλφ πίζηεςξ ηαζ γςήξ27. Ζ αθήεεζα θακενχκεηαζ ηαζ εκ ης πνυκς ζηδκ πνμζςπζηή γςή ημο ηάεε ακενχπμο. Ζ γςή κμδιαημδμηείηαζ ηαζ πνμζακαημθίγεηαζ ιε ηδκ αθήεεζα. Υςνίξ αοηήκ, δ γςή ζηενείηαζ κμήιαημξ ηαζ ζημπμφ. Ο πνζζηζακυξ πμο αβςκίγεηαζ κα εκανιμκίζεζ ηδ γςή ημο ζφιθςκα ιε ηζξ εκημθέξ ημο Υνζζημφ έπεζ έκμζημ ημκ Υνζζηυ. Με ηδκ ηήνδζδ ημο κυιμο ημο Θεμφ, μ άκενςπμξ αοημακαζνεί ημ εέθδιά ημο, πνμζεζηεημφιεκμξ ημ εείμ. Έηζζ πνμζεθηφεζ ηδ Υάνδ ημο Θεμφ, δ μπμία ημκ ακάβεζ ζηδκ υκηςξ φπανλδ. Ο άκενςπμξ ηυηε δεκ βίκεηαζ ιυκμκ Υνζζημθυνμξ αθθά ηαζ εθπζδμθυνμξ, πμο ζδιαίκεζ υηζ βκςνίγεζ ηδκ ηέθεζα ημζκςκζηυηδηα. ΢ηδκ Ονευδμλδ πανάδμζδ ημ δυβια ηαζ ημ ήεμξ, δ πίζηδ ηαζ ηα ένβα δεκ θαιαάκμκηαζ πςνζζηά αθθά είκαζ δφμ εηθάκζεζξ, ήημζ μζ δφμ υρεζξ, ημο ίδζμο πνάβιαημξ28. Πίζηδ ηαζ ένβα απμηεθμφκ μνβακζηή ηαζ αδζάζπαζηδ εκυηδηα βζα ηδκ Ονευδμλδ πανάδμζδ. Ζ Ονεμδμλία δεκ πενζμνίγεηαζ ζημ κα δέπεηαζ εεςνδηζηά ηα ζενά δυβιαηα ηδξ πίζηδξ, αθθά πνμπςνεί ζημ κα εηθνάγεζ ηαζ κα ηαοηίγεηαζ ημ δυβια ιε ημ ήεμξ ηδξ Δηηθδζίαξ. Ζ ζφκδεζδ ημο ήεμοξ ή ηαζ βεκζηυηενα ηδξ ημζκςκζηήξ γςήξ ιε ηδκ ενδζηεοηζηή πίζηδ ή ημ εεμθμβζηυ

δυβια

δεκ

απμηεθεί

ιυκμ

εεμθμβζηή

εέζδ,

αθθά

ηαζ

ημζκςκζμθμβζηή δζαπίζηςζδ. Άθθςζηε δ ενδζηεοηζηή ηαζ δ ημζκςκζηή γςή ημο ακενχπμο ζοκδέμκηαζ μνβακζηά ιεηαλφ ημοξ ηαζ εηθνάγμοκ ηδκ έιθοηδ ημζκςκζηυηδηά ημο ζε δφμ δζαθμνεηζηά επίπεδα, δ πνχηδ ζημ ηαηαηυνοθμ,

Μδην. Ναοπάηημο Ηενμεέμο Βθάπμο, Δκπεηξηθή Γνγκαηηθή ηεο Οξζνδόμνπ Καζνιηθήο Δθθιεζίαο θαηά ηηο πξνθνξηθέο παξαδόζεηο ηνπ π. Ησάλλνπ Ρσκαλίδ, Σόκνο Α΄, ΓόγκαΖζηθή-Απνθάιπςε, ηνζηζηή πανμοζίαζδ εηδ. Ηενά Μμκή Γεκεεθίμο ηδξ Θεμηυημο, 2010. 28 Γ. Η. Μακηγανίδδ, Μέζεμηο Θενύ, εηδ. Ονευδμλμξ Κορέθδ, Θεζζαθμκίηδ 1979, ζ. 149 27

δδθαδή ιε ημκ Θευ ηαζ δ δεφηενδ ζημ μνζγυκηζμ, ιε ημκ ζοκάκενςπμ ηαζ ηδκ ηηίζδ29. Σμ δυβια ηαζ ημ ήεμξ ζοιπθέημκηαζ ηαζ ζοκοθαίκμκηαζ ζε αδζάννδηηδ εκυηδηα. Ο Απυζημθμξ Παφθμξ ακαθενυιεκμξ ζημ Βάπηζζια, ιε ημ μπμίμ βίκεηαζ δ έκηαλδ ζηδκ Δηηθδζία ηαζ ζηζξ δεζηέξ πνμεηηάζεζξ ημο ζηδκ γςή ηςκ πζζηχκ, βνάθεζ: «ζοκεηάθδιεκ μὖκ αὐηῷ δζὰ ημῦ ααπηίζιαημξ εἰξ ηὸκ εάκαημκ, ἵκα ὥζπεν ἞βένεδ Υνζζηὸξ ἐη κεηνῶκ δζὰ ηῆξ δόλδξ ημῦ παηνόξ, μὕης ηαὶ ἟ιεῖξ ἐκ ηαζκόηδηζ γςῆξ πενζπαηήζςιεκ. Δἰ βὰν ζύιθοημζ βεβόκαιεκ ηῷ ὁιμζώιαηζ ημῦ εακάημο αὐημῦ, ἀθθὰ ηαὶ ηῆξ ἀκαζηάζεςξ ἐζόιεεα»30. Ζ Θεμθμβία ηαηά ηδκ Ονευδμλδ Πανάδμζδ ζοκδέεηαζ ζηεκά ιε ηδκ Πκεοιαηζηυηδηα, ιε ημκ ηνυπμ πμο γεζ ηαεδιενζκά μ άκενςπμξ ηδκ ηάεε ιζα ζηζβιή. Πνυηεζηαζ βζα δφμ πθεονέξ ηδξ ίδζαξ πναβιαηζηυηδηαξ πμο εβηαζκίαζε δ Δκακενχπδζδ ημο Θεμφ Λυβμο ιέζα ζηδκ ζζημνία. Ζ Ονευδμλδ Θεμθμβία απμηεθεί ηδ εεςνδηζηή έηθναζδ ηδξ Ονευδμλδξ Πκεοιαηζηυηδηαξ, υπςξ ηαζ δ Ονευδμλδ Πκεοιαηζηυηδηα απμηεθεί ηδκ πναηηζηή αίςζδ ημο πενζεπμιέκμο ηδξ Ονευδμλδξ Θεμθμβίαξ. Έηζζ εεςνία ηαζ πνάλδ ζοκδέμκηαζ άννδηηα ιέζα ζηδκ Ονευδμλδ Πανάδμζδ. Αοηυ βίκεηαζ ζαθέζηενμ, ακ θάαμοιε οπυρδ υηζ μζ Παηένεξ ακηζιεηχπζζακ ηυζμ ηζξ ηνζαδμθμβζηέξ υζμ ηαζ ηζξ πνζζημθμβζηέξ αζνέζεζξ επζζδιαίκμκηαξ ηαηά πνχημ ηαζ ηφνζμ θυβμ ηζξ ανκδηζηέξ ζοκέπεζεξ πμο είπακ βζα ηδκ πναβιάηςζδ ηδξ ζςηδνίαξ ηαζ ηδξ εεχζεςξ ημο ακενχπμο. Καζ ακ δ Δκακενχπδζδ ημο Θεμφ Λυβμο απμηεθεί ηδκ ανπή ηαζ ηδ αάζδ ηδξ κέαξ εκ Υνζζηχ πναβιαηζηυηδηαξ, δ εέςζδ ημο ακενχπμο απμηεθεί ημ ηέθμξ ηαζ ημκ ζημπυ ηδξ. Αηνζαχξ, αοηή ηδ ααζζηή αθήεεζα, ημκίγεζ μ Μέβαξ Αεακάζζμξ θέβμκηαξ «Αὐηυξ, ὁ ημῦ Θεμῦ Λυβμξ, βὰν ἐκδκενχπδζεκ, ἵκα ἟ιεῖξ εεμπμζδεῶιεκ»31. Ο άβζμξ Ηςάκκδξ μ Υνοζυζημιμξ ιαξ επζαεααζχκεζ υθα ηα παναπάκς επζζδιαίκμκηαξ «Αξ οπαημφζμοιε θμζπυκ ζηδκ Αβία Γναθή ηαζ, Γ.Η.Μακηγανίδδ, «Θειεθίςζδ ηαζ πνμμπηζηή ηδξ πνζζηζακζηήξ γςήξ», Θενινγία, 1/2011, ζζ. 65-76. 30 Ρσκ. 6, 4-5. 31 Πεξί ελαλζξσπήζεσο ηνπ Λόγνπ 54, PG 25, 192Β 29

αημθμοεχκηαξ ημοξ θυβμοξ ηδξ, αξ πνμζπαεμφιε κα αάγμοιε ιέζα ζηζξ ροπέξ ιαξ ηα μνεά δυβιαηα, ηαζ ιεηά απυ αοηυ κα επζδεζηκφμοιε ηαζ μνευ ηνυπμ γςήξ, χζηε ηαζ δ γςή ιαξ κα επζαεααζχκεζ ηα δυβιαηα ηαζ ηα δυβιαηα κα πανμοζζάγμοκ ηδ γςή ιαξ πενζζζυηενμ αλζυπζζηδ. Γζαηί, μφηε ακ έπμοιε ιεκ δυβιαηα μνεά, δεκ εκδζαθενυιαζηε δ γςή ιαξ κα είκαζ ζφιθςκδ ιε ημ εέθδια ημο Θεμφ, ηαζ κα έπμοιε ηάπμζα ςθέθεζα, μφηε ακ γμφιε μνεά ηαζ παναιεθμφιε ηα μνεά δυβιαηα, εα ιπμνέζμοιε κα ηενδίζμοιε ηάηζ ημ πνήζζιμ πμο εα ζοκηεθεί ζηδ ζςηδνία ιαξ»32. Γεκ ιπμνεί, επμιέκςξ, κα οπάνλεζ δζαπςνζζιυξ ιεηαλφ αοηχκ ηςκ δφμ εκκμζχκ.

3.2. ΢πλέπεηεο Γηαρωξηζκνύ Γόγκαηνο θαη Ήζνπο Καηά ηδ ζηαεενή Πανάδμζδ ηδξ Δηηθδζίαξ ηάεε μθζηή ή ιενζηή αιθζζαήηδζδ ηδξ αθήεεζαξ βζα ηδκ εκ Υνζζηχ ακαηαίκζζδ ηαζ εέςζδ ημο ακενχπμο ακηζιεηςπζγυηακ ηαζ ηαηαδζηαγυηακ απυ ηδκ Δηηθδζία ςξ αίνεζδ. Αοηυ έβζκε, υπςξ βκςνίγμοιε, ιε ηζξ πενζπηχζεζξ ημο Ανείμο, ημο Δοκμιίμο, ημο Μαηεδμκίμο, ημο Νεζημνίμο, ημο Δοηοπμφξ ηαζ υθςκ βεκζηά ηςκ αζνεηζηχκ. ΢ημ ίδζμ υιςξ απμηέθεζια, ζηδκ αιθζζαήηδζδ δδθαδή ηδξ αθήεεζαξ βζα ηδκ εκ Υνζζηχ ακαηαίκζζδ ηαζ εέςζδ ημο ακενχπμο, μδδβεί ηαζ δ απμζφκδεζδ ημο μνεμδυλμο δυβιαημξ ηαζ ηδξ μνεμδυλμο θαηνείαξ απυ ηδκ δεζηή. Καζ αοηυ ζδιαίκεζ υηζ πάθζ έπμοιε ημ θαζκυιεκμ ηδξ αζνέζεςξ. Δδχ υιςξ πνυηεζηαζ βζα «δεζηή» αίνεζδ. «Ζ απμζφκδεζδ ηδξ εεθήζεςξ ημο ακενχπμο απυ ημ εέθδια ημο Υνζζημφ ηαζ δ δζεηδίηδζδ ηδξ πνζζηζακζηήξ ζδζυηδηαξ ιε ηδ εεςνδηζηή ιυκμ απμδμπή ηδξ πίζηεςξ ηαζ ηδκ απθή ζοιιεημπή ζηα ιοζηήνζα ηδξ Δηηθδζίαξ απμηεθεί εηηνμπή. Καζ ακ δ εηηνμπή αοηή μθείθεηαζ ζε ακενχπζκδ αδοκαιία ηαζ μιμθμβείηαζ ςξ αδοκαιία, έπμοιε ημ θαζκυιεκμ ηδξ δεζηήξ αζοκέπεζαξ. Ακ, υιςξ, αοηή εηθαιαάκεηαζ ηαζ πνμαάθθεηαζ ςξ μιαθή ηαηάζηαζδ, ηυηε πνμηφπηεζ ημ θαζκυιεκμ ηδξ δεζηήξ αζνέζεςξ. ΢ηδκ πνχηδ πενίπηςζδ δ ηαηάζηαζδ εεναπεφεηαζ ιε ηδκ ιεηάκμζα ημο ακενχπμο. ΢ηδ δεφηενδ 32

Δηο Γελ., νκηι. ΗΖ΄ 8, PG 64, 500-501. 19

πενίπηςζδ δ ηαηάζηαζδ παναιέκεζ βεκζηά αεενάπεοηδ, ακ δεκ ιεζμθααήζεζ εεμθμβζηή ακαεεχνδζδ».33 Οζ ζοκέπεζεξ ημο δζαπςνζζιμφ μπμζμοδήπμηε δυβιαημξ απυ ημ ήεμξ είκαζ μθέενζεξ, δζυηζ κμεεφμοκ ηαζ δζαθεείνμοκ ηδκ πκεοιαηζηή γςή ηςκ ιεθχκ ηδξ Δηηθδζίαξ. Ζ Δηηθδζία παφεζ κα είκαζ «ἁβία ηαὶ ἄιςιμξ»34 κφιθδ ημο Υνζζημφ, δζυηζ πάκεζ ηδκ αηνίαεζα ηαζ ηδκ ηαεανυηδηα ηςκ δμβιάηςκ, ηδκ ηαεανυηδηα ημο αίμο ηαζ ηδκ μνευηδηα ηςκ δεχκ, ηαζ έηζζ ηαηακηά Δηηθδζία ηςκ πμκδνεομιέκςκ. «Ζ εκ Υνζζηχ Απμηάθορζξ ζοκεκχκεζ πάζακ εκένβεζακ ημο Λυβμο απυ ηδξ δδιζμονβίαξ ηαζ ελήξ ηαζ ζοκάια πνμεηηείκεζ αοηήκ εζξ ηήκ ιεθθμκηζηήκ πμνείακ ημο ακενχπμο πνμξ ηδκ αηαηάπαοζημκ ηεθείςζζκ»35. Γζ‘ αοηυ ιαξ παναββέθθεζ μ Δοαββεθζζηήξ Ηςάκκδξ, μ ιαεδηήξ ηδξ αβάπδξ: «πᾶξ ὁ πνμάβςκ ηαὶ ιὴ ιέκςκ ἐκ ηῇ δζδαπῇ ημῦ Υνζζημῦ Θεὸκ μὐη ἔπεζ· ὁ ιέκςκ ἐκ ηῇ δζδαπῇ, μὗημξ ηαὶ ηὸκ Παηένα ηαὶ ηὸκ Τἱὸκ ἔπεζ. Δἴ ηζξ ἔνπεηαζ πνὸξ ὑιᾶξ ηαὶ ηαφηδκ ηὴκ δζδαπὴκ μὐ θένεζ, ιὴ θαιαάκεηε αὐηὸκ εἰξ μἰηίακ, ηαὶ παίνεζκ αὐηῷ ιὴ θέβεηε. ΋ βὰν θέβςκ αὐηῷ παίνεζκ ημζκςκεῖ ημῖξ ἔνβμζξ αὐημῦ ημῖξ πμκδνμῖξ»36. Ζ μνευδμλδ γςή δεκ πενζμνίγεηαζ ζηδκ ηοπζηή απμδμπή ημο μνεμδυλμο δυβιαημξ ηαζ ηδκ ζοιιεημπή ζηδκ μνευδμλδ θαηνεία. Αοηά απμηεθμφκ πνμτπμεέζεζξ ηαζ εθαθηήνζα βζα ηδκ πναβιαημπμίδζδ ηςκ ένβςκ ηδξ πίζηεςξ ηαζ ηδκ ηαθθζένβεζα ηδξ «μιμήεεζαξ Θεμφ» ζηδκ ηαεδιενζκή γςή ημο πζζημφ. Ο παναιενζζιυξ ηδξ δεζηήξ απυ ηδκ μνβακζηή εέζδ ηδξ ζηδκ Ονεμδμλία δεκ κμείηαζ εηηθδζζαζηζηχξ. Ζ αοηυαμοθδ πενζθνυκδζδ αηυια ηαζ ηςκ εθαπίζηςκ εκκμζχκ ιπμνεί κα ζοκηανάλεζ ημ εηηθδζζαζηζηυ εειέθζμ, υπζ ιυκμ ημο ήεμοξ αθθά ηαζ ημο δυβιαημξ. Καηά ηδκ μνευδμλδ δζδαζηαθία, βζα ηδκ ακαηαίκζζδ ηαζ εέςζδ ημο ακενχπμο, πνμτπμηίεεηαζ δ ζφκδεζδ ιε ηδκ αζηδηζηή γςή ηαζ ημκ πκεοιαηζηυ αβχκα. Γζαθμνεηζηά πανμοζζάγεηαζ δ αθήεεζα ηδξ Ονεμδμλίαξ ςξ εεςνδηζηή οπυεεζδ ηαζ

Γ. Η. Μακηγανίδδ, ικ. Έν., ζ. 65-76 Δθεζ. 5, 27. 35 Ν. Μαηζμφηα, Θενινγία – Κηηζηνινγία - Ἐθθιεζηνινγία θαηά ηόλ κέγαλ Ἀζαλάζηνλ, εηδ. Πμονκανάξ, Θεζζαθμκίηδ 2001, ζ. 151-152. 36 Β΄ Ησάλ. 9-11. 33 34

παναιενίγεηαζ δ πναηηζηή δζάζηαζή ηδξ, Έηζζ υιςξ ιεηαπίπηεζ αοηή ζε ζηείνα ζδεμθμβία ηαζ κεηνχκεηαζ απυ αθήεεζα γςήξ. Δκ ηαηαηθείδζ, επζζδιαίκεηαζ υηζ μζ δφμ ποθχκεξ, ημο δυβιαημξ ηαζ ημο ήεμοξ, ζηδνίγμοκ ηζξ ανπέξ ηδξ Πανάδμζδξ ηαζ ηδξ ακακέςζδξ. Αιθυηενεξ θεζημφνβδζακ δοκαιζηά πανμοζζάγμκηαξ ηζξ αθήεεζεξ ηδξ Δηηθδζίαξ ηαηά ηέημζμ ηνυπμ πμο κα απμηαθφπηεηαζ ηαζ ημ δυβια ηαζ ημ ήεμξ ηδξ.

Β΄ ΚΔΦΑΛΑΗΟ

ΠΑΡΑΓΟ΢Ζ ΚΑΗ ΑΝΑΝΔΩ΢Ζ 1. Οξηζκόο ηεο Παξάδνζεο Σμ εέια Ηενά Πανάδμζδ ηαζ παναδυζεζξ είκαζ ηεθαθαζχδεξ, δζυηζ ζοκδέεηαζ άννδηηα ιε ηδκ αθήεεζα. ΢ηδκ παηενζηή πανάδμζδ έπεζ οπμβναιιζζεεί δ ανπή ηδξ δζαηνίζεςξ: «ιείγςκ παζῶκ ἀνεηῶκ ἟ δζάηνζζζξ». Ζ ζοβηεηνζιέκδ ανεηή είκαζ ημ εθαθηήνζμ αθθά ζοκάια ηαζ ημ υνβακμ απυ ημ μπμίμ πανέπεηαζ δ δοκαηυηδηα δζαηνζαχζεςξ ημο μοζζχδμοξ ηαζ ημο δεοηενεφμκημξ, αοημφ πμο πενζέπεζ αθήεεζα ηαζ αοημφ πμο πενζμνίγεηαζ ζηδκ ρεοδχκοιδ βκχζδ. Θα ημκζζεμφκ ηα πζμ ζδιακηζηά ζδιεία. Πανάδμζδ, Απμζημθζηή πανάδμζδ ή Ηενή Πανάδμζδ ζηδκ μνευδμλδ Θεμθμβία απμηαθείηαζ μ εκζαίμξ ηφπμξ δζδαζηαθίαξ πμο πνμένπεηαζ απυ ημ πνμθμνζηυ ηήνοβια ημο Υνζζημφ ηαζ ηςκ Απμζηυθςκ, ιζα δζδαζηαθία πμο θοθάπεδηε ζηδ γςή ηαζ ζηδ ζοκείδδζδ ηδξ Δηηθδζίαξ ηάης απυ ηδκ επζζηαζία ημο Αβίμο Πκεφιαημξ37. Βεααίςξ δ πανάδμζδ δεκ πενζμνίγεηαζ ιυκμ ζημκ θυβμ μφηε εβηθςαίγεηαζ ζε ηφπμοξ, υζμ ηαζ ακ αοημί έπμοκ ένεζζια ηδκ Αβία Γναθή. Πανάδμζδ είκαζ μ ίδζμξ μ Υνζζηυξ, μ παναηεζκυιεκμξ εζξ ημοξ αζχκεξ. ΢ηδκ Δηηθδζία δ Πανάδμζδ δεκ ζοκδέεηαζ ιυκμ ιε ηδκ δζδαζηαθία αθθά πνςηίζηςξ ιε ημ πνυζςπμ. Σα ηνζηήνζα38 πμο δζαηνίκμοκ ηδ βκήζζα Πανάδμζδ απυ ηάεε άθθδ ρεοδή είκαζ δ απμζημθζηυηδηα, δδθαδή δ Πανάδμζδ βζα κα είκαζ βκήζζα ηαζ αθδεζκή πνέπεζ κα ακάβεηαζ ζηδκ απμζημθζηή δζδαζηαθία, έηζζ υπςξ αοηή εηδνφπεδηε ζε πνυκμοξ πμο οπήνπε έκημκα ημ ζημζπείμ ηδξ «αβκυηδηαξ» ηαζ ζηδ θακένςζδ ηδξ θοηνςηζηήξ αθήεεζαξ ημο Δοαββεθίμο. Πανάθθδθα, ηνζηήνζμ απμηεθεί ηαζ δ μιμθςκία, δδθαδή βκήζζα Πανάδμζδ απμηεθεί υ,ηζ Π.Ν. Σνειπέθα, Γνγκαηηθή, ηυιμξ Α΄, εηδ. ΢ςηήν, Αεήκαζ 1979, ζ.121. Α. Θεμδχνμο, Βαζηθή Γνγκαηηθή Γηδαζθαιία – Απαληήζεηο ζε εξσηήκαηα ΢πκβνιηθά, εηδ. Απμζημθζηή Γζαημκία, Αεήκα 2006, ζ. 18. 37 38

πζζηεφεζ ηαζ παναδέπεηαζ μιυθςκα ημ πθήνςια ηδξ Δηηθδζίαξ, ςξ ζχια Υνζζημφ, ηαζ δζδάζημοκ μζ ζενμί Παηένεξ. Δθυζμκ, ηάπμζμξ είκαζ ιέθμξ ημο ζχιαημξ ημο Υνζζημφ ιπμνεί κα εεμθμβεί ηαζ κα δζαηοπχκεζ ηζξ αθήεεζεξ ηδξ παναδυζεςξ αθαεήηςξ, ηαηά ηδ δζδαζηαθία ημο Υνζζημφ πενί ηδξ αιπέθμο ηαζ ηςκ ηθδιάηςκ. «἖βώ εἰιζ ἟ ἄιπεθμξ ἟ ἀθδεζκή, ηαὶ ὁ παηήν ιμο ὁ βεςνβόξ ἐζηζ. πᾶκ ηθῆια ἐκ ἐιμὶ ιὴ θένμκ ηανπόκ, αἴνεζ αὐηό, ηαὶ πᾶκ ηὸ ηανπὸκ θένμκ, ηαεαίνεζ αὐηό, ἵκα πθείμκα ηανπὸκ θένῃ»39. Σμ ηέκηνμ ηδξ Ηενάξ Παναδυζεςξ είκαζ μ Υνζζηυξ ηαζ δ ιεη' Αοημφ ημζκςκία ηαζ δ πενί Αοημφ ιανηονία ηςκ πνμθδηχκ, απμζηυθςκ ηαζ αβίςκ. Απυ ηα παναπάκς βίκεηαζ ακηζθδπηυ πςξ δ Ηενά Πανάδμζδ παναδίδεηαζ ιέζς ηςκ εεμοιέκςκ ακενχπςκ ηδξ Δηηθδζίαξ είηε ιέζα απυ πνμθμνζηυ ηαζ βναπηυ θυβμ, είηε ιέζς απεζημκίζεςκ. H Ηενά Πανάδμζδ, ζφιθςκα ιε ημοξ Παηένεξ ηδξ Δηηθδζίαξ, απμηεθεί πδβή ηςκ αθδεεζχκ ηδξ πνζζηζακζηήξ δζδαζηαθίαξ ζζυηζιδ «ηῷ εείῳ βναπηῷ θυβῳ»40, δδθ. ιε ηδκ Αβία Γναθή. Βεααίςξ δ Αβία Γναθή είκαζ δ ηφνζα πδβή ηδξ πνζζηζακζηήξ πίζηδξ ηαζ δζδαζηαθίαξ. Ζ Γναθή υιςξ εηθνάγεηαζ ηαζ ενιδκεφεηαζ εκηυξ ηδξ Παναδυζεςξ. Ζ αθήεεζα ζηδκ Δηηθδζία απμηαθφθεδηε εκ ης ζπεδίς ηδξ Θείαξ Οζημκμιίαξ. Ζ ηαηακυδζδ αοηήξ ηδξ αθήεεζαξ υιςξ ζοκηεθείηαζ εκ ηδ ζζημνία ηαζ έπεζ κα ηάκεζ ιε ηδκ δεηηζηυηδηα ηςκ ακενχπςκ. Σα δυβιαηα είκαζ ιένμξ ηδξ δζδαζηαθίαξ ηδξ Δηηθδζίαξ, ιένμξ ηδξ πανάδμζήξ ηδξ. ΋θα αοηά γμοκ ηαζ ζοκοθαίκμκηαζ ζε ιζα ανιμκζηή εκυηδηα, αθμφ Μία είκαζ δ πδβή ημοξ, μ Λυβμξ ημο Θεμφ. Ζ Πανάδμζδ θμζπυκ είκαζ δ θμβζηή υρδ ηδξ απμηάθορδξ, ιία απμηάθορδξ πμο απαζηεί δφμ ζοιιεηέπμκηεξ. Αοηυκ πμο ιζθά ηαζ αοηυκ πμο αημφεζ, δζυηζ δίπςξ ημκ δεφηενμ δεκ οθίζηαηαζ. Αοηυξ πμο αημφεζ, εκ πνμηεζιέκς, είκαζ δ Δηηθδζία, πμο απυ ιυκδ ηδξ δεκ είκαζ

Ησάλ, 15, 1-2. Αβίμο Νεηηανίμο, Οξζόδνμνο ηεξά Καηήρεζηο, εηδ. Βαζ. Ρδβυπμοθμο.Θεζζαθμκίηδ 2001, ζ. 177 39 40

πδβή, αθθά ημ πθαίζζμ πμο απμηαθφπηεηαζ δ πδβή 41 ηαζ δζαθοθάζζεηαζ ηαζ δζαηδνφζζεηαζ απυ ημ υθμ ζχια ηδξ, ζηδκ πθδνυηδηά ημο.

1.1.

Πεγέο ηεο Ηεξήο Παξάδνζεο Ζ Ηενά πανάδμζδ πενζέπεηαζ πνςηίζηςξ ζηδκ Αβία Γναθή αθθά ηαζ ζε

άθθεξ πδβέξ υπςξ:  Οζ δμβιαηζηέξ απμθάζεζξ ηςκ Οζημοιεκζηχκ ΢οκυδςκ, ιεηαλφ αοηχκ πνςηίζηςξ ημο ΢οιαυθμο ηδξ Πίζηεςξ, ήημζ ημο ΋νμο ΝζηαίαξΚςκζηακηζκμοπυθεςξ ηαζ ηςκ οπμθμίπςκ ΋νςκ ηςκ Οζημοιεκζηχκ ΢οκυδςκ.  Σα ζοββνάιιαηα ηςκ ανπαίςκ ιεβάθςκ Παηένςκ ηαζ ζδζαζηένςξ εηείκα ζηα μπμία «δζαηνζαμφηαζ ζοιθςκία ηςκ Παηένςκ». Οζ Παηένεξ ιίθδζακ έπμκηεξ ςξ αάζδ ηδκ ειπεζνία αοηχκ, ςξ έηθναζδ ηδξ ακαγήηδζδξ ημο Θεμφ εκ ηδ Δηηθδζία.  Ζ Θεία Λεζημονβία «ςξ εηθνάγμοζα ηδκ πίζηζκ ηδξ ηαευθμο Ονεμδυλμο Δηηθδζίαξ», ηαζ ηεθεζζμονβμφζα ζημοξ αζχκεξ ηδξ ιζαξ εοζίαξ ημο Θεμφ ζημκ ζηαονυ. Ζ επίβεζμξ ηεθεζζμονβία εκχκεζ ημοξ πζζημφξ ιε ηδκ επμονάκζμ.  Δπίζδξ, θμνείξ ηδξ Ηενάξ Παναδυζεςξ είκαζ ηαζ ηα ιεηαβεκέζηενα δμβιαηζημζοιαμθζηά ικδιεία ηαζ δ οικμθμβία ηδξ Δηηθδζίαξ. Θα πνέπεζ υιςξ, κα πνδζζιμπμζμφκηαζ αμδεδηζηά ηαζ «ιεηά ιεβίζηδξ πνμζμπήξ», ηαεχξ ζηα ιεκ πνχηα οπάνπμοκ εκίμηε εηενυδμλεξ επζδνάζεζξ, εκχ ζηδκ οικμβναθία ζοκακηάιε ζοπκά πμζδηζηέξ ηαζ εζημκζηέξ εηθνάζεζξ «ιδ δζαηνζκμιέκαξ επί δμβιαηζηή αηνζαεία»42.

Γ. Φθμνυθζηζ, Σν ζώκα ηνπ δώληνο Χξηζηνύ, Μηα νξζόδνμε εξκελεία ηεο Δθθιεζίαο, εηδ. Ανιυξ, Αεήκα 1999, ζ.106. 42 Ν. Μδηζυπμοθμξ, «Πανάδμζζξ Ηενά», Θξεζθεπηηθή θαη Ζζηθή Δγθπθινπαίδεηα (Θ.Ζ.Δ.) ηυιμξ 10, εηδ. Μανηίκμξ Αε., Αεήκα 1967, ζη. 26. 41

1.2.

Παξάδνζε – Ζ Παξαθαηαζήθε ηεο Πίζηεωο Ο Απυζημθμξ Παφθμξ ζημκ ιαεδηή ημο Σζιυεεμ παναββέθθεζ: «῏Χ

Σζιυεεε, ηὴκ παναηαηαεήηδκ θφθαλμκ, ἐηηνεπυιεκμξ ηὰξ αεαήθμοξ ηεκμθςκίαξ

ηαὶ

ἐπαββεθθυιεκμζ

ἀκηζεέζεζξ πενὶ

ηὴκ

ηῆξ

ρεοδςκφιμο

βκχζεςξ,

἞ζηυπδζακ.»43.

πίζηζκ

ἥκ

ηζκεξ

παναηαηαεήηδ

δζαθοθάζζεηαζ δζα ημο Αβίμο Πκεφιαημξ πμο εκμζηεί ζημκ άκενςπμ. Ζ παναηαηαεήηδ είκαζ ημ ιοζηήνζμ ηδξ πίζηεςξ πμο απμηαθφπηεηαζ ζημοξ Πνμθήηεξ, Απμζηυθμοξ, Παηένεξ ηαζ Αβίμοξ ηαζ παναδίδεηαζ απυ αοημφξ ζηα πκεοιαηζηά ημοξ παζδζά. ΢οκδέεηαζ δδθαδή ιε ηδκ Πανάδμζδ. Ζ Πανάδμζδ δεκ είκαζ ιία ακενχπζκδ δζδαζηαθία παναβυιεκδ απυ ηζξ κμδηζηέξ δοκάιεζξ, μφηε ιενζηέξ ζοκήεεζεξ, ηα ήεδ ηαζ ηα έεζια. Ο Υνζζηυξ είκαζ δ παναηαηαεήηδ ηαζ Αοηυξ, μ ίδζμξ μ Υνζζηυξ, θοθάηηεζ, ιεηαδίδεζ ηαζ παναδίδεζ ηδκ παναηαηαεήηδ, δδθαδή ημκ Δαοηυ Σμο, ζδίςξ ηαηά ηζξ εοπανζζηζαηέξ ζοκάλεζξ. Ὅπςξ θέιε ζηὴ Θεία Λεζημονβία ὁ Κφνζμξ εἶκαζ

«ὁ

πνμζθένςκ

ηαὶ

πνμζθενυιεκμξ,

ὁ

πνμζδεπυιεκμξ

ηαὶ

δζαδζδυιεκμξ».. Έηζζ ζηδκ εοπανζζηζαηή ηέθεζδ, ηαηά ηδκ μπμία βίκεηαζ δ πεζνμημκία, θέβεηαζ: «Λάαε ηὴκ παναηαηαεήηδκ ηαφηδκ, ηαὶ θφθαλμκ αὐηήκ, ἕςξ ηῆξ δεοηέναξ πανμοζίαξ ημῦ Κονίμο ἟ιῶκ Ἰδζμῦ Υνζζημῦ, ὅηε παν‘ αὐημῦ ιέθθεζξ ἀπαζηεῖζεαζ αὐηήκ». Αοηά ηα θυβζα απεοεφκεζ μ Ανπζενέαξ, ὁ εἰξ ηφπμκ ημο επμονακίμο Μεβάθμο Ανπζενέςξ εονζζηυιεκμξ, ζημκ κεμπεζνμημκδεέκηα Πνεζαφηενμ ιεηά ηδκ ιεηααμθή ημο άνημο ηαζ ημο μίκμο ζε ΢χια ηαζ Αίια Υνζζημφ, βζα κα δδθςεεί έηζζ ιε ημκ πζμ ηαηδβμνδιαηζηυ ηνυπμ υηζ δ παναηαηαεήηδ δεκ είκαζ δζδαζηαθία απθχξ, αθθά πνυζςπμ, μ Υνζζηυξ. Μέζα ζηδκ Δηηθδζία, ηα πνυζςπα (Δπίζημπμζ - Πνεζαφηενμζ) ζοκζζημφκ, πάκς απυ ηάεε ηείιεκμ, ηδκ αιεηαηίκδηδ εββφδζδ βζα ηδκ βκδζζυηδηα ηδξ παναδυζεχξ ηδξ, βζαηί είκαζ μζ επίβεζεξ εζηυκεξ ημο Υνζζημφ. ΋πμο οπάνπεζ ζημκ ηυζιμ δ Μία Δηηθδζία, οπάνπεζ ηαζ εκυηδηα παναδυζεςξ, πμο εηθνάγεηαζ ςξ εκυηδηα πίζηεςξ, θαηνείαξ ηαζ γςήξ. Σδκ εκυηδηα αοηή ηαιζά ελςηενζηή δζαθμνά (βθχζζα, έεζια, πμθζηζζιυξ) δεκ 43

Α΄Σηκ. 6, 20-21 26

είκαζ δοκαηυκ κα ηαηαζηνέρεζ. Ζ Ονευδμλδ Πανάδμζδ είκαζ δ ιεηάδμζδ υθδξ ηδξ απμηαθοπηζηήξ αθήεεζαξ ηςκ Πνμθδηχκ, Απμζηυθςκ ηαζ Παηένςκ, αθθά ζοβπνυκςξ ηαζ δ ιεηάδμζδ ηδξ ιεεμδμθμβίαξ βζα κα θηάζεζ ηακείξ ζηδ εεμπηία. Πανάδμζδ είκαζ υ,ηζ μδδβεί απυ ηδ θμβζηή θαηνεία ζηδ κμενά θαηνεία.

1.3.

Ζ Παξαδνζηαθή Πνηκαληηθή Ζ Ονευδμλδ Πανάδμζδ δεκ είκαζ κμδηζηή ζφθθδρδ αθθά είκαζ

έηθναζδ ηδξ γςήξ ηδξ Ονεμδυλμο Δηηθδζίαξ, υπςξ εηθνάγεηαζ ζηα Μοζηήνζά ηδξ, ζδζαζηένςξ ζηδκ εεία Δοπανζζηία. Καηά ημκ Νζηυθαμ Κααάζζθα δ «἖ηηθδζία ζδιαίκεηαζ ἐκ ημῖξ ιοζηδνίμζξ»44. Έηζζ, δζά ηδξ εείαξ εοπανζζηίαξ ηαζ ηςκ ιοζηδνίςκ ηδξ ιοήζεςξ (αάπηζζια ηαζ πνίζια) ζοβηνoηείηαζ «μ εεζιυξ ηδξ Δηηθδζίαξ». Αοηυ θαίκεηαζ, ιεηαλφ άθθςκ, ηαζ ζηδκ εκημθή πμο έδςζε μ Υνζζηυξ ζημοξ Απμζηυθμοξ: «πμνεοεέκηεξ μὖκ ιαεδηεφζαηε πάκηα ηὰ ἔεκδ, ααπηίγμκηεξ αὐημὺξ εἰξ ηὸ ὄκμια ημῦ Παηνὸξ ηαὶ ημῦ Τἱμῦ ηαὶ ημῦ Ἁβίμο Πκεφιαημξ, δζδάζημκηεξ αὐημὺξ ηδνεῖκ πάκηα ὅζα ἐκεηεζθάιδκ ὑιῖκ»45. Γζα ηδκ ηαηακυδζδ ηςκ ιοζηδνίςκ ηςκ ζοκηεθεζιέκςκ ζηδκ Δηηθδζία, εκηυξ ηδξ μπμίαξ ζοκοπάνπμοκ ημ επμονάκζμ ηαζ ημ επίβεζμ, πνμτπμηίεεηαζ δ απυηαλδ ημο ηυζιμο, δδθαδή ηδξ αιανηίαξ. Έηζζ μζ πζζημί δεκ πνέπεζ κα ειπμηίγμκηαζ απυ ημ «πκεφια» ημο ηυζιμο, αθθά κα γμφκ ζφιθςκα ιε ηδκ δζδαζηαθία ημο Υνζζημφ, ηςκ Απμζηυθςκ ηαζ ηςκ Παηένςκ. Μυκμ ηυηε ιπμνμφκ κα δζαπςνίγμοκ ζαθέζηαηα ηζ είκαζ μνευδμλμ ηαζ ηζ δεκ είκαζ, πμζά είκαζ δ μοζία ηδξ Ονεμδυλμο Παναδυζεςξ ηαζ ηζ ηζκείηαζ εηηυξ αοηήξ. Πνςηίζηςξ υιςξ ηαηακμμφκ ημ εθήιενμ ηαζ ηδ νεοζηυηδηα ηδξ επίβεζαξ πναβιαηζηυηδηαξ. Σα ζηάδζα ηδξ πκεοιαηζηήξ ιεεδθζηίςζδξ ανπίγμοκ απυ ηδκ απυηαλδ ημο ηυζιμο, δδθαδή απυ ηδκ ηαηακυδζδ ηδξ παναθοζζηήξ ηαηαζηάζεςξ πμο επζθένεζ δ αιανηία. Οζ ιφζηεξ ηςκ επμονακίςκ έθημκηαζ απυ ηδκ Αθήεεζα 44

Ἐρμηνεία τῆς θείας Λειτουργίας, SC 4, σ. 230.

Μαηζ. 28, 19-20 27

ημο Θεμφ ηαζ ηυηε ακηζθαιαάκμκηαζ «ημοξ θυβμοξ ηςκ υκηςκ». Σα πνυζςπα αοηά ηαείζηακηαζ ζηδκ ηάεε ιία επμπή μζ κέμζ πνμθήηεξ ημο Θεμφ ηαζ μζ δζδάζηαθμζ. Δπεζδή γμοκ ημκ Θευ έπμοκ ζηδκ ηανδζά ημοξ ηδκ αβάπδ ημο Θεμφ. Γζ‘ αοηυ ηαζ ηαεμδδβμφκ ιε αβάπδ, δζάηνζζδ ηαζ ιεεμδζηυηδηα ημοξ Υνζζηζακμφξ κα γμοκ πναβιαηζηά ιέζα ζημκ πχνμ ηδξ Δηηθδζίαξ ιε ιεηάκμζα, πίζηδ ηαζ θυαμ Θεμφ, ιε εηηθδζζαζηζηυ θνυκδια. Ζ εηηθδζζαζηζηυηδηα δεκ πενζμνίγεηαζ απθχξ ζηδκ ηέθεζδ ηςκ ζενχκ Αημθμοεζχκ ηαζ ηςκ αβίςκ Μοζηδνίςκ, αθθά ζηδκ ζοκάκηδζή ηδξ ιε ημκ Θευ. Οζ Παηένεξ επζζδιαίκμοκ υηζ μ πνζζηζακζηυξ αβχκαξ δεκ πενζμνίγεηαζ ιυκμ ζηδκ ακαβκχνζζδ ηαζ απμδμπή ηδξ πάνζημξ ημο Θεμφ, αθθά επεηηείκεηαζ πμθφ πενζζζυηενμ ζηδ δζαθφθαλή ηδξ. Αοηυ είκαζ φρζζημ ιέθδια ηςκ πζζηχκ, πνςηίζηςξ ηςκ πμζιέκςκ. Δκηυξ αοηήξ ηδξ ζοκάθεζαξ εα πνέπεζ κα δζαζθαθίγεηαζ πακηί ηνυπς δ ζενυηδηα ηδξ ηεθέζεςξ ηςκ Μοζηδνίςκ ηδξ Δηηθδζίαξ. Να ιδκ ελένπμκηαζ απυ ηδ θεζημονβζηή ηάλδ ιεηαηνεπυιεκα ζε ημζκςκζηά βεβμκυηα ηαζ ημζιζηέξ εηδδθχζεζξ. Δίκαζ πμθφ παναηηδνζζηζηή δ δζδαζηαθία ημο Αβίμο ΢οιεχκ Θεζζαθμκίηδξ: «μὐδὲκ ιζηνὸκ ἐκ ηῇ ημῦ ιεβάθμο Θεμῦ ηαὶ ΢ςηῆνμξ ἟ιῶκ Ἰδζμῦ Υνζζημῦ ἖ηηθδζίᾳ, μὐδὲκ δίπα θυβμο, ὅηζ αὐημῦ ημῦ γῶκημξ Λυβμο ἟ ἖ηηθδζία, δζὸ ιεηὰ θυβμο πάκηα ιεβίζημο ..., ηαζ εαοηυκ ζοκέπεζ πάκηα»46. Καηά ημοξ ενιδκεοηέξ ηςκ ηακυκςκ: «ηάλζξ ζοκέπεζ πάκηα ηαζ ηα επμονάκζα αθθά ηαζ ηα επίβεζα»47. Δκηυξ αοημφ ημο πθαζζίμο πνμζθαιαάκεζ λεπςνζζηυ κυδια δ οπυικδζδ ηαηά ηδξ ελυδμο ημο ακενχπμο απυ ημκ Πανάδεζζμ ηαζ ζοκεπχξ δ παναίκεζδ ηαηά ηδκ Σεζζαναημζηή ζηδκ ιέεελδ ημο ιοζηδνίμο ημο ΢ηαονμφ ηαζ ηδξ Ακαζηάζεςξ ημο Υνζζημφ, πμο ζημ ηέθμξ ηδξ είκαζ δ ιέεελδ ημο ιοζηδνίμο ηδξ Πεκηδημζηήξ ζηδκ πνμζςπζηή ιαξ γςή, υπςξ οπμδεζηκφεηαζ απυ ηδκ Κονζαηή ηςκ Αβίςκ Πάκηςκ. Ζ πανάδμζδ ηδξ Δηηθδζίαξ εα πνέπεζ κα δζαθοθάζζεηαζ ηαηά ημ πκεφια ηδξ δζδαζηαθίαξ ημο 46

Διάλογος, PG 155, 680B Βθ. Ηςάκκδ Εςκανά, ΢πυθζμ ζημκ 31μ απμζημθζηυ ηακ. Γ. Ράθθδ - Μ. Πμηθή, ΢ύληαγκα ηῶλ ζείσλ θαὶ ἱεξῶλ θαλόλσλ …, η. Β΄, Ἀεῆκαζ 1852, ζ. 46. 47

΢οιεχκ Θεζζαθμκίηδξ ηαζ ηςκ άθθςκ Παηένςκ ηαζ ενιδκεοηχκ ηςκ ηακυκςκ. Δπεζδή αηνζαχξ δεκ ηαοηίγεηαζ ιε ιζα απθή ζοκηδνδηζηυηδηα, δ μπμία ηεθζηά κεηνχκεηαζ απυ ημκ πνυκμ48, ιζα ζηαηζηυηδηα, αθθά είκαζ ηίκδζδ ηαζ γςή, ιζα ζοκεπήξ δδιζμονβζηυηδηα 49. Ο υθμξ Υνζζηυξ, ςξ πίζηδ θαηνεία - γςή, πνέπεζ κα ιεηαδίδεηαζ απυ άκενςπμ ζε άκενςπμ ηαζ απυ βεκεά ζε βεκεά, βζα κα ζχγεηαζ ζε ηάεε επμπή, ιέζα ζηδκ Δηηθδζία, μ ηυζιμξ.

2. Αλαλέωζε – Οξηζκόο Απυ

ηα

απμζημθζηά

πνυκζα

ιέπνζ

ζήιενα

μζ

Υνζζηζακμί

ακηζθαιαάκμκηακ ηδκ εκυηδηά ημοξ, ςξ εκυηδηα ηδξ πίζηεςξ. «Θεςνμφζακ ςξ αοημκυδημ δζηαίςια ηάεε ημπζηήξ Δηηθδζίαξ κα εηθνάγεζ ηδκ ημζκή αοηή πίζηδ ζηδ δζηή ηδξ βθχζζα, ιε ημ δζηυ ηδξ θεζημονβζηυ ηοπζηυ ηαζ ιάθζζηα ηαη‘ ανπήκ ηαζ ιε ημ δζηυ ηδξ ααπηζζηήνζμ ΢φιαμθμ ηδξ Πίζηεςξ. Αοηή δ πμζηζθία ηςκ βθςζζχκ ηαζ ηςκ εεμθμβζημ-πμθζηζζηζηχκ παναδυζεςκ δεκ ειπυδζγε ιε ηακέκα ηνυπμ ηδκ φπανλδ ηαζ πναηηζηή εηδήθςζδ ηδξ εηηθδζζαζηζηήξ εκυηδηαξ»50. Έηζζ, ημκ 2μ αζχκα, μ άβζμξ Δζνδκαίμξ ιζθάεζ πενί ιζαξ ηαζ ηδξ ίδζαξ απμζημθζηήξ Παναδυζεςξ «θοθαζζυιεκδξ επζιεθχξ» ζηδ Ρχιδ, ηδ ΢ιφνκδ, ηδκ Έθεζμ. Δίκαζ, πνάβιαηζ, βεβμκυξ, υηζ ιυκμ, υπμο έπεζ αθθμζςεεί δ μοζία ηδξ παναδυζεςξ, εηεί ηαζ υθα ηα ελςηενζηά ζημζπεία βίκμκηαζ ιέζα δζαζπαζηζηά. Καηά ημοξ αβίμοξ ιαξ Παηένεξ, υπμο ειθακίγεηαζ αίνεζδ, εηεί έπεζ πνμδβδεεί αθθμίςζδ ηδξ παναδυζεςξ, ςξ γςήξ εκ Υνζζηχ. Έπεζ παεεί δ ειπεζνία ηδξ εεχζεςξ, ηαζ βζ‘ αοηυ δδιζμονβείηαζ άθθδ πανάδμζδ, πμο δεκ είκαζ δ εηηθδζζαζηζηή, αθθά «ρεοδήξ» ηαζ «ρεοδχκοιμξ». Ζ απμιάηνοκζδ απυ ηδκ ειπεζνία ηςκ εεμοιέκςκ, Απμζηυθςκ ηαζ Αβίςκ, ιεηααάθθεζ ηδκ εκ Ανπζι. Μάλζιμο Κονίηζδ «Πανάδμζδ ηαζ Παναδυζεζξ», Θενδξνκία Γ΄(1-3), 2001,ζζ. 94-106 49 Γ. Μακηγανίδδ «Ζ Πανάδμζδ ηδξ Ονεμδμλίαξ» ΢ύλαμε, ηεφπ. 1μ, 1982, ζ. 6. 50 Πνεζα. Ηςά. Μάβζεκημνθ, «Πανάδμζδ ηδξ Δηηθδζίαξ ηαζ Παναδυζεζξ ηςκ ακενχπςκ», επζιεθδηήξ εηδυζεςξ: πνεζα. Ζθίαξ Γ. Γζαημοιάημξ, εηδ. Σήκμξ, Πκεοιαηζηέξ ηαζ Θεμθμβζηέξ ενιδκείεξ, Αεήκα 2005, ακανηδιέκμ ζημ: http://oodegr.co/oode/orthod/provlimata/parad_magendorf1.htm 48

Υνζζηχ γςή ζε αζνεηζηυ ηνυπμ οπάνλεςξ, πμο θοζζηά δεκ ιπμνεί κα ζχζεζ51. Δπμιέκςξ, πμθφ μνεά έπεζ δζαηοπςεεί, υηζ δ ακακέςζδ εκημπίγεηαζ ζηδκ ίδζα ηδ θφζδ ηδξ Δηηθδζίαξ52, πνάβια πμο απμηαθφπηεηαζ απυ ηδ ιαηνά πνμκζηή πενίμδμ δζαιυνθςζδξ ηδξ παναδυζεχξ ηδξ. Ζ απμζημθή ηδξ Δηηθδζίαξ απμηεθεί βεβμκυξ πμο πδβάγεζ απυ ηδκ πανμοζία ημο Θεμφ ζηδκ ζζημνία, δδθαδή ιε ημκ ηνυπμ πμο Δηείκμξ πνμζέθααε ημκ ηυζιμ. Έηζζ, δ ακακέςζδ ηδξ Δηηθδζίαξ υπςξ εφζημπα ζδιεζχκεζ μ Ν. Μαηζμφηαξ, είκαζ «δ δζανηήξ πανμοζία αβάπδξ ημο Θεμφ ηαζ δ δζανηήξ πνμζςπζηή αίςζζξ ημο πκεοιαηζημφ βεβμκυημξ ηδξ ζςηδνίαξ»53. Ζ Δηηθδζία επζηεθεί ημ ένβμ ηδξ ζςηδνίαξ ιέζα απυ ηδκ ακακέςζδ ηδξ παναδυζεχξ ηδξ. ΋πςξ επζζδιαίκεζ ηαζ μ επίζημπμξ πνχδκ Δνγεβμαίκδξ Α. Γζέθηζηξ, δ ακακέςζδ ζηδκ Δηηθδζία «είκαζ δ εκ εηάζηδ επμπή ηδξ ζζημνίαξ γχζα ειπεζνία ηδξ αοηήξ ζςηδνίμο πίζηεςξ ηδξ Δηηθδζίαξ ηαζ μ πενί αοηήξ γςκ θυβμξ, μιμθμβία, εεμθμβία, ιανηονία»54. Γζα κα ιπμνέζμοιε υιςξ, κα βίκμοιε ιάνηονεξ ηδξ μνεήξ πίζηεςξ πνέπεζ πνμδβμοιέκςξ κα ηαηαθάαμοιε ηζ είκαζ δ Δηηθδζία, κα απμηηήζμοιε ζοκείδδζδ ηδξ αθδεζκήξ ηαζ υκηςξ ζενάξ

εηηθδζζαζηζηήξ Παναδυζεςξ. Ζ Δηηθδζία ζφιθςκα ιε ηδκ

Ονευδμλδ δζδαζηαθία δεκ είκαζ ηάηζ ημ ζηαηζηυ αθθά ελεθίζζεηαζ. Αοηυ ζοιααίκεζ βζαηί πμνεφεηαζ δζανηχξ πνμξ ηδ Βαζζθεία ημο Θεμφ. Έηζζ ημ κέμ, πμο επζθένεζ δ υπμζα ακακέςζδ, ζηδκ μοζία απμηεθεί ηαηάθαζδ ημο παθαζμφ.

