ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΝΕΑΠΟΛΙΣ ΤΜΗΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΘΕΟΛΟΓΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΘΕΜΑ: «Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ»
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: Σταυρούλα Γιάγκου ΕΠΙΒΛΕΨΗ: Κα Χρυσάνθη Τσιούμη ΕΞΑΜΗΝΟ: Γ΄
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Πρόλογος
1
2. Εισαγωγή
1
3. Παραστάσεις του βίου της Θεοτόκου
3
3.1 Το γενέσιον της Θεοτόκου
3
3.2 Η αγία Άννα θηλάζουσα τη Θεοτόκο
4
3.3
Η κολακεία της Θεοτόκου
4
3.4 Τα επτά πρώτα βήματα της Θεοτόκου
5
3.5 Η ευλογία της Θεοτόκου από τους ιερείς
6
3.6 Τα εισόδια της Θεοτόκου
6
3.7 Ο ευαγγελισμός της Θεοτόκου
7
3.8 Η παράδοση της Παναγίας στον Ιωσήφ
8
3.9 Ο ασπασμός της Θεοτόκου με την Ελισάβετ
9
3.10 Το ύδωρ της ελέγξεως
10
3.11 Η κοίμηση της Θεοτόκου
10
4. Επίλογος
12
5. Παράρτημα εικόνων
13
Βιβλιογραφία
20
Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ 1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Θεοτόκος είναι το ανθρώπινο πρόσωπο που υμνήθηκε στην Ορθόδοξη Εκκλησία (αλλά και σε άλλες ετερόδοξες εκκλησίες) όσο κανένας άλλος άνθρωπος πάνω στη γη. Είναι η Βασίλισσα των ουρανών, η Οδηγήτρια, η Ακαταμάχητος, η Παμμακάριστος, η Κυρία των αγγέλων, η Πανολύτρια, η Διασώζουσα, η Παντάνασσα, η Πάντων χαρά, η Κεχαριτωμένη, η Παράκλησις, η Ελπίς των απελπισμένων, η Χώρα του Αχωρήτου, η Σκέπη, το Όρος το Αλατόμητον, η Μητέρα του παμβασιλέως Χριστού. Τα προσωνύμια της Θεοτόκου, τα οποία καλύπτουν εκατοντάδες σελίδων, εκφράζουν τη βαθύτατη αγάπη των πιστών και την με ευγνωμοσύνη ανταπόδοση προς τις αναρίθμητες ευεργεσίες που αυτή προσφέρει προς όλο τον κόσμο, πιστούς και απίστους. Η Παναγία μητέρα του Θεανθρώπου Χριστού έχει τα πιο ευαίσθητα «σπλάχνα οικτιρμών» (Κολ. 3, 12) από όλους τους ανθρώπους που έζησαν ανά τους αιώνες πάνω στη γη. Αν η ενσάρκωση του Λόγου είναι «το πάντων καινόν καινότατον, το μόνον καινόν μυστήριον υπό τον ήλιον» 1 (Ιωάννης Δαμασκηνός), η μητέρα του ενσαρκωθέντος Λόγου είναι «το δοχείον της χάριτος» που δέχθηκε εκούσια να δώσει αίμα, σάρκα και οστά στον Θεό για να θεοποιηθεί όλη η ανθρωπότητα. Η ταπεινή απλή κόρη της Ναζαρέτ μετέτρεψε την πορεία της ιστορίας, γι’ αυτό και τιμάται και εγκωμιάζεται από τους πιστούς. Όλα τα παραπάνω με ώθησαν, στο μάθημα της Βυζαντινής τέχνης, να επιλέξω ως θέμα εργασίας μου, το πώς αποδίδεται η Παναγία ως πρόσωπο στις διάφορες ηλικίες της στη Βυζαντινή εικονογραφία.
Χρήσιμες ήταν οι υποδείξεις και οι
συμβουλές της καθηγήτριάς μου κας Χρυσάνθης Τσιούμη.
2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Eκκλησία αφιέρωσε στην Παναγία ναούς, ιστόρησε εικόνες,
θέσπισε
εορτές, συνέταξε εγκωμιαστικούς λόγους, συνέθεσε ύμνους και ολόκληρες ακολουθίες, θέσπισε νηστεία, αφιέρωσε αναθήματα και γενικά δοξολόγησε με κάθε τρόπο τον Θεό διά μέσου της μητέρας του. Αυτή η τιμή στην εικονογραφία είναι αποτυπωμένη με ποικίλο τρόπο και σε όλα τα επίπεδα της χριστιανικής τέχνης, από 1
. Θεοφύλακτος Μαρινάκης, Η Λευκή Βασίλισσα, Παναγίες Αγιοπελαγίτισσες και Ιωνίας Μικράς Ασίας,
Θεσσαλονίκη 2009, σ. 15.
