360 over robots

AP

het beste uit de internationale pers

in dit nummer

nr. 70

|

15 tot 29 januari 2015

|

www.360magazine.nl

|

€ 5,49

der spiegel die zeit financial times spiked los angeles times ha’aretz the malaysian insider jyllands posten business news fraternité matin hankyoreh21 al-hayat l’orient le jour the talks the atlantic the guardian popular science london review of books

Is dit een mens Waar empathie ver te zoeken is, neemt de robot het over

dossier na charlie

Negen pagina's reacties uit de wereldpers

Cover.indd 1

13-01-15 18:29

Hoe leest u 360 digitaal?

Digitale abonnementen Per maand

€5,99 (17% korting)

Per kwartaal

€16,99 (21% korting)

Per halfjaar

€31,99 (26% korting)

Per jaar

€59,99 (30% korting)

Roteer uw tablet om 360 magazine in landscape of portrait te lezen.

Leg twee vingers op het scherm en spreid ze om in te zoomen. Doe het tegenovergestelde om uit te zoomen.

voor plank.indd 4

21-02-13 11:07

Nederlands Kamerorkest — 20 januari t/m 8 februari 2015 — operaballet.nl

IL VIAGGIO A REIMS – Gioachino Rossini Muziek als champagne

Advertenties.indd 2

13-01-15 12:57

inhoud 6 Wereldnieuws

Een vooruitblik op de internationale nieuwsgebeurtenissen van 2015.

8 Onderschat: Václav Havel

Een nieuwe biografie onderstreept het nog eens: de voormalige Tsjechische president was een held.

9 Bronnen

360 haalt de beste journalistiek uit alle windstreken.

De bronnen van dit nummer in kaart gebracht en toegelicht.

10 Dossier: het einde van de tolerantie Terwijl Frankrijk nog in shock is door de gebeurtenissen in Parijs, woedt in Duitsland een heftig debat tussen voor- en tegenstanders van de anti-islambeweging. Wat gebeurt er in vredesnaam in het op een na meest gewilde immigratieland ter wereld?

17 Lage Landen: Luc Tuymans

De Financial Times reisde af naar Antwerpen voor een gesprek met de Belgische prins der duisternis: schilder Luc Tuymans.

de continenten 19 Extra dossier: na Charlie

europa | Meteen na de aanslagen op Charlie Hebdo, kwamen de reacties los.

Tekenaars, journalisten en commentatoren uit alle delen van de wereld spreken hun steun en afschuw uit.

28 Vreemdgaan 2.0

amerika's | Met apps als Tinder is het tegenwoordig een eitje om een overspelpartner te vinden. Maar via vergelijkbare technologie kun je ook je partner bespioneren, of – als alles uitgekomen is – in relatietherapie gaan.

32 Eten met gelijkgestemden

azië | Sinds kort kunnen Zuid-Koreanen online eetafspraken maken met mensen met dezelfde interesses. Het loopt storm.

34 Toen islamisten ons bewonderden

midden-oosten | In het begin van de twintigste eeuw wilden moslimfundamentalisten van het Midden-Oosten een tweede Westen maken.

35 De knulligste couppoging ooit

afrika | Twee Amerikanen van Gambiaanse komaf probeerden president Yahya Jammeh af te zetten. Het enige probleem: hij was er niet.

horizon 36 Een robot die je begrijpt

Japanse wetenschappers hebben een nieuwe generatie ‘sociale’ robots ontwikkeld. ‘Hoe heb je vannacht geslapen?’

43 Undercover bij de Gouden Dageraad Journalist Alexander Clapp wilde wel eens weten hoe het er echt aan toegaat bij extreem-rechts in Griekenland.

48 Wie profiteert van de lage olieprijs?

Hoe goedkoper een vat olie, hoe beter het altijd was voor de economie.

Maar die gulden regel lijkt niet langer op te gaan.

51 Vijf minuten met... Giorgio Moroder 52 Gerecenseerd Een selectie uit door de buitenlandse pers beschreven concerten, voorstellingen, boeken, fi lms en exposities die naar Nederland komen.

Inhoud.indd 3

13-01-15 18:34

Advertenties.indd 4

13-01-15 12:58

redactioneel

colofon

Politieke vervreemding

jaargang 4 nr. 70 15 tot 29 januari 2015 Een uitgave van 360 international media Prinseneiland 24 B II 1013 LR Amsterdam 360magazine.nl 360nl @360nl hoofdredactie Katrien Gottlieb uitgever Maureen Meeng eindredactie Han Ceelen, Laura Weeda redactiemedewerkers Lambiek Berends, Pieter van den Blink, Joos Levie (stagiair) courrier international Arnoud Aubron, Raymond Clarinard vertaling Peter Bergsma, Valentijn van Dijk, Tineke Funhoff, Menno Grootveld, Nicolette Hoekmeijer, Ton Huevelmans, Corine Kisling, Frank Lekens, Pieter Streutker, Martinette Susijn, Cecilia Tabak, Tess Visser, Marten de Vries correctie Rogier Goetze, Aimée Warmerdam creative direction Dog and Pony, Amsterdam art direction Uriël Nieuwenburg, Nynke Visser, Thomas Wansing productiebegeleiding Hans Snitslaar beeldredactie Nicole Robbers webredactie Marie-José Klaver copywriter Jaap Toorenaar advertentieverkoop Antoinette Vrisekoop antoinette@360international.nl

360 – Amsterdam De tragische aanslagen in Parijs, en de wereldwijde reacties daarop – waarvan een aantal op de volgende pagina’s van deze editie – zullen in de komende maanden stof te over geven voor beschouwingen en analyses. Wat lag er aan ten grondslag? Jihadisme? Waanzin? Wat was het doelwit?

En van wie?

360 opent het debat met een artikel van de links georiënteerde socioloog Frank Furedi (1947), kind van Hongaarse vluchtelingen uit 1956, opgeleid in Canada en emeritus hoogleraar aan de universiteit van Kent. Hij vraagt zich af of men kan volstaan met de al snel getrokken conclusie dat de daders van de aanslagen waren geïnspireerd door Al-Qaida, de Islamitische Staat of, breder, door de radicale islam. Het betrof drie jonge moslims weliswaar, maar kinderen van immigranten, geboren en opgevoed in Frankrijk, die beter hun weg wisten te vinden in Parijs dan in Mekka.

Het probleem, betoogt Furedi (p.19), ligt niet ‘daarginds’ maar veel eerder in Europa zelf. ‘Het idee van de islamisering van Europa is even ontwijkend als de officiële retoriek over de multiculturele samenleving. De werkelijke bedreiging voor Europa is niet die van een externe macht of de onweerstaanbare aantrekkingskracht van de islam. Het echte probleem is dat de politieke en culturele elites van Europa niet in staat lijken een moderne betekenis te geven aan hun culturele en

historische erfgoed. De keuze voor een multiculturele samenleving heeft regeringen behoed voor de moeilijke taak een gemeenschappelijke grondslag te leggen en te onderhouden voor een gemeenschappelijk leven.’

Die zit.

De culturele, sociaal-economische en politieke vervreemding van de maatschappij waarin ook de daders leefden, lijkt Furedi te willen zeggen, is dus mede veroorzaakt door het kennelijke onvermogen van de Europeanen hun waarden uit en over te dragen. Als voorbeeld noemt hij de wijze waarop men in het Britse onderwijs het onderwerp Shoah liever vermijdt als dat bij een deel van de leerlingen ongewenste reacties teweegbrengt.

Een schrikbeeld? Dan hebben we er nog een in petto. In Japan maken robots theater. En niet alleen dat. Bij gebrek aan mensen van vlees en bloed om bejaarden bezig te houden, een gevoel van warmte en zo nodig troost te laten ervaren, worden ook daarvoor robots ingezet.

Op weg dus maar naar een computer gestuurde, door robots bemande participatiemaatschappij.

Katrien Gottlieb gottlieb@360international.nl

download de mediakit op www.360magazine.nl/adverteren marketing Eline Olde Kalter eline@360international.nl controller Arthur van der Meeren druk Roularta Printing, Roeselare 360 wordt gedrukt op PEFC-papier, afkomstig uit duurzaam bosbeheer partners ANP, VPRO, Submarine, John Adams Institute, Getty Images, Hollandse Hoogte license partner Courrier international, Groupe Le Monde, Paris beeld voorpagina © Kien Hoang Le / Agentur Focus abonnementen* € 9,95 p/mnd in Nederland en België Wijziging abonnement www.360magazine.nl/klantenservice *Alle abonnementen continueren automatisch en gelden tot wederopzegging, tenzij anders vermeld. Prijswijzigingen voorbehouden.

Cadeauabonnementen eindigen automatisch.

Voor bedrijfsabonnementen gelden speciale tarieven. 360 verschijnt tweewekelijks.

Oplage: 25.000

verspreiding Nederland: Aldipress | België: AMP

missie Nieuws uit het buitenland is iets anders dan nieuws over het buitenland. We hebben niet de pretentie dat het wereldnieuws zich elke twee weken laat samenvatten, wel de ambitie relevante, originele en mooie verhalen bereikbaar te maken voor een Nederlandstalig publiek.

360 Magazine en De Balie presenteren: Theo Padnos Op 19 februari organiseert 360 Magazine in samenwerking met het Amsterdamse debatcentrum De Balie een avond met de Amerikaanse journalist Theo Padnos.

Hij werd in 2012 gegijzeld door het aan Al-Qaida gelieerde Al-Nusra Front en twee jaar lang vast-gehouden in Syrië.

Zijn adembenemende relaas, dat in december vorig jaar in 360 Magazine verscheen, was een van onze best gelezen en meest gewaardeerde verhalen van 2014.

Eelco Bosch van Rosenthal zal Theo Padnos interviewen over zijn artikel en gevangenschap, en over de toekomst van de journalistiek in het algemeen.

Kaarten kunt u vanaf nu reserveren bij de kassa van De Balie: 020 553 5151, of op debalie.nl.

Het aantal plaatsen is beperkt.

Redactioneel.indd 5

13-01-15 18:35

wereldnieuws januari

maart

mei

1 – Ook Duitsland kent nu een mini-

1 – Opening van de Wereldtentoonstelling 2015 in Milaan met als thema ‘Voedsel voor de planeet, energie voor het leven’. De voorbereidingen gingen niet van een leien dakje, met vertragingen en een groot corruptieschandaal rond aanbestedingen. ‘De Expo 2015 had het symbool moeten worden van een Italië dat volop bloeit en groeit, maar het imago is nu vooral negatief,’ aldus Il Fatto Quotidiano (Rome). Toch verwacht men meer dan twintig miljoen bezoekers.

mumloon: € 8,50 per uur ofwel € 1400 per maand (in Nederland per 1 januari € 1501,80). ‘Als een van de laatste landen in Europa komt er nu ook in Duitsland een einde aan loondumping. Eindelijk!’ aldus Der Spiegel.

Zes lidstaten van de Europese Unie doen het nog zonder wettelijk minimumloon: Oostenrijk, Cyprus, Denemarken, Finland, Italië en Zweden.

21-25 – Het literatuurfestival van

Jaipur (in de Indiase deelstaat Rajasthan) is uitgegroeid tot een van de belangrijkste culturele gebeurtenissen in Azië. Dit jaar houden 234 schrijvers er lezingen. ‘Het beste bewijs voor het succes van het festival is het aantal aanvragen uit de hele wereld voor een partnerschap’, schrijft de krant Live Mint (New Delhi).

februari 1 – Begin van het Jaar van de Geit in China.

14 – Nigeria kiest een nieuwe president. Het huidige staatshoofd Goodluck Jonathan, die sterk wordt bekritiseerd om zijn falende aanpak van de terreurgroep Boko Haram, streeft naar een nieuwe ambtstermijn.

‘Een gewaagde gok’, volgens de krant This Day (Lagos). Jonathans belangrijkste tegenstander is evenals in 2011 oud-president Muhammadu Buhari, die volgens de krant ‘zijn laatste kaart op tafel legt’. Vier jaar geleden won Jonathan met 59 procent van de stemmen. Het dichtsbevolkte land in Afrika leeft sindsdien onder de terreur van Boko Haram.

© Reuters

17 – Vervroegde verkiezingen in Israël nadat premier Benyamin Netanyahu in december een kabinetscrisis forceerde. In de peilingen ligt zijn partij, Likud, achter op een nieuwe centrumlinkse coalitie. ‘Het tijdperk van de koningen ligt kennelijk achter ons’, schrijft de krant Yediot Aharonot. ‘De Israëliërs lijken bereid om afscheid te nemen van een onbetwiste leider en een nieuwe figuur een kans te willen geven.’

8 – Zeventig jaar geleden eindigde de Tweede Wereldoorlog. Die Welt (Hamburg): ‘8 mei 1945 is uiteindelijk niet het Uur Nul geworden worden waarin de hele maatschappij overhoop zou worden gehaald, want in sommige sectoren werd ondanks alles nog lange tijd gezwegen over de wandaden van het Derde Rijk.’

april

Parlementsverkiezingen in het Verenigd Koninkrijk waarbij het Britse lidmaatschap van de Europese Unie een grote rol zal spelen. De huidige conservatiefliberale regering zal vooral last krijgen van de United Kingdom Independent Party (Ukip), die het uittreden uit de EU voorstaat. Premier David Cameron heeft volgens The Daily Telegraph al aangekondigd ‘dat Groot-Brittannië in 2017 de EU verlaat als Brussel niet accepteert dat Londen een strenger immigratiebeleid gaat voeren’.

6 – Eerste aflevering van het vijfde

22-30 – In de Marokkaanse stad Fez

13-17 – Het jaarlijkse muziek- en mediafestival South by Southwest (SXSW) in Austin (Texas).

20 – Totale zonsverduistering, en de laatste die in Europa waarneembaar zal zijn tot augustus 2026.

seizoen van de televisieserie Game of Thrones, ditmaal opgenomen (na IJsland, Marokko en Noord-Ierland) in Spanje, en wel in Sevilla. ‘De opnamen bezorgden meer dan duizend figuranten tijdelijk werk’, aldus El País (Madrid).

© Reuters

wordt voor de 21ste keer het Wereldfestival voor gewijde muziek gehouden.

‘Het festival is niet slechts een artistieke happening, maar een smeltkroes van ideeën en uitwisseling,’ schrijft Aujourd’hui le Maroc (Casablanca).

wat zij zeggen

The New York Times

The Daily Times

David Brooks

Redactioneel

De journalisten van Charlie Hebdo worden momenteel terecht vereerd als martelaren van het vrije woord, maar laten we eerlijk zijn: als ze hun satirische tijdschrift de afgelopen twintig jaar op welke Amerikaanse universiteitscampus dan ook hadden gepubliceerd, zouden ze het nog geen halve minuut hebben volgehouden. Studenten en studiegroepen zouden hen van hate speech beschuldigd hebben. Het universiteitsbestuur zou de financiering hebben ingetrokken en de redactie hebben gesloten.

Pakistan en de wereld moeten samen de dreiging van het terrorisme bestrijden.

Deze taak vergt niet alleen militaire middelen, maar bovenal een overtuigend en geloofwaardig alternatief dat terroristen en potentiële volgelingen kan verleiden.

Moslims moeten opnieuw nadenken over de reactie van de profeet op beledigingen en provocaties, zodat ze begrijpen dat degenen die de taal van de wapens spreken niet overtuigen en dat degenen die de taal als wapen gebruiken uiteindelijk zullen winnen.

pagina 6 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Wereldnieuws_agenda.indd 6

13-01-15 16:59

wereldnieuws juni

september

oktober

7 – Parlementsverkiezingen in Turkije.

Vijftien jaar nadat de Verenigde Naties de acht zogenoemde millenniumdoeleinden vaststelden, wordt in New York een conferentie belegd over duurzame economische ontwikkeling, waarbij de balans wordt opgemaakt van de goede voornemens. Tevens worden nieuwe doeleinden gedefinieerd voor de komende jaren.

Het Japanse bedrijf Otsuka Pharmaceuticals wil deze maand een van titaan vervaardigd blikje met zijn energiedrank Pocari Sweat op de maan zetten. Het project, dat ‘Moon Dream’ is gedoopt, moet worden uitgevoerd met een Falconraket van de Amerikaanse firma SpaceX door de bedrijven Astroscale in Singapore en Astrorobotic in Pittsburgh, meldt de website Mashable (New York).

18 – Tweehonderd jaar geleden werd de Slag bij Waterloo geleverd. Met vijfduizend figuranten, driehonderd paarden en honderd kanonnen zal het strijdgewoel ten zuiden van Brussel nog eens dunnetjes worden overgedaan.

‘Waterloo was niet alleen een veldslag, een kritiek moment in de Britse en Europese geschiedenis, maar een gebeurtenis van diepe betekenis voor onze cultuur,’ schrijft The New Statesman (Londen). juli 8-10 – In Oefa, de hoofdstad van Basjkirië (Russische Federatie), worden twee topconferenties gehouden: van de BRICS (Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika) en van de Shanghai Groep (Rusland, China, Kazachstan, Kirgizië, Oezbekistan en Tadzjikistan).

10 – ‘Als God haar bewaart’, zoals The

Financial Times schrijft, zal koningin Elisabeth II van Groot-Brittannië haar overovergrootmoeder Victoria vandaag inhalen en wordt haar regeringsperiode met 63 jaar en 217 dagen tevens de langste in de Britse geschiedenis.

‘Sinds enige tijd is de monarchie geen onderwerp van debat meer in de Britse samenleving, en dat zou wel eens de grootste prestatie van de koningin kunnen zijn,’ aldus de Londense krant.

9-12 – In San Diego (VS) wordt het

Comic Con International gehouden, een festival gewijd aan de strip.

14 – De Amerikaanse ruimtesonde

New Horizons passeert, na een ruimtereis die in 2006 begon, de dwergplaneet Pluto op een afstand van bijna 10.000 kilometer. NASA verwacht volgens het blad Popular Science ‘24 uur lang een golf aan gegevens’, waaruit onder meer de samenstelling en de temperatuur van Pluto kan worden vastgesteld.

augustus 7-30 – In Edinburgh wordt het

Edinburgh Festival Fringe gehouden, het grootste kunstfestival ter wereld.

25 – Presidentsverkiezingen in

Argentinië. ‘Voor het eerst sinds twaalf jaar zal er geen lid van de familie Kirchner meer resideren in het presidentieel verblijf Casa Rosada, waar Nestor Kirchner tussen 2003 en 2007 zetelde, en vervolgens zijn weduwe Cristina,’ schrijft de krant Clarín. Het einde van het mandaat van de laatste wordt gekenmerkt door een gierende inflatie (meer dan 35 procent) en beschuldigingen van corruptie en verduistering van publieke middelen.

‘Er komt verandering in Argentinië.

Men weet de draagwijdte daarvan nog niet, maar het is duidelijk dat het land voor een transformatie staat die de meeste Argentijnen nooit hebben meegemaakt of die ze zich niet meer herinneren,’ aldus het dagblad uit Buenos Aires.

november 6 – De nieuwe James Bond, Spectre,

gaat in roulatie. Het is de vierentwintigste film in de reeks.

Presidentsverkiezingen in Burkina Faso. Na het gedwongen aftreden in oktober 2014 van Blaise Compaoré, die 27 jaar aan het bewind was, verkeert

het land in een overgangsfase, schrijft de krant L’Observateur Paalga. ‘Het is meer dan ooit nodig om omstandigheden te garanderen waaronder de verkiezingen vreedzaam, vrij en transparant kunnen verlopen opdat we niet met een post-electorale crisis worden opgescheept.’

30 – Begin van de wereldklimaat-

conferentie in Parijs (tot 11 december).

Doel: het bereiken van een wereldwijd akkoord over maatregelen om de opwarming van de aarde te beperken tot 2 graden Celsius in het jaar 2100.

‘Maar het tijdschema ligt aan flarden,’ volgens de New Scientist. ‘De hoop om een akkoord te bereiken is aanzienlijk verminderd na de klimaatconferentie in Lima in december 2014. (…) De rijke landen weigerden daar geld op tafel te leggen.’

december 18 – De film Star Wars: The Force Awakens komt in de bioscoop. Het is de zevende aflevering van het epos in de ruimte.

20 – Parlementsverkiezingen in

Spanje. Bij regionale verkiezingen in 2014 bleek de nieuwe politieke beweging Podemos de hegemonie van de gevestigde partijden, de rechtse Partido Popular en de socialistische PSOE te kunnen doorbreken. ‘De formatie van Pablo Iglesias heeft zo goed gebruikgemaakt van de ontevredenheid bij grote groepen kiezers over de huidige politieke klasse dat, wanneer er vandaag verkiezingen zouden zijn, Podemos de meerderheid zou behalen,’ aldus de krant El Mundo (Madrid).

over de aanslag op charlie hebdo

L’Orient le Jour

The New Statesman

Ziyad Makhoul

Filosoof Slavoj Žižek

Laat de kleine minderheid die tijdens de manifestaties in Frankrijk aan het klagen was op de sociale media of voor een microfoon stoppen met het verspreiden van hun onvrede en blij zijn met de revolutie van het potlood. Misschien leeft de revolutie maar een dag. Het kan ook zijn dat haar een lang leven is beschoren. Dat is niet van belang.