2.1. Λόγνη Αλαλεώζεωο ηεο Δθθιεζηαζηηθή Εωήο Ζ ελέθζλδ ηαζ δ ακακέςζδ ηδξ εηηθδζζαζηζηήξ γςήξ δεκ βίκεηαζ έλς απυ ημκ ηυζιμ. Ακηίεεηα δ Δηηθδζία πμνεφεηαζ ιε δζάθμβμ πνμξ ημκ ηυζιμ. Σνεζξ είκαζ μζ δοκαημί ηνυπμζ ζπέζδξ ηδξ Δηηθδζίαξ ιε ημκ ηυζιμ μ Πνςημπν. Γ. Μ. Μεηαθθδκμφ, Δπαγγειηθά θαη Απνζηνιηθά κελύκαηα (Απάκεζζια ηδνοβιάηςκ απυ ηδκ «Φςκή Κονίμο» ηςκ εηχκ 1980 ηαζ 1983), εηδ. Ονευδμλμξ Κορέθδ. 52 A. Schmemann, ―Theology and Liturgical Tradition‖, ζημο M.H. Shepherd, Worship in Scripture and Tradition, New York, 1963, ζζ. 10-26. 53 Πανάδμζζξ ηαζ ακακέςζζξ εζξ ηδκ Δηηθδζίακ, Θεζζαθμκίηδ, 1972, ζ. 144. 54 Παξάδνζηο – Αλαλέσζηο, («΢φκαλζξ Ονεμδυλςκ Θεμθυβςκ», Η.Μ. Πεκηέθδξ 17-21 Αοβμφζημο), Αεήκα 1972, ζζ. 68-69. 51

«απυημζιμξ», μ «εηημζιζηεοιέκμξ» ηαζ μ «εβηυζιζμξ»55. Σμ απυημζιμ ηδξ Δηηθδζίαξ έπεζ ςξ ζοκέπεζα έκακ εθζηζζιυ, υπμο ηονζανπεί δ ηάλδ ημο αοημδμλαζιμφ ηαζ ηδξ αοηάνηεζαξ. ΢ε αοηή ηδκ πενίπηςζδ δ Δηηθδζία απμηηά έκα ηαεζδνοιαηζηυ παναηηήνα, αθμφ δ πανμοζία ημο Πκεφιαημξ παφεζ κα πκέεζ. Καηά ηδκ εηημζιζηεοιέκδ ιμνθή ηδξ Δηηθδζίαξ, δ ζζημνία πνμζπαεεί κα εεςεεί ιυκδ ηδξ πςνίξ ηδκ πανμοζία ημο Θεμφ. Πνυηεζηαζ βζα ιζα αημιμηναηζηή ηαηά αάζδ θεζημονβία πμο ηάκεζ ηδκ Δηηθδζία κα πάκεζ ημκ πνμζακαημθζζιυ ηδξ ηαζ κα ιέκεζ ζηαηζηή ζηδκ ζζημνία. Καζ εδχ ηα απμηεθέζιαηα είκαζ ηα ίδζα υπςξ ηαζ ζηδκ πνχηδ πενίπηςζδ. Δπίζδξ, πάκεηαζ ηαζ ημ εζπαημθμβζηυ ήεμξ ηδξ. Καηά ημκ εβηυζιζμ ηνυπμ ζπέζδξ ηδξ Δηηθδζίαξ ιε ηδκ ζζημνία, δ πανμοζία ημο Πκεφιαημξ είκαζ ζοκεπήξ. Ζ Δηηθδζία αβηαθζάγεζ υθμ ημκ ηυζιμ ηαζ δζαθέβεηαζ ιαγί ημο. Σμκ πνμζηαθεί κα βίκεζ ηαζ αοηυξ Βαζζθεία. Άθθςζηε ζηυπμξ ηδξ Δηηθδζίαξ είκαζ δ ιεηαιυνθςζδ ηδξ ηηίζδξ ηαζ δ έκςζή ηδξ ιε ημκ Θευ. Ζ ιεηαιυνθςζδ δεκ ιπμνεί κα πναβιαηςεεί ακ δεκ έπεζ ςξ ζοκεηηζηυ ζημζπείμ ηδξ ηδκ Πανάδμζδ ηαζ ςξ πνμπμιπυ ηδξ ηα Έζπαηα. ΢ηδκ ακηίεεηδ πενίπηςζδ, ζηδκ μπμία δ Δηηθδζία πενζμνίγεηαζ ζε έκακ ηυπμ ή πμθζηζζιυ αοημιάηςξ πενζηθείεηαζ ηαζ πενζένπεηαζ ζηδ θεμνά. Έπμκηαξ ακακεςηζηυ ηαζ μζημοιεκζηυ παναηηήνα δ Δηηθδζία ακαθένεηαζ ηαζ ιεηέπεζ υθδξ ηδξ ηηίζδξ. Ο ίδζμξ μ Σνζαδζηυξ Θευξ εκενβεί ηαζ μζημκμιεί ιέζα ζηδκ ζζημνία ηαζ βζα ηδκ ζζημνία56. Ζ Δηηθδζία ανπίγεζ ιε ηδ δδιζμονβία ηαζ πμνεφεηαζ ιέπνζ ηδ Βαζζθεία. Δλεθίζζεηαζ ιέζα ζηδκ ζζημνία. Γζ‘ αοηυ ηαζ δ θεζημονβζηή ηδξ μνβάκςζδ ανίζηεηαζ ζε δζανηή ελέθζλδ ηαζ ακακέςζδ57. Βέααζα αοηυ δε ζδιαίκεζ υηζ εηημζιζηεφεηαζ ιεηααάθθμκηαξ ηα μνβακςηζηά ηδξ ζπήιαηα. Ζ

΢η. Γζαβηάγμβθμο, «Πενί Δηηθδζίαξ», ζημ «Γόγκα, Πλεπκαηηθόηεηα θαη Ήζνο ηεο Οξζνδνμίαο», η. Α΄, ΔΑΠ Πάηνα 2002, ηεθ.3, ζ. 189. 56 «Ζ Δηηθδζία ςξ πνυζηθδζδ πνμξ ηα Έζπαηα», Ακανηήεδηε απυ ημ Δηηθδζζαζηζηυ – Λαμβναθζηυ Μμοζείμ ΢ημπέθμο 1 Μαΐμο 2011: http://agiamagdalini.blogspot.com/2011/05/blog-post.html 57 Ν. Α. Μαηζμφηαξ, Γνγκαηηθή θαη ΢πκβνιηθή ζενινγία, η. Β΄, 2δ έηδ. Πμονκανάξ, Θεζζαθμκίηδ, 1999, ζ. 381. 55

Δηηθδζία δεκ είκαζ ιζα παβζςιέκδ ηαηάζηαζδ αθθά βίκεηαζ ηάεε θμνά, δδθαδή, υηακ πνεζαζηεί, ακμίβεηαζ ζηδκ ζζημνία.

2.2. Σξόπνο ηεο Αλαλεώζεωο Απυ υζα έπμοιε πνμακαθένεζ, βίκεηαζ εφημθα ακηζθδπηυ υηζ δ ακακέςζδ ζοκζζηά ιζα ελέθζλδ ηαζ υπζ ιζα ακαηνμπή ή ιζα ηαζκμημιία πμο μδδβεί ζηδκ εηημζιίηεοζδ. ΢οκεπχξ ζηδκ ακακέςζδ ηδξ εηηθδζζαζηζηήξ παναδυζεςξ επζηεθείηαζ δ επακενιδκεία ηςκ αζςκίςκ αθδεεζχκ ηδξ πίζηεςξ58. Μάθζζηα ζε αοηή ηδ ζοκάκηδζδ ημο παθαζμφ ιε ημ ζφβπνμκμ ζοκηεθείηαζ έκαξ ζφβπνμκμξ ηνυπμξ πανμοζίαζδξ ηαζ επακενιδκείαξ ημο παθαζμφ απυ ημ ζφβπνμκμ. Βέααζα αοηυ ζδιαίκεζ υηζ ημ ζφβπνμκμ δε ιεηααάθθεζ εηείκεξ ηζξ πηοπέξ ημο παθαζμφ, μζ μπμίεξ αθμνμφκ ηδ ζςηδνία ημο ακενχπμο. Απαναίηδηδ πνμτπυεεζδ ηςκ παναπάκς είκαζ δ ααεζά βκχζδ ηδξ μοζίαξ ηδξ Παναδυζεςξ. Μυκμ ηυηε δ Πανάδμζδ δεκ ηαηαθφεηαζ αθθά επακααεααζχκεηαζ, αθμφ δ ακακέςζδ ηδξ δε ζοκζζηά πνμδμζία ηδξ πίζηεςξ. ΢ημζπεία πμο ειπμδίγμοκ ηδ ααεζά ηαηακυδζδ ηδξ Παναδυζεςξ είκαζ δ άβκμζα ηαζ ημ παιδθυ πκεοιαηζηυ επίπεδμ, πνάβιαηα πμο δζηαζμθμβδιέκα ςεμφκ ζηδκ ηαποπμρία ηαζ ζηδκ απυννζρδ ηάεε πνμζπάεεζαξ ακακέςζήξ ηδξ. Κονίςξ, υιςξ, δεκ πνέπεζ κα ιαξ δζαθεφβεζ υηζ δ ακακέςζδ ηδξ Πανάδμζδξ επζηεθείηαζ, υηακ δε πάκεηαζ ημ εζπαημθμβζηυ ηδξ υναια. ΢ε υζεξ πενζπηχζεζξ παεεί ημ εζπαημθμβζηυ υναια, δ Δηηθδζία πάκεζ ηδκ αοεεκηζηυηδηά ηδξ ηαζ ημκ πνμμνζζιυ ηδξ ηαζ βίκεηαζ ενδζηεοηζηή ζδεμθμβία. Ο Φχηζμξ δζαηοπχκεζ ιζα βεκζηή ανπή, «υηζ εθ‘ υζμκ δεκ είβεηαζ δ μοζία ηδξ πίζηεςξ ή δεκ πανααζάγεηαζ ιία ημζκή ηαζ ηαεμθζηή απυθαζδ, ηάεε άκενςπμξ πμο θνμκεί μνεά, ζεαυιεκμξ ηζξ ζοκήεεζεξ ηαζ ηα κυιζια έεζια ηςκ άθθςκ, μφηε αοημφξ πμο ηα θοθάκε αοηά ηα πνάβιαηα ηαηαηνίκεζ, μφηε αοημφξ πμο δεκ ηα δέπμκηαζ αοηά, ημοξ εεςνεί ςξ πανακμιμφκηεξ»59. Δπμιέκςξ, ηαηά ημκ Φχηζμ, δ αθδεήξ πίζηδ είκαζ ημ ιυκμ ηνζηήνζμ, ημ μπμίμ Ζ. Βμοθβανάηδ, «Ζ ακακέςζζξ ηδξ Δηηθδζίαξ», Παξάδνζηο-Αλαλέσζηο («΢φκαλζξ Ονεμδυλςκ Θεμθυβςκ», Η.Μ. Πεκηέθδξ, 17-21 Αοβμφζημο 1972), Αεήκαζ 1972, ζζ. 11-33 59 Βθ. Δπηζηνιή 1 πξνο Νηθόιανλ πάπα Ρώκεο, PG. 102, 604 D – 605 D. 58

ιαξ επζηνέπεζ κα ηνίκμοιε πενί ημο ηφνμοξ ηαζ ηδξ κμιζιυηδηαξ ηςκ θεζημονβζηχκ ζοκδεεζχκ ηαζ ηςκ ηακμκζηχκ δζαηάλεςκ ηςκ δζαθυνςκ ημπζηχκ Δηηθδζζχκ. Σίπμηε άθθμ δεκ επζηνέπεηαζ ηαζ δεκ ιπμνεί κα ακηζηαπεεί ζηδ κυιζιδ πμζηζθία ημοξ.

3. Σν Νόεκα ηεο Υξηζηηαληθήο Λαηξείαο ζε ΢ρέζε κε ηελ Δμέιημή ηεο Αζεεκεί μ ακενχπζκμξ κμοξ βζα κα ζοθθάαεζ ηαζ κα πενζβνάρεζ ημ ιεβαθείμ ηαζ ηδ ζδιαζία ηδξ εηηθδζζαζηζηήξ θαηνείαξ. Λαηνεία είκαζ δ έηθναζδ αβάπδξ, ειπζζημζφκδξ, πανάηθδζδξ ηαζ δμλμθμβίαξ πνμξ ημ Θευ. Με ηδ θαηνεία εοιυιαζηε ηδκ επζημζκςκία πμο είπαιε ιε ημ Θευ πνζκ απυ ηδκ πηχζδ ηαζ εθπίγμοιε υηζ εα ζοκηεθεζεεί ζημ πθήνςιά ηδξ ιεηά ηδ Γεοηένα Πανμοζία. ΢ηδ θαηνεία δ αάζδ είκαζ μ Θευξ πμο έβζκε άκενςπμξ. Ο Υνζζηυξ οπάημοζε ημκ Παηένα ημο ηαζ εοζίαζε ηδ γςή Σμο. Διείξ ιε ηδκ ίδζα ηδ γςή ιαξ θαηνεφμοιε ζςζηά ημ Θευ, είηε ζοθθμβζηά, είηε αημιζηά, εθυζμκ ανκδεμφιε ημκ εαοηυ ιαξ ηαζ ζδηχζμοιε ημ πνζζημθυνμ ηαζ γςδθυνμ ζηαονυ. Ζ Ονευδμλδ θαηνεία είκαζ: ιοζηαβςβζηή, βζαηί μδδβεί ημκ πζζηυ ζε έκα «ιοζηήνζμ», είκαζ

ακαβςβζηή, βζαηί μδδβεί ημκ πζζηυ πνμξ ηα επάκς,

πκεοιαηζηή, βζαηί ηα πάκηα βίκμκηαζ ιε αβζμπκεοιαηζηυ θςηζζιυ, θμβζηή, βζαηί ζηδνίγεηαζ ζηδ θμβζηή, ηαζ ηέθμξ μνευδμλδ, βζαηί ζηδνίγεηαζ ζηδκ Πανάδμζδ ηαζ ζηα δυβιαηα60. Ζ πνζζηζακζηή θαηνεία έπεζ ζηαεενυηδηα ζηδκ Πανάδμζδ πςνίξ κα απμηθείεηαζ δ ζζημνζηή ηδξ ελέθζλδ. Δκδεζηηζηά, ιπμνμφιε κα ακαθενεμφιε ζοκμπηζηά ζημοξ ελήξ ζηαειμφξ ηδξ. Σμκ 1μ αζχκα ι.Υ. μζ πνζζηζακμί ζοκέπζζακ ηδκ Ημοδασηή Πανάδμζδ πμο είπε ζακ ηεκηνζηυ αζαθίμ πνμζεοπήξ ημοξ ραθιμφξ ημο Γααίδ. Αοηυ δδθχκεζ υηζ δ Δηηθδζία δεκ αεέηδζε ηδ θεζημονβζηή Πανάδμζδ ηςκ Ημοδαίςκ. ΢ε αοηήκ, υιςξ, πνμζέεεζε ημ κέμ

Βζαθίμ Θνδζηεοηζηχκ Β΄ Γεκζημφ Λοηείμο, Χξηζηηαληζκόο θαη Θξεζθεύκαηα, Ηκζηζημφημ Σεπκμθμβίαξ Τπμθμβζζηχκ ηαζ Δηδυζεςκ «Γζυθακημξ», Αεήκα, ζ. 117-118. 60

ζημζπείμ ηδξ εκ πκεφιαηζ θαηνείαξ πμο δίδαλε μ Υνζζηυξ. Αοηυ ημ ζημζπείμ έδζκε ιζα έκημκδ δοκαιζηυηδηα πμο ζοκηέθεζε ζηδ δδιζμονβία κέςκ δμιχκ ηαζ ηνυπςκ θαηνείαξ. Έηζζ ιε ηδκ πάνμδμ ημο πνυκμο, απμηθείκεζ δ Δηηθδζία απυ ηδκ Ημοδασηή Πανάδμζδ πμο έπεζ έκημκα ημ κμιζηυ παναηηήνα ηαζ πνμζημθθάηαζ ζηδ δζηή ηδξ δδιζμονβία, δ μπμία ανήηε εθεφεενμ πεδίμ ακάπηολδξ ιεηά ημ θεβυιεκμ δζάηαβια ηςκ Μεδζμθάκςκ. Έηζζ, απυ ημ 313 ι.Υ. έςξ ημκ 15μ αζχκα θαηνεφμοκ εθεφεενα ημ Θευ, πηίγμκηαζ καμί, βνάθμκηαζ εοπέξ ηαζ φικμζ. ΢διακηζηά θαηνεοηζηά ηέκηνα αοηήξ ηδξ πενζυδμο ηα Ηενμζυθοια ηαζ δ Κςκζηακηζκμφπμθδ, υπςξ ηαζ ζπμοδαία ιμκαζηζηά ηέκηνα ιε παναηηδνζζηζηυηενμ ημ Άβζμ ΋νμξ, ημ μπμίμ ιε οπενπζθζεηή ζοιαμθή αμήεδζε ζηδ δζαιυνθςζδ ηαζ ακάπηολδ ηδξ θαηνείαξ. Αλζμζδιείςημ υηζ, ηαηά ημκ 8μ ηαζ 9μ αζχκα, έπμοιε ιζα έηνδλδ ζηδκ οικμβναθζηή δδιζμονβία, ζδζαίηενα ιε ηδ ζοιαμθή ηςκ Δζημκμθίθςκ πμο άθδζακ ακελήηδθδ ηδ ζθναβίδα ημοξ. Απυ ημκ 11μ αζχκα ηαζ ελήξ δ πνςηυηοπδ παναβςβή πενζμνίγεηαζ ηαζ δ θαηνεία πνμζθαιαάκεζ έκακ πζμ εεζιζηυ παναηηήνα. Γεκ είκαζ ηοπαίμ υηζ απυ ηδκ επμπή αοηή ειθακίγμκηαζ ηαζ ηονζανπμφκ ηα θεβυιεκα Σππηθά ηαζ μζ Γηάθνξεο Γηαηάμεηο ηςκ αημθμοεζχκ. Αοηυξ μ εεζιζηυξ παναηηήναξ ηαηά ηδκ πενίμδμ ηδξ δμοθείαξ ακαπηφπεδηε αηυια πενζζζυηενμ ιε απμηέθεζια δ ακακέςζδ κα πενζμνζζηεί ζδιακηζηά. Βέααζα δ Δηηθδζία ηαζ ζε αοηή ηδκ ηαηάζηαζδ θεζημφνβδζε ςξ ηζαςηυξ ζςηδνίαξ βζα ημ Γέκμξ, εονζζηυιεκδ ηνυπμκ ηζκά αζπιάθςηδ ζε έκα ζοκηδνδηζηυ εεζιζηυ πθαίζζμ υζμκ αθμνά ηδ θαηνεία ηδξ. Αοηή δ ηαηάζηαζδ δδιζμφνβδζε πνμαθήιαηα ςξ πνμξ ημ θεζημονβζηυ ήεμξ βζ‘ αοηυ ηαζ θςηζζιέκεξ πνμζςπζηυηδηεξ υπςξ μζ Κμθθοαάδεξ δζαιανηονήεδηακ ηαζ απεηάεανακ ηδ θαηνεία απυ λέκα ζημζπεία, µε αάζδ ηα παηενζηά πνυηοπα.61 Έηζζ, ιε ηδκ επζζηνμθή ζηδκ Πανάδμζδ δδιζμφνβδζακ ηδκ ακακέςζδ. Θα πνέπεζ κα επζζδιακεεί υηζ δ δζαπνμκζηή θαηνεία ημο Θεμφ ηαηά ημ Πκεφια είκαζ δ ίδζα ιε εηείκδ ηςκ Απμζηυθςκ ηαζ ηδξ ιεηαβεκέζηενδξ Βθ. Νζημδήιμο ΢ηνέηηα, Ζ ζεία Δπραξηζηία θαη ην πξνλόκην ηεο Κπξηαθήο θαηά ηελ δηδαζθαιία ησλ Κνιιπβάδσλ, εηδ. Μοβδμκία, Θεζζαθμκίηδ 2008, ζ. 20 η.ελ. 61

επμπήξ. Ζ αάζδ ηδξ είκαζ δ Δοπανζζηζαηή θαηνεία, έηζζ υπςξ εηθνάγεηαζ ζηζξ αογακηζκέξ Λεζημονβίεξ ημο Μεβάθμο Βαζζθείμο ηαζ ημο Ηςάκκδ Υνοζμζηυιμο ηαζ ζηζξ οπυθμζπεξ πμο θακεάκμοκ, ηαεχξ ηαζ ζε αοηήκ ηςκ Πνμδβζαζιέκςκ Γχνςκ.

3.1. Σν Παξάδεηγκα ηωλ Κνιιπβάδωλ: κία επηηπρεκέλε ζύδεπμε παξάδνζεο θαη αλαλέωζεο Οζ ιεβάθμζ δζδάζηαθμζ ηδξ Δηηθδζίαξ ηαζ ημο Γέκμοξ Μαηάνζμξ Νμηανάξ, Νζηυδδιμξ Αβζμνείηδξ ηαζ Αεακάζζμξ Πάνζμξ, πμο έγδζακ ηαζ έδναζακ ημκ 18μ αζχκα ηαζ ζηζξ ανπέξ ημο 19μο, απμηεθμφκ ιία κέα ηνζάδα ιεβίζηςκ θςζηήνςκ, υπςξ μζ παθαζμί Σνεζξ Ηενάνπεξ, ηδνμοιέκςκ αεααίςξ ηςκ ακαθμβζχκ ηαζ θαιαακμιέκςκ οπ' υρζκ ηςκ ζζημνζηχκ ζοβηονζχκ ζηζξ μπμίεξ έγδζακ ιε ηζξ δζαθμνέξ ηαζ ηζξ μιμζυηδηεξ. ΢' αοημφξ πνμζηίεεκηαζ μ Νευθοημξ Καοζμηαθοαίηδξ ηαζ μ Υνοζηυθμνμξ Πνμδνμιίηδξ. Σμ 16μ – 17μ αζχκα ειθακίζηδηακ ζημκ εθθδκζηυ πχνμ δζάθμνεξ ζεναπμζημθζηέξ ιμνθέξ ιε έκημκδ δνάζδ, υπςξ μ Αβάπζμξ Λάκδμξ, μ Γαιαζηδκυξ ΢ημοδίηδξ, δ Ζθίαξ Μδκζάηδξ. ΢ημπυξ ημοξ ήηακ δ ζηήνζλδ ηδξ πίζηδξ ημο θαμφ δζά ηδξ ιεβαθφηενδξ ζοιιεημπήξ ημο ζηδ θαηνεία, δ μπμία ηαθθζενβείηαζ ςξ πνμξ ηδκ ακάδεζλδ, ηδκ πνμαμθή ηαζ ηδκ ενιδκεία ηδξ ηονίςξ απυ ιμκαπμφξ. Βνζζηυιαζηε ζε ιζα δφζημθδ βζα ημ εθθδκζηυ βέκμξ ζζημνζηή ζηζβιή, ηαεχξ ηδκ πενίμδμ αοηή αβςκίγεηαζ βζα ηδκ Δεκεβενζία ημο (1821). Απυ ηδκ άθθδ μζ δοηζηέξ επζδνάζεζξ ζηδκ Ονευδμλδ Θεμθμβία ηαζ δ απμιάηνοκζδ ηςκ ιμκαπχκ απυ ηδκ δζοπαζηζηή ιμκαζηζηή πανάδμζδ είκαζ ηαεμνζζηζηά ηδξ αθθαβήξ62. Πανάθθδθα, ελαζηίαξ ηςκ μοιακζζηζηχκ επζδνάζεςκ απμδεζηκφεηαζ εφθμβα πςξ ηδκ πενίμδμ αοηή μ πκεοιαηζηυξ αίμξ ηςκ Δθθήκςκ ζπμζκμααηεί ακάιεζα ζηδ δζαθφθαλδ ηδξ πανάδμζδξ ηαζ ζηδκ ακαηνεπηζηή κεςηενζηυηδηά ηδξ63.

Υαν. Σγχβα, Ζ πεξί κλεκνζύλσλ έξηο ελ Αγίσ ΋ξεη θαηά ηνλ ηε΄αηώλα, εηδ. Δπζζηδιμκζηή Δπεηδνίξ ηδξ Θεμθμβζηήξ ΢πμθήξ ημο Πακεπζζηδιίμο Θεζζαθμκίηδξ (Πανάνηδια αν.3), Θεζζαθμκίηδ 1969, ζ. 7. 63 Ν. ΢ηνέηηα, υ.π. ζεθ. 15. 62

δμηζιαγυιεκμξ

μνευδμλμξ

ηυζιμξ

ακαβκςνίγμκηαξ

ηδκ

αθθμηνζςηζηή επίδναζδ ηςκ ιεηαννοειίζεςκ ημο 18μο αζχκα ακηέδναζε, ιε απμηέθεζια κα εηδδθςεεί έκα ηίκδια ακηζδοηζηζζιμφ βζα πνμζηαζία ηαζ πνμθφθαλδ. Έηζζ έηακε ηδκ ειθάκζζή ημο ημ ιεηαιμνθςηζηυ, ακακεςηζηυ ηαζ Φζθμηαθζηυ Κίκδια ηςκ Κμθθοαάδςκ, μζ μπμίμζ εεςνμφκηαζ εηθναζηέξ ιζαξ απυ ηζξ ζδιακηζηυηενεξ πνμζπάεεζεξ θεζημονβζηήξ ακακέςζδξ ζηδκ ζζημνία ηδξ Δηηθδζίαξ64. Κφνζμξ ζημπυξ ηςκ θεζημονβζηχκ πνςημαμοθζχκ ηςκ Κμθθοαάδςκ ήηακ δ ηάεανζδ ηδξ θαηνεοηζηήξ γςήξ απυ παναπανάλεζξ ηαζ ηοπμπμζήζεζξ ηαεχξ επίζδξ ηαζ δ ηήνδζδ ηδξ ηοπζηήξ θεζημονβζηήξ ηάλεςξ ηαζ παναδυζεςξ65. Απμγδημφζακ ηδκ εοθάαεζα ηαζ ηδ βκχζδ, ζοκοθαζιέκεξ ιε ημ δυβια ηαζ ημ θεζημονβζηυ ήεμξ, ζημζπεία πμο εα αμδεμφζακ ζηδκ πκεοιαηζηή ακφρςζδ ημο θαμφ. Ζ αθδεζκή πνυμδμξ ηαζ πνμημπή ζημοξ Κμθθοαάδεξ έβηεζηαζ ζηδ ιεθέηδ ηδξ θεζημονβζηήξ παηενζηήξ παναδυζεςξ ηαζ ζηδκ πανάθθδθδ έηδμζδ παηενζηχκ ηεζιέκςκ αθθά ηαζ δζηχκ ημοξ ένβςκ, ηα μπμία ακαηεθαθαίςκακ ηδκ

παηενζηή

πανάδμζδ.

Έηζζ,

πνμέαδζακ

ζηδκ

ενιδκεία,

ημκ

οπμικδιαηζζιυ ηαζ ζηδ εεμθμβζηή ειαάεοκζδ θαηνεοηζηχκ εειάηςκ, βζα κα πνμαάθμοκ ηδκ παναεεςνδιέκδ θεζημονβζηή πνάλδ ηδξ επμπήξ ημοξ.

3.2. Δπηκέξνπο πηπρέο ηνπ ιεηηνπξγηθνύ αλαλεωηηθνύ έξγνπ ηωλ Κνιιπβάδωλ Πνχημ εέια πμο ακηζιεηχπζζακ μζ θζθμηαθζημί Παηένεξ, μζ θεβυιεκμζ Κμθθοαάδεξ, ήηακ ημ πνυαθδια ηδξ αναζήξ Θείαξ Μεηαθήρεςξ ηςκ πζζηχκ. Πμθθμί Παηένεξ ηδξ Δηηθδζίαξ ιαξ αζπμθήεδηακ ιε ημ ζοβηεηνζιέκμ εέια, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ, παθαζυηενα Ηςάκκδξ μ Υνοζυζημιμξ, Μέβαξ Βαζίθεζμξ, Ακαζηάζζμξ ΢ζκασηδξ, ΢οιεχκ Θεζζαθμκίηδξ ηαζ ημκ 18μ αζχκα μ Νζηυδδιμξ B. Simiyatos, Collybades, Les Collybades et leur influence dans l’ Englise orthodoxe, Peris 1986. 65 Η. Φμοκημφθδ, Λεηηνπξγηθή Α΄, Δηζαγσγή ζηε ζεία ιαηξεία, Θεζζαθμκίηδ 1976. Α. Κεζεθυπμοθμο, Ζ ιεηηνπξγηθή παξάδνζε ζηνλ Αιέμαλδξν Παπαδηακάληε, Θεζζαθμκίηδ, Πμονκανάξ, 1994. 64

Αβζμνείηδξ ηαζ μ Μαηάνζμξ Νμηανάξ.66 Οζ αζηίεξ πμο πνμηάθεζακ ημ ζοβηεηνζιέκμ εέια ήηακ μζ ελήξ:  Ζ άβκμζα πενί ηδξ ακαβηαίαξ ζοπκήξ πνμζεθεφζεςξ ηαζ ιεηαθήρεςξ ηςκ Απνάκηςκ Μοζηδνίςκ.  Ζ αδοκαιία ηαηακμήζεςξ ηαζ ενιδκείαξ ηδξ Θείαξ Μεηαθήρεςξ.  Ζ οπένιεηνδ έλανζδ ηδξ αημιζηήξ πνμεημζιαζίαξ, βεβμκυξ πμο ηαευνζγε ηαζ νφειζγε ηδ ζοπκυηδηα πνμζεθεφζεςξ67. Αξ ιδκ λεπκάιε, αέααζα, ηαζ ηδ δοζημθία πμο πνμέηοπηε θυβς ηδξ Σμονημηναηίαξ. Οζ άκενςπμζ ηδκ πενίμδμ αοηή ήηακ πζμ απαίδεοημζ ζε εέιαηα πίζηεςξ. Τπήνπε έθθεζρδ ηδνφβιαημξ, εκχ είπακ επζηναηήζεζ πνμθήρεζξ ηαζ έεζια πμο είπακ απμιαηνφκεζ ημοξ πνζζηζακμφξ απυ ηδ ζςζηή Μεηάθδρδ68. Οζ Κμθθοαάδεξ πνμζπαεχκηαξ κα οπενκζηήζμοκ ηα παναπάκς ειπυδζα πμο οπαβμνεφμκηακ ηαζ απυ ηζξ θακεαζιέκεξ ακηζθήρεζξ ηδξ Λαηζκζηήξ ηαζ Ανιεκζηήξ Δηηθδζίαξ - υηζ μζ πζζημί θαιαάκμοκ δζά ηδξ Θείαξ Μεηαθήρεςξ ιυκμ ηιήια ημο ΢χιαημξ ημο Υνζζημφ ηαζ υπζ μθυηθδνμ - ηαηέδεζλακ υηζ δ ζοπκή Θεία Μεηάθδρδ είκαζ δ πναβιαηζηή πανάδμζδ ηδξ Δηηθδζίαξ69. Πανάθθδθα ιε ηα παναπάκς, δναζηδνζμπμζήεδηακ ζηδκ ενιδκεία πμζηίθςκ πηοπχκ ηδξ θαηνείαξ θυβς ημο αηαηήπδημο ημο θαμφ (θασηχκ ηαζ ηθδνζηχκ). Πνςηίζηςξ ημο ηθήνμο, βζαηί εεςνμφζακ υηζ ακ αοηυξ είκαζ ηαηδνηζζιέκμξ ζε εέιαηα θαηνείαξ, εα ιπμνέζεζ κα ηαηδπήζεζ ημ θαυ ιε ημ ηδνοβιαηζηυ ημο ένβμ70. Πζμ ζοβηεηνζιέκα, μ Νζηυδδιμξ Αβζμνείηδξ ενιδκεφεζ ημοξ ηακυκεξ, ακαθφεζ εεμθμβζηά ημ εέια ηςκ εκκέα ςδχκ ημο Γ. Ν. Φίθζα, Παξάδνζε θαη εμέιημε ζηε Λαηξεία ηεο Δθθιεζίαο, εηδ. Γνδβυνδ, Αεήκα 2006. 67 R. Joanta, ―Renouveau‖: ―Les renouneau philocalique du XVIIIe siècle et son influence sur la vie liturgique‖, Liturgie, conversion et vie monastique, Conferences Saint – Serge XXXVe semaine d’ Etudes Liturgiques, Paris 1988, Roma, Edizioni Liturgicae, 1989, ζζ. 159-183 68 Θεμδςνήημο ιμκαπμφ, Ζ Δπραξηζηηαθή ζπκκεηνρή ελ Αγίσ ΋ξεη, Άβζμκ ΋νμξ, Αεήκαζ, 1972, ζ. 10. 69 Α. Γηίηα, Πξνϋπνζέζεηο θαη ζπρλόηεηα κεηνρήο ζηε Θεία Δπραξηζηία. Πνηκαληηθή πξνζέγγηζε, Θεζζαθμκίηδ 1994, ζζ. 27-43. 70 Αεακαζίμο Πανίμο, Βίνο θαη πνιηηεία ηνπ ελ Αγίνηο παηξόο Μαθαξίνπ Ννηαξά, εηδ. Γ. Βμοηγάδδ, Δνιμφπμθζξ, 1897, ζζ. 22-23. 66

ηακυκα, επελδβεί ηα ακαζηάζζια ακηίθςκα ηςκ μηηχ ήπςκ ηςκ ΋νενςκ ηςκ Κονζαηχκ, ακαθένεηαζ ζε εέιαηα ενιδκείαξ ημο Βαπηίζιαημξ ηαζ ηδξ Θείαξ Λεζημονβίαξ ζημ Πδδάθζμ. Γκςνίγμκηαξ ηδκ ζδζαζηενυηδηα ηδξ ηάεε θαηνεοηζηήξ αημθμοείαξ μζ θεβυιεκμζ Κμθθοαάδεξ ιενίικδζακ βζα ηδκ επζζηνμθή ηςκ αημθμοεζχκ ζηδκ μνεή ημοξ εέζδ71, αημθμοεχκηαξ αοζηδνά ηδκ ηήνδζδ ηδξ ηάλεςξ ζηδ Λαηνεία72. Αοηυ οπμδδθχκεζ ηδ ααεφηαηδ ζοκείδδζδ ημοξ ζε ηάεε θεπημιένεζα ηςκ ηεθμοιέκςκ ζηδ Λαηνεία ηαζ ηδκ άνκδζή ημοξ κα απμδεπεμφκ αθθμηνζχζεζξ ηδξ 73. Μενζηά απυ ηα αζηήιαηά ημοξ ήηακ:  Να επακέθεεζ δ ηέθεζδ ηδξ Λεζημονβίαξ ηςκ Πνμδβζαζιέκςκ ημ εζπέναξ, δδθαδή κα ιδ ιεηαηίεεηαζ ηαιία αημθμοεία αηυιδ ηαζ ακ οπάνπμοκ ηάπμζμζ εζδζημί θυβμζ.  Να ηεθμφκηαζ ηα εβηαίκζα ηάπμζμο καμφ απυ ημκ επίζημπμ (υπζ απυ ανπζιακδνίηδ ή πνςημπαπά).  Να ηίεεκηαζ ζηα εβηαίκζα ημο καμφ ζενά θείρακα, πμο πνμένπμκηαζ υπζ ιυκμ απυ μζίμοξ ηαζ ζενάνπεξ αθθά ηαζ απυ ιάνηονεξ74.  Να ηεθμφκηαζ ηα Μοζηήνζα ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ Θείαξ Δοπανζζηίαξ, ηάηζ πμο πνμένπεηαζ απυ ηδκ πανάδμζδ ηδξ πνχηδξ πνζζηζακζηήξ πζθζεηίαξ 75. Αζπμθήεδηακ ηαζ ιε εέιαηα ζπεηζηά ιε ηδκ ακάβκςζδ δζαθυνςκ εοπχκ. ΢οβηεηνζιέκα κα ιδκ ακαβζβκχζημκηαζ ιπνμζηά ζηδκ εζηυκα ημο Υνζζημφ μζ εοπέξ ημο Λοπκζημφ ηαζ ημο ΋νενμο, εθυζμκ απεοεφκμκηαζ ζημκ Σνζαδζηυ Θευ. Αοηυ απμδεζηκφεζ ηδκ πνμζπάεεζα ηςκ Κμθθοαάδςκ (ηαζ ζδζαίηενα ημο Αεακαζίμο Πάνζμο) κα ακηζθαιαακυιαζηε πμφ απεοεοκυιαζηε ηαζ ηζ γδηάιε. Μέζα απυ ημ ένβμ ημοξ δζαθαίκεηαζ δ ακάβηδ κα επακέθεεζ μ μνευξ ηαζ παναδμζζαηυξ ηνυπμξ.

Η. Φμοκημφθδ, «Ζ Λεζημονβζηή ακακέςζδ ζηδκ Ονευδμλδ Δηηθδζία (Γοκαηυηδηεξ ηαζ ειπυδζα)», Κιεξνλνκία 21 (1989), ζζ. 13-24. 72 ΢. Κμζιυπμοθμο, Ζ ιεηηνπξγηθή αλαλέσζε θαηά ηνλ άγην Αζαλάζην Πάξην, Αεήκα 2000 (Γζπθςιαηζηή ενβαζία εζδίηεοζδξ). 73 Γ. Ν. Φίθζα, ικ. έν. ζ. 74 Κ. Κανασζανίδδ, Ο άγηνο Νηθόδεκνο ν Αγηνξείηεο θαη ην ιεηηνπξγηθό ηνπ έξγν, εηδ. Αηνίηαξ, Αεήκα 1998. 75 Η. Φμοκημφθδ, ικ. έν., ζ. 327. 71

Οζ Κμθθοαάδεξ αβςκίζηδηακ βζα κα λενζγχζμοκ ζοκήεεζεξ ηδξ ζφβπνμκήξ ημοξ θεζημονβζηήξ πνάλδξ. Ένβμ ανηεηά δφζημθμ. ΢ημζπεία ημο ακακεςηζημφ ημοξ ένβμο ήηακ:  Ζ ηέθεζδ ημο Μοζηδνίμο ημο ααπηίζιαημξ ζημοξ καμφξ ηαζ υπζ ζηα ζπίηζα ηςκ πζζηχκ. Γζαθμνεηζηά, ηαηά παναπχνδζδ, κα ηεθείηαζ ημ ιοζηήνζμ ζημ ζεικυηενμ ιένμξ ημο ζοβηεηνζιέκμο ηυπμο ηαζ κα απαβμνεφεηαζ ημ Βάπηζζια δζα νακηζζιμφ76. Δπίζδξ δ επζθμβή ηςκ ακαδυπςκ κα ιδ βίκεηαζ ιε βκχιμκα ημ οθζηυ ηένδμξ ή ηδ θζθία αθθά ιε ηζξ πκεοιαηζηέξ πνμτπμεέζεζξ πμο πνέπεζ κα έπεζ έκαξ ακάδμπμξ. Μάθζζηα, υζμζ πνμζένπμκηαζ βζα κα ααπηζζημφκ κα έπμοκ απμαάθεζ ηα εκδφιαηά ημοξ.  Ζ ηέθεζδ ημο Μοζηδνίμο ηδξ Ηενμζφκδξ κα ιδκ βίκεηαζ ηαηά ηζξ ηαεδιενζκέξ ηδξ Μ. Σεζζαναημζηήξ77.  Ζ ηέθεζδ ημο Μοζηδνίμο ημο Δοπεθαίμο κα ιδκ βίκεηαζ απυ έκα ιυκμ ζενέα78. Λυβς πανακμήζεςκ εη ιένμοξ ηςκ πζζηχκ, μζ Κμθθοαάδεξ οπήνλακ ακακεςηζημί ηαζ ζε άθθα θεζημονβζηά εέιαηα:  Τπμβνάιιζζακ υηζ είκαζ ζοιαμθζηή ηαζ υπζ μοζζαζηζηή δ δζάηνζζδ ιεηαλφ Μζηνμφ ηαζ Μεβάθμο Αβζαζιμφ79.  Σμ ακηίδςνμ είκαζ μ εοθμβδιέκμξ ηαζ υπζ ηαεαβζαζιέκμξ άνημξ ηαζ πνμζθένεηαζ ζημοξ πζζημφξ βζα ηαεανά παζδαβςβζημφξ ζημπμφξ 80.  Οζ εζηυκεξ δεκ πνέπεζ κα πνίμκηαζ ιε Άβζμ Μφνμ.  Σα ζηεφδ πμο πνδζζιμπμζμφκηαζ ζηδ Λαηνεία πνέπεζ κα είκαζ «ηέθεζα» ηαζ «απνδζζιμπμίδηα»81.  Πνμέααθακ ηδκ ζδζαζηενυηδηα ηδξ Κονζαηήξ ςξ ηαη‘ ελμπήκ διέναξ θαηνείαξ ημο Θεμφ. αθ. Αεακαζίμο ημο Πανίμο, Δπηηνκή, ζζ. 353-354. αθ. Αεακαζίμο ημο Πανίμο, Γήισζηο, ζ. 85 78 αθ. Δπηηνκή, ζ. 384. 79 αθ. Αεακαζίμο ημο Πανίμο, Έθζεζηο, ζ. 124 ηαζ Πεδάιην, ζζ. 328-330. 80 αθ. Έθζεζηο, ζ. 124 81 Αεακαζίμο ημο Πανίμο, Αλέθδνηνο δηαηξηβή, ζημ Ζ Δθαηνληαππιηαλή θη ε ρξηζηηαληθή Πάξνο (Δπζζηδιμκζηυ ζοκέδνζμ), Πάνμξ 1988, ζζ. 448-458. 76 77

 Δπζζήιακακ υηζ δεκ ηαζνζάγεζ ιε ηδκ Ονευδμλδ θεζημονβζηή πανάδμζδ δ πνμζεήηδ ηνμπανίςκ πενί απμζημθήξ ημο Αβίμο Πκεφιαημξ ηαηά ηδ ζηζβιή ηδξ Δπζηθήζεςξ82. Ζ απμηεθεζιαηζηυηδηα ηαζ δ ηανπμθμνία ημο ένβμο ηςκ Κμθθοαάδςκ μθείθμκηαζ ζηδ ζηήνζλδ ημοξ ζε ηάπμζμοξ ποθχκεξ. Πζμ ζοβηεηνζιέκα, πνμαάθθμοκ ηδ αζςιαηζηή ιεημπή ημοξ ζηδ Λαηνεία ηαζ ηδκ ειαάεοκζδ ζηζξ θαηνεοηζηέξ δναζηδνζυηδηεξ. Ήηακ δδθαδή υπζ απθμί παναηδνδηέξ αθθά ζοκεζδδημί ιέημπμζ ηδξ εείαξ θαηνείαξ, ήηακ πναβιαηζημί εεμθυβμζ, αθμφ είπακ αβζμπκεοιαηζηυ θςηζζιυ. Δίπακ ζμθία πμο πνμενπυηακ απυ ηδ ααεζά βκχζδ ηδξ αζαθζηήξ ηαζ ηακμκζηήξ πανάδμζδξ ηδξ Δηηθδζίαξ, δδθαδή, ηςκ Παηενζηχκ ζοββναιιάηςκ, ηςκ ιοζηαβςβζηχκ μιζθζχκ, ηςκ πκεοιαηζηχκ παναδυζεςκ. Ακαηεθαθαζςηζηά, ιέζα απυ ημ ένβμ ημοξ ακηζζηάεδηακ ζηδκ παβίςζδ ηδξ αναζήξ Θείαξ Μεηαθήρεςξ, ζηδκ ηαηάθοζδ ημο ακαζηάζζιμο παναηηήνα ηδξ Κονζαηήξ, ζηδκ παβίςζδ ημο αναζμφ εηηθδζζαζιμφ, ζηδκ πνυζιζλδ, ηέθμξ, ηδξ θαηνείαξ ιε πμζηίθεξ ιδ μνευδμλεξ θεζημονβζηέξ πναηηζηέξ ηαζ παναδυζεζξ. ΋θα ηα παναπάκς δδθχκμοκ υηζ δ θαηνεία ςξ ελεθζζζυιεκδ ηαζ ακακεμφιεκδ ηαηεοεφκεηαζ απυ πνυζςπα πμο έπμοκ ημκ απαζημφιεκμ εεμθμβζηυ ηαζ Αβζμπκεοιαηζηυ ελμπθζζιυ, πνμηεζιέκμο κα απμθεφβμκηαζ μζ πανεηηθίζεζξ απυ ηδκ πανάδμζδ. Σμ ακακεςηζηυ ηίκδια ηςκ θεβυιεκςκ Κμθθοαάδςκ είκαζ ιζα πμθφ παναηηδνζζηζηή πενίπηςζδ ζφκεεζδξ ηςκ δφμ ποθχκςκ: ηδξ Πανάδμζδξ ηαζ ηδξ Ακακεχζεςξ.

Βθ. Αεακαζίμο ημο Πανίμο, ΋ηη ε ελ ηε Θεία Λεηηνπξγία επρή ηεο κεηνπζηώζεσο..., εηδ. Κ. Γομαμοκζχημο, Θεμθμβία 16 (1938), 142-151. 82

ΜΔΡΟ΢ II ΛΟΓΟΣΔΥΝΗΚΖ ΠΡΟ΢ΔΓΓΗ΢Ζ

ΚΔΦΑΛΑΗΟ Α΄

ΓΟΓΜΑ ΚΑΗ ΖΘΟ΢ ΢ΣΟΝ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΗ ΢ΣΟΝ ΚΑΒΑΦΖ 1. Ζ επίδξαζε ηεο νξζόδνμεο παξάδνζεο ζηε Λνγνηερλία Ζ Ονεμδμλία δεκ είκαζ έκα ζδεμθμβζηυ βεβμκυξ, δίπθα ζηζξ πμζηίθεξ άθθεξ ζδεμθμβίεξ πμο βκχνζζε μ ηυπμξ ιαξ, αθθά απμηεθεί έκα εηηθδζζμθμβζηυ βεβμκυξ, έκα αίςια πμο εηθνάγεηαζ ζημ ήεμξ ηαζ ημκ πμθζηζζιυ, υπςξ ζηδ γςβναθζηή, ζηδ ιμοζζηή ηαζ ζηδ θμβμηεπκία. Λμβμηεπκζηά ηείιεκα είκαζ δζαπμηζζιέκα απυ ηδκ Ονευδμλδ δζδαζηαθία ηαζ πανάδμζδ ηδξ Δηηθδζίαξ ιαξ. Ζ ηέπκδ ημο θυβμο δεκ έπεζ ςξ πνχημ ζοζηαηζηυ, οθζηυ άροπμ, αθθά οθζηυ γςκηακυ, ακενςπμβεκέξ, ελεθζζζυιεκμ ηαζ επδνεαγυιεκμ απυ ηα ακενχπζκα αζχιαηα. Ο έκανενμξ θυβμξ είκαζ δ έηθναζδ ηδξ ακενχπζκδξ πκεοιαηζηυηδηαξ, ημο θμβζημφ υκημξ, ημο ακενχπμο. Ο θυβμξ είκαζ ημ έκδοια ηδξ ροπήξ. Απμηοπχκεζ ημκ παθιυ, ηδ δζάεεζδ, ημκ πθμφημ ή ηδ θηχπζα ηδξ, ηδ ιεβαθμζφκδ ή ηδκ ζηεκμηανδία ηδξ. Ζ βθχζζα δμοθεφεηαζ ηαζ παζδεφεηαζ υπςξ ηαζ δ ροπή. Ζ βθχζζα είκαζ πανάλεκμ οθζηυ. Δφπθαζημ ηαζ ηαοηυπνμκα ζηθδνυ. Γζαιμνθχκεηαζ φζηενα απυ επίιμκμ ηαζ ιαηνμπνυκζμ αβχκα υπςξ ηαζ δ ροπή. Οζ ιεβάθμζ θμβμηέπκεξ ημ βκςνίγμοκ αοηυ. Ο πναβιαηζηυξ θμβμηέπκδξ δδιζμονβεί ημκ δζηυ ημο ηνυπμ έηθναζδξ, υ,ηζ απμηαθμφιε φθμξ, ζηοθ. Γκςζηή δ παναηηδνζζηζηή θνάζδ ηςκ Γάθθςκ πςξ ημ «φθμξ είκαζ μ ίδζμξ μ άκενςπμξ». Γζαηί αηνζαχξ πνμζδζμνίγεζ μθυηθδνμ ημκ εζςηενζηυ ημο ηυζιμ, ηδ θζθμζμθία ηαζ ηδ ζηάζδ γςήξ ημο, ηδκ εοαζζεδζία ή ηδκ ακαθβδζία ημο83.