1
τις μικρογραφίες μέχρι τις φορητές εικόνες και τη μνημειακή ζωγραφική. Ο χρωστήρας του ζωγράφου εξέφρασε την ευγνωμοσύνη των πιστών καρδιών προς το πρόσωπο της Θεοτόκου διαχρονικά και οικουμενικά. Ουδέποτε υπήρξε εποχή και τόπος που να μην δημιούργησε έστω και ένα έργο τέχνης για να προβάλει την αγάπη προς τη Θεοτόκο ως αντίδωρο ευγνωμοσύνης2. Η πλουσιότατη εικονογραφική παραγωγή συμπορεύθηκε και εξαρτήθηκε σε απόλυτο βαθμό από τον θεομητορικό και εν πολλοίς από τον χριστολογικό εορτολογικό κύκλο. Αυτοί οι κύκλοι, που διαμορφώθηκαν πλήρως μέχρι τον 7ο αιώνα3, παρείχαν το έδαφος στους αγιογράφους να αναπτύξουν, εντός του πνεύματος της διδασκαλίας της εκκλησίας έτσι όπως διατυπώθηκε κυρίως στην Γ΄, Δ΄ και Ε΄ Οικουμενική Σύνοδο, όλες τις θεομητορικές παραστάσεις, αυτοτελείς ή και με άλλα πρόσωπα. Πηγή έμπνευσης του ζωγράφου ήταν οι διηγήσεις των Ευαγγελιστών, τα απόκρυφα κείμενα, οι ακολουθίες (με πιο χαρακτηριστική αυτή του Ακαθίστου Ύμνου), η υμνογραφία των εορτών, τα θαύματα, οι εγκωμιαστικοί λόγοι των Πατέρων, οι διηγήσεις-προτυπώσεις της Παλαιάς Διαθήκης κ.άλ. Δημιουργοί-ζωγράφοι ήταν μοναχοί, κληρικοί, λαϊκοί, άνδρες και γυναίκες, επιφανείς και αφανείς, πλούσιοι και πτωχοί, πεπαιδευμένοι και «ιδιώτες» που εκδίπλωναν τις καλλιτεχνικές τους ικανότητες, συνήθως με τον καλύτερο τρόπο και έτσι απέδωσαν στην ιστορία θαυμαστά έργα τέχνης. Το θεολογικό και μορφωτικό επίπεδο του αγιογράφου επηρέαζε και εν πολλοίς καθόριζε την εικονογραφική παράσταση. Μέσα από τις εικόνες οι αγιογράφοι επιχειρούσαν να διδάξουν το δόγμα και το ήθος της Εκκλησίας, ιδίως μετά την εικονομαχία. Η Θεολογία σε διάφορες διατυπώσεις της αποτυπώνεται και προβάλλεται από τους αγιογράφους όχι μόνο για την ευχαρίστηση των ματιών αλλά κυρίως για την μυσταγώγηση της καρδίας και του νου όλων των ανθρώπων ακόμα και των αγραμμάτων. Οι εικόνες είναι λατρευτικά αντικείμενα αλλά ταυτόχρονα είναι και το βιβλίο, το οποίο με εικονικό τρόπο διδάσκει άμεσα και παραστατικά με μια απλή ματιά προς αυτές. Οι σύγχρονοι επικοινωνιολόγοι και παιδαγωγοί έχουν διατυπώσει διά πολλών τρόπων την αξία της εικόνας. Οι εικονογραφικοί τύποι και τα θέματα είναι τόσα πολλά που ασφαλώς δεν μπορούν σε μια εργασία αυτού του τύπου να αναλυθούν. Απλώς εδώ θα 2
. Στο ίδιο, σ. 20 εξ.
3
. Αντώνιος, Παπαδόπουλος. Αγιολογία. Θέματα γενικά, ειδικά και εορτολογίου, Θεσσαλονίκη 1985, σ.
91 κ.εξ. και Δημήτρης, Τσάμης. Αγιολογία, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 53 κ.εξ.
2
επιχειρήσουμε να εκθέσουμε επιγραμματικά τη θεματολογία που σχετίζεται με το βίο της Θεοτόκου, χωρίς να αναφερθούμε στις αυτοτελείς παραστάσεις (Δεομένη, Πλατυτέρα, Γαλακτοτροφούσα, Οδηγήτρια, Αχειροποίητος, Ελεούσα, Γλυκοφιλούσα, Σκέπη, Υψηλοτέρα, Βασίλισσα κ.ά.)4, στις παραστάσεις που συνδέονται με τον βίο του Χριστού (Γέννηση, Προσκύνηση των Μάγων, Περιτομή του Χριστού, Υπαπαντή, Φυγή στην Αίγυπτο, ο εν Κανά γάμος, Σταύρωση, Αποκαθήλωση, Επιτάφιος θρήνος, Ανάσταση κ.άλ.)5, στις παραστάσεις των προτυπώσεων (Θεοτόκος η Βάτος, Ρίζα του Ιεσσαί, Κεκλεισμένη Πύλη, Θεοτόκος ο Πόκος, Θεοτόκος η Κλίμαξ, «Άνωθεν οι προφήται» κ.άλ.), και στις παραστάσεις που εξαρτήθηκαν από την υμνογραφία («Άξιον εστι», «Τι σοι προσενέγκωμεν Χριστέ», «Ρόδον το αμάραντον», Ζωοδόχος πηγή, εικοσιτέσσερεις οίκοι του Ακαθίστου Ύμνου, «Επί σοι χαίρε, κεχαριτωμένη» κ.ά.)6. Ποιες είναι οι παραστάσεις του βίου της Θεοτόκου;
3. 1. Το γενέσιον της Θεοτόκου Απέναντι ή κάτω από την ξαπλωμένη αγία Άννα παριστάνεται η Παρθένος σαν βρέφος λουόμενο εντός λεκάνης από δύο γυναίκες, κατά ανάλογο τρόπο με τη σκηνή του λουτρού του θείου βρέφους στην παράσταση της Γεννήσεως του Χριστού. Το ανώτερο τμήμα του συγκεκριμένου θεομητορικού θέματος κατέχει πάντα η επί κλίνης αγία Άννα και οι δούλες που διακονούν τη λεχώνα, προσφέροντας τροφές σε αυτή (συνήθως αυγά και φρούτα, όπως συνέβαινε στη γέννηση των βυζαντινών πριγκήπων). Αυτή η απεικόνιση είναι αρχαιότατη. Περί αυτής αναφέρεται ο άγιος Ανδρέας Κρήτης και ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός (8ος αιώνας). Οι αρχαιότερες παραστάσεις που διασώθηκαν είναι του γλυπτού κίονα του Κιβωρίου του αγίου Μάρκου Βενετίας (6ος-7ος αι.) και της Santa Maria Antiqua της Ρώμης (6ος-7ος αι.). Από τον 11ο αιώνα και εξής σώζονται πολλές, π.χ. του Μηνολογίου του Βασιλείου Βουλγαροκτόνου, το ψηφιδωτό στο Δαφνί, Παναγία του Άρακα στην Κύπρο, άγιο Κλήμεντα Αχρίδας, στο Πρωτάτο του Αγίου Όρους (εικόνα 1,2) κ. άλ. 7. Στην 4
. Κωνσταντίνος Καλοκύρης,
Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν της Ανατολής και της Δύσεως,
Θεσσαλονίκη 1972, σ. 53 κ.εξ . 5
. Στο ίδιο, σ. 149 κ.εξ.
6
. Στο ίδιο, σ. 174 κ.εξ.