Zeker is dat de revolutie van het potlood bestaat.

Als de zogenaamde fundamentalisten van vandaag echt geloven dat ze het pad naar de waarheid hebben gevonden, waarom zouden ze zich dan bedreigd voelen door niet-gelovigen? Als een boeddhist een westerse hedonist tegenkomt, zal die hem nauwelijks veroordelen. De terroristische pseudo-fundamentalisten daarentegen zijn ten diepste geïntrigeerd door het zondige leven van de niet-gelovigen. Je voelt dat ze eigenlijk hun eigen verleiding bevechten.

nr. 70 15 tot 29 januari 2015 nr. 50 pagina 7

Wereldnieuws_agenda.indd 7

13-01-15 16:14

onderschat / overschat

Václav Havel Een nieuwe biografie onderstreept nogmaals de edelmoedigheid van de dissident en revolutionair die het tot president van de Tsjechische Republiek schopte. Hij verdiende zowel de Nobelprijs voor de Vrede als voor de Literatuur.

Standpoint – Londen

De geschiedenis kent heel veel schijnrevolutionairen.

Václav Havel was een echte. Volgens de indrukwekkende nieuwe biografie van de Tsjechische ambassadeur in Londen Michael Zantovsky, die jarenlang als Havels woordvoerder fungeerde, was de verheerlijking van de dissidente toneelschrijver die uitgroeide tot de held van de Fluwelen Revolutie en vijfentwintig jaar geleden de eerste president van het vrije Tsjecho-Slowakije werd, verre van toeval.

Havel snapte namelijk dat degenen die een systeem omverwerpen de verantwoordelijkheid hebben te bewijzen dat zij moreel boven degenen staan die ze hebben afgezet. Hij was bij zijn overwinning edelmoedig: ‘Zij die zich jarenlang schuldig hebben gemaakt aan gewelddadige en bloedige wraakzucht ten aanzien van hun tegenstanders zijn nu bang voor ons. Ze kunnen zich ontspannen. Wij zijn niet als zij.’

Voor journalisten die er destijds bij waren, en keken en luisterden naar het straattheater op het Wenceslausplein, of aantekeningen maakten bij de persconferentie van het Burgerforum in een echt theater, het Laterna Magika theater, was het pathos van Havels optreden onvergetelijk. Niemand anders, zelfs niet Alexander Dubček, die twintig jaar eerder had gezien hoe Russische tanks de Praagse Lente standpoint

Brits cultureel en politiek tijdschrift, in 2008 opgericht met een missie: ‘het vieren van de westerse beschaving’ en de bijbehorende waarden; democratie, debat en vrijheid van menings­ uiting. De redactie ijvert er ook voor het Britse essay nieuw leven in te blazen, ter verrijking van het medialandschap ‘dat wordt overspoeld door het journalistieke equivalent van fastfood’.

© Michael Daley

neersloegen en die ook op het balkon op het plein stond, had dit drama zo naar het hoogtepunt kunnen voeren. Havel was de bohemer die la Bohème belichaamde.

Revoluties worden vaak verraden en eindigen bloedig. Vanaf 1989 hebben we het gebruik en misbruik van de macht van de massa vele malen kunnen aanschouwen, het meest recent tijdens de Arabische Lente. Toch blijft de Fluwelen Revolutie het onovertroffen voorbeeld van vredige verandering.

Hoe kreeg Havel dat voor elkaar? Sinds de val van de Berlijnse Muur op 9 november liepen de spanningen al op. De Praagse oproerpolitie sloeg op 17 november 1989 een demonstratie neer en volgens de (onjuiste) berichten kwam daarbij een student om het leven. Drie dagen later, nadat hij het Burgerforum had opgericht, verscheen Havel voor een zee van 150.000 mensen op het Wenceslausplein. Toen het aantal mensen eenmaal een kritieke massa had bereikt, verdween de oude angst voor de geheime politie. De sfeer was feestelijk, nooit dreigend, waarbij sprekers de bevolking opriepen, die daar op haar beurt spontaan en

eensgezind op reageerde. Ze durfden zelfs Miloš Jakeš belachelijk te maken, de secretaris-generaal van de Communistische Partij die tot dan toe een zeer gevreesd boeman was. ‘Miloš, het is voorbij,’ zongen ze.

En dat was het ook. Vier dagen later stortten Jakeš en de rest van de partij zich op hun zwaard en traden af. Ik kan me de sfeer op Wenceslausplein nog herinneren toen het nieuws werd aangekondigd. Wordsworth schreef ‘Bliss was it in that dawn to be alive’, maar de Franse revolutie was van het begin af aan gewelddadig geweest. Wat er in Praag in 1989 gebeurde, leek in niets op het Parijs van 1789. De vredige waken op het Wenceslausplein hadden niet meer kunnen verschillen van de bestorming van de Bastille, laat staan de Terreur.

Nadat de Communistische Partij was afgetreden, ging premier Ladislav Adamec met Havel en zijn vrienden om de tafel zitten om te onderhandelen.

Een paar weken daarvoor had Adamec Havel nog ‘onbelangrijk’ genoemd, dus toen de twee elkaar een hand gaven, wist de premier niet hoe hij zijn tegenstander moest begroeten: ‘We hebben elkaar nog niet ontmoet, geloof ik.’ Zantovsky omschrijft de onderhandelingen, die destijds in mysteriën waren gehuld, briljant als ‘het verslag van een schaakspel tussen een doorgewinterde grootmeester en een groep enthousiaste amateurs.

De professional blijft zijn tegenstanders verwarren door zijn ware bedoelingen te verhullen en pionnen op te offeren om zijn positie te verstevigen.

De amateurs kijken niet verder dan de volgende zet en zien hun aanvallen voortdurend gepareerd en tenietgedaan. De amateurs zouden van het bord zijn geveegd als de professional niet al heel snel zijn koningin was kwijtgeraakt. En Havel, beleefd als altijd, kon nog altijd de dubbelhartigheid van zijn tegenstander doorschouwen en wist hem op het kritiek moment uit te dagen: “Laten we naar de Burcht [namelijk de president] gaan en iemand voorstellen die meer begrip toont.”’

‘Havel naar het Kasteel!’ werd er op het Wenceslausplein gescandeerd zodra de dreiging van een hardhandig optreden door de communisten was afgenomen. De Tsjechen wilden deze zeer onconventionele figuur aan het roer in plaats van Gustav Husák, het ultieme symbool voor onderdrukking, die het na de Sovjetinvasie van 1968 had overgenomen van Dubček en nu zat te bibberen in de burcht, het kasteel dat de Praagse skyline bepaalt.

Het volk wilde hem als president omdat hij het verdiend had: hij had vijf jaar in de gevangenis gezeten, de Charta 77-beweging levend gehouden, het regime onverschrokken op de hak genomen in zijn toneelstukken. (Havel was waarschijnlijk de enige man die ooit zowel de Nobelprijs voor de Vrede als voor de Literatuur verdiende. Hij kreeg geen van beide.) Havel verdiende zijn dertien jaar als staatshoofd door te bewijzen dat een revolutionair wel degelijk kan veranderen in een staatsman.

Daniel Johnson (Václav Havel: Een Leven; De Bezige Bij, 39,99)

In Overschat / Onderschat wordt elke twee weken iemands reputatie tegen het licht gehouden die ten onrechte goed dan wel slecht uitgevallen is. De rubriek is afkomstig uit het Britse maandblad Standpoint.

pagina 8 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Onderschat.indd 8

13-01-15 17:52

bronnen 360 selecteert nieuws en achtergrondverhalen uit vrijwel ieder land ter wereld. De artikelen in dit nummer komen onder meer uit de volgende kranten, tijdschriften en websites.

Jyllands-Posten Denemarken, dagblad, 148.000 Grootste krant van Denemarken, die in het najaar van 2005 internationaal in het nieuws kwam toen zij een serie van twaalf satirische politieke spotprenten publiceerden waarin de profeet Mohammed werd gebruikt als illustratie bij een artikel over zelfcensuur en vrijheid van meningsuiting. Radicale moslims waren woedend omdat Mohammed niet mag worden afgebeeld en zeker niet in verband met terrorisme. De westerse wereld was verontwaardigd over die islamitische woede en er ontstonden wereldwijd rellen, waarbij naar schatting meer dan

honderd mensen om het leven kwamen.

De redactie schreef een excuusverklaring, maar de Deense premier Rasmussen verdedigde de persvrijheid in zijn land en zei dat er van excuses namens de Deense regering geen sprake kon zijn. Voor een aantal Arabische landen, waaronder Saoedi-Arabië, was dit reden voor een boycot van Deense producten. De prenten werden door verschillende andere kranten afgebeeld, onder andere door Charlie Hebdo en ook op de site van Geert Wilders.

Europa p. 25

Der Spiegel

Los Angeles Times

The Atlantic

The Guardian

Een belangrijk onderzoekstijdschrift, opgericht in 1947 en uiterst onafhankelijk.

Bracht verscheidene politieke schandalen aan het licht.

Meest links georiënteerde van de grote Amerikaanse kranten. Belangrijke nieuwsbron voor de entertainmentindustrie en winnaar van vele Pulitzerprijzen.

Halverwege de negentiende eeuw opgericht door schrijvers Harriet Beecher Stowe en Ralph Waldo Emerson. Boekte in 2010 voor het eerst winst dankzij een krachtige onlinestrategie. Naast journalistiek ook ruimte voor poëzie en beeld.

Onafhankelijke kwaliteitskrant van linkse signatuur. Altijd zeer kritisch ten opzichte van de overheid en andere instituten.

Duitsland, weekblad, oplage 976.000

Dossier p. 10

Die Zeit

Duitsland, dagblad, oplage 540.000

De krant van de Duitse intelligentsia is tolerant en liberaal en biedt iedere donderdag grote politieke analyses.

Dossier p. 16

Financial Times

Verenigd Koninkrijk, dagblad, oplage 448.000

Toonaangevende krant voor de Londense City en de rest van de wereld.

Lage Landen, Europa, Horizon p. 17, 23, 48

Spiked

Verenigd Koninkrijk, spiked-online.com

Deze onafhankelijke website werd in 2000 opgericht door vrijwilligers en wordt gefinancierd door donateurs – en een beetje reclame.

De site heeft als doel om inhoud van hoge kwaliteit te bieden, en doet dat in rubrieken als Hot Topics, Free Speech, British news, et cetera.

Europa p. 19

Verenigde Staten, dagblad, oplage 657.000

Europa p. 21

Ha’aretz

Israël, dagblad, oplage 80.000

De eerste Hebreeuwse krant die in 1919 onder Engels mandaat uitkwam. ‘Het land’ is dé krant voor Israëlische politici en intellectuelen.

Europa p. 22

The Malaysian Insider

Maleisië, themalaysianinsider.com

Verdiept zich vooral in Maleisische politiek, met een kritische houding tegenover Barison Nasional (Nationaal Front), de heersende politieke macht sinds de onafhankelijkheid van het land.

Europa p. 24

Tunesië, businessnews.com.tn

Business News is een onlinetijdschrift gericht op politiek, economie en technologie.

Europa p. 26

Fraternité Matin

Verenigde Staten, maandblad, oplage 430.000

De Amerika’s p. 28

Europa p. 27

Afrika p. 35

Popular Science

Verenigde Staten, maandblad, oplage 1.350.000

Hankyoreh21

Zuid-Korea, dagblad, oplage 600.000

The Hankyoreh werd in 1988 opgericht, kort na het einde van de militaire dictatuur in Zuid-Korea. De oprichters beloofden een progressief geluid in een tijd dat in elke Koreaanse krant exact dezelfde artikelen stonden, die in feite werden gedicteerd door het ministerie van Cultuur & Informatie.

Ze claimden zelfs de eerste krant ter wereld te zijn ‘die volledig onafhankelijk was van politieke macht en kapitaal’. Het was ook de eerste krant van Korea die horizontaal werd gedrukt in plaats van verticaal.

Azië p. 32

L’Orient-Le Jour

Libanon, dagblad, oplage onbekend

In 1971 fuseerden de twee grootste Franstalige kranten van Beiroet: L’Orient en Le Jour. Behartigt de preoccupaties van de Libanese christenen.

Midden-Oosten p. 33

Ivoorkust, dagblad, oplage 110.000

Fraternité Matin, Frat’ Mat’ voor Ivorianen, is een Franstalig dagblad gesubsidieerd door de Ivoriaanse staat, dat in 1964 werd opgericht door de president. De krant beschrijft zichzelf als ‘neutraal noch partizaans’, maar waakt er in ieder geval voor ‘kritisch te blijven ten opzichte van zowel de staat als politieke stromingen’.

Verenigd Koninkrijk, dagblad, oplage 332.000

Al-Hayat

Saoedi-Arabië, dagblad, oplage 110.000

‘Het Leven’ is ongetwijfeld de meest toonaangevende krant van de Arabische diaspora en het favoriete podium voor liberale Arabieren die een groot publiek willen bereiken. De krant neigt naar pro-westerse en pro-Saoedische berichtgeving, maar staat ook open voor andere meningen.

Populairwetenschappelijk maandblad met meer dan 58 onderscheidingen. Het noemt zichzelf leidend op het gebied van wetenschap en technologie.

Horizon p. 36

London Review of Books Verenigd Koninkrijk, tweemaandelijks tijdschrift, oplage 45.905

Besteedt aandacht aan literatuur en politiek, in navolging van de prestigieuze New York Review of Books. Bij uitstek geschikt om op de hoogte te blijven van wat actueel is in de Angelsaksische letteren. Meer dan de helft van de oplage wordt in het buitenland verkocht.

Horizon p. 43

The Talks

Duitsland, the-talks.com

Online-interviewplatform van de jonge Duitse journalisten Johannes Bonke en Sven Schumann. Vanuit hun thuisbasis Berlijn reizen de jeugdvrienden de hele wereld over om prominenten uit de wereld van de kunst en cultuur aan de tand te voelen.

5 minuten met... p. 51

Midden-Oosten p. 34

Bronnen.indd 9

13-01-15 17:42

dossier

pegida

Wir sind das Volk Nieuwe protestgolf in Duitsland De twaalfvoudige moordaanslag op de redactie van Charlie Hebdo komt op het moment dat in Duitsland een heftig debat woedt

tussen voor- en tegenstanders van de anti-islambeweging. Wat gebeurt er in vredesnaam in het op een na meest gewilde immigratieland ter wereld? Is het al weer gedaan met de lange tijd geprezen internationale instelling van de Duitsers?

pagina 10 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Dossier.indd 10

13-01-15 11:43

pegida

dossier

Aanhangers van de Pegida-beweging demonstreren in Düsseldorf. – © Sean Gallup / Getty

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 11

Dossier.indd 11

13-01-15 11:43

dossier

pegida

Het einde van de tolerantie Der Spiegel – Hamburg

Waar komt de onbestemde woede vandaan die al wekenlang leidt tot steeds groter groeiende betogingen, vooral in het oosten van Duitsland? Is het angst voor ‘de islamisering’ van het Westen? Of wrok over de onvoltooide hereniging van Bondsrepubliek en DDR?

E

en voorname villa in Dresden, in het stadsdeel Striesen, op een donkere namiddag in december.

In zijn werkkamer denkt Felix Menzel na over Europa. Aan de muur prijkt een portret van de schrijver Ernst Jünger, een favoriet van veel aartsconservatieven.

Menzel, 29 jaar, een keurig, onopvallend type met een randloze bril, draagt een corduroy broek. Hij wil intellectueel overkomen, simpele leuzen als ‘buitenlanders eruit’ zal men uit zijn mond niet horen. Liever heeft hij het over ‘Europa’s westerse ziel’, het Avondland dat door het christendom en de klassieke oudheid werd gevormd, en niet door de islam. ‘Van buiten Europa zie ik grote gevaren op ons afkomen, vooral de overbevolking van Afrika en Azië stemt mij somber,’ zegt Menzel met een ernstig gezicht. ‘Wat zich momenteel in Irak en in Syrië afspeelt, is voor mij een duidelijke voorbode van de allereerste wereldwijde burgeroorlog.’

Blaue Narzisse

Al tien jaar geeft deze Saksische mediawetenschapper de Blaue Narzisse uit, een rechts-conservatief tijdschrift voor scholieren en studenten. Tot nu toe had vrijwel niemand belangstelling voor zijn blaadje. Maar als het aan Menzel ligt, komt daar snel verandering in: ‘De

Protest slaat steeds weer om in geweld

vurig verlangde opstand van de massa’s komt nu langzamerhand op gang,’ meldt de site van zijn tijdschrift. ‘En die gang is naar rechts.’

Zeker is dat er in Dresden al wekenlang wel het een en ander in de zin van de Blaue Narzisse aan de hand is: eerst met enkele tientallen, daarna met honderden en uiteindelijk met tienduizend tegelijk gingen burgers elke maandag de straat op. Ze noemen zich ‘Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes’, doorgaans afgekort tot Pegida, en demonstreren tegen economische vluchtelingen en vermeende ‘culturele buitenlandse overheersing van het eigen land’ – wat ze daar ook onder mogen verstaan.

Wat gebeurt er in vredesnaam in het op één na meest gewilde immigratieland ter wereld? Is het al weer gedaan met de lange tijd geprezen internationale instelling van de Duitsers? Krijgen we de diffuse angst voor buitenlandse overheersing terug, zoals in de jaren negentig, toen in Rostock-Lichtenhagen een asielzoekerscentrum in brand werd gestoken? En hoe groot is deze nieuwe Bürgerrechtsbewegung? Blijft die beperkt tot Dresden, of breidt ze zich uit tot heel Duitsland?

Elders, zoals in Kassel of Würzburg, demonstreerden tot nu toe slechts een paar honderd mensen onder de vlag van Pegida. Soms was het aantal tegendemonstranten beduidend groter. En terwijl in Dresden opnieuw duizenden ‘vaderlandslievende Europeanen’ demonstreerden, namen hun geestverwanten in de westelijke deelstaten een pauze: pas na de feestdagen zouden de aanhangers van Pegida in bijvoorbeeld Keulen, Düsseldorf en Unna weer gaan demonstreren.

Uit recent onderzoek van Der Spiegel blijkt evenwel dat de ideeën van de demonstranten bij veel Duitsers op instemming kunnen rekenen: niet minder dan 34 procent van de burgers onderschrijft de stelling dat Duitsland steeds verder ‘islamiseert’.

In heel Duitsland groeide het aantal rechts georiënteerde protesten al voordat er van Pegida sprake was. In de eerste tien maanden van 2014 registreerden de vluchtelingenorganisatie Pro Asyl en de Amadeu Antonio Stiftung, die zich actief tegen racisme weert, meer dan tweehonderd demonstraties tegen asielzoekerscentra.

Ook slaat protest steeds weer om in geweld. Gemiddeld tweemaal per week worden in de Bondsrepubliek onderkomens voor vluchtelingen belaagd door rechtse daders. Op een nacht begin december trof dit lot drie voor vluchtelingen verbouwde, maar nog leegstaande huizen in de buurt van Neurenberg: ze werden met hakenkruisen beklad en in brand gestoken. ‘Onverdraaglijk’ noemde bondskanselier Merkel dit incident.

Tot eind september 2014 was er volgens cijfers van de Bondsregering sprake van 86 gevallen van rechts geïnspireerde aanslagen op asielzoekerscentra. De delicten varieerden van brandstichting en het toebrengen van zwaar lichamelijk letsel tot huisvredebreuk en het bekladden van muren met ‘antigrondwettelijke symbolen’.

Ook groeit het aantal rechtse sites en Facebookgroepen op internet sterk. De anti-islamblog Politically Incorrect meldt alleen al 70.000 bezoekers per dag.

In de nieuwe protestgolf komen verschillende stromingen samen. Verontruste burgers, conservatieven die het met de democratie wel gehad hebben, hooligans, neonazi’s en notoir rechtse samenzweringstheoretici. De sociale angst bij de burgerij voor ultrarechts verflauwt, extreem gedachtengoed omtrent de aanwezigheid van buitenlanders is klaarblijkelijk salonfähig geworden.

Dit verwarrende naast elkaar bestaan van diverse stromingen binnen één beweging maakt de omgang met deze zelfbenoemde redders van het Avondland zo moeilijk. De meerderheid van de demonstranten wil weliswaar niet

Drie recent gerenoveerde asielzoekerscentra in Vorra, vlak bij Neurenberg, werden in brand gestoken. – © Mehmet Kaman / Getty

als extreem-rechts te boek staan, maar ze lijkt het evenmin erg te vinden om week na week, zij aan zij met diknekken en kaalkoppen, te demonstreren en samen ‘Wir sind das Volk!’ te roepen.