Ακδνεακή Ζθζμθχημο, «Λμβμηεπκία, βθχζζα ηαζ ζφβπνμκδ επζζηήιδ», Πλεπκαηηθή Κύπξνο, 421, Λεοηςζία, Ηακμοάνζμξ – Απνίθζμξ 2009, ζζ. 22 – 23. 83

Ζ πμίδζδ, είκαζ ιζα εκμνπήζηνςζδ απυ θέλεζξ, ιε ηζξ μπμίεξ παζπίγεζ μ δδιζμονβυξ κα εηθναζηεί πνμζςπζηά αθθά ηαζ κα εηθνάζεζ ηαεμθζηά αζζεήιαηα. ΋ιςξ, αηυιδ ηαζ υηακ κμιίγεζ πςξ ημ ηαημνεχκεζ, ζοπκά ημ πζμ μοζζαζηζηυ κυδια απυ αοηά ημο δζαθεφβεζ, βζαηί ηεθζηά μ πχνμξ ηδξ ροπήξ παναιέκεζ αδζενεφκδημξ, έκα ιοζηήνζμ ακελήβδημ. Ζ ροπή δμηζιάγεζ πμθθμφξ δνυιμοξ, βζα κα ανεζ δζέλμδμ πνμξ ηδκ εθεοεενία, πμο είκαζ μ πνμμνζζιυξ ηδξ ζηδ βδ. Έκαξ απ‘ αοημφξ είκαζ ηαζ δ πμίδζδ. Σα παναπάκς λεδζπθχκμκηαζ ιέζα απυ ηα θυβζα ημο Παθαιά: «΋,ηζ δε πςνάεζ κα γήζδ ζηδ γςή, ανίζηεζ ηυπμ καπθςεή ηαζ κακεμαμθήζδ ζηδκ Σέπκδ, υζμ κα βίκδ άλζα δ γςή κα ημ πςνέζδ, φζηεν‘ απυ ηαζνμφξ ηζ απυ αζχκεξ. Καζ υηακ φζηενα ηδκ αβκάκηεοα ηδκ Ηδέα ηδ Μεβάθδ ζηδ γςή, ηδκ είδα θααςιέκδ ηαζ ζαηάηζζζα ηζ αζηδιζζιέκδ ηαζ άηζιδ απυ ηα θυβζα ηςκ αενμηυπςκ ηαζ απυ ακάλζςκ ηα ηαιχιαηα. ΋πςξ βζα ηζξ εθπίδεξ ηαζ βζα ηζξ αβάπεξ ιμο ηαζ βζα ηζξ ενδζηείεξ ιμο, έθνζλα βζα ημ ζηαφνςια, η‘ έηθαρα βζα ημ εάκαημ ηδξ Μεβάθδξ Ηδέαξ ιέζα ζηαδζάημπμ ιανηονμθυβζ ηδξ γςήξ…»84. Ζ πμίδζδ είκαζ ηέπκδ. «Ζ ηέπκδ είκαζ δ ηεθεοηαία ενδζηεία. Υνεζάγεηαζ πνμθήηεξ ηαζ απμζηυθμοξ»85. Υαναηηδνζζηζηά παναδείβιαηα ηα ένβα ηςκ ιεβάθςκ ιαξ πμζδηχκ-θμβμηεπκχκ: Αθέλακδνμο Παπαδζαιάκηδ, Οδοζζέα Δθφηδ, Γζμκοζίμο ΢μθςιμφ, Κςζηή Παθαιά, Άββεθμο ΢ζηεθζακμφ, Γζάκκδ Ρίηζμο, Κςκζηακηίκμο Κααάθδ ηαζ ηυζςκ άθθςκ. Τπάνπεζ ιυκμ έκαξ ηνυπμξ κα βκςνίζμοιε ημκ άκενςπμ - πμζδηή ηαζ αοηυξ είκαζ δ ιεθέηδ ημο ένβμο ημο, αθμφ, ζφιθςκα ιε ηδκ ροπακαθοηζηή άπμρδ, ιυκμ ημ ένβμ, πμο είκαζ αβαθιέκμ απυ ηζξ πζμ ηνοθέξ πηοπέξ ημο αζοκεζδήημο, δίκεζ ηδκ πζμ πθήνδ εζηυκα ημο ακενχπμο86. Κζ αηυιδ ημ ένβμ είκαζ δ «πνάλδ» ημο πμζδηή, υ,ηζ είκαζ βζα ημοξ άθθμοξ δ ζοκεζδδηή ημζκςκζηή δνάζδ ή δ ζοιπενζθμνά ηαζ δ πεζνμκμιία πμο ιανηονά έκακ παναηηήνα. Αξ βκςνίζμοιε, θμζπυκ, ιέζα απυ ημ ένβμ ημοξ, υζμ είκαζ εθζηηυ, δφμ ζπμοδαίμοξ ηαζ λεπςνζζημφξ πμζδηέξ, υπζ ιυκμ ζηδκ Δθθάδα, Κςζηήξ Παθαιάξ, Άπαληα, ηυι. 6μξ, ζ. 285. Γσδεθάινγνο ηνπ Γύθηνπ (6μξ, 345). 86 Jean-Louis Baudry, «O Φνυζκη ηαζ δ θμβμηεπκζηή δδιζμονβία», Λνγνηερλία θαη Ψπραλάιπζε, εηδ. Δλάκηαξ, 1990, ζ. 59. 84 85

αθθά παβημζιίςξ, ημκ Κςζηή Παθαιά ηαζ ημκ Κςκζηακηίκμ Π. Κααάθδ. Σμ ένβμ ημοξ ιεβάθμ ηαζ ιμκαδζηυ. ΢ηδκ Αεήκα ιεηά ημ 1880, ιμκαδζηυ πκεοιαηζηυ ηέκηνμ ημο Δθθδκζζιμφ, ιεζμονακεί μ Παθαιάξ ηαζ επδνεάγεζ ηδκ πμίδζδ ηαζ ηδκ πκεοιαηζηή γςή. Απυ ηδκ άθθδ, ημ 1911, ζε ιζα απμιμκςιέκδ πενζμπή ημο Δθθδκζζιμφ, ζηδκ Αθελάκδνεζα, δδιζμονβεί ημ ένβμ ημο έκαξ πμζδηήξ ζφβπνμκυξ ημο, πμο έιεθθε ηα ιεηέπεζηα πνυκζα κα πάνεζ αοηυξ ηδκ ηεκηνζηή εέζδ ζηδ κεμεθθδκζηή πμίδζδ ηαζ κα επδνεάζεζ υθδ ηδ κεχηενδ ελέθζλή ηδξ ηαζ κα βίκεζ μ ζδιακηζηυηενμξ πμζδηήξ ημο 20μφ αζχκα, μ Κςκζηακηίκμξ Κααάθδξ. Πανά ημ βεβμκυξ, υηζ ημοξ πχνζγακ ηέζζενα πνυκζα ηαζ ημ πενζαάθθμκ ημοξ ήηακ δζαθμνεηζηυ, ημ πκεοιαηζηυ ηθίια, ιε ημ μπμίμ έπνεπε ηαζ μζ δφμ κα ελμζηεζςεμφκ ηα πνχηα πνυκζα ηδξ γςήξ ημοξ, ήηακ ημ ίδζμ. 87 «Κζ ακ πμίδζδ ζδιαίκεζ εθεοεενία πάκς απ΄υθα, ηαζ μζ δφμ ημοξ ιαξ άθδζακ εθεφεενα θυβζα, ηέπκδ εθεφεενδ ηαζ ιάθζζηα ακενχπζκδ. Γεκ λέθοβακ – πχξ άθθςζηε εα ιπμνμφζακ απυ ηζξ ακενχπζκεξ ζδζυηδηέξ ημοξ. ΢ε ιαξ έβηεζηαζ κα πνμζέλμιε κα ιδκ ημοξ πνμζδχζμιε εεσηέξ ζδζυηδηεξ. Έπμοιε ιζα ηάζδ κα ιοεμπμζμφιε ακενχπμοξ ηαζ ηαηαζηάζεζξ»88. Οζ πμζδηέξ είκαζ μζ «άβζμζ ηδξ Λμβμηεπκίαξ» ιε ημκ ίδζμ ηνυπμ πμο μζ Παηένεξ ηδξ Δηηθδζίαξ είκαζ μζ δζδάζηαθμζ ηαζ μζ οπμικδιαηζζηέξ ηδξ θαηνείαξ. Ακάιεζα ζημοξ «αβίμοξ ηδξ θμβμηεπκίαξ» ηαζ ζημοξ Παηένεξ ηδξ Δηηθδζίαξ οπάνπεζ έκα ημζκυ παναηηδνζζηζηυ πμο ημοξ ζοβηθυκζγε. Αοηυ ήηακ υηζ μ θυβμξ ημοξ απμηφπςκε ηα ιφπζα ηδξ ηανδζάξ ημοξ ςξ έιπκεοζδ ακενχπζκδ ή εεσηή. Ζ αφνα ημο πκεφιαημξ απμηοπχκεηαζ ζηα θμβμηεπκζηά ηείιεκα ιε ακενχπζκεξ δζαζηάζεζξ, εκχ ζηα εεμθμβζηά, ηείιεκα οπάνπεζ έκημκδ ηαζ δ αίςζδ ηδξ ζπέζδξ ιε ημκ Θευ.

Γζχνβμξ Φζμνεκηίκμξ, «K. Παθαιάξ – Κ. Κααάθδξ: Παναθθδθζζιμί ηαζ Ακηζεέζεζξ», ακανηδιέκμ ζημ: http://imerazante.gr/2014/11/12/91599 88 Θφιζμξ ΢μοθμβζάκκδξ, «Γφμ ιεβάθμζ πμζδηέξ: Κ.Παθαιάξ ηαζ Κ.Κααάθδξ» Γηαβάδσ, ηεφπ.78, 5.10.1983. 87

2. ΢ηνηρεία βηνγξαθηθά ηνπ Παιακά πνπ δηακνξθώλνπλ ην πνηεηηθό ηνπ ήζνο Κςζηήξ Παθαιάξ, μ πμζδηήξ πμο ηαενέθηζζε ζηα ααεζά ημο ιάηζα υθμ αοηυκ ημκ ηυπμ ιε ημοξ ηαδιμφξ ημο, ιε ημοξ ηαζνμφξ ημο ηαζ ιε ηδκ ειπζζημζφκδ ημο ζηδ γςή. Έκαξ πμζδηήξ ιεβάθμξ, υπζ ιυκμ βζα ηδκ Δθθάδα, ια βζα ημκ ηυζιμ μθυηθδνμ. Έγδζε απθά, βθοηά, ήνεια ηαζ αζηδηζηά. Ο ιεβαθμθοήξ ηαζ ιεβαθυπκμμξ Έθθδκαξ πμζδηήξ, μ ημνοθαίμξ ηδξ θμβμηεπκίαξ ηαζ ηςκ πκεοιαηζηχκ ακαγδηήζεςκ, μ άκενςπμξ ηςκ βναιιάηςκ, ηςκ μναιάηςκ ηαζ ηδξ ζηέρεςξ. Αζηείνεοημ πμηάιζ πμζδηζημφ θυβμο, ιε υπθμ ηδκ πθήνδ βκχζδ ηδξ εθθδκζηήξ βθχζζαξ, θονζηυξ, ζοκαζζεδιαηζηυξ,

παηνζδμθάηνδξ,

θοζζμθάηνδξ,

ημζκςκζηυξ

ηαζ

θζθάκενςπμξ. Τπένιαπμξ ηδξ δδιμηζηήξ, οπήνλε ζοκενβάηδξ ηαζ εενιυξ οπμζηδνζηηήξ ημο Φοπάνδ βζα ηδκ επζηνάηδζδ ηδξ δδιμηζηήξ. Με ημ ένβμ ημο αβηάθζαζε μθυηθδνμ ημκ ηυζιμ, ημκ είδε ιε ηα ιάηζα ηδξ ροπήξ ημο, ημκ πάνδηε ηαζ ημκ ακέθοζε, ημκ βκχνζζε μ ίδζμξ ηαζ ημκ βκχνζζε ηαζ ζε ειάξ, λεηζκχκηαξ απυ ηδξ βδξ ηα παιδθυηενα ηαζ ακεααίκμκηαξ ςξ ημκ Θευ. Δλάθθμο, υπςξ ηαζ μ ίδζμξ παναηδνεί βζα ηα ηείιεκά ημο: «[…] απμηεθμφκε ακαπυζπαζημ ιένμξ ημο πνμζχπμο ιμο […] ιε αοβαηίγμοκ, αβςκίγμκηαζ κα ιε δζαζςκίζμοκ, ηθδνμκυιμζ ιμο. […] Δίκαζ θςημβναθίεξ ιμο πανιέκεξ ζε δζάθμνα ζηαζίιαηα, ιε δζάθμνα θμνέιαηα, ζε δζαθμνεηζηέξ δθζηίεξ ηδξ ζηέρδξ ιμο […] Γείπκμοκ πςξ υ,ηζ μοζζαζηζηά είιαζ, απυ ηυηε είιμοκ, πςξ υ,ηζ ηχνα ηναηχ, απυ ηυηε ημ βφνεοα, ια ηαζ ιαγί πςξ έθηαζα ζημ ηςνζκυ ιμο ημ ζδιείμ, ηνέπμκηαξ υπζ μθυζζα πάκηα ηαζ ζημκ ίδζμ δνυιμ, ια θμλεφμκηαξ ηαζ ζημκηάαμκηαξ ηαζ ζηαιαηχκηαξ, ηαζ ιε ηζξ αυθηεξ, ηαεχξ θέκε μζ καοηζημί, ζα κα ιδκ είπα πάκηα πνίιμ ημκ άκειμ»89.

Κ. Παθαιά, Άπαληα, «Πνυθμβμξ» ζηα Πνχηα Κνζηζηά, εηδ. Μπίνδ - Γημαυηζδ, ηυι. 2μξ , ζζ. 14-15. 89

Γεκκήεδηε ημ 1859, ζηδκ πυθδ ηδξ Πάηναξ ηαζ ημ 1943 εκαπμηέεδηε ζηδ βδ «ελ δξ εθήθεδ»90. Ζ μζημβέκεζά ημο έπεζ κα επζδείλεζ πμθθμφξ αβςκζζηέξ, ηθδνζημφξ ηαζ δζδαζηάθμοξ ημο Γέκμοξ91. ΢ε δθζηία 15-16 εηχκ μ Κςζηήξ είπε ήδδ πάζεζ ημοξ βμκείξ ημο ηαζ θζθμλεκήεδηε απυ ηυηε ζηδ βεκέεθζα πυθδ ημο παηένα ημο, ημ Μεζμθυββζ. Ζ πθδβςιέκδ εοαζζεδζία ημο ημκ έηακε ηθεζζηυ ηαζ αοημζοβηεκηνςιέκμ. Ο ιζηνυξ Παθαιάξ, ζηενδιέκμξ απυ ηδ εαθπςνή ηδξ μζημβεκεζαηήξ εζηίαξ, πενκά ηα παζδζηά ημο πνυκζα γχκηαξ ιε έκα πκεφια ακαζθάθεζαξ ηαζ ααεααζυηδηαξ. Έανζζηε πανδβμνζά ζημ βνάρζιμ ζηίπςκ. Ζ εκαζπυθδζδ ημο ιε ηδκ πμίδζδ, ιανηονείηαζ απυ ηδκ πνχζιδ εθδαζηή ημο δθζηία ηαζ ιάθζζηα, απυ ηδκ δθζηία ηςκ εκκέα εηχκ 92. Σεθείςζε ημ Γδιμηζηυ ηαζ ημ Γοικάζζμ ζημ Μεζμθυββζ ηαζ ημ 1875 βνάθηδηε ζηδ Νμιζηή ΢πμθή ημο Πακεπζζηδιίμο Αεδκχκ, αθθά δ δίρα ημο βζα ηα βνάιιαηα ηαζ ηδκ πμίδζδ δεκ ημκ άθδζε κα ηεθεζχζεζ ηζξ ζπμοδέξ ημο. ΢οκενβάζηδηε ιε εθδιενίδεξ ηαζ πενζμδζηά ηαζ απυ ημ 1886 άνπζζε κα εηδίδεζ ημοξ ζηίπμοξ ημο ζε αζαθία. ΢ηαειμί ηδξ γςήξ ημο Κςζηή Παθαιά ήηακ μζ ελήξ: Σμ 1888 πακηνεφηδηε ηδκ Μανία Βάθαδ, ιε ηδκ μπμία απέηηδζε ηα ηνία παζδζά ημοξ, ημκ Λέακδνμ, ηδκ Ναοζζηά ηαζ ημκ Άθηδ. Σμ 1897 δζμνίζηδηε, απυ ημκ ηυηε οπμονβυ Παζδείαξ Ακδνέα Πακαβζςηυπμοθμ, βεκζηυξ βναιιαηέαξ ημο Πακεπζζηδιίμο Αεδκχκ. Έθααε πνχημξ, ιαγί ιε άθθμοξ πέκηε, ημ «Ανζζηείμ Γναιιάηςκ ηαζ Σεπκχκ». Σμ 1923, πνμήπεδ μιυθςκα απυ ηδ ΢φβηθδημ «εζξ ημκ ααειυκ Τπμονβζημφ Γζεοεοκημφ Πνχηδξ Σάλεςξ»93 ηαζ ημ 1930 ελεθέβδ ηαζ πνυεδνυξ ηδξ. Πνχημξ ζηαειυξ ηδξ πμζδηζηήξ δδιζμονβίαξ ημο, δ πνχηδ

Γέλεζηο, ηεθ. Γ΄, 23. Ο πνμπάππμοξ ημο πμζδηή Πακαβζχηδξ Παθαιάξ (1722-1803) ήηακ μ ζδνοηήξ ηδξ Παθαιαίαξ Αηαδδιίαξ ζημ Μεζμθυββζ. Δδίδαλε ηαζ ζημ Άβζμ ΋νμξ, ζηδκ Αεςκζάδα ΢πμθή Ο παππμφξ ημο ήηακ μ Ηςάκκδξ Π. Παθαιάξ (1767-1842) ηαζ αδεθθυξ ημο παηένα ημο μ Γδιήηνζμξ Η. Παθαιάξ (1812-;) πμο ιεβάθςζε ημκ πμζδηή ηαζ ημκ αδεθθυ ημο υηακ έπαζακ ημοξ βμκείξ ημοξ. 92 ΢ηδκ ―Υνμκμθμβία‖ πμο παναηίεεηαζ ζημ: Κςζηή Παθαιά, Αιιεινγξαθία, Συιμξ πνχημξ (1875-1915). Αεήκα, Ίδνοια Κςζηή Παθαιά, 1975, ζζ. λα΄-πα΄, ζδιεζχκμκηαζ ηα ένβα Δνςημαθήημο Ζιενμθυβζμκ ημ 1872 ηαζ Παζδίμο ΢ηίπμζ 1874-1876. Απυ ηδ Υνμκμθμβία πνμένπμκηαζ ηα αζμβναθζηά ζημζπεία ημο Παθαιά. 93 Δθδι. Σν Καπνδηζηξηαθό, αν. θφθθμο 24, 15 Απνζθίμο 2003 (Γεηαπεκεήιενδ έηδμζδ ημο Δεκζημφ ηαζ Καπμδζζηνζαημφ Πακεπζζηδιίμο Αεδκχκ), ζ. 4. 90 91

πμζδηζηή ζοθθμβή ημο, «Σα ηναβμφδζα ηδξ Παηνίδμξ ιμο», πμο εηδυεδηε ημ 1886. Γυκζιμξ ηαζ πμθφπθεονμξ μ Παθαιάξ, ακδζοπεί βζα υθα ηα πνμαθήιαηα πμο ααζακίγμοκ ηδκ ακενχπζκδ ζηέρδ. Καιζά «ζπμθή» ηαζ ηαιζά ηεπκμηνμπία δεκ εα ιπμνμφζε κα ημκ δζεηδζηήζεζ. Καηάθενε κα η‘ αθμιμζχζεζ υθα ηαζ κα δδιζμονβήζεζ πμθφηζιμ ένβμ, ιε παναηηήνα έκημκα πνμζςπζηυ ηαζ εεκζηυ, απ‘ υπμο πενκάεζ ιε ανναβή ζοκμπή ηαζ ζοκέπεζα μθυηθδνμξ μ εθθδκζζιυξ, μ ανπαίμξ, μ αογακηζκυξ ηαζ μ κεχηενμξ, εκχ απ‘ ηδκ άθθδ ιενζά αημφβμκηαζ κα ζαθεφμοκ ηα νεφιαηα ηαζ ηα ιδκφιαηα ηδξ Δονχπδξ94. Σμ 1934 οπήνλε ζμαανυηαημξ δζεηδζηδηήξ ημο Βνααείμο Νυιπεθ θμβμηεπκίαξ. Ζ αβάπδ είκαζ ημ ζοβηθμκζζηζηυ ζοκαίζεδια, πμο ηονζάνπδζε ζημ ένβμ ημο Παθαιά, ιζα αβάπδ απένακηδ ζακ ηδ εάθαζζα, ιζα αβάπδ βζα υθα, ια ηονίςξ βζα ηδ γςή.. Ο Κςζηήξ Παθαιάξ, «υηακ ηαηέβναρε πμζήιαηά ημο βζα πνυζςπα ηαζ βεβμκυηα ημο Δοαββεθίμο ηαζ ηδξ Δηηθδζίαξ, είπε ιέζα ημο θαπηάνα βζα κα εκαπμεέζεζ ηάπμο ηδκ ροπή ημο ηαζ ημοξ ζζπονμφξ ηναδαζιμφξ ηδξ»95. ΢ηδκ παζδζηή ημο δθζηία ζφπκαγε ηαηηζηά ζηδκ Δηηθδζία ηαζ ιεηείπε εκενβά ζηδ θαηνεοηζηή γςή. Αθθά ηαζ ζηα εθδαζηά ηαζ κεακζηά ημο πνυκζα, δεκ ζηάεδηε ανκδηζηυξ απέκακηζ ζηδ πνζζηζακζηή πίζηδ. Σμ 1878, ζε δθζηία 19 εηχκ, έβναρε έκα απυ ηα πνχηα ημο πμζήιαηα ιε ημκ ηίηθμ «Πθάζηδ ιμο Υνζζηέ96» πθδιιονζζιέκμ απυ πνζζηζακζηή ηαηάκολδ. Ήλενε ηαθά πςξ είιαζηε Έθθδκεξ ηαζ αοηυ ημ μθείθμοιε ζηδκ Ονευδμλδ Δηηθδζία ιαξ. Σδ ιδηένα ιαξ. Σδκ αβηαθζά ημο Υνζζημφ, ημο μπμίμο, εαφιαγε ηδκ ηαθμζφκδ ηαζ ηδκ πναυηδηα. Σμκ εκεμοζίαγε, ημκ ιεεμφζε, ημκ δνειμφζε ηαζ ημκ Κςζηήξ ΢ηενβζυπμοθμξ, «Ο Παθαιάξ πηεξ ηαζ ζήιενα», Γηαβάδσ, ηεφπ. αν. 334, 27 Απνζθίμο 1994, ζεθ. 104. 95 Σμο ΢εααζιζςηάημο Μδηνμπμθίημο Θεζζαθμκίηδξ η. Ακείιμο, απυζπαζια εζζδβήζεςξ πμφ εηθςκήεδηε ζηδκ εηδήθςζδ ηδξ Η. ΢οκυδμο ηδξ Δηηθδζίαξ ηδξ Δθθάδμξ βζα ημ έημξ «ΠΑΛΑΜΑ» ζηζξ 29 ΋ηηςανίμο 2003: http://proskynitis.blogspot.com/2010/02/blogpost_24.html 96 Σναβμοδάηζα Η-XVIII, Πνμζεοπαί [ηίηθμξ]. ―Πθάζηδ ιμο Υνζζηέ, πμο πέεακεξ βζα ιέκα,‖ Οηηχανζμξ 1878. Μζηνυ ηεηνάδζμ ιε ζεζνά κεακζηχκ πμζδιάηςκ πμο θένμοκ θαηζκζηή ανίειδζδ, 1878-1880 94

ακέααγε. Καζ απυ υθα ηα ηδξ Δηηθδζίαξ, υπςξ θέεζ ηαζ ζε έκα πμίδιά ημο, ημο άνεζε πενζζζυηενμ ημ «άκς ζπχιεκ ηαξ ηανδίαξ». Αοηυ ημκ έηακε κα λεπκάεζ ηα πάεδ ηαζ ημοξ ηαδιμφξ ημο. Ζ πναυηδηα ημο Υνζζημφ ακηζθέββζγε ηαζ ζηδκ δζηή ημο φπανλδ. Καζ ήηακ υκηςξ ηζξ πζμ πμθθέξ ζηζβιέξ ηδξ γςήξ ημο πνάμξ ηαζ ηαπεζκυξ, πανυθμ πμο πμθειήεδηε πμθφ απυ ημοξ θμβζζιμφξ ημο. «Παζδάηζ ιζηνμφθζ μνθάκερε. Έιεζκε μθμιυκαπμξ. Καζ βφνζγε ζηα πένζα ημο εκυξ ηαζ ημο άθθμο ζοββεκμφξ, ιέπνζ κα ιεβαθχζεζ. Μεβαθχκμκηαξ πακηνεφηδηε. Καζ μ Κφνζμξ ημο πήνε ημ ηνίημ ημο παζδάηζ. Καζ αοηυ ημκ πυκεζε. Ήηακ αζζεδιαηίαξ είπε ιζα ακηζδζηία, ιζα Θεμδζηία, ζε ηάπμζα ζδιεία, ιε ημκ Πθάζηδ. Αθθά ηαζ αοηυ είκαζ ζπέζδ… ΋πςξ ηαζ δ αβάπδ είκαζ ζπέζδ. Δκχ ζπέζδ δεκ είκαζ δ αδζαθμνία»97. Καζ ημκ ηαηέηηδζε δ αβηάθδ ηαζ δ ζημνβή ηαζ δ ηαθμζφκδ ημο Υνζζημφ ιαξ. ΢ε έκα απυ ηα πμζήιαηα ημο εα ιαξ ηαηαεέζεζ ηδκ ελήξ ζηέρδ ημο: «Χ άβζα πίζηδ ηςκ παηένςκ ιμο, έθα ηαζ βέιζζέ ιμο ηδκ ηανδζά» 98. Αοηυ ηα θέεζ υθα. Ζ ροπή ημο ακενχπμο δε βειίγεζ ιε ηίπμηα ημ επίβεζμ. Με ηίπμηα ημ επίηαζνμ, ημ θεοβαθέμ ηαζ ημ επίβεζμ. Γειίγεζ ιυκμ ιε ηδ πάνδ ημο Υνζζημφ ιαξ. Με ηδκ αβζυηδηα, ιε ηδκ πναυηδηα ηαζ ιε ηδκ ηαθμζφκδ. Με ημ Πκεφια ημ Άβζμ. Γζ‘ αοηυ ηαζ βμδηεουηακ μ Κςζηήξ Παθαιάξ απυ ημ «άκς ζπχιεκ ηαξ ηανδίαξ»99. Αοηυ είκαζ πμο ηδκ χνα ηδξ εείαξ Λεζημονβίαξ ιαξ ακεαάγεζ απυ ηδ βδ ζημκ μονακυ. Απυ ηα πανμδζηά ηαζ εθήιενα ζηα αζχκζα. ΢ηδκ Άκς Ηενμοζαθήι. Πέεακε ημ Φεανμοάνζμ ημο 1943, ιέζα ζηδκ πενίμδμ ηδξ επενζηήξ ηαημπήξ. ΢ηδκ ηδδεία ημο ιαγεφηδηε αοευνιδηα πθήεμξ ηυζιμο, μ μπμίμξ ηζιχκηαξ ημκ πμζδηή είπε ηδ ζοκαίζεδζδ πςξ «επνυααζκε ζε ιζα αμοαή αθθά απμθαζζζηζηή πνάλδ εεκζηήξ ακηίζηαζδξ»100.

Υαναηηδνζζηζηυ

ηδξ

διέναξ ηδξ ηδδείαξ ημο, ηαζ ημ πμίδια πμο απήββεζθε μ Άββεθμξ ΢ζηεθζακυξ: «Ζπήζηε μζ ζάθπζββεξ... Καιπάκεξ ανμκηενέξ, 97

Ανπζι. Ακακίαξ Κμοζηέκδξ, Μλήκε Κσζηή Παιακά θαη Γεσξγίνπ Βηδπελνύ, εηδ. Αηηή, Λεοηςζία, 2015, ζ.27. 98 Κ. Παθαιά, Άπακηα, «Ζ Πμθζηεία ηαζ δ Μμκαλζά», ηυι. 5μξ , ζ. 300. 99 Κ. Παθαιά, Άπαληα, «΋ Κφηθμξ ηςκ Σεηνάζηζπςκ», ηυι. 9μξ , ζ. 257. 100 Βθ. Λ. Πμθίηδ, Ηζηνξία ηεο Νενειιεληθήο Λνγνηερλίαο, β΄ έηδμζδ, Μμνθςηζηυ Ίδνοια Δεκζηήξ Σναπέγδξ, Αεήκα 1980, ζ. 198. 49

δμκήζηε ζφβημνιδ ηδ πχνα πένα ςξ πένα... Βμβηήζηε ηφιπακα πμθέιμο... Οζ θμαενέξ ζδιαίεξ, λεδζπθςεείηε ζημκ αένα ! ΢' αοηυ ημ θένεηνμ αημοιπά δ Δθθάδα!» Ο Παθαιάξ είκαζ πμζδηήξ θονζηυξ, παηνζδμθάηνδξ, ακηζθαηζηυξ βζα μνζζιέκεξ πηοπέξ ημο ένβμο ημο, μνβζζιέκμξ αθθμφ ηαζ αθθμφ βαθδκειέκμξ, πμζδηήξ ακηζεεηζηυξ. Οζ εζςηενζηέξ ημο ακδζοπίεξ, ημκ θένκμοκ ηοιαζκυιεκμ ακάιεζα πίζηδξ ηαζ απζζηίαξ, ακάιεζα πίζηδξ ηαζ βκχζδξ. ΢ημ πμθφιμνθμ ηαζ πμθοζπζδέξ ζδιακηζηυ ένβμ ημο οπάνπεζ έκαξ ιφεμξ ακηακαηθαζηζηυξ πμο ακαδφεηαζ απυ ηα ίδζα ηα «πνάβιαηα». ΋πμζμξ ζηφρεζ ζημοξ ζηίπμοξ ημο ένβμο ημο, ημκ αθέπεζ πεζκαζιέκμ ηαζ αλεδίραζημ κα εοςπείηαζ αζηείνεοηα ζε ημφημ ημκ «άνημ ηδξ γςήξ» ηαζ κα εέθεζ κα πζεζ ημ «γείδςνμκ φδςν». Δπζαεααζχκμοκ ηα παναπάκς μζ ελήξ ζηίπμζ απμ ηδκ πμζδηζηή ημο ζοθθμβή «Ο ηφηθμξ ηςκ ηεηνάζηζπςκ» αθθά ηαζ δ 53δ απυ ηζξ «Δηαηυ Φςκέξ»: «΋ζεξ μκμιαηίγεηε ροπέξ ηαζ ανπυκηζζζεξ ηαζ δμφθεξ, Μανία, Δθέκδ, μκυιαηα, ζακ άββζπηδ είκαζ δ ιμοζζηή ζαξ, Φδθία, θςκήεκηα, ζφιθςκα, ζακ ηζξ αζηάθαπηεξ δνμζμφθεξ, Σ΄άβζμο Βαββέθζμο ηαζ ημο Οιήνμο ακηίθεββα. Οζ εεμί ιαγί ζαξ! [...]Σμο Γηαίηε ιε δφνε ιακηζηυξ ηαζ ιζα βζα πάκηα μ θυβμξ: «Μαγί ηαζ πζζηυξ ηαζ άπζζημξ. Έηζζ ημκ έπθαζε ηζ μ Θευξ Μήη‘ μ μζζηνήθαημξ ημο Αζζπφθμο ιε δμκεί παθιυξ, Σςκ εεχκ μφηε ηαζ δ βαθήκδ πμο ηδκ έηθερδ μ Φεζδίαξ, ΋ζμ εζφ ιε ζοκεπαίνκεζξ μ θεζημονβζηυξ ραθιυξ: Ἄκς ζπῶιεκ ηὰξ ηανδίαξ!» 101 «Γεκ είιαζηε μφηε πνζζηζακμί, ηαζ εζδςθμθάηνεξ μφηε. Απυ ζηαονμφξ ηζ απυ είδςθα κα πθάζμοιε γδηάιε ηδ κέα γςή πμο είκ‘ άβκςνμκ αηυια η‘ υκμιά ηδξ»102.

101 102

Κ. Παθαιά, Άπακηα, υ.π. ζζ. 256-257. Κ. Παθαιά, Άπακηα, ηυι. 3μξ , ζ.160. 50

2.1. Σν δόγκα θαη ην ήζνο κέζα από πνηήκαηα ηνπ Παιακά Δπζπθέμκ, ακήζοπδ θφζδ μ Παθαιάξ, ηνέθεηαζ ηυζμ απυ ηδκ εεκζηή πανάδμζδ, απυ ηδ δζαζχκζα πανμοζία ημο Δθθδκζζιμφ, υζμ ηαζ απυ ηδκ εονςπασηά ζφβπνμκή ημο, ζηέρδ, πμίδζδ ηαζ ακδζοπία103. Λαηνεφεζ ηδκ ανπαία Δθθάδα ιε ηζξ αεάκαηεξ παβακζζηζηέξ ηδξ αθέρεζξ, ηζιάεζ ηαζ ζέαεηαζ ημ Βογάκηζμ, οικεί ημ Νέμ Δθθδκζζιυ. Ήδδ απυ ημ πνχημ πμίδια ηδξ ζοθθμβήξ ημο, «Σα Σναβμφδζα ηδξ Παηνίδαξ ιμο», μ πμζδηήξ ζημπάγεηαζ ηαζ ακανςηζέηαζ ηδκ παναιμκή ηδξ Πνςημπνμκζάξ ημο 1883 βζα ηα δχνα πμο εα πανίζεζ ζηδκ παηνίδα ημο. Ο ηίηθμξ ημο πμζήιαημξ είκαζ ηα «Γχνα ηδξ Πνςημπνμκζάξ» ηαζ μ Παθαιάξ πανίγεζ ζηδκ παηνίδα ημο ηδκ αδζάημπδ έβκμζα ημο βζ‘ αοηήκ ηαζ βζα ημ ιεβαθείμ ηδξ, ηδκ ηνοθενή ημο αβάπδ βζα ηα παθζά δζηά ηδξ πθμφηδ ηαζ βζα ηδκ παθζά ηδξ δυλα. Πχξ είκαζ δοκαηυ κα οπάνπεζ ζοβπμνδία ιεηαλφ ημο βφθημο ηαζ ημο Βμοθβανμηηυκμο, ιεηαλφ ηδξ ηζζββάκζηδξ «απμζηαζίαξ» ηαζ ηδξ ηζιήξ ζηδκ Πανεέκμ; Οθείθμοιε κα ειααεφκμοιε ζηα πμζδηζηά ημο ηείιεκα βζα κα ακηζθδθεμφιε πςξ μ πμζδηήξ πνμπςνεί αηυιδ πενζζζυηενμ. Ζ πκεοιαηζηή ημο δδιζμονβία είκαζ πθδιιονζζιέκδ απυ έκημκεξ ακηζεέζεζξ

πμο

ηείκμοκ

κα

αθθδθμακαζνμφκηαζ.

Οπςζδήπμηε,

ζηζξ

πενζζζυηενεξ πμζδηζηέξ δδιζμονβίεξ επζηναηεί δ ζφκεεζδ πμο απμζημπεί ζηδκ απμηάθορδ ηδξ ιεβάθδ αθήεεζαξ, δ μπμία αζχκεηαζ ηαζ αεακαηίγεηαζ. Ο πμζδηήξ ιαξ «ηάκεζ ζοπκά θυβμ βζα «ιοζηζηή εοςδία», επζηαθείηαζ ημ «πανεεκζηυ» ηδξ φπανλδξ, πνμζθεφβεζ ζοπκά ζημ ηνφθζμ, ζηδ «ιοζηζηή πάνδ», ζηα «ιοζηζηά ιάηζα» βζα κα ηαηαζηήζεζ ζαθέξ πςξ δ οπένηενδ πμζδηζηή ζοβηίκδζδ έπεζ ςξ κμδηυ ηδξ ηέκηνμ ημ οπεναζζεδηυ»104. Ο Παθαιάξ είκαζ ζοιπακηζηυξ, μ ζηίπμξ ηαζ δ ζφκεεζδ ήηακ μ ηνυπμξ ηδξ γςήξ ημο. Αβηάθζαζε πθείζηεξ ηαηαζηάζεζξ ηδξ γςήξ. Όικδζε ηδκ μιμνθζά, ηδκ αβάπδ, ημκ ένςηα, ηδ θφζδ, ηδκ παηνίδα, ηδκ επζζηήιδ.

Νίημο Μαηνή, «Ζ Πμίδζδ, Αηνμζηεθάκςηδ Πανεέκα - Πμζδηζηή έλανζδ ηαζ ιοζηζηή ζοβηίκδζδ ζηδκ πμίδζδ ημο Κςζηή Παθαιά», Νέα Δζηία, Αθζένςια ζημκ Κςζηή Παθαιά (1859-1943), Υνζζημφβεκκα, 1993, ζ.79. 104 Νίη. Μαηνή,, υ.π. ζ. 80. 103

Δζζέααθε ζε πμζηίθεξ ηαηαζηάζεζξ ηδξ ροπήξ. Ο βκςζηυξ ιεθεηδηήξ ημο Παθαιά ηαζ ηνζηζηυξ Δ. Ν. Μυζπμξ, ζημ εηηεκέζηαημ ηαζ ειπενζζηαηςιέκμ δμηίιζυ ημο Ζ κεηαθπζηθή Αγσλία ζηνλ Παιακά105, ακαθένεηαζ ζηδ εεσηή πανμοζία ζημ ένβμ ημο πμζδηή ηαζ ζοβηεηνζιέκα ακαθφεζ ηαζ πανμοζζάγεζ ηα ενδζηεοηζηά ημο νίβδ πμο έπμοκ ζπέζδ ιε ημ ιοζηήνζμ ηδξ γςήξ. Με ημκ ηνυπμ αοηυ πζζημπμζείηαζ άιεζα δ φπανλδ ιεηαθοζζηήξ αβςκίαξ ζε ανηεηέξ πηοπέξ ημο παθαιζημφ ένβμο. Απυ ηδκ άθθδ μ Γζχνβμξ Μπαθμφνδμξ, ενπυιεκμξ ζε ακηζπανάεεζδ ιε ημκ Μυζπμ ηαηαβνάθεζ ηα ελήξ: «... πθέμκ δ ζζημνία ηαζ δ ηαεδιενζκυηδηά ηδξ ιαξ έπεζ δζδάλεζ υηζ ηάεε αθδεζκά εοαίζεδημξ ηαζ μοζζαζηζηυξ άκενςπμξ ηαεχξ ηαζ ηάεε βκήζζμξ ηαζ αθδεζκυξ πμζδηήξ, έπεζ πκεφια Θεμφ εκηυξ ημο, πςνίξ ηαη‘ ακάβηδ κα ακήηεζ ζε έκα ενδζηεοηζηυ δυβια, ζε ιζα απυ ηζξ βκςζηέξ ζζημνζηά Δηηθδζίεξ υπμζεξ ηαζ ακ είκαζ αοηέξ, αηυια ηαζ ηδξ ίδζαξ ηδξ παηνίδαξ ημο. ΋ηακ μ Παθαιάξ ηαηαθεφβεζ ζηα πνζζηζακζηά ζφιαμθα, ή ημκ ιεηαθοζζηυ θυβμ, ή ειπθμοηίγεζ ημ πμζδηζηυ ημο ζφιπακ ιε εζηυκεξ ηδξ μνευδμλδξ πανάδμζήξ ιαξ, αοηυ ημ πνάηηεζ βζαηί ημ απαζηεί δ ηέπκδ ημο ηαζ υπζ δ πίζηδ ημο»106. Γζα κα δχζμοιε ιζα απάκηδζδ ή δζαζάθδζδ ζηα παναπάκς, αξ αθήζμοιε ηδκ ίδζα ηδκ πμζδηζηή ημο δδιζμονβία κα ιαξ παναζηήζεζ ιε ηα ιάηζα ηδξ ροπήξ ημο υ,ηζ μ ίδζμξ αθέπεζ, υ,ηζ αημφεζ, υ,ηζ επζεοιεί ηαζ μκεζνεφεηαζ. Καηανπάξ, ηδκ εζηυκα ηαζ ηδ ιαηζά ηδξ Πακαβίαξ φικδζακ μζ θμβμηέπκεξ. Καζ υπζ ιυκμκ μζ αθδεζκμί πζζημί, αοημί πμο έιεζκακ ακέββζπημζ απυ ηζξ επζζηδιμκζηέξ αιθζαμθίεξ ημο οθζζιμφ, ια ηαζ εηείκμζ μζ ημιιαηζαζιέκμζ απυ αιθζαμθίεξ ηαζ ακηζθάζεζξ. Ακάιεζα ζημοξ δεφηενμοξ ηαζ μ ιεβάθμξ εθθδκμθάηνδξ πμζδηήξ Κςζηήξ Παθαιάξ. Δφβθςηηα ελμιμθμβδηζημί είκαζ μζ ζηίπμζ ημο ζε ιζα ιφπζα πνμζεοπή ημο πνμξ ηδκ Πακαβία ζημ πμίδιά ημο «Μοζηζηή πανάηθδζδ»107, ημ μπμίμ είκαζ ιζα

Δοάββεθμξ Ν. Μυζπμξ, Ζ Μεηαθπζηθή αγσλία ζηνλ Παιακά, εηδ. Γδι. Ν. Παπαδήια, Αεήκα, 1993, ζ.355 106 Γζχνβμξ Υ. Μπαθμφνδμξ, «Δ. Μυζπμξ – Κ. Παθαιάξ», ΚΛΠ, θαη γξάκκαηα θαη ηέρλεο, πνχηδ δδιμζίεοζδ, ηεφπμξ 1μ, Μάζμξ 1993, ζεθίδα 32. 107 Κ. Παθαιά, Άπαληα, 16 ηυιμζ, εηδ. Μπίνδ Γημαυηζδ, έηδμζδ ημο Ηδνφιαημξ Κςζηή Παθαιά ιε ηδκ επζιέθεζα ημο Γ. Καηζίιπαθδ [Αεήκα 1962 - 1969], ηοηθμθυηδζε ηαζ 105

δναιαηζηή,

ηαεανά

ενδζηεοηζηή

έηθναζδ

ηδξ

ροπήξ

ημο.

Αξ

παναημθμοεήζμοιε ιενζημφξ απυ ημοξ ζηίπμοξ ημο: «Γέζπμζκα, ηακέκα θυνεια ηδ βφικζα ιμο δε θηάκεζ κα ζηεπάζδ,.... Πνυζηνελε, Μονμθυνα, ιμκάπα Δζέκα πίζηερα ηαζ θάηνερα ιμκάπα Δζέκα …………………………….. Γέζπμζκα, ζηήνζλέ ι‘ Δζφ ηαζ ιδ ι‘ αθήζδξ....» Ζ Πακαβία βζα ημκ Παθαιά είκαζ ζηήνζβια, ηαηαθοβή ηαζ πανδβμνζά. Ζ βθοηζά ηαζ ηαπεζκή ιμνθή ηδξ είκαζ βζ' αοηυκ θζιάκζ ελαβκζζιμφ, πνυζςπμ ζενυ, πμο ειπκέεζ, εθπίδα ηαζ ακαημφθζζδ ζημκ ιζηνυ ηαζ ημκ αδφκαημ. Ζ Πακαβία, ιδηένα ημο Θεακενχπμο Υνζζημφ, έπεζ ηα πζμ εοαίζεδηα «ζπθάπκα μζηηζνιχκ»108 απυ υθμοξ ημοξ ακενχπμοξ πμο έγδζακ ακά ημοξ αζχκεξ πάκς ζηδ βδ. Ακ δ εκζάνηςζδ ημο Λυβμο είκαζ «ημ πάκηςκ ηαζκυκ ηαζκυηαημκ, ημ ιυκμκ ηαζκυκ ιοζηήνζμκ οπυ ημκ ήθζμκ»109, δ ιδηένα ημο εκζανηςεέκημξ Λυβμο είκαζ «ημ δμπείμκ ηδξ πάνζημξ» πμο δέπεδηε εημφζζα κα δχζεζ αίια, ζάνηα ηαζ μζηά ζημκ Θευ βζα κα εεμπμζδεεί υθδ δ ακενςπυηδηα. Ζ ηαπεζκή, απθή ηυνδ ηδξ Ναγανέη, ιεηέηνερε ηδκ πμνεία ηδξ ζζημνίαξ, βζ‘ αοηυ ηαζ ηζιάηαζ ηαζ εβηςιζάγεηαζ απυ ημοξ πζζημφξ. Αοηυ βκςνίγμκηάξ ημ ηαθά μ Κςζηήξ Παθαιάξ, ημ επζζδιαίκεζ ηαζ ζε άθθμοξ ζηίπμοξ ημο: «Ζ ζηέπδ ηαζ ημο ακενχπμο εζφ, η' αββέθμο εζφ ηαζ δ δυλα, ιε ηδ πανά ζμο παίνεηαζ, πανζηςιέκδ δ ηηίζδ! ............................................................................. Μδηένα ηςκ ακέθπζδςκ ηζ υθμο ημο ηυζιμο ζηέπδ, ηάης απυ ζε ηαζ μζ ακέθπζδμζ ηζ υθμξ μ ηυζιμξ ίζμζ!.... ...Μπνμξ ζηδκ εζηυκα ζμο βονηυξ μ ηυζιμξ ιε ημ ζηυια Κςζηή Παθαιά Άπακηα ηυιμξ 17μξ, Δονεηήνζμ ηονίςκ μκμιάηςκ ηαζ εειάηςκ, Αεήκα 1984, εδχ: ηυιμξ 9, ζζ. 150 – 151. 108 Κμθ. 3, 12 109 Θεμθφθαηημξ Μανζκάηδξ, Ζ Λεοηή Βαζίθζζζα. Πακαβίεξ Αζβαζμπεθαβίηζζζεξ ηαζ Ηςκίαξ Μζηνάξ Αζίαξ, Θεζζαθμκίηδ 2009, ζ. 15. 53

ηνειμοθζαζηυ, ηνειάιεκμ ιυκμ απ' ηυκμιά ζμο ηζ απυ ηδ ζηέρδ ζμο, Κονά, ηζ απυ η'ακάαθειιά ζμο, ι' έκα ηνμπάνζ ιοζηζηυ, ιε ιζα πκζπηή ιμονιμφνα δου απένακηα ιμκυθμβα: Υαίνε Υανζηςιέκδ!...»110 Αθήεεζα, πυζμ ελμιμθμβδηζηυξ απμηαθφπηεηαζ μ πμζδηήξ ιαξ, ιέζα απυ ηδ εενιή ζηεζία ημο ζηδκ Πακαβία ιαξ. Σμ βμκάηζζια ημο απθμσημφ πνμζηοκδηή ιπνμζηά ζηδκ εζηυκα Σδξ, είκαζ δ πζμ βκήζζα ιεηαθοζζηή δζάζηαζδ ηδξ ροπήξ ημο. Καζ δε ζηαιαηά, ζηδ ίδζα ζοθθμβή, «γςβναθίγεζ γςκηακά, ηδκ πζμ αβκή ηαζ αοεεκηζηή ιμνθή ηδξ ηαζ ηδκ επίδναζή ηδξ ζημοξ πνμζηοκδηέξ»111: «Μμκαπζηή, λανιάηςηδ ηζ απάκς εδχ αναβιέκδ ιαηνζάεε, ακέββζπηδ, άπανδ ηαζ ζακ πκζβιέκδ ιέζα ζ' έκα θαηζυθζ ηυηηζκμ, ζ' έκα ιακηυ βενάκζμ πςνίξ ημκηάνζ ηαζ ζημοηάνζ, μοδέ βμνβυκεζμ ζηζάπηνμ ι' έκα παζδί ζηδκ αβηαθζά, ημ πένζ ζηδκ ηανδζά ηδξ, ιζα ζζηανάηδ, ιζα βθοηεζά, ιζα ηαπεζκή ζα πήνα ζακ ημοναζιέκδ, ζα θηςπζά, ζακ ένιδ, ζακ ηθατιέκδ, ιδδέ ημκηή, ιδδέ ρδθή, ια ζα κα ανίζηεηαζ υθμ ζε ρήθςια πμο λεηοθζέηαζ, αβάθζα, αβάθζα, εάια. Μυκμ άπθςκε ηα πένζα ηδξ ηζ υζμζ ιπνμζηά ηδξ πέθηακ ηαζ ηάης απυ ημ πένζ ηδξ βμκαηζζημί θοβίγακ, ιυκμ δ ιαηζά ηδξ ημίηαγε ηάης απ' ηδ ιαηζά ηδξ ιάνιανα ακενχπςκ ηαζ εεμί ναβίγακε ηαζ θζχκακ...» Ακανίειδηεξ είκαζ μζ αθακείξ εοενβεζίεξ ηδξ πνμξ υθμοξ ημοξ ακενχπμοξ (δίηαζμοξ ηαζ αιανηςθμφξ), πμο πνμένπμκηαζ απυ ηδκ πμθοεοζπθαπκία ηδξ. Ζ ηανδζά ηδξ Πακαβίαξ είκαζ πζμ εονφπςνδ αηυια ηαζ απυ ημοξ ςηεακμφξ. Ζ ιμνθή ηδξ βαθδκεφεζ ηδκ ροπή, βζ‘ αοηυ, άθθςζηε, ηαζ μζ ζηίπμζ ημο ζηάγμοκ ηαηάκολδ ηαζ ηνοθενυηδηα.