7
. Στο ίδιο, σ. 90 κ.εξ.
3
περίβλεπτο του Μυστρά εικονίζονται η Αγία Άννα στο κέντρο και τριγύρω εννέα νεαρές γυναίκες. Κάποιες είναι θεραπαινίδες και κάποιες φίλες της Αγίας Άννας που την επισκέπτονται για να τη συγχαρούν. Εκατέρωθεν της κλίνης της λεχώνας έχουμε δύο παράλληλες σκηνές: αριστερά δύο θεραπαινίδες τοποθετούν τη σπαργανωμένη Θεοτόκο μέσα στο λίκνο και δεξιά μια θεραπαινίδα παραδίδει στον Άγιο Ιωακείμ το βρέφος8.
3. 2. Η αγία Άννα θηλάζουσα τη Θεοτόκο Η αγία Άννα φορώντας μαφόριο κρατά συνήθως με το αριστερό της χέρι την Παναγία ως σπαργανωμένο βρέφος (εικόνα 12) ή και μικρό παιδί το οποίο θηλάζει. Η παράσταση αυτή εξαρτήθηκε από την παράσταση θηλασμού του Χριστού από την Παναγία. Και αυτή η παράσταση υπάρχει στον προαναφερθέντα κίονα του αγίου Μάρκου Βενετίας (6ος-7ος αι.), ενώ από τον 12ο αι. και εξής βρίσκεται σε πολλά μνημεία: ναός αγίων τεσσαράκοντα στο Τύρνοβο, ψηφιδωτή εικόνα του Βατοπεδίου, ναός αγίου Στεφάνου Καστοριάς, Περίβλεπτο Μυστρά, Θεοτόκο της Αχρίδος κ.αλ. Είναι σημαντικό να υπογραμμισθεί ότι σε αυτή την παράσταση όπως και σε εκείνη του θηλασμού του Χριστού οι αγιογράφοι δεν διστάζουν να δείχνουν γυμνό το στήθος της αγίας Άννας και της Θεοτόκου αντίστοιχα, χωρίς να προσβάλλουν την αιδώ. Το ανθρώπινο σώμα είναι δημιούργημα του Θεού, ως εκ τούτου διά αυτού δοξάζεται ο δημιουργός και δεν είναι πηγή αμαρτίας. Η αμαρτία πηγάζει από τη διαστροφή των παθών του ανθρώπου9.
3. 3. Η Κολακεία της Θεοτόκου Αυτό το θέμα είναι γνωστό και ως «φιλοστοργία των Θεοπατόρων». Σε αυτό η Παναγία φέρεται τρυφερά και φιλόστοργα στην αγκαλιά των γονιών της. Άλλοτε την κρατά ο Ιωακείμ και άλλοτε η Άννα. Ο αγιογράφος εμπνεύσθηκε αυτή την παράσταση από την καθημερινή ζωή, γεγονός που φανερώνει πόσο ανθρώπινο είναι το υπόβαθρο της βυζαντινής τέχνης. Μέσα από τα καθημερινά γεγονότα προβάλλονται τα ανθρώπινα αισθήματα των αγίων. Παραστάσεις της κολακείας απαντούν στον άγιο Κλήμεντα Αχρίδας, στη μονή της Χώρας (εικόνα 3) στην 8
8. Μιχαήλ Ασφενταγάκης, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή εικογραφία, Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος 8ος, Ηλιάδης – Ιλαρίων, στρατηγικές εκδόσεις, σελ. 247 9 . Κωνσταντίνος Καλοκύρης, στο ίδιο, σ. 93 κ.εξ.
4
Κωνσταντινούπολη, στη μονή Βατοπαιδίου, σε πολλούς σερβικούς ναούς, στον ναό της αγίας Άννας στον Κάνδανο της Κρήτης κ.λ. 10. Οι πρώτες απεικονίσεις όμως, του θέματος ανάγονται στην όψιμη μεσοβυζαντινή περίοδο όπου τα παραδείγματα είναι λιγοστά. Τουναντίον, η παράσταση καθιερώνεται στους Παλαιολόγιους χρόνους11.
3. 4. Τα επτά πρώτα βήματα της Θεοτόκου Η Θεοτόκος μικρό παιδί κάνει τα πρώτα βήματά της σπεύδουσα στην αγκαλιά της μητέρας της. Χαμογελώντας για το επίτευγμά της τείνει το χέρι της προς την μητέρα της για να την προφυλάξει από ενδεχόμενη πτώση. Σε κάποιες παραστάσεις την ακολουθεί υπηρέτρια για να την βοηθήσει. Πρόκειται για μια λεπτομέρεια από τη ζωή της Παναγίας την οποία βρίσκουμε στα ψηφιδωτά του εσωνάρθηκα της μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη κ.αλ. Αυτό το θέμα έχει την αρχή του στο Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου, σύμφωνα με τη διήγηση του οποίου, όταν η Θεοτόκος έγινε έξι μηνών «έστησε αυτήν η μήτηρ αυτής χαμαί, του διαπειράσαι ει ίσταται και επτά βήματα περπατήσασα ήλθεν εις τον κόλπον αυτής». Το γεγονός αυτό οδηγεί τη μητέρα της Παναγίας στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για θείο σημάδι. Επτά βήματα αριθμούνται, είτε από επίδραση του ιερού αριθμού, είτε από το γεγονός ότι στο ελληνορωμαϊκό δίκαιο και στην τέχνη της ύστερης αρχαιότητας αποτυπώνεται στην ανάγλυφη διακόσμηση μιας συγκεκριμένης ομάδας σαρκοφάγων της εποχής 12. Για τη μετάβαση από τη βρεφική ηλικία στην παιδική τίθεται το όριο των έξι ή των επτά ετών. Έτσι, αποδεικνύεται ότι είναι λανθασμένες οι μέχρι τώρα απόψεις που έχουν διατυπωθεί στην έρευνα και θεωρούν ότι η σύνθεση της προέρχεται από μια ανατολίζουσα παράδοση. Και αυτή η παράσταση έχει πολύ ανθρώπινο περιεχόμενο. Θα πρέπει και εδώ να υπογραμμισθεί ότι η βυζαντινή αγιογραφία δεν είναι απόκοσμη, αλλά προβάλλει τα γεγονότα από τη ζωή των αγίων, υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα συμβάλουν στην ευρύτερη αγωγή των πιστών, δηλ. εν προκειμένω στην προβολή της φιλοστοργίας των γονιών, της αξίας της παιδικής αφελότητας, της παιδικής χαράς, της παιδικής τόλμης και προσπάθειας κ.ο.κ.13 (εικόνα 4). 10
. Κωνσταντίνος Καλοκύρης, στο ίδιο, σ. 95 κ.εξ.