Bruine profiteurs zoals de Nationaldemokratische Partei Deutschlands ruiken een kans om met hun wereldbeeld aansluiting te vinden bij het burgerlijke midden. De tot nu toe vrijwel volkomen genegeerde rechts-nationale ideologen van de zogeheten ‘Identitäre Bewegung’ zien dat hun uur is gekomen, en dat geldt ook voor de dwaallichten van de ‘Reichsbürgerbewegung’, die het voortbestaan van het Duitse Rijk binnen de grenzen van 1937 voorstaan.

pagina 12 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Dossier.indd 12

13-01-15 11:43

dossier

pegida

Hogesa

De veiligheidsautoriteiten zijn op hun hoede. ‘We nemen het heel serieus,’ zegt een hoge ambtenaar bij de Binnenlandse Veiligheidsdienst. Vooral de gebeurtenissen in de Keulse binnenstad, toen bij een demonstratie van de ‘Hooligans gegen Salafisten’ (Hogesa) ook zeker vierhonderd rechts-extremisten rotzooi trapten, hebben de autoriteiten wakker geschud. Op de bondskanselarij kwam het thema zelfs op de agenda van de ‘Nachrichtendienstliche Lage’ (bespreking van de veiligheidssituatie, waaraan vertegenwoordigers van diverse veiligheidsdiensten, politie, justitie en de ministeries van Binnenen Buitenlandse Zaken deelnemen).

Vervolgens kwam er een order om intensief aan de slag te gaan met deze merkwaardige mix.

Ook het federale Openbaar Ministerie heeft ermee te maken. Volgens een woordvoerder lopen bij deze instantie in Karlsruhe meer dan honderd ‘voor-

onderzoeks- en onderzoeksprocedures in verband met rechts-extremistische activiteiten’. Ook naar Hogesa wordt onderzoek ingesteld.

Politie en de Binnenlandse Veiligheidsdienst hebben inmiddels een rapport gewijd aan de relaties tussen hooligans en rechts-extremisten. Vorige week stond het op de agenda van de ministers van Binnenlandse Zaken van de federatie en de deelstaten. In deze vergadering werd ook van gedachten gewisseld over Pegida en haar vele klonen en werd de vraag besproken hoe het opborrelende protest moet worden benaderd.

Een eensluidend concept vond men niet.

‘We kunnen niet tienduizend mensen in extreem-rechtse hoek plaatsen, dat leidt eerder tot meer problemen dan tot oplossingen,’ zei de Saksische minister van Binnenlandse Zaken, Markus Ulbig (CDU). Onder de demonstranten in Dresden zat veel ‘burgervolk’. ‘Daar kan men niet met een grote neonaziknuppel op inslaan.’

Zijn collega Ralf Jäger (SPD) uit NoordrijnWestfalen, op dat moment voorzitter van de vergadering van de ministers van Binnenlandse Zaken, sprak aanvankelijk nog over ‘neonazi’s in krijtstreep’. Maar na de bijeenkomst was ook hij voorzichtiger: ‘Wij moeten deze ophitsers ontmaskeren. Heel bewust wakkeren ze angsten en vooroordelen aan.’ In plaats van repressieve maatregelen moeten de onzeker gemaakte burgers worden voorgelicht.

De demonstranten maken het de autoriteiten niet bepaald gemakkelijk. Sinds de relletjes in Keulen houden ze doorgaans goed in de gaten of ze zich niet

aan strafbare feiten schuldig maken of al te overduidelijk met rechts-extremisten optrekken. Daarbij is het niet eenvoudig om de grens tussen vrijheid van meningsuiting en recht van demonstratie enerzijds en volksopruiing en haat tegen buitenlanders anderzijds te trekken. En zo betogen de burgers momenteel direct onder de radar van de Binnenlandse Veiligheidsdienst en de politie.

In Dresden begon een spreker namens Pegida, die zijn naam niet noemde, onlangs zelfs met een citaat van de zwarte Amerikaanse burgerrechtenactivist Martin Luther King: ‘I have a dream.’ Ook hij had een droom, zei de Saksische demonstrant: de droom van een vreedzaam samenleven van alle mensen en culturen. Maar toen kwam hij bij de harde werkelijkheid: het was oorlog.

Of er ooit een ‘objectieve reden’ was geweest, vroeg de spreker retorisch, om Irak binnen te vallen, om Moammar Gaddafi ten val te brengen, in Tunesië te interveniëren, Hosni Mubarak af te zetten en ‘Rusland met Oekraïne te provoceren?’ ‘Nee!’ brulde de massa keer op keer. ‘Wie oorlog zaait, zal vluchtelingen oogsten,’ riep de Pegidaman voor tienduizend burgers uit Dresden: ‘pervers gedachtengoed’ zal Duitsland bereiken. ‘Moeten we wachten tot we in Saksen toestanden als in Berlijn-Neukölln hebben?’

Zelfs The New York Times kwam met een ‘Dresden Journal’: in een Duitse stad, rijk aan geschiedenis en tragedie, doet zich een ‘vloed tegen immigratie’ voor.

Toch prees de prompt door de Mitteldeutscher Rundfunk geïnterviewde schrijfster van het stuk de vreedzame sfeer op straat: de mensen waren goedgeluimd geweest, ‘ondanks ijzige vrieskou’. Ze kreeg de indruk dat velen met weemoed terugdachten aan ‘de goede oude tijd’.

In een Duitse stad, rijk aan geschiedenis en tragedie, doet zich een ‘vloed tegen immigratie’ voor

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 13

Dossier.indd 13

13-01-15 11:43

dossier

pegida

Een van de grootste Saksen, Karl May, wist al met aanzienlijk talent werelden vol dreiging te schilderen

De vraag is alleen: aan welke tijd?

Die na 1933, toen Dresden onder het hakenkruis haar joodse inwoners uit de stad verdreef ? Of die na 1945, toen de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands een hele landstreek onwetend hield (het dal van de Elbe in en rond Dresden was de enige plek in de DDR waar de West-Duitse televisie niet kon worden ontvangen).

Samenzwering

Waarom veel Saksen zich zo druk maken, valt op het eerste gezicht moeilijk te begrijpen. Volgens de statistieken wonen in de deelstaat een kleine 100.000 buitenlanders, hetgeen overeenkomt met 2,5 procent van de bevolking – in Berlijn is 13,4 procent buitenlander. Het aandeel van de moslims dat het Saksische Avondland zou kunnen islamiseren, ligt volgens cijfers van het ministerie van Binnenlandse Zaken zelfs op slechts 0,1 procent. Maar veel mensen die inmiddels elke week de straat op gaan, geloven dat niet. Voor hen wordt de echte situatie verdoezeld door een samenzwering van politiek en ‘systeemmedia’.

In elk geval wist een van de grootste Saksen, Karl May, al met aanzienlijk talent onbekende werelden vol dreiging te schilderen. In zijn romans wemelt het van muzelmannen die met het zwaard ongelovigen de ogen uitsteken of regelrecht de hel in jagen.

Ook tijdens de maandagse demonstraties laten veel Dresdenaren hun fantasie de vrije loop. De een wil voorkomen dat zijn kleindochters later een hoofddoek moeten dragen, een ander adviseert

Waarom veel Saksen zich zo druk maken, valt op het eerste gezicht moeilijk te begrijpen

moslims om asiel te gaan zoeken in een rijk olieland. Een vrouw klaagt dat ze zich geen smartphone kan permitteren – maar de vluchtelingen wel.

Bijeengebracht zijn ze door Lutz Bachmann. Zijn beweging is eigenlijk het rechtstreekse gevolg van een wandeling door het Dresdense postsocialistische winkelcentrum langs de Prager Strasse, beweert Bachmann. Daar zag hij een actie van sympathisanten van de Koerdische Arbeiderspartij (PKK), die in Syrië en Irak tegen de Islamitische Staat vecht. Bij wijze van protest had hij een Facebookgroep opgezet. Met name tegen wapenleveranties aan de PKK. Een handjevol mensen was dat toen, naar de eerste demonstratie in oktober kwam maar een enkeling. Nu heeft Pegida al meer dan 44.000 fans op Facebook – heel wat meer dan bijvoorbeeld de Saksische CDU, die er na 24 jaar regeringsverantwoordelijkheid 661 heeft.

Terwijl Pegida criminele asielzoekers regelrecht het land uit wil zetten, zijn activisten uit haar eigen rijen zelf bekenden van de politie. Demonstratieleider Bachmann staat geregistreerd in de categorie ‘algemene criminaliteit’ (ook geweldsmisdrijven). Hij is onder meer veroordeeld voor inbraak en drugsdelicten. Ook een ander kopstuk van deze burgerbeweging bevindt zich vanwege algemene geweldsmisdrijven in het politiebestand. Een derde medeorganisator is een bekende oplichter.

Opmerkelijk zijn ook de contacten tussen Pegida en de wereld van de hooligans. Zo heeft de politie leden van de als extreem-rechts beschouwde Dresdense groep ‘Faust des Ostens’ bij de demonstraties gesignaleerd. Ook sympathisanten van ‘Hooligans Elbflorenz’ (Dresden wordt wel aangeduid als het Florence aan de Elbe) werden daar gezien – deze groep is door de rechtbank in Dresden reeds als criminele organisatie aangemerkt. Activisten van de organisatie zouden contacten met de verboden ‘Kameradschaft Skinheads Sächsische Schweiz’ hebben onderhouden.

De politie schat dat bij de betogingen van Pegida ongeveer driehonderd mensen ‘behorend tot de harde kern van Dynamo Dresden’ meelopen; zo’n

250 van hen worden als ‘probleemfans’ gezien. Intern gaat de politie ervan uit dat een groot deel van hen ‘openstaat voor extreem-rechts gedachtengoed’.

Klaarblijkelijk is er ook sprake van een relatie tussen Pegida en Hogesa. Zo werd in Meissen een 42-jarige man opgespoord die als organisator wordt beschouwd van beide protestbewegingen.

Het is een vaag gevoel van bedreigd worden dat de demonstranten samenbrengt, ongeacht of ze zichzelf als gewone burger, nationaal-conservatief of rechts-radicaal beschouwen. Ze hunkeren naar duidelijke grenzen en simpele antwoorden. Daarom liggen vrijwel vergeten begrippen als ‘volk’ en ‘vaderland’ ineens weer goed in de markt.

Deze zomer nog stond de Duitse vlag voor een onbekommerde, multiculturele voetbalnatie. Nu waait hij boven de hoofden van meelopers van Pegida die ‘Duitsland ontwaakt’ jubelen. ‘Voor ons vaderland, voor Duitsland, ons land, het land van onze voorouders, nazaten en kinderen.’

Waar komt dat nieuwe, als vaderlandsliefde vermomde nationalisme vandaan?

Alexander Häuser, die in Düsseldorf onderzoek doet naar extreem-rechts, denkt dat de ‘rechtsgeoriënteerde boze burger’ niet uit de voeten kan met de maatschappelijke veranderingen van de afgelopen decennia. De demonstranten streven een ‘restauratief maatschappijbeeld’ na, dat min of meer beantwoordt aan het beeld van de Bondsrepubliek in de jaren vijftig – lang voordat Duitsland een immigratieland werd.

‘De afstemming tussen maatschappij en politiek functioneert niet goed,’ zegt Werner Patzelt, politicoloog aan de TU Dresden. Tientallen jaren is er juist in Saksen veel te weinig geïnvesteerd in politieke vorming. Ook dat speelt de demonstraties in de kaart.

Veel burgers denken kennelijk dat een belangrijk thema – de maatschappelijke gevolgen van immigratie – voor politiek en media taboe zijn. Hun ongenoegen komt niet alleen tot uiting op straat, het drukt ook zijn stempel op de discussies in de sociale media. En het is een populair thema in boeken. Zo staat Udo Ulfkotte met zijn samenzweringstheorieën (Gekäufte Journalisten) momenteel op de bestsellerslijsten.

Waar de zogeheten mainstreammedia de waarheid zouden verzwijgen, brengt Ulfkotte zijn inzichten al jaren des te luider. Bijvoorbeeld met een variant van de ‘heilige oorlog’ die tot nu toe vrijwel geen aandacht kreeg: moslims zouden met hun uitwerpselen gericht het voedsel in Europa kunnen verontreinigen, beweerde deze voormalige journalist van de Frankfurter Allgemeine Zeitung op internet. ‘Ook de

geheime diensten waarschuwen al jaren voor een fecaliënjihad.’

Zichtbaar succes bij het publiek heeft ook Christian Jung, gemeenteambtenaar in München. Hij toont zich de doorsneeburger, die in een gebreid bruin vest een biertje komt drinken in restaurant Isarthor en tijdens het gesprek vriendelijk zijn in 2012 opgerichte internetportal blu-News (‘bürgerlich, liberal, unabhängig’) presenteert.

Het is een van de grootste websites in het nationaal-conservatieve milieu.

Volgens Jung een ‘alternatief medium dat politiek incorrect en provocerend stelling neemt’.

In de praktijk gaat dat als volgt: de ene keer worden de ‘Hooligans gegen Salafisten’ neergezet als een nieuwe protestcultuur, die ‘in de media oneerlijk behandeld’ wordt, dan weer vallen er op blu-News schokkende video’s te zien over de Islamitische Staat, waarop kinderen met afgehakte hoofden in hun handen staan. Het commentaar daarbij: ‘Het komt door de religie, zonder de islam is deze hel niet verklaarbaar.’ Volgens Jung, die zich eerder al als functionaris van de anti-islampartij Die Freiheit in de kijker speelde, was dit het succesvolste onderwerp tot nu toe: meer dan 300.000 mensen hadden de plaatjes gezien.

Parallelle wereld

Al deze sites hebben weer links naar andere sites. Klik na klik dring je zo verder door in de parallelle wereld van degenen die zich als bolwerk tegen ‘buitenlandse overheersing’ zien. Zo heb je het ‘Patriotische Platform’, opgezet door leden van de AfD (Alternative für Deutschland). Of een website met de naam ‘Nürnberg 2.0 Deutschland’, die honderd prominenten, onder wie voormalig bondspresident Christian Wulff bijvoorbeeld, wil aanklagen wegens ‘systematische islamisering van Duitsland’. Dit naar voorbeeld van de processen van Neurenberg tegen de kopstukken van het naziregime.

pagina 14 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Dossier.indd 14

13-01-15 11:43

dossier

pegida

Een Soedanese vluchteling in een met lappen gefabriceerde tent in Hannover. Asielzoekers vragen op die manier aandacht voor hun situatie. – © Alexander Koerner / Getty

Een vrouw klaagt dat ze zich geen smartphone kan permitteren – maar de vluchtelingen wel

Een volgende blog, ‘Heerlager der Heiligen’, ontleent zijn naam aan een in rechtse kringen populaire roman van de Fransman Jean Raspail, waarin na hongersnood in India het Europese continent door vluchtelingen wordt overstroomd.

Militante structuren

Met deze golf van woede ontstaan klaarblijkelijk ook de eerste aanzetten tot militante structuren. Zo onderzoekt de Berlijnse Veiligheidsdienst een obscure groep genaamd ‘Deutsche Widerstandsbewegung’, die in verband wordt gebracht met vier pogingen tot brandstichting bij het landelijk partijbureau van de CDU, de Berlijnse Rijksdag

en het Paul-Löbe-Haus van de Bondsdag. Tussen 25 augustus en 24 november hadden tot op heden onbekende daders daar molotovcocktails tot ontsteking gebracht, die overigens maar weinig schade aanrichtten. Op de plaats delict liet de groep pamfletten achter. De boodschap ervan luidde dat de heersende ‘multiculturele, multi-etnische, multireligieuze en multihistorische bevolkingsconstellatie’ het land zou ‘ontwrichten, balkaniseren’.

‘Er is zich een radicale parallelle samenleving aan het ontwikkelen,’ zegt Andreas Zick, directeur van het Instituut voor interdisciplinair conflict- en geweldsonderzoek aan de Universiteit van Bielefeld. En het verontrustende is dat diverse tot nu

toe geïsoleerde groepen en groepjes op het punt staan ‘een gezamenlijke nationaal-chauvinistische identiteit’ te scheppen.

Dan gaat het volgens Zick niet alleen om populistische anti-Europeanen, anti-islamopruiers en nationalisten, maar ook om klassiek extreem-rechts kader en steeds openlijker ook een deel van de AfD – ‘en verder heel veel mensen die gewoon niets meer met deze staat hebben’.

Een banier

Uiteindelijk is Pegida erin geslaagd om al die groepen achter één banier te scharen. ‘Ik vind dat gevaarlijk, omdat er een groot aantal mensen tussen zit dat bereid is geweld te gebruiken,’ zegt Zick. Weliswaar is het op dit moment nog eerder een kwestie van aanvoelen dan van meten, ‘maar ik ben ervan overtuigd dat dit op enig moment omslaat’. Nu al is achter de vele protestgeluiden van de demonstranten een verkapte dreiging voelbaar, alsof

de massa een ‘terugkeer van etnocentrische ideeën’ voorbereidt, zegt de sociaal-psycholoog. ‘Ze roepen dan wel: “Wij zijn het volk!” maar ze zouden ook kunnen roepen: “Eigen volk eerst!”’

In Dresden probeert minister-president Stanislaw Tillich inmiddels een houding te bepalen. Lang heeft hij zijn mond gehouden over de rechts-conservatieve massa die maandag na maandag naar de Theaterplatz trekt, in het zicht van het Saksische regeringscentrum. De CDU-politicus meende kennelijk dat het probleem Pegida wel vanzelf zou overwaaien.

Nu wil Tillich ‘in gesprek komen’ met de ‘vaderlandslievende Europeanen’ teneinde ‘de onzekerheid’ bij de mensen weg te nemen. Over de onzekerheid van vluchtelingen en moslims die vrezen moeten dat ze door rechts gepeupel worden aangevallen, zwijgt hij in alle talen.

Maik Baumgärtner

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 15

Dossier.indd 15

13-01-15 11:44

dossier

pegida

De Duitse tweedeling van ná 1989 Die Zeit – Hamburg

Wat zit er nog meer achter de anti-islamwoede uit het oosten van Duitsland? ‘Massawerkloosheid kenden de meeste wessi’s uit het journaal, de meeste ossi’s uit eigen ervaring.’

O

m het sarcastisch te zeggen: in Saksen demonstreren inmiddels veel meer mensen tegen moslims dan er moslims in Dresden zijn. Begin december bereikte het populistische protest van Pegida, de wekelijkse anti-islammars door de Elbestad, voor het eerst de mijlpaal van tienduizend deelnemers. Daarmee is er kennelijk sprake van andere, zorgwekkender krachten dan bij de anti-islaminitiatieven in bijvoorbeeld Keulen of Hannover het geval was. De formaties van de ‘Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes’ hanteren een eigen intimiderende symboliek – op hun weg door het avondlijke duister zwijgen ze hardnekkig.

Wat zit er dus achter deze uit het oosten komende woede?

Wie Oost-Duitsers zulke vaste eigenschappen toekent, voorziet 17 miljoen burgers van de Bondsrepubliek van nu als het ware van een DDR-gen, dat ze hun hele leven lang niet meer kwijtraken. Maar even verkeerd zou het zijn om te denken dat Pegida alleen op globale angst voor de islam berust. Noch in Stuttgart, noch in Kiel gingen tot nu toe tienduizend mensen de straat op.

Om het polemisch te zeggen: de Pegida’s komen en gaan – maar de diffuse woede tegen vermeende en bestaande krenkingen zal in het oosten nog lang niet verflauwen. Ook de opvallend goede resultaten in de nieuwe deelstaten van

‘Alternative für Deutschland’ (AfD) valt hier deels uit te verklaren. Zo’n diagnose is niet bedoeld om de staf over het oosten te breken, maar wil de blik op een onverwerkt stuk Duits-Duitse geschiedenis richten.

De meeste West-Duitsers hebben geen enkel benul van de wortels van die boosheid, laat staan van hun eigen bijdrage daaraan. Zelfs na 25 jaar eenheid zijn ze nog altijd het slachtoffer van een misvatting: zij zien de DDR als de alles bepalende kracht in het leven van de Oost-Duitsers. Maar de Duitse deling die ons nog altijd scheidt, is niet die van vóór, maar die van ná 1989.

Vrijwel geen enkele West-Duitser realiseert zich dat in de eerste tien jaar na de eenwording het leven van letterlijk elke Oost-Duitser op zijn kop werd gezet.

Massawerkeloosheid bijvoorbeeld kenden de meeste wessi’s uit het journaal, de meeste ossi’s uit de naaste omgeving.

De meeste wessi’s hebben met hun halve blik op de werkelijkheid nooit opgemerkt hoe verschillend de jaren negentig waren voor oost en west –

als het ons goed gaat, gaat het Duitsland goed, dachten zij. Maar in het oosten hebben alle verdriet en vreugde, alle overwinningen en nederlagen, nog altijd hun wortels in de wilde, woeste jaren negentig. In het ene geval mag de trots betrekkelijk ongebroken zijn, in het andere geval relatief gekwetst – vrijwel elk Oost-Duits gezin ontleent zijn identiteit aan die chaotische jaren.