Κ. Παθαιά, Άπακηα, ηυι. 5μξ, ζζ. 107, 110, 111. Κχζηαξ Παπαδδιδηνίμο, Ζ κνξθή ηεο Παλαγίαο ζηελ πνίεζε ηνπ Κσζηή Παιακά, ζημ http://psifides.pblogs.gr. 110

111

΢ε πμθθέξ ζηζβιέξ, ζε χνεξ ζοκεζδδζζαηήξ ηνίζδξ, εηθνάγεζ ηδ βκήζζα ιεηαθοζζηή δζάζηαζδ ηδξ ροπήξ ημο, αηεκίγεζ ημκ μονακυ ηαζ δέεηαζ ιε πυκμ ροπήξ. Σμκ Αφβμοζημ ημο 1879, ζημ πμίδιά ημο «Πνμζεοπή»112, ηδκ μπμία απεοεφκεζ πνμξ ημκ βθοηυ Δζηαονςιέκμ, βίκεηαζ θακενή δ μιμθμβία ηδξ πίζηεςξ ημο πνμξ ημκ Υνζζηυ: «Ἀπάκμο ἂπ‘ ηὸ ηνεααάηζ ιμο ααεεζὰ πανδβμνζά ιμο, Κανθχκς ηὴκ εἰηυκα ΢μο, ηαὶ ηχνα ἟ ηάιανά ιμο Δἶκαζ ηαὶ ικῆια εθζαενὸ ηαὶ πανςπὴ ἐηηθδζία΢ημηάδζ ἠ εθίρζ ιμο ζημνπᾶ ηαὶ θάιρζκ ἠ ενδζηεία. Σὴ εθίρζ δίςλε ηὴκ, η‘ ἐδῶ ἖ζὺ ιμκάπα ιέκε, Γθοηέ ιμο ἖ζηαονςιέκε! ΢ηυνπα ιὲ ηὴκ ἀεάκαηδ πκμή ζμο ιαηνοά ιμο Σὰ ὄκεζνα πμῦ ιὲ πθακμῦκ ηαὶ ηνῶκε ηὴκ ηανδία ιμο Κζ ἂκ ἔνπεηαζ ηαιιία θμνᾶ κὰ ιὲ θίθδ ηακέκα, Ἂξ ιὴ ιὲ θένκδ ζὲ παθδὲξ πανέξ, ζὲ πεναζιέκα. Μὲ φπκμκ ἥζοπμκ ζθίβπηα ηὰ δφμ ιμο ιάηζα δέκε, Γθοηέ ιμο ἖ζηαονςιέκε! Κάιε ιὲ πάθζ κ‘ ἀβαπῶ ηὸκ ηάιπμ, η‘ ἀηνμβζάθζ Σὸκ ηυζιμ, ηὸκ πενίπαημ, ηῆξ πθάζεςξ ηὰ ηάθθδ, Γοκάιςζε ηὸ ζῶια ιμο, βζάηνερε ηὴκ ηανδζά ιμο….» Σμ ζφιαμθμ ημο ΢ηαονμφ απμηεθεί ηδκ φρζζηδ «ηαηαββεθία» ηδξ αβάπδξ ημο Θεμφ πνμξ ημοξ ακενχπμοξ. Σνακή θακένςζδ είκαζ μ Δζηαονςιέκμξ Κφνζμξ. Απμηεθεί ζφιαμθμ εζνήκεοζδξ ηαζ ηαηαθθαβήξ. Υάνδ ζηδ εοζία ημο Δζηαονςιέκμο έθδλε μ πυθειμξ πμο μ αθθμηνζςιέκμξ άκενςπμξ είπε ηδνφλεζ ζημ Θευ, ζηδκ ηηίζδ, ζημκ ζοκάκενςπυ ημο ηαζ ζημκ ίδζμ ημο ημκ εαοηυ. Απμηεθεί επίζδξ ζφιαμθμ ηδξ κίηδξ εκακηίμκ ηςκ δοκάιεςκ ημο ζηυημοξ. Κζ μ πζζηυξ, ιε ηδ ζεζνά ημο, ακηζιάπεηαζ ημκ δζάαμθμ ηαζ ηζξ ιεεμδείεξ ημο, ηαευηζ μ ΢ηαονυξ ημο Κονίμο απμηεθεί ηδ ιμκαδζηή ηαζ αηαηαιάπδηδ αζπίδα ημο ηαεεκυξ ιαξ απέκακηζ ζηζξ επζεέζεζξ ημο πμκδνμφ. Ο θυβμξ ημο Απμζηυθμο Παφθμο «἖ιμί δέ ιή βέκμζημ ηαοπᾶζεαζ εἰ ιή ἐκ ηῷ 112

Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 1μξ , ζ. 120. 55

ζηαονῷ ημῦ Κονίμο ἟ιῶκ Ἰδζμῦ Υνζζημῦ, δζ᾿ μὗ ἐιμί ηυζιμξ ἐζηαφνςηαζ ηἀβχ ηῷ ηυζιῳ»113 ζοκμρίγεζ, εα θέβαιε, ηδ ζπέζδ ημο Υνζζηζακμφ ιε ημ ζδιείμ ημο ΢ηαονμφ. Ο ΢ηαονυξ βίκεηαζ ημ εειέθζμ ηδξ Δηηθδζίαξ, δ εθπίδα ηςκ πνζζηζακχκ ηζ υθςκ ηςκ απεθπζζιέκςκ, δ δφκαιδ ηςκ αδοκάηςκ, ημ ζφιαμθμ ηδξ κίηδξ ηαηά ηςκ δαζιυκςκ, μ βζαηνυξ ηςκ αννχζηςκ ηαζ δ αζθάθεζα ηδξ μζημοιέκδξ. Ο πμζδηήξ, επμιέκςξ, ηζξ ζηζβιέξ πμο μ εβςζζιυξ ημο ηείκεζ κα ημκ ηονζανπήζεζ, αηεκίγεζ πνμξ ημκ Δζηαονςιέκμ ηαζ ημκ παναηαθεί κα ημκ αμδεήζεζ, κα ζηαονχζεζ ηάεε εβςζζηζηή ημο δζάεεζδ ηαζ επζεοιία, ηάεε αιανηςθυ πάεμξ, ηάεε ικδζζηαηία, μνβή ηαζ εοιυ. Αθθμφ πάθζ, ζε πνμζςπζηυ ηυκμ, «πνμζςπμπμζεί ημ ίδζμ ημ λφθμ ημο ΢ηαονμφ, πμο επάκς ημο «έβεζνε Δηείκμξ ημ άπνακημ ηεθάθζ Σμο ηαζ λερφπδζε» ηαζ πμο ιεηά ημ εάκαηυ Σμο «άζηνα βεκήηακ ηα ηανθζά ημο ιανηονίμο» ηαζ υζμζ πίζηερακ αβήηακ ηενδζζιέκμζ ηαζ υζμζ Σμκ ανκήεδηακ ελμκηχεδηακ»114. ΢φιθςκα ιε ημκ Παθαιά δ ακενχπζκδ πναβιαηζηυηδηα ιζθά βζα αδοκαιίεξ, πάεδ ηθδνμκμιζηά ηαζ επίηηδηα. Κακείξ ιαξ δε βεκκήεδηε ηέθεζμξ, αθμφ «μοδείξ ακαιάνηδημξ». Γζ‘ αοηυ ηαζ δ πνζζηζακζηή γςή είκαζ πνςηίζηςξ ηαζ δζανηχξ αβχκαξ ηαζ εβνήβμνζδ. Ζ Δηηθδζία, ςξ δ ζςηδνία αοηχκ πμο πάκμκηαζ θυβς ηδξ αιανηςθυηδηάξ ημοξ, ηαθεί ζε ζςηδνία ηαζ κέα εκ Υνζζηχ γςή. Αοηυ ιαξ δζδάζημοκ ηαζ υζμζ έκζςεακ παιέκμζ αθθά ανήηακ ηδ ζςηδνία ιε ηδκ πνμζςπζηή ημοξ ιεηάκμζα. ΢φιθςκα ιε ηδκ εοαββεθζηή πενζημπή «πάκηαξ ἀκενχπμοξ εέθεζ ζςεῆκαζ ηαὶ εἰξ ἐπίβκςζζκ ἀθδεείαξ ἐθεεῖκ»

115

μ Θευξ αβαπά ημοξ

ακενχπμοξ, δεκ εηδζηείηαζ, οπμιέκεζ ηαζ πενζιέκεζ ηδ ιεηάκμζά ημοξ. Καζ μ Μέβαξ Κακχκ, πμο ζοκέεεζε μ Άβζμξ Ακδνέαξ μ Ηενμζμθοιίηδξ ανπζεπίζημπμξ Κνήηδξ - απμηεθεί έκα εβενηήνζμ ζάθπζζια πμο απμαθέπεζ ζημ κα θένεζ ημκ άκενςπμ ζε ζοκαίζεδζδ ηδξ αιανηςθυηδηάξ ημο ηαζ κα ημκ μδδβήζεζ ιέζα απυ ηδ ζοκηνζαή ηαζ ηδ ιεηάκμζα ημκηά ζημ Θευ. ΢ημ Γαι. ζη΄14. Κχζηαξ Παπαδδιδηνίμο, «Σμ Πάζπα ζηδκ πμίδζδ ημο Κςζηή Παθαιά», ζημ https://www.facebook.com/permalink 115 Α΄Σηκ. 2, 4. 113 114

«Μεβάθμ Κακυκα» μ άκενςπμξ, πμο αζζεάκεηαζ ημ αάνμξ ηδξ αιανηίαξ ηαζ βεφεηαζ ηδκ πίηνα ηδξ ιαηνζά απυ ημ Θευ, ζοκηνίαεηαζ ηαζ λεζπά ζε βμενυ ενήκμ. Αοηυξ μ ενήκμξ ημο ακμίβεζ ημ δνυιμ πνμξ ηδ ιεηάκμζα. Σιήια ηςκ παναπάκς παναηδνμφιε ζημ πμίδια ημο Παθαιά ιε ηίηθμ «΢ημκ αιανηςθυ»116: «...΋ιςξ ιζα ιένα ζμο έδςηεκ, αιανηςθέ, δ ιδηένα ημ ηίιζμ η‘ άβζμ ηυκζζια ηαζ ημ εαοιαημονβυ βζα κα ημ παξ πνμζηφκδια ηδξ εηηθδζζάξ πμο πένα βζμνηάγεζ, θέββεζ μθάκμζπηδ, βζμιάηδ απυ θαυ. Καζ ηνάαδλεξ ηαζ θφθαβε ζημ δνυιμ κα πενάζδξ δ πυνκδ δ βθοημαίιαηδ, ηαζ πήνε ζμο ημ κμο, ηζ ακμίβμκηαξ ηα πένζα ζμο βζα κα ηδκ αβηαθζάζδξ έννζλεξ η‘ άβζμ ηυκζζια ζηα ζάπζα ημο αοθαηζμφ. Κζ άνπζζε αιέζςξ άνπζζε, ηζ άνπζζε ημ ζανάηζ, η‘ ένιμξ εηεί ζςνζάγεζαζ ηαζ ηνέιεζξ ηαζ αμββάξ κεηνυηενμξ ηζ απυ κεηνυ πμο ηυκε ηνχεζ ημνάηζ, ηζ ακαβαθθζάγεζ ηαηά ζε ηθζηυξ μ ΢αηακάξ. Σμ αθέπεζξ ηαζ αβςκίγεζαζ ηαηυζμνημκ αβχκα, Σα πένζα απθχκεζξ, άννςζηε, ζηα ζάπζα ημο αοθαηζμφ, Καζ απμημηάξ πανάηθδζδ ζηδ ιμθειέκδ εζηυκα, Καζ δ δίρα πάκηα ηαίβεζ ζε ημο αηάεανημο θζθζμφ». Ο πμζδηήξ ιαξ δεκ οζηένδζε κα ζοιποηκχζεζ υθμ ημ κυδια ηδξ Γεκκήζεςξ, ηδξ ΢ηαονζηήξ εοζίαξ ηαζ ηδξ Ακαζηάζεςξ ημο Θεακενχπμο ζε ιζα ζεζνά πμζδιάηςκ ημο. Ζ εζςηενζηή ημο αοηή δζάεεζδ, θαίκεηαζ, υηακ οικμθμβεί ηαζ δμλμθμβεί ηζξ βζμνηέξ ηδξ Ονευδμλδξ Δηηθδζίαξ. Γζμνηέξ πμο αθήκεζ κα ιζθήζμοκ ιέζα ημο, κα ημκ ζοβηζκήζμοκ οπανλζαηά. Δκδεζηηζηά ακαθένμοιε ηα πμζήιαηα, ιε ημοξ ηίηθμοξ «Ζ κφπηα ηςκ Υνζζημοβέκκςκ», ηαζ «Σναβμφδζ ημο ΢ηαονμφ»117, ζηα μπμία μ ίδζμξ μιμθμβεί: «Ή ηαιπάκα Υνζζημφβεκκα πηοπάεζ 116 117

Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 3μξ , ζ. 116. Κ. Παθαιά, Άπαληα, «Ζ Αζάθεοηδ γςή», ηυι. 3μξ ,, ζζ.192 – 193. 57

ηαί θηενχκεζ ηδκ ροπή, ηζ ακμίβεηαζ ή ηανδζά ιμο ηαί ζημνπάεζ εοιίαια ηδκ πνμζεοπή. ......................................................... Άβζεξ αβάπεξ ηνζζεοθμβδιέκεξ πμφ ηζξ ηανδζέξ ηζξ ζιίβαηε πανεέκεξ ηςκ πνχηςκ ηςκ ανπαίςκ Υνζζηζακχκ ζε ηναπέγζ πανά ηςκ μονακχκ!....» 118 Αοηά αηνζαχξ, ηα ιάηζα ηδξ ροπήξ ημο, ημκ ηάκμοκ κα αθέπεζ ηα «ηνοιιέκα» ηαζ «ηα αεχνδηα» ηαζ κα θέεζ: «Χ ιέζα ιμο βεκκζέηαζ έκαξ Θευξ ηαζ ημ ημνιί ιμο βίκεηαζ έκαξ καυξ... Μέζα ιμο θάιπμκ λάζηενμζ μονακμί. Καζ ημ ημνιί ιμο, θάηκδ ηαπεζκή....»119 Αθθμφ, ηναβμοδά ιε ημοξ πζμ οπμαθδηζημφξ ημο ζηίπμοξ ημ Πάζπα. Βέααζα, ακαθμνζηά ιε ημ Πάζπα, ηδκ άθθδ ιεβάθδ βζμνηή ηδξ πνζζηζακμζφκδξ ηαζ ηςκ Δθθήκςκ, ημ επακαθαιαακυιεκμ εαφια ηδξ άκμζλδξ εκζζπφεζ ηδκ εθπίδα ζηδκ Ακάζηαζδ εκυξ θαμφ, πμο βζα πμθοάνζειμοξ θυβμοξ, αζζεάκεηαζ αηυιδ εαιιέκμξ ηάης απυ ηδ αανζά πέηνα: «Γνάια ηαζ εάια ημο Απνζθζμφ βζμνηή ηαζ ημο Κονίμο΄ Λαιπνή, Μοζηζηυ νυδμ πμο μζ ζηθδνμί βεκκμφκ ημο ιανηονίμο ΢ηαονμί, Υανά ηςκ άδμθςκ ηανδζχκ ηαζ ηςκ μθυαζπνςκ ηνίκςκ, Λαιπνή, Βυδεα, ηδ δυλα ημο λακά ημ Γέκμξ ηςκ Δθθήκςκ κα ανδ...»120 ΢ημ εαφια ηδξ Ακάζηαζδξ ζηδνίγμκηαζ ηαζ μζ ζηίπμζ ημο απυ ημ πμίδια «Υαζνεηζζιυξ Ακαζηάζζιμξ»121. Πζμ ζοβηεηνζιέκα: Κ. Παθαιά, Άπαληα, «Σα ιάηζα ηδξ ροπήξ ιμο», ηυι. 1μξ, ζζ. 316 – 317. Κ. Παθαιά, Άπαληα, «Μεζζίαξ», ηυι. 1μξ , ζ. 305. 120 Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 9μξ , ζ. 241. 118 119

«Γεκ είκαζ ικήια• μ ηυζιμξ είκαζ μ ηεθεζςιέκμξ, πμο πάζηεζ μθαδεζακυξ ηαζ ηαηναηοθζζιέκμξ ηαζ ζηενκμδείπκεηαζ ζ‘ εζάξ, ηνζπθή θαηνεία, ζ‘ εζάξ, Μαβδαθδκή, ΢αθχιδ, εζφ, ς Μανία! ................................................................... Απ‘ ηδ δζηή ζαξ ηδκ αθάκηαζηδ εοηοπία δχζηε ηδξ βδξ, ηάεε ροπήξ ηαζ ηάεε ακενχπμο ηάεε θαμφ, ηάεε παηνίδαξ, ηάεε ηυπμο! Σδξ ζοιθμνάξ άιπμηε η‘ άζεζζημ θζεάνζ κα ημ ηοθάεζ εκυξ πζμκάημο αββέθμο δ πάνδ, ηαζ ηα ηνακά κεηνά ηαζ ηα κεηνά ηα ςναία κα παίνκμοκ ιζα γςή βζα πάκηα κέα!» Σδκ ακακέςζδ ηδξ εθθδκζηήξ γςήξ, ηδκ ακαβέκκδζή ηδξ, ακαγδηά ηαζ ζημ «Γςδεηάθμβμ ημο Γφθημο»122. Δπζεοιεί κα ηζκείηαζ πνμξ ηα ειπνυξ, πνμξ ηα πάκς. Φένκεζ ζημ έεκμξ ιαξ ηαζ ζηδκ ακενςπυηδηα ημ ιήκοια ηδξ κίηδξ, ηδξ αθθαβήξ ηαζ ηδξ πνμυδμο. Αοηυ ημ ιήκοια ιαξ θακένςζε ηαζ μ Τζυξ ηαζ Λυβμξ ημο Θεμφ ιε ηδκ ακάζηαζή Σμο: «Απ΄ημοξ ηυζιμοξ ημο Αφνζμ Σμ ιήκοια εβχ ζμο θένκς ................................................ Δίιαζ δ ζάθπζββα εβχ ιζαξ Ακάζηαζδξ...» Με αοημφξ ημοξ ζηίπμοξ αζχκμοιε υηζ δ Δηηθδζία ιε ηδκ Ακάζηαζδ ημο Θεακενχπμο είκαζ πμνεία δζά ηδξ ζζημνίαξ πνμξ ηα έζπαηα, πνμξ ηδ Βαζζθεία ημο Θεμφ, ηαζ υπζ επζζηνμθή ή ελαβζαζιυξ ημο πανεθευκημξ. ΢ηδκ πμνεία ηδξ αοηή δ Δηηθδζία «δ ιζηνά γφιδ υθμ ημ θφναια γδιμί»123 ιπμθζάγεζ ηαζ αβζάγεζ ηδκ ηάεε επμπή ηαζ ηδκ ηάεε ημζκςκία. Σδκ ηάεε ιμνθή θυβμο ηαζ έηθναζδξ, ιανηονχκηαξ ηδ ζοκεπή Πεκηδημζηή πμο γεζ. Γζα κα ηαηαθήλεζ ζε ιζα εη ααεέςκ ηαηάεεζδ ροπήξ:

Κ. Παθαιά, Άπαληα, υ.π. ζζ. 239 – 240. Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 3μξ , ζ. 289 – 450. 123 Α΄ Κμνζκε. 5, 6. 121 122

«΋θα ζ‘ εζέ βονκμφκ ηαζ πάκμκηαζ, Παηένα, δέλμο ιαξ απυ πνυκμ, ηυπμ ηαζ ανζειυ βθφηςζέ ιαξ ηαζ δμξ ιαξ ημκ ακαπαιυ πμο ηάναλε δ γςή, εείε Θάκαηε, εδχ πένα!...»124 Οθυηθδνμ ζπεδυκ ημ πμίδια υ «Σάθμξ» απμπκέεζ ημ άνςια ηδξ ιεηαθοζζηήξ ημπμεεηήζεςξ ημο Παθαιά, ηδξ μπμίαξ ζημζπεία είκαζ δ φπανλδ ηδξ ροπήξ ιεηά ημκ εάκαημ, δ εζηυκα απυ ημκ Δζηαονςιέκμ Κφνζμ, μ ηάης ηαζ μ επάκς ηυζιμξ, δ κμζηαθβία ηδξ επακαζοκακηήζεςξ ιε ημκ άκενςπυ ιαξ πμο έθοβε, μ δζαπςνζζιυξ ηςκ ροπχκ, ζημζπεία απυ ηδκ μνευδμλδ αβζμθμβία. Ζ ροπή ημο ελ αίιαημξ πνμζχπμο απμηηά πνςηεφμοζα ζδιαζία, αθμφ μ μζημβεκεζαηυξ δεζιυξ παηένα ηαζ βζμο παναιέκεζ άννδηημξ ηαζ ζζπονυξ: «...ηαζ ζηαονχζηε ημο ι' αοημφξ (ιεκελέδεξ) ηα παζδζηά πενάηζα κάηε ηζ άκεδ ζακ ηανδζέξ ηζ άκεδ ζακ αζηενάηζα....»125 Γζα κα ηαηακμήζμοιε ηα παναπάκς, απαναίηδηεξ ηαζ πνήζζιεξ είκαζ μζ ζηέρεζξ ημο ίδζμο ημο πμζδηή ζηδκ εζζαβςβή ημο πμζήιαημξ «Ο Σάθμξ»: «...΋θα ηα ζδακζηά βονεφμοκ εηεί κα θακμφκε ζε ημνθέξ ιε ηδκ αηάναπδ επζηή ιεβαθμπνέπεζα. Ζ δδιμηζηή πανάδμζδ, δ ενδζηεοηζηή πίζηδ, δ μνεμθμβζηή ζηέρδ, μ ΋θοιπμξ ηδξ ηέπκδξ, ημ ιαηάνζμ κδζί ηδξ Αβάπδξ, δ Παηνζδμθαηνεία, μ Πνυβμκμξ, ηαζ οπμηαπηζηυξ ημο παναδμιέκμο ηαζ ακοπυηαηημξ, πνμξ μνίγμκηεξ πθαηφηενμοξ, απανάδμημοξ, ηαζ ημ επίβεζμ ΢πίηζ. ΋θα ζε ιζα παναδείζζακ ελαΰθςζδ. ΋ζμ πμφ μ αβζάηνεοημξ δοαδζζιυξ ιμο ένπεηαζ βζα κα παθάζδ ηδκ μκεζνειέκδ ιμο ανπζηεηημκζηή εκυηδηα, μ πακδβονζηυξ πζκδανζζιυξ, δ, αηνζαέζηενα, υ ηονηασζιυξ λεπέθηεζ ζ' έκα ενδκδηζηυ ηαζζζακζζιυ... Σα ηνοζηάθζκα δάηνοα ηςκ ζηνμθχκ ημο

124 125

Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι.. 7μξ , ζ. 383. Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι.. 1μξ , ζ. 395. 60

«Σάθμο» είκαζ δνμζενά ηαζ λεθαθνχκμοκ ιπνμζηά ζ' αοηυ ημ βμενυ εμθυνεια»126: Οθμθάκενμξ, υιςξ, ηαζ μ ζεααζιυξ ημο ζηδκ εηηθδζζαζηζηή εζηυκα: «...Μζακ απεζνμπμίδηδ ζ' άπυιεζκεκ εζηυκα, κα ηδκ έπδξ βηυνθζ ζμο, κα ηδκ θμνήξ ημνχκα...»127 ΢ημ πμίδια ημο «Οζ ηάθμζ»128 δ εεία δέδζδ βίκεηαζ έκα ηέιπθμ, υπμο θακενχκμκηαζ ζηαθζζιέκα ηα πνυζςπα ηςκ αβαπδιέκςκ, δ ικήιδ, δ θήεδ, δ αδζάημπδ ζοββέκεζα: «΢ημ ημζιδηήνζ ιέζα, ηανδζά ιμο πχξ πηοπάξ! Σέζζενζξ είκαζ μζ ηάθμζ πμο αβαπάξ ΢ημ πχια απυ ημ δάηνο ηζ απ‘ ηδ δνμζζά κςπυ Κζ ακμίλακε ηαζ ηθαίζακ μζ ηάθμζ πμο αβαπχ. Σέζζενα ικήιαηα είκαζ ζημκ ηήπμ ημ ζηθδνυ, ζοπκά ηαζ ηα ‗πς ειπνυξ ιμο, ζοπκά ηα θαπηανχ». Βοείγεζ ημκ εαοηυ ημο ζηα εκδυηενα ηαζ αδζυναηα ηνδζθφβεηα ηδξ φπανλήξ ημο. Γζααάγμοιε ζηα «Μάηζα ηδξ ροπήξ ιμο»: «΢ηα αάεδ ηδξ ροπήξ ιμο, πμο πάεδ ηαπεζκά δεκ έπμοκ ηυπμ, κζχες δομ ιάηζα θςηεζκά. Καζ αθέπς ηα ηνοιιέκα, η‘ αεχνδηα εςνχ, ημκ άκενςπμ, ηδκ πθάζδ, η‘ αζηένζα ημκ ηαζνυ. .............................................................................. Υεζνμπζαζηά λακμίβς ηα πθάζιαηα ημο κμο ηζ απάκς ιμο ζηοιιέκμοξ αββέθμοξ ημονακμφ...»129 Βθέπεζ ηα βήζκα ηαζ επμονάκζα ιε ιάηζα άοθα, ιεηαθοζζηά. Καηαεέηεζ ηδ εενιή έηθναζδ ηδξ ενδζηεοηζηήξ πίζηδξ ηαζ ημκ δζανηή πυεμ ημο Κ. Παθαιά, Άπαληα, «Ο Σάθμξ», Ο Υαιυξ εκυξ παζδζμφ, Συι. 1μξ , ζ. 380. Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 1μξ , ζ. 399. 128 Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι.7μξ , ζ. 211. 129 Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι.1μξ , ζ. 215. 126 127

ακενχπμο κα πθδζζάζεζ ημκ Υνζζηυ ηαζ κα θςηζζηεί απ‘ Αοηυκ. Καηαθεφβεζ ζε ζηίπμοξ πμο οπμδδθχκμοκ ααεζά ηαηάκολδ, εοθάαεζα ηαζ οπενάκενςπδ βαθήκδ: «...Νάιμοκ ημ ζηάαθμο έκ άπονμ, έκα θηςπυ ημιιάηζ, ηδκ χνα π‘ άκμζλ‘ μ Υνζζηυξ ‗ξ ημκ ήθζμ ημο ημ ιάηζ!» 130 ΢ηζξ ζηνμθέξ ηδξ «Νίηδξ», πμίδια ηδξ ζοθθμβήξ «Σα ιάηζα ηδξ ροπήξ ιμο», δ ανπαία εεά «θακενχκεηαζ ζηα ιάηζα ημο Υνζζηζακμφ πμζδηή ιε ημ ημνιί πθαζιέκμ υπζ απυ ζάνηα, απυ ροπή, κα ηνέπδ ζημ πέηαιά ηδξ υπζ βζα κα ζηεθακχζδ ημ θεμκηυηανδμ ζηναηζχηδ, ημκ ειπκεοζιέκμ πμζδηή, αθθά, ζφιαμθμ ημο κέμο πκεοιαηζηςηένμο ζδακζημφ, βζα κα δχζδ πανδβμνζά ηαζ αμήεεζα ζηδ ζοιθμνά, ηαίνζ ζημκ ένδιμ, ζημκ λέκμ ζηέπδ, δφκαιδ ημο δεζθζαζιέκμο, κέα ενδζηεία ηδξ ηανδζάξ. Καζ αοηή δ ακηίεεζζξ ημο ανπαίμο ζδακζημφ θακενχκεηαζ ηαζ ζηδκ ζοιαμθζηή «Γέκκδζδ ημο Κνίκμο», υπμο απυ ημ παθαζιυ πμο θένκεζ δ μνβή ηδξ Θεάξ πνμαάθθεζ μ εοςδζαζιέκμξ ακευξ ιε ηα πζμκάηα θφθθα, ζφιαμθμ ηδξ Γζηαζμζφκδξ πμο δ κέα ενδζηεία έζηδζε ημο ακαβεκκδιέκμο ηυζιμο ααζίθζζζα»131. Αδζαιθζζαήηδηα, δ γςή ημο Κςζηή Παθαιά οπήνλε ηαεμνζζηζηή βζα ηδκ επίδναζδ ηςκ ζδεςδχκ ημο Υνζζηζακζζιμφ ζηδκ πνμζςπζηυηδηά ημο. Ζ ακαηνμθή ημο ημκηά ζημ εείμ ημο πμο ήηακ εηπαζδεοηζηυξ ηαζ ζοββναθέαξ, ήηακ ζδιακηζηή ηαζ ηανπμθυνα. ΋θμ ημ ζπζηζηυ ημο ήηακ θυβζμζ εεμθμβμφκηεξ ηαζ θζθμζμθμφκηεξ, ειπκεοζιέκμζ απυ ηδκ αβάπδ ηδξ ιυνθςζδξ, ηδξ πμίδζδξ ηαζ ηδξ παηνίδαξ. Αβάπδζε ηδκ παηνίδα ιαξ, ηδκ Δθθάδα ηαζ βζ΄αοηυ φικδζε ηαζ ηδκ ανπαία γςή ηδξ, ζεαάζηδηε ηδκ μνευδμλδ πνζζηζακζηή πίζηδ ηαζ ακεβκχνζζε ηδκ αλία ημο ακενςπίκμο πνμζχπμο, πμο είκαζ πθαζιέκμ βζα ηδκ αζςκζυηδηα. ΢ε υθμ ημ ένβμ ημο πνδζζιμπμζεί έκημκα ηαζ θακενά ημ θζθμθμβζηυ πκεφια ημο Υνζζηζακζζιμφ. Ο Κςζηήξ Παθαιάξ, οπήνλε ιζα ζδζμζοβηναζία αοημεθεβπυιεκδ. ΢οβηναηδιέκμξ ζηζξ εηδδθχζεζξ ημο, αανυξ ζηζξ ημζκςκζηέξ ζπέζεζξ ημο, απένζηημξ ζημ πανμοζζαζηζηυ ημο. Ακήηε ζημοξ δδιζμονβμφξ, πμο 130 131

Κ. Παθαιά, Άπαληα, υ.π. ζ. 142. Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 1μξ , ζ. 448. 62

εηθνάγμοκ ιε ημ «εβχ» ημοξ ηαζ ημκ άθθμ, ζπάκζμ πάνζζια πμο δίκεηαζ ιυκμ ζημοξ αοεεκηζημφξ πθάζηεξ ηδξ γςήξ. Έηζζ, ιέζα ζημ ένβμ ημο έηθεζζε, ζε ιζακ ζζυαζα ανιμκζηή ζοκφπανλδ ημκ Έθθδκα ηαζ ηδκ Δθθάδα 132. «…Γεκ λένς, ια ηνέις κα θακηαζηχ ηζ εάηακ δ κεμεθθδκζηή πμίδζδ πςνίξ ημ ακάζηδιά ημο: Έκα παναιφεζ δίπςξ βίβακηα, ιζα πχνα δίπςξ αμοκυ. Μζα ενδζηεία δίπςξ πνμθήηδ. Μζα ζζημνία δίπςξ ήνςα. Δίκαζ ιεβάθμξ; Θα ιπμνμφζε κα ήηακ αηυια πζμ ιεβάθμξ; Δίκαζ αοηυξ!»133. Αοηυξ είκαζ μ θονζηυξ Παθαιάξ, μ ενζαιαεοηήξ ηδξ εοθμνίαξ ηδξ ροπήξ, πμο ηαημνεχκεζ κα πενάζεζ ζημ αάεμξ ημο αβκχζημο βζα κα ανεζ ημ ηαζκμφνζμ ηαζ ημ κέμ.

3. ΢ηνηρεία βηνγξαθηθά ηνπ Καβάθε πνπ δηακνξθώλνπλ ην πνηεηηθό ηνπ ήζνο Ο Κααάθδξ έγδζε ιεηαλφ ημο δεοηένμο ιζζμφ ημο δεηάημο εκάημο αζχκα (1863) έςξ ημ πνχημ ιζζυ ημο εζημζημφ (1933). Μία ανηεηά ζδιακηζηή πενίμδμξ ηδξ ζζημνίαξ, υπζ ιυκμ βζα ηδκ Αθελάκδνεζα αθθά ηαζ βζα υθμ ημκ Δονςπασηυ ηαζ εζδζηυηενα Μεζμβεζαηυ ηυζιμ134. Ο Κςκζηακηίκμξ Π. Κααάθδξ ζηδκ αοημαζμβναθία ημο βνάθεζ: «Δίιαζ Κςκζηακηζκμοπμθίηδξ ηδκ ηαηαβςβήκ, αθθά βεκκήεδηα ζηδκ Αθελάκδνεζα...»135. ΢οβηεηνζιέκα, δ ιδηένα ημο ακήηε ζημοξ Φςηζάδεξ, Φακανζχηεξ θμβίμοξ ηδξ Πυθδξ. Σδ ικήιδ αοηήξ ηδξ θακανζχηζηδξ ηαηαβςβήξ μ Κααάθδξ εέθδζε ιε πμθφ πείζια κα ηδ δζαηδνήζεζ, αθθζχξ δεκ ελδβείηαζ πςξ αοηυξ, πμο βεκκήεδηε ηαζ έγδζε ηυζα πνυκζα ζηδκ Αθελάκδνεζα, βέιζγε ηα βναπηά ημο ιε έκα ζςνυ ζδζςιαηζζιμφξ πμθίηζημοξ136. Ζ Αθελακδνζκή ημοθημφνα ιε έκημκα ηα αζζεήιαηα αθμζίςζδξ πνμξ ηδκ

ηθδνμκμιζά ηδξ παηνίδαξ δζαδναιάηζζε ζδιακηζηυ νυθμ ζηδ

Σάζμο Αεακαζζάδδ, υ.π. ζ. 21. Σέθθμξ Άβναξ, Κξηηηθά, ηόκ. Α΄ Καβάθεο – Παιακάο, Φζθμθμβζηή επζιέθεζα Κχζηαξ ΢ηενβζυπμοθμξ, εηδ. Δνιήξ, Αεήκα 1980, ζ.176. 134 Σίιμξ Μαθάκμξ, Ο πνηεηήο Κ. Π. Καβάθεο (μ άκενςπμξ ηαζ ημ ένβμ ημο), εηδ. Γημαυζηδ, Αεήκα, 1933. 135 Πνςημπν. ΢η. Η. Πμφθδ, Οζ ενδζηεοηζηέξ ακηζθήρεζξ ημο πμζδηή Κ.Π. Κααάθδ, εηδ. Γημαυηζδ, ζ. 9. 136 Η.Α. ΢ανεβζάκκδ, ΢ρόιηα ζηνλ Καβάθε, εηδ. Ίηανμξ, ζ. 46. 132 133

δζαιυνθςζδ ηδξ πνμζςπζηυηδηαξ ημο Κααάθδ. Ο ηεθεοηαίμξ, ιέζα απυ ηα πμζήιαηά ημο, πνμζπάεδζε κα δζαθοθάλεζ ημκ εθθδκζζιυ ιε αθμζίςζδ ηαζ πνμεοιία πςνίξ πνμζδμηία επζζηνμθήξ ζηδκ ηυηε Δθθάδα, αθμφ δ βμδηεία ηδξ Αθελάκδνεζαξ ήηακ ζζπονυηενδ137. Ζ Αθελάκδνεζα ζηδκ επμπή ημο Κααάθδ είπε ηάηζ απυ ημ άνςια ηδξ πυθεςξ πμο ήηιαζε ζημοξ εθθδκζζηζημφξ πνυκμοξ ηςκ δζαδυπςκ ημο Μεβάθμο Αθελάκδνμο. Ήηακ έκα ηνάια αζβοπηζαημφ πθδεοζιμφ ηαζ πμθοπθδεχκ ιεζμκμηζηχκ ημζκμηήηςκ, εαοιαζηυ πμθζηζζηζηυ ηαζ πμθζηζζιζηυ ηέκηνμ. Ήηακ δ έδνα ημο μιχκοιμο Παηνζανπείμο, πμο απμηεθμφζε ιία γςκηακή πανμοζία βζα υθμοξ ημοξ εηεί απυδδιμοξ Έθθδκεξ. ΋ιςξ μ Κααάθδξ ηδξ ενςηζηήξ ακμνεμδμλίαξ ηαζ ηδξ θεζδςθήξ πνήζδξ ηςκ θεηηζηχκ ζπδιάηςκ, ζοπκά, έζης ηαζ έιιεζα «ζοκακηζέηαζ ιε ημ ενδζηεοηζηυ αίςια»138. ΋πςξ είκαζ βκςζηυ απυ ηδ αζμβναθία ημο, οπήνλε απυβμκμξ παναβυκηςκ ηδξ εηηθδζζαζηζηήξ γςήξ 139. Πζμ ζοβηεηνζιέκα μ πνμπάππμοξ ημο Πέηνμξ Κααάθδξ δζεηέθεζε βναιιαηέαξ ημο Οζημοιεκζημφ Παηνζανπείμο ηαζ μ επίζδξ πνμπάππμοξ ημο Μζπαήθ ΢ηανθάημξ Πάκηγμξ οπήνλε αδεθθυξ ημο παηνζάνπδ Αθελακδνείαξ Μεθέηζμο Πδβά. Έηζζ, δ ενδζηεοηζηυηδηα, έζης ηαζ αιοδνά, δζαπενκά έκα ημιιάηζ ημο ένβμο ημο. ΢ηζξ ζδιεζχζεζξ ημο, ημ έημξ 1897, μ πνχζιμξ Κααάθδξ αζζεάκεηαζ ηδκ ακάβηδ κα επζηαθεζεεί ηδ αμήεεζα ημο Θεμφ, χζηε κα απαθθαβεί απυ ημ ακμνευδμλμ ενςηζηυ ημο πάεμξ ακαθένμκηαξ παναηηδνζζηζηά: «πνέπεζ αθφβζζηα κα επζαάθς ζημκ εαοηυ ιμο έκα ηένια… Ο Θευξ αμδευξ… Τθίζηαιαζ ιανηφνζμ. ΢δηχεδηα ηαζ βνάθς ηχνα. Σζ εα ηάις ηαζ ηζ εα βίκεζ; Σζ κα ηάκς; … Βμήεεζα είιαζ παιέκμξ»140. Καηακμδηυ, απυ ημκ παναπάκς ζπαναβιυ ηδξ ροπήξ ημο, υηζ δ εκένβεζα ηςκ παεχκ, πμο εοπανζζηεί ημκ ζανηζηυ άκενςπμ, είκαζ δοζάνεζηδ ηαζ ααζακζζηζηή βζα ημκ Σγςκ Άκημκ, Ζ πνίεζε θαη ε πνηεηηθή ηνπ Κ. Π. Καβάθε, εηδ. Ίηανμξ, Αεήκα 2000, ζ. 42. 138 Ν. Ονθακίδδ, Ο Διιεληθόο Καβάθεο, εηδ. Πανμοζία, Αεήκα – Λειεζυξ 1997, ζζ. 47 – 54. 139 Μ. Η. Υαηγδθχηδ, Ζ Αιεμάλδξεηα θαη ν Καβάθεο, δεφηενδ έηδμζδ, εηδ. Αθηαίμξ, ζ. 41 η.ε. 140 ΢ηναηή Σζίνηα, Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ, Έαδμιδ έηδμζδ, εηδ. Κέδνμξ, 1983, ζζ. 283 – 304. 137

πκεοιαηζηυ άκενςπμ, ζημκ μπμίμ πνμηαθεί έκημκδ απμζηνμθή. Ο πνζζηζακυξ πμο ζοκαζζεάκεηαζ ηδκ πηχζδ ημο μδδβείηαζ ζημ πέκεμξ, ζημ πζηνυ ηαζ δζανηέξ πέκεμξ. Καιζά επίβεζα πανά δεκ ιπμνεί κα δζαηυρεζ αοηυ ημ πέκεμξ. Ζ ιεηάκμζα είκαζ πακάηεζα βζα υθεξ ηζξ αζεέκεζεξ ηδξ ροπήξ, βζα υθεξ ηζξ αιανηίεξ. Ζ ζςηδνία ιαξ είκαζ μ Θευξ ιαξ ηαζ υπζ ηα ένβα ιαξ. Ο εεζιμεέηδξ ημο πκεοιαηζημφ αβχκα, μ Θευξ ιαξ, αθέπεζ ιε εοζπθαπκία ηζξ αημφζζεξ πηχζεζξ ηαζ αοηυ ημ βκςνίγεζ ηαθά μ πμζδηήξ Κααάθδξ. Ζ ζοκαίζεδζδ ηδξ πκεοιαηζηήξ ιαξ θηχπεζαξ, δ παναδμπή ηδξ πκεοιαηζηήξ ιαξ πηχζεςξ, δ ακαβκχνζζδ ηδξ ακαβηαζυηδηαξ ηδξ θοηνχζεςξ είκαζ μζ ηανπμί ηδξ πάθδξ ιαξ ιε ηα πάεδ. Αοημί μζ ηανπμί απμηεθμφκ ημ επέββομ ηδξ αζχκζαξ ιαηανζυηδηαξ. Πμζα είκαζ υιςξ δ ζπέζδ ημο ιε ημ δυβια ηαζ ημ εηηθδζζαζηζηυ ήεμξ υπςξ αοηή πενζβνάθεηαζ ιέζα απυ ηα ένβα ημο; ΢ηδκ εκυηδηα αοηή εα ακαγδηδεεί ηαζ εα δζενεοκδεεί δ εζςηενζηή δζαζφκδεζδ ηςκ ζηίπςκ ημο πμζδηή ιε ηδ ζοκανπαζηζηή ειπεζνία ηδξ ενδζηεοηζηήξ βαθήκδξ πμο έκηεπκα πενζβνάθεηαζ ιέζα απυ ημ ζφκμθμ ηδξ ηαθθζηεπκίαξ ημο. Γζα ηδ δζαιυνθςζδ, ηέθμξ, πθδνέζηενδξ εζηυκαξ βζα ημκ πμζδηή ηδξ δζαζπμνάξ πνέπεζ κα ακαθενεμφιε ηαζ ζε έκα βεβμκυξ πμο αθμνά ημ ηέθμξ ηδξ γςήξ ημο. ΢φιθςκα ιε πενζβναθέξ ηδξ Ρίηαξ ΢εβημπμφθμο141 δ μπμία ημο παναζηάεδηε ζηζξ ηεθεοηαίεξ δφζημθεξ ζηζβιέξ ηδξ γςήξ ημο ηαηά ηδκ παναιμκή ημο ζημ κμζμημιείμ, ηάθεζε ημκ Παηνζάνπδ κα ημκ ημζκςκήζεζ. Ο πμζδηήξ, εκχ ανπζηά ανκήεδηε, ζηδ ζοκέπεζα ημζκχκδζε ηςκ Απνάκηςκ Σμ ζφκμθμ ηςκ πεζνμβνάθςκ, αζαθίςκ, εββνάθςκ, θςημβναθζχκ ηαζ άθθςκ ηεηιδνίςκ ηα μπμία είπε δζαηδνήζεζ ηαζ ηαλζκμιήζεζ μ ίδζμξ μ Κααάθδξ ηαζ ιεηά ημκ εάκαηυ ημο, ημ 1933, πέναζακ ζημκ ηθδνμκυιμ ημο Αθέημ ΢εβηυπμοθμ. Ο ΢εβηυπμοθμξ ηα δζαπεζνίζηδηε ανπζηά ιε ηδ αμήεεζα ηδξ πνχηδξ ζογφβμο ημο Ρίηαξ Αβαθθζακμφ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα ιε ηδ αμήεεζα πμθθχκ ιεθεηδηχκ, ιε άκζζα ςζηυζμ απμηεθέζιαηα. Σμ 1963 μ ίδζμξ μ ΢εβηυπμοθμξ ακέεεζε ηδ ιεθέηδ ηαζ ηδκ έηδμζδ ημο Ανπείμο Κααάθδ ζημκ Γ. Π. ΢αααίδδ. Σμ 1969, ιεηά ημκ εάκαημ ημο ΢εβηυπμοθμο, δ δεφηενδ ζφγοβυξ ημο ηαζ ηθδνμκυιμξ ημο Κοαέθδ Σνεπακηγάηδ πμφθδζε ημ Ανπείμ Κααάθδ ζημκ Γ. Π. ΢αααίδδ, μ μπμίμξ πνμχεδζε ανπζηχξ ηδκ ηαηαθμβμβνάθδζδ ηαζ ηδ ιζηνμθςημβνάθζζδ ημο Ανπείμο ηαζ ζηδ ζοκέπεζα πνμπχνδζε ζηδ ζηαδζαηή έηδμζδ ημο οθζημφ ιε ηδ αμήεεζα άθθςκ θζθμθυβςκ. Σμ 1995, ιεηά ημκ εάκαημ ημο ΢αααίδδ, ημ Ανπείμ Κααάθδ πενζήθεε ζηδκ ηονζυηδηα ημο Μακυθδ ΢αααίδδ, μ μπμίμξ ημ εκέηαλε ζημ οθζηυ ημο ΢πμοδαζηδνίμο Νέμο Δθθδκζζιμφ (απυ ηδκ ίδνοζδ αοηήξ ηδξ ιδ ηενδμζημπζηήξ εηαζνείαξ ημ 1996) ηαζ ημ δζαπεζνίγεηαζ ιε ηδ αμήεεζα ηςκ θζθμθυβςκ: Νηασάκα Υάαξ, Ρεκάηα Λααακίκζ ηαζ Μζπάθδ Πζενή.) εθ. ημ Βήια, 30/9/2009. 141

Μοζηδνίςκ. Σμ ιεβαθφηενμ δζάζηδια ηδξ γςήξ ημο - ςξ βκςζηυκ ημζιήεδηε ηδκ διένα ηςκ βεκεεθίςκ ημο ζηζξ 29 Απνζθίμο 1933 - δζέιεζκε ζε έκα ζπίηζ ζηδκ

μδυ

Λέρζμοξ,

πμο ανζζηυηακ

ακάιεζα

ζημ Δθθδκμνευδμλμ

Παηνζανπείμ, ημ Δθθδκζηυ Νμζμημιείμ ηαζ ημοξ μίημοξ ακμπήξ ηδξ πυθδξ. ΋πςξ μ ίδζμξ είπε πεζ πνζκ απυ ημ εάκαηυ ημο: «Πμφ εα ιπμνμφζα κα γήζς ηαθφηενα; Κάης απυ ιέκα μ μίημξ ακμπήξ εεναπεφεζ ηζξ ακάβηεξ ηδξ ζάνηαξ. Κζ εηεί είκαζ δ Δηηθδζία υπμο ζοβπςνμφκηαζ μζ αιανηίεξ. Καζ παναηάης ημ κμζμημιείμ υπμο πεεαίκμοιε»142. Κακείξ δεκ ιπμνεί κα βκςιαηεφζεζ ηζ απυ υθα ιπμνμφζε κα ζοιααίκεζ ζηδκ ροπή ημο. Καζ αοηυ βζαηί, υπςξ ιαξ θέεζ ηαζ δ Καζκή Γζαεήηδ, «ηά ημῦ ἀκενχπμο μὐδείξ μἶδεκ, εἰ ιή ηυ πκεῦια ημῦ Θεμῦ»143. Αλζμζδιείςημ, ηέθμξ, είκαζ κα αθήζμοιε ηαζ ημκ ίδζμ ημκ Παηνζάνπδ Βανεμθμιαίμ κα πενζβνάρεζ ηδ ζπέζδ ημο ιε ημκ Κααάθδ, ηάηζ πμο έηακε ημκ Οηηχανζμ ημο 2009 ζε ιζα εηδήθςζδ ζηδ Μεβάθδ ημο Γέκμοξ ΢πμθή. Να ιενζηέξ απυ ηζξ ζηέρεζξ ημο: «…Μζθμφζε πάκημηε μ Κααάθδξ ζηδκ ροπή ιμο. Δίκαζ ιεβάθμξ πμζδηήξ ηαζ ζοκδέεηαζ, υπςξ εθέπεδ, ιε ηδκ Πυθδ ιαξ. Έπεζ έκα πμίδια βζα ημ Καθεκηένζ, βζα ημκ Βυζπμνμ - γμφζε ηάπμο εηεί ημκηά - ηαζ πενζβνάθεζ ημκ Βυζπμνμ ιε ημ ζεθδκυθςξ - κμιίγς υηζ ημ πμίδιά ημο αοηυ δεκ είκαζ πμθφ βκςζηυ. Λέκε μζ ηνζηζημί - αοηυ ημ δζάααζα ζηδκ ζζημνία ηδξ Νεμεθθδκζηήξ Λμβμηεπκίαξ ημο Γδιανά - υηζ μ Κααάθδξ ήηακ ζηεπηζηζζηήξ, ήηακ μπαδυξ ηδξ ανκήζεςξ. Γεκ λένς ηζ εκκμμφκ μζ ηνζηζημί. Δάκ, υιςξ, εκκμμφκ ηδ ζπέζδ ημο ιε ηδ ενδζηεία, ιάθθμκ δεκ εα πνέπεζ κα είκαζ ακηζηεζιεκζηή δ ηνζηζηή αοηή. Αημφζαιε ημκ «΢ηαονυ», αημφζαιε ηα «Πενίπςνα ηδξ Ακηζμπείαξ», αημφζαιε ηδκ «Δηηθδζία», ηδ «Γέδζδ», πυζμ πενζπαεχξ αβαπμφζε ημ εζςηενζηυ εκυξ Υνζζηζακζημφ καμφ μ Κααάθδξ ηαζ πυζμ ημκ εκέπκεε, ηαζ πυζμ ηαηαθενυηακ εκακηίμκ ημο Ημοθζακμφ ηαζ ηςκ εζδχθςκ, ηαζ πυζμ αβαπμφζε ηδ Υνζζηζακζηή Δηηθδζία.

Βθ. Μακυθδξ ΢αααίδδξ, αζμβναθία Κ. Π. Κααάθδ απυ ημκ επίζδιμ δζηηοαηυ ηυπμ ημο ανπείμο Κααάθδ ζημ: http://www.kavafis.gr/kavafology/bio.asp 143 Πξνο Κνξ. Α΄ 2, 11. 142

Λμζπυκ, ημκ αβαπμφιε ημκ Κααάθδ ηαζ απυ αοηήξ ηδξ απυρεςξ, δζυηζ αβαπμφζε ηδκ Δηηθδζία, αβαπμφζε ηδ Υνζζηζακζηή ιαξ ενδζηεία…»144.