11
. Μιχαήλ Ασφενταγάκης, στο ίδιο σ. 247 . Μάριος Γιαννούλης, «Η σκηνή της Επταβηματίζουσας και η Εικονογραφία των παραστάσεων της νεανικής ηλικίας των θείων προσώπων», τριακοστό συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης, Αθήνα 2010 13 . Κωνσταντίνος Καλοκύρης, στο ίδιο, σ. 97 κ.εξ. 12
5
3. 5. Η Ευλογία της Θεοτόκου από τους ιερείς Σύμφωνα με το Πρωτευαγγέλιον του Ιακώβου, μόλις η Θεοτόκος έγινε ενός έτους, ο Ιωακείμ γιόρτασε το γεγονός με γεύμα που παρέθεσε στους ιερείς, στους γραμματείς και στη γερουσία και στο λαό του Ισραήλ, οπότε έφερε τη Θεοτόκο και την ευλόγησαν οι ιερείς. Επίσης την ευλόγησαν και οι αρχιερείς και προσευχήθηκαν στο Θεό να ευλογήσει «αυτήν εσχάτην ευλογίαν, ήτις διαδοχήν ουκ έχει». Με τη σκηνή της Ευλογίας προαναγγέλλεται η είσοδος της Θεοτόκου στο ναό και η διατροφή της από τον άγγελο (εικόνα 5). Τη διήγηση αυτή την απέδωσε ο βυζαντινός αγιογράφος με την απεικόνιση των αντιπροσώπων του λαού και των ιερών (κατόπιν συνήθως μόνο ιερέων ή αρχιερέων) να κάθονται και να τρώνε από την πλούσια τράπεζα και ο Ιωακείμ να οδηγεί την Παρθένο (αργότερα μαζί με την Άννα) προς τους συνδαιτυμόνες για να την ευλογήσουν. Αυτή η παράσταση υπάρχει στον κίονα του αγίου Μάρκου Βενετίας, στο Δαφνί, στον άγιο Κλήμεντα Αχρίδας, στη Μητρόπολη του Μυστρά, σε ναούς της Σερβίας κ.αλ.14.
3. 6. Τα Εισόδια της Θεοτόκου Όταν η Παναγία έγινε τριών χρονών, σύμφωνα με τα Απόκρυφα Ευαγγέλια, οδηγήθηκε στο ναό του Σολομώντος από τους γονείς της και τις λαμπαδηφόρες φίλες της, «των αμιάντων θυγατέρων των Εβραίων». Ο αρχιερέας Ζαχαρίας κάτω από Κιβώριο, που εξαίρει τα Άγια των Αγίων, υποδέχεται την Παναγία, η οποία άλλοτε στέκεται πριν από τη σκάλα και άλλοτε ανεβαίνει τα σκαλιά. Η Παναγία συνήθως προπορεύεται των γονιών της, γεγονός το οποίο εκφράζει την προσωπική της βούληση, που υπαγορεύεται από τον πόθο της να αφιερωθεί στον Θεό. Στην παλαιολόγεια τέχνη (βλ. Πρωτάτον) συντελείται συναίρεση δύο παραστάσεων που σχετίζονται με το γεγονός των Εισοδίων. Συγκεκριμένα η Παναγία εισέρχεται στο ναό με τη συνοδεία των γονιών της και στη συνέχεια οδηγείται από τις παρθένες φίλες της στον μεγάλο αρχιερέα. Η Είσοδος της Θεοτόκου στα Άγια των Αγίων, όπου καμία γυναίκα δεν εισήλθε ποτέ, προβάλλει την αντίληψη των βυζαντινών περί της καθαρότητας και της αγιότητας της μικρής Θεοτόκου, η οποία δι’ αυτού του τρόπου
14
. Στο ίδιο, σ. 98 κ.εξ.
6
προετοιμάσθηκε μέσα στο ναό με την καθημερινή λατρεία να υποδεχθεί στα σπλάχνα της τον Θεό Λόγο. Η
αρχαιότερη
παράσταση
αυτού
του
θέματος
ανευρίσκεται
στον
μνημονευθέντα κίονα του Κιβωρίου στον άγιο Μάρκο Βενετίας (6ος αιώνας) και ακολούθως σε πολλούς ναούς. Ήταν προσφιλέστατο θέμα όχι μόνο σε ναούς που ήταν αφιερωμένοι στην Παναγία, αλλά και σε όλους τους άλλους. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι υπάρχει σε μονές του Αγίου Όρους (Πρωτάτον, Λαύρα, Βατοπαίδι, Διονυσίου, Χιλανδάρι κ.αλ.) (εικόνα 6), στο Μυστρά (Περίβλεπτος), στην Κωνσταντινούπολη (Μονή της Χώρας), στην Αχρίδα (ναός Κλήμεντος, έργο των Αστραπάδων), σε ναούς της Σερβίας (Studeniča, Staro-Nagorićino κ.άλ.), στην Κρήτη (ναός Παναγίας Κριτσάς, αγίας Άννας Κανδάνου) κ.αλ. Σημαντική παρουσία έχει το συγκεκριμένο θέμα και στις φορητές εικόνες, στις οποίες πολλές φορές παριστάνεται και η λεπτομέρεια της διατροφής εντός των Αγίων της Θεοτόκου από άγγελο (βλ. εικόνα από τον ζωγράφο Αντώνιο Κοντονή που φυλάσσεται στο Μουσείο Μπενάκη). Η διατροφή της Παναγίας από αγγέλους δηλώνει την αγγελική της πολιτεία, πρότυπο και για την αγγελική πολιτεία των μοναχών. Η Παρθένος ζει εντός του ναού σε πλήρη αφιέρωση, με μεγάλη άσκηση, σε σημείο που να τρέφεται μόνο από αγγέλους. Αυτή την ασκητική διάσταση την προβάλλει ο μεταβυζαντινός αγιογράφος, κατ’ επίδραση των θεολογικών κειμένων της εποχής (π.χ. του Θησαυρού του Δαμασκηνού Στουδίτη)15 16.