Maar toen was er voor woede geen tijd en voor discussie nauwelijks ruimte. Wat de betogingen in Dresden zo’n kracht geeft, is dus de woede achteraf over de Wende. Vanwege zijn onwetendheid tegenover de geschiedenis na 1990 draagt het westen daar een steentje aan bij – en het oosten vanwege het ontkennen van zijn problemen in het heden.

Dit alles vormt geen enkele rechtvaardiging voor de leuzen van Pegida. Want natuurlijk is ook de weerstand tegen Pegida echt Oost-Duits. Ook in de manier waarop rechts-populisten het hoofd wordt geboden, heeft het oosten met zijn skinhead- en naziprobleem inmiddels meer ervaring dan het westen.

We worden eenvoudigweg met 25 jaar vertraging ingehaald door de onverwerkte geschiedenis van een onvoltooide vereniging. Zo treden 25 jaar na de eenwording zowel in Pegida als in de weerstand daartegen Duitse trots en Duitse vooroordelen aan de dag.

Patrik Schwarz

Conflict

Wanneer in Duitsland west naar oost kijkt, komen de clichés al gauw om de hoek. Zo heeft bijvoorbeeld de leider van de onderzoeksgroep SED-Staat aan de Vrije Universiteit van Berlijn deze week denkbeelden naar buiten gebracht die qua eenvoud op geen enkel Pegida-spandoek zouden misstaan. De Oost-Duitsers ‘kunnen niet met conflict omgaan, omdat ze nooit hebben geleerd om vanuit conflict tot consensus te komen’, schrijft deze hoogleraar in de Frankfurter Allgemeine Zeitung. ‘Voor het oog slikken ze, maar stiekem zijn ze bezig met intrigeren’.

Natuurlijk is de weerstand tegen Pegida ook echt Oost-Duits Duizenden mensen namen begin januari deel aan een anti-Pegida-betoging in Dresden. – © Arno Burgi / AP Images

pagina 16 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Dossier.indd 16

13-01-15 11:44

lage landen

belgië

Het licht en het donker van Luc Tuymans

de bravoure, jarenlang heb ik daar iets tegen gehad. Zijn werk was duidelijk een vorm van anger management.’

‘Geldt dat ook voor u?’

‘Ik denk het wel. Je wordt ouder…’

Verlichting

Financial Times – Londen

De Financial Times ging in

Antwerpen op bezoek bij kunstenaar Luc Tuymans.

Waarom hij schildert?

‘Het is de oudste vorm van conceptuele kunst, die lijn loopt van de grotten tot aan hier.’

D

e lucht is loodgrijs, het regent gestaag en het waait zo hard dat de bruggen over de Schelde zijn afgesloten op de dag dat ik in Antwerpen bij Luc Tuymans langsga.

Op een binnenplaats achter een negentiende-eeuws terras geeft een glazen deur toegang tot een ruime, L-vormige, gebroken-witte studio.

Een bleke winterse gloed glinstert door plafondramen naar binnen, maar een groot, hoog schilderij op een van de muren is zo zwart dat het de ruimte domineert: dreigend, zwaar, het licht en de hoop verdrijvend. Pas als je dichtbij staat, zie je een rij kleine, vlekkerige witte figuurtjes, gestrand in het duister.

Het schilderij heet The Shore.

Daarvoor, in een gehavende lage leunstoel, zit de schilder onderuit, gekleed in zwarte trui en broek. Hij rookt een sigaret en ziet er grauw en uitgeput uit. Tuymans heeft net het werk klaar voor zijn eerste tentoonstelling van 2015, die deze maand opent bij galerie David Zwirner in Londen. Terwijl ik zijn monumentale nachtelijke schilderij sta te bewonderen, komt hij vermoeid uit zijn stoel omhoog.

‘Al heel lang probeerde ik een echt donker schilderij te maken,’ vertelt hij. ‘Dit is het moment vlak voordat die mensen worden neergeschoten.’

De nietige, capitulerende figuurtjes met de blanco gezichten werden letterlijk uitgeveegd: Tuymans smeerde monochrome indigo-violetkleurige vlekken uit met toiletpapier, en schilderde de gaten die zo ontstonden vervolgens wit. ‘Er zit een element van gruwel in,’ zegt hij knikkend. ‘Het is anders geschilderd dan normaal.

Anders ga ik altijd van licht naar donker, hier ben ik begonnen met het donker.

Je voelt de ruimte, deze mensen zijn blootgesteld, de grootsheid maakt het des te angstaanjagender.’

Daartegenover hangt een afbeelding van een uitdrukkingsloze Japanse man met hoed, geschilderd in Tuymans’ bekende gebleekte palet. ‘Dat is een kannibaal,’ vertelt de kunstenaar opgetogen. ‘Issei Sagawa. Hij studeerde aan

de Sorbonne, lokte een jonge Nederlandse vrouw naar zijn appartement, sneed haar in stukken en at daarvan een aantal op. Ze vonden hem in het Bois de Boulogne met twee koffers met daarin haar stoffelijke resten en hij werd uitgeleverd aan Japan. Nu loopt hij vrij rond.’

Bij het maken van dat ‘gruwelmasker’ moest Tuymans aan Goya denken. ‘Ik begin steeds meer van die kunstenaar te houden, want hij is een van de schilders die ik niet begrijp, de oude meester die bijna modern te noemen is – en hij stond alleen want de Verlichting liep ten einde. Ik ben ook echt gek op Velázquez, maar onze posities zijn niet gelijk: Velázquez kijkt op me neer, alsof hij zegt: “Je bent een knoeier.” Goya’s schilderijen zijn waanzinnig: De derde mei van 1808 in Madrid is iconisch, niemand had zoiets ooit gedaan. En dat ongemakkelijke – een stilleven, de ogen van een vis, zo agressief. De virtuositeit,

Tuymans is 56. Sinds hij in 1986 een schilderij heeft gemaakt van een kale, bedompte kamer en dat Gaskamer noemde, een reactie op de taboes rondom de nazicollaboratie in het Vlaanderen van zijn jeugd, staat hij bekend als Europa’s belangrijkste, provocerende historische schilder. Door de gruwelen te esthetiseren benadert hij zijn onderwerpen vanuit een verrassende invalshoek. Zo creëert hij onvergetelijke verbeeldingen van onrecht en angst, die zo onverwacht zijn en onderling zo verschillend als Leopard (2000) – een weelderig dierenvel, gebruikt als machtssymbool in de voormalige Belgische kolonie Congo – en een vijf meter lang van elke kleur onttrokken Still Life van appels; Tuymans’ wrange herinnering aan de aanslag op de westerse waarden van 9/11.

Het lijkt me dat The Shore – geïnspireerd op ‘een heel slechte film uit de jaren zestig’, A Twist of Sand, met een koloniaal thema – en Issei Sagawa, vol ambiva-

‘Velázquez kijkt op me neer, alsof hij zegt: “Je bent een knoeier”’ Luc Tuymans – © Jonas Lampens

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 17

Lage Landen.indd 17

13-01-15 11:39

lage landen

belgië

‘Realisme, modernisme, postmodernisme: dat is een discussie voor mensen die geen gevoel voor het visuele hebben’

lentie en dreiging, gaan over de huidige angsten voor mensen die anders zijn en voor het geweld afkomstig uit sinistere, premoderne culturen. In de aanstaande tentoonstelling in Londen wordt het Verlichtingsthema nog eens benadrukt doordat Tuymans zich bijzonder heeft laten inspireren door een tijdgenoot van Goya, de Schotse portretschilder Henry Raeburn [1756-1823, een schilder uit de bloeiperiode van de Schotse schilderkunst die ook wel de Schotse Verlichting wordt genoemd].

Op zijn zestiende zag Tuymans in Gent voor het eerst Raeburns portret van Alexander Edgar, een Schotse landeigenaar en Jamaicaanse plantagehouder, en ‘wat me toen diep raakte, en nog steeds, is het blauw van de ogen’. Tijdens de aanloop naar Schotlands onafhankelijkheidsreferendum van afgelopen zomer, verbleef Tuymans in Edinburgh en zocht hij Raeburn weer op om schilderijen te kunnen maken die ‘de sfeer suggereren van verdeeldheid die op het eiland heerst’.

Tuymans maakt altijd gebruik van beelden die hij toevallig in de fotografie of in een film tegenkomt; deze keer creëerde hij zijn eigen foto’s door de portretten van Raeburn te fotograferen met zijn iPhone, die af te drukken, en die afdrukken weer te fotograferen tot ‘je echt een gezicht krijgt dat losstaat van die tijd’.

In Tuymans’ nep-gedigitaliseerde weergaven van close-ups worden de kille blauwe ogen als het ware weerkaatst in de lichtgevend blauwe gloed op de achtergrond, wat je doet denken aan het scherm van een computer of een telefoon, ‘en dat komt door het afdrukken. Het vreemde is dat wanneer je ze vergroot, je iets eigentijds krijgt.

Raeburns feitelijke, droge, dwingende penseelvoering is heel uitgesproken, en om die reden heel modern: het is geen Gainsboooorough,’ – Tuymans laat de lettergrepen minachtend uit zijn

mond rollen – ‘Raeburn is heel calvinistisch in zijn focus op de essentie: precies, meedogenloos, compromisloos.’

Duchamp

We maken een ronde langs zijn portretten van Raeburn: rector van een universiteit, wiskundige, wetenschapper. Tuymans zegt dat ze ‘een soort belichaming zijn van sociale machtsstructuren. Het zijn zichtbaar goed opgeleide mensen: deze man heeft een genotzuchtige blik in zijn ogen, hij heeft duidelijk geen probleem met zijn zelfbeeld, hij is streng, zich bewust van zijn status. En deze is romantischer, zie je het ego, het heeft iets megalomaans. Het zijn allemaal Schotten, dus er is dat idee van nobele afzondering, een element van trots. En daarna schilderde ik een tea in het Balmoral Hotel,’ – hij wijst naar een onaangenaam schilderij getiteld Cloud – ‘die grote drijvende croissant: dat is de walging die we voelen voor de klassenmaatschappij!’

Deze portretten worden tentoongesteld in Zwirners chique galerie in een achttiende-eeuws herenhuis tegelijk met andere werken van ‘verstikkend gezinsleven’, met een wonderlijke verlichting die van achteren komt en met conceptuele verwijzingen, zoals de afbeelding van een oranje nepschoorsteen, gebaseerd op ‘een foto van een installatie van Mike Kelley van een haard geschilderd op een kartonnen doos’, en Diorama, een kijkgatclose-up van een landschap geconcentreerd op ‘een gat dat geen gat is, een idee van [Marcel Duchamps] Etant Donnés: ik ben echt gek op Duchamp trouwens’.

Wantrouwen

Het wantrouwen van het beeld staat aan de basis van Tuymans’ gehele oeuvre, maar in deze nieuwe werken geeft hij dat wantrouwen voor het eerst vorm met een rijke, schilderkunstige penseelvoering, met de paradox dat het licht van beelden van het internet en de iPhone terugkomt in de olielagen op het doek, waarmee hij de kracht van

After Raeburn: William Robertson (2014), Luc Tuymans. – © Luc Tuymans

verf tot uiting laat komen. Is Tuymans uiteindelijk toch een Noord-Europese realist?

‘Realisme, modernisme, postmodernisme: dat is een discussie voor mensen die geen gevoel voor het visuele hebben.

Ik bedoel, die mensen moeten ook een manier zoeken om mee te praten. Ik geniet nog steeds van het perverse van het schilderen. Dat maakt het altijd interessant.

Schilderen gaat over tijd. Het is uitgestelde tijd. Het beeld kan tientallen jaren ergens blijven hangen voordat het naar buiten komt. Dan is er het fysieke spoor, het ophouden, opschorten van dingen. Het werkt met tijd, via tijd.

De Belgische kunst is een en al realisme.

Niets is zo gruwelijk en krachtig als Van Eyck: de eerste wereldse kunstenaar. Hij maakte zich los van het christelijke, benaderde het op een wetenschappelijke manier. Zijn motto was “als ik kan”, wat betekent dat hij heel nederig is maar tegelijk ook heel ambitieus.

Dat geldt voor deze hele [Belgische] regio, het is een overlevingsstrategie, we zijn zo vaak onder de voet gelopen door vreemde mogendheden dat we wel opportunistisch moeten zijn om te kunnen overleven. Ik krijg geen tentoonstelling in Parijs, want ik ben le petit Belge, het besmettelijke type. De Parijzenaren begrijpen niets van de globalisering. Als mij gevraagd wordt: “Waarom schilder je?” antwoord ik: “Ik ben geen naïeve kunstenaar.” Schilderen is de oudste vorm van conceptuele kunst, die lijn loopt van de grotten tot aan hier. Dat die kunstvorm niet meer als de belangrijkste wordt gezien, maar is verbannen naar de periferie, maakt hem des te krachtiger.’

Jackie Wullschlager

pagina 18 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Lage Landen.indd 18

13-01-15 11:40

europa

frankrijk Verenigd Koninkrijk

‘Europa is in oorlog met zichzelf’ Spiked – Londen

Volgens de Britse socioloog Frank Furedi is het echte probleem dat de Europese elites niet in staat lijken een moderne betekenis te geven aan hun culturele en historische erfgoed. Het conflict komt van binnenuit.

I

n heel Europa duiden de spontane betuigingen van solidariteit met de slachtoffers van het bloedbad bij Charlie Hebdo erop dat mensen intuïtief aanvoelen dat er meer op het spel staat dan het tragische verlies van twaalf mensenlevens. Het is ook duidelijk dat de Fransen, en in breder verband de Europeanen, moeite hebben onder woorden te brengen wat precies het onderwerp van hun angst is.

Het is niet alleen de doorsnee burger die wijs probeert te worden uit deze afschuwelijke gebeurtenis. Politieke leiders en commentatoren worstelen er net zoveel mee en laten zich er in verwarde en ontwijkende termen over uit. Op de vraag wie de verantwoordelijkheid draagt, hebben de media ervoor gekozen te speculeren over de rol die exotische, buitenlandse connecties in dit verband zouden spelen.

Jemen, Syrië, zelfs Pakistan worden genoemd als de landen waar het plan zou zijn uitgebroed. Sommigen wijzen met een beschuldigende vinger naar Al-Qaida. Anderen stellen dat de Islamitische Staat (IS) erachter zit. En de moordenaars worden omschreven als goed getrainde, gedisciplineerde militairen met aanzienlijke ervaring op het slagveld. Hoewel het achtergrondverhaal nog vaste vormen moet aannemen, suggereren de media in toenemende mate dat het gaat om een bedreiging van ‘daarginds’.

Maar de echte dreiging komt niet van ‘daarginds’. De moordenaars spraken vloeiend Frans. Ze kenden de plattegrond van Parijs als hun broekzak.

Goed, ze hebben dan misschien een tijd

in het Midden-Oosten doorgebracht, maar ze zijn net zo goed een product van de Franse samenleving als de mensen die ze vermoord hebben.

Net als in tal van Europese samenlevingen vindt men het in Frankrijk moeilijk om openlijk toe te geven dat miljoenen inwoners zich vervreemd voelen van de culturele tradities en van de levenswijze in hun thuisland. Dat dit gevoel van vervreemding in sommige gevallen is uitgemond in afkeer voor en haat tegen La Patrie is een feit dat nog moeilijker toe te geven is, vooral in het openbaar. Het gevolg daarvan is dat Europese leiders ervoor kiezen de vraag te ontwijken, bagatelliseren of negeren waarom zo velen zich vervreemd zijn gaan voelen van hun eigen samenleving.

Psychische afstand

De officiële reactie op een dergelijke interne vijandschap tegenover de Europese samenleving is de uitspraak: ‘Laten we het daar maar niet over hebben.’ Dat komt omdat de bureaucratie vreest dat een open discussie over de culturele dreiging waarmee de Europese samenleving wordt geconfronteerd, alleen maar zal leiden tot toenemende steun voor radicale islamieten en rechtse nationalisten. Dat is de voornaamste reden dat er zo weinig discussie was naar aanleiding van een enquête door het bureau ICM (Independent Communications and Marketing) waaruit bleek dat 16 procent van de Franse burgerij een positief oordeel had over IS; in de leeftijdsgroep van achttien- tot vierentwintigjarigen was dat zelfs zevenentwintig procent. Uit de enquête bleek eveneens dat 7 procent van de Britse en Duitse burgers IS steunen.

Enquêtes zijn uiteraard vaak onbetrouwbaar, en ze vertellen slechts een deel van de waarheid. Maar een paar gesprekjes met jonge moslims zijn voldoende om te beseffen hoe groot de psychische afstand is tussen hen en de levenswijze in hun gastland. In sommige gevallen heeft deze onderlinge afstand geleid tot vijandigheid en haat. Beleidsmakers en commentatoren proberen vaak deze toenemende vijandigheid toe te schrijven aan de invloed die uitgaat van jihadistische websites en andere islamistische organisaties die actief zijn in het MiddenOosten of Azië. Maar het probleem komt echt niet van ‘daarginds’. Sterker

La Libertad – © Ares

nog, de aantrekkingskracht van antiwesterse sentimenten bij tal van jonge Europese moslims is illustratief voor de mate waarin de samenleving in gebreke blijft bij het socialiseren van deze jonge mensen.

En waarom blijkt de samenleving steeds minder in staat om groepen van haar jeugdige burgers te socialiseren?

Omdat ze het vertrouwen heeft verloren in het intellectuele en morele erfgoed van de Europese samenleving. Daarom hebben scholen steeds meer moeite om de normen en waarden van de Verlich-

ting over te brengen op sommige van hun islamitische leerlingen.

De Franse historicus Georges Bensoussan merkte op dat in de jaren negentig van de twintigste eeuw ‘docenten geconfronteerd werden met verbaal geweld terwijl ze probeerden les te geven over de Holocaust op scholen met grote concentraties van NoordAfrikaanse leerlingen’. Bensoussan stelde verder dat ‘leerlingen de docenten onderbraken en beweerden dat de Holocaust ‘‘verzonnen’’ was. Ik ken gevallen waarin de leraar het had

Het probleem komt echt niet van ‘daarginds’

15 tot 19 januari 2015 nr. 70 pagina 19

Europa_Frankrijk.indd 19

13-01-15 18:10

europa over Auschwitz en Treblinka en de leerlingen begonnen te klappen’.

Dat betrekkelijke jonge leerlingen al hun eigen verhaal hebben over het recente verleden dat indruist tegen de versie van de Franse samenleving, is het gevolg van een conflict van binnen­ uit. Maar in plaats van het probleem onder ogen te zien, heeft het Franse establishment besloten de kwestie uit de weg te gaan. Het gevolg is dat steeds meer jongelui beginnen te applaudis­ seren wanneer het woord Auschwitz valt.

Holocaust

Britse scholen hebben het voorbeeld van hun Franse tegenhangers gevolgd.

In een verslag dat verscheen in de nasleep van de raciaal getinte ongeregeldheden van 2001 in Bradford, werd melding gemaakt van het feit dat ‘sommige docenten in Bradford de Holocaust een te moeilijk onderwerp vinden om te bespreken in het bijzijn van islamitische leerlingen’. In een rapport van de His­ torical Association, Teaching Emotive and Controversial History, werd zelfs het voorbeeld genoemd van een ‘vak­ sectie geschiedenis in een stad in het noorden van het land’ die had besloten ‘de Holocaust af te voeren van de lijst van onderwerpen voor het eindexamen uit angst voor het oproepen van anti­ semitische gevoelens en het ontkennen van de Holocaust onder islamitische leerlingen’. Een andere vaksectie behandelde de Kruistochten niet, omdat zelfs ‘een genuanceerde bespreking van het onderwerp lijnrecht inging tegen wat over dat onderwerp werd gedoceerd in bepaalde moskeeën’.

Deze verslagen tonen aan dat scholen te vaak de confrontatie met de culturele en ideologische standpunten van islami­ tische leerlingen niet durven aangaan.

Het feit alleen al dat zelfs een ‘genuan­ ceerde’ behandeling van de Kruistochten wordt vermeden ten einde geen culturele gevoeligheden te bruuskeren, illustreert de defensieve moraal en het intellectuele klimaat die heersen op Europese scholen.

Als een bespreking van de Holocaust kan worden vermeden, wat zijn dan de volgende onderwerpen waarover onderhandeld moet worden? Wat deze verslagen ook doen vermoeden is dat

Seculiere scholen hebben het vertrouwen in hun eigen waarden verloren

frankrijk

seculiere scholen het vertrouwen in hun eigen waarden hebben verloren.

Ze zijn niet langer bereid zich bezig te houden met de ideeënstrijd die woedt in hun samenleving.