3. 1. Σν δόγκα θαη ην ήζνο κέζα από πνηήκαηα ηνπ Καβάθε Ο Κααάθδξ ιεθεημφζε πμθφ. Ζ Παηνμθμβία ημο Migne οπήνλε ιαγί ιε άθθα ένβα ημ ηαηαθφβζμ ηςκ ζδεχκ ημο. ΢ημ αηεθέξ πμίδια ημο «Αεακάζζμξ» πνμζθεφβεζ ζηδκ Παηνμθμβία ηαζ ζοβηεηνζιέκα ζημοξ ηυιμοξ 67 ηαζ 82 βζα κα εθέβλεζ, ακ μζ πανάιεηνμζ ημο αίμο ημο Αβίμο πμο ανήηε ζε αββθζηυ ηείιεκμ ακηαπμηνίκμκηαζ ζηδκ πναβιαηζηυηδηα. Απυ ηδκ άθθδ ηαζ δ εειαημθμβία ημο πμζήιαηυξ ημο «Ζ επζζηνμθή ημο Κκυξ» ζηνέθεηαζ βφνς απυ ημκ Άβζμ Κυκςκα, ημο μπμίμο δ πμθζηεία πενζβνάθεηαζ ζηδ ζοθθμβή ηςκ παηενζηχκ ηεζιέκςκ. ΋ιςξ ηαζ μζ ιάνηονεξ ηδξ Δηηθδζίαξ ήηακ αβαπδιέκμ ημο εέια ζηδκ ανπή ηδξ πμζδηζηήξ ημο δδιζμονβίαξ. «Δίπε βνάρεζ ηνία πμζήιαηα, ηα μπμία πάεδηακ, ιε εέια ηδ γςή ηςκ ιμκαπχκ ηαζ ηςκ αβίςκ ηδξ πνζζηζακζηήξ Δηηθδζίαξ»145. Μάθζζηα ζημ πμίδιά ημο «΢οιεχκ»146 ιέκεζ εκηοπςζζαζιέκμξ βζα ηδκ αζηδηζηή γςή ημο ιάνηονα μ μπμίμξ πανέιεζκε βζα ηνζάκηα πέκηε πνυκζα πάκς ζε έκα ζηφθμ. Πνυηεζηαζ βζα ημκ άβζμ ΢οιεχκ ημκ ΢ηοθίηδ. Απυ ιζα εζξ αάεμξ ακάβκςζδ ημο ένβμο ημο, δζαπζζηχκεζ ηακείξ υηζ ανέζηεηαζ ζε ζηίπμοξ πμο είκαζ επί θέλεζ πνμηάζεζξ θυβςκ ηςκ Παηένςκ ή ηςκ Γναθχκ, ηα μπμία λεζδηχκεζ ιέζα απυ παθαζά αζαθία ηαζ ζηα μπμία πενζβνάθεηαζ δ γςή ηςκ δνχςκ ημο. Έηζζ ζε ιζα πμζδηζηή ημο παναβςβή δακείγεηαζ θέλεζξ ηαζ θνάζεζξ πμο πνδζζιμπμζμφκηαζ ζηδκ ελυδζμ αημθμοεία. Ζ θναζεμθμβία απυ ημ πμίδιά ημο «Ηενεφξ ημο ΢εναπίμο», «εζξ ηάεε πνάλζκ ιμο, εζξ ηάεε θυβμκ, εζξ ηάεε ζηέρζ»147 απμηεθεί παναθεμνά αζηήζεςξ ημο Ρεπμνηάγ απυ ημ Νζηυθαμ Μαββίκα ακανηδιέκμ ζηδκ: http://fanarion.blogspot.com/2009/10/blog145 Ν. Μαηζμφηα, Γζα ημκ Ημοθζακυ ημκ Πανααάηδ εθηά πμζήιαηα ημο Κααάθδ, δδιμζζεοιέκμ ζημ Μπζηήξην επί ησλ ηεξώο θεθνηκεκέλσλ, εηδ. Πμονκανά, Θεζζαθμκίηδ 1992, ζ. 324. 146 Γ. Π. ΢αααίδδ, Κ. Π. Καβάθε, Αλέθδνηα πνηήκαηα 1882 – 1923, Αεήκα 1968, ζζ. 175 – 177. 147 Γ. Π, ΢αααίδδ, Κ. Π. Καβάθε, Σα Πνηήκαηα 1897-1933(Γίηνκν), εηδ. Ίηανμξ, Αεήκα 1991. 144

ζενέα, υπμο παναηαθεί ημκ Θευ, εη ιένμοξ ηςκ πζζηχκ, κα ζοβπςνήζεζ ηάεε αιανηία ημο απμεακυκηα «εκ θυβς, ένβς, ή δζακμία». Οιμίςξ ηαζ ημ «ενδκχ ηαζ μδφνμιαζ» ηςκ ζηίπςκ ακηδπεί ημ «ενδκχ ηαζ μδφνμιαζ» πμο πνδζζιμπμζείηαζ ζηδκ ίδζα πνζζηζακζηή ηεθεημονβία. ΢ημ πμίδιά ημο «Μεβάθδ ζοκμδεία ελ ζενέςκ ηαζ θασηχκ» ιαξ πενζβνάθεζ ημοξ πνζζηζακμφξ πμο ζηφαμοκ ιε εοθάαεζα κα πνμζηοκήζμοκ ημκ Σίιζμ ΢ηαονυ, ημ ζφιαμθμ ηδξ Υνζζηζακμζφκδξ, ημ ζφιαμθμ πμο δεζπυγεζ ζηδ γςή ηδξ Δηηθδζίαξ. Ο αθελακδνζκυξ πμζδηήξ Κ. Κααάθδξ είκαζ επδνεαζιέκμξ ηαζ απυ ηδ θεζημονβζηή ιεβαθμπνέπεζα ηδξ Ονεμδμλίαξ, υπςξ δείπκεζ ημ πμίδιά ημο «΢ηδκ Δηηθδζία»148. ΢ημ ζοβηεηνζιέκμ πμίδια έπμοιε έκακ αθδβδηή πμο ανπζηά ανίζηεηαζ ζε απυζηαζδ απυ έκακ πνζζηζακζηυ καυ. Πνυηεζηαζ βζα έκα «Δβχ», πμο ηαεχξ ηζκείηαζ εζζενπυιεκμ ζημ καυ, εζζένπεηαζ ζημ «Διείξ» ηδξ Δηηθδζίαξ. Ζ Δηηθδζία δδθαδή ηαείζηαηαζ ημ εκμπμζδηζηυ ζημζπείμ ηςκ πμθθχκ «Δβχ», αθμφ ιέζα ζηδ θαηνεοηζηή ηδξ γςή οπάνπεζ έκςζδ εκυηδηα, ηαζ υπζ πςνζζιυξ - δζάζπαζδ. Αοηυ πμο θαιαάκεζ πχνα είκαζ δ ζφβηθζζδ ημο ζδζςηζημφ ηαζ ημο δδιυζζμο, ημο εδχ ηαζ ημο εηεί.149 Πανάθθδθα δ ανπζηεηημκζηή ηαζ δ εζημκμβνάθδζδ ηδξ Δηηθδζίαξ ιεημοζζχκεηαζ ζε έκακ μνβακςηζηυ πανάβμκηα ηςκ πμθθχκ ακηζθήρεςκ. Μαγί

ηαζ

ακαβκχζηδξ

ιεηαιμνθχκεηαζ

απυ

παναηδνδηήξ

ζε

ζοιιεηέπμκηα. Ζ Δηηθδζία ηαζ ημ ηεθεημονβζηυ ηδξ βίκμκηαζ θμνείξ ημο εκέπεζκ, ηδξ ζοθθμβζηυηδηαξ ηαζ ηδξ αθθδθμπενζπχνδζδξ. Αοηή δ ζφκαλδ θαμφ ηαζ ηθήνμο βζα ηδκ Θεία Λεζημονβία είκαζ δ εζηυκα ηαζ μ ηφπμξ υθςκ

«Σδκ εηηθδζίακ αβαπχ – ηα ελαπηένοβα ηδξ, η‘ αζήιζα ηςκ ζηεοχκ, ηα ηδνμπήβζά ηδξ ηα θχηα, ηεξ εζηυκεξ ηδξ, ημκ άιαςκά ηδξ. Δηεί ζακ ιπς, ιεξ ζ‘ εηηθδζζά ηςκ Γναζηχκ– ιε ηςκ εοιζαιάηςκ ηδξ ηεξ εοςδίεξ, ιε ηεξ θεζημονβζηέξ θςκέξ ηαζ ζοιθςκίεξ, ηεξ ιεβαθμπνεπείξ ηςκ ζενέςκ πανμοζίεξ ηαζ ηάεε ηςκ ηζκήζεςξ ημκ ζμαανυ νοειυ – θαιπνυηαημζ ιεξ ζηςκ αιθίςκ ημκ ζημθζζιυ– μ κμοξ ιμο πζαίκεζ ζε ηζιέξ ιεβάθεξ ηδξ θοθήξ ιαξ, ζημκ έκδμλμ ιαξ Βογακηζκζζιυ». 149 Shannan Robert Peckham, Cavafy and the Poetics of Space, Pella Publishing Company, March 1991. 148

ηςκ ζοκάλεςκ ηςκ ημζκμηήηςκ. Αοηήκ ηδκ εοπανζζηζαηή ζφκαλδ ςξ ηδκ ηαηελμπήκ ζφκαλδ ηδξ ημζκυηδηαξ, ςξ ιζα ημζκςκία πνμζχπςκ ηαζ υπζ αημιζηχκ ενδζηεοηζηχκ ιμκάδςκ είπε ηαζ ζημ κμο ημο μ πμζδηήξ. Γζα ημκ ίδζμ «μζ Βογακηζκμί αμζδμί απμηεθμφζζ ημ ζφκδεζιμ ιεηαλφ ηδξ δυλδξ ηςκ ανπαίςκ ιαξ πμζδηχκ ηαζ ηδξ πάνζημξ ηαζ ηςκ πνοζχκ εθπίδςκ ηςκ ζοβπνυκςκ»150. ΢φιθςκα ιε ημκ Υνήζημ Αθελάκδνμο151 μ Κααάθδξ ιζθά βζα ημοξ Γναζημφξ ιε αθδεζκή πενδθάκζα. Ζ Δηηθδζία είκαζ δ Δηηθδζία ηςκ Γναζηχκ ηαζ υπζ ηςκ Δθθήκςκ, δείπκμκηαξ έηζζ υηζ ηαοηίγεζ ημ Υνζζηζακζζιυ ιε ημκ Δθθδκζζιυ. Γδθχκεζ ημκ ζεααζιυ ηαζ ηδκ αβάπδ ημο βζα ηδκ Δηηθδζία ηαζ κμζηαθβεί ημ ιεβαθείμ ημο Βογακηίμο152 ιέζα απυ ηζξ ααεζέξ νίγεξ ηδξ Κ. Π. Κααάθδ, Σα πεδά (1822; – 1931), θζθμθμβζηή επζιέθεζα Μζπάθδξ Πζενήξ, Ίηανμξ εηδμηζηή εηαζνεία 2003, ζ. 58. 151 Υν. Αθελάκδνμο, «Σμ Δηηθδζζαζηζηυ Φνυκδια ζημκ Κααάθδ», Άξδελ, η. 48. 152 Σμ υκμια "Ρςιδυξ" δεκ είκαζ πανά ιζα παναθθαβή ημφ "Ρςιαίμξ" δ μπμία ανίζηεηαζ ζε πνήζδ ημοθάπζζημκ απυ ημκ 17μ αζχκα ηαζ εηθνάγεζ ηδκ πμθζηζζιζηή ηαζ ηναηζηή εκυηδηα ηςκ Ονευδμλςκ θαχκ ηδξ Ρςιακίαξ. Υνδζζιμπμζμφιε ημ "Ρςιδυξ" πενζζζυηενμ απυ ημ "Ρςιαίμξ", υπζ επεζδή οπάνπεζ ηάπμζα μοζζαζηζηή δζαθμνά, αθθά επεζδή ανίζηεηαζ πνμκζηά ημκηφηενα ζ' ειάξ ηαζ μ θαυξ ιαξ ημ έπεζ ζοκδείζεζ. Σμ υκμια Ρςιαίμξ (=Ρςιδυξ) θακενχκεζ ηδκ ηαφηζζδ Δθθδκζζιμφ ηαζ Ονεμδμλίαξ. Χξ Ρςιαίμζ μζ Έθθδκεξ δδθχκμοιε ημκ ζφκδεζιμ ημο έεκμοξ ιαξ ιε ηδκ Ονευδμλδ, αβζμπαηενζηή πανάδμζδ ηαζ ηδκ Ονευδμλδ ηαοηυηδηα ιαξ. Απυ ημ 330 ημ υκμια ηδξ Αοημηναημνίαξ ηδξ Νέαξ Ρχιδξ είκαζ Ρςιακία. ΋θμζ μζ αοημηνάημνεξ, Έθθδκεξ εη ηαηαβςβήξ ζηδ ζοκηνζπηζηή ημοξ πθεζμκυηδηα, ςξ ημκ μοζζαζηζηά Νεμέθθδκα Κςκζηακηίκμ ημκ Παθαζμθυβμ (+1453), εα μκμιάγμκηαζ ηαζ εα αοημηαθμφκηαζ «αοημηνάημνεξ ηςκ Ρςιαίςκ». Σμ υκμια Βογάκηζμ βζα ημ ηνάημξ εα ειθακζζεεί βζα πνχηδ θμνά ζε Φνάβημοξ ζοββναθείξ ημ 1562. Πνάβιαηζ, ιυκμκ ημ 1562, δδθαδή 109 πνυκζα ιεηά ηδκ Άθςζδ, μ Γενιακυξ θζθυθμβμξ Ηενχκοιμξ Βμθθ (Hieronymus Wolf) πνδζζιμπμίδζε βζα πνχηδ θμνά ημοξ υνμοξ Βογάκηζμ ηαζ Βογακηζκυξ. Πνζκ απυ ημ έημξ αοηυ πμηέ δεκ μκμιάζεδηε δ αοημηναημνία Βογάκηζμ. Οζ ηάημζημζ ημο ηνάημοξ μκμιάγμκηαζ Ρςιαίμζ, ιμθμκυηζ πμθζηζζηζηά είκαζ υθμζ Έθθδκεξ ηαζ πκεοιαηζηά Ονευδμλμζ. Δθθδκζζιυξ, νςιασηυξ ηναηζηυξ θμνέαξ ηαζ Ονεμδμλία είκαζ ηα ζοζηαηζηά ιεβέεδ ηδξ Νέαξ αοημηναημνίαξ. Βέααζα, ημ ηφνζμ ζημζπείμ ηδξ αοημηναημνίαξ είκαζ μζ εη ηαηαβςβήξ (θοθεηζηά, δδθαδή) Έθθδκεξ. Βθ. π. Γ. Γ. Μεηαθθδκμφ, Παβακζζηζηυξ Δθθδκζζιυξ ή Δθθδκμμνεμδμλία;, εηδ. Ανιυξ, Αεήκα 2003, ζεθ. 247 - 267. Βθ. ηαζ Ηςάκκμο Ρςιακίδδ Πνςημπνεζαοηένμο, Ρςιαίμζ ή Ρςιδμί Παηένεξ ηδξ Δηηθδζίαξ, εηδ. Πμονκάνα, Θεζζαθμκίηδ 1984. Καζ αθθμφ: Ο θδιζζιέκμξ Γενιακυξ Βογακηζκμθυβμξ, Κάνμθμξ Κνμοιπάπεν, επζζδιαίκεζ ηα ελήξ (ημ απυζπαζια πμο παναεέης ημ δακείγμιαζ απυ έκα ζπεηζηυ άνενμ ημο Παθαιά ιε ημκ ηίηθμ «Ρςιζυξ ηαζ Ρςιζμζφκδ», ζηα «΄Απακηά» ημο, ηυι. ΢Σ΄, ζ. 273): «Σμ υκμια ημφημ, βνάθεζ Ο Κνμοιπάπεν, δζεηδνήεδ δζά ηςκ θνζηηχκ πνυκςκ ηδξ Σμονημηναηίαξ, ιέπνζ ζήιενμκ, ςξ δ πναβιαηζηή ηαζ ιάθζζηα δζαδεδμιέκδ επίηθζζζξ ημο εθθδκζημφ θαμφ, απέκακηζηδξ μπμίαξ, δ ιεκ ζπμναδζηχξ απακηχζα «Γναζημί» ιζηνάκ ζζημνζηήκ ζδιααζίακ έπεζ, δ δε δζά ηδξ Κοαενκήζεςξ ηαζ ημο ζπμθείμο ηεπκζηχξ εζζαπεείζα «Έθθδκεξ» μοδειίακ. Αθθ‘ αηνζαχξ ημφημ, υηζ ηαζ μζ κοκ ΄Δθθδκεξ, Ρςιαίμοξ εαοημφξ ηαθμφζζκ, οπμπνεχκεζ διάξεζξ ηδκ ιεηά πνμζμπήξ ηνίζζκ πενί ζδιαζίαξ ημο μκυιαημξ ημφημο ηαηά ημκ ιέζμκ αζχκα. 150

Ονεμδμλίαξ ιαξ. Δλάθθμο ζηδ δζαζπμνά, υπμο ακήηεζ μ Κααάθδξ βίκεηαζ δ έκκμζα ημο Γναζημφ δείηηδξ θοθεηζηήξ δζάηνζζδξ. Ο πνζζηζακζηυξ καυξ, επζαίςζδ ηδξ αογακηζκήξ ηέπκδξ ηαζ ηδξ αογακηζκήξ ανπζηεηημκζηήξ, ηεκηνίγεζ ηδ θακηαζία ημο πμζδηή, πμο κμενά ακααζχκεζ ιε ημοξ ελαίζζμοξ ζηίπμοξ ημο εζηυκεξ ηαζ ζηζβιέξ απυ ημ αογακηζκυ ιαξ πανεθευκ ζε θζηή αθθά οπμαθδηζηή πμζδηζηή ζφκεεζδ. Πένα υιςξ απυ ηδ ιεβαθμπνέπεζα, ηα πνοζμπμίηζθηα άιθζα, ηα ελαπηένοβα ηαζ ηζξ ραθιςδίεξ, ζηδκ Δηηθδζία ηαζ ζημοξ ζενείξ, μ πμζδηήξ αθέπεζ ηδκ πανδβμνζά, ηδκ ροπζηή βαθήκδ ηαζ ηδκ εκδοκάιςζδ ημο πζζημφ. Πμθθά πμζήιαηά ημο ημ ιανηονμφκ. Έκα απυ αοηά, «Ζ Γέδζζξ»153 ακαθένεηαζ ζημκ πυκμ ιζαξ ιάκαξ πμο πενζιέκεζ κα βονίζεζ μ βζυξ ηδξ απυ ηα λέκα. Ζ γςή ηαζ ημ πκεφια ηδξ Ονεμδμλίαξ δζαιμνθχκμοκ επί αζχκεξ ηζξ ημζκυηδηεξ ηςκ Δθθήκςκ, αζηχκηαξ απμθαζζζηζηή επζννμή ζ‘ αοηέξ, ηονίςξ, ιέζς ηδξ θαηνείαξ, ζηδκ μπμία δζαπθάεεηαζ ηονζμθεηηζηά δ γςή ηαζ ημ θνυκδια ημο θαμφ. Σμ Ονευδμλμ ήεμξ ηδξ εθθδκζηήξ ημζκυηδηαξ ιμνθχκεηαζ ζηα υνζα ηδξ θαηνείαξ δζαθςηίγμκηαξ ηδ ζοθθμβζηή εθθδκζηή φπανλδ154. Ζ εηηθδζζαζηζηή ημζκυηδηα είκαζ έκα ημζκςκζηυ βεβμκυξ, ιζα ζφκαλδ θασηχκ ηαζ ηθδνζηχκ. Οοδυθςξ είκαζ αιθίαμθμκ υηζ δ ανπζηή αοημφ έκκμζα ελδθακίζεδ, ηαηά ιζηνυκ, απυ ηδξ ζοκεζδήζεςξ ημο θαμφ, ιεηά ηδκ πθήνδ ελεθθήκζζζκ ημο ακαημθζημφ ηνάημοξ, ηαζ υηζ ιεηά ηαφηα, «Ρςιαίμξ» εζήιαζκε ημκ εθθδκζζηί θαθμφκηα πμθίηδκ νςιασημφ ηνάημοξ, εκ ηέθεζ δε ημκ Έθθδκα ηαευθμο». 153 «Ζ εάθαζζα ζηα αάεδ ηδξ πήνε έκακ καφηδ Κζ δ ιάκα ημο ακφπμπηδ πάεζ ηζ ακάθηεζ ζηδκ Πακαβζά ιπνμζηά έκα ιαηνφ ηενί, βζα κα επζζηνέρεζ βνήβμνα ηαζ κακ‘ ηαθμί μζ ηαζνμί. Κζ εκχ πνμζεφπεηαζ ηαζ δέεηαζ αοηή, δ εζηυκα ηδκ αημφεζ ζζςπδθή ηαζ θοπδιέκδ λένμκηαξ πςξ δεκ εα ‗νεεζ μ οζυξ πμο πενζιέκεζ». 154 Σμ θασηυ εθθδκζηυ ήεμξ είκαζ ζηδκ μοζία ημο εοπανζζηζαηυ, πνμζθμνά ηαζ ακηζπνμζθμνά, ςξ μνβακζηή ζοκέπεζα ηδξ θαηνείαξ, ςξ αβχκαξ βζα ηδ ιεηαιυνθςζδ ηδξ ηαεδιενζκυηδηαξ ζε θαηνεία αβάπδξ, αιμζααζυηδηαξ, εοζίαξ ηαζ ακζδζμηεθμφξ αβάπδξ υπςξ εηθνάγεηαζ ιε ημ εθθδκζηυ θζθυηζιμ. Σδκ αηαηάθοηδ αοηή δζαζφκδεζδ Ονεμδμλίαξ ηαζ Κμζκμηζζιμφ δζαηήνολε μ Ίςκ Γναβμφιδξ θέβμκηαξ ηα ελήξ: «υπμο ανεεμφκε δέηα Ρςιζμί θηζάκμοκ Κμζκυηδηα. ΢οκάγμοκ πνχηα πνήιαηα βζα ηδκ Δηηθδζία. Άια ηδ πηίζμοκ, θένκμοκ παπά. Έπεζηα ηαζ ηζξ βοκαίηεξ ημοξ. Όζηενα ιε ημοξ δίζημοξ ηδξ Δηηθδζζάξ, ζοκάγμοκ πνήιαηα ηαζ θηζάπκμοκε ζημθεζυ … Ο Δθθδκζζιυξ είκαζ ιζα μζημβέκεζα απυ Δθθδκζηέξ ημζκυηδηεξ...». Βθ. π. Γεςνβίμο Μεηαθθδκμφ, Ονεμδμλία ηαζ κεμεθθδκζηή ηαοηυηδηα, (Οιζθία ζημ «Λασηυ Πακεπζζηήιζμ» ηδξ Δηηθδζίαξ ηδξ Δθθάδμξ, 14.1.2004), ζημ: http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/identity/ekklisia_taftotita.htm 70

Πανάθθδθα, ημ πνζζηζακζηυ ζημζπείμ αββίγεζ ημκ ζζημνζηυ ιαξ πμζδηή ηαζ ζημ πμίδιά ημο «Μακμοήθ Κμικδκυξ»155. Σμ ηεθεημονβζηυ πμο πενζβνάθεηαζ ακαδεζηκφεζ ηδκ ηονζανπία ημο αβχκα ηαηά ηςκ παεχκ ηαζ ηδξ αιανηίαξ, αθθά ηαζ ηδκ επζεοιία βζα ιεηάκμζα. Ο Κααάθδξ, ιαηανίγεζ υζμοξ πεεαίκμοκ υπςξ μ αοημηνάημναξ, «εκδεδοιέκμζ» ιε ηδ πνζζηζακζηή πίζηδ ηαζ επαζκεί ηδ ιεηάκμζα ημο Μακμοήθ Κμικδκμφ, πμο πνμξ ημ ηέθμξ ηδξ γςήξ ημο απμδεζιεφεηαζ απυ ημοξ αζηνμθυβμοξ, ζφιαμθμ ηδξ δζαθεμνάξ. Ζ ιεηάκμζα είκαζ ηάηζ πμο απμδέπεηαζ μ πμζδηήξ. Δπαζκεί ηδκ επζείηεζα, ηδκ παναπχνδζδ, ηδκ ηαθμζφκδ. Αοηά είκαζ πμο μνίγμοκ ηδ δφκαιδ ηαζ ηδ ζμθία. Καζ αοηά ιπμνεί κα ηα πεηφπεζ ιυκμ δ ζοκηεηνζιιέκδ ροπή. Αοηυ πμο απμννίπηεζ είκαζ μ δεζηζζιυξ. ΢ε έκα άθθμ, πάθζ, πμίδιά ημο πμο έπεζ ηίηθμ «Ονμθένκδξ» δζαπζζηχκεηαζ άιεζδ ζοζπέηζζδ ιε ηδκ πανααμθή ημο Αζχημο. Ο Ονμθένκδξ ζακ ημκ Άζςημ θεφβεζ απυ ηδκ πμεεζκή ημο παηνίδα. Καζ αθμφ «αθέεδηε ηαζ επήβε ηαεχξ ημ ηάκμοκ μζ ακδνείμζ ηδξ δδμκήξ» ααζζθεφεζ. Βαζζθεφεζ αθθά δεκ «αοημηναημνεί», ιε ημ νήια δαζοκυιεκμ. Γεκ «ηναηεί εαοημφ». Ακηίεεηα οπμηάζζεηαζ ζηα πάεδ ημο, ηαεχξ «ζηδ ααζζθεία πφεδηε απάκς», πνχημ «βζα κα ιαγεφεζ ανπαηηζηά πνοζυ ηζ αζήιζ», δεφηενμ «βζα κα εοθναίκεηαζ», ηνίημ «βζα κα ημιπάγεζ». Σμ ίδζμ ηαζ ζημοξ Παηένεξ ηδξ Δηηθδζίαξ ιαξ, ηνία είκαζ ηα βεκκήημνα πάεδ πμο ηομθμνμφκ υθα ηα άθθα156. ΢ημ πνχημ ηονζανπεί δ θζθανβονία, ζημ δεφηενμ δ θζθδδμκία, ζημ

Ο ααζζθεφξ ηον Μακμοήθ μ Κμικδκυξ ιζα ιένα ιεθαβπμθζηή ημο ΢επηειανίμο αζζεάκεδηε ημκ εάκαημ ημκηά. Οζ αζηνμθυβμζ (μζ πθδνςιέκμζ) ηδξ αοθήξ εθθοανμφζακ πμο άθθα πμθθά πνυκζα εα γήζεζ αηυιδ. Δκχ υιςξ έθεβακ αοημί, εηείκμξ παθδέξ ζοκήεεζεξ εοθααείξ εοιάηαζ, ηζ απ‘ ηα ηεθθζά ηςκ ιμκαπχκ πνμζηάγεζ εκδφιαηα εηηθδζζαζηζηά κα θένμοκ, ηαζ ηα θμνεί, η‘ εοθναίκεηαζ πμο δείπκεζ υρζ ζεικήκ ζενέςξ ή ηαθμβήνμο. Δοηοπζζιέκμζ υθμζ πμο πζζηεφμοκ, ηαζ ζακ ημκ ααζζθέα ηον Μακμοήθ ηεθεζχκμοκ κηοιέκμζ ιεξ ζηδκ πίζηζ ηςκ ζεικυηαηα. 156 Μάλζιμξ Οιμθμβδηήξ, Πεξί Αγάπεο, 3δ εηακημκηάξ ηεθ. 56 Φζθμηαθία, ημι. Β΄, ζ. 83 84. 155

ηνίημ δ θζθμδμλία. ΢ημ πμίδιά ημο ιε ηίηθμ «Μεηέπεζηα» ημ μπμίμ ακήηεζ ζηα Ακέηδμηά157 ημο, είκαζ ζφιθςκα ιε ημκ Η. Υαηγδθχηδ158 ημ πζμ παναηηδνζζηζηυ ηδξ πνζζηζακζηήξ πίζηδξ ημο. Σμ κα παναεέζμοιε ιυκμ ημοξ ζηίπμοξ είκαζ ανηεηυ βζα κα ακηζθδθεμφιε πμθθά: «Πζζηεφς ημ Μεηέπεζηα. Γεκ ιε πθακμφκ μνέλεζξ ηδξ φθδξ ή ημο εεηζημφ αβάπδ. Γεκ είκ' έλζξ άθθ' έκζηζηημκ. Θα πνμζηεεή δ μονακία θέλζξ εζξ ηδξ γςήξ ηδκ αηεθή ηδκ άθθςξ άκμοκ θνάζζκ. Ακάπαοζζξ ηαζ αιμζαή εέθμοκ δεπεή ηδκ δνάζζκ. ΋ηε δζα πακηυξ ηθεζζεή ημ αθέιια εζξ ηδκ Πθάζζκ εα ακμζπεή μ μθεαθιυξ εκχπζμκ ημο Πθάζημο. Κφια αεάκαημκ γςήξ εα νεφζδ ελ εηάζημο Δοαββεθίμο ημο Υνζζημφ - γςήξ αδζαζπάζημο»159 ΢ημ «Μεηέπεζηα», πμο απμηεθεί ηδκ πζμ άιεζδ μιμθμβία πίζηεςξ, μ Κααάθδξ, ημκίγεζ ημ εζδμπμζυ βκχνζζια ηδξ πνζζηζακζηήξ ενδζηείαξ, ηδκ εη κεηνχκ ακάζηαζδ ηαζ ηδκ «αεάκαημκ γςήκ». Ο άκενςπμξ ιεηά εάκαημκ ιπμνεί κα απμηηήζεζ πθήνεξ κυδια. Ζ Δηηθδζία, εεςνεί ημ βεβμκυξ ημο εακάημο ςξ ημ πςνζζιυ ή ηδκ έλμδμ ηδξ ροπήξ απυ ημ ζχια ηαζ ηδ ιεηάααζδ απυ ημκ θεανηυ οθζηυ ηυζιμ ζηδκ αζχκζα γςή.

Ο εάκαημξ,

δδθαδή, ζδιαημδμηεί ημ ηέθμξ ηδξ αζμθμβζηήξ γςήξ ημο ακενχπμο. Γζα ημκ Υνζζηζακζζιυ δφμ είδδ εακάημο πνοηακεφμοκ ζηδκ ακενχπζκδ φπανλδ: μ ζςιαηζηυξ ηαζ μ πκεοιαηζηυξ. Ο πκεοιαηζηυξ εάκαημξ μδδβεί ζημ πςνζζιυ ηδξ ροπήξ απυ ημ Άβζμ Πκεφια, ηδκ πδβή ηάεε πάνζημξ. Ο εοαββεθζζηήξ Ηςάκκδξ ιαξ δζδάζηεζ: «Ἡιεῖξ μἴδαιεκ ὅηζ ιεηααεαήηαιεκ ἐη ημῦ εακάημο εἰξ ηήκ γςήκ, ὅηζ ἀβαπῶιεκ ημφξ ἀδεθθμφξ˙ ὁ ιή ἀβαπῶκ ηυκ ἀδεθθυκ αὐημῦ ιέκεζ ἐκ ηῷ εακάηῳ»160.

Σα «Ακέηδμηα» πμζήιαηα ημο Κ. Π. Κααάθδ ήνεακ ζημ θςξ απυ ημκ ηαεδβδηή Γ. Π. ΢αααίδδ ημ 1968, αθμφ ηα είπε εκημπίζεζ ηαζ ιεθεηήζεζ απυ ημ 1963. Ήηακ μθμηθδνςιέκα, έημζια βζα έηδμζδ ηαζ ανέεδηακ ζε ιζα ααθίηζα ιε δζάθμνα άθθα πανηζά ζηδκ μζηία ΢εβημπμφθμο. 158 Η. Μ. Υαηγδθχηδ, Καβαθηθά, «Πανμοζία», Αεήκα 1993, ζ. 93. 159 Γ. Π. ΢αααίδδ, υ.π. ζ. 35. 160 Α΄ Ἰςάκ. 3,14. 157

Σεθεζχκμκηαξ ηδκ πενζήβδζή ιαξ ζηδκ πμίδζδ ημο Κααάθδ, ζηδκ πνμζπάεεζά ιαξ κα ακαγδηήζμοιε ηαζ κα ακαηαθφρμοιε ηδ ααεζά ενδζηεοηζηυηδηά ημο εα ακαθενεμφιε ζε δφμ πμζδηζηά ένβα ημο, ζημ πμίδια «Ηβκαηίμο Σάθμξ» ηαζ ζημ ηεθεοηαίμ πμίδια ηδξ γςήξ ημο πμο έβναρε θίβμ πνζκ πεεάκεζ ηαζ ημ μπμίμ δεκ πνυθααε κα ημ δδιμζζεφζεζ ζε ιμκυθοθθμ161. Σίηθμξ ημο δεφηενμο πμζήιαηυξ ημο «Δζξ ηα πενίπςνα ηδξ Ακηζυπεζαξ»162. Ο «Σάθμξ» είκαζ ημ ιεηαίπιζμ ημο ζοκηεθεζιέκμο ημζιζημφ πςνμπνυκμο, υπμο ηα ρέιαηα ηεθεζχκμοκ βζα κα ανπίζμοκ ηα υκηςξ οπανηηά. «Αοηή δ δζάζηαζδ ημο ηάθμο είκαζ δ πζμ νεαθζζηζηή ηαζ Γ. Γαζηαθυπμοθμο ηαζ Μ. ΢ηαζζκμπμφθμο, Ο αίμξ ηαζ ημ ένβμ ημο Κ. Π. Κααάθδ, εηδ. Μεηαίπιζμ, 2002, ζ. 166 / Γ. ΢εθένδ, Γμηζιέξ, πνχημξ ηυιμξ (1936- 1947), εηδ. Ίηανμξ (1992), ζ. 450. 162 ΢αζηίζαιε ζηὴκ Ἀκηζυπεζακ ὅηακ ιάεαιε Σὰ κέα ηαιχιαηα ημῦ Ἰμοθζακμφ. Ὁ Ἀπυθθςκ ἐλδβήεδηε ιὲ θυβμο ημο, ζηὴκ Γάθκδ! Υνδζιὸ δὲκ ἤεεθε κὰ δχζεζ (ζημηζζεήηαιε!), ζημπυ δὲκ ηὸ ‗πε κὰ ιζθήζεζ ιακηζηῶξ, ἄκ πνῶηα δὲκ ηαεανίγμκηακ ηὸ ἐκ Γάθκδ ηέιεκυξ ημο. Σὸκ ἐκμπθμῦζακ, δήθςζεκ, μἱ βεζημκεφμκηεξ κεηνμί. ΢ηὴκ Γάθκδ ανίζημκηακ ηάθμζ πμθθμί. – Ἕκαξ ἀπ‘ ημὺξ ἐηεῖ ἐκηαθζαζιέκμοξ ἦηακ ὁ εαοιαζηυξ, ηῆξ ἐηηθδζίαξ ιαξ δυλα, ὁ ἅβζμξ, ὁ ηαθθίκζημξ ιάνηοξ Βααφθαξ. Αὐηυκ αἰκίηημκηακ, αὐηυκ θμαμῦκηακ ὁ ρεοημεευξ. Ὅζμ ηὸκ ἔκζςεε ημκηά, δὲκ ηυηαε κὰ αβάθεζ ημὺξ πνδζιμφξ ημο˙ ηζζιμοδζά. (Σμὺξ ηνέιμοκε ημὺξ ιάνηονάξ ιαξ μἱ ρεοημεεμί). Ἀκαζημοιπυεδηεκ ὁ ἀκυζζμξ Ἰμοθζακυξ, κεονίαζε ηαὶ λεθχκζγε : «΢δηχζηε, ιεηαθένηε ημκ, αβάθηε ημκ ημῦημκ ηὸκ Βααφθα ἀιέζςξ. Ἀημῦξ ἐηεῖ; Ὁ Ἀπυθθςκ ἐκμπθεῖηαζ. ΢δηῶζηε ημκ, ἀνπάληε ημκ εὐεφξ. Ξεεάρηε ημκ, πάνηε ημκ ὅπμο εέηε. Ββάθηε ημκ, δζῶληε ημκ. Παίγμοιε ηχνα; Ὁ Ἀπυθθςκ εἶπε κὰ ηαεανζζεεῖ ηὸ ηέιεκμξ.» Σὸ πήναιε, ηὸ πήβαιε ηὸ ἅβζμ θείρακμκ ἀθθμῦ˙ Σὸ πήναιε, ηὸ πήβαιε ἐκ ἀβάπδ η‘ ἐκ ηζιῆ. Κζ ὡναῖα ηςυκηζ πνυημρε ηὸ ηέιεκμξ. Γὲκ ἄνβδζε ηαευθμο, ηαὶ θςηζὰ ιεβάθδ ηυνςζε : ιζὰ θμαενὴ θςηζά : ηαὶ ηάδηε ηαὶ ηὸ ηέιεκμξ ηζ ὁ Ἀπυθθςκ. ΢ηάπηδ ηὸ εἰδςθμ˙ βζὰ ζάνςια, ιὲ ηὰ ζημοπίδζα. Ἔζηαζε ὁ Ἰμοθζακυξ ηαὶ δζέδςζε – ηἰ ἄθθμ εὰ ἔηαικε – πὼξ ἟ θςηζὰ ἦηακ ααθηὴ ἀπὸ ημὺξ Υνζζηζακμὺξ ἐιᾶξ. Ἄξ πάεζ κὰ θέεζ. Γὲκ ἀπμδείπεδηε˙ ἄξ πάεζ κὰ θέεζ. Σὸ μὐζζχδεξ εἶκαζ πμὺ ἔζηαζε. 161

εκημκυηενα αζςιέκδ επίβκςζδ ημο Κααάθδ βζα ημ πεπεναζιέκμ υθςκ ηςκ ακενςπίκςκ»163. Ο κέμξ Ηβκάηζμξ, πνχδκ Κθέςκ, θίβμ πνζκ απυ ημκ πνυςνμ εάκαηυ ημο, «ζοκένπεηαζ» απυ ηζξ ημζιζηέξ πενζπθακήζεζξ ηαζ απυ ηδκ απμοζία ζπέζδξ ημο ιε ηδκ Δηηθδζία. Λίβμ πνζκ πεεάκεζ πεζνμημκείηαζ ακαβκχζηδξ ηαζ γεζ ημκηά ζημ Υνζζηυ. Σμ δεφηενμ πμίδιά ημο ακαθένεηαζ ζημκ Ημοθζακυ ημκ Πανααάηδ ηαζ ζηδ ζφβηνμοζή ημο ιε ημοξ πνζζηζακμφξ ηδξ Ακηζυπεζαξ. Πζμ ζοβηεηνζιέκα ηάκεζ κφλδ ζημ ζζημνζηυ βεβμκυξ ημο 362 ι.Υ., υπμο μ Ημοθζακυξ επζζηέπηεηαζ ηδκ Ακηζυπεζα ςξ αοημηνάημναξ ηαζ ιαεαίκεζ πςξ μζ ζενείξ ημο Απυθθςκα δεκ εέθμοκ κα δχζμοκ πνδζιυ, βζαηί εηεί ημκηά, ζημ άθζμξ ηδξ Γάθκδξ, πνμάζηεζμ ηδξ Ακηζυπεζαξ, ήηακ εαιιέκμξ μ ιάνηοναξ ηαζ επίζημπμξ ηδξ Ακηζυπεζαξ Βααφθαξ, (ηδ ικήιδ ημο μπμίμο δ Δηηθδζία ηζιά ζηζξ 4 ΢επηειανίμο). Δηκεονζζιέκμξ μ Ημοθζακυξ δζαηάγεζ κα ιεηαθένμοκ ημ θείρακυ ημο ζε άθθμ ιένμξ. Δκχ μζ πνζζηζακμί ιεηαθένμοκ αθθμφ ημ θείρακμ ημο ιάνηονα Βααφθα ζοκέαδ ηάηζ ακαπάκηεπμ, λεζπά ιία ιεβάθδ θςηζά, ηδκ μπμία μ Ημοθζακυξ δζέδςζε πςξ ηδκ έααθακ μζ πνζζηζακμί. Μέζα απυ ηα βεβμκυηα ηδξ δζαιάπδξ ημο Ημοθζακμφ ιε ημοξ πνζζηζακμφξ ακαδεζηκφεζ ηδ ιαηαζυηδηα ηαζ ηδκ ηναβζηυηδηα ηςκ ακενχπςκ. Απανηίγμοκ ημκ ηυζιμ ηδξ θεμνάξ, ηςκ παεχκ, ηδξ ηναβζηήξ πηχζεςξ ηαζ ηδξ αζιαημααιιέκδξ επζηοπίαξ πμο ένπεηαζ πάκημηε ιέζα απυ δάηνοα ηαζ αβχκα. Ο Κααάθδξ ακαιθζζαήηδηα παίνκεζ ημ ιένμξ ηςκ πνζζηζακχκ (ιάθζζηα ηάκεζ πνήζδ α΄ πθδεοκηζημφ πνμζχπμο), ακ ηαζ δεκ ημοξ δζηαζμθμβεί, αθμφ οπμζηδνίγεζ πςξ δεκ οπάνπμοκ αεχμζ ζηδκ ζζημνία ηςκ ακενχπςκ, αθήκμκηαξ οπμκμμφιεκμ πςξ ιπμνεί κα ηδκ έααθακ ηαζ μζ πνζζηζακμί. Τπάνπμοκ άκενςπμζ ιε πάεδ ηαζ εβςηεκηνζζιμφξ, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ είκαζ αέααζα ηαζ μζ πνζζηζακμί. Σμ πμίδια, πμο παναηηδνίγεηαζ απυ εεαηνζηυηδηα164 ηαζ παναζηαηζηυηδηα, έπεζ εκηοπςζζαηυ ηέθμξ ηαεχξ έκαξ αοημηνάημναξ πάκεζ ηδ ιάπδ ηαζ κζηδηέξ αβαίκμοκ μζ πνζζηζακμί ζχγμκηαξ ιε εοθάαεζα ηαζ ηζιή ημ θείρακμ ημο ιάνηονα Βααφθα. Δίκαζ έκα 163 164

Υν. Αθελάκδνμο, «Σμ εηηθδζζαζηζηυ θνυκδια ζημκ Κααάθδ», πεν. Άνδδκ, η. 48. Γ. Πζηνμφ, Κ. Π. Καβάθεο θξηηηθέο κειέηεο, εηδ. Γζάκκδ Οζημκυιμο, Αεήκα, ζ. 12. 74

ακηζπνμζςπεοηζηυ δείβια ημο πυζμ ημκ επδνέαζε ημ Βογάκηζμ ιε ημκ Ημοθζακυ ηαζ ηα ζοιπανμιανημφκηα.165

΋θα υζα έπμοκ εζπςεεί ηαζ ηαηαβναθεί ιαξ επζηνέπμοκ κα αζπμθδεμφιε ιε ιζα δζάζηαζδ ζοκμιζθίαξ ηςκ δφμ πμζδηχκ ιαξ ιε ημ εεμθμβζηυ θυβμ, ηδ ενδζηεοηζηή ηεθεημονβία, ηδκ μνευδμλδ πανάδμζδ. Σα ενδζηεοηζηά ζημζπεία είκαζ δεζπυγμκηα ζηδκ πμζδηζηή ημοξ, έπμκηαξ ηζξ νίγεξ ημοξ ζηα ηείιεκα ηαζ ηα αζχιαηα ηδξ μνευδμλδξ πανάδμζδξ. Ζ

ενδζηεοηζηυηδηά

ημοξ

έπεζ

ηάπμζεξ

δζαηοιάκζεζξ,

άθθμηε

πνμζεββίγεζ ηδ ενδζηεοηζηυηδηα ηδξ Δηηθδζίαξ ηαζ ημο ηοπζημφ ηδξ θαηνείαξ ηαζ άθθμηε ακαηαθφπημοιε ιζα ενδζηεοηζηυηδηα πμο πνμένπεηαζ απυ ηδκ (δζ)αίζεδζδ πμο έπεζ μ άκενςπμξ υηακ πνμζπαεεί κα πθδζζάζεζ «ημ υθμκ» ηαζ ένπεηαζ ακηζιέηςπμξ ιε ηα εειεθζχδδ ενςηήιαηα πμο αθμνμφκ ηδκ φπανλή ημο. Ηζπονή, επμιέκςξ, δ επίδναζδ ηδξ μνευδμλδξ ενδζηεοηζηήξ πανάδμζδξ ζημοξ πμζδηέξ ιαξ, Κααάθδ ηαζ Παθαιά, αθμφ δζαπενκχκηαξ ηδ γςή ηαζ ημ πενζαάθθμκ ημοξ ακηακαηθάηαζ πμζηζθμηνυπςξ ηαζ ζημ πμζδηζηυ ημοξ ένβμ.

Renata Lavagnini, Κ. Π. Καβάθεο Αηειή πνηήκαηα 1918 – 1932, εηδ. Ίηανμξ, Αεήκα 2006, ζ. 45. 165

ΚΔΦΑΛΑΗΟ Β΄

ΠΑΡΑΓΟ΢Ζ ΚΑΗ ΑΝΑΝΔΩ΢Ζ ΢ΣΟΝ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΗ ΢ΣΟΝ ΚΑΒΑΦΖ 1. Ζ έλλνηα ηεο νξζόδνμεο παξάδνζεο θαη ηεο ζξεζθεπηηθόηεηαο

ζηε λενειιεληθή πνίεζε θαηά ηα ηέιε ηνπ 19νπ θαη ηηο αξρέο ηνπ 20νπ αηώλα Με δζανηείξ πνμεηηάζεζξ ημο εεμθμβζημφ θυβμο, ηδξ ημζκςκζημπμθζηζηήξ εέζδξ ηδξ Δηηθδζίαξ ηαζ ημο ενδζηεοηζημφ αζζεήιαημξ, μζ πμζδηέξ ιαξ ηαηά ηα ηέθδ ημο 19μο αζχκα ηαζ ηζξ ανπέξ ημο 20μο ιαξ πανίγμοκ ιε ημ ένβμ ημοξ ιζα πμθφπθεονδ θμβμηεπκζηή ημζηίδα ζηδκ μπμία υθμζ ιαξ ανίζημοιε ηαηαθφβζμ ηαζ πανδβμνζά. Σμ ενδζηεοηζηυ αίζεδια ςξ ενδζηεοηζηυ αίςια ημο ακενχπμο ήηακ θοζζηυ κα ακαγδηήζεζ ηδκ έηθναζή ημο ιέζα απυ ηδκ ηέπκδ. Γεκ λεπκάιε υηζ ζημκ πνζζηζακζηυ ηυζιμ δ ηαθθζηεπκζηή ιμνθή ημο ενδζηεοηζημφ αζζεήιαημξ είπε ςξ ιία απυ ηζξ ααζζηυηενεξ πδβέξ ηδξ ηδ Βίαθμ, δ μπμία επδνέαζε άιεζα ηαζ ηδ θμβμηεπκία. Αοηυ ζοκέαδ, υπζ επεζδή εεςνήεδηε θμβμηεπκία, αθθά επεζδή εεςνήεδηε ςξ απμηφπςζδ ημο Λυβμο ημο Θεμφ. Οζ πμζδηέξ ιαξ λεηζκχκηαξ απυ ημ πχνμ ηδξ θμβμηεπκίαξ πνμπχνδζακ ζηδ ιεθέηδ ηδξ θζθμζμθίαξ βζα κα αββίλμοκ ζοκεζδδηά ή αζοκείδδηα, πμθθέξ θμνέξ, ημ πχνμ ηδξ Δηηθδζίαξ ηαζ ηδξ Θεμθμβίαξ. ΢φιθςκα ιε ημκ Paul Claudel, πμο ζηνέθεηαζ εκάκηζα ζημκ ιδδεκζζιυ ηαζ αβςκίγεηαζ βζα ηδκ επακεφνεζδ ηδξ πίζηδξ, πμίδζδ πςνίξ ενδζηεοηζηυηδηα δεκ μδδβεί πμοεεκά. Δίκαζ ημοναζηζηή ηαζ βνήβμνα βίκεηαζ εκμπθδηζηή. Μαξ πανμηνφκεζ ζημ

ηεκυ166. Αοηυ ηαηαεέηεζ ηαζ μ Κςζηήξ Παθαιάξ ζημοξ «Καδιμφξ ηδξ θζικμεάθαζζαξ»167 : «...Με ιζα θθμβένα απυ αμζηυ πανιέκδ, Νενάσδεξ δέκεζξ ηαζ ηανδζέξ. Πμζδηήξ! Κναηάξ η‘ άβζα ηα θείρακα ηδξ πίζηδξ Καζ ηδ πνοζή ηδ αμφθθα ηδξ θοθήξ». Ο ηαθθζηέπκδξ - πμζδηήξ άθθμηε ζοιαζαάγεηαζ ηαζ άθθμηε κζχεεζ πνμκμιζμφπμξ ιε ηζξ αδοκαιίεξ ημο ηαζ ηζξ αιανηίεξ ημο, αθμφ ηζξ πνδζζιμπμζεί ςξ πδβή έιπκεοζδξ. Καηά ημκ 19μ ηαζ ημκ 20μ αζχκα δ εεμθμβζηή πανμοζία ζημκ πμζδηζηυ ηαζ εονφηενα θμβμηεπκζηυ θυβμ ακάβεηαζ ζηδκ ηαηά ημ δοκαηυ πθδνέζηενδ ακάδεζλδ ιζαξ οπανηηζηήξ ηαηάζηαζδξ. ΢ηδκ πενίπηςζδ ηδξ πνζζηζακζηήξ πανάδμζδξ ακάβεηαζ ζε αοηήκ πμο ακέδεζλε μ Λυβμξ ημο Δοαββεθίμο. Ο Θευξ, αέααζα, είκαζ έλς απυ υθεξ ηζξ αζζεήζεζξ ηαζ ηα αζζεδηά βζαηί, ςξ βκςζηυκ, ημ ιυκμ πμο ιπμνεί κα βίκεζ ακηζηείιεκμ ηδξ Θεμθμβίαξ είκαζ δ απμηάθορδ ημο Θεμφ, ςξ ακαηάθορδ ηαζ ακάδεζλδ ηςκ αηηίζηςκ εκενβεζχκ Σμο, μζ μπμίεξ απμζημπμφκ ζηδ ζςηδνία ημο ηυζιμο. Πνζκ ειααεφκμοιε, είκαζ ακαβηαίμ κα θεπεεί υηζ «δ έκκμζα ηδξ ενδζηεοηζηυηδηαξ πνμζθαιαάκεηαζ ςξ έκα ζφκμθμ ζοιαυθςκ, ημ μπμίμ πνμζδζμνίγεηαζ ιε αάζδ ημκ ήδδ δζαιμνθςιέκμ ή δζαιμνθμφιεκμ ημζκςκζηυ, ενδζηεοηζηυ ηαζ πμθζηζζιζηυ πενίβονμ. Αοηυ ημ ζφζηδια ηςκ ζοιαυθςκ αζχκεηαζ ηαζ ηαηακμείηαζ ιε αάζδ ηδκ ζδζμζοβηναζία ημο ηαεεκυξ, δ μπμία, αέααζα, δζαιμνθχκεηαζ απυ ηδκ ημζκςκζηή, πκεοιαηζηή ηαζ πμθζηζζιζηή ηαθθζένβεζα ηαζ ιυνθςζή ημο»168. Ζ εηηθδζζαζηζηή οικμθμβία επδνέαζε ημ ένβμ ανηεηχκ θμβμηεπκχκ, ηυζμ πεγμβνάθςκ υζμ ηαζ πμζδηχκ, αθμφ ειπκέμκηαζ απυ ημοξ φικμοξ ηδξ Δηηθδζίαξ ηαζ ημοξ ακαθένμοκ ζοπκά ζηα ηείιεκά ημοξ. Απυ ημοξ κεμέθθδκεξ πμζδηέξ, μ ΢μθςιυξ, μ Παθαιάξ, μ Βάνκαθδξ, μ Δθφηδξ, μ Ρίηζμξ Paul Clau del, «Θνδζηεία ηαζ πμίδζδ», ιηθν. Υνοζμφθαξ Σζζηνζηζή-Καηζζακάηδ, Αζηξνιάβνο/Δπζύλε, Αεήκα 1996. 167 Κ. Παθαιά, Άπακηα, ηυι. 5, ζ. 223. 168 Clifford Geertz, Ζ ενιδκεία ηςκ πμθζηζζιχκ, ιηθν.- επζι. Θ. Παναδεθθήξ, εηδ. Αθέλακδνεζα, Αεήκα 2003, ζ. 98. 166

ηαζ μ ΢ζηεθζακυξ, πνδζζιμπμζμφκ ή ιεηαπθάεμοκ ζηίπμοξ απυ ηζξ αημθμοείεξ ηδξ Δηηθδζίαξ ιαξ. Σα αήιαηά ημοξ αημθμοεμφκ ηαζ άθθμζ, υπςξ μ Γ.Γνμζίκδξ, μ Γ.Βενίηδξ, μ ΢η.Μπμθέηζδξ.Γεκ είκαζ απμημιιέκμζ απυ ηδκ μνευδμλδ θαηνεία. Ακηζεέηςξ, ιεηαθένμοκ ζηα ηείιεκά ημοξ άθθμηε ηδκ μιμνθζά ηδξ ηαζ ηδκ ηαηακοηηζηή ηδξ αηιυζθαζνα ηαζ άθθμηε πνμζςπζηά ημοξ αζχιαηα απυ ηζξ αημθμοείεξ169. Οζ πμζδηέξ ιαξ βκςνίγμοκ ζε ιεβάθμ ααειυ ηδ εεμθμβία, ηδ βθχζζα, ηδκ πνμαθδιαηζηή, ηαεχξ ηαζ ηα ζδιακηζηά αήιαηα πμο δ εεμθμβία έπεζ δζακφζεζ ακά ημοξ αζχκεξ. ΢ημ ένβμ ημοξ ακαηαθφπημοιε ζηίπμοξ ηθεζδζά ιέζς ηςκ μπμίςκ ιπμνμφιε κα ακμίλμοιε ηζξ πφθεξ ημο πναβιαηζηά μνευδμλμο ηυζιμο, ιζαξ ααεζάξ ακαγήηδζδξ ημο εείμο, ιζαξ εκαβχκζαξ πνμζδμηίαξ ηςκ εζπάηςκ. Ακαδεζηκφμοκ ημκ εείμ θυβμ υπςξ αοηυξ ηαηανηίγεηαζ ζηδκ πνμζςπζηή πμζδηζηή ημοξ δδιζμονβία, ζηα βνάιιαηα ηδξ ηεπκμονβδιέκδξ πμίδζήξ ημοξ. Σμ πμζδηζηυ ημοξ ζχια είκαζ έκα ζχια δζαθεηηζηήξ ηαζ ενςηδιάηςκ, αμδεδηζηυ βζα κα ακηθήζμοιε απακηήζεζξ ζηα πνμζςπζηά ιαξ ενςηήιαηα. Έκα ζχια πμζδηζηυ πμο ζοκμδεφεηαζ απυ ιεηάκμζα βζα ημ πανεθευκ, απυ ειπζζημζφκδ ηαζ άκμζβια πνμξ ημ ιέθθμκ. Ο Παθαιάξ ηαζ μ Κααάθδξ εηδήθςζακ πανυιμζεξ ηάζεζξ ηαζ ζοιπενζθμνέξ, ειπκευιεκμζ απυ ηδ πνζζηζακζηή ημοξ πίζηδ ηαζ ηδ εεμθμβζηή ημοξ παζδεία. Ξεηάεανα ηαζ ηαηαημπζζηζηά ηα θυβζα ημο ιεβάθμο εεμθυβμο ηαζ ζζημνζημφ π. Ηςάκκδ Μάβζεκημνθ: «Υςνίξ εζπαημθμβία, δ πανάδμζδ ζηνέθεηαζ απμηθεζζηζηά ζημ πανεθευκ ηαζ δεκ είκαζ ηίπμηα άθθμ απυ ανπαζμθμβία, ανπαζμπθδλία, ζοκηδνδηζζιυξ, άνκδζδ ηδξ ζζημνίαξ, θοβή. Ζ αοεεκηζηή πνζζηζακζηή παναδμζζαηυηδηα εοιάηαζ ηαζ δζαηδνεί ημ πανεθευκ, υπζ δζυηζ είκαζ πανεθευκ, αθθά βζαηί είκαζ δ ιυκδ μδυξ βζα κα ζοκακηήζμοιε ημ ιέθθμκ, κα πνμεημζιαζεμφιε βζ‘ αοηυ»170. Δπεζδή, υιςξ, υθα ηα παναπάκς είκαζ βεκζηυηδηεξ ηαζ εεςνίεξ αξ απμδείλμοιε πχξ, ηα υζα έπμοκ εζπςεεί, βίκμκηαζ πνάλδ ιέζα απυ ημ ένβμ Βθ. Οξζόδνμε πίζηε θαη ιαηξεία, ζξεζθεπηηθά, Α΄Λπθείνπ, Κεθ. Β΄: Ηζημνία ηαζ πενζεπυιεκμ ηςκ ιοζηδνίςκ, μ Πθμφημξ ηδξ εηηθδζζαζηζηήξ πμίδζδξ, ζ. 170 π. Ης. Μάβζεκημνθ «Έπεζ ιέθθμκ δ πνζζηζακζηή πανάδμζδ;» ιηθν. Γ. Εεναυξ, ΢ύλαμε, ηπ. 46, 1993, ζ. 7. 169

ηςκ δφμ ιεβάθςκ πμζδηχκ ιαξ. Μέζα απυ ημκ πμζδηζηυ ημοξ θυβμ εα αηεκίζμοιε ηδκ πνμζςπζηή ημοξ ηαηάεεζδ ζακ έκα ζπάκζμ ρδθζδςηυ ζηδ ιεβάθδ ημζπμβναθία ημο έκηεπκμο ευθμο. Ζ πθαηοηένα ζηέβδ ηςκ ενδζηεοηζηχκ ηεζιέκςκ ζηεβάγεζ ηδκ ηνφπηδ ηδξ πνμζςπζηήξ ημοξ εεχνδζδξ, ηαεχξ ειθακίγμκηαζ ζζπονέξ αημθμοείεξ πμζδιάηςκ ημοξ ιε ενδζηεοηζηή ζοζπέηζζδ. ΢ηυπμξ κα επακαπανμοζζαζημφκ ηάπμζα πνάβιαηα πμο εηθνάζηδηακ ζηυνπζα ηαηά ηαζνμφξ, νίπκμκηάξ ημοξ ιζα κέα ιαηζά ηαζ υπζ κα πανμοζζαζηεί υηζ μζ εκ θυβς πμζδηέξ ιαξ έγδζακ ηαζ αζηήεδηακ εκ Δηηθδζία.