3. 7. Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου Το γεγονός του Ευαγγελισμού είναι το μοναδικό από τη ζωή της Θεοτόκου που αναφέρεται στα κανονικά βιβλία της Καινής Διαθήκης (βλ. Λουκά Ι, 26-38). «Τω μηνί τω έκτω απεστάλη ο άγγελος Γαβριήλ υπό του Θεού εις πόλιν της Γαλιλαίας, η το όνομα Ναζαρέτ, προς παρθένον μεμνηστευμένην ανδρί ω όνομα Ιωσήφ, εξ οίκου Δαβίδ, και το όνομα της παρθένου Μυριάμ, και εισελθών ο άγγελος προς αυτήν είπε· Χαίρε, κεχαριτωμένη, ο Κύριος μετά σου … και ότι ιδού συλλήψη εν γαστρί σου και τέξη υιόν … ούτος έσται μέγας και υιός υψίστου κληθήσεται …». Αυτή η ιστορική διήγηση καθόρισε το θεματολογικό περιεχόμενο της παράστασης. Ο αρχάγγελος 15
. Στο ίδιο, σ. 100 κ.εξ. και Διονύσιος εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, εν
Πετρουπόλει 1909, σ. 144, 230, 270, 278. 16 16. Πασαρέλι, Γκαετάνο. Βυζαντινές Εικόνες, Μαρινέλα Αλεβίδου και Γεώργιος Βελούτσος, Εκδόσεις Καρακωστόγλου, Η Είσοδος της Υπεραγίας Θεοτόκου στον Ναό, Αθήνα 2004, σ. 68
7
Γαβριήλ κρατώντας σκήπτρο (και όχι κρίνο όπως κατ’ επίδραση της τέχνης της Δύσης που έχει αρχαιοελληνικές καταβολές διηγήσεων με αρχαίους θεούς), δηλωτικό το σκήπτρο της θείας εξουσίας και της αξιοπρέπειας του ατόμου, του αγγελιαφόρου, του προσκυνητή, χαιρετίζει αυτή ως κεχαριτωμένη και ευλογημένη. Η Παρθένος απεικονίζεται συνήθως με δύο τρόπους: άλλοτε καθισμένη και γνέθουσα την πορφύρα και άλλοτε όρθια προσβλέπουσα με έκπληξη τον άγγελο και συζητούσα με αυτό. Η Παναγία έχει συνήθως στραμμένο το βλέμμα προς τη γη για να δηλώσει ότι συγκατατίθεται προς τη βουλή του Θεού17 (εικόνα 7) . Η εορτή του Ευαγγελισμού είναι η πιο σημαντική θεομητορική κατά τη βυζαντινή περίοδο. Προεβλήθη εντονότατα όχι μόνο για το συγκεκριμένο γεγονός που περιγράφει ο ευαγγελιστής Λουκάς αλλά και γιατί, σύμφωνα με μια παράδοση, ο κόσμος δημιουργήθηκε την 25η Μαρτίου. Έτσι η Εκκλησία τοποθέτησε την ίδια μέρα το πιο καθοριστικό γεγονός της αναδημιουργίας του κόσμου, που την ίδια ημέρα άρχισε να συντελείται, δηλ. την ενσάρκωση του Θεού Λόγου. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί ναοί και πολλές μονές είχαν το καθολικό τους αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στο Άγιον Όρος τρεις από τις αρχαιότερες μονές: Μ. Λαύρα, Βατοπαιδίου, Φιλοθέου, είχαν τα καθολικά τους αφιερωμένα στον Ευαγγελισμό18. Οι παραστάσεις του Ευαγγελισμού αριθμούνται στη μνημειακή ζωγραφική (και ψηφιδωτά) καθώς και στις φορητές εικόνες, παλαιότερες και σύγχρονες, σε χιλιάδες19.
3. 8. Η παράδοση της Θεοτόκου στον Ιωσήφ Η απουσία βιογραφικών λεπτομερειών της ζωής της Θεοτόκου στην Καινή Διαθήκη οδήγησε στην αναγκαιότητα της χρήσης εκλαϊκευμένων κειμένων κυρίως κατά τους πρώτους μ. Χ. αιώνες. Στα κείμενα αυτά, που είναι γνωστά ως Απόκρυφα αποτυπώνεται η λαϊκή ευσέβεια και η προσήλωση των πιστών στο πρόσωπο της Παναγίας. Τα κείμενα αυτά, και κυρίως το πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου, παρέχουν πληροφορίες για άγνωστες πτυχές της ζωής της. 17
14. Πασαρέλι, Γκαετάνο. Βυζαντινές Εικόνες, Μαρινέλα Αλεβίδου και Γεώργιος Βελούτσος, Εκδόσεις Καρακωστόγλου, Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, Αθήνα 2004, σ. 164 18 15. Πασαρέλι, Γκαετάνο. Βυζαντινές Εικόνες, Μαρινέλα Αλεβίδου και Γεώργιος Βελούτσος, Εκδόσεις Καρακωστόγλου, Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, Αθήνα 2004, σ. 148, 149 19 . Κωνσταντίνος, Καλοκύρης, στο ίδιο, σ. 115 κ.εξ. Διονύσιος εκ Φουρνά, στο ίδιο, σ. 85, 218, 222, 230, 270.