Ondanks het officiële stilzwijgen over dergelijke diepgaande culturele tegen­ strijdigheden zijn veel mensen zich er echter van bewust dat er iets niet hele­ maal in de haak is. En door het ontbre­ ken aan een volwassen openbare dis­ cussie over onze cultureel verdeelde samenleving, zijn de meeste mensen sprakeloos geworden. Te vaak nemen reacties op de dreiging van radicale jihadisten een simplistisch apocalyp­ tische vorm aan. Vorig jaar raakte de publicatie van Le Suicide français door Eric Zemmour, waarin werd gesug­ gereerd dat de Franse samenleving en cultuur op het punt staan vernietigd te worden, een open zenuw. De toon van het boek van Zemmour was misschien overdreven en paniekzaaierig, maar het was ook typerend voor de manier waarop de bedreiging van de Franse cultuur wordt uitgevent. De onlangs verschenen nieuwe roman van Michel Houellebecq, Soumission, neemt hetzelfde standpunt in als Le Suicide français. Het boek schetst een Frankrijk in de nabije toekomst dat elk contact met de waar­ den van de Verlichting heeft verloren.

In Duitsland is een nieuwe ‘anti­isla­ mitische’ protestbeweging Pegida ont­ staan, als reactie op de breed gevoelde angst voor militante islamitische groe­ peringen. Dat de projectie van een isla­ mitisch Europa in de nabije toekomst bij zo veel mensen tot de verbeelding spreekt, doet een diepe onzekerheid vermoeden over de betekenis van de levenswijze in Duitsland. De oprichter van Pegida, Lutz Bachmann, beroept zich zelfs op de traditie van het huma­ nisme en de Verlichting.

Zinnig debat

Pegida is een onvermijdelijke reactie op het ontbreken van een zinnig debat over de islam en de Europese samen­ leving. Het stilzwijgen van officiële zijde lijkt de onzekerheid, de verwarring en de angstige dramatisering van de bedreiging door een radicale islam alleen maar te hebben versterkt. Europa is simpelweg sprakeloos als het gaat om het verkrijgen van inzicht in de bedrei­ ging die het te wachten staat.

Het idee van de islamisering van Europa is even ontwijkend als de officiële reto­ riek over de multiculturele samenleving.

De werkelijke bedreiging voor Europa is niet die van een externe macht of de onweerstaanbare aantrekkingskracht van de islam. Het echte probleem is dat de politieke en culturele elites van

Europa is sprakeloos als het gaat om het verkrijgen van inzicht in de bedreiging die het te wachten staat

© Jacky Naegelen / Reuters

Europa niet in staat lijken een moder­ ne betekenis te geven aan hun cultu­ rele en historische erfgoed. De Euro­ pese omarming van het multiculturalisme is geïnspireerd door een verscheidenheid aan overwegin­ gen. De voornaamste drijfveer zijn de problemen die de Europese samenle­ vingen hebben om hun leefwijzen te voorzien van positieve en op de toe­ komst gericht waarden. De keuze voor ‘multiculti’ heeft regeringen behoed voor de moeilijke taak om een gemeen­ schappelijke grondslag te leggen en te onderhouden voor een gemeenschap­ pelijk leven.

Het multiculturalisme fungeert zodoende als een vorm van politieke ontwijking. Maar het heeft eveneens het destructieve proces van de cultu­ rele segregatie gestimuleerd. Een der­ gelijke segregatie betekent dat de dia­ loog nu alleen plaatsvindt binnen parallelle gemeenschappen. Het mag dan ook geen verbazing wekken dat jonge mensen, die opgroeien binnen een gemeenschap die slechts zijdelings beïnvloed is door de waarden van het establishment, hun meningen en voor­ oordelen laten bevestigen en verster­ ken door anderen. De bron van kennis waaruit miljoenen jonge moslims nu drinken is een radicaal andere dan die van andere gemeenschappen. Maar het ontstaan van inzichten die diametraal tegengesteld zijn aan die van het gast­ land wordt nauwelijks opgemerkt door de media, omdat er geen dialoog

bestaat die verder gaat dan de multi­ culturele grenzen.

De sentimenten die duizenden Euro­ pese jongeren ertoe dreven in Syrië te gaan vechten, zijn het gevolg van de verwarring en de spanningen die zijn ontstaan in Europa. Opiniepeilingen wijzen uit dat IS de steun geniet van een veel hoger percentage jonge mos­ lims in Frankrijk en andere delen van Europa dan in het hele Midden­Oos­ ten. Dit toont aan dat de bron van anti­ westerse sentimenten waarschijnlijk moet worden gezocht in Europa, en niet ‘daarginds’.

De gebeurtenissen die hebben geleid tot het bloedbad in Parijs zouden wel eens het gevolg kunnen zijn geweest van een klassengesprek in de banlieues van Parijs of Marseille. Sommige leer­ lingen waren er ongetwijfeld van over­ tuigd dat de Holocaust een verzinsel is.

En de defensieve manier waarop docenten met hun standpunten zijn omgegaan hebben hen alleen maar gesterkt in hun overtuiging, die is ingegeven en bevestigd door oudere broers thuis. In de loop van hun tiener­ jaren is hun vervreemding van de Franse samenleving slechts verdiept en versterkt. Vervolgens komen ze in aan­ raking met de radicale islam, die een manier biedt om hun vervreemding te uiten, en de rest is geschiedenis. Maar als Europa nu wakker wordt, hoeft dit niet het schrikbeeld van de toekomst te zijn.

Frank Furedi

pagina 20 nr. 70 15 tot 19 januari 2015

Europa_Frankrijk.indd 20

13-01-15 18:10

europa

frankrijk Verenigde Staten

De ongelooflijke macht van cartoons Los Angeles Times – Los Angeles

en dat we in een land wonen waar een heleboel mensen een heleboel wapens

Cartoonist Ted Rall gedenkt zijn gevallen collega’s van Charlie Hebdo.

E

en gebeurtenis als de slacht­ partij afgelopen woensdag in de Parijse burelen van het sati­ rische weekblad Charlie Hebdo, waarbij twaalf mensen om het leven kwamen, onder wie vier politieke cartoonisten, roept zoveel reacties op dat je er nauwe­ lijks wijs uit kunt worden. Als je een persoonlijke band hebt, komt die op de eerste plaats.

Ik heb die.

Tijdens het jaarlijkse cartoonfestival in Angoulême heb ik een paar jaar geleden een groep cartoonisten van Charlie Hebdo ontmoet, onder wie een van de slachtoffers. Als ik in Frankrijk woonde, zou ik bij Charlie Hebdo willen werken.

Mijn Franse collega’s kwamen zelfver­ zekerder en vrijpostiger op me over dan de gemiddelde cartoonist. Anders dan bij de oudere, eerbiedwaardige Le Canard Enchaîné draait het bij Charlie Hebdo vooral om cartoons, en minder om tekst. De krant heeft het de laatste jaren financieel moeilijk, maar op de een of andere manier wisten de Fransen het op de been te houden omdat ze dol zijn op cartoons. Kijk maar eens hoe hoog Frankrijk zijn satirische cartoonisten inschat: ­ Er werden op woensdag in Parijs meer voltijds cartoonisten gedood dan er in de staten Californië, Texas en New York bij elkaar werken. ­ Er werden op woensdag in Parijs meer voltijds cartoonisten gedood dan er bij álle Amerikaanse bladen en web­ sites bij elkaar werken.

Bedreigingen

De kunstenaars van Charlie Hebdo wisten dat ze ergens werkten waar ze niet alleen tot het uiterste konden gaan, maar waar dat zelfs werd aangemoe­ digd. Zelfs toen er een aanslag op hun kantoor was gepleegd zongen ze geen toontje lager. Ze kregen weinig betaald, maar ze hadden lol. En ze zouden beslist willen dat die houding voort­ leeft. Mijn volgende reactie is er een in de orde van: dat had ik ook zelf kunnen zijn. Politieke cartoonisten ontvangen bedreigingen. Vooral na 9/11 waren er mensen die beloofden me te zullen opblazen, de kelen van al mijn familie­ leden te zullen doorsnijden, me te ver­ krachten en me het brood uit de mond te stoten door te zorgen dat mijn teke­ ningen werden geboycot. (Dat laatste was bijna gelukt.) De griezeligste kwam van een politiebrigadier uit New York die er kennelijk niet om maalde dat zijn telefoonnummer herkenbaar was. Wie moest ik bellen om te klagen?

De politie?

Voor zover ik weet is er in de Verenigde Staten nog nooit een cartoonist gedood vanwege de inhoud van zijn of haar werk, maar wat niet is kan nog komen.

In andere landen zijn politieke cartoo­ nisten op brute wijze mishandeld en vermoord. Elke politieke cartoonist neemt een risico wanneer hij of zij gebruikmaakt van zijn of haar recht op vrije meningsuiting. We weten dat ons werk veel mensen boos maakt vanwege het felle, eigenzinnige karakter ervan,

hebben. Of je nu op een krantenredactie werkt onder de hoede van een bewaker met een minimumloon of, zoals steeds meer de norm is, in je eigen huis, je bent altijd één kogel van de dood ver­ wijderd als je op ‘verzenden’ drukt om je cartoon naar je opdrachtgever te stu­ ren. En dat brengt me bij mijn meer algemene reactie op de gruwel van afgelopen woensdag: Cartoons hebben ongelooflijk veel macht.

Emotionele reacties

Zonder denigrerend over schrijven te willen doen (vooral omdat ik zelf ook veel schrijf ), cartoons lokken veel meer reacties van lezers uit dan tekst, zowel positieve als negatieve. Websites die cartoons publiceren, vooral politieke cartoons, staan er elke keer weer ver­ steld van hoeveel meer internetverkeer die generen dan woorden. Ik ben twee­ maal ontslagen door een krant omdat mijn cartoons te veel bekeken werden (de hoofdredacteuren waren bang dat ze de andere inhoud overschaduwden).

Tal van geleerden en analytici hebben geprobeerd precies te achterhalen waarom cartoons zoveel emotionele reacties uitlokken, maar ik denk

Als ik in Frankrijk woonde, zou ik bij Charlie Hebdo willen werken De laatste cover van Charlie Hebdo vóór de aanslag.

15 tot 19 januari 2015 nr. 70 pagina 21

Europa_Frankrijk.indd 21

13-01-15 18:10

europa

frankrijk Israël

Ik ben tweemaal ontslagen door een krant omdat mijn cartoons te veel bekeken werden

Wat gaat Frankrijk doen?

Haaretz – Tel-Aviv

dat je er niet omheen kunt dat zo’n bedrieglijk eenvoudige kunst­ vorm een enorme impact kan heb­ ben. Vooral bij politieke cartoons kunnen een paar artistieke lijntjes en een enkel spottend zinnetje genoeg zijn om een lezer van zijn politieke overtuiging, zijn vaderlands­ liefde of zelfs zijn geloof in God af te brengen. Daar worden sommige mensen gek van.

Denk aan de woede van de schutters die afgelopen woensdag het kantoor van Charlie Hebdo binnenvielen, en

aan die van de mannen die daartoe de opdracht gaven. Het valt nog niet met zekerheid te zeggen, maar er zijn aanwijzingen dat het om radicale islamisten gaat. Ik zou ze willen vragen: hoe zwak is je geloof, wat een waardeloze moslim ben je, als je onschuldige mensen vermoordt vanwege een beetje gekleurde inkt op papier? In zekere zin zijn ze slachtoffers van een cartoonsyndroom, hetzelfde syndroom dat ervoor zorgde dat er ambassades afbrandden vanwege de Deense Mohammed­cartoons, dat de smakeloze en controversiële omslagen van The New Yorker [Rall doelt waarschijnlijk op een cover uit 2008, waarop Barack Obama stond afgebeeld als moslim, en zijn vrouw Michelle met een AK­47 geweer] zoveel woede opwekten en dat een politiebrigadier uit Brooklyn me opbelde nadat hij mijn cartoon had gezien waarin ik de inval in Irak bekritiseerde. Politieke cartoonisten in de Verenigde Staten worden niet gerespecteerd. Maar dat geeft niet, ook al krijgen ze weinig betaald, en vaak helemaal niets, en worden ze naar hartenlust genegeerd door de media­elite. (Hé, recensenten, de graphic novel bestaat!). Hun werk is wel belangrijk.

Bijna belangrijk genoeg om voor te sterven.

Ted Rall

Parijs heeft de verkeerde strategie gekozen bij het bestrijden van de islamistische terreur, aldus de conservatieve commentator Seth Lipsky.

D

e grote vraag na de bloedige aanslag op Charlie Hebdo is of Frankrijk nu uit zijn schulp zal kruipen in de oorlog tegen de islamisti­ sche terreur. Frankrijk is getuige geweest van enkele onthutsende misda­ den – waaronder aanslagen op Joden – die min of meer in verband kunnen worden gebracht met de wereldwijde strijd tegen islamistische terreur. Het is nauwelijks voorstelbaar dat Frankrijk, of welk land dan ook, op de oude voet zal kunnen doorgaan.

Charlie Hebdo heeft nooit een blad voor de mond genomen bij het bespotten van islamisten vanuit een links perspectief.

Het hield, op een in de ogen van velen moedige manier, vast aan zijn recht op het bedrijven van satire na de publicatie

van de Deense cartoons. In 2011 werden de burelen van het blad met een molotov­ cocktail bestookt nadat het een van zijn beroemdste omslagen had gepubliceerd, waarop de naam Charlie Hebdo was om­ gedoopt tot Charia Hebdo. Ook was het blad, hoewel fel seculier, op de hand van Israël, vooral onder de vorige hoofdredacteur Philippe Val. Daar werd ik aan herinnerd door een ex­collega, Michel Gurfinkiel, een in Parijs woonachtige pro­Israëlische jour­ nalist, die me erop wees dat Val de tegengestelde kant was opgegaan van bijvoorbeeld Sine, een andere publicist van Charlie Hebdo, of van de komiek Dieu­ donné M’bala M’bala, die Joden bespot, een parodie op de Hitlergroet brengt en inmiddels niet meer in Frankrijk mag optreden. Val verliet Charlie Hebdo enkele jaren geleden. Toen hij de krant nog leidde, keerde hij zich volgens Gurfinkiel fel tegen het demoniseren van de Joodse staat.

Frankrijk heeft zich op het eerste gezicht altijd wat terughoudend opgesteld bij het bestrijden van de islamistische ter­ reur. Gurfinkiel noemt dit een ‘traditie’: de Franse autoriteiten hopen ‘meer te weten te komen’ door vijandige elemen­ ten vrij in Frankrijk te laten rondlopen terwijl ze hen in het oog houden. Dat

begint op een riskante strategie te lijken in een tijd van terroristische aanslagen door zogeheten ‘eenzame wolven’.

Frankrijk is nog meer dan twee jaar van de volgende presidentsverkiezingen ver­ wijderd, maar de vorige president, Nico­ las Sarkozy, die een relatief harde lijn voorstaat, stuurt al aan op een comeback.

De impact van de aanslag op Charlie Hebdo is tot ver buiten Frankrijk voel­ baar, vooral omdat de pers het doelwit was. Het grootste deel van de pers heeft geprobeerd zich neutraal op te stellen in de wereldwijde strijd tegen terrorisme, of zich in elk geval tegen het kamp van de haviken gekeerd. Maar welk stand­ punt zullen de kranten innemen, nadat ze eerst Julian Assange en Edward Snowden hebben gesteund, als blijkt dat deze aanslag voorkomen had kunnen worden door het agressiever verzamelen en opsporen van de metadata?

Seth Lipsky

Het is nauwelijks voorsteldbaar dat Frankrijk op de oude voet zal kunnen doorgaan

Ted Rall is een veelbekroond cartoonist en schrijver. Behalve in de LA Times, verscheen zijn werk onder meer in de Village Voice, Rolling Stone, Time en Fortune.

Fans van de Franse komiek Dieudonné M'Bala M'Bala, die na de aanslag opnieuw ophef veroorzaakte met zijn uitspraak: ‘Je suis Charlie Coulibaly.’ © Chesnot / Getty Images

pagina 22 nr. 70 15 tot 19 januari 2015

Europa_Frankrijk.indd 22

13-01-15 18:10

europa

frankrijk

Een van James Gillrays beroemdste politieke cartoons: de wereld wordt opgedeeld tussen Napoleon en de Britse premier William Pitt.

Verenigd Koninkrijk

Leve de vrijheid en de lach Financial Times – Londen

In Europa zijn vrijheid en humor al eeuwenlang met elkaar verweven, schrijft de Britse historicus Simon Schama. Dat zullen terrroristen niet veranderen.

O

m de moord op satire valt niet te lachen. Het afschuwelijke bloedbad bij Charlie Hebdo herinnert ons eraan, voor zover dat nodig is, dat gebrek aan respect levenselixir is voor de vrijheid. Ik denk dat het een soort indirect compliment is dat de monsters achter de slachting zo bang zijn voor het wapen van de lach, dat de enige stem die ze hebben om dat onklaar te maken het geluid van kogels is. Tijdschriften zoals Charlie Hebdo permitteren zich vrijheden, buitensporig grote vrijheden zelfs, maar ze bestaan zodat we het geschenk van het gebrek aan respect nooit vanzelfsprekend zullen vinden.

In de Europese traditie zijn vrijheid en

humor al langer dan drie eeuwen met elkaar verweven en hebben we het recht om te bespotten tot een kostbaar recht verheven. Satirische tekeningen fungeerden voor het eerst als wapen tijdens de wrede en langdurige godsdienstoorlogen tussen protestanten en katholieken. Voor protestanten was de drukpers het antwoord op de voorstellingswereld van de katholieke kerk die de mensen die naar de mening van de kerk ketters en sceptici waren, zwaar straften. Dus vonden zij een anti-iconografie uit waarin pausen waren veranderd in bizarre monsters en koningen in dienaren van het kwaad. De Nederlanders, die halverwege de zeventiende

eeuw de geïllustreerde krant hadden uitgevonden, zagen zichzelf als slachtoffer van de religieuze furie. Hun grafische tegenaanval begon met populaire geïllustreerde verhalen over hun opstand tegen de Spaanse monarchie – met de hertog van Alva als hun favoriete boeman. Dat breidde zich uit tot een geoorloofd wapen van de partijpolemiek binnen de Republiek, maar werd ook ingezet tegen buitenlandse bedreigingen van ‘de Vrijheid van Holland’.

Cavalerie van kwezels

De eerste grote tekenaar van spotprenten was Romeyn de Hooghe, die aan het eind van de zeventiende eeuw door

Willem III in dienst was genomen voor zijn niet-aflatende oorlog op leven en dood met Lodewijk XIV. De Hooghe kweet zich van zijn taak met vele cartoons waarin de oorlog tegen de Franse koning werd voorgesteld als een strijd tussen vrijheid en religieus despotisme. De satirici zagen zichzelf als de voorhoede bij een charge van de cavalerie tegen de kwezels. En het was in het belang van de protestantse staten om hun de vrije teugel te laten.

De achttiende eeuw was de gouden eeuw van de spotprent, waarbij alle middelen waren toegestaan, en die bloeitijd begon toen de godsdienstoorlogen ten grave waren gedragen. Maar die opbloei was ook mogelijk, omdat er, vooral in

De eerste grote tekenaar van spotprenten was de Nederlander Romeyn de Hooghe

15 tot 19 januari 2015 nr. 70 pagina 23

Europa_Frankrijk.indd 23

13-01-15 18:11

europa

Ze zullen nooit de satire zelf de nek om kunnen draaien

Engeland, een vacuüm was ontstaan doordat niet één politieke kracht of institutie het machtsmonopolie naar zich toe kon trekken. Hoewel de Whigs – de adel – het grootste deel van de eeuw domineerden in de regering, was dat nooit met volledige uitsluiting van de oppositie, en zoals bij alle oligarchieën, ontstonden er facties, die ieder apart zich tot de spotprenttekenaars wendden om de pretenties van hun tegenstanders door te prikken, hun gehuichel aan de kaak te stellen en de machthebbers onderuit te halen met smalende lach­ salvo’s.

Spotprenten

Het was dus aan de Engelsen om de politiek opnieuw uit te vinden als komedie, en op toneel en in druk heb­ ben ze zich er met een tot nu toe onovertroffen, tomeloze energie aan gewijd. Zelfs in de VS leidt de demo­ cratie (behalve aan het gif van het geld) aan een teveel aan respect; de satire is verbannen naar de veilige niche van de late­nighttelevisie. Maar in de gouden tijd van de politieke spotprent was geen belangrijk instituut of vooraan­ staand persoon veilig voor de klauwen van de satire. De Anglicaanse kerk, andere christelijke stromingen zoals de methodisten, de Bank of England, vooraanstaande politici en ook de koninklijke familie werden allemaal op de korrel genomen.

Satire werd de zuurstof van de politiek, gaf de aanzet tot gezond hoongelach in koffiehuizen en taveernes waar iedere dag en iedere week spotprenten van hand tot hand gingen. James Gillray, de grootste van alle cartoontekenaars, was zo geliefd dat Hannah Humphrey, zijn uitgever, hele albums van zijn sterkste tekeningen verhuurde voor een avond of een weekend vermaak. Veel plezier werd beleefd bij het bekijken van alle tekeningen: een walgelijk opgeblazen Prince of Wales die herstelt van een nacht vol jolijt, William Pitt, de premier, als een paddenstoel die uit een mest­ vaalt omhoogschiet, of een cartoon van

frankrijk

koningin Charlotte, haar hangende borsten naakt afgebeeld, die de pre­ mier en de minister van Financiën van zich afhoudt.