2. Ζ Οξζόδνμε παξάδνζε ζηελ πνίεζε ηνπ Παιακά Ξεηζκχκηαξ ιε ημκ Παθαιά δζαπζζηχκμοιε πςξ ηα πμζήιαηά ημο ιμζάγμοκ ιε ιεβάθα ή ιζηνά πνμκζηά, ιζαξ ηαζ ηζκμφκηαζ ιε πίζηδ πνμξ ιζα ροπζηή ακάηαζδ ηαζ ηάεανζδ, πςνίξ αζαζφκδ, δεπυιεκα «ηόκ ηύπμκ ηῶκ ἥθςκ»171, πμο αθήκεζ ζημκ πμζδηή ιαξ δ ικήιδ, δ απχθεζα ηαζ μ πνυκμξ. Πάκηα, υιςξ πανυκηα ζε απυθοηδ ζφγεολδ ηαζ ακηζζημζπία ιε ηα παναπάκς, δ εθπίδα, δ αζζζμδμλία, μ ακενςπζζιυξ, δ μζημοιεκζηυηδηα, μ πμζδηζηυξ εοαββεθζζιυξ. Κμνοθαίμ, θμζπυκ, δείβια ηδξ πκεοιαηζηήξ ημο θεαεκηζάξ ημ βκςζηυ πμίδια «Οζ Παηένεξ», ημ μπμίμ ακήηεζ ζηδ ζοθθμβή «Βςιμί»172. «Παζδί, ημ πενζαυθζ πμο εα ηθδνμκμιήζδξ, ΋πςξ ημ ανδξ ηζ υπςξ ημ δδξ κα ιδκ ημ παναηήζδξ. ΢ηάρε ημ αηυια πζμ ααεζά ηαζ θνάλε ημ πζμ ζηένεα Καζ πθμφηζζε ηδ πθχνδ ημο ηαζ πθάηδκε ηδ βδ ημο, ηζ αηθάδεοημ υπμο ιπθέηεηαζ κα ημ αενβμθμβήζδξ, ηαζ κα ημο θένκδξ ημ κενυ ημ αβκυ ηδξ ανοζμιάκαξ, ηζ ακ αβαπάξ η‘ ακενςπζκά ηζ υζα άννςζηα δεκ είκαζ, νίλε αβζαζιυ ηαζ λυνηζζε ηα λςηζηά, κα θφβμοκ, ηαζ ηδ γςκηάκζα ζπείνε ημο ι‘ υζα βενά, δνμζάηα. 171 172

Ης. 20, 25. Κ. Παθαιά, Άπακηα, ηυι. 7μξ, ζ. 28. 80

Γίκε μνβμηυιμξ, θοηεοηήξ, δζαθεκηεοηήξ. Κζ ακ είκαζ η‘ ένεμοκε πνυκζα δίζεπηα, πέζμοκ ηαζνμί ςνβζζιέκμζ, η‘ υζα πμθζά ιζζέρμοκε ζηζαζιέκα, ηζ υζα δέκηνα βζα ηίπμη‘ άθθμ δε θεθάκ πανά βζα ιεηενίγζα, ιδ θμαδεήξ ημ παθαζιυ. Φςηζά! Σζεημφνζ! Σνάαα, λεζπένιερέ ημ, πένζςζε ημ πενζαυθζ, ηυθ‘ ημ, ηαζ πηίζε ηάζηνμ απάκμο ημο ηαζ ηαιπμονχζμο ιέζα, βζα πάθεια, βζα ιάηςια, βζα ηδκ ηαζκμφνζα βέκα π‘υθμ ηδκ πενζιέκμοιε ηζ υθμ ηζκάεζ βζα κάνεδ...». Οζ παναπάκς ζηίπμζ ιάξ απμηαθφπημοκ πςξ πναβιαηζηά πκεοιαηζηυξ δβέηδξ είκαζ αοηυξ πμο εοζζάγεζ ημ ένβμ ημο βζα ηδκ «ηαζκμφνζα βέκα». Ο Παθαιάξ υκηαξ ηαπεζκυξ ηαζ ζοβηνμηδιέκμξ ηαηαθήβεζ ζηδ εοζία ημο ίδζμο ηαζ ημο ένβμο ημο. Γκςνίγεζ πςξ μ κυιμξ ηδξ πκεοιαηζηήξ γςήξ είκαζ ημ παθαζυ κα δίκεζ ηδ εέζδ ημο ζημ κέμ173. Καζ ημ κέμ ζηδκ πενίπηςζή ιαξ δεκ ακηζηαεζζηά ηαηανβχκηαξ ημ παθαζυ, αθθά ημ ζοκεπίγεζ. Πκεοιαηζηυξ ηαζ ημκηά ζηδκ μνευδμλδ δζδαζηαθία είκαζ αοηυξ πμο εα εκχζεζ ζε ιζακ αδζάζπαζηδ εκυηδηα ημ πεεξ, ημ ζήιενα ηαζ ημ αφνζμ. Αοηυξ πμο εα βεθονχζεζ ηα πάζιαηα ηαζ εα αδεθθχζεζ ηζξ δζαθμνέξ. Αοηυ αηνζαχξ ιαξ δζδάζημοκ ηαζ μζ Παηένεξ ηδξ Δηηθδζίαξ ιαξ, μζ μπμίμζ ιαξ πανέδςζακ ηα ηνζηήνζα ηδξ πκεοιαηζηήξ γςήξ. Δίκαζ ζφβπνμκμζ ηαζ δζαπνμκζημί ζηδκ μοζία ηδξ εεμθμβίαξ ημοξ, απακηχκηαξ ζηα πνμαθήιαηα ηδξ επμπήξ ημοξ ιε ηνζηήνζμ ηδ αζμφιεκδ εεακενχπζκδ ζπέζδ. Σμ επακαθαιαάκεζ μ πμζδηήξ ιαξ ηαζ ζημκ Α΄Λυβμ ηδξ «Φθμβέναξ ημο Βαζζθζά»174: «Γίκμιαζ ζάθπζββα, ζαθπίγς απάκμο απυ ημοξ ηάθμοξ, ημοξ πεεαιέκμοξ λαβνοπκχ, ημ δνυιμ ημο νοειίγς, ηαζ ημ ημνιί ημο ηςνζκμφ ζημ πεναζιέκμ δίκς, Φχηζμξ Υν. Γνάααθμξ, Ο παζδαβςβυξ ηαζ μ παζδαβςβμφιεκμξ ζημ ζοββναθζηυ ένβμ ημο Κςζηή Παθαιά, Μεηαπηοπζαηή ενβαζία, Θεζζαθμκίηδ 2013, ζ. 61. 174 Γδι. Α. Αεακαζμπμφθμο, «Μκήιδ Παθαιά» - (Έκηεηα πνυκζα απυ ημ εάκαηυ ημο), Διιεληθή Γεκηνπξγία, ηεοπ. 146, Μάνηζμξ 1954, ζ. 289. 173

ηαζ θένκς ζαξ ηαζ η‘ αονζακά ιε πνχσιδ βέκκα μιπνυ ζαξ Σμκ άθθμ ηυζιμ εβχ πς ανπή, ηέθμξ ημκ ηυζιμκ υθμ...»175 ΢ε άθθμοξ πάθζ ζηίπμοξ ημο ζοκεέηεζ ημ ηείιεκμ ημο ηνμπανίμο ηδξ Καζζζακήξ δίκμκηάξ ημο ηδ δζηή ημο εζςηενζηή ηαηάζηαζδ, απμβοικςιέκδ ηαζ ακοπυηνζηδ. Δίκαζ ιζα δναιαηζηή εη ααεέςκ ελμιμθυβδζδ, ζηδκ μπμία απμηοπχκεηαζ μθυηθδνδ δ ζηάζδ γςήξ ημο πνζζηζακμφ. Αοηή δ ζηάζδ γςήξ, πμο μ ίδζμξ μ πμζδηήξ ιαξ ηδκ μκυιαζε «ηαζζζακζζιυ», απμηεθεί ιζα ηαεανά ιεηαθοζζηή εκαηέκζζδ ηδξ γςήξ, πμο πνμζεββίγεζ ημ αθδεζκυ κυδια ηδξ Ονεμδμλίαξ. ΢ημ πμίδια αοηυ, δ οικμθμβζηή δζάνενςζδ, δ δμιζηή δοκαιζηή, ημ πενζεπυιεκμ ηαζ μ απμδέηηδξ ημο ηνμπανίμο δζαηδνμφκηαζ: «Κφνζε, βοκαίηα αιανηςθή, πμθθά πμθθά, εμθά, αανζά ηα ηνίιαηά ιμο. Μα, ς Κφνζε, πχξ δ εευηδ ΢μο ιζθά Μεζ‘ ηδκ ηανδζά ιμο! ............................................................ Φοπμζχζη‘, μζ αιανηίεξ ιμο θαυξ Σα λεδζάθοηα πμζμξ εα δζαθφζδ; Αιέηνδηυ ΢μο ημ έθεμξ, μ Θευξ! Άαοζζμ δ ηνίζδ»176. Σμ πνυζςπμ ηδξ Καζζζακήξ ειθακίγεηαζ ηαζ ζηδκ πμζδηζηή ημο ζοθθμβή «Βςιμί», ιε ηίηθμ «Νέμζ Ακάπαζζημζ ηαζ ίαιαμζ»177: «...Με ηδξ Καζζίαξ ηαθυβνζαξ ηα δάηνζα ηα ηνμπάνζα ηθαίς, ανέπς, θζθχ η΄άπνακηα, πυνκδ, ημο εείμο πμδάνζα. Ξεπθέης μθυιαονα φζηενα ιαθθζά, ηα ηνίιαηά ιμο, βζα κα ζθμοββίζς η‘ άπνακηα Κ. Παθαιά, Άπακηα, ηυι. 5μξ, ζ. 32. Κ. Παθαιά, Άπακηα, ηυι. 7μξ, ζζ. 107-108. 177 Κ. Παθαιά, Άπακηα, υ.π. ζ. 153. 175 176

πμδάνζα ημο ένςηά ιμο» Ζ πμίδζδ ημο Παθαιά εθμνιά ζε έκακ δζαηεζιεκζηυ δζάθμβμ ηαζ ζε ακαπθάζεζξ θυνιαξ πμο πνμένπμκηαζ απυ εηηθδζζαζηζηά ηείιεκα. Αλζμπμζεί οικμθμβζημφξ ηνμπζζιμφξ, υπςξ ημ ηνμπάνζμ ηδξ Καζζζακήξ πμο ράθθεηαζ ζηδκ Δηηθδζία ιαξ ηδ Μ. Σνίηδ. Πνμζπαεχκηαξ κα ενιδκεφζμοιε ημοξ πζμ πάκς ζηίπμοξ, δζαπζζηχκμοιε υηζ δ πκεοιαηζηή πανά πνχηα ζε δοζημθεφεζ, χζπμο κα ηδ βεοηείξ, φζηενα υιςξ ζε ηαεαίνεζ ηαζ ζε ακορχκεζ ηάκμκηάξ ζε κα πνμζδμηάξ ηαζ κα εθπίγεζξ. Ζ ζςζηή ζηάζδ γςήξ ημο πνζζηζακμφ είκαζ κα ιδκ λεπκά ηδκ αιανηία ημο, βζα κα ιδκ ηδκ επακαθαιαάκεζ. Αοηυ ιαξ θέεζ ηαζ μ Φαθιυξ Ν' (50μξ) «ὅηζ ηὴκ ἀκμιίακ ιμο ἐβὼ βζκχζης, ηαὶ ἟ ἁιανηία ιμο ἐκχπζυκ ιμο ἐζηὶ δζά πακηυξ». Αοηή δ ζοκαίζεδζδ ηδξ αιανηςθυηδηαξ, δ μπμία βίκεηαζ εειέθζμ βζα ημκ ενδζηεοηζηυ ένςηα, δεκ λεθεφβεζ απυ ηδκ πμίδζδ ημο Παθαιά. Βνίζηεζ ημκ πναβιαηζηυ ημο εαοηυ, δ θςκή ημο βίκεηαζ βθοηζά, ιεθςδζηή, υπςξ ηαζ μζ εηηθδζζαζηζημί ιαξ φικμζ, ηαζ μζ ζηίπμζ ημο παίνκμοκ ημ νοειυ ημο παναηθδηζημφ ημο ηαζζζακζζιμφ. Αοηυξ μ ηαζζζακζζιυξ ημο Παθαιά εθθμπεφεζ ηαζ ζε άθθεξ πμζδηζηέξ ζοθθμβέξ ημο: ζηζξ «Δηαηυ θςκέξ», ζηα «Παεδηζηά ηνοθμιζθήιαηα», ζηδκ «Πμθζηεία ηαζ Μμκαλζά», ζημ «΢ηενκυ Λυβμ» ημο Γςδεηάθμβμο ημο Γφθημο. ΢ε υθεξ ηζξ παναπάκς ζοθθμβέξ ιάξ «απμηαθφπηεζ θακενά ημκ εζςηενζηυ ζπαναβιυ ηδξ ροπήξ ημο ηαζ ηδκ απυβκςζή ημο, ηαζ αοημηζιςνμφιεκμξ επίιμκα ζηαθίγεζ ηα μδοκδνυηενα ηναφιαηα ημο δεζημφ ημο ηυζιμο αβάγμκηαξ πνμξ ηα έλς ημκ αοημδζαζονιυ ημο, ηδκ ελμιμθυβδζδ ηαζ ηζξ ηφρεζξ ηδξ ααζακζζιέκδξ ημο ροπήξ»178. Ξεηάεανμ είκαζ υηζ ιε ημκ ηαζζζακζζιυ ημο μ πμζδηήξ αζχκεζ ημ αθδεζκυ κυδια ηδξ μνευδμλδξ πανάδμζδξ. Τρχκεζ ηα πένζα ημο ζημκ μονακυ, δαηνφγεζ, γδηά ζοβπχνεζδ ηαζ βαθδκεφεζ εζςηενζηά. Ο Παθαιάξ, αθθμφ εθηφεηαζ απυ ηζξ πανέξ ηδξ γςήξ ηαζ ηδξ φθδξ ηαζ αθθμφ ημκ ζοβηζκεί δ αβάπδ πνμξ ημ εείμ. Σμ πμζδηζηυ ηαζ ηνζηζηυ ημο ένβμ ζδιαημδμηείηαζ απυ ηα ζενά ηείιεκα: απυ ημ Δοαββέθζμ έςξ ηδκ οικμβναθία ηδξ Δηηθδζίαξ. Κάπμζεξ ζηζβιέξ ηθοδςκίγεηαζ «εη ηδξ απζζηίαξ ηδκ ηάιπδ 178

Ης. ΢οημοηνή, «Μεθέηαζ ηαζ άνενα», εηδ. Αζβαίμο, Αεήκα 1956, ζ. 509. 83

ηαζ ηδξ αιθζαμθίαξ ηα ηανθζά»179. Άθθμηε, πάθζ, κζχεεζ ηδκ ακάβηδ κα ορχζεζ δέδζδ ηαζ ζηεζία πνμξ ημκ Θευ. Εεζ, οικμθμβεί, ηαζ δμλμθμβεί ηζξ βζμνηέξ ηδξ Ονεμδμλίαξ. Σμ Χνμθυβζμ ηδξ Δηηθδζίαξ ηαζ δ επακαθδπηζηή ηαηακμιή εμνηχκ ηαζ πενζυδςκ δδιζμονβμφκ ζημκ Παθαιά έκα ιμηίαμ πνυκμο. ΢ηέηεηαζ ιπνμζηά ζημ ιέβα ιοζηήνζμ ηδξ εείαξ εκακενςπήζεςξ, ηδξ αβάπδξ ηαζ ηδξ εείαξ ζοβηαηάααζδξ. Τικεί ηδ βέκκα ημο Υνζζημφ, απυ ηδκ μπμία ημκ εαιπχκεζ δ θάιρδ ημο «ακέζπενμο θςηυξ»: «Σζ θςξ ηαζ πνχια ηζ ειιμνθζά κα ζηυνπζγε η‘ αζηένζ Οπμφ ‗ξ ηδκ ημφκζα ημο Υνζζημφ ημοξ Μάβμοξ έπεζ θένεζ!...»180 Καζ παναηάης - ζημ ίδζμ πμίδια - ιαξ πανμοζζάγεζ ηα ήεδ ηαζ ηα έεζια, ηζξ παναδυζεζξ ημο θαμφ ιαξ. Πνυηεζηαζ βζα έκα απυ ηα πμθοάνζεια δείβιαηα ηςκ εηδδθχζεςκ ηδξ εθθδκζηήξ θασηήξ ροπήξ βζα ηδ βέκκδζδ ημο Υνζζημφ: «Απ, απ Υνζζημοβεκκζάηζημ ηδξ θαιεθζάξ ηναπέγζ Πμφ ηαίνζ ηαίν‘ δ υνελζ ιε ηδκ αβάπδ παίγεζ! Σα πμηδνάηζα δπμφκ βθοηά, θαιπμημπμφκ ηα πζάηα, Γφνς θαζδνά βενάιαηα ηαζ πνμημιιέκα κζάηα!181 Αθθά ηαζ ζηδκ πμζδηζηή ημο ζοθθμβή «Μεζζίαξ», ηέζζενα πμζήιαηά ημο είκαζ αθζενςιέκα ζηδ βζμνηή ηςκ Υνζζημοβέκκςκ. ΢ε αοηά εηθνάγεζ ηα ζοκαζζεήιαηα πμο κζχεεζ ιπνμζηά ζημ εαφια ηδξ εκακενχπδζδξ ημο Θεμφ. Γζα κα ηαηαθήλεζ πςξ «ιέζα ημο βεκκζέηαζ έκαξ Θευξ»182. Οζ ζηίπμζ ημο ειπκέμκηαζ απυ ηζξ εοαββεθζηέξ πενζημπέξ ηαζ απυ ηα θεζημονβζηά αζαθία: «...΢ημο αςιμφ ηδ εεία θςηζά εα πάδ λακά ΋πμο δ Πίζηδ, δ Σέπκδ, μ Λυβμξ, δ ΢μθία. ΢ηα πακημηζκά, Χζακκά! ΢ηα θεζημονβζηά αζαθία...»183

Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 5μξ, ζ. 301. Κ. Παθαιά, Άπακηα, ηυι. 1μξ, ζ. 141. 181 Κ. Παθαιά, Άπακηα, υ.π. ζ. 141. 182 Κ. Παθαιά, Άπακηα, ηυι. 1μξ, ζ. 305. 183 Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι.7μξ , ,ζ. 174. 179

180

Γκςνίγμοιε πςξ ημ ηεκηνζηυηενμ ζδιείμ ηδξ εείαξ Λεζημονβίαξ είκαζ δ χνα ηδξ Αβίαξ Ακαθμνάξ. Ζ χνα, δδθαδή, πμο δ εοζία ιαξ ακαθένεηαζ ζημ Θευ. Σμ επίβεζμ εοζζαζηήνζμ εκχκεηαζ ιε ημ μονάκζμ. Δηεί υπμο παναζηέημοκ «πζθζάδεξ ἀνπαββέθςκ ηαὶ ιονζάδεξ ἀββέθςκ». Γζ΄αοηυ ηαζ μ ζενέαξ πνμηνέπεζ ημοξ πζζημφξ: «Ἄκς ζπῶιεκ ηὰξ ηανδίαξ». Εδηά απυ υθμοξ ιαξ κα ορχζμοιε ζημκ Θευ ηζξ ηανδζέξ ιαξ. Ν΄απμιαηνοκεμφιε απυ ηα βήζκα ελ μθμηθήνμο ηαζ κ‘ ακορςεμφιε ζημκ μονακυ. Αοηυ ια απμηαθφπηεζ ηαζ μ Παθαιάξ θέβμκηαξ: «Μήη' υ μζζηνήθαημξ ημκ Αζζπφθμο ιε δμκεί παθιυξ ηςκ Θεχκ μοηε ή βαθήκδ πμφ ηδκ έηθερε υ Φεζδίαξ υζμ εζφ ιε ζοκεπαίνκεζξ υ θεζημονβζηυξ ραθιυξ: "Άκς ζπχιεκ ηάξ ηανδίαξ»184. ΢ηδκ πμζδηζηή ημο ζοθθμβή, «Αζάθεοηδ γςή», ειπκέεηαζ απυ ημ βκςζηυ απυζπαζια ημο Δοαββεθίμο ημο Μάνημο, υπμο δ Μαβδαθδκή, δ Μανία, δ ιδηένα ημο Ηαηχαμο ηαζ ημο Ηςζή ηαζ δ ΢αθχιδ, πμο «ἦζακ ιαηνυεεκ εεςνμῦζαζ»185 έβζκακ ιάνηονεξ υθςκ ηςκ πενζζηαηζηχκ πμο ακαθένμκηαζ ζηδκ ΢ηαφνςζδ ημο Ηδζμφ. Καζ ζ‘ αοηυ εηθνάγμκηαζ μζ πεπμζεήζεζξ ηαζ ηα μνάιαηα ημο Παθαιά. Σζξ ιαηανίγεζ μ πμζδηήξ πμο είπακ ηδ εεία εφκμζα κα αημφζμοκ απυ ημ ζηυια ημο Θεακενχπμο «ηα ιοζηζηά νήιαηα», ηαηαθίθδζακ ηα άπνακηα πυδζα Σμο ηαζ ηα ζθμφββζζακ ιε ηα λέπθεηα ιαθθζά ημοξ. Καζ ζοκεπίγεζ: «Απάκμο ζημ ΢ηαονυ ηαεχξ ανβυζαδκε ηδκ πακάβζα ενδκήζαηε μιμνθζά Σμο, ζηα ιαφνα δ πθάζδ, δ θφζδ, μ ήθζμξ κηφκμκηακ ζηα ιαφνα ηαζ μζ ηανδζέξ ζαξ εδχ ηάημο. Σδκ πέηνα υηακ ημο ηάθμο Σμο ζοκηνίαμκηαξ, λακαθχηζζε μ Κφνζμξ ηδ πηίζδ, είζαζηε εζείξ ηα πζμ αηνζαά Σμο πηίζιαηα 184 185

Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 9μξ , ζ. 257. Μάνη., 15, 40. 85

πμο ζηάεδηε κα πνςημπαζνεηήζεζ. Θοβαηένεξ ηδξ ΢ζχκ, ιμίνεξ ζζάββεθεξ ηδ δυλα ημο Κονίμο ζηεθακςιέκεξ, ζαξ αβαπχ, βζαηί υζμ ηζ ακ αβζάζαηε, ιέκεηε πάκηα ακενχπζκα πθαζιέκεξ...»186 Πανάθθδθα, μζ παναηάης ζηίπμζ απυ ημκ Καηδπδηζηυ θυβμ ημο Υνοζμζηυιμο: «Δἰ ηίξ εὐζεαήξ ηαί θζθυεεμξ ἀπμθαοέης ηῆξ ηαθῆξ ηαφηδξ ηαί θαιπνάξ πακδβφνεςξ...» θαίκεηαζ κα ανίζημκηαζ ζε κμδιαηζηή ζοκάθεζα ιε ημοξ ζηίπμοξ ημο Παθαιά: «΢ημ ζηυια ςξ έπμοκ ημ θζθί ημο Πάζπα, υθμζ, ιεβάθμζ, ιζηνμί δείλε θζθί ακαζηάζζιμ ηαζ ζηδκ Δθθάδα πάθζ, Λαιπνή, πνυζηαλε ημο υηκμο μζ δαίιμκεξ κα πέζμοκ ηαζ ημο ιίζμοξ κεηνμί, ζηήζε ιαξ ηδξ εοζίαξ αςιμφξ ηαζ ηδξ Αβάπδξ Κνμίζμοξ, Λαιπνή, απυ θαηνείεξ παθζέξ ηαζ κέεξ άκαρε Τιέκαζμκ έκα, Λαιπνή, βζα ιζακ απίζηεοηδ ζημ εάια ηςκ Δθθήκςκ βέκκα, ιπμνεί...»187 Καζ ζημκ υβδμμ Λυβμ ημο Γςδεηάθμβμο ημο Γφθημο, ημκ «Πνμθδηζηυ», ημ πνχημ απμηαθοπηζηυ ένβμ ηδξ εθθδκζηήξ θμβμηεπκίαξ, δζαπζζηχκμοιε υηζ «δ πμίδζδ είκαζ πνμθδηεία ηαζ μ Πμζδηήξ ζε υθεξ ηζξ ιεβάθεξ επμπέξ θένκεζ βζα ημοξ άθθμοξ ή βζα θμβανζαζιυ ηςκ άθθςκ ημ ιήκοια ημο Θεμφ»188. Αξ εοιδεμφιε ημ νυθμ ηςκ Πνμθδηχκ πνμ Υνζζημφ. Με υπμζμ ηυζημξ βζα ηδ ζςιαηζηή ημοξ αηεναζυηδηα, ακεθάιαακακ εβενηήνζμ ένβμ ζηζξ ημζκςκίεξ πμο γμφζακ, ρέβμκηαξ άνπμκηεξ ηαζ ανπμιέκμοξ ηαζ ηδνφηημκηαξ ηδκ εββφηδηα ημο Δνπμιέκμο, ηδ ζοκάκηδζδ ημο μπμίμο μ θαυξ εα πεηφπαζκε ιυκμ ιε ηδ ιεηάκμζα. «Μέζα ζηζξ παζκειέκεξ πχνεξ, Υχνα παζκειέκδ, εάνεδ η‘ δ χνα, ηαζ εα πέζδξ, ηζ απυ ζέκ‘ απάκμο δ Φήιδ Κςζηή Παθαιά, Άπαληα, «Γζμνηέξ», ηυι. 9μξ , ζζ. 231 – 232. Κ. Παθαιά, Άπαληα, Συι. 9, ζ. 241. 188 W. Blake, Οη Γάκνη ηνπ Οπξαλνύ θαη ηεο Κόιαζεο, ιηθν. Ε. Λμνεκηγάημξ, εηδ. Γζάηηςκ, Αεήκα 1986, ζ. 18. 186 187

ημ ζηενκυ ημ ζάθπζζιά ηδξ εα ζαθπίζδ ζε αμνζά ηζ ακαημθή, κμηζά ηαζ δφζδ[...] Καζ ημ πέζζιυ ζμο εα ανμκηήλδ η‘ έκα ιμζνμθυσ ζμο εα μονθζάζδ, ηαζ ημ ιμζνμθυσ ζμο εα ημ πκίλδ απυ πάκς ζμο αθαθάγμκηαξ ιία πθάζδ. ιία ηαζκμφνζα πθάζδ, ιία βεκκήηνα εα θμοκηχζδ απ‘ ηα παθάζιαηά ζμο ηάεε δφκαιδξ ηαζ πάνδξ ζμο απανκήηνα, δζαθαθήηνα ιμκαπά ηδξ αζηδιζάξ ζμο...»189 Ο ηυκμξ ηςκ παναπάκς ζηίπςκ ακαπανάβεζ ημκ ζοκήεδ ηυκμ ηςκ πνμθδηζηχκ ηεζιέκςκ. Απεζημκίγεζ ημ Βογάκηζμ ςξ ακενχπζκδ ροπή «ημθαζιέκδ απυ ηδκ αιανηία» ηαζ «παναδανιέκδ απυ ημ ηνίια». Φαίκεηαζ κα ακαπανάβεζ ηδκ εζηυκα ηδξ πυνκδξ Βααοθχκαξ πμο πνυηεζηαζ κα πάζεζ ηυζμ ηδ ζάνηα ηδξ190, υζμ ηαζ ηδκ ροπή ηδξ191. Ο «Πνμθδηζηυξ» είκαζ ιζα δήθςζδ πίζηδξ ημο Παθαιά ζηδκ ζηακυηδηα ηδξ Δθθάδαξ κα λακαβεκκζέηαζ ιεηά απυ ηάεε λεπεζιυ ηαζ ηαη‘ επέηηαζδ ηδξ δοκαηυηδηαξ ημο ίδζμο ημο ακενχπμο. Λεζημονβεί απμηαθοπηζηά βζα κα πνμζθένεζ ζημοξ ακενχπμοξ μοζζαζηζηή βκχζδ ηςκ υκηςκ. ΢ε άθθμοξ πάθζ ζηίπμοξ ημο, ζοκακηάιε αοημφζζμοξ ημοξ Φαθιμφξ 140,2 ηαζ 140,3: «...Θμῦ, Κφνζε, θοθαηὴκ ηῷ ζηυµαηί µμο»192, «ακμίβεηαζ δ ηανδία ιμο

ηαζ

ζημνπάεζ

εοιίαια

ηδκ

πνμζεοπή»193,

απυ

ημ

βκςζηυ

«Καηεοεοκεήης ἟ πνμζεοπή ιμο ὡξ εοιίαια ἐκχπζυκ ζμο...». Δπίζδξ ζηδκ πμζδηζηή ημο ζοθθμβή «Ζ Πμθζηεία ηαζ δ Μμκαλζά» οπάνπεζ μ ζηίπμξ: «...΢χζε, Κφνζε, ημ θαυ ΢μο!»194 πανιέκμ απυ ημ απμθοηζηίμ ηδξ εμνηήξ ηδκ Τρχζεςξ ημο Σζιίμο ΢ηαονμφ: «΢ῶζμκ, Κφνζε, ηὸκ θαυκ ζμο...».

Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 3μξ , ζ. 396. Απνθάιπςε, 17, 16. 191 Απνθάιπςε, 18, 16. 192 Κ. Παθαιά, Άπαληα, «Οζ κφπηεξ ημο Φήιζμο», ηυι. 9μξ , ζ. 471. 193 Κ. Παθαιά, Άπαληα, «Ζ κφπηα ηςκ Υνζζμηοβέκκςκ», ηυι. 1μξ , ζ. 316. 194 Κ. Παθαιά, Άπακηα, ηυι. 5μξ, ζ. 494. 189 190

Ζ Παθαζά ηαζ δ Καζκή Γζαεήηδ, μζ ραθιμί, μζ πνμθδηείεξ, ηα θεζημονβζηά αζαθία ηαζ ελέπμκηα πνυζςπα ηδξ μνευδμλδξ πανάδμζδξ άζηδζακ ζδιακηζηή επζννμή ζημκ ηνυπμ έηθναζδξ ηαζ πενζζοθθμβήξ ημο. Απμηεθμφκ ζδιείμ ακαθμνάξ βζα ημκ πμζδηή ιαξ έπμκηαξ μ ίδζμξ βαθμοβδεεί απυ ιζηνυξ ιε ημ Δοαββέθζμ ηαζ υκηαξ βκχζηδξ ηδξ οικμβναθίαξ ηδξ Δηηθδζίαξ. «Διαάεοκε ζηδκ μοζία ημοξ έπμκηαξ ςξ ακαθμνά ηδκ ηαπεζκή πνμζέββζζδ ημο εείμο»195. Δκδεζηηζηά ηαηαβνάθμοιε ηα ελήξ: «...Σα ΢εναθείι υθμ θηενά, ηζ υθμ πεηάκε. ηα Υενμοαείι είκ‘ υθμ ιάηζα, υθμ ακηζηνφγμοκ υθμ αβαπάκε, ηζ υθα η΄αβαπάκε ηα ΢εναθείι, υθμ βκςνίγμοκ ηζ υθα ηα βκςνίγμοκ ηα Υενμοαείι. Άββεθε, πμφ είζαζ, αβέκκδηδ ημο αζεένζμο πανά, υθα ηα ιάηζα κα ηαζνζάζδξ ι‘ υθα ηα θηενά;»196 Αθθμφ, πάθζ ζηζξ πνμιεηςπίδεξ ηςκ πμζδιάηςκ ημο δακείγεηαζ απμζπάζιαηα απυ ηδ ΢μθία Ηδζμφ ΢εζνάπ ηαζ θυβζα απυ ημκ παηνζάνπδ Γεκκάδζμ (Πενί ημο αζαθίμο ημο Γειζζημφ): «Μὴ δῶξ βοκαζηί ηήκ ροπήκ ζμο, ἐπζαῆκαζ αὐηήκ ἐπί ηήκ ἰζπφκ ζμο» 197 «...Γζά ηαῦηα ημίκοκ, ηαί ὅηζ μὐ παηνυεεκ ημζμῦημξ ἦκ, ἀθθ‘ ἀπμζηάηδξ, ηαί ὅηζ πάκδεζκμξ ἀβνμζηία ηυ ἟ιέηενμκ κῦκ ἔπεζ βέκμξ, μὐη ἀθακζζιμφ ιυκμκ πάνζκ, ἀθθά πμζκῆξ είκεηα ιάθζζηα, δμεῆκαζ πονί πεπμζήηαιεκ ηυ αζαθίμκ» 198 Καζ ζηδκ «Αζάθεοηδ γςή» δακείγεηαζ ζηίπμοξ απυ ηα πνμθδηζηά ηείιεκα ηδξ Παθαζάξ Γζαεήηδξ ηαζ πζμ ζοβηεηνζιέκα απυ ημ 5μ ηεθάθαζμ ημο Εαπανία:

Δ. Ν. Μυζπμο, Ζ ιεηαθοζζηή αβςκία ζημκ Παθαιά, Γμηίιζμ Κνζηζηήξ, έηδ. Γδι. Ν. Παπαδήιμο, Αεήκα 1993, ζ. 171. 196 Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 3μξ , ζ. 166. 197 Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 3μξ , ζ. 328. 198 Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 3μξ , ζ. 356. 195

«Καὶ ἐπέζηνερα, ηαὶ ᾖνα ημὺξ ὀθεαθιμφξ ιμο ηαὶ εἶδμκ ηαὶ ἰδμὺ δνέπακμκ πεηυιεκμκ»199. Ζ Πακαβία απμηεθεί ηδκ πζμ πθμφζζα, ηδκ πζμ θαιπνή ηαζ ηδκ πζμ υιμνθδ ενδζηεοηζηή ιμνθή ηδξ αογακηζκήξ οικμθμβίαξ αθθά ηαζ ζοπκή ακαθμνά

ηδξ

κεμεθθδκζηήξ

θμβμηεπκίαξ.

Έηζζ,

ηαζ

ζημκ

Παθαιά

πανμοζζάγεηαζ ςξ ιεζάγμοζα ζηζξ ζηεζίεξ ιαξ πνμξ ημκ Ηδζμφ ηαζ πμθθέξ θμνέξ ηναηάεζ ζηα πένζα ηδξ ημκ Τζυ ηδξ. ΢ηέηεηαζ άβνοπκδ ηαεμδδβυξ ζηδκ πυνηα ηδξ ροπήξ ιαξ : «...Γίκε Δθεμφζα Πακαβία ή ιε ημ δυνο δ Κυνδ..»200 «...Να ζδχ ηδκ Αεζπάνεεκμ, κα ζδχ ημ πνυζςπυ ηδξ Πςξ εημηηίκζζε, ηαεχξ πνςηυεζδε ημ ιζηνυ ηδξ, ΋ηακ θεοηυ πακεφμζιμ ημ πνμζςπάηζ εηείκμ Σδξ εφιζζ‘ έηζζ άεεθα ημο Γαανζήθ ημκ ηνίκμ...»201 «...Σμο ηάημο δε ιε ημίιζγε δ ιδηένα ιε ημ υκμια ηδξ Πακαβίαξ, ηδξ Πίζηδξ υθα ηάκεδ πένα ςξ πένα δε ιμο ηα ιάνακε μ αμνζάξ...»202 Με απίεακα πμζδηζηά θηενμοβίζιαηα γςβναθίγεηαζ δ πίζηδ ημο θαμφ ιαξ ζηδ Θεία ιμνθή ηδξ Πανεέκμο ηαζ ζημοξ ελήξ ζηίπμοξ ημο: «Χ ζηναηδθάηζζζα Κονά, ζ‘ εζέ ηα κζηδηήνζα! ............................................................................... Μαηεδμκίηζζζα, Αεδκαία, Πμθίηζζζα! Ζ Βθαπένκα βζμιάηδ απυ ημ εάια ΢μο!... ηνάαα απυ ιαξ ηδξ αιανηίαξ ημκ ηίκηοκμ. ΢πθαπκίζμο... Υαίνε, απάκηνεοηδ κφθδ!- »203

Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 3μξ, ζ.164. Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 9μξ, ζ. 241. 201 Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 1μξ , ζ. 142. 202 Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 1μξ , ζ. 316. 203 Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 5μξ , ζ. 69. 199 200

Ζ πνμζςπζηυηδηα ηαζ δ άβζα ιμνθή ημο Υνοζμζηυιμο ΢ιφνκδξ δεκ άθδζε ακεπδνέαζημ ημκ Παθαιά. ΢οβηεηνζιέκα ζημ μιχκοιμ πμίδιά ημο, πμο ακήηεζ ζηδ ζοθθμβή «Πενάζιαηα ηαζ Υαζνεηζζιμί» ακαθένεζ: «΢ημκ ήθζμ ηδξ Ακαημθήξ ιέζ‘ ζη‘ άπνακηά ηδξ πένζα πήνε, ιεβάθςζεκ Δζέκα δ Πίζηδ ημο Κονίμο δέδζδ ηαζ ιέναξ ηαζ κοπηυξ, απάκμο απυ η‘ αζηένζα ημ επαββεθιέκμ ΢μο υναια ΢ηαονυξ ημο ιανηονίμο. ...................................................................................... Δζφ δεκ άημοζεξ ηδ θςκή πμο έθεβε πένκα! ζχζμο! εφια ηαζ ζχζηδξ, υθα εζφ, ηαζ αικυξ μ Πμζιεκάνπδξ, ηαζ ιε ηδ ΢ιφνκδ ζμο ιαγί ηζ απάκμο απ‘ ημ θαυ ζμο ηαζ ζηδξ ζδέαξ ημοξ μονακμφξ – δεκ πέναζεξ – οπάνπεζξ. ............................................................................................. Σδξ ιμκαλζάξ ή μκεζνεοηήξ, υιμζα, ή ημο Έεκμοξ πηίζηδξ, Θα πνμζηοκάδ, ηαζ ζε αςιυ βναιιέκμ, έκα Μεζζία. Ακμίβμκηαζ η‘ μζ εθηά μονακμί, ιε ιζα Γυλα εκ Τρίζημζξ Φςκή, βονημί ιπνμξ ζημ αςιυ πμο βνάθεηαζ δ εοζία. Σέημζμξ αςιυξ, ιαηανζζηέ, ημ ικήια πμο ζμο ορχκεζ Καζ ζημ παιυ ηαζ πάκηα μνεή ηαζ απάθαζηδ δ Παηνίδα. Πίζηδ ηζ Αβάπδ, Δθθάδα, Θευξ! Καζ ηνίζααεμ ημ πζυκζ Βθάζηδζδξ ηανπενυηενδξ ιαξ θένκεζ ηδκ εθπίδα»204. Σα πμζήιαηα ημο Παθαιά έπμοκ ζημζπεία υπζ ιυκμ απυ ημκ ΋ιδνμ, ημοξ ανπαίμοξ ηναβζημφξ, ηα δδιμηζηά, ηα αηνζηζηά ηναβμφδζα ηαζ ηδκ ηνδηζηή πμίδζδ, αθθά ηαζ απυ ηδ Βίαθμ, ημκ Αηάεζζημ Όικμ, ηα ΢οκαλάνζα ηςκ Αβίςκ. Ο Κςζηήξ Παθαιάξ απμηαθφπηεζ ιζα εοαίζεδηδ πνζζηζακζηή ροπή, δμλμθμβεί ημκ Κφνζμ ζε πμθθά πμζήιαηά ημο, ειπκέεηαζ απυ ηδκ οικμθμβία ηδξ Ονεμδυλμο Δηηθδζίαξ, βμδηεφεηαζ απυ ηδκ Παθαζά Γζαεήηδ, επδνεάγεηαζ θακενά απυ ηδκ Καζκή Γζαεήηδ ηαζ εηθνάγεηαζ εοθααζηά βζα ηα πνυζςπα ηδξ Αβίαξ Γναθήξ ηαζ ηδξ Ηενάξ Παναδυζεςξ. 204

Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 9μξ , ζζ. 460-461. 90

3. Ζ Οξζόδνμε παξάδνζε ζηελ πνίεζε ηνπ Καβάθε Ο Κααάθδξ επζγδηά, ζακ έκα παζδί πμο επζιέκεζ, ημκ ακηίθμβμ ζηδκ ηαηδθμνζηή γςή. Υςνίξ αζνεηζηέξ θςκαζηίεξ, ζπκμβναθεί ηδ γςή εηεί πμο θαίκεηαζ κα απμοζζάγεζ. Γζα κα ημ πεηφπεζ δέπεδηε ηδκ επίδναζδ ηδξ πνζζηζακζηήξ θαηνείαξ ζηδκ πμζδηζηή ημο πμνεία. Ξεηζκχκηαξ απυ ημ πμίδια ζηδκ «Δηηθδζία»205 μ πχνμξ ηδξ εηηθδζίαξ βίκεηαζ έκαξ ημζκςκζηυξ πχνμξ πμο ειπθμοηίγεηαζ απυ ηδκ εζςηενζηή γςή ημο πνμζενπυιεκμο ακενχπμο. Ζ εκενβδηζηή ζηάζδ ημο πμζδηή απέκακηζ ζημ ηοπζηυ ηδξ εηηθδζζαζηζηήξ ηεθεημονβίαξ δδιζμονβεί ιζα ζπέζδ ζζμηζιίαξ ιεηαλφ πζζημφ ηαζ Θεμφ, ιζα ζοκμιζθία εκηυξ ηδξ πμθζηείαξ ημο Θεμφ: «Σδκ εηηθδζίακ αβαπχ — ηα ελαπηένοβά ηδξ, η‘ αζήιζα ηςκ ζηεοχκ, ηα ηδνμπήβζά ηδξ, ηα θχηα, ηεξ εζηυκεξ ηδξ, ημκ άιαςκά ηδξ. Δηεί ζακ ιπς, ιεξ ζ‘ εηηθδζία ηςκ Γναζηχκ· ιε ηςκ εοιζαιάηςκ ηδξ ηεξ εοςδίεξ, ιεξ ηεξ θεζημονβζηέξ θςκέξ ηαζ ζοιθςκίεξ, ηεξ ιεβαθμπνεπείξ ηςκ ζενέςκ πανμοζίεξ ηαζ ηάεε ηςκ ηζκήζεςξ ημκ ζμαανυ νοειυ — θαιπνυηαημζ ιεξ ζηςκ αιθίςκ ημκ ζημθζζιυ — μ κμοξ ιμο πδαίκεζ ζε ηζιέξ ιεβάθεξ ηδξ θοθήξ ιαξ, ζημκ έκδμλυ ιαξ Βογακηζκζζιυ» Ο πμζδηήξ ιαξ θαίκεηαζ κα επδνεάγεηαζ ζημοξ ζηίπμοξ ημο απυ ηδ θεζημονβζηή ιεβαθμπνέπεζα ηδξ Ονεμδμλίαξ. Γδθχκμκηαξ ημ εαοιαζιυ ημο ηαζ ηδκ αβάπδ ημο βζα ηδκ Δηηθδζία ιαξ ηαλζδεφεζ ζηζξ ααεζέξ νίγεξ ηδξ Ονεμδμλίαξ ιαξ ηαζ ζηδκ πνμζθμνά ημο Βογακηίμο. Ζ ηςκζηακηζκμπμθίηζηδ ηαηαβςβή ηδξ μζημβεκείαξ ημο ηαζ δ ηνίπνμκδ παναιμκή ημο ζηδκ Πυθδ, απυ ημ 1882 έςξ ημ 1885, επέδναζακ ηαηαθοηζηά ζηδκ εη ιένμοξ ημο πμζδηή απυδμζδ ζεααζιμφ «ζημκ έκδμλυ ιαξ Βογακηζκζζιυ». Βέααζα, μ Κααάθδξ δε Κ .Π. Κααάθδξ, Σα πνηήκαηα (1897 - 1918), θζθμθμβζηή επζιέθεζα Γ. Π. ΢αααίδδξ, η. Α΄, Ίηανμξ 1993, ζ. 52. 205

ζηέηεηαζ ιυκμ ζηα πνοζμπμίηζθηα άιθζα, ηα ελαπηένοβα, ηζξ ραθιςδίεξ, ημοξ ζενείξ. Ο πμζδηήξ αθέπεζ ηδκ εζςηενζηή δνειία, ηδκ ακάηαζδ ηδξ ροπήξ ηαζ ηδκ εκδοκάιςζδ ημο πζζημφ. Ζ Δοαββεθία Παπαπνήζημο - Πάκμο, πανμοζζάγμκηαξ ηδκ επζννμή πμο άζηδζε δ Ονευδμλδ δζδαζηαθία ζηα ένβα ημο Κ. Κααάθδ παναηδνεί ηα ελήξ: «ιε ημ πμίδια ―΢ηδκ Δηηθδζία‖ μ Κααάθδξ δδθχκεζ ζαθέζηαηα ημ εαοιαζιυ ηαζ ηδκ αβάπδ ημο βζα ηδκ Δηηθδζία ... έηζζ, ηαεχξ ζηέθκεζ κμζηαθβζηά ηδ ζηέρδ ημο ζημ ιεβαθείμ ηαζ ζηδκ πνμζθμνά ημο Βογακηίμο»206. Δπζεοιεί κα ακαδείλεζ ηδ ιεβάθδ ζδιαζία ηδξ αογακηζκήξ αοημηναημνίαξ, δ μπμία ηαηάθενε ηαζ κα εκχζεζ πμθθμφξ ακαημθζημφξ θαμφξ, αθθά ηαζ κα απμηεθέζεζ βέθονα έκςζδξ ηαζ ζοκέπεζαξ ημο ανπαίμο εθθδκζημφ πμθζηζζιμφ ιε ημκ ζφβπνμκμ εθθδκζηυ. Απυ ημκ Κααάθδ ημ πνζζηζακζηυ ηεθεημονβζηυ δε πνδζζιμπμζείηαζ εζνςκζηά, αθθά απμηαθφπηεζ υηζ ημ Βογάκηζμ ημκ ζοβηζκμφζε ζδζαίηενα. Ο ίδζμξ ακαβκχνζγε υηζ ημ ακαηάηεια ηςκ πμθζηζζιχκ οπήνλε «ζοκηεθεζηζηυκ ηδξ γςηζηυηδηαξ» ημο Βογακηζκμφ πμθζηζζιμφ.207 ΢ημ ζοβηεηνζιέκμ πμίδια μ πζζηυξ δζεηδζηεί ηδ ιμκαδζηυηδηα ημο, αθμφ ιέζα ζ‘ αοηυ ημ πχνμ πνμςεείηαζ δ ζδέα ηδξ αοηυκμιδξ δζαθμνεηζηυηδηαξ ημο ηαεεκυξ. Σαοηυπνμκα, δ Δηηθδζία μνίγεηαζ ςξ ημζκυηδηα εοπανζζηζαηή, ζημ ιέηνμ πμο δ αθήεεζα ηδξ πναβιαηχκεηαζ ζηδκ εοπανζζηία, ζημ ιοζηήνζμ δδθαδή ηδξ ηαεμθζηήξ ζοκαδέθθςζδξ ηςκ ακενχπςκ, ηδξ ιεηαιυνθςζδξ ηδξ ηηίζδξ ηαζ ηδξ εκ Υνζζηχ ημζκςκίαξ Θεμφ ηαζ ηυζιμο. Ζ Δηηθδζία, επμιέκςξ, δεκ ακηθεί ηδκ φπανλή ηδξ απυ ημ πανυκ ή ημ πανεθευκ ηδξ αθθά απυ ηα Έζπαηα208, πςνίξ κα ιεηαηνέπεζ ηδκ πανάδμζδ ζε ιμοζεζαηυ ηαηάθμζπμ ημο πανεθευκημξ.