8
Πιο συγκεκριμένα, το θέμα της παράδοσης της Θεοτόκου στον Ιωσήφ έχει ως κύριο στόχο τη διαφύλαξη της αγνότητας και καθαρότητας της Παναγίας σύμφωνα πάντα με το θείο θέλημα. Μία νέα, περίπου 15 ετών, όπως ήταν τότε η Παρθένος – πτωχή, που ζούσε και αναστρεφόταν σε μια κοινωνία τόσο διεφθαρμένη, όπως αυτή της Ναζαρέτ, διέτρεχε κίνδυνο. Ενδιαφερόταν λοιπόν οι συγγενείς της να την αποκαταστήσουν και να της βρουν σύντροφο. Ο θρησκευτικός νόμος των Ιουδαίων όριζε ότι έπρεπε να εκλέξουν σύζυγο από την ίδια φυλή. Η Παρθένος Μαρία ήταν απόγονος του Δαβίδ. Επομένως, και ο σύντροφός της, ο Ιωσήφ, προερχόταν «εξ οίκου και πατριάς Δαβίδ». Την καταγωγή του μνηστήρα Δαβίδ επιβεβαιώνει – κατά τον ιερό Χρυσόστομο - και η ίδια η αρετή του ανδρός για την οποία η Αγία Γραφή λέει ότι ήταν «δίκαιος», δηλαδή ενάρετος και αγαθός άνθρωπος. Έτσι, κοντά στον Ιωσήφ η ορφανή Παρθένος ασφαλιζόταν από τους κινδύνους της κοινωνίας20. Το επεισόδιο της Παραλαβής της Παναγίας από τον Ιωσήφ βρίσκεται ανάμεσα στις παραστάσεις του κώδικα των Ομιλιών του Κοκκινοβάφου και αποτελεί το πρωιμότερο παράδειγμα. Το θέμα αυτό χωρίζεται σε δύο σκηνές, οι οποίες με τη σειρά τους χωρίζονται σε τέσσερα μικρότερα τμήματα. Έτσι, στο πρώτο τμήμα ιστορείται η Παρθένος να αποχαιρετά τους ιερείς, στο δεύτερο η Θεοτόκος με τον Ιωσήφ να αναχωρούν για την οικία του δεύτερου (τέλος α΄ σκηνής). Στο τρίτο τμήμα τους υποδέχονται οι τρεις γιοι του Ιωσήφ και στο τέταρτο τμήμα ο τέταρτος γιος του Ιωσήφ ετοιμάζει το τραπέζι για το ζευγάρι. Πιο συχνά εντοπίζεται η απεικόνιση του θέματος σε τρεις, δύο ή και μία σκηνή21.
3. 9. Ο ασπασμός της Θεοτόκου με την Ελισάβετ Η Θεοτόκος και η συγγενής της Ελισάβετ, η μητέρα του Προδρόμου, στέκονται μπροστά από το σπίτι του Ζαχαρία και αγκαλιάζει η μία την άλλη. Παρά το γεγονός ότι ο Λουκάς (1, 40) λέει ότι η Παναγία «εισήλθεν εις τον οίκον Ζαχαρίου και ησπάσατο την Ελισάβετ», όμως ο ζωγράφος παριστά το γεγονός έξω από το σπίτι, στον πυλώνα, πιθανόν από επίδραση του Πρωτευαγγελίου του Ιακώβου22. Αυτό το εικονογραφικό θέμα είναι γνωστό στην πρωτοχριστιανική τέχνη και το συναντάμε στην ανάγλυφο σαρκοφάγο της Ραβέννας, στον θρόνο του επισκόπου 20
17. Αρχιμ. Καλλιστράτου Ν. Λυράκη, Η Παρθενομήτωρ, 7η έκδοση, Αθήνα 2000, σελ. 45. 18. Μιχαήλ Ασφενταγάκης, στο ίδιο, σελ. 248 22 . Κ. Καλοκύρης, στο ίδιο, σ. 120 κ.εξ. Διονύσιος εκ Φουρνά, στο ίδιο, σ. 84-85. 21
9
Μαξιμιανού, π. 547. Επειδή όταν συναντήθηκαν οι δύο γυναίκες, ήταν και οι δύο έγκυες, η Ελισάβετ σε προχωρημένη εγκυμοσύνη (στον έκτο μήνα), αυτό το γεγονός κάποιες φορές επισημαίνεται από την τέχνη. (εικόνα 8). Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι στην παράσταση στο Porec της Κροατίας (6ος αιώνας) οι δύο γυναίκες ούτε αγκαλιάζονται, ούτε ασπάζονται, αλλά βρίσκονται σε απόσταση έχοντας απλωμένα τα χέρια προς τα κάτω.23
3. 10 Το ύδωρ της ελέγξεως Η Παναγία προσέφερε την καθαρή και αμόλυντη ανθρώπινη φύση της για την ενανθρώπιση του Θεού και κατέστησε δυνατή την οικείωση του σωτηριολογικού έργου του Χριστού από όλους τους ανθρώπους. Μέσω αυτής φανερώνεται η χάρη του Θεού. «Την Παρθένον ετούτην το πλήθος όλον των θείων χαρισμάτων του Πνεύματος ως βασίλισσα εστεφάνωσεν. Ώστε εκάστω των εκλεκτών η χάρις κατά μέρος εδόθη, τη δε Μαριάμ άπαν το της χάριτος πλήρωμα», λέει ο άγιος Ιερώνυμος24. Η σκηνή με τίτλο, το ύδωρ της ελέγξεως έχει ως θέμα της την επίσκεψη του ζεύγους στον αρχιερέα ώστε να διαπιστωθεί μέσω του ύδατος, εάν η Παναγία παρέμενε αγνή και εάν ο Ιωσήφ είχε κοιμηθεί μαζί της. Αναπαράσταση του συγκεκριμένου θέματος έχουμε από τον 6 ο αιώνα μ.Χ. στο θρόνο του επισκόπου Μαξιμιανού όπου απεικονίζονται αριστερά ο Ιωσήφ, δεξιά η Θεοτόκος έτοιμη να πιει το ύδωρ και πίσω της άγγελος Κυρίου 25. Αυτή η παράσταση υπάρχει στην Παναγία Κουμπελίδικη ή Σκουταριώτισσα της Καστοριάς, στο διάσημο για την ποιότητα των τοιχογραφιών του ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, γνωστός ως Παναγία Κερά στο Νομό Λασιθίου στην Κρήτη, στο Ναό των Στεφάνων [Tokalı Kilise], στα Κόραμα της Καππαδοκίας κ.αλ. Για την αειπαρθενία της Θεοτόκου σε ομιλία ο Ικονίου Αμφιλόχιος διευκρινίζει ότι, ενώ ήταν Παρθένος και «κεκλυσμένη πύλη» η Παναγία μας, εν τούτοις ενώπιον του Θεού τίποτα το κρυφό ή κλειστό δεν υπήρχε. Διότι όλη η ψυχοσωματική ύπαρξη της Παρθενομήτορος ήταν ναός άγιος, τον οποίο απόλυτα γνώριζε και ευαρεστήθηκε να σηκώσει ο ίδιος ο Θεός26.