Gillray werd maar één keer gearres­ teerd – voor een spotprent van poli­ tici die de billetjes van een pasgebo­ ren prinsje kussen – maar hij is nooit in de gevangenis beland. Welke vrij­ heden hij zich ook veroorloofde, hem werd geen kwaad gedaan. De grote satiretraditie werd voortgezet door hun opvolgers in Engeland, en daar­ na in de Verenigde Staten en op het Europese vasteland, door Daumier en Cruikshank, de oprichters van Krokodil en Private Eye, Spitting Image en Le Canard Enchainé, en ook van Charlie Hebdo.

Clowns

Gisteren is er een bloedige poging gedaan om de glimlach van ons gezicht te wissen. Maar intolerante lui mogen dan de satirici hebben gedood, ze zullen nooit de satire zelf de nek om kunnen draaien. Vanaf nu zal Charlie Hebdo het verzamelpunt zijn van al degenen die het leven en de lach verkiezen boven de doodscul­ tus van de hypocriete zwartkijkers.

Dus we zijn het aan de gevallenen verplicht om ons te midden van al het bloed, verdriet en alle woede te realiseren dat het feit dat die gestoorde daders moordenaars zijn nog niet betekent dat het niet ook clowns zijn.

Simon Schama

Simon Schama (Londen,1945) doceerde in Cambridge, Oxford en aan Harvard.

Hij schreef verschillende klassiekers, zoals Overvloed en onbehagen, over Nederland in de gouden eeuw. Tegenwoordig doceert hij geschiedenis en kunstgeschiedenis aan de Columbiauniversiteit in New York.

Maleisië

Stelling nemen tegen randfiguren Malaysian Insider – Kuala Lumpur

Hoofdredacteur Jahabar Sadiq van de website Malaysian Insider roept

moslims op zich uit te spreken.

D

e twaalf mensen die gisteren zijn gedood, onder wie vier cartoonisten en hun collega’s van het Franse satirische weekblad Charlie Hebdo, waren journalisten die hun gedachten op papier zetten. Een antwoord op zulke gedachten mag nooit uit de loop van een geweer komen. En als er ook maar iemand denkt dat hij wraak kan nemen voor zijn geloof of god of profeet door men­ sen dood te schieten, dan vergist hij zich. Zo werkt het niet in het leven, wat godsdienstgeleerden ook mogen beweren.

Hebben ze nooit gehoord dat de pen machtiger is dan het zwaard, dat geen enkel leger een idee kan tegenhouden wanneer de tijd daarvoor gekomen is?

Dat een idee net een virus is, veer­ krachtig en uiterst besmettelijk?

Als de drie schutters dachten dat ze met hun terreur een eind aan de satire konden maken, dan hadden ze het mis.

De wereld weet nu meer over Charlie Hebdo. De wereld begrijpt nu beter dat deze mensen die zeggen hun geloof te verdedigen niet in discussie kunnen gaan behalve door hun tegenstanders te doden.

Hun acties zijn puur terrorisme, pure moord. En als ze erkende moslims zijn en zeggen uit naam van de islam te handelen, dan zijn ze het ergste soort moslims dat denkbaar is – het soort dat godsdienst gebruikt om zijn bloeddorst, haat en onwetendheid te rechtvaardigen.

Overal ter wereld leven moslims al te lang met geloofsgenoten die kogels en bommen gebruiken om namens hun gemeenschap en hun geloof te spreken.

Nu is het genoeg.

We kunnen de islam geen vreedzame godsdienst meer noemen zolang er nog zulke zogenaamde moslims zijn die, omdat ze er perverse religieuze opvattingen op nahouden, anderen vermoorden en verminken, terroriseren en tiranniseren.

Dat kan alleen als we hun acties ver­ oordelen. Dat kan alleen als we onom­ wonden zeggen dat de islam deze ter­ reur en deze moorden niet goedkeurt.

Dat de islam spreekt over rede, liefde, barmhartigheid en de heiligheid van het leven.

Het wordt tijd dat wij opstaan tegen deze randfiguren die denken dat het doden van hun vijanden de enige manier is om de islam of welke gods­ dienst dan ook zuiver en volmaakt te laten blijven. Want ze besmeuren die godsdienst alleen maar met hun idee­ en en acties. God heeft geen verdedi­ gers nodig, en profeten hebben dat evenmin. Ons geloof, onze godsdienst blijkt uit onze daden – niet uit het ver­ moorden van elkaar. Mijn geloof komt tot uiting in mijn journalistieke werk, waarmee ik mensen informeer zodat ze weloverwogen beslissingen kunnen nemen. Je suis Charlie.

Jahabar Sadiq

Een antwoord mag nooit uit de loop van een geweer komen

pagina 24 nr. 70 15 tot 19 januari 2015

Europa_Frankrijk.indd 24

13-01-15 18:11

europa

frankrijk

Patrick Pelloux (r),een journalist van Charlie Hebdo, wordt getroost door tekenaar Renald 'Luz' Lucier (l), de enige cartoonist die het drama overleefde, en de maker van Charlie-cover van deze week. – © Dan Kitwood / Getty Images

Denemarken

Pal staan tegen godsdienstwaanzin Jyllands-Posten – Denemarken

Hoe gruwelijk de aanslag op Charlie Hebdo ook is, we

mogen ons niet laten

intimideren, schrijft een journalist van de Kopenhaagse krant die in 2005 de Mohammed-cartoons publiceerde.

D

e aanslag op het blad Charlie Hebdo en zijn medewerkers in Parijs herinnert ons eraan dat de dreiging van godsdienstwaanzin concreet en reëel is. Ditmaal zijn een blad en zijn redactie daardoor getroffen, maar ook de democratische samenleving, hoeksteen van de westerse cultuur. Dinsdagavond nog toonde de Deense televisiezender DR een programma over krachten binnen de Deense samenleving die, in de overtuiging dat ze aan de wil van hun god gehoorzamen, de democratie willen afschaffen om haar te vervangen door een islamitisch kalifaat, met alle onder-

drukking en vernedering van dien.

De aanslag in Parijs herinnert ook ons land – en onze krant – aan de realiteit van de dreiging. Het herinnert ons aan de aanslag op tekenaar Kurt Westergaard, die bijna slaagde, en aan de verijdelde plannen voor een aanslag op de burelen van Jyllands-Posten in Kopenhagen. Het herinnert ons ook aan de Amerikaanse terrorist die zich toegang tot ons gebouw had verschaft om een terroristische aanslag voor te bereiden.

En dan is er nog alles wat we niet weten.

De dreiging is heel reëel en moet serieus worden genomen. Charlie Hebdo was in 2011 al met een molotovcocktail bestookt en daarna verhuisd naar een veiliger onderkomen – maar dus niet veilig genoeg. Deze aanslag houdt duidelijk direct verband met de satirische toon van Charlie Hebdo ten aanzien van de moslimprofeet en met de twaalf karikaturen die in 2005 door onze krant waren gepubliceerd, en waarvan er twee door Charlie Hebdo werden overgenomen, uit solidariteit met JyllandsPosten. Het Franse blad is een van de talrijke symbolen van het dolgedraaide islamisme geworden, juist omdat de vrije pers onmisbaar is voor de democratische samenleving die door de islamisten zo wordt verafschuwd. Elke

aanslag zoals de zojuist gepleegde, rechtvaardigt de journalistieke basis voor de karikaturen van Mohammed uit 2005: de bedreiging van de vrijheid van meningsuiting, het publieke debat dat onder druk komt te staan van geweld en terreur.

De aanslag is gericht tegen de vrijheid van meningsuiting, natuurlijk, maar niet tegen de versie daarvan die in de Deense of Franse grondwet of de Europese conventie van de mensenrechten is opgenomen. De grondwet beschermt de vrijheid van meningsuiting tegen inmenging van de staat, maar het is niet de staat die de vrijheid van meningsuiting afgelopen woensdag een slag heeft toegebracht. Het zijn criminele krachten die het fundament van de staat zelf willen ondermijnen, namelijk de democratie, waarmee de vrijheid van meningsuiting onlosmakelijk verbonden is.

Het zijn criminele krachten die het fundament van de staat zelf willen ondermijnen

Machtsmiddelen

De terroristische aanslag herinnert ons er ook aan dat de vrije wereld eendrachtig pal staat voor de bescherming van onze democratische samenleving tegen de godsdienstwaanzin, waarvan de vertegenwoordigers onder het mom van goddelijke legitimiteit geweld, terreur, angst en onderdrukking zaaien.

De vrije wereld en al haar instituties moeten vandaag hun solidariteit met Charlie Hebdo, met het Franse volk en met de Franse staat betuigen, en hen oproepen zich niet te laten intimideren door duistere krachten. Die krachten moeten in de eerste plaats met argumenten worden bestreden. En als argumenten tekortschieten, moet de democratische samenleving de machtsmiddelen gebruiken die haar ten dienste staan. Want een open en tolerante samenleving moet zich ook kunnen verdedigen. En vooral: een vrije samenleving zal niet met minder geweld te kampen krijgen als ze zwicht voor intimidatie. Integendeel. Dat is ook een les die we kunnen trekken uit de aanslagen die de afgelopen tien jaar op de vrijheid van meningsuiting zijn gepleegd.

Torunn Amiel

15 tot 19 januari 2015 nr. 70 pagina 25

Europa_Frankrijk.indd 25

13-01-15 18:11

europa

frankrijk

Tunesië

Martelaren van het vrije woord Business News – Tunis

Barbarij en stompzinnigheid ontmoeten elkaar in de misdaad tegen journalisten.

D

e aanslag was ongetwijfeld tegen Charlie Hebdo gericht, maar hij heeft ook alle verdedigers van de vrijheid geraakt, iedereen die schrijft, tekent, uitzendt of becommentarieert. Deze mensen zijn geëxecuteerd vanwege een stel simpele tekeningen. Tekeningen die niet bij iedereen in de smaak vallen, die polemiek uitlokken en woede opwekken, maar het blijven tekeningen! Niets kan

zo’n gewelddadige actie, zo’n barbarij rechtvaardigen, Wij hebben ervoor gekozen de video van de moord op de politieman voor de burelen van Charlie Hebdo niet te verspreiden, maar we hebben hem wel bekeken. De redactie is geschokt en begrijpt niets van de motieven voor zo’n actie.

De moordenaars riepen: ‘We hebben de profeet gewroken!’ Zoveel stompzinnigheid en onbenul is niet alleen weerzinwekkend, maar ook aandoenlijk.

Wat moet je van zulke mensen denken?

Hoe kunnen we ze begrijpen, wat moeten we tegen hen zeggen om ze de ogen te openen? Wat voor treurige profeet denken jullie met zo’n actie te wreken? Eén ding is zeker: dat is niet de profeet van de islam! Als er een profeet bestaat die zich verheugt over de dood van twaalf mensen, dan verdient

die het niet aanbeden te worden.

Zoals we in Tunesië gewend beginnen te raken aan doden en martelaren, kunnen ook de slachtoffers van Charlie Hebdo als martelaren voor de vrijheid van meningsuiting worden beschouwd.

Natuurlijk, hun vrijheid bevalt niet iedereen, ze is storend want het is niet de eerste keer dat Charlie Hebdo is aangevallen. Vandaag heeft Charlie Hebdo de prijs voor deze vrijheid betaald, en die prijs is te hoog. Twaalf levens zijn beëindigd, tientallen gezinnen zijn kapotgemaakt, een land en een beroep zijn geschokt, miljoenen mensen zijn van afschuw vervuld over zo’n gruwelijke daad. Grote droefenis heeft zich van ons meester gemaakt toen we dit vreselijke nieuws vernamen en we hebben besloten te doen alsof deze aanslag op onze eigen bodem heeft plaatsgevonden. De

reden daarvoor is eenvoudig: het is een aanslag op de mensheid, op het nobelste wat we bezitten. Deze aanslag gaat verder dan nationalisme en raakt het wezen van de universaliteit.

De moordenaars hebben ook geroepen: ‘We hebben Charlie Hebdo vermoord!’ Ook zoiets stompzinnigs. Zolang er mensen zijn die hun vrijheid koesteren, zal Charlie Hebdo voortleven. Niet alleen de Franse pers is in rouw, maar de hele wereldpers. De strijd tegen stompzinnigheid en onbenul zal worden voortgezet, met pennen en tekeningen als wapens. Heel ons hart is bij Charlie Hebdo. Het is vandaag een trieste, afschuwelijke dag. #ikbencharlie Marouen Achouri

Wat voor treurige profeet denken jullie met zo’n actie te wreken?

Arabische wereld

De misdaad van de manipulators Asharq Al-Awsat – Londen

Zij die het terrorisme rechtvaardigen en miljoenen moslims misbruiken zijn grotere misdadigers dan de terroristen zelf, benadrukt de directeur van het belangrijkste pan-Arabische dagblad.

E

r is geen verschil tussen aan de ene kant degenen die de leden van een soennitische Syrische stam die zich tegen Islamitische staat had verzet hebben afgeslacht, degenen die de Yezidische vrouwen in Irak levend hebben begraven of degenen die de Saoedische soldaten bij de SaoedischIraakse grens hebben gedood, en aan de andere kant degenen die de journalisten in Parijs hebben gedood. De constatering is dezelfde: het extremisme is een moslimaangelegenheid. De plaatsen delict zijn verschillend, maar de

bron van de misdaad is dezelfde.

Wij staan bloot aan een enorme beproeving. Dit is het begin van een geweldslawine, die haar oorsprong vindt in ideeën, ontketend is door terroristen en over veel middelen beschikt. We zullen waarschijnlijk misdaden meemaken die nog verder gaan dan die we tot nu toe hebben gezien. Maar het zijn niet de terroristen die we hier de schuld willen geven.

Zij nemen de verantwoordelijkheid voor hun misdaden en voor de haat die ze de hele wereld toedragen. Degenen die wij de schuld geven zijn al diegenen die die misdaden rechtvaardigen en die miljoenen moslims misbruiken voor hun ‘verklaringen’ en hun leugens.

Zo zijn er lieden die uitleggen dat deze abjecte misdaad is bekokstoofd door de Franse regering zelf. Wat een stompzinnigheid om ons tot zulke onzin te verlagen.

Deze ‘rechtvaardigers’ dekken de terroristen en verschaffen hun legitimiteit, terwijl wij op de eerste rang zouden moeten zitten om hun daden te veroordelen en af te keuren. Ze zouden zich bewust moeten zijn van de enorme misdaad waaraan ze zich schuldig

maken. Zij zijn het die al jarenlang toestaan dat het terrorisme vaste voet krijgt in onze regio. Door hun politieke rechtvaardiging in de media en hun financiële steun zijn ze niet minder misdadig dan de terroristen zelf. Ze hebben miljoenen mensen misbruikt door IS en Al-Qaida af te schilderen als verdedigers van de moslimrechten.

Parijs is als doelwit gekozen door

dezelfde ideeën, wapens en media die onze eigen regio besmeuren, van Irak en Syrië tot aan Jemen, Somalië en Libië. Via Rijad en New York. En zelfs via Doha. De Arabische hoofdsteden ontsnappen niet aan dit kwaad dat is gesticht door extremistische religieuze ideeën en manipulatieve media.

Abdulrahman Al Rashid

© Charles Platiau / Reuters

pagina 26 nr. 70 15 tot 19 januari 2015

Europa_Frankrijk.indd 26

13-01-15 18:11

europa

frankrijk Ivoorkust

Botsende beschavingen Voor commentator Venance Konan, die de redactie van Charlie Hebdo leerde kennen tijdens zijn ballingschap in Parijs, is dit een aanslag op onze beschaving.

Fraternité Matin – Abidjan

I

s het toevallig dat deze aanslag op dezelfde dag plaatsvond als de verschijning van het laatste boek van Michel Houellebecq, Soumission, waarin hij een Frankrijk beschrijft dat in 2022 door een moslim wordt geleid? Een boek waarover op dit moment in Frankrijk heftig wordt gepolemiseerd?

Ik ken Charlie Hebdo sinds mijn studententijd, dankzij een van mijn Franse hoogleraren. Dankzij Charlie Hebdo heb ik de kracht van karikatuur en onbeschaamdheid leren kennen. Cabu, Wolinski, Reiser, Professeur Choron, Cavanna, Siné, Willem, Delfeil de Ton en Vuillemin, de tekenaars van het blad, werden mijn helden. In de loop van zijn bestaan heeft Charlie Hebdo heel wat meegemaakt, goede en minder goede dingen.

In 2009 heb ik het een en ander voor het blad geschreven, toen mijn vriendin Sylvie Coma er adjunct-hoofdredacteur was. En in die tijd heb ik Charb en Cabu leren kennen. Ik zal niet zeggen dat we vrienden waren. We gaven elkaar alleen een hand, en het was heel emotioneel voor mij om mijn helden in levenden lijve te zien. De uitgever van Charlie, Les Echappées, stelde me voor een boek te schrijven dat zij zouden uitgeven, maar dat is op niets uitgelopen vanwege een meningsverschil over de inhoud. Het zou uiteindelijk door een Zwitserse uitgever worden gepubliceerd onder de titel Chroniques afro-sarcastiques – 50 ans d’indépendance, tu parles! en dankzij dit boek raakte ik werkelijk bekend in Frankrijk. Ik was dan ook geschokt toen ik hoorde wat zich op de redactie van Charlie Hebdo had afgespeeld en toen ik de televisiebeelden zag.

In 1996 publiceerde de Amerikaan Samuel Huntington zijn essay Botsende beschavingen, dat destijds heel wat discussie uitlokte. Hij betoogde daarin

‘De derde wereldoorlog is niet ver weg’

Overlevende journalisten van Charlie Hebdo overleggen met collega's van de krant Libération, waar ze tijdelijk onderdak hebben gevonden. © Bertrand Guay / AP Photo

dat nu het Oostblok en het Westblok, oftewel de communistische en de kapitalistische ideologie, niet langer tegenover elkaar stonden, er een nieuwe oorlog zou ontstaan tussen culturele blokken, religieuze blokken, of preciezer gezegd tussen de moslimwereld en de christelijke wereld. Zijn wij op dit moment getuige van deze botsing van beschavingen? In het Nabije en Midden-Oosten, in sommige contreien van het Verre Oosten, in de Afrikaanse Sahel, in de Hoorn van Afrika, in het noorden van Nigeria en in de Russische Kaukasus zien we een sterke opkomst van jihadistische bewegingen waarvan de enige bestaansreden de ‘heilige oorlog’ is en die de westerse wereld, of bij gebrek daaraan: de westerse cultuur, als hun doelwit zien. Al deze jihadisten dromen ervan de oorlog naar het hart van de westerse wereld te brengen.

Is het toevallig dat deze aanslag op dezelfde dag plaatsvond als de verschijning van het laatste boek van Michel Houellebecq?

Het nieuwe eraan is, sinds enige tijd, dat de jihadisten erin zijn geslaagd jonge Europeanen met een oorspronkelijk christelijke achtergrond voor zich te winnen en tot moordenaars op te leiden die bereid zijn dood te zaaien in hun eigen land. Wat zal het antwoord van Frankrijk zijn en, meer in het algemeen: van de westerse wereld?

Afgezien van het feit dat de veiligheidsmaatregelen strenger zullen worden, met het risico dat onze individuele vrijheid wordt aangetast, zullen we

ongetwijfeld getuige zijn van een opkomst van extreem-rechts, van xenofobie en islamofobie en, misschien in de nabije toekomst, van heftige botsingen tussen Europese bevolkingen met een christelijke en een moslimcultuur. De derde wereldoorlog dreigt een christelijk karakter te krijgen. En hij is niet ver weg.

Venance Konan

15 tot 19 januari 2015 nr. 70 pagina 27

Europa_Frankrijk.indd 27

13-01-15 18:11

de amerika’s

verenigde staten

Vreemdgaan in het digitale tijdperk The Atlantic – Washington D.C.

Met de moderne technologie is overspel een stuk makkelijker geworden. Maar software kan óók helpen om de echtbreker te betrappen – en om vervolgens het huwelijk weer te lijmen. Met een app, natuurlijk.

H

et gebeurde op een dinsdagavond in 2013. Jay, een IT’er van in de dertig uit Indiana, dacht dat zijn vrouw Ann de stad uit was voor haar werk, maar terwijl hij thuis zat met hun dochtertje van vijf en hun zoon van negen deed hij een schrikbarende ontdekking. Het begon ermee dat dochterlief haar iPad kwijt was en Jay er met behulp van de app Find My iPhone naar op zoek ging.

De iPad was snel terecht, maar de app lokaliseerde tegelijk alle andere apparaten van het gezin. Wat deed Anns telefoon in een hotel acht kilometer verderop?