Δὐα Παπαπνήζημο - Πάκμο, Σό ρξηζηηαληθό βίσκα ηνῦ Κ. Π. Καβάθε, εηδ. Ηςθηυξ, 1970, ζ. 10. 207 Γ. Π. ΢αααίδδξ, «Cavafy, Gibbon and Byzantium», ζηα Μηθξά Καβαθηθά Α΄, Δνιήξ, 1983 ζζ. 93-99. 208 Μδην. Πενβάιμο Ηςάκ. Εδγζμφθαξ, Δθθιεζία θαη Έζραηα, επζι. Π. Καθασηγίδδξ , Αηαδδιία Θεμθμβζηχκ ΢πμοδχκ, εηδ. Καζηακζχηδξ, Αεήκα 2003, ζ. 41. 206

Θνδζηεοηζηυ ηαζ ιάθζζηα πνζζηζακζηυ είκαζ ηαζ ημ εέια ημο πμζήιαημξ «Οζ Άβζμζ Δπηά Παίδεξ»209. Ο Κααάθδξ ειπκέεηαζ απυ ημ ΢οκαλάνζ ηςκ Αβίςκ: «Tς αοηχ ιδκί Γ΄, ικήιδ ηςκ Aβίςκ επηά Παίδςκ ηςκ εκ Eθέζς, Mαλζιζθζακμφ, Eλαημοζηςδζακμφ, Iαιαθίπμο, Mανηζκζακμφ, Γζμκοζίμο, Aκηςκίκμο, ηαζ Kςκζηακηίκμο. Tμκ επηάνζειμκ ηζιχ πμνυκ Mανηφνςκ, Γείλακηα ακάζηαζζκ κεηνχκ ης ηυζις. Tδ δε ηεηάνηδ κεηνμέβενημζ λφκεακμκ επηά» βζα κα βνάρεζ ημοξ ζηίπμοξ: «Έιμνθα πμο εηθνάγεηαζ ημ ζοκαλάνζμκ: "εκχ δε ζοκςιίθεζ μ ααζζθεφξ" ιε ημοξ αβίμοξ "η' μζ επίζημπμζ ηαζ άθθμζ πμθθμί άνπμκηεξ, "εκφζηαλακ μθίβμ μζ άβζμζ" ηαζ ηεξ ροπέξ ηςκ ζημκ εευ πανέδςζακ. Οζ Άβζμζ Δπηά Παίδεξ ηδξ Δθέζμο πμο ηαηέθοβμκ εζξ ζπήθαζμκ κα ηνοθεμφκ απυ ημκ δζςβιυκ ηςκ εεκζηχκ, η' εηεί εημζιήεδζακ ηαζ ηδκ επαφνζμκ ελφπκδζακ. επαφνζμκ βζ' αοημφξ. ια εκ ης ιεηαλφ, είπακ πανέθεεζ ζπεδυκ δφμ αζχκεξ. λφπκδζε ηδκ επαφνζμκ ηαζ πήβε έκαξ ηςκ, μ Ηάιαθζπμξ, βζά κ' αβμνάζεζ άνημκ, η' είδεκ ειπνυξ ημο άθθδκ Έθεζμκ, υθδκ ηαεδβζαζιέκδ ι' εηηθδζίεξ, ηαζ ζηαονμφξ. η' επάνδηακ μζ Άβζμζ Δπηά Παίδεξ, ηαζ ημοξ εηίιδζακ ηαζ ημοξ πνμζηφκδζακ μζ πνζζηζακμί η' ήθεε ηζ απ' ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθζκ μ ααζζθεφξ, μ Θεμδυζζμξ, μ βζυξ ημο Ανηαδίμο, ηαζ ημοξ πνμζηφκδζεκ ηζ αοηυξ, ςξ πνέπμκ, μ εοθααέζηαημξ. ηαζ παίνμκηακ μζ Άβζμζ Δπηά Παίδεξ ζ' αοηυ ημκ ηυζιμ ημκ ςναίμ, ηαζ ημκ πνζζηζακζηυκ, Κ. Π. Κααάθδξ, Αηειή Πνηήκαηα 1918 – 1932, επζι. Renata Lavagnini, εηδ. Ίηανμξ, 1994. 209

ημκ αβζαζιέκμ ι' εηηθδζίεξ, ηαζ ζηαονμφξ. ια έθα πμο ήζακ υθα ηυζμ δζαθμνεηζηά, ηαζ ηυζα είπακ κα ιάεμοκ ηαζ κα πμοκ, (ηαζ ηέημζα δοκαηή πανά ίζςξ ελακηθεί ηζ αοηή) πμο βνήβμνα ημονάζεδηακ μζ Άβζμζ Δπηά Παίδεξ, απυ άθθμκ ηυζιμ θεάζακηεξ, απυ ζπεδυκ δου αζχκεξ πνζκ, ηαζ κφζηαλακ ιεξ ζηδκ ζοκμιζθία ηαζ ημοξ αβίμοξ μθεαθιμφξ ηςκ έηθεζζακ.» Οζ Άβζμζ Δπηά παίδεξ απμηεθμφκ έκα επζπθέμκ ζημζπείμ ηδξ δζανημφξ μνευδμλδξ πανάδμζδξ ζηδκ πμίδζδ ημο Κααάθδ. ΢ημ ζοβηεηνζιέκμ πμίδια δζαπζζηχκμοιε υηζ μ πμζδηήξ ιαξ ακηζβνάθεζ ημκ ΢οκαλανζζηή ηαζ ζοκηάζζεηαζ ιε ηδκ πίζηδ ηδξ ακάζηαζδξ ηςκ κεηνχκ. Αξ ιδ θδζιμκμφιε υηζ μ αοημαπμηαθμφιεκμξ αογακηζκυξ Κααάθδξ ιεθεημφζε αίμοξ αβίςκ, εηηθδζζαζηζημφξ ζοββναθείξ ηαζ Παηένεξ ηδξ Δηηθδζίαξ ιαξ, ηάηζ πμο πνμακαθένεδηε. Καζ ζημ πμίδιά ημο «Ο Ημοθζακυξ εκ ημζξ ιοζηδνίμζξ»210 ιαξ πανμοζζάγεζ ημκ Ημοθζακυ κα κζηά ιε ημ ζηαονυ ημ θυαμ ηςκ δαζιυκςκ ηαηά ηδ ιφδζή ημο ζημ Υνζζηζακζζιυ, ακ ηαζ ζημ ηέθμξ δεκ ηα ηαηαθένκεζ βζαηί πείεεηαζ απυ ημοξ εζδςθμθάηνεξ ηαζ πάκεζ ηδ δοκαηυηδηα βζα εεμβκςζία: «Πθδκ ζακ εανέεδηε ιέζα ζημ ζηυημξ, ιέζα ζηδξ βδξ ηα θμαενά ηα αάεδ, ζοκηνμθεοιέκμξ ι‘ Έθθδκαξ αεέμοξ, ηζ είδε ιε δυλεξ ηαζ ιεβάθα θχηα κα αβαίκμοκ άοθεξ ιμνθέξ ειπνυξ ημο, θμαήεδηε βζα ιζα ζηζβιήκ μ κέμξ, ηζ έκα έκζηζηημκ ηςκ εοζεαχκ ημο πνυκςκ επέζηνερε, ηζ έηαιε ημκ ζηαονυ ημο. Αιέζςξ μζ Μμνθέξ αθακζζεήηακ· μζ δυλεξ πάεδηακ — ζαήζακ ηα θχηα. 210

Κ. Π. Κααάθδξ, Από ηα Κξπκκέλα Πνηήκαηα 1877;-1923, εηδ. Ίηανμξ 1993. 94

Οζ Έθθδκεξ εηνοθμημζηαπεήηακ. Κζ μ κέμξ είπεκ· «Δίδαηε ημ εαφια; Αβαπδημί ιμο ζφκηνμθμζ, θμαμφιαζ. Φμαμφιαζ, θίθμζ ιμο, εέθς κα θφβς. Γεκ αθέπεηε πχξ πάεδηακ αιέζςξ μζ δαίιμκεξ ζακ ι‘ είδακε κα ηάκς ημ ζπήια ημο ζηαονμφ ημ αβζαζιέκμ;» Οζ Έθθδκεξ εηάβπαζακ ιεβάθα· «Νηνμπή, κηνμπή κα θεξ αοηά ηα θυβζα ζε ιαξ ημοξ ζμθζζηάξ ηαζ θζθμζυθμοξ. Σέημζα ζακ εεξ, εζξ ημκ Νζημιδδείαξ ηαζ ζημοξ παπάδεξ ημο ιπμνείξ κα θεξ. Σδξ έκδμλδξ Δθθάδμξ ιαξ ειπνυξ ζμο μζ ιεβαθφηενμζ εεμί θακήηακ. Κζ ακ θφβακε, κα ιδ κμιίγεζξ δζυθμο πμο θμαδεήηακ ιζα πεζνμκμιία. Μμκάπα ζακ ζε είδακε κα ηάκεζξ ημ πμηαπυηαημκ, αβνμίημκ ζπήια ζζπάεδηεκ δ εοβεκήξ ηςκ θφζζξ, ηαζ θφβακε ηαζ ζε πενζθνμκήζακ». Έηζζ ημκ είπακε, ηζ απυ ημκ θυαμ ημκ ζενυκ ηαζ ημκ εοθμβδιέκμκ ζοκήθεεκ μ ακυδημξ, ηζ επείζεδ ιε ηςκ Δθθήκςκ η‘ άεεα ηα θυβζα» Καζ αθθμφ, ζημ «Οοη έβκςξ»211, ακηθεί ζημζπεία απυ ημκ ηαηά Ημοθζακμφ θυβμ ημο Γνδβμνίμο ημο Θεμθυβμο. ΢οβηεηνζιέκα, ηαηδβμνεί ημκ αοημηνάημνα βζαηί δζεηαλε κα ιδ δζαδάζημκηαζ μζ πνζζηζακμί ηα εθθδκζηά βνάιιαηα:

211

Κ. Π. Κααάθδξ, Από ηα Πνηήκαηα 1897-1933, εηδ. Ίηανμξ 1984. 95

«Γζα ηεξ ενδζηεοηζηέξ ιαξ δμλαζίεξ — μ ημφθμξ Ημοθζακυξ είπεκ «Aκέβκςκ, έβκςκ, ηαηέβκςκ». Σάπαηεξ ιαξ εηιδδέκζζε ιε ημ «ηαηέβκςκ» ημο, μ βεθμζςδέζηαημξ. Σέημζεξ λοπκάδεξ υιςξ πέναζζ δεκ έπμοκε ζ‘ ειάξ ημοξ Υνζζηζακμφξ. «Aκέβκςξ, αθθ‘ μοη έβκςξ· εζ βαν έβκςξ, μοη ακ ηαηέβκςξ» απακηήζαιεκ αιέζςξ» Ο Κααάθδξ έπμκηαξ ηδκ ζηακυηδηα κα πνδζζιμπμζεί δδιζμονβζηά ημ πανεθευκ ημκίγεζ πςξ ηα δναιαηζηά βεβμκυηα ηδξ επμπήξ ημο Ημοθζακμφ ιπμνεί κα ηα αζχζεζ ηάεε άκενςπμξ γχκηαξ ζε ηάεε επμπή. Γίκεηαζ έηζζ, ζφβπνμκμξ ηαζ δζαπνμκζηυξ. Γζ‘ αοηυ ηαζ μ ηαεδβδηήξ Νίημξ Μαηζμφηαξ οπμζηδνίγεζ πςξ μ Κααάθδξ «εα ιπμνμφζε κα παναθθδθζζηεί-ςξ πνμξ ηδκ ενςηζηυηδηά ημο ηαζ ηδκ αζηδηζηή ημο ηάζδ-ιε ημοξ ιοζηζημφξ εεμθυβμοξ ηδξ Ονεμδμλίαξ»212. Δπίζδξ ηαζ ζημ πμίδια «Μακμοήθ Κμικδκυξ»213, δζαθαίκεηαζ δ εκανιυκζζδ ημο πμζδηή ιε ηδκ μνευδμλδ δζδαζηαθία, υζμκ αθμνά ηδ ιεηάκμζα ιεηά ημκ εάκαημ, χζηε μ άκενςπμξ κα ηενδίζεζ ηδκ μονάκζα Βαζζθεία. ΢φιθςκα ιε ηδκ Ονευδμλδ εεμθμβία ημ βεβμκυξ ηδξ ιεηάκμζαξ δεκ είκαζ δοκαηυ «κα ακηζηεζιεκμπμζείηαζ ζηζξ δζαζηάζεζξ ιζαξ απνυζςπδξ ζοκηαβήξ ή ηαηηζηήξ, αθθά παναιέκεζ πάκημηε ημ εκδεπυιεκμ πνμζςπζηήξ ακαηαθφρεςξ»214: «Ο ααζζθεφξ ηον Μακμοήθ μ Κμικδκυξ ιζα ιένα ιεθαβπμθζηή ημο ΢επηειανίμο αζζεάκεδηε ημκ εάκαημ ημκηά. Οζ αζηνμθυβμζ (μζ πθδνςιέκμζ) ηδξ αοθήξ εθθοανμφζακ πμο άθθα πμθθά πνυκζα εα γήζεζ αηυιδ. Δκχ υιςξ έθεβακ αοημί, εηείκμξ Ν. Α. Μαηζμφηαξ, Οξζνδνμία θαη αίξεζε ζηνπο εθθιεζηαζηηθνύο ζπγγξαθείο ηνπ Γ΄, Δ΄, ΢η΄αηώλα, εηδ. Πμονκανά, Θεζζαθμκίηδ, 1992, ζ. 93. 213 Κ. Π. Κααάθδξ, Σα πνηήκαηα 1897-1933, Ίηανμξ 1984. 214 Α. Κεζεθυπμοθμο, Πάζε θαη αξεηέο ζηε δηδαζθαιία ηνπ αγίνπ Γξεγνξίνπ ηνπ Παιακά, εηδ. Γυιμξ, Θεζζαθμκίηδ 1986, ζ. 83. 212

παθδέξ ζοκήεεζεξ εοθααείξ εοιάηαζ, ηζ απ‘ ηα ηεθθζά ηςκ ιμκαπχκ πνμζηάγεζ εκδφιαηα εηηθδζζαζηζηά κα θένμοκ, ηαζ ηα θμνεί, η‘ εοθναίκεηαζ πμο δείπκεζ υρζ ζεικήκ ζενέςξ ή ηαθμβήνμο. Δοηοπζζιέκμζ υθμζ πμο πζζηεφμοκ, ηαζ ζακ ημκ ααζζθέα ηον Μακμοήθ ηεθεζχκμοκ κηοιέκμζ ιεξ ζηδκ πίζηζ ηςκ ζεικυηαηα.» Γζα ημκ Κααάθδ δεκ έπεζ ζδιαζία ακ μ άκενςπμξ ηαηαθένεζ κα ακεαεί υθδ ηδκ πκεοιαηζηή ηθίιαηα, αθθά πνςηεφμοζα ζδιαζία έπεζ μ αβχκαξ ηαζ δ πνμζπάεεζα ιεηάκμζαξ. Αοηή, άθθςζηε, είκαζ ηαζ δ ςναζυηδηα ηδξ πνζζηζακζηήξ ενδζηείαξ. ΢ηυπμξ δεκ είκαζ δ ίδζα δ «Ηεάηδ», αθθά ημ ηαλίδζ βζα ηδκ «Ηεάηδ». ΢ημ πμίδια «Γέδζζξ»215 μ Κααάθδξ ακαθένεηαζ ζημκ πυκμ ιζαξ ιάκαξ πμο πενζιέκεζ μ βζμξ ηδξ κα βονίζεζ απυ ηα λέκα. Δίκαζ έκα πμίδια ακαιθίαμθα ενδζηεοηζηυ. Ο πμζδηήξ ια πανμοζζάγεζ ηδκ εζηυκα ηδξ Πακαβίαξ ιπνμζηά ζηδκ μπμία δ ιάκα ημο καφηδ δέεηαζ βζα ηδκ επζζηνμθή ημο βζμο ηδξ: δ εζηυκα ηδξ Πακαβίαξ αημφεζ «ζμαανή ηαζ θοπδιέκδ», ζοιιεηέπεζ ζημ άβπμξ ηαζ ηδκ ααεααζυηδηα ηδξ ιάκαξ. Σαοηυπνμκα, υιςξ οπμβναιιίγεηαζ ιζα απμθφηςξ δζαθμνεηζηή ζηάζδ ημο εείμο, ηδξ ζζςπήξ ηςκ εεσηχκ πνμζχπςκ, ηδξ ζμθίαξ δδθαδή ηςκ αεακάηςκ ζε ακηζδζαζημθή ιε ηδκ άβκμζα ηςκ εκδηχκ.216 Δπζπνυζεεηα, παναημθμοεμφιε ηδκ Πακαβία κα πανζζηάκεηαζ ςξ ιεζίηνζα ακενχπςκ ηαζ Υνζζημφ. Αοηυ άθθςζηε ημ νυθμ, ηδξ ιεζάγμοζαξ, ηδξ απέδςζε δ μνευδμλδ εεμθμβία: «Ζ εάθαζζα ζηα αάεδ ηδξ πήν‘ έκακ καφηδ.Ζ ιάκα ημο, ακήλενδ, πδαίκεζ ηζ ακάθηεζ ζηδκ Πακαβία ιπνμζηά έκα ορδθυ ηενί βζα κα επζζηνέρεζ βνήβμνα ηαζ κάκ‘ ηαθμί ηαζνμί Κ. Π. Κααάθδξ, Σα πνηήκαηα, υ.π. ζ. 103. Αθέλδξ Eudald Sola, «Ζ ιμνθή ηδξ Πακαβίαξ ζηδ κεμεθθδκζηή πμίδζδ», Γφμ ηείιεκα βζα ηδκ εθθδκζηή πμίδζδ, Μνξθσηηθό Ίδξπκα Δζληθήο Σξαπέδεο, Αεήκα 2005, ζ. 75. 215 216

ηαζ υθμ πνμξ ημκ άκειμ ζηήκεζ η‘ αοηί. Aθθά εκχ πνμζεφπεηαζ ηαζ δέεηαζ αοηή, δ εζηχκ αημφεζ, ζμαανή ηαζ θοπδιέκδ, λεφνμκηαξ πςξ δεκ εάθεεζ πζα μ οζυξ πμο πενζιέκεζ» Ο Κααάθδξ πνεζαεφεζ, υηζ δ δζδαζηαθία ηδξ μνευδμλδξ πνζζηζακζηήξ Δηηθδζίαξ ηαζ ηςκ εηπνμζχπςκ ηδξ δνα εοενβεηζηά ςξ πανδβμνδηζηή δφκαιδ ζε ηάεε έκα ηαζ ηάεε ιζα πμο πνμζθεφβεζ ζε αοηήκ. ΢ε έκα άθθμ πμίδιά ημο βναιιέκμ ημ 1894 ιε ηίηθμ «Σνυιμξ»217, δζααάγμοιε ηα ελήξ: «Σδκ κφηηα, Γέζπμηα Υνζζηέ ιμο, ημκ κμο ηαζ ηδκ ροπή ιμο θφθαηηέ ιμο ζακ βφνς ιμο ανπζκμφκ ηαζ πενπαημφκε ΋κηα ηαζ Πνάβιαηα πμο υκμια δεκ έπμοκ ηαζ η‘ άζανηα πμδάνζα ηςκ ζηδκ ηάιανή ιμο ηνέπμοκ ηαζ ηάικμοκ ζημ ηνεαάηζ ιμο ηφηθμ βζα κα ιε δζμφκε — ηαζ ιε ημζηάγμοκ ζακ κα ιε βκςνίγμοκ ζακ κα ηαβπάγμοκ άθςκα πμο ηχνα ιε θμαίγμοκ. Σμ λένς, καζ, ιε ηανηενμφκε ζακ αδεθονμφξ ηαζνμφξ κα ιεθεημφκε μπυηακ ίζςξ ζένκμιμοκ ιαγί ηςκ — ιεξ ζημ ζηυημξ ιε ηα υκηα ηαζ ηα πνάβιαηα αοηά ακαηαηεοιέκμξ. Κζ απμθνεκζάγμοκ μ ηαζνυξ κα λακανεεί μ πνχημξ. Μα δεκ εα κά ‘νεεζ πζα πμηέ· βζαηί είιαζ εβχ ζςιέκμξ, εζξ ημο Υνζζημφ η‘ υκμια ααπηζζιέκμξ. Σνέις ζακ αζζεακεχ ημ ανάδο ζακ κζχζς πμο ιεξ ζημ ααεφ ζημηάδζ επάκς ιμο είκαζ ιάηζα ηανθςιέκα.... Κνφρε ιε απυ ηδκ υναζί ηςκ, Γέζπμηά ιμο. Καζ ζακ ιζθμφκ ή ηνίγμοκε, ιδ αθήζεζξ χξ η‘ αοηζά ιμο 217

Κ. Π. Κααάθδξ, Από ηα Κξπκκέλα Πνηήκαηα 1877-1923, Ίηανμξ 1993. 98

ηακέκ‘ απυ ηα θυβζα ηςκ κά ‘νεεζ ηα αθμνεζιέκα, ιδκ ηφπεζ ηαζ ιεξ ζηδκ ροπή ιμο θένμοκ ηαιζά θνζηχδδ ακάικδζζ απ‘ ηα ηνοθά πμο λένμοκ» Απυ ηα παναπάκς βίκεηαζ ακηζθδπηυ υηζ δ πίζηδ ζημ Υνζζηυ ηαζ ζηδκ μνευδμλδ δζδαζηαθία θοηνχκεζ ηαζ εθεοεενχκεζ ημκ άκενςπμ απυ ηδκ επήνεζα ημο ηαημφ ηαζ ηςκ ζοκεπεζχκ ημο. Φαίκεηαζ κα είκαζ πεπεζζιέκμξ βζα ηδ εεία δφκαιδ, αθθά ηαζ βζα ημ υηζ ζηέπεζ ηαζ ηδκ ηαπεζκυηδηά ημο. Πανάθθδθα, βίκεηαζ ζαθέξ υηζ δζά ημο μνευδμλμο πνζζηζακζημφ ααπηίζιαημξ ιεηαδίδεηαζ ημ Άβζμ Πκεφια ςξ δ Γςνεά ημο Θεμφ ακαβεκκχκηαξ υθμοξ εηείκμοξ πμο ιεηέπμοκ ζ‘ αοηυ. Σμ Βάπηζζια είκαζ δ ιυκδ είζμδμξ δζά ηδξ μπμίαξ εζζένπεηαζ ηακείξ ζημ δνυιμ ηδξ ζςηδνίαξ. Αοηυ απμηαθφπηεζ ηαζ δ δζδαζηαθία ηςκ Παηένςκ ηδξ Ονεμδυλμο Δηηθδζίαξ ιαξ. Πζμ ζοβηεηνζιέκα, μ Πμζιήκ ημο Δνιά ιαξ δζδάζηεζ μηζ εηείκμζ πμο ααπηίγμκηαζ «....αοείγμκηαζ ιέζα ζημ κενυ κεηνμί ηαζ ακεααίκμοκ γςκηακμί»218. Αθθά ηαζ ζημ πμίδια «Μεβάθδ ΢οκμδεία ελ ζενέςκ ηαζ θασηχκ»219, μ ζηαονυξ πανμοζζάγεηαζ ς ζφιαμθμ πμο θένκεζ πανδβμνζά ηαζ πανά. Ο πμζδηήξ ακαθένεηαζ ειθακχξ ζηδκ πακδβονζηή εμνηή ηδξ Τρχζεςξ ημο Σζιίμο ΢ηαονμφ αιέζςξ ιεηά ημ εάκαημ ημο Ημοθζακμφ, ημ 363, ημκ μπμίμ δζαδέπεδηε μ εοζεαήξ Ημαζακυξ. Ο ζηαονυξ απμηηά έηζζ, ηδ δφκαιδ εκυξ υπθμο ζηα πένζα ηςκ Υνζζηζακχκ: «Δλ ζενέςκ ηαζ θασηχκ ιζα ζοκμδεία, ακηζπνμζςπεοιέκα πάκηα ηα επαββέθιαηα, δζένπεηαζ μδμφξ, πθαηέεξ, ηαζ πφθεξ ηδξ πενζςκφιμο πυθεςξ Aκηζμπείαξ. ΢ηδξ επζαθδηζηήξ, ιεβάθδξ ζοκμδείαξ ηδκ ανπή ςναίμξ, θεοημκηοιέκμξ έθδαμξ ααζηά ιε ακορςιέκα πένζα ημκ ΢ηαονυκ, ηδκ δφκαιζκ ηαζ ηδκ εθπίδα ιαξ, ημκ άβζμκ ΢ηαονυκ. Οζ εεκζημί, μζ πνζκ ημζμφημκ οπενθίαθμζ, Πανααμθή 9, 4, ζημκ Lightfoot, Apostolic Fathers, ζ. 276 Κ. Π. Κααάθδξ, Πνηήκαηα Β΄(1919 – 1933), θζθμθμβ. επζι. Γ. Π. ΢αααίδδξ, εηδ. Ίηανμξ, Αεήκα 1982, ζ. 53. 218 219

ζοκεζηαθιέκμζ ηχνα ηαζ δεζθμί ιε αίακ απμιαηνφκμκηαζ απυ ηδκ ζοκμδείακ. Μαηνάκ διχκ, ιαηνάκ διχκ κα ιέκμοκ πάκηα (υζμ ηδκ πθάκδ ημοξ δεκ απανκμφκηαζ). Πνμπςνεί μ άβζμξ ΢ηαονυξ. Δζξ ηάεε ζοκμζηίακ υπμο εκ εεμζεαεία γμοκ μζ Υνζζηζακμί θένεζ πανδβμνίακ ηαζ πανά: αβαίκμοκ, μζ εοθααείξ, ζηεξ πυνηεξ ηςκ ζπζηζχκ ημοξ ηαζ πθήνεζξ αβαθθζάζεςξ ημκ πνμζηοκμφκ — ηδκ δφκαιζκ, ηδκ ζςηδνίακ ηδξ μζημοιέκδξ, ημκ ΢ηαονυκ.— Δίκαζ ιζα εηήζζα εμνηή Υνζζηζακζηή. Μα ζήιενα ηεθείηαζ, ζδμφ, πζμ επζθακχξ. Λοηνχεδηε ημ ηνάημξ επί ηέθμοξ. Ο ιζανυηαημξ, μ απμηνυπαζμξ Ημοθζακυξ δεκ ααζζθεφεζ πζα. Τπέν ημο εοζεαεζηάημο Ημαζακμφ εοπδεχιεκ» ΢φιθςκα ιε ηδκ Diana Haas, μζ πδβέξ ημο ζοβηεηνζιέκμο πμζήιαημξ εκημπίγμκηαζ ζηδκ Δηηθδζζαζηζηή Ηζημνία ημο Θεμδςνήημο ηαζ ζημκ ηαηά Ημοθζακυ θυβμ ημο Γνδβμνίμο. ΢οκεπχξ απυ ηα υζα έπμοκ ηαηαβναθεί βίκεηαζ ζαθέξ υηζ μζ πμζδηέξ ιαξ, Παθαιάξ ηαζ Κααάθδξ δεκ εκδζαθένμκηαζ ιυκμ βζα ηδκ ηήνδζδ ηςκ κυιςκ ηαζ ηςκ ηφπςκ ηδξ μνευδμλδξ πνζζηζακζηήξ πανάδμζδξ. Δζζπςνμφκ πζμ ααεζά. Σμοξ εθηφεζ δ πανδβμνδηζηή ηαζ θοηνςηζηή δζδαζηαθία ημο Υνζζηζακζζιμφ, αθμφ ςξ βκςζηυκ δ μνευδμλδ εεμθμβία πενζηθείεζ έκα μζημοιεκζηυ ιήκοια πνμζςπζηήξ ηαζ ημζκςκζηήξ ακαβέκκδζδξ, ακακέςζδξ ηαζ ζςηδνίαξ.

100

Δπηκέξνπο πηπρέο ηνπ αλαλεωηηθνύ έξγνπ ηνπ Παιακά θαη ηνπ

Καβάθε ζηελ Οξζόδνμε παξάδνζε Ο Παθαιάξ ηαζ μ Κααάθδξ ιε ηα πμζήιαηά ημοξ ιάξ αμδεμφκ κα οικήζμοιε ημ ιεβαθείμ ημο Θεμφ. Δηθνάγμοκ ηδ πανά, ηδκ εοβκςιμζφκδ ηαζ ηδκ εθπίδα ιαξ ζημ Θευ ηαζ ζηδνίγμοκ υζμοξ ακηζιεηςπίγμοκ δοζημθίεξ. Οζ ζηίπμζ ημοξ, άθθμηε, πνμακαββέθθμοκ ημκ ενπμιυ ημο ΢ςηήνα Υνζζημφ ηαζ, άθθμηε, ηάκμοκ ακαθμνέξ άιεζεξ ή έιιεζεξ ζημ ένβμ Σμο. Γζ‘ αοηυ ηαζ ςξ πνμξ ημ πενζεπυιεκυ ημοξ μζ ζηίπμζ, δζαηνίκμκηαζ ζε εοπανζζηήνζμοξ, ιεηακμδηζημφξ, δζδαηηζημφξ, παναζκεηζημφξ ή απμηνεπηζημί. Με ηδκ πμζδηζηή ημοξ δδιζμονβία επζαεααζχκμοκ ηαηά ηνυπμ πεζζηζηυ ηαζ αθδεζκυ ηαζ υθα ηα άθθα δυβιαηα ηαζ ηδ Υνζζηζακζηή δζδαζηαθία, υπςξ πενί ηδξ Δηηθδζίαξ, πενί ηδξ πάνζημξ, πενί ηςκ αβίςκ ιοζηδνίςκ, πενί ηςκ αβίςκ ανεηχκ, πενί ημο ακενχπμο, πενί ηδξ αιανηίαξ, πενί ηςκ ζενχκ θεζράκςκ, πενί ηδξ εεσηήξ ηαζ ακενχπζκδξ θφζδξ ημο Υνζζημφ, πενί ηςκ αβίςκ εζηυκςκ, πενί ηδξ ιεθθμφζδξ γςήξ ηαζ ηδξ ακάζηαζδξ ηςκ κεηνχκ, πενί υθςκ ηςκ άθθςκ, πμο απμηεθμφκ ηδκ εεακενχπζκδ μζημκμιία ηδξ ζςηδνίαξ. Γίκμκηαζ ακαθμνέξ ηαζ ζε αίμοξ αβίςκ μζ μπμίμζ πενζέπμοκ υθδκ ηδκ μνευδμλδ δεζηή, ημ μνευδμλμ ήεμξ. Οζ «Βίμζ ηςκ Αβίςκ» είκαζ δ ειπεζνζηή δμβιαηζηή, δ αζςιαηζηή δμβιαηζηή. Βεααζχκμοκ ακαιθζζαήηδηα υηζ δ δεζηή δεκ είκαζ άθθμ, πανά ιία εθδνιμζιέκδ δμβιαηζηή. Δλάθθμο, μθυηθδνδ δ γςή ηςκ αβίςκ ζοκηίεεηαζ απυ ηα άβζα ιοζηήνζα ηαζ ηζξ ανεηέξ. Σα άβζα ιοζηήνζα ηαζ μζ άβζεξ ανεηέξ είκαζ ηανπμί ημο Αβίμο Πκεφιαημξ, ημο εκενβμφκημξ ηα πάκηα εκ πάζζ. Ο εάκαημξ, εέια ημζκυ ηαζ ζημοξ δφμ πμδηέξ ιαξ έπεζ ημζκςκζηυ, ημζκμηζηυ ηαί εηηθδζζμθμβζηυ παναηηήνα ιέ δζπθή έκκμζα. Έκαξ ανζειυξ πμζδιάηςκ ημοξ έπμοκ ςξ επίηεκηνυ ημοξ ηάπμζμ ηάθμ. Ο ηάθμξ είκαζ ημ ιεηαίπιζμ ημο ζοκηεθεζιέκμο ημζιζημφ πςνμπνυκμο βζα κα ανπίζμοκ ηα υκηςξ οπανηηά ημο ιεηέπεζηα. «Δζξ αοηυκ ημκ βήζκμκ ηυζιμκ υθα βδνάζημοκ ηαζ υθα απμεκήζημοκ. Μυκμκ μ άκενςπμξ μ εκζςιαηςεείξ εζξ ημκ 101

Θεάκενςπμκ ηαζ εεακενςπμπμζδεείξ, μ βεκυιεκμξ «ζφζζςιμξ» ημο Υνζζημφ, μ οπυ ημο Θεακενχπμο εκζςιαηςεείξ εζξ ηδκ Δηηθδζίακ ηαζ εηηθδζζμπμζδεείξ, δεκ βδνάζηεζ ηαζ δεκ απμεκήζηεζ, δζυηζ έβζκε γςκ, μνβακζηυκ ιέθμξ ημο αβίμο ηαζ αζςκίμο Θεακενςπίκμο ζχιαημξ ημο Υνζζημφ-ηδξ Δηηθδζίαξ, εζξ ηδκ μπμίακ ημ ακενχπζκμκ πνυζςπμκ ακαπηφζζεηαζ ηαζ ζοκεπχξ «αφλεζ ηδκ αφλδζζκ ημο Θεμφ»220...»221. Ζ πμζδηζηή ημοξ δδιζμονβία, υκηαξ ειπμηζζιέκδ απυ ηδκ μνευδμλδ εεμθμβζηή ζηέρδ, ζφιθςκα ιε ηα υζα έπμοκ ηαηαβναθεί, επδνεάγεζ ηδ γςή ηδξ Δηηθδζίαξ δίκμκηαξ ηαηεοεφκζεζξ ηαζ απμηαθφπημκηαξ ηδκ αθήεεζα. Οζ πμζδηέξ ιαξ, Παθαιάξ ηαζ Κααάθδξ, ακηθμφκ ζημζπεία απυ ημκ αζηείνεοημ πμηαιυ ηδξ μνεμδυλμο παναδυζεςξ. Ανηεημί απυ ημοξ ζηίπμοξ ημοξ ειπκέμκηαζ απυ ηδ αζαθζηή ηαζ παηενζηή πανάδμζδ. ΢ηα πμζήιαηά ημοξ εκμζηεί μ θυβμξ ημο Υνζζημφ. Οζ ζηέρεζξ ημοξ είκαζ απαφβαζια γςήξ, πνμσυκ ηδξ ροπήξ, έηθναζδ ημο πζζηεφμκημξ ακενχπμο. Αημφκ ημκ ζφβπνμκμ άκενςπμ ηαζ έπμοκ ηάηζ κα ημο πμοκ. Σμκ αμδεμφκ κα ηαηακμήζεζ υ,ηζ ημκ απαζπμθεί ηαζ ημκ πνμαθδιαηίγεζ. Οζ ζηίπμζ ημοξ είκαζ ακενςπζζηζημί, ηαεμδδβδηζημί. Γεκ είκαζ ζηαηζημί, μφηε επακαθδπηζημί. Μέζα απυ ηα πμζδηζηά ημοξ θυβζα αζχκμοιε ηδ εενιή αηιυζθαζνα ηδξ πνμζεοπήξ ηαζ ηδκ ακάβηδ βζα ζοκεπή επζημζκςκία ιε ημκ Θευ. Καζ δεκ ειιέκμοκ ζηδκ αημιζηή πνμζεοπή αθθά πνμπςνμφκ ζηδκ μιαδζηή θαηνεία, ζηδ ζοιιεημπή ζηδκ θεζημονβζηή πνμζεοπή ηδξ Δηηθδζίαξ. Οζ ακαβκχζηεξ ηςκ πμζδιάηςκ ημοξ κζχεμοιε ηαζ ακαηαθφπημοιε έκα γςκηακυ εεμθμβζηυ οπυικδια. Οζ ήνςέξ ημοξ είκαζ άκενςπμζ πμο αβςκίγμκηαζ ηαζ άθθμηε ηείκμοκ πνμξ ηδκ αβζυηδηα, άθθμηε «πέθημοκ», δζδάζημκηάξ ιαξ πςξ πμηέ δεκ πνέπεζ κα πάκμοιε ηδκ αλζμπνέπεζά ιαξ ηαζ κα εβηαηαθείπμοιε ημκ αβχκα. Γζαηί πςνίξ αοηυ ημκ απαναίηδημ ηυκμ ηδξ αβςκζζηζηυηδηαξ μ θυβμξ ημοξ ηαζ ηαη‘ επέηηαζδ δ ακενχπζκδ πανμοζία είκαζ άροπδ, αδνακήξ ηαζ ακεκένβδημξ. Κνι. 3, 19. Ανπζι. Ημοζηίκμο Πυπμαζηξ, Άλζξσπνο θαη Θεάλζξσπνο, ιεηάθν. Ηενμι. Αιθζθμπίμο Ράκημαζηξ ηαζ ζενμι. Αεακαζίμο Γζέαηζηξ, εηδ. Ονευδμλμξ Κορέθδ, Θεζζαθμκίηδ 1974, ακανηδιέκμ ζημ: http://www.impantokratoros.gr/anthropos-theanthropos.el.aspx. 220 221

102

Οζ πμζδηέξ ιαξ ιέζα απυ ημ θυβμ ημοξ βίκμκηαζ πνμθδηζημί «ἵκα ιανηονήζς(ζζ) ηῇ ἀθδεείᾳ»222. Κφνζμξ ζηυπμξ ημοξ, θμζπυκ, δ ακαγήηδζδ ηδξ Αθήεεζαξ. Ακαγήηδζδ εοθααζηή ηαζ ζηεηεοηζηή, ηαπεζκή ηαζ ζεική. Ακαγήηδζδ ιεηά θυαμο Θεμφ, αβάπδξ, πυεμο, ηαπεζκχζεςξ, ζοκηνζαήξ ηαζ ηαηακφλεςξ. Γζα κα ακαηαθφρμοιε υιςξ ηδκ Αθήεεζα πνέπεζ κα ηαημζηήζεζ ημ Πκεφια ημο Θεμφ ζηζξ ηανδζέξ ιαξ, ηάηζ πμο θαίκεηαζ κα απμηηά οπυζηαζδ ζημοξ ζηίπμοξ ημοξ. Γεκ λεπκάιε υηζ ημ Πακάβζμ Πκεφια είκαζ εηείκμ ημ μπμίμ ηαηαοβάγεζ ημκ κμο, πονχκεζ ηδκ ηανδζά. Γεκ ανηεί δ απθή ζδεμθμβζηή ηαζ κμδηζηή ακάπηολδ. Αοηή είκαζ ακεπανηήξ ηαζ ζοπκά επζηίκδοκδ. Έιπκεοζδ θένκμοκ ηα βκήζζα ιεβάθα ζοκαζζεήιαηα. Ζ έιπκεοζδ εκυξ πμζδηή εκοπάνπεζ ζημκ ηυζιμ βφνς ημο. Κνφαεηαζ ζηζξ θασηέξ δμλαζίεξ, ζε ζηενεμηοπζηέξ εέζεζξ, ζηα πνμαθήιαηα επζαίςζδξ. Ο πμζδηήξ ηαθείηαζ κα ιεηαθένεζ ιε ενβαθείμ ηδ βθχζζα ηαζ ημ ζοκαίζεδια, ηζξ εζηυκεξ ηαζ ηζξ ζδέεξ πμο εζζπνάηηεζ πνμηαθχκηαξ ημκ ακαβκχζηδ κα ζημπαζηεί ηαζ κα αζζεακεεί. Σα πμζήιαηά ημοξ απμηημφκ ζάνηα ηαζ μζηά, έπμκηαξ ειθακή ηδ «θνμκηίδα» ηςκ ζηίπςκ ηαζ πςνίξ κα ημοξ θείπεζ μ αέναξ ηδξ εικπεοζιέκδξ δδιζμονβίαξ. Αέναξ πνμενπυιεκμξ απυ ηζξ ειπεζνίεξ ηαζ ηα αζχιαηά ημοξ, ηα μπμία, υπςξ πνμακαθέναιε, είκαζ πνμσυκ ααεζάξ ενδζηεοηζηυηδηαξ ηαζ ιυνθςζδξ. Σα θυβζα ημοξ ζηδνίγμκηαζ πάκς ζε δομ αηνάκηαπημοξ ποθχκεξ:ηδξ Αβίαξ Γναθήξ ηαζ ηδξ Ηενήξ Πανάδμζδξ. Οζ πμζδηζηέξ ζηέρεζξ ημοξ δεκ είκαζ ιζα απθή ηαζ ζηείνα πναβιαηζηυηδηα, πμο μθείθμοιε ειείξ μζ Υνζζηζακμί κα αημθμοεμφιε απθά ηαζ ιυκμ επεζδή έηζζ πνέπεζ. Βαζίγμκηαζ ζε ιζα ηαηάζηαζδ δοκαιζηή πμο δδιζμονβήεδηε ιε ημ πέναζια ηςκ αζχκςκ. Γζαιμνθχεδηε επδνεαγυιεκδ απυ πθείζηεξ υζεξ επζννμέξ ηαζ πανειαάζεζξ ηαζ ακακεχεδηε ζημ πέναζια ημο πνυκμο. Μεηαζπδιαηίγμοκ, πςνίξ κα αθθμζχκμοκ ημ παναηηήνα ηαζ ηδκ μοζία ηδξ Αθήεεζαξ, αημθμοεχκηαξ ηζξ ακάβηεξ ηδξ επμπήξ πμο γμοκ. Ο Παθαιάξ ηαζ μ Κααάθδξ πνμπςνμφκ ζηδκ ηήνδζδ ηςκ παναδυζεςκ ηδξ Ονεμδυλμο πίζηεχξ ιαξ, ηδξ Δθθδκμνεμδμλίαξ υπζ ιε θακαηζζιυ, υπζ ιε πανςπίδεξ, πμο ειπμδίγμοκ ηδ εέαζδ ηδξ 222

Ης, 18, 37. 103

ζφβπνμκδξ πναβιαηζηυηδηαξ. O θυβμξ ημοξ «μο δέδεηαζ», δζυηζ είκαζ έηθναζδ ημο γςμπμζμφ Πκεφιαημξ: «ὑπὸ Πκεφιαημξ ἁβίμο θενυιεκμζ ἐθάθδζακ ἅβζμζ Θεμῦ ἄκενςπμζ»223. ΢ηζαβναθμφκ ηαζ πνμαάθθμοκ ανζζημηεπκζηά υθα ηα δεζκά ηαζ ηα υκεζνα ημο Δθθδκζζιμφ (ηδξ δζαζπμνάξ) ηαζ ηδξ Παηνίδαξ ιαξ. Σμ αβςκζζηζηυ θνυκδια ηδξ ροπήξ ηαζ ημο ήεμοξ ηςκ δνχςκ ημοξ πνμαάθθεηαζ ηαζ ελοικείηαζ ηαηά ηνυπμ ιμκαδζηυ ηαζ ααοζζαθέμ. ΢ε ιζα πενίμδμ υπμο ηα ηναφιαηα-ζςιαηζηά, ια ηονίςξ ροπζηά- θαίκεηαζ υηζ ηονζανπμφζακ, δ ιυκδ δζέλμδμξ θαίκεηαζ κα ήηακ μ επακαπνμζδζμνζζιυξ ηαζ ημ «λακαημίηαβια» πνμξ ημ ζζημνζηυ πανεθευκ ηδξ πχναξ ιαξ.

Διαάεοκακ ζημκ πθμφημ ηδξ

εθθδκζηήξ θασηήξ πανάδμζδξ, πμο εεςνείηαζ ηαηά ηάπμζμκ ηνυπμ ςξ ιία αάζδ βζα ηδ «ιεθθμκηζηή απμθφηνςζδ». Καηαπζάζηδηακ ιε εδάθδ ηαζ άκηθδζακ πυνμοξ απυ ημ πανεθευκ ημο Δθθδκζζιμφ, είηε ημ ιαηνζκυ είηε ηαζ ημ πζμ πνυζθαημ, ιε ααζζηυ ζημπυ κα απεοεοκεμφκ ζε υθμοξ ημοξ Έθθδκεξ. Οζ ζδιακηζηυηενεξ απυ αοηέξ ηζξ πδβέξ είκαζ δ αογακηζκή ηαζ δ μνευδμλδ πανάδμζδ, εκχ ηαζ μ ανπαίμξ ηυζιμξ έπεζ πανμοζία ζηα πμζήιαηά ημοξ. Ζ πμζδηζηή ημοξ βθχζζα δεκ ζοκδέεηαζ ζζημνζηά ιυκμ ιε ημκ ΋ιδνμ ηαζ ηδκ ανπαζυηδηα, αθθά ελίζμο ιε ηδκ πνζζηζακζηή οικμβναθία ηαζ ηδκ αογακηζκή πενίμδμ, ηα δδιμηζηά ηναβμφδζα. Δκενβμφκ πμζδηζηά υπςξ μ ΢μθςιυξ, πμο εέθδζε κα ζανηχζεζ «ημ μοζζαζηζηυηενμ ηαζ ορδθυηενμ πενζεπυιεκμ ηδξ αθδεζκήξ ακενχπζκδξ θφζδξ, ηδκ Παηνίδα ηαζ ηδκ Πίζηδ», ζε επεζζυδζα απυ ημνοθαίεξ ζηζβιέξ ηδξ ζφβπνμκδξ ζζημνίαξ ημο Δθθδκζζιμφ. Ο Παθαιάξ εέθδζε κα ζηήζεζ ημκ πμζδηή, ιε ηζξ ακενχπζκεξ αδοκαιίεξ ημο ηαζ ηζξ οπενάκενςπεξ δοκάιεζξ ημο, ζημ ηέκηνμ ιζαξ δζαθεηηζηήξ ζφκεεζδξ ημο Δθθδκζημφ ηυζιμο»224. Αηνζαχξ ημ ίδζμ πεηοπαίκεζ ηαζ μ Κααάθδξ, ειιέκμκηαξ πενζζζυηενμ ζηζξ ακενχπζκεξ αδοκαιίεξ. Χζηυζμ ημ ζημζπείμ εηείκμ πμο θένκεζ ημοξ πμζδηέξ ιαξ ημκηά ζηδ πνζζηζακζηή εεμθμβία είκαζ δ ζηέρδ ηδξ εέςζδξ ηαζ ηδξ οπένααζδξ ημο Β΄ Πέηξ. 1,21. Γ. Π. ΢αααίδδξ, «Άλζμκ Δζηί, ημ πμίδια ημο Δθφηδ», Ο Σαρπδξόκνο, 10.12.1960, ζζ. 14-15, πενζθαιαάκεηαζ ζημκ ηυιμ Πάκς Νενά, Δξκήο, 1973, 142-155 (αθ. αν. 298), ακανηδιέκμ ζημ: http://www.snhell.gr/archive/content. 223 224

104

εακάημο, δ μπμία ανίζηεζ πμζδηζηή έηθναζδ ζημ ένβμ ημοξ. Καζ μζ δομ ημοξ εκηνζθμφκ ζε ιζα πανάδμζδ αηέναζα ηαζ αθδεζκή, ηδ αογακηζκή, ιζα πανάδμζδ πανιέκδ υπζ αοεαίνεηα ή απμημιιέκδ απυ ιζα ιμκάπα θάζδ ηδξ. ΢ηδκ πμίδζή ημοξ ημ βεκζηυ αίζεδια πνμμδεοηζηά ακηζηαεζζηά ημ αημιζηυ. Δίκαζ έηδδθμξ μ αβχκαξ βζα ηδκ απεθεοεένςζδ απυ ημ ηαηυ, βζα ηδκ απμδέζιεοζδ απυ ημ ζημηάδζ, βζα ηδκ απμθφηνςζδ ζε ορδθυηενεξ ζθαίνεξ, ηζξ ζθαίνεξ πμο αββίγεζ μ άκενςπμξ ιεηανζζςιέκμξ ιέζα ζημκ ίδζυ ημο ημκ αβχκα. Μζθμφκ βζα ηδκ Ανεηή, ηδ βεκκαζυηδηα, ηδκ εθεοεενία ηδ ζςιαηζηή αθθά ηαζ ηδκ πκεοιαηζηή. Μέζς ημο ένβμο ημοξ πανίγμοκ ζηδκ πμίδζδ ηαζ ζ‘ ειάξ έκα εφνμξ αθήεεζαξ ηαζ ιζα ημζκςκζηή απμζημθή. Μπυνεζακ κα εηθνάζμοκ ηδκ δεζηή αβςκία υπζ ιυκμ ημο εαοημφ ημοξ ηαζ ημο ηαζημφ ημοξ, αθθά πνςηίζηςξ ηδξ δζηήξ ιαξ επμπήξ. Καζ επεζδή, ζφιθςκα ιε ημκ ηαεδβδηή εεμθμβίαξ Γδιήηνζμ Σζεθεββίδδ, δ αθήεεζα ζηδκ Ονευδμλδ εεμθμβία είκαζ πνάβια ηαζ δ πνυζααζδ ζ‘ αοηήκ πνμζςπζηυ βεβμκυξ, αθμφ δ βκχζδ ηδξ είκαζ αζςιαηζηή, πνμηφπηεζ ςξ άιεζδ ιεημπή ημο ακενχπμο ζ‘ αοηήκ.225 Ακαθενυιεκμξ ζημ πμίδια ημο Δθοάν «Γζα κα γήζς εδχ» μ Γ. Ρίηζμξ έβναθε: Απυ ηυηε ηζυθαξ θαίκεηαζ μ αθδεζκυξ πμζδηήξ, μ άκενςπμξ υπζ μ απμημιιέκμξ, ια μ άκενςπμξ πμο αθέπεζ, πμο αβαπάεζ, πμο πμκάεζ ημκ άκενςπμ. […] Ζ ηέπκδ ημο αηυια είκαζ έκα ιέζμ αημιζηήξ θφηνςζδξ. […] Δίκαζ έκα ιέζμ ίαζδξ ηζ υπζ ιζα αηάεεηηδ ακάβηδ πνμζθμνάξ-ιζα πανδβμνζά ημο πμο δεκ παφεζ ςζηυζμ, ηαηά ηάπμζμ ηνυπμ, κα ‗καζ ηαζ πανδβμνζά ιαξ. […] Αοηή ηζυθαξ δ επίβκςζδ δείπκεζ πεκηαηάεανα απυ ηυηε ηζυθαξ πςξ μ πμζδηήξ δζαεέηεζ ιζα ημζκςκζηή ζοκείδδζδ πμο ημο επζηνέπεζ κα κζχεεζ, ίζςξ ηάπςξ αυνζζηα αηυιδ, πςξ δ εοηοπία ημο ακενχπμο δε ανίζηεηαζ ακάιεζα ζηζξ «ηακάθζεξ ηδξ ιμκαλζάξ», ζηδκ υπμζα ηεθείςζδ ημο αηυιμο, ια ζηδκ μιαδζηή. Καεμθζηή ηεθείςζδ-υπζ ζηδκ απμιυκςζδ, ια ζηδ ζοιιεημπή»226. Αηνζαχξ υθα αοηά είκαζ ζακ κα

Γδι. Η. Σζεθεββίδδ, Οξζόδνμε ζενινγία θαη Εσή, Μεθέηεξ ΢οιααηζηήξ Θεμθμβίαξ, εηδ. Πμονκανά,Θεζζαθμκίηδ, ακανηδιέκμ ζηδ: http://www.impantokratoros.gr/tselegidis-orthodoxh-theologia-ekpaideysh.el.aspx 226 Γ. Π. ΢αααίδδξ, υ.π. ζ. 155. 225

105

έπμοκ βναθηεί ηαζ βζα ημοξ δφμ πμζδηέξ ιαξ, ακακεςηέξ ηυζμ ζηδ εεμθμβία υζμ ηαζ ζηδ κεμεθθδκζηή πμίδζδ. Γζα ηδκ επίηεολδ αοηήξ ηδξ ακακέςζδξ ηδξ κέαξ εθθδκζηήξ γςήξ, βζα ηδκ ακαβέκκδζδ αοηήξ ηδξ Δθθάδαξ, ηαηέααθθακ επίπμκεξ πκεοιαηζηέξ πνμζπάεεζεξ ιε υθδ ηδ θμβμηεπκζηή δδιζμονβία ημοξ, ηαζ πζζηεφς πςξ πέηοπακ απυθοηα ημ ζηυπμ ημοξ, αθμφ ιέζα απυ ημ ένβμ ημοξ, πάκηα ιαξ ειροπχκμοκ ηαζ δεζηά ιαξ ημκχκμοκ. ΢οβηζκμφκηαζ ηαζ παίνμκηαζ πμο ζζημνζηά δ μνευδμλδ πίζηδ επζηνάηδζε, πανά ηα ιανηφνζα, ηα μπμία οπέζηδ, βζα κα ηαοηζζηεί εκ ηαζνχ ιε ημ ηνάημξ ηδξ Ρςιασηήξ αοημηναημνίαξ ηαζ κα ελαζθαθίζεζ έηζζ, ηδκ κζηδθυνα πμνεία ηδξ εκ ης ηυζις. ΋θα ηα παναπάκς δδθχκμοκ υηζ ηαζ δ πμίδζδ, ςξ ελεθζζζυιεκδ ηαζ ακακεμφιεκδ, ηαηεοεφκεηαζ απυ πνυζςπα πμο έπμοκ ημκ απαζημφιεκμ εεμθμβζηυ ηαζ Αβζμπκεοιαηζηυ ελμπθζζιυ, πνμηεζιέκμο κα απμθεφβμκηαζ μζ πανεηηθίζεζξ απυ ηδκ πανάδμζδ ηδξ εεμθμβίαξ αθθά ηαζ ηδξ κεμεθθδκζηήξ πμίδζδξ. Μέζα ζε αοηά ηα πνυζςπα ζοβηαηαθέβμκηαζ, πςνίξ ηδκ παναιζηνή αιθζαμθία, μ Παθαιάξ ηαζ μ Κααάθδξ. Αβάπδζακ ηδκ εοηοπία ηδξ πίζηδξ, ηδκ μιμνθζά ηδξ Δηηθδζίαξ, ηδκ πανήβμνδ πανμοζία ηδξ ιέζα ζημκ ηυζιμ, ηδκ εημζιυηδηά ηδξ βζα ζοβπχνεζδ, ηζξ ημζκέξ πνμζεοπέξ ηδξ. Ο Παθαιάξ γμφζε ηα ήεδ ηαζ ηα έεζια ημο ηυπμο ημο ηαζ ημο ηαζνμφ ημο, αίςκε ηζξ πεπμζεήζεζξ, ηζξ πνμθήρεζξ, ηζξ θακηαζζχζεζξ, ηζξ εθπίδεξ ηςκ απθμσηχκ ακενχπςκ. Δίδε ημκ άκενςπμ ηαζ ηα πνάβιαηα ιέζα απυ ημ πνίζια ιζαξ μζημοιεκζηήξ πανάδμζδξ ηαζ πνμμπηζηήξ ηαζ δεκ εεχνδζε ηα πμζήιαηά ημο απθά ςξ έηθναζδ πνμζςπζηχκ αζζεδιάηςκ. «Τπμζηδνίγεζ ηδκ ζδέα ηδξ εκυηδηαξ ηαζ δζάνηεζαξ ημο Δθθδκζζιμφ ιε ηδ ζοκεζδδηή ηαζ ζηυπζιδ πνήζδ επζθεβιέκςκ θμβμηεπκζηχκ ηεζιέκςκ ηδξ εθθδκζηήξ πανάδμζδξ»227. Ακακεςηήξ, θμζπυκ, μ Παθαιάξ εα ζοθθάαεζ ηδκ εκυηδηα ημο εθθδκζζιμφ, ιε ημ Βογάκηζμ ςξ ζοκδεηζηυ ηνίημ. Ο Παθαιάξ ήηακ βειάημξ απυ αβάπεξ. Ήηακ ιεβάθμξ βζαηί ζηυπεοε ζηα ιεβάθα. Ακαγδημφζε πάκηα «ημ εαφια» πμο «οπάνπεζ ζηδκ ακενχπζκδ ροπή, Κ.Γ. Καζίκδξ Ζ ειιεληθή ινγνηερληθή παξάδνζε ζηε "Φινγέξα ηνπ βαζηιηά", ΢οιαμθή ζηδκ ένεοκα ηςκ πδβχκ, 'Ηδνοια Κςζηή Παθαιά, Βζαθζμπςθείμκ ηδξ Δζηίαξ, Αεήκα, 1980, ζζ. 16 -17. 227

106

ηαζ ζηδκ πζμ ηαπεζκή ηαζ ιε ηδ γςή ηδκ πζμ ήζοπδ»228. Έηακε ηδκ ηέπκδ αίςια, γμφζε «ημ υκεζνμ ημο αθδεζκμφ»229. Ζ πμίδζή ημο ήηακ ζημπαζιυξ ηζ μ ζημπαζιυξ θυβμξ πμζδηζηυξ. Μέζα ζε ηέημζα πθδνυηδηα δ ροπή δμκείηαζ ηαζ εηθνάγεζ ημκ μοζζαζηζηυ εαοηυ ηδξ. Δίκαζ ηονίςξ πμζδηήξ ηδξ ροπζηήξ οβείαξ ηαζ ηδξ αζζζμδμλίαξ, ηδξ εεηζηήξ ηαζ υπζ ηδξ ανκδηζηήξ πθεονάξ ηδξ γςήξ. Δίκαζ πμζδηήξ ημο αάεμοξ ηαζ ημο πάεμοξ. Ζ πμίδζή ημο ηείκεζ πάκηα πνμξ ηα «ιεβάθα» ηαζ ηα «ορδθά». Ο θονζζιυξ» ημο «ειείξ», ζημκ Παθαιά, παναπέιπεζ λεηάεανα ζημ ζημζπείμ ημο εεκζζιμφ ηαζ ζηδκ πνμζπάεεζά ημο κα πνμζδζμνίζεζ ηδκ ηαοηυηδηα ηαζ κα δδιζμονβήζεζ ιζα ζφκεεζδ ηδξ εθθδκζηήξ πανάδμζδξ, πανεθευκημξ ηαζ πανυκημξ. Ο Κααάθδξ πμηέ δεκ πνμζπάεδζε κα δδιζμονβήζεζ ζφκεεζδ ηέημζςκ δζαζηάζεςκ ηαζ μζ οπαζκζβιμί ημο ζηζξ ζφβπνμκεξ πμθζηζηέξ ηαζ ζηναηζςηζηέξ πναβιαηζηυηδηεξ

ήηακ

ζοκήεςξ

ηυζμ

δζαηνζηζηέξ,

πμο

πενκμφζακ

ηονζμθεηηζηά απαναηήνδηεξ. Αθθά ζε υθα ηα πμζήιαηα ημο Κααάθδ, πμο δζαδναιαηίγμκηαζ ζημκ ανπαίμ ηυζιμ, μ πμζδηήξ επζπεζνεί οπμδυνζα κα πνμζδζμνίζεζ ηαζ κα μνίζεζ πίζς απυ ημκ ηυπμ ηαζ ημ πνυκμ έκα «εθθδκζηυ» πανεθευκ. Σμ «εβχ» ημο Κααάθδ είκαζ ημ θίθηνμ ιέζ‘ απ‘ ημ μπμίμ μ ίδζμξ μ πμζδηήξ ιζθά βζα ημκ πχνμ ζημκ μπμίμ γεζ ηαζ βζα ηζξ ηαηαζηάζεζξ πμο πενκάεζ. Ζ αθελακδνζκή ημο βθχζζα, δ επζηδδεοιέκδ εηθναζηζηή ημο πεγμθμβία ηαζ πνμπακηυξ δ εειαημβναθία ημο, έπμοκ ιζα δναιαηζηυηδηα πμο δεκ ηδκ ανίζημοιε ζημκ Παθαιά. Ζ πμίδζδ ημο Κααάθδ πνμαάθθεζ ζηδκ ροπή ιαξ ζακ έκαξ δζανηήξ απμπαζνεηζζιυξ. Ο Κααάθδξ, ζηαειυξ ακενχπζκμξ ζηδκ επζημζκςκία ιε ημ ζφκμθμ, είκαζ ιζα πενίπηςζδ ακενχπζκδξ φπανλδξ πμο ηαηαπζάκεηαζ ιε πακακενχπζκεξ ηαηαζηάζεζξ. Ακ ηαζ δζαηνίκεηαζ απυ κμζηαθβζηή ηάζδ, υπμηε πνδζζιμπμζεί ζζημνζηέξ ακαθμνέξ, δεκ παφεζ κα είκαζ ζφβπνμκμξ, κα ζπνχπκεζ ηδκ πμίδζδ ιπνμζηά, αοηυξ πμο ιέζα απ‘ηδκ ζζημνία αββίγεζ μζημοιεκζηέξ αλίεξ, ακενχπζκεξ, ημο ηυηε ηαζ ημο ηχνα.