4. 11. Η Κοίμηση της Θεοτόκου 23
. Μιχαήλ Ασφενταγάκης, στο ίδιο, σελ. 248. 24. Θεομητορικαί εορταί σελ. 16-17. 25 . Μιχαήλ Ασφενταγάκης, στο ίδιο σελ. 249. 26 21. P.G. 39, 248-249 24
10
Στη σύγχρονη Ορθοδοξία η πιο προσφιλής θεομητορική εορτή είναι αυτή της Κοιμήσεως, η οποία εορτάζεται πανηγυρικά τόσο κατά την ημέρα της εορτής (15 Αυγούστου) όσο και κατά την ημέρα της απόδοσής της (23 Αυγούστου). Επειδή της εορτής προηγείται νηστεία και η καθημερινή ακολουθία του Μικρού και Μεγάλου Παρακλητικού στη Θεοτόκο Κανόνα, γι’ αυτό και προβάλλεται ακόμα περισσότερο η τιμή προς την Παναγία. Ανάλογη προβολή έχει και η παράσταση της Κοιμήσεως, τόσο στη μνημειακή ζωγραφική όσο και στις φορητές εικόνες. Επίσης σημαντική είναι η παρουσία της συγκεκριμένης παράστασης στη μικροτεχνία (χειρόγραφα, γλυπτά τέμπλων κ.λπ.). Σε αυτή την παράσταση η Θεοτόκος είναι ξαπλωμένη σε φέρετρο στρωμένο με πολυτελή ποδιά, κοιμάται γαλήνια, με τα χέρια σταυρωμένα προ του στήθους της, και γύρω της στέκονται θλιμμένοι «οι από των περάτων» συναθροισθέντες απόστολοι, με τον απόστολο Πέτρο στη μεριά της κεφαλής της και τον απόστολο Παύλο στο απέναντι μέρος των ποδιών της. Σε κάποιες παραστάσεις οι απόστολοι εικονίζονται ιπτάμενοι. Στη σκηνή εικονίζεται και η ψυχή της Θεοτόκου με σχήμα σπαργανωμένου βρέφους, την οποία κρατεί ο Χριστός, παριστανόμενος πάνω από το φέρετρο και στο κέντρο. Την Θεοτόκο θρηνούν σε κάποιες παραστάσεις γυναίκες (εικόνα 9). Από τον 11ο αιώνα παριστάνεται άγγελος ο οποίος παραλαμβάνει την ψυχή της και την φέρνει στον παράδεισο. Ο άγγελος αυτός είναι ένας από τους δύο που βρίσκονται στις δύο πλευρές του Χριστού. Σε μεταγενέστερες εικόνες ζωγραφίζεται πύλη στον ουρανό, η οποία ανοίγει για να εισέλθει η «επουράνιος Πύλη» (η Θεοτόκος), η οποία εικονίζεται εντός δόξης να εισέρχεται στον ουρανό. Στην μεταγενέστερη παράσταση της Κοιμήσεως, στην πραγματικότητα η Παναγία εικονίζεται τρεις φορές, επί του φερέτρου, η ψυχή που παραλαμβάνεται από τον Χριστό, και η δοξασμένη που εισέρχεται τις πύλες του Παραδείσου (εικόνες 10, 11) . Πρόκειται για μία καλλιτεχνική σύλληψη που αποδίδει τη θεολογική αντίληψη της εξόδου της ψυχής των δικαίων27. Η εικονογραφική παράσταση της Κοιμήσεως κατακλύζει κυριολεκτικά όλα τα χριστιανικά μνημεία. Υπάρχει σε ναούς, μονές, μικροτεχνία, χειρόγραφα, ψηφιδωτά, φορητές εικόνες, τοιχογραφίες. Είναι το πιο προσφιλές θέμα όλων των καλλιτεχνών, σε όλο τον ορθόδοξο κόσμο, παλαιότερα και σήμερα28. 27
23. Πασαρέλι, Γκαετάνο. Βυζαντινές Εικόνες, Μαρινέλα Αλεβίδου και Γεώργιος Βελούτσος, Εκδόσεις Καρακωστόγλου, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, Αθήνα 2004, σ. 256 28 . Κωνσταντίνος, Καλοκύρης. στο ίδιο, σ. 126 εξ. και Διονύσιος εκ Φουρνά, στο ίδιο, σ. 144,
218, 230, 277.