Met de angst om het hart begon Jay, die Anns wachtwoorden kende, haar e-mails en Facebookberichten te lezen.

(De namen van Jay en Ann zijn op hun verzoek gefingeerd.) Hij vond niets verdachts, maar hij kon ook niet bedenken wat Ann in dat hotel te zoeken had.

Dus besloot Jay Find My iPhone voor een ander doel te gaan gebruiken: om te zien waar zijn vrouw uithing.

Zo kwam hij erachter dat Anns telefoon, toen ze twee avonden later zogenaamd moest overwerken, wederom in dat hotel was. Ditmaal reed hij erheen, belde haar om te zeggen dat ze naar de parkeerplaats moest komen en eiste een verklaring. Ann vertelde dat ze lingeriefoto’s liet maken als verrassing voor zijn verjaardag. De fotograaf zat in de hotelkamer op haar te wachten.

Jay wilde Ann graag geloven. Ze waren

al twaalf jaar getrouwd en hij had nooit reden gehad om aan haar te twijfelen.

Daarom ging hij niet naar de kamer om die fotograaf eens van dichtbij te bekijken, maar reed hij terug naar huis.

Toch bleef er iets knagen. Uit Anns e-mails bleek dat er inderdaad een fotoshoot was geweest, maar een dag eerder, op woensdag. Het bleef dus best raar dat ze dinsdag en donderdag in dat hotel was geweest. Tenzij...

Spionagesoftware

Vroeger, in een ander tijdperk, zou een achterdochtige echtgenoot als Jay Anns zakken hebben doorzocht, of een privédetective in de arm hebben genomen.

Maar nadat hij bij toeval de surveillancefunctie van Find My iPhone had ontdekt, begon Jay zich af te vragen of er nog meer apps waren waarmee hij zijn vrouw in de gaten kon houden. Lang hoefde hij niet te zoeken. Huwelijkspartners hebben tegenwoordig de beschikking over een arsenaal aan hypermoderne spionagesoftware waar Edward Snowden de koude rillingen van zou krijgen: programmaatjes die elke aanslag van een toetsenbord vastleggen, die elk telefoontje, sms’je en videogesprek registreren, die de exacte locatie van een toestel opsporen, die verwijderde berichten kunnen terughalen (zelfs van een afstand), die smartphones in ware afluisterapparatuur veranderen, enzovoorts enzovoorts.

Wat deed Anns telefoon in een hotel acht kilometer verderop?

© Tiounine, Kommersant

Na zich een dag of wat in de materie te hebben verdiept, kocht Jay het programmaatje Dr. Fone, waarmee hij alle verwijderde sms’jes van Annes telefoon kon terughalen zonder het ding zelfs maar te hoeven aanraken. Op een avond downloadde hij haar berichtjes op zijn laptop. Toen hij ze de volgende dag op zijn werk had gelezen, wist hij het zeker: zijn vrouw had een affaire met een collega. Ze hadden elkaar duizenden sms’jes gestuurd die niets aan duidelijkheid te wensen overlieten. ‘Ik kon het hele verloop van haar verhouding op mijn laptop teruglezen,’ zegt Jay, ‘en alleen dát al was pijnlijk.’

Je zou denken dat de opmars van dit soort spyware mensen elke lust tot buitenechtelijke activiteiten zou ont-

nemen. Maar vreemdgangers hoeven niet te wanhopen: ook de snufjes om overspel verborgen te houden worden steeds slimmer. Zo kun je met Vaulty Stocks foto’s en filmpjes op je telefoon opslaan in een virtuele kluis die vermomd is als aandelen-app. Nosy Trap maakt een foto van elke onverlaat die in je telefoon probeert in te breken.

CATE (een afkorting van Call and Text Eraser) is handig als je sms’jes en telefoontjes van bepaalde contacten geheim wilt houden, en je kunt er compromitterende gegevens mee verwijderen door gewoon even met je telefoon te schudden. CoverMe doet ongeveer hetzelfde en biedt daarnaast de mogelijkheid om al je gesprekken door middel van ‘militaire encryptie’ te

pagina 28 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Amerikaas.indd 28

13-01-15 11:23

de amerika’s

verenigde staten

Voor noodgevallen is er de meltdown-optie

Met CATE kon Justin eenvoudig aangeven welke contacten geheim moesten blijven voor Scarlett, en alle compromitterende sms’jes en telefoongesprekken verdwenen in een digitale kluis die alleen met een pincode te openen viel.

CATE is maar een van de handigheidjes waarvan Justin zich bedient om zijn partner van het moment ‘een stap voor te blijven’, zoals hij het uitdrukt.

Naaktfoto’s uitwisselen doet hij via Snapchat, de populaire app die foto’s en filmpjes een paar seconden nadat ze door de ontvanger zijn bekeken automatisch wist. (De beelden worden natuurlijk niet echt gewist, zoals een beetje gebruiker weet, maar ergens in de krochten van de telefoon opgeslagen, dus op gezette tijden duikt Justin daarin om ze helemaal te verwijderen.) En voor plaatjes die hij te mooi vindt om weg te gooien, gebruikt hij Gallery Lock, een app waarmee je foto’s en filmpjes in een ‘privéalbum’ op je telefoon kan bewaren.

Justin bedroog Scarlett ‘nog wel een paar keer’ voordat het definitief uitging, een patroon dat zich met andere vriendinnen herhaalde. Hij ziet wel in dat een vaste relatie voordelen heeft en dat hij zijn partner kwetst met zijn playersgedrag, waarover hij zich dan ook best schuldig voelt. Maar hij kan de adrenalinestoot nu eenmaal niet missen.

Vroege aanhaker

Ook de snufjes om overspel verborgen te houden worden steeds slimmer versleutelen. Voor noodgevallen is er de meltdown-optie: een app waarmee je op afstand je telefoon compleet kunt wissen, zodat er geen spoortje meer van je strapatsen is terug te vinden.

Maar elke nieuwe app die het de schuinsmarcheerder (m/v) makkelijker belooft te maken, creëert de behoefte aan foefjes om hem of haar te ontmaskeren. Sommige programma’s bedienen zelfs beide partijen: zo legde iemand

van CATE me uit dat de app ook kan worden gebruikt om ongemerkt alle gesprekken en sms’jes van je partner te onderscheppen. Zulks is vanuit markttechnisch perspectief misschien prachtig, maar het is minder mooi voor onze samenleving als geheel, want de spiraal van paranoia die hierdoor ontstaat, creëert een wedloop van overspel- en antioverspelwapens, met het hart van de consument als slagveld.

Elke technologische trend heeft zijn vroege aanhakers, en in dit geval was dat bijvoorbeeld Justin (niet zijn echte naam). Toen deze dertigjarige computerprogrammeur uit Ohio in 2012 op televisie hoorde dat CATE zo’n goede cheating-app was, wist hij dat hij hem moest hebben. Zijn toenmalige vriendin – laten we haar Scarlett noemen – was ‘nogal jaloers’ en gluurde voortdurend in zijn computer en zijn telefoon. Hij kon haar geen ongelijk geven, want ze had het al eens uitgemaakt omdat hij met een andere vrouw de koffer in was gedoken.

‘Ik snapte wel dat ze een oogje in het zeil wilde houden,’ geeft hij toe. ‘Maar ja, ik vond dat het haar niks aanging, anders had ik wel open kaart gespeeld.’

Privacy

Wat je er ook van mag vinden, overspelapps vormen een product waar veel aan te verdienen valt. Cijfers zijn moeilijk te geven (omdat mensen over dit onderwerp nu eenmaal liegen), maar volgens redelijk betrouwbaar onderzoek gaat 15 procent van de vrouwen en 20 procent van de mannen vreemd – een verschil dat snel kleiner wordt.

En terwijl de onderliggende oorzaken min of meer hetzelfde blijven (het verlangen naar iets nieuws, naar

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 29

Amerikaas.indd 29

13-01-15 11:23

de amerika’s

verenigde staten

zo’n clausule kun je voorkomen dat je bij een eventuele echtscheiding met je eigen sms’jes, e-mails of foto’s om de oren wordt geslagen.

Miljoenen gebruikers

aandacht, bevestiging of gewoon een strakker kontje), veranderen de manieren waarop we vreemdgaan – en zelfs wat we eronder verstaan – ingrijpend onder invloed van de moderne technologie. (Bij alle affaires in dit artikel is sprake van ouderwetse offline-seks, maar er is steeds meer bekend over de verwoestende gevolgen van overspel dat zich puur online voltrekt).

Vreemdgaan via internet is met name voor vrouwen aantrekkelijk, zeggen wetenschappers. ‘Mannen hebben vooral lichamelijke drijfveren, vrouwen emotionele,’ zegt Katherine Hertlein, die als hoofd van een huwelijkstherapieproject aan de Universiteit van Nevada in Las Vegas onderzoek doet naar het effect van technologie op relaties. ‘Via internet kun je makkelijk een emotionele band met iemand aangaan.’

Maar tegelijkertijd is privacy een schaars goed geworden. Vergeet de NSA en de Russische maffia: bij een recente Britse peiling gaf 62 procent van de mannen met een relatie toe dat ze weleens in de telefoon van hun huidige of vorige partner koekeloerden. (Interessant genoeg bleek dat bij vrouwen maar 34 procent te zijn. Daar gaat het stereotiepe beeld van de overspelige man en de spionerende vrouw...) Omgekeerd doet 14 procent van de volwassen Amerikanen moeite om hun internetactiviteiten verborgen te houden voor hun partner of andere gezinsleden, volgens cijfers van het Pew Research Center. Relatietherapeuten merken dat veel stellen elkaar stelselmatig controleren en ook steeds vaker ruzie krijgen over het bespioneren van elkaars internetgedrag, en notarissen raden hun cliënten zelfs aan om een internetprivacyclausule in hun huwelijkse voorwaarden op te nemen. Met

De meeste app-bouwers hadden helemaal geen overspel in de zin – het overkwam ze gewoon, zoals dat met overspel vaker gaat. Neem Find my iPhone. De app had Apple nooit bedoeld voor argwanende partners, maar die hadden binnen de kortste keren ontdekt wat de mogelijkheden waren. Dr. Fone wordt officieel verkocht als een middel om data terug te halen die per ongeluk zijn gewist. En hoewel diensten als Snapchat veel meer toepassingen hebben dan het stiekem versturen van hitsige berichtjes of naaktfoto’s, zijn ze een enorm succes bij vreemdgangers.

Door de veelheid aan gebruiksmogelijkheden van dit soort apps is het moeilijk om deze omvangrijke en gevarieerde markt exact in kaart te brengen. De firma mSpy is een grote speler op het gebied van spyware voor smartphones en computers; liefst 2 miljoen gebruikers betalen tussen de 20 en 70 dollar per maand voor opties als het bekijken van surfgeschiedenissen, het meeluisteren met telefoongesprekken en het traceren van smartphones. Zo’n 40 procent van de klanten zijn ouders die hun kinderen in de gaten willen houden, zegt Andrew Lobanoff, verkoopdirecteur bij mSpy. Nog eens 10 tot 15 procent zijn kleine bedrijfjes die willen weten wat het personeel met de laptop of telefoon van de zaak uitspookt. En de overige 45 tot 50 procent? Dat kan van alles zijn.

Apps die specifiek gericht zijn op het beschermen van de privacy zijn doorgaans lang niet zo populair als bijvoorbeeld Grindr, de contact-app voor homo’s (10 miljoen keer gedownload, meer dan 5 miljoen maandelijkse gebruikers). Toch is er beslist een markt voor: CoverMe, waarmee je sms’jes en telefoongesprekken geheim kunt houden, heeft meer dan 2 miljoen gebruikers.

TigerText, een app die berichtjes na een zelf in te stellen tijd automatisch weggooit, is sinds de lancering in februari 2010 al 3,5 miljoen keer gedownload.

De app had Apple nooit bedoeld voor argwanende partners

© Tiounine, Kommersant

Wapenwedloop

Zodra ergens een markt voor blijkt te zijn, zijn er ondernemers die daarop inspelen. Geen wonder dus dat er ook speciale datingsites bestaan voor mensen die al een vaste relatie hebben. In de Verenigde Staten doet Ashley Madison goede zaken onder het motto ‘Life is short. Have an affair.’ De mobiele app van het bedrijf, dat ook in Europa aan de weg timmert, heeft inmiddels zo’n 30 miljoen gebruikers. Sinds 2013 biedt Ashley Madison een extra app aan met de naam BlackBook, waarmee je wegwerptelefoonnummers kunt kopen om je geheime relatie te onderhouden.

Veel klanten bleken namelijk via hun telefoonrekening tegen de lamp te lopen, legt managing director Rizwan Jihan uit. De gesprekken die met de wegwerpnummers worden gevoerd, lopen via iemands Ashley Madison-

account en verschijnen onder onschuldig ogende bedrijfsnamen op diens creditcardrekeningoverzicht.

Bij de overspelwapenwedloop staat er voor beide kampen veel op het spel. Het gebruik van een mobiele app in plaats van een vaste computer reduceert de kans op ontdekking aanzienlijk, zegt Jihan. ‘Het is veel lastiger om spyware op iemands telefoon te installeren.’

Maar volgens Lobanoff van mSpy valt dat reuze mee. ‘Elke app valt te monitoren. Het is heel simpel. Kom je bij ons met een app die je gemonitord wil hebben, dan hebben wij binnen twee weken een programmaatje waar dat mee kan.’ Gewoon een kwestie van vraag en aanbod dus.

Lobanoff geeft toe dat iPhones moeilijker te monitoren zijn dan smartphones van andere merken, omdat lang niet alle software kan draaien op het bestu-

pagina 30 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Amerikaas.indd 30

13-01-15 11:23

de amerika’s

verenigde staten

Aan de goede kant van de wet blijven is lastiger dan je zou denken

ringssysteem van Apple (al omzeilen veel Apple-gebruikers die beveiliging door hun toestel te ‘jailbreaken’). En dat werpt de vraag op of een iPhone een slimme keus is voor vreemdgangers die niet bespioneerd willen worden, of juist niet omdat ze er niet alle overspel-apps op kunnen installeren.

Ontrouw is tegenwoordig soms knap ingewikkeld.

Voor de rechter

Geen enkele app kan natuurlijk elk risico op ontdekking uitbannen. Sterker nog, de techniek kan een vals gevoel van veiligheid geven, waardoor mensen slordig worden en te veel risico nemen.

Justin is een paar keer bijna betrapt doordat hij wel zijn overspelige sms’jes en voicemailberichten veilig had opgeborgen maar zijn naaktfoto’s gewoon

‘Het werkt als een digitale halsband’

op zijn telefoon had laten staan. Toen zijn toenmalige vriendin een naaktfoto van hem vond die hij na een sextingsessie met een andere vrouw was vergeten te wissen, moest hij snel iets verzinnen. ‘Ik heb me eruit gered met de smoes dat ik hem naar haar wilde sturen.’ En dan is er nog het gevaar van verouderde apps; al na een paar maanden, waarin Justin de standaardupdates van het besturingssysteem

van zijn telefoon had geïnstalleerd, werkte CATE niet goed meer en glipten er steeds meer privéberichtjes doorheen. (Uit gebruikersreviews blijkt dat dit een veelvoorkomend probleem is.)

Ook de tegenpartij kan zichzelf behoorlijk in de nesten werken. Toevallig op een verdachte e-mail stuiten is één ding, maar wie doelbewust zijn partner bespioneert, kan voor de rechter eindigen – of erger. Dat ondervond Danny Lee Hormann uit Minnesota, die ergens in 2008 of 2009 begon te vermoeden dat zijn vrouw hem bedroog. Hij plaatste een gps-tracker onder haar auto, en hij zou ook spyware op haar telefoon en hun gezamenlijke computer hebben gezet. Zijn toenmalige echtgenote Michele Mathias (die overigens ontkende dat ze een affaire had) vond het steeds vreemder dat haar man altijd precies wist waar ze geweest was. In 2010 liet Mathias haar auto nakijken door een monteur, die het apparaatje ontdekte. Ze belde de politie, en Hormann belandde voor een maand achter de tralies wegens stalken. (In hoger beroep werd hij echter vrijgesproken, omdat de auto óók van Hormann was en hij volgens de rechter dus het recht had om de tracker te plaatsen.)

Aan de goede kant van de wet blijven is lastiger dan je zou denken. Wel zijn er een paar duidelijke regels. Nummer één: zet nooit software op een apparaat dat niet van jou is zonder toestemming van de eigenaar. Softwareverkopers leggen de verantwoordelijkheid wijselijk bij de consument. Zo staat op de site van mSpy te lezen dat er ‘hoge boetes en straffen’ staan op misbruik van de software. En SpyBubble, dat software verkoopt waarmee je praktisch alles kunt volgen wat er met een smartphone gebeurt, wijst zijn klanten op hun plicht om ‘de gebruiker van het toestel ervan te verwittigen dat hij wordt gemonitord’. Maar binnen een huwelijk liggen zaken als privacy en eigendom soms behoorlijk ingewikkeld, en het kan voor rechters knap lastig zijn om de oude wetgeving toe te passen op de snel veranderende technologie.

Jay en Ann, van de lingeriefoto’s, besloten uiteindelijk hun huwelijk te lijmen.

Toen Jay haar aansprak op haar sekssms’jes, hield Ann aanvankelijk vol dat

die alleen op fantasie berustten en dat er in het echt nooit iets was gebeurd.

Maar toen hij haar een test met een leugendetector wilde laten ondergaan, biechtte ze op dat ze inderdaad een verhouding had, met alles erop en eraan.

Relatie-app

Ze zijn inmiddels een jaar verder, met vallen en opstaan, en hebben daarbij veel steun aan de moderne techniek.

Ann ging vreemd omdat ze zich verwaarloosd voelde, vertelt Jay. ‘Ze kreeg van mij niet de aandacht die ze nodig had, dus haalde ze die bij een ander.’

Om hun band te verstevigen zijn ze Couple gaan gebruiken, een relatie-app waarmee je elkaar privéberichtjes, foto’s en filmpjes kunt sturen – en natuurlijk kunt zien waar je geliefde zich bevindt. Daarnaast kijkt Jay nog steeds weleens op Find My iPhone, en hij zorgt dat hij automatisch cc’tjes van al Anns sms’jes op zijn iPad krijgt. ‘Ik weet eigenlijk niet of zij dat in de gaten heeft,’ geeft hij toe. Maar in het algemeen begrijpt ze wel dat hij extra behoefte heeft om haar in de gaten te houden. ‘Ze heeft iets van: als jij dat graag wil…’

Dergelijke controlemethoden worden dan ook steeds vaker geadviseerd door relatietherapeuten. Normaal gesproken is die beroepsgroep geen voorstander van spionage binnen het huwelijk, maar dat verandert wanneer er ontrouw in het spel is – aanvankelijk om de waarheid boven water te krijgen, daarna om het wederzijdse vertrouwen te helpen herstellen. Ook de bekende psychotherapeut en columnist Barton Goldsmith vindt surveillancesoftware een probaat hulpmiddel na een affaire.

Zelfs als de bedrogen partner de ander nooit daadwerkelijk controleert, gaat er alleen al van het idee dat het kan een geruststellend effect uit, zegt hij.

‘Het werkt als een digitale halsband.’

Michelle Cottle

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 31

Amerikaas.indd 31

13-01-15 11:23

azië

korea

Raad eens wie er komt eten Hankyoreh21 – Seoel

Via de webdienst Jipbap kunnen Koreanen eetafspraken maken met gelijkgestemden. De animo blijkt enorm.

J

ipbap [‘Thuismaaltijd’ in het Koreaans] is een elektronische dienst die zorgt dat mensen met een gemeenschappelijke interesse met elkaar kunnen afspreken voor een gezamenlijke maaltijd. De oprichtster, Pak In, had een vaste baan bij een gerenommeerd bedrijf en een niet onaardig salaris. Toch gaf ze die op, omdat ze zich, vertelt ze, ‘ongelukkig voelde’.

De jonge vrouw begon in maart 2013 met haar website Jipbap, in de eerste plaats omdat zij zelf behoefte had aan een dergelijk initiatief. Ze zat zonder werk thuis en voelde zich nog steeds eenzaam, het ontbrak haar aan menselijk contact. Ze ging wel eens naar een ’talkconcert‘ [een begrip in Korea: lezingen van beroemdheden voor een bepaalde groep mensen, bijvoorbeeld voor de jeugd (‘Maak iets van je leven!’) of voor overwerkte volwassenen]. Maar de verhalen van deze bekende mensen met hun aangename leventjes hielpen haar weinig. Ze begreep dat dit soort bijeenkomsten niet in staat waren om haar steun te bieden. ‘Ik had gehoopt dat de toeschouwers van deze talkshows zelf in het centrum van de belangstelling zouden komen te staan.

Dat ze in gesprek zouden gaan over de problemen waar ze in hun leven tegenaan liepen, of gewoon maar wat met elkaar zouden kletsen.’