228 229

Κ. Παθαιά, Άπαληα, ηυι. 3μξ , ζ. 297. Κ. Παθαιά, Άπαληα, ικ. έν. ζ. 298. 107

Ο Κααάθδξ πναβιαημπμίδζε ημ «πμζδηζηυ ζδακζηυ» ημο ιε ιζακ αζηδηζηή πνμζήθςζδ ζηζξ πζμ θίκεξ θεπημιένεζεξ ηδξ ηέπκδξ ημο θυβμο ηαζ υπζ ζηα ιάηαζα νοειζηά ηαζ θεηηζηά ζημθίδζα ηδξ, ιε ηδκ ηυθιδ ηδξ εζθζηνίκεζαξ ηςκ αζζεδιάηςκ ημο, ιε ηδκ ζζημνζηή ημο αίζεδζδ ηαζ ηδκ ημζκςκζηή

ημο

ζοκείδδζδ,

πμο

πνμαάθθμκηαζ

ζημ

πανεθευκ

ηαζ

ακηακαηθχκηαζ ζημ ιέθθμκ ημο Δθθδκζζιμφ. Πμθθέξ θμνέξ, ιάθζζηα, ςξ πμζδηήξ εηδδθχκεηαζ πνμηνεπηζηυξ, ιε ηδ θνυκδζδ ηαζ ηδ ζοιαμοθή έημζιεξ βζα ημοξ ζοκακενχπμοξ ημο. Διπκέεηαζ απυ ημ πνμζςπζηυ ηαζ εζηζάγεζ ζημ ιειμκςιέκμ, βζα κα πνμζεββίζεζ ηεθζηά ηαζ κα πνμαάθθεζ έκα θαζκυιεκμ δζαπνμκζηυ ζε αλίεξ, ζοιπενζθμνέξ ηαζ ζηάζεζξ230. Χζηυζμ, επεζδή απαζηείηαζ ιεβάθδ πνμζμπή ηαζ εκδεθεπήξ πνμζπάεεζα ιδ ηοπυκ πανενιδκεφζμοιε ηάπμζα εηδήθςζδ ηαζ ζοιπενζθμνά ημοξ ζπεηζηά ιε ημ πχξ αοηή μδδβεί ζηδκ ακακέςζδ ηδξ μνευδμλδξ πανάδμζδξ ηαζ ηδξ κεμεθθδκζηήξ πμίδζδξ εα ζηαιαηήζς εδχ. Γζαθμνεηζηά ηαζ ημ ένβμ ημοξ ιπμνεί κα αδζηήζμοιε ηαζ ημκ εαοηυ ιαξ κα αθάρμοιε.

Α. Ακαζηαζζάδμο, Α. Βμβζαηγυβθμο, Δ. Γανακημφδδξ, Σ. Καβζαθήξ, Κ. Κςζηίμο, Γ. Μεκηή, Ν. Ρμηγχημξ, Γξάκκαηα ΗΗ: Νενειιεληθή Φηινινγία (19νο θαη 20νο αηώλαο) Δβπεζνίδζμ Μεθέηδξ, ΔΑΠ, Πάηνα 2000, ζ.162. 230

108

΢ΤΜΠΔΡΑ΢ΜΑΣΑ ΢ηα ηιήιαηα ηδξ ιεθέηδξ πμο πνμδβμφκηαζ ηαηέζηδ ζαθήξ δ έκκμζα ηδξ παναδυζεςξ ηαεχξ ηαζ ημ εέια ηδξ ακακεχζεςξ ςξ άιεζδ ζοκάνηδζδ ηδξ δμβιαηζηήξ ηαζ πκεοιαηζηήξ αθήεεζαξ ηαζ ηςκ ημζκςκζηχκ ακαβηχκ. Μζα ελέθζλδ πμο απυ ηδ ιζα απμηεθεί ηιήια ημο ζςηδνζχδμοξ ένβμο ηδξ Δηηθδζίαξ ηαζ απυ ηδκ άθθδ ζδιαημδμηεί ηδκ ακακέςζή ηδξ. Δπίηεκηνμ ηαζ ζηζξ δφμ πηοπέξ μ άκενςπμξ, πανάβμκηαξ πμο ηονζανπεί αηυια ηαζ ζε εέιαηα πμο θαζκμιεκζηά δεκ είπακ ζπέζδ ι‘ αοηυκ. Ζ πανάδμζδ ηυζμ ζηδ Θεμθμβία υζμ ηαζ ζηδ Λμβμηεπκία δεκ ηαοηίγεηαζ ιε ιζα απθή ζοκηδνδηζηυηδηα, βζαηί δεκ ζπεηίγεηαζ ιε ηδκ κέηνςζδ ηαζ ημ πανςπδιέκμ. Δίκαζ ιζα δζανηήξ ηίκδζδ, ιζα ζοκεπήξ δδιζμονβζηυηδηα. Ζ πανάδμζδ είκαζ ηυζμ γςκηακή υζμ ηαζ δ ακενχπζκδ γςή, αθμφ δ ιζα πνμζδζμνίγεζ ηαζ ηαεμνίγεζ ηδκ άθθδ. Ζ ζοκηδνδηζηή εεχνδζδ ηδξ παναδυζεςξ είκαζ αοηή πμο πνμζημθθάηαζ ζηα ζπήιαηα, ζηζξ ζοκήεεζεξ ηαζ ζηζξ ιεευδμοξ παθαζυηενςκ επμπχκ ηαζ ηαηαηνίκεζ ςξ κεςηενζζηζηυ ηάεε εηζοπνμκζζηζηή πνμζπάεεζα. Μζα ηέημζα εεχνδζδ υιςξ, απμηνφπηεζ ηαζ απμιαηνφκεζ ηδκ αθήεεζα απυ ηδκ εζπαημθμβία. Ζ μνευδμλδ πανάδμζδ απμηεθεί ηδκ πδβή ηδξ πκεοιαηζηήξ γςήξ ημο ακενχπμο ηαζ ηδκ πκεοιαηζηή αοεεκηία, δ μπμία δεκ ελακαβηάγεζ αθθά πείεεζ ηαζ πεζναβςβεί, υηακ βίκεηαζ ακηζηείιεκμ εθεφεενδξ επζθμβήξ. Πανααίαζδ ηδξ μνευδμλδξ παναδυζεςξ μδδβεί ζηδκ απμιάηνοκζδ απυ ηδ γςή ηαζ ηδκ αθήεεζα, απυ ημκ Θευ. Σμ ηαζκμφνζμ, ημ μπμίμ επζθένεζ δ υπμζα ακακέςζδ απμηεθεί ζηδκ μοζία ηαηάθαζδ ημο παθαζμφ. Σμ κέμ ζηδκ εηηθδζζαζηζηή αθθά ηαζ ζηδ θμβμηεπκζηή πανάδμζδ ζοκζζηά ιζα ζφβπνμκδ πνμζέββζζδ ημο ακενχπμο ζηα πθαίζζα ιζαξ πμζιακηζηήξ αβςκίαξ βζα ηδ θφηνςζή ημο.

Ζ ακακέςζδ

ζοκζζηά ιζα ελέθζλδ ηαζ υπζ ιζα ακαηνμπή ή ιζα ηαζκμημιία πμο μδδβεί ζηδκ εηημζιίηεοζδ. Αοηυ επζηοβπάκεηαζ ιε ηδ ααεζά βκχζδ ηδξ μοζίαξ ηδξ ζζημνίαξ ηαζ ηδξ παναδυζεςξ ηυζμ εεμθμβζηά υζμ ηαζ θμβμηεπκζηά. Ζ

109

πανάδμζδ ακακεχκεηαζ ηαζ δεκ αθθμζχκεηαζ, υηακ ζοιααδίγεζ ιε ηδ δμβιαηζηή αθήεεζα. Σα ζζημνζημημζκςκζηά ζημζπεία απμηαθφπημοκ ηαζ ηα αίηζα ηδξ εκ θυβς ελεθίλεςξ. Αίηζα ηα μπμία είκαζ άιεζα ζοκδεδειέκα ιε ηδκ πνμζπάεεζα πνμζέββζζδξ ηςκ ακενχπςκ πμο γμοκ ιέζα ζημ εηάζημηε ζζημνζηυ βίβκεζεαζ. Κζκδηήνζμξ ιμπθυξ ηςκ μπμζςδήπμηε ελεθίλεςκ δεκ ήηακ ιυκμ ηα πνυζςπα αθθά ηαζ μζ ακάβηεξ ηαζ μζ ζοκεήηεξ πμο δδιζμονβμφζακ μζ πενζζηάζεζξ. Αξ ζηνέρμοιε ηχνα ηδκ επζθμβζηή ιαξ ζηέρδ ζηα πνυζςπα ιε ηα μπμία ζοκδέμκηαζ μζ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ εηηθδζζαζηζηήξ αθθά ηαζ θμβμηεπκζηήξ ζζημνίαξ πναβιαημπμζδεείζεξ ελεθίλεζξ. Σμ πανάδεζβια ηςκ Φζθμηαθζηχκ ιμκαπχκ ιαξ απμδεζηκφεζ υηζ ζηυπεοακ κα ακηθήζμοκ απυ ηδκ πανάδμζδ ηδκ απαζημφιεκδ εοθάαεζα ηαζ βκχζδ χζηε κα πνμπςνήζμοκ ζε ακακεςηζηέξ πνμζπάεεζεξ, μζ μπμίεξ εα επέθενακ ηδκ εκζοκείδδηδ ζοιιεημπή ημο θαμφ ζηδ θαηνεία αθθά ηαζ ηδ ζφκδεζδ δυβιαημξ ηαζ εηηθδζζαζηζημφ ήεμοξ. Βέααζα ημ ακακεςηζηυ ημοξ ένβμ δεκ πενζμνίγεηαζ ιυκμ ζηδκ πνμαμθή ημο μνεμφ ζηδ θαηνεία αθθά ηαζ ζηδ δδιζμονβία κέςκ ιμνθχκ. Οζ Φζθμηαθζημί Παηένεξ βκχνζγακ ηαθά ηδκ πανάδμζδ, χζηε κα ιπμνμφκ κα ηδκ πνμαάθθμοκ ηαζ κα ειααεφκμοκ ζηζξ πηοπέξ, ζηζξ μπμίεξ εεςνμφζακ ακαβηαίμ κα πανέιαμοκ. ΋θμζ ακελαζνέηςξ επεδείηκοακ πκεφια ιαεδηείαξ ζηδκ εκ θυβς πανάδμζδ. Ζ βκχζδ άθθςζηε ημο πανεθευκημξ απμηεθεί ζδιακηζηή πνμτπυεεζδ βζα μπμζεζδήπμηε ακακεςηζηέξ

δναζηδνζυηδηεξ.Δπίζδξ

υθμζ

παναηηδνίγμκηαζ

απυ

μναιαηζζιμφξ βζα ημ ιέθθμκ. Κάηζ ακηίζημζπμ ζζπφεζ ηαζ ζημοξ δφμ πμζδηέξ ιαξ. ΢ηδκ πθεζμκυηδηα ηςκ πενζπηχζεςκ ηυζμ ζηδκ ηαααθζηή πμίδζδ υζμ ηαζ ζηδκ παθαιζηή, μζ ακαθμνέξ ζημκ Υνζζηζακζζιυ πανμοζζάγμκηαζ ζε ακηζδζαζημθή πνμξ ηδκ εζδςθμθαηνία, εκχ πανάθθδθα πνμαάθθεηαζ δ ζοκφπανλδ ηςκ δομ αοηχκ ενδζηεζχκ ζ‘ έκα ημζκυ πενζαάθθμκ. Με ημκ ηνυπμ αοηυ, ακαπανίζηαηαζ ζοπκά ηαζ μ δζπαζιυξ ηςκ ακενχπςκ – εζςηενζηυξ ηαζ ελςηενζηυξ – πμο εη ηςκ πναβιάηςκ απμννέεζ απυ ημ ηαεεζηχξ αοηυ. Ακαθμβίγμκηαζ ηαζ δζαηνακχκμοκ ιέζα απυ ημοξ ζηίπμοξ ημοξ, ηδκ πίζηδ ημοξ ζημ υηζ δ 110

ενδζηεία ηςκ παηένςκ ημοξ, δ ενδζηεία ημο Υνζζημφ, είκαζ βζα ημ βέκμξ γςηζηή ακάβηδ, εκχ απυ ημ άθθμ ιένμξ δ απζζηία είκαζ ηαηάνα. Μέζα απυ ηα ραθιζηά θυβζα ημοξ δ Ρςιζμζφκδ βίκεηαζ ζοκχκοιδ ηδξ Υνζζηζακμζφκδξ, δ πνζζηζακζηή πίζηδ ζοκχκοιδ ιε ηδ ζςηδνία ημο Γέκμοξ, δ πνζζηζακζηή εβηανηένδζδ πδβή εθπίδαξ ηαζ δφκαιδξ. Σμκίγς, ηαζ πάθζ, πςξ ιέζα απυ ηα πμζήιαηα ημο Παθαιά ηαζ ημο Κααάθδ είκαζ πανμφζα δ ακαθθμίςηδ πανάδμζδ ηδξ Δθθάδαξ, ιζα πανάδμζδ ζηδκ μπμία είκαζ ζπεδυκ αδφκαημ κα λεπςνίζμοιε ηα θασηά απυ ηα πνζζηζακζηά ζημζπεία ή ηα αοζηδνχξ ενδζηεοηζηά απυ ηα ημζκςκζηά. Τπάνπεζ ιζα εονφπςνδ δζαθεηηζηή ιέζα ζημ πθήεμξ ηςκ εηηθδζζαζηζηχκ ζοιαυθςκ, ηδκ μπμία μζ πμζδηέξ ιαξ ηδ βκςνίγμοκ, ηδκ αλζμπμζμφκ ηαζ ηδκ επζηείκμοκ πμζδηζηά. Μαξ απμηαθφπημοκ ιζα εοαίζεδηδ πνζζηζακζηή ροπή, δμλμθμβμφκ ημκ Θευ ζε πμθθά πμζήιαηαά ημοξ, ειπκέμκηαζ απυ ηδκ οικμθμβία ηδξ Ονευδμλδξ Δηηθδζίαξ, βμδηεφμκηαζ απυ ηδκ Παθαζά Γζαεήηδ, επδνεάγμκηαζ θακενά απυ ηδκ Καζκή. Σμ επζζηέβαζια υθςκ ηςκ παναπάκς ήηακ δ αζςιαηζηή ζπέζδ ηάπμζςκ λεπςνζζηχκ ακενχπςκ ιε ηδ Λαηνεία, μζ μπμίμζ ηαηαπζάκμκηαζ ιε ηα δοκαηά ζφιαμθα ηδξ πίζηδξ ιαξ, υπζ ακοπμρίαζημζ βζα ημ εζχηενμ κυδια πμο αοηά ημιίγμοκ. Αοηή δ αζςιαηζηή ζπέζδ ημοξ έδζκε ηδ δοκαηυηδηα κα λεπςνίζμοκ ημ παναδμζζαηυ απυ ημ ιδ παναδμζζαηυ. Πνέπεζ πανάθθδθα, κα ημκζζεεί υηζ υθμζ μζ ακακεςηέξ ζηδκ ζζημνζηή δζαδνμιή ηδξ Δηηθδζίαξ ηαζ ηδξ Λμβμηεπκίαξ ήηακ άκενςπμζ ελαζνεηζηά ιμνθςιέκμζ βζα ηα δεδμιέκα ηδξ επμπήξ ημοξ. Καζ θοζζηά υθεξ μζ ελεθίλεζξ - δναζηδνζυηδηεξ

πμο

επζζδιάκαιε, μφηε ημ ααζζηυ παναηηήνα ηδξ εηηθδζζαζηζηήξ θαηνείαξ ηαζ ηδξ πμίδζδξ αθθμίςζακ μφηε ηαζ δδιζμφνβδζακ ιζα πνμαθδιαηζηή πανάδμζδ βζα ημοξ ιεηαβεκέζηενμοξ. Έβζκε

ιζα πνμζπάεεζα κα ακζπκεφζμοιε ηδκ εκδεπυιεκδ ζπέζδ ηδξ

Σέπκδξ ημο Λυβμο ιε ηδ Θεμθμβία ηαζ πζμ ζοβηεηνζιέκα ηδξ πμίδζδξ ιε ηδκ εηηθδζζαζηζαηή πανάδμζδ. Γκςνίγμοιε πςξ δ θμβμηεπκία θεζημονβεί ηονίςξ εθεφεενα, οπαζκζηηζηά ηαζ ιοζηζηά. Γζ‘ αοηυ ημ θυβμ πνεζάγεηαζ ιζα ζδζαίηενδ ιέεμδμξ πνμζέββζζδξ ηςκ πεπμζεήζεςκ εκυξ θμβμηέπκδ ηαζ εκυξ εεμθυβμο, δ 111

μπμία εα ζέαεηαζ ηδκ ηαθθζηεπκζηή δδιζμονβία ημο πνχημο ηαζ ηδκ εηηθδζζαζηζηή άπμρδ ημο δεφηενμο. ΢ε ηεθζηή ακάθοζδ δ ζοβηεηνζιέκδ ενβαζία έπεζ ιζα δζάζηαζδ υπζ ιυκμ θμβμηεπκζηή αθθά ηαζ ηαεανά πκεοιαηζηή, πμο είκαζ ελαζνεηζηά πνήζζιδ ζε ηαζνμφξ μθμέκα πζμ ζηενδιέκμοξ απυ ενδζηεοηζηυηδηα ηαζ ιοζηήνζμ. Ζ ενδζηεία ιαξ επζαάθθεζ ηδκ δεζηή ιαξ, ηδκ ηνίζδ ιαξ ηαζ ηδκ ηνζηζηή ιαξ βζα ημοξ εαοημφξ ιαξ ηαζ ηδ ζοιπενζθμνά ιαξ πνμξ ημοξ ζοκακενχπμοξ ιαξ. Ζ θμβμηεπκία επδνεάγεζ ηδ ζοιπενζθμνά ιαξ πνμξ ημοξ ζοκακενχπμοξ ιαξ, επδνεάγμκηαξ ηα πνυηοπα πμο εέημοιε ζημκ εαοηυ ιαξ. Γε κμείηαζ εεμθμβία πμο κα ιδ δζαθέβεηαζ ιε ηζξ εφναεεκ επζζηήιεξ ηαζ ηζξ θμζπέξ ηαθθζηεπκζηέξ ηαζ πμθζηζζιζηέξ επζδνάζεζξ, βζαηί δ Δηηθδζία δεκ είκαζ εζςζηνεθήξ, δεκ είκαζ ηθεζζιέκδ ζημκ εαοηυ ηδξ. Ζ Δηηθδζία δεκ οπάνπεζ βζα ημκ εαοηυ ηδξ αθθά βζα ημκ ηυζιμ ηαζ πνμξ πάνζκ ημο ηυζιμο: «οπέν ηδξ ημο ηυζιμο γςήξ ηαζ ζςηδνίαξ». Ζ ενδζηεοηζηή πανάδμζδ, θμζπυκ, υπζ ιυκμ ζε εεμθμβζηυ, αθθά ηαζ ζε θμβμηεπκζηυ επίπεδμ, ακηζιεηςπίγεηαζ ςξ ιζα αζίβαζηδ ημθοιαήενα ημο ΢ζθςάι.

112

ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Α. ΠΖΓΔ΢  Αεακαζίμο ημο Μεβάθμο, Πεξί ελαλζξσπήζεσο ηνπ Λόγνπ 54, PG 25, 192Β.  Αεακαζίμο ημο Πανίμο, Έθζεζηο Οξζνδόμνπ Πίζηεσο.  Αεακαζίμο ημο Πανίμο, Δπηηνκή.  Αεακαζίμο ημο Πανίμο, Γήισζηο.  Αεακαζίμο ημο Πανίμο, Βίνο θαη πνιηηεία ηνπ ελ Αγίνηο παηξόο Μαθαξίνπ Ννηαξά, εηδ. Γ. Βμοηγάδδ, Δνιμφπμθζξ 1897.  Βαζζθείμο ημο Μεβάθμο, Πξνο Ακθηιόρηνλ, πεξί ηνπ Αγίνπ Πλεύκαηνο, PG 29, 187.  Θμοηοδίδμο, Ηζηνξία (ΗΗ, 40), Μηθν Δ. Κ. Βεκζγέθμο, εηδ. Λέζπδξ Φζθεθεοεένςκ, Δπζιεθδηαί ηδξ εηδυζεςξ ΢η. Η. ΢ηεθάκμο – Κςκζη. Λ. ΢ηενβζυπμοθμξ, Αεήκα 1960.  Ηβκαηίμο Θεμθυνμο, Δπηζηνιή πξνο Μαγλεζηείο, VI (6), 2.  Ηςάκκμο Υνοζμζηυιμο, Δηο Γελ., νκηι. ΗΖ΄ 8, PG 64, 500-501  Σν Καπνδηζηξηαθό (Δθδι)., αν. θφθθμο 24, 15 Απνζθίμο 2003, ζ. 4.  Μαλίιμο Οιμθμβδημφ, Πεξί Γηαθόξσλ απνξηώλ ησλ αγίσλ Γηνλπζίνπ θαη Γξεγνξίνπ πξνο Θσκάλ ηνλ εγηαζκέλνλ, PG 91,1081D.  Μαλίιμο Οιμθμβδημφ, Πεξί Αγάπεο, 3δ εηακημκηάξ ηεθ. 56 Φζθμηαθία, ημι. Β΄.  Νζημθάμο Κααάζζθα, Ἐξκελεία ηῆο ζείαο Λεηηνπξγίαο, SC 4.  K.Π.Kααάθδ, Aλέθδνηα Πνηήκαηα (1882-1923), Φζθμθμβζηή επζιέθεζα Γ.Π. ΢αααίδδ, εηδ. Ίηανμξ, 1968. [Kαζ ακαηοπχζεζξ. Nέα έηδμζδ, ιε ηίηθμ: Kνοιιέκα Πμζήιαηα (1887; -1923), εηδ. Ίηανμξ 1993].  Κ. Π. Κααάθδ, Σα πνηήκαηα (1897 - 1918), θζθμθμβζηή επζιέθεζα Γ. Π. ΢αααίδδξ, η. Α΄, εηδ. Ίηανμξ, 1993.  Κ. Π. Κααάθδ, Σα πεδά (1822; – 1931), θζθμθμβζηή επζιέθεζα Μζπάθδξ Πζενήξ, εηδ. Ίηανμξ, 2003.  Κ. Π. Κααάθδ, Αηειή Πνηήκαηα 1918 – 1932, θζθμθμβζηή επζιέθεζα Renata Lavagnini, εηδ. Ίηανμξ, Αεήκα 2006.  Κ. Π. Κααάθδ, Σα Πνηήκαηα 1897-1933(Γίηνκν), θζθμθμβζηή επζιέθεζα Γ. Π. ΢αααίδδξ, εηδ. Ίηανμξ, Αεήκα 1991.  Κςζηή Παθαιά, Άπαληα, 16 ηυιμζ, εηδ. Μπίνδ Γημαυηζδ, έηδμζδ ημο Ηδνφιαημξ Κςζηή Παθαιά ιε ηδκ επζιέθεζα ημο Γ. Καηζίιπαθδ [Αεήκα 1962 - 1969], ηοηθμθυηδζε ηαζ Κςζηή Παθαιά Άπαληα ηυιμξ 17μξ, Δονεηήνζμ ηονίςκ μκμιάηςκ ηαζ εειάηςκ, Αεήκα 1984.

113

 Κςζηή Παθαιά, Αιιεινγξαθία, Συιμξ πνχημξ (1875-1915), εζζαβςβή-επζιέθεζα Κ.Γ.Καζίκδ, εηδ. Ίδνοια Κςζηή Παθαιά, Αεήκα 1975.  Πμθίηδ, Λ. Ηζηνξία ηεο Νενειιεληθήο Λνγνηερλίαο, β΄ έηδμζδ, Μμνθςηζηυ Ίδνοια Δεκζηήξ Σναπέγδξ, Αεήκα 1980.  ΢οιεχκ Θεζζαθμκίηδξ, Διάλογος, PG 155, 680B  Φςηίμο ημο Μεβάθμο, Δπηζηνιή 1 πξνο Νηθόιανλ πάπα Ρώκεο, PG. 102, 604 D – 605 D.

Β. ΒΟΖΘΖΜΑΣΑ 1) ΞΔΝΟΓΛΧ΢΢Ζ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ  Joanta, R. ―Renouveau‖: ―Les renouneau philocalique du XVIIIe siècle et son influence sur la vie liturgique‖, Liturgie, conversion et vie monastique, Conferences Saint – Serge XXXVe semaine d’ Etudes Liturgiques, Paris 1988, Roma, Edizioni Liturgicae, 1989.  Schmemann, A. ―Theology and Liturgical Tradition‖, ζημο M.H. Shepherd, Worship in Scripture and Tradition, New York, 1963, ζζ. 10-26.  Shannan Robert Peckham, Cavafy and the Poetics of Space, Pella Publishing Company, March 1991.  Simiyatos, B. Collybades, Les Collybades et leur influence dans l’ Englise orthodoxe, Peris 1986.  Florovsky, G. Le corps du Christ vivant: une interpretation orthodoxe de l’ Eglise, Paris:Delachaux et Niestle S.A. 1948

2) ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ  Αβίμο Νεηηανίμο, Οξζόδνμνο ηεξά Καηήρεζηο, εηδ. Βαζ. Ρδβυπμοθμο, Θεζζαθμκίηδ 2001.  Άβνα, Σ. Κξηηηθά, ηόκ. Α΄ Καβάθεο – Παιαιάξ, Φζθμθμβζηή επζιέθεζα Κχζηαξ ΢ηενβζυπμοθμξ, εηδ. Δνιήξ, Αεήκα 1980.  Αεακαζίμο ημο Πανίμο, Αλέθδνηνο δηαηξηβή, ζημ Ζ Δθαηνληαππιηαλή θη ε ρξηζηηαληθή Πάξνο (Δπζζηδιμκζηυ ζοκέδνζμ), Πάνμξ 1988.  Αεακαζίμο ημο Πανίμο, ΋ηη ε ελ ηε Θεία Λεηηνπξγία επρή ηεο κεηνπζηώζεσο..., εηδ. Κ. Γομαμοκζχημο, Θεμθμβία 16 (1938).  Αεακαζμπμφθμο, Γ. «Μκήιδ Παθαιά» - (Έκηεηα πνυκζα απυ ημ εάκαηυ ημο), Διιεληθή Γεκηνπξγία, ηεοπ. 146, Μάνηζμξ 1954, ζ. 287291.

114

 Αθελάκδνμο, Υ. «Σμ εηηθδζζαζηζηυ θνυκδια ζημκ Κααάθδ», Άξδελ, η. 48.  Ακακία Ανπζι. (Κμοζηέκδ), Μλήκε Κσζηή Παιακά θαη Γεσξγίνπ Βηδπελνύ, εηδ. Αηηή, Λεοηςζία, 2015.  Ακαζηαζζάδμο, Α. Βμβζαηγυβθμο, Α. Γανακημφδδξ, Δ. Καβζαθήξ, Σ. Κςζηίμο, Κ. Μεκηή, Γ. Ρμηγχημξ, Ν. Γξάκκαηα ΗΗ: Νενειιεληθή Φηινινγία (19νο θαη 20νο αηώλαο) Δβπεζνίδζμ Μεθέηδξ, ΔΑΠ, Πάηνα 2000.  Ακείιμο Μδηνμπμθίημο Θεζζαθμκίηδξ, Ζ πνζζηζακζηή πίζηδ ζηδκ πμίδζδ ημο Κςζηή Παθαιά, εζζήβδζδ πμφ εηθςκήεδηε ζηδκ εηδήθςζδ ηδξ Η. ΢οκυδμο ηδξ Δηηθδζίαξ ηδξ Δθθάδμξ βζα ημ έημξ Παθαιά ζηζξ 29 ΋ηηςανίμο 2003, ακανηδιέκμ ζημ: http://www.egolpion.com/05D3CA5B.el.aspx#ixzz3leQOCvDv  Άκημκ Σγςκ, Ζ πνίεζε θαη ε πνηεηηθή ηνπ Κ. Π. Καβάθε, εηδ. Ίηανμξ, Αεήκα 2000.  Βαζζθεζάδδ, Ν. Ζ Οξζνδνμία ειπίο ηνπ θόζκνπ Β΄ Αιήζεηα θαη Εσή, Αδεθθυηδξ Θεμθυβςκ «Ο ΢ςηήν», Αεήκαζ 2007.  Βζαθίμ Θνδζηεοηζηχκ Α΄ Γεκζημφ Λοηείμο, Οξζόδνμε πίζηε θαη ιαηξεία, Ηκζηζημφημ Σεπκμθμβίαξ Τπμθμβζζηχκ ηαζ Δηδυζεςκ «Γζυθακημξ», Αεήκα 2011.  Βζαθίμ Θνδζηεοηζηχκ Β΄ Γεκζημφ Λοηείμο, Χξηζηηαληζκόο θαη Θξεζθεύκαηα, Ηκζηζημφημ Σεπκμθμβίαξ Τπμθμβζζηχκ ηαζ Δηδυζεςκ «Γζυθακημξ», Αεήκα 2011.  Βμοθβανάηδ, Ζ. «Ζ ακακέςζζξ ηδξ Δηηθδζίαξ», ΠαξάδνζηοΑλαλέσζηο («΢φκαλζξ Ονεμδυλςκ Θεμθυβςκ», Η.Μ. Πεκηέθδξ, 17-21 Αοβμφζημο 1972), Αεήκαζ 1972, ζζ. 11-33.  Baudry Jean-Louis, «O Φνυζκη ηαζ δ θμβμηεπκζηή δδιζμονβία», Λνγνηερλία θαη Ψπραλάιπζε, εηδ. Δλάκηαξ, 1990.  Blake, W. Οη Γάκνη ηνπ Οπξαλνύ θαη ηεο Κόιαζεο, ιηθν. Ε. Λμνεκηγάημξ, εηδ. Γζάηηςκ, Αεήκα 1986.  Γζαβηάγμβθμο, ΢. Πεξί Δθθιεζίαο, ζημ Γυβια, Πκεοιαηζηυηδηα ηαζ Ήεμξ ηδξ Ονεμδμλίαξ, Συιμξ Α΄, Πάηνα: ΔΑΠ 2002.  Γζακκανά, Υ. Ζ ειεπζεξία ηνπ ήζνπο, εηδ. Γνδβυνδ, Αεήκα 1989.  Γζέθηζηξ, Α., Παξάδνζηο-Αλαλέσζηο,(«΢φκαλζξ Ονεμδυλςκ Θεμθυβςκ», Η.Μ. Πεκηέθδξ 17-21 Αοβμφζημο), Αεήκα 1972, ζζ. 6869.  Γηίηα, Α. Πξνϋπνζέζεηο θαη ζπρλόηεηα κεηνρήο ζηε Θεία Δπραξηζηία. Πνηκαληηθή πξνζέγγηζε, Θεζζαθμκίηδ 1994.

115

 Γνάααθμξ, Φ. Ο παηδαγσγόο θαη ν παηδαγσγνύκελνο ζην ζπγγξαθηθό έξγν ηνπ Κσζηή Παιακά, Μεηαπηοπζαηή ενβαζία, ΢φιαμοθμξ Καεδβδηήξ Ηςάκκδξ Β. Κμβημφθδξ, Θεζζαθμκίηδ 2013.  Geertz, Clifford, Ζ εξκελεία ησλ πνιηηηζκώλ, ιηθν.-επζι. Θ. Παναδεθθήξ, εηδ. Αθέλακδνεζα, Αεήκα 2003.  Γαζηαθυπμοθμο Γ. ηαζ ΢ηαζζκμπμφθμο Μ., Ο βίνο θαη ην έξγν ηνπ Κ. Π. Καβάθε, εηδ. Μεηαίπιζμ, Α΄ έηδμζδ, 2002.  Ζθζμθχημο, Ακδνεακή «Λμβμηεπκία, βθχζζα ηαζ ζφβπνμκδ επζζηήιδ», Πλεπκαηηθή Κύπξνο, 421, Λεοηςζία, Ηακμοάνζμξ – Απνίθζμξ 2009, ζζ. 22 – 23.  Θεμδςνήημο ιμκαπμφ, Ζ Δπραξηζηηαθή ζπκκεηνρή ελ Αγίσ ΋ξεη, Άβζμκ ΋νμξ, Αεήκαζ, 1972.  Θεμδχνμο, Α. Βαζηθή Γνγκαηηθή Γηδαζθαιία – Απαληήζεηο ζε εξσηήκαηα ΢πκβνιηθά, εηδ. Απμζημθζηή Γζαημκία, Αεήκα 2006.  Ηενμεέμο (Βθάπμο) Μδην. Ναοπάηημο, Διπεζνζηή Γμβιαηζηή ηδξ Ονεμδυλμο Καεμθζηήξ Δηηθδζίαξ ηαηά ηζξ πνμθμνζηέξ παναδυζεζξ ημο π. Ηςά. Ρςιακίδδ, Συιμξ Α΄, Γυβια-Ζεζηή-Απμηάθορδ, ηνζηζηή πανμοζίαζδ εηδ. Ηενά Μμκή Γεκεεθίμο ηδξ Θεμηυημο, 2010.  Ηςάκκμο, Πνεζα. (Μάβζεκημνθ), «Έπεζ ιέθθμκ δ πνζζηζακζηή πανάδμζδ;» ιηθν. Γ. Εεναυξ, ΢ύλαμε, ηπ. 46, 1993, ζ. 7-10.  Ηςάκκμο, Πνεζα. (Μάβζεκημνθ), «Πανάδμζδ ηδξ Δηηθδζίαξ ηαζ Παναδυζεζξ ηςκ ακενχπςκ», επζιεθδηήξ εηδυζεςξ πνεζα. Ζθίαξ Γ. Γζαημοιάημξ, εηδ. Σήκμξ, Πκεοιαηζηέξ ηαζ Θεμθμβζηέξ ενιδκείεξ, Αεήκα 2005.  Ηςάκκμο Μδην. Πενβάιμο (Εδγζμφθα), Δθθιεζία θαη Έζραηα, επζι. Π. Καθασηγίδδ, Αηαδδιία Θεμθμβζηχκ ΢πμοδχκ, εηδ. Καζηακζχηδ, Αεήκα 2003.  Κανασζανίδδ, Κ. Ο άγηνο Νηθόδεκνο ν Αγηνξείηεο θαη ην ιεηηνπξγηθό ηνπ έξγν, εηδ. Αηνίηαξ, Αεήκα 1998.  Καζίκδξ, Κ. Ζ ειιεληθή ινγνηερληθή παξάδνζε ζηε "Φινγέξα ηνπ βαζηιηά", ΢οιαμθή ζηδκ ένεοκα ηςκ πδβχκ, 'Ηδνοια Κςζηή Παθαιά, Βζαθζμπςθείμκ ηδξ Δζηίαξ, Αεήκα, 1980.  Καράκδ, Γ., Ζ πνηκαληηθή δηαθνλία θαηά ηνπο ηεξνύο θαλόλεο, Ἄεςξ, Πεζναζεφξ 1976.  Κεζεθυπμοθμο, Α. Ζ ιεηηνπξγηθή παξάδνζε ζηνλ Αιέμαλδξν Παπαδηακάληε, εηδ. Πμονκανά,Θεζζαθμκίηδ 1994.  Κεζεθυπμοθμο, Α. Πάζε θαη αξεηέο ζηε δηδαζθαιία ηνπ αγίνπ Γξεγνξίνπ ηνπ Παιακά, εηδ. Γυιμξ, Θεζζαθμκίηδ 1986.  Μαββίκα, Ν. Ρεπμνηάγ ακανηδιέκμ ζημ: 116



      



   



http://fanarion.blogspot.com/2009/10/blogΜαηνή, Ν. «Ζ Πμίδζδ, Αηνμζηεθάκςηδ Πανεέκα - Πμζδηζηή έλανζδ ηαζ ιοζηζηή ζοβηίκδζδ ζηδκ πμίδζδ ημο Κςζηή Παθαιά», Νέα Δζηία (134, αν. 1595), Αθζένςια ζημκ Κςζηή Παθαιά (1859-1943), Υνζζημφβεκκα, 1993, ζζ. 78-87. Μαθάκμξ, Σ. Ο πνηεηήο Κ. Π. Καβάθεο (μ άκενςπμξ ηαζ ημ ένβμ ημο), εηδ. Γημαυζηδ, Αεήκα, 1933. Μακηγανίδδ, Γ. Μέζεμηο Θενύ, εηδ. Ονευδμλμξ Κορέθδ, Θεζζαθμκίηδ 1979. Μακηγανίδδ, Γ. «Θειεθίςζδ ηαζ πνμμπηζηή ηδξ πνζζηζακζηήξ γςήξ», Θενινγία, 1/2011, ζζ. 65-76. Μακηγανίδδ, Γ. «Ζ Πανάδμζδ ηδξ Ονεμδμλίαξ» ΢ύλαμε, ηεφπ. 1μ, 1982, ζζ. 5-10. Μαλίιμο Ανπζι. Κονίηζδ, «Πανάδμζδ ηαζ Παναδυζεζξ», Θενδξνκία Γ΄(1-3), 2001, ζζ. 94-106. Μανζκάηδξ, Θ. Ζ Λεοηή Βαζίθζζζα. Πακαβίεξ Αζβαζμπεθαβίηζζζεξ ηαζ Ηςκίαξ Μζηνάξ Αζίαξ, Θεζζαθμκίηδ 2009. Μαναεεφηδ, Η. Μ. «Σμ Πμθζηζηυ ήεμξ παζδαβςβυξ ημο θαμφ», Κππξηαθή Μαξηπξία, ηεφπ. 16, εηδ.Οιίθμο Πκεοιαηζηήξ Ακακεχζεςξ, Λεοηςζία 1997, ζζ. 31-36. Μαηζμφηα, Ν. Γηα ηνλ Ηνπιηαλό ηνλ Παξαβάηε εθηά πνηήκαηα ηνπ Καβάθε, δδιμζζεοιέκμ ζημ Μπζηήξην επί ησλ ηεξώο θεθνηκεκέλσλ, εηδ. Πμονκανά, Θεζζαθμκίηδ 1992. Μαηζμφηα, Ν. Θενινγία – Κηηζηνινγία - Ἐθθιεζηνινγία θαηά ηόλ κέγαλ Ἀζαλάζηνλ, εηδ. Πμονκανάξ, Θεζζαθμκίηδ 2001. Μαηζμφηα Ν., Γνγκαηηθή θαη ΢πκβνιηθή Θενινγία Β΄, εηδ. Πμονκανά, Θεζζαθμκίηδ 1998. Μαηζμφηα, Ν. Οξζνδνμία θαη αίξεζε ζηνπο εθθιεζηαζηηθνύο ζπγγξαθείο ηνπ Γ΄, Δ΄, ΢η΄αηώλα, εηδ. Πμονκανά, Θεζζαθμκίηδ, 1992. Μεηαθθδκμφ, Γ. Δπαγγειηθά θαη Απνζηνιηθά κελύκαηα (Απάκεζζια ηδνοβιάηςκ απυ ηδκ «Φςκή Κονίμο» ηςκ εηχκ 1980 ηαζ 1983), εηδ. Ονευδμλμξ Κορέθδ. Μδηζυπμοθμο, Ν. «Πανάδμζζξ Ηενά», Θξεζθεπηηθή θαη Ζζηθή Δγθπθινπαίδεηα (Θ.Ζ.Δ.) ηυιμξ 10μξ, εηδ. Μανηίκμξ Αε., Αεήκα 1967. Μίθα, Νζημδ. Σν Δθθιεζηαζηηθόλ Γίθαηνλ ηεο Οξζνδόμνπ Αλαηνιηθήο Δθθιεζίαο, ιηθν. Μεθεηίμο Απμζημθμπμφθμο, Δκ Αεήκαζξ 1906, (ακαηφπςζδ. Αεήκαζ 1970).

117

 Μυζπμο, Δ. Ζ Μεηαθπζηθή αγσλία ζηνλ Παιακά, Γμηίιζμ ηνζηζηήξ, εηδ. Γδι. Ν. Παπαδήια, Αεήκα, 1993.  Μπαθμφνδμξ, Γ. «Δ. Μυζπμξ – Κ. Παθαιάξ», ΚΛΠ, θαη γξάκκαηα θαη ηέρλεο, πνχηδ δδιμζίεοζδ, ηεφπμξ 1μ, Μάζμξ 1993, ζ. 32  Μπμφιδ, Π. Σν θύξνο θαη ε ηζρύο ησλ Ηεξώλ Καλόλσλ. Απζεληηθόηεο θαη ιεηηνπξγηθόηεο ησλ ηεξώλ θαλόλσλ, Αεήκα 1975.  Μφνμο, Α. «Ζ δεζηή ηςκ αζνεηζηχκ ηαζ ημ εηηθδζζαζηζηυ ήεμξ», Γηάινγνο, ηεφπ 55, Ηακ.- Φεαν.2009, ζζ. 8-10.  Νζημδήιμο, Ανπζι. (΢ηνέηηα), Ζ ζεία Δπραξηζηία θαη ην πξνλόκην ηεο Κπξηαθήο θαηά ηελ δηδαζθαιία ησλ Κνιιπβάδσλ, εηδ. Μοβδμκία, Θεζζαθμκίηδ 2008.  Ονθακίδδ, Ν. Ο Διιεληθόο Καβάθεο, εηδ. Πανμοζία, Αεήκα – Λειεζυξ 1997.  Παπαδδιδηνίμο, Κ. Ζ κνξθή ηεο Παλαγίαο ζηελ πνίεζε ηνπ Κσζηή Παιακά, ακανηδιέκμ ζημ http://psifides.pblogs.gr.  Παπαδδιδηνίμο, Κ. Σν Πάζρα ζηελ πνίεζε ηνπ Κσζηή Παιακά, ακανηδιέκμ ζημ https://www.facebook.com/permalink  Παπαπνήζημο - Πάκμο, Δφα Σό ρξηζηηαληθό βίσκα ηνῦ Κ. Π. Καβάθε, εηδ. Ηςθηυξ, 1970.  Πυπμαζηξ, Η. Άλζξσπνο θαη ζεάλζξσπνο, Μειεηήκαηα Οξζνδόμνπ Θενινγίαο, ιεηάθν. Ηενμι. Αιθζθμπίμο Ράκημαζηξ ηαζ ζενμι. Αεακαζίμο Γζέαηζηξ, εηδ. Ονευδμλμξ Κορέθδ, Θεζζαθμκίηδ 1974, ακανηδιέκμ ζημ: http://www.impantokratoros.gr/anthropos-theanthropos.el.aspx  Πυπμαζηξ, Η. Οξζόδνμνο Δθθιεζία θαη νηθνπκεληζκόο, εηδ. Ηενάξ Μμκήξ Ανπαββέθςκ Σζέθζε, Βάθζεαμ, ΢εναία, ιηθν. Ηενμι. Αιθζθμπίμο Ράκημαζηξ ηαζ ζενμι. Αεακαζίμο Γζέαηζηξ, Έηδ. Ονευδμλμξ Κορέθδ, Θεζζαθμκίηδ 1974.  Πμφθδ Πνςημπν. ΢η. Οη ζξεζθεπηηθέο αληηιήςεηο ηνπ πνηεηή Κ. Π. Καβάθε, εηδ. Γημαυηζδ.  Ράθθδ, Γ. - Πμηθή, Μ. ΢ύληαγκα ηῶλ ζείσλ θαὶ ἱεξῶλ θαλόλσλ, η. Β΄, Ἀεῆκαζ 1852 ηαζ Εςκανά, Η. ΢πυθζμ ζημκ 31μ απμζημθζηυ ηακυκα.  Paul Clau del, «Θνδζηεία ηαζ πμίδζδ», ιηθν. Υνοζμφθαξ ΣζζηνζηζήΚαηζζακάηδ, Αζηξνιάβνο/Δπζύλε, Αεήκα 1996.  ΢αααίδδ, Μ. Βζμβναθία Κ. Π. Κααάθδ απυ ημκ επίζδιμ δζηηοαηυ ηυπμ ημο ανπείμο Κααάθδ ζημ: http://www.kavafis.gr/kavafology/bio.asp.  ΢αααίδδ, Γ. Π. «Cavafy, Gibbon and Byzantium», ζηα Μηθξά Καβαθηθά Α΄, Δνιήξ, 1983 ζζ. 93-99. 118

 ΢αααίδδ, Γ. Π. «Άλζμκ Δζηί, ημ πμίδια ημο Δθφηδ», Ο Σαρπδξόκνο, 10.12.1960, ζζ. 14-15, πενζθαιαάκεηαζ ζημκ ηυιμ Πάκς Νενά, Δξκήο, 1973, 142-155 (αθ. αν. 298), ακανηδιέκμ ζημ: http://www.snhell.gr/archive/content.  ΢ανεβζάκκδ, Η. ΢ρόιηα ζηνλ Καβάθε, Πνυθμβμξ Γ. ΢εθένδ, εζζαβςβή ηαζ θνμκηίδα Εήζζιμο Λμνεκηγάημο, εηδ. Ίηανμξ, Αεήκα 1964.  ΢εθένδ, Γ. Γνθηκέο, πνχημξ ηυιμξ (1936- 1947), εηδ. Ίηανμξ 1992.  ΢ηνέηηα, Ν. Ζ Θεία Δπραξηζηία θαη ην πξνλόκην ηεο Κπξηαθήο θαηά ηελ δηδαζθαιία ησλ Κνιιπβάδσλ, εηδ. Μοβδμκία, Θεζζαθμκίηδ 2008.  ΢μοθμβζάκκδ, Θ. «Γφμ ιεβάθμζ πμζδηέξ: Κ.Παθαιάξ ηαζ Κ.Κααάθδξ» Γηαβάδσ, ηεφπ.78, 5.10.1983.  ΢ηενβζυπμοθμο, Κ. «Ο Παθαιάξ πηεξ ηαζ ζήιενα», Γηαβάδσ, ηεφπ. αν. 334, 27.4. 1994, ζζ. 102-107.  ΢οημοηνή, Η. Μειέηαη θαη άξζξα, εηδ. Αζβαίμο, Αεήκα 1956.  ΢ςθνμκίμο, Ανπζι. (Εαπάνςθ) Άζθεζηο θαη Θεσξία, Ηενά Μμκή Σζιίμο Πνμδνυιμο Έζζελ Αββθίαξ, 1996.  ΢ςηδνίμο, Ανπζι. (Κμζιυπμοθμο), Ζ ιεηηνπξγηθή αλαλέσζε θαηά ηνλ άγην Αζαλάζην Πάξην, Αεήκα 2000 (Γζπθςιαηζηή ενβαζία εζδίηεοζδξ).  Sola Eudald, Α. «Ζ ιμνθή ηδξ Πακαβίαξ ζηδ κεμεθθδκζηή πμίδζδ», Γφμ ηείιεκα βζα ηδκ εθθδκζηή πμίδζδ, Μνξθσηηθό Ίδξπκα Δζληθήο Σξαπέδεο, Αεήκα 2005.  Σγχβα, Υ. Ζ πεξί κλεκνζύλσλ έξηο ελ Αγίσ ΋ξεη θαηά ηνλ ηε΄αηώλα, εηδ. Δπζζηδιμκζηή Δπεηδνίξ ηδξ Θεμθμβζηήξ ΢πμθήξ ημο Πακεπζζηδιίμο Θεζζαθμκίηδξ (Πανάνηδια αν.3), Θεζζαθμκίηδ 1969.  Σνειπέθα, Π. Γνγκαηηθή, ηυιμξ Α΄, εηδ. ΢ςηήν, Αεήκαζ 1979.  Σζίνηα, ΢. Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ, Έαδμιδ έηδμζδ, εηδ. Κέδνμξ, 1983.  Σζεθεββίδδ, Γ. Οξζόδνμε ζενινγία θαη Εσή, Μεθέηεξ ΢οιααηζηήξ Θεμθμβίαξ, εηδ. Πμονκανά, Θεζζαθμκίηδ, ακανηδιέκμ ζηδ: http://www.impantokratoros.gr/tselegidis-orthodoxh-theologiaekpaideysh.el.aspx  Φίθζα, Γ. Παξάδνζε θαη εμέιημε ζηε Λαηξεία ηεο Δθθιεζίαο, εηδ. Γνδβυνδ, Αεήκα 2006.  Φζμνεκηίκμξ, Γ.«K. Παθαιάξ – Κ. Κααάθδξ: Παναθθδθζζιμί ηαζ Ακηζεέζεζξ», Ζκέξα ηζε Εάθπζνο (εθδι), 12/11/2014.  Φθμνυθζηζ, Γ. Σν ζώκα ηνπ δώληνο Χξηζηνύ, Μηα νξζόδνμε εξκελεία ηεο Δθθιεζίαο, εηδ. Ανιυξ, Αεήκα 1999. 119

 Φμοκημφθδ, Η. Λεηηνπξγηθή Α΄, Δηζαγσγή ζηε ζεία ιαηξεία, Θεζζαθμκίηδ 1976.  Φμοκημφθδ, Η. «Ζ Λεζημονβζηή ακακέςζδ ζηδκ Ονευδμλδ Δηηθδζία (Γοκαηυηδηεξ ηαζ ειπυδζα)», Κιεξνλνκία 21 (1989), ζζ. 13-24.  Υαηγδθχηδ, Μ. Ζ Αιεμάλδξεηα θαη ν Καβάθεο, δεφηενδ έηδμζδ, εηδ. Αθηαίμξ.  Υαηγδθχηδ Μ. Η., Καβαθηθά, εηδ. Παξνπζία, Αεήκα 1993.

120