11
5. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ως κατακλείδα θέλω να επισημάνω ότι η τιμή προς τη Θεοτόκο εκφράζεται πολλές φορές διά μέσου των θαυματουργικών εικόνων της Παναγίας. Αυτές υπάρχουν σε όλο τον ορθόδοξο κόσμο και κυριολεκτικά συγκινούν βαθύτατα τους πάντες, σε σημείο που να επηρεάζεται όχι μόνο η θρησκευτική ζωή, αλλά πολλές άλλες εκφάνσεις της ζωής, π.χ. λαογραφικές συνήθειες, εμπορικές συναλλαγές (εμποροπανηγύρεις), καλλιτεχνικές δημιουργίες (τραγούδια, χοροί), λογοτεχνία (βλ. έργα Αλ. Παπαδιαμάντη, Θ. Ντοστογέφσκυ) κ.αλ. Θαυματουργικές εικόνες της Θεοτόκου
καθορίζουν την ευσέβεια των πιστών. Σήμερα στην Ελλάδα τα
μεγαλύτερα προσκυνήματα είναι αυτά που φυλάσσουν τέτοιες εικόνες (Τήνος, Σουμελά, Αγιάσος, Ν. Μηχανιώνα, Εκατονταπυλιανή Πάρου κ.αλ.). Τα θαύματα της Παναγίας είναι αναρίθμητα, όπως και αναρίθμητες είναι οι αφανείς ευεργεσίες της (κυρίως αυτές) προς όλους τους ανθρώπους (δίκαιους και αμαρτωλούς), που προέρχονται από την πολυευσπλαχνία της. Η καρδιά της Παναγίας είναι πιο ευρύχωρη ακόμα και από τους ωκεανούς. Ἡ λατρεία, η αγάπη και ο θαυμασμός προς την Παναγία έδωσε όχι μόνο πλήθος ονομάτων αλλά και πλήθος θεμάτων εικονογραφικών, που δημιούργησε ὁ σεβασμός , η ευσέβεια, και η πίστη, του λαού μας. Όσα και να γράψει κανείς θα είναι πολύ φτωχά για να υμνήσουν την Παναγιά μας, την γλυκύτατη μητέρα του κόσμου. Εμείς απλά ψελλίσαμε κάποιες λέξεις περιγράφοντας την μορφή της Θεοτόκου στη βυζαντινή τέχνη και ως επίλογος έρχεται η φράση του ποιητή του ειρμού της θ΄ ωδής των Χριστουγέννων:
ξένον θαῦμα. Καινουργῶν τοὺς φθαρέντας καὶ πρὸς φῶς
επανάγον το ανέσπερον Κόρη».
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ
12
(εικόνα 1) Η γέννηση της Θεοτόκου από το Πρωτάτο του Αγίου Όρους wra9.blogspot.com/2009/9/h-8.html αναρτήθηκε: 7/9/2009
(εικόνα 2) Εικόνα μακεδονικού εργαστηρίου με θέμα την γέννηση της Θεοτόκου,17ου αι., από το μουσειό Μπενάκη
Η κολακεία της Παναγίας, Μονή της Χώρας (εικόνα 3)
13
(εικόνα 6) Τα εισόδια της Θεοτόκου από την εκκλησία του Πρωτάτου του Αγίου Όρους, τοιχογραφία του 14ου αι. και αποδίδεται στον ζωγράφο Εμμανουήλ Πανσέληνο hpareatouagioyioannh.blogspot.com/2009/11/bl... αναρτήθηκε: 5/11/2009
Η Επταβηματίζουσα, Μονή της Χώρας (εικόνα 4)
14
Η Ευλογία των ιερέων, Μονή της Χώρας (εικόνα 5)
Η αγία Άννα με τη Θεοτόκο (εικόνα 12)
15
(εικόνα 7) Ο ευαγγελισμός της Θεοτόκου του Εμμανουήλ Τζανφουρναρητέλη Χρονολογείται τέλη 16αι.-αρχές17αι., από το μουσείο Μπενάκη www.aitoloakarnaniablogs.grl/.../2010/03/
(εικόνα 8) Ο ασπασμός της Θεοτόκου με την Ελισάβετ από τον ιερό ναό του Αγίου Ελευθερίου της οδού Αχαρνών στην Αθήνα www.orthomad.gr/pnevmatikou.html
16
(εικόνα 9) Η κοίμηση της Θεοτόκου στο καθολικό της μονής Βατοπεδίου του Αγίου Όρους vatopaidi.wordpress.com/2009/08/15/ αναρτήθηκε: 15/8/229
17
(εικόνα 10) Η κοίμηση της Θεοτόκου,εικόνα του ναού της Αγίας Μαρίνας στον Κισσό του Πηλίου www.pelion-paths.gr/sight.aspx?In=gr&id=84 αναρτήθηκε: 15/11/2008
18
(εικόνα 11) Η κοίμησης της Θεοτόκου του Μιχαήλ Αστραπά και Ευτυχίου από τον Άγιο Κλήμεντα Αχρίδος 62.103.157.202/index.php?option=com_photo_v... αναρτήθηκε: 15/8/2009
19
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ασφενταγάκης Μιχαήλ, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή εικονογραφία, Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος 8ος, Ηλιάδης – Ιλαρίων, στρατηγικές εκδόσεις.
Γιαννούλης Μάριος, «Η σκηνή της Επταβηματίζουσας και η Εικονογραφία των παραστάσεων της νεανικής ηλικίας των θείων προσώπων», τριακοστό συμπόσιο
Βυζαντινής
και
Μεταβυζαντινής
αρχαιολογίας
και
τέχνης
(Εισήγηση- Ανακοίνωση), Αθήνα 2010.
Διονύσιος εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, εν Πετρουπόλει 1909, σελ. 84, 85, 144, 218, 222, 230, 270, 277, 278.
Θεομητορικαί εορταί σελ. 16-17.
Καλοκύρης Κωνσταντίνος, Η Θεοτόκος εις την εικονογραφία της Ανατολής και της Δύσεως, εκδ. Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1972.
Καραβιδόπουλος Ιωάννης, Τα Απόκρυφα Ευαγγέλια, Το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου, εκδ. Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2004.
Αρχιμ. Καλλιστράτος Ν. Λυράκης,
Η Παρθενομήτωρ, 7η έκδοση, Αθήνα
2000, σελ. 45.
Μαρινάκης Θεοφύλακτος, Η Λευκή Βασίλισσα : Παναγιές Αγιοπελαγίτισσες και Ιωνίας Μικράς Ασίας, Θεσσαλονίκη 2009.
Τσάμης Γ. Δημήτριος, Θεομητορικόν, τ. Α΄, Εγκόμια στην Παναγία, Θεσσαλονίκη 1998.
Τσάμης Γ. Δημήτριος, Αγιολογία, Θεσσαλονίκη 1985, σελ. 53.
Παπαδόπουλος Αντώνης, Αγιολογία. Θέματα γενικά, ειδικά και εορτολογίου, Θεσσαλονίκη 1985, σελ. 91.
Πασαρέλι Γκαετάνο, Βυζαντινές Εικόνες, Μαρινέλα Αλεβίδου και Γεώργιος Βελούτσος, Εκδ. Καρακωστόγλου, Αθήνα 2004, σελ. 29- 46, 67- 82, 147167, 249- 267.
P.G. 39, 248-249
20
21