En dat is ook precies haar bedoeling met Jipbap. Deze site moet als inter-

mediair dienen voor mensen die met elkaar in contact willen komen. ‘Toen ik nog een baan had, at ik altijd vlug en voelde het zelfs altijd een beetje alsof ik gevoederd werd. Ik begon me af te vragen wat geluk voor mij betekende en ik dacht terug aan de maaltijden die we vroeger thuis met elkaar deelden. Zo kwam ik ook op de term “Jipbap”: een maaltijd die je gebruikt in het gezelschap van mensen bij wie je prettig voelt.’ Voor haar staat Jipbap dus gelijk aan een bescheiden, alledaagse vorm van geluk.

Positieve invloed

Het doel van Jipbap is dan ook niet om hogere waarden te verdedigen of ambitieuze plannen te realiseren, maar om iets concreets te bieden dat makkelijk kan worden geïntegreerd in het dagelijks leven. De site stelt mensen die elkaar niet kennen in staat elkaar te ontmoeten, een vertrouwensband op te bouwen en zo, als het lukt, iets wezenlijks te bereiken, op psychisch vlak.

Een nobel streven, dat in de praktijk toch vaak lastiger te realiseren is dan gedacht. Tijdens de maaltijden komt het bijvoorbeeld nog wel eens tot ruzie.

Toch is Pak In ervan overtuigd dat haar dienst een overwegend positieve invloed heeft. Elke week registreren zich op Jipbap zo’n vierhonderd groepen, op initiatief van gebruikers uit ruim twintig Koreaanse steden.

De bindende onderwerpen lopen wijd uiteen: ‘groep voor mensen met

verdriet over een overleden huisdier’, ‘groep voor mensen die zich afvragen waarom rokende vrouwen met minachting behandeld worden’, et cetera.

‘Ik was nogal verbaasd over het grote enthousiasme waarmee mijn site werd ontvangen. Daaruit blijkt hoe groot de behoefte is om überhaupt over dingen te praten,’ constateert Pak In. ‘Iedereen heeft eigenlijk wel behoefte aan een goed gesprek op zijn tijd, maar het is niet eenvoudig om mensen te vinden die daarvoor openstaan.’ Onder meer bestaat bij het aanknopen van een willekeurig gesprek de angst om met louche types geconfronteerd te worden. Jipbap kan op dat gebied geen enkele garantie bieden, maar dankzij het succes van de site verwachten bezoekers dat het om iets serieus gaat, en zo benaderen ze elkaar dus ook.

Fun

De site drijft op twee bronnen van inkomsten: ledenbijdragen, van de gebruikers zelf, en samenwerkingsverbanden met bedrijven. Er zijn bijvoorbeeld steeds meer bedrijven, drankfabrikanten of openbare gelegenheden, die met behulp van de site onderzoek doen naar consumptiepatronen. De over het algemeen ontspannen sfeer op de meeste Jipbap-bijeenkomsten blijkt bevorderlijk te zijn voor de uitwisseling van ideeën.

Pak In heeft nu vijf mensen voor zich werken, die ieder hun eigen uren mogen bepalen. ‘We hebben aanvankelijk even geprobeerd om vaste werktijden in te stellen, dagelijks van tien tot zeven, maar dat werkte niet. Ik had zelf moeite om me eraan te houden,’ geeft Pak In toe. De werkzaamheden lopen uiteen. ‘We doen geregeld onderzoek onder de leden. We organiseren

‘Iedereen heeft eigenlijk wel behoefte aan een goed gesprek op zijn tijd’ bijvoorbeeld bijeenkomsten met intensieve gebruikersgroepen, zodat we op de hoogte blijven van wat er zoal speelt.’

Zelf reist de directeur ook kriskras het hele land door om bijeenkomsten bij te wonen die via de site door de gebruikers zelf op touw zijn gezet. ‘Bij Jipbap draait het in de eerste plaats om de fun,’ is haar bevinding tot nu toe.

En welke bijeenkomsten vindt ze de leukste? ‘Ik ben dol op een groep met de naam Yeônnamdong Dumb and Dumber, waar liefhebbers van undergroundmuziek samen komen. Die zijn echt hartstikke leuk!’

Yi Jeong-yeon

Jipbap staat gelijk aan een bescheiden, alledaagse vorm van geluk

Jonge Zuid-Koreanen in een wijnbar in Seoel. – © Seokyong Lee / Bloomberg via Getty Image

pagina 32 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Azie.indd 32

13-01-15 15:33

midden-oosten

libanon

Heimwee naar een verloren wereld L’Orient-Le Jour – Beiroet

In een recent interview dreigde de Israëlische chef-staf Benny Gantz om Libanon ‘decennia terug te zetten in de tijd’, mocht het tot een oorlog komen met Hezbollah.

Sommige Libanezen zouden dat helemaal niet zo erg vinden.

‘I

n het geval van een nieuwe oorlog,’ zei de Israëlische chef-staf Benny Gantz, ‘zullen we Libanon zeventig of tachtig jaar terug in de tijd zetten.’ Een verklaring die op ons Libanezen niet al te veel indruk heeft gemaakt, want bloemrijke taal zijn we wel gewend. Sterker nog, generaal Gantz heeft ons bijna een mooie droom bezorgd. ‘Denk je eens in,’ zei mijn vriendin Maha, ‘zeventig jaar terug!

Dat was precies de tijd dat het nog goed was om in dit land te wonen.’

Dan hebben we het over de periode van halverwege de jaren dertig tot halverwege de jaren veertig. Libanon stond nog onder Frans mandaat en kon niet wachten tot het onafhankelijk zou worden, wat uiteindelijk gebeurde.

De Libanezen zouden een ideaal land krijgen, waar de politieke leiders zich scherp bewust zouden zijn van hun eervolle opdracht. Christenen en moslims zouden een democratie stichten volgens het model van het huwelijkscontract: in voor- en tegenspoed, wederzijdse bescherming, gemeenschap van goederen etcetera.

Gastvrij en gul

En beter nog, de staat Israël zou nog niet bestaan, dus de Palestijnen zouden een volk van zachtmoedige landbouwers zijn, gastvrij en gul, zich nog niet bewust van de snode plannen die hen bedreigen. Mijn grootouders zouden naar het meer van Galilea gaan om te kuren en pelgrimstochten ondernemen naar Jeruzalem. De Armeniërs, die in

hun voorouderlijke steden in Turkije werden bedreigd, zouden in groten getale naar de enige oosterse hoofdstad blijven stromen waar christenen het goed konden hebben, Beiroet, en Beiroet zou nog een tuin zijn. Op het station Mar Mikhaël zou men treinen nemen die aansloten op alle grote lijnen van Europa en Azië. Sommigen vertellen dat ze in die tijd de trein naar de Oostzee namen om daar de bloemetjes buiten te zetten.

Gelukkig en trots

Wat is er over van dat alles? Foto’s natuurlijk, vergeelde foto’s, ansichtkaarten waar hartstochtelijke verzamelaars verwoed jacht op maken, en die ze met zo veel succes op de sociale netwerken delen dat anderen ze stelen om tegen weinig kosten met de eer te

kunnen strijken. Deze schatten, bespottelijke getuigen van een tijd waarin we bijna gelukkig en trots waren, tonen uitzichten van een adembenemende schoonheid: lange ongerepte baaien, vredig omzoomd door huisjes met rode pannendaken die niet beducht zijn voor de zachte branding; een paar huurrijtuigjes die een met palmen, eucalyptussen en vijgenbomen opgeluisterd plein oversteken; soeks barstensvol groente en fruit, piepkleine winkeltjes die uitpuilen van een wirwar van ongebruikelijke voorwerpen, spaarpotten van terracotta, bossen luffasponzen, tamboerijnen en hoepels; kruiers met buitensporig grote manden die de elegante dames uit de betere wijken volgen met hun inkopen, het hoofd gebogen onder het gewicht van hun last maar geadeld door hun lidmaatschap van een bijzonder gilde.

Dus ga uw gang, generaal Gantz, als u dat kunt. Zet ons terug in de heerlijke tijd waarin uw moordzuchtige dwaasheid de monsters van deze mooie Arabische wereld nog niet tot leven had gewekt. Want als u ons onze beschaving ontneemt, zal uw barbarij zegevieren.

Wat u kunt, kunnen wij ook.

Fifi Abou Dib

‘Zeventig jaar geleden was het nog goed om in dit land te wonen’

© Maynard Owen Williams/National Geographic Society/Corbis

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 33

Midden oosten 2.indd 33

13-01-15 11:32

midden-oosten

egypte

Ooit bewonderden islamisten het Westen Al-Hayat – Londen

Moslimfundamentalisten lijken het Westen te zien als het absolute kwaad, maar zo was het niet altijd. In het begin van de twintigste eeuw wilden ze ons juist nadoen.

A

an het begin van het proces tegen Sayyid Qutb, de Egyptische islamistische ideoloog die in 1966 veroordeeld en vervolgens ter dood gebracht werd, sprak de rechter de rituele zin: ‘U moet de waarheid spreken!’

Waarop Qutb zijn hemd optilde en de sporen liet zien die de martelingen op zijn lichaam hadden achtergelaten.

‘Wilt u de waarheid? Ziehier!’ We weten dat de weg die Qutb heeft afgelegd symbolisch is voor de verandering van het islamisme. Waar hij eerst als een verlicht islamistisch denker werd beschouwd, radicaliseerde hij nadat hij door het Egyptische regime van kolonel Nasser gevangen was gezet.

Oemma

In het Midden-Oosten wilden de islamisten aan het begin van de twintigste eeuw een renaissance in hun landen op gang brengen. Hoewel de meesten van hen het koloniale tijdperk hadden meegemaakt, beschouwden ze het Westen niet als het absolute kwaad.

Hun wezenlijke probleem was niet het bestrijden van het Westen, maar het vinden van een remedie tegen de zwakte van de oemma, de moslimnatie.

Ze wilden er een tweede Westen van maken, moreel superieur dankzij het moslimgeloof.

Velen van hen, onder wie Sayyid Qutb, hadden in het Westen gewoond, en dat stond in hun ogen voor technische, ja zelfs politieke vooruitgang, waaraan het zijn dominante positie in de wereld dankte. Tegelijkertijd spookte het idee van een moslimrijk door hun hoofd en droomden ze ervan hun verloren superioriteit nieuw leven in te blazen. Om de competitie met de westerse beschaving aan te kunnen gaan moesten ze van onderaf aan met hervormingen beginnen, dat wil zeggen een wereldwijde renaissance op gang brengen, wat onverenigbaar zou zijn geweest met een demonisering van het Westen.

Zelfs ten tijde van de Koude Oorlog werden de islamistische bewegingen minder gevoed door een afkeer van het Westen dan van het atheïstische communistische blok. Ayatollah Khomeini was de eerste die in 1979, tijdens de islamistische revolutie in Iran, Amerika als de Grote Satan aanwees. De soennitische islamistische bewegingen waren op hun beurt in de strijd tegen hun eigen, in wezen militaire regimes verwikkeld, die zich in verschillende

Ayatollah Khomeini was de eerste die in 1979 Amerika als de Grote Satan aanwees

De Egyptische islamistische ideoloog Sayyid Qutb – © TopFoto

maten op hun areligieuze karakter lieten voorstaan. Het Westen werd steeds meer beschouwd als beschermer van ‘ongelovige’ Arabische regimes. En omdat het ontbrak aan een politiek bestel waarin de islamisten hun ideeën op een vreedzame manier konden verkondigen, werd radicalisme hun enige manier van bestaan.

Vandaar dat de belangrijkste ontwikkeling van het islamisme de afgelopen zestig jaar is gekenmerkt door het aannemen van een slachtofferrol. De nietmilitante moslim was niet langer iemand die behoefte had aan goede leiding, maar de handlanger van een onderdrukkende macht en van een elite die door de westerse wereld was gecorrumpeerd.

Het idee om de competitie met het Westen aan te gaan, dat ten grondslag lag aan het plan voor een islamistische renaissance, heeft plaatsgemaakt voor haat jegens deze beschaving en voor de oproep om haar te vernietigen. De islamisten kunnen deze ‘rivaal’ niet meer

met een genuanceerde blik bezien. Hij is in hun ogen het absolute kwaad geworden. Alleen de technische mogelijkheden van het Westen zijn voor hen acceptabel, want die zijn nodig om het te verslaan. Toch is het afhakken van hoofden voor de militanten van Daech, de Islamitische Staat, niet alleen een barbaarse handeling, maar ook een ontkenning van moderne manieren om te doden.

Toen Sayyid Qutb zijn hemd optilde en brulde: ‘Wilt u de waarheid? Ziehier!’ heeft hij waarschijnlijk de grondslag gelegd voor deze slachtofferrol. Daarmee zijn zijn hemd en zijn bloed een symbool geworden om de massa op te zwepen in naam van een absolute waarheid, met de volledige religieuze lading die met een absolute waarheid gepaard gaat.

Omar Kaddour

pagina 34 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Midden oosten 2.indd 34

13-01-15 11:32

afrika

gambia

Keurige Amerikanen beramen staatsgreep in Gambia Onder de codenaam Dave, probeerden twee Amerikanen van Gambiaanse afkomst president Yahya Jammeh ten val te brengen. De coup werd vanzelf verijdeld; de regeringsleider was niet thuis.

The Guardian – Londen

V

oor degenen die hem kennen in Austin, Texas, is Cherno Njie een steunpilaar van de gemeenschap: een rijke, goedopgeleide ambtenaar en maatschappelijk bewuste projectontwikkelaar, voormalig lid van het bestuur van een plaatselijke school en voorvechter van mensenrechten en van politieke vooruitgang in Afrika.

Voor zijn vermeende mede-opstandelingen in Gambia was hij codenaam ‘Dave’, meesterbrein en financier van een mislukte poging om de president van het West-Afrikaanse land af te zetten.

Door de FBI wordt hij ervan verdacht dat hij een Amerikaanse wet uit 1794, de Neutraliteitswet, heeft overtreden door een staatsgreep te beramen in een land waarmee de VS vreedzame betrekkingen onderhouden. Njie, een Amerikaan van Gambiaanse afkomst die in Austin woont, en Papa Faal, een Gambiaanse Amerikaan uit Minnesota, werden eerder deze maand bij hun terugkeer in de VS gearresteerd, nadat

ze zouden hebben geprobeerd Yahya Jammeh ten val te brengen door op 30 december diens residentie te bezetten.

Gambia, het kleinste land in Afrika, wordt sinds 1994 geregeerd door Jammeh, die als 29-jarige militair aan de macht kwam door een staatsgreep die zonder bloedvergieten verliep. In de afgelopen twintig jaar hield hij zich staande met een krachtig mengsel van staatsgeweld en mystiek. Hij beweert een lange lijst ziekten te kunnen genezen, waaronder aids, obesitas en erectiestoornissen, met behulp van kruiden en bananen.

Draconische straffen

Het aantal analfabeten in Gambia, 75 procent van de bevolking toen Jammeh aan de macht kwam, is gedaald en de president wordt gesteund door mensen die baat hebben bij beurzen voor studie in het buitenland en gratis behandelingen in het ziekenhuis. Maar zijn bewind wordt ook gekenmerkt door draconische straffen voor mensen met afwijkende meningen. De VS hebben onlangs handelssancties ingesteld

tegen Gambia vanwege inbreuken op de mensenrechten, onder meer door een wet die in levenslange gevangenisstraf voorziet voor homoseksuele handelingen.

Politieke waarnemers menen dat Jammeh de beschuldigingen van rebellie gebruikt om zich te ontdoen van zijn rivalen. Maar de coup van vorige maand lijkt een reële poging te zijn geweest, al wijzen rechtbankdocumenten erop dat de samenzwering al uiteen begon te vallen voor de eerste schoten werden gelost. De rebellen waren gewapend met nachtkijkers, kogelwerende vesten en semi-automatische geweren, gekocht in de VS. Maar Jammeh bleek niet in het land te zijn – zijn precieze verblijfplaats blijft onduidelijk – waardoor het plan om zijn konvooi in een hinderlaag te lokken niet door kon gaan. Verhoopte steun van plaatselijke bewoners bleef uit. Een tiental mensen, onder wie enkele Britten, trachtte de staatsgreep uit te voeren in de overtuiging dat de bewakers zich zonder verzet zouden overgeven.

‘Alpha-team’ zou het parlementsgebouw in Banjul aan de voorkant

Regeringsleider Jammeh bleek niet in het land te zijn

De Gambiaanse president Yahya Jammeh en zijn vrouw Zineb Jammeh tijdens een bezoek aan het Witte Huis in 2014. – © Larry Downing / Reuters

aanvallen, ‘Bravo-team’ zou de achterkant voor zijn rekening nemen. Er werd een waarschuwingsschot gelost.

Maar er volgde een schietpartij, een poging om de voordeur te rammen met een huurauto mislukte en leden van het Alpha-team werden gedood. Njie en Faal ontsnapten naar Senegal.

Jammeh heeft gezworen dat hij zich ‘één voor één zal ontdoen’ van de samenzweerders die nog in het land zijn. ‘Ondanks berichten van het tegendeel ben ik altijd genadig geweest.

Maar nu word ik wat ik hoor te zijn: een goede moslimleider met een de filosofie van oog-om-oog,’ zei hij begin deze maand tegen zijn aanhangers.

Ousainou Mbenga van de Democratische Unie van Gambiaanse Activisten verklaart tegenover The Guardian dat de daad van Faal en Njie voortkomt ‘uit de tirannie en de barbaarsheid waaronder we de afgelopen twintig jaar hebben geleden’. Hij zegt dat de twee ‘gefrustreerde Gambianen zijn, zoals de overgrote meerderheid’. ‘Cherno is een enorm aardige man. Hij houdt echt van Gambia. Papa Faal ken ik heel goed. Hij is een vriendelijk mens.’

Faal, een 46-jarige leraar en een Amerikaanse militaire veteraan, woont al 23 jaar niet meer in Gambia, maar hij voelde zich nog steeds erg verbonden met het land. Hij schreef A Week of Hell, over de wederwaardigheden van zijn familie tijdens een couppoging in 1981.

Njie studeerde in 1987 af in bestuurskunde aan de universiteit van Texas.

Hij was fiscaal manager van het Texaanse ministerie van Huisvesting, onder meer verantwoordelijk voor honderden miljoenen aan subsidiegeld voor de bouw van betaalbare huizen.

Hij is curator geweest van een episcopale school in Austin en sponsorde een conferentie over ‘Vrouwen, gender en seksualiteit in Afrika’ aan de universiteit van Texas.

Stomme onderneming

Toyin Falola, docent geschiedenis aan de universiteit, zegt dat het niet uniek is voor Afrikanen in het buitenland om te proberen repressieve regimes in hun geboorteland omver te werpen. Hij was niet op de hoogte van de coupplannen, maar noemt Njie een goede vriend.

‘Van wat ik in de krant heb gelezen, lijkt het of het een stomme onderneming was. Maar als de uitkomst anders was geweest, zou er ook anders over hem worden gesproken. Want de president van Gambia is een van de boosaardigste leiders in Afrika.’

Tom Dart, Monica Mark

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 35

Afrika.indd 35

13-01-15 10:54

horizon

wetenschap

Nieuw.

Een robot die je begrijpt Popular Science – New York

Een robot voor huishoudelijk werk, dat was het toekomstbeeld. Maar die toekomst ligt alweer achter ons.

Japanse wetenschappers hebben een techniek ontwikkeld die traceert hoe de emotionele hechting tussen moeder en pasgeboren kind verloopt.

Nuttig voor het ontwerpen van een robot die kunstmatig empathie opwekt en een vriend wordt die jou accepteert.

pagina 36 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Horizon.indd 36

13-01-15 16:20

kunstmatige intelligentie

horizon

Dr. Hiroshi Ishiguro en zijn robot Geminoid Android HI-2, een exacte kopie van hemzelf die is gemaakt van silliconen en zijn eigen haar. – Š Kien Hoang Le / Agentur Focus

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 37

Horizon.indd 37

13-01-15 16:20

horizon

wetenschap

Waarom zou een robot eigenlijk niet stilstaan bij de gebreken van een mens?

S

til en ernstig kijkt het Japanse publiek naar de acteur op het podium die zich afwendt van zijn tegenspeelster, een actrice die achter een tafeltje op de vloer zit. Hij laat eerst het hoofd hangen, draait zich dan om en kijkt het publiek in. Uit zijn onverstoorbare, emotieloze gezicht spreekt toch een diepe ontsteltenis. Hier klopt iets niet.

Het halfduistere theaterzaaltje in een buitenwijk van Tokio zit bomvol. Jonge stelletjes, oudere toneelliefhebbers en zelfs een paar verdwaalde tieners zijn toegestroomd om in dit aftandse gebouw een glimp op te vangen van de toekomst – zoals verbeeld door schrijver en regisseur Oriza Hirata. Opgewekt kletsend en lachend kwamen ze de zaal in. Nu zitten ze gebiologeerd te kijken.

De acteur die hun aandacht vasthoudt is een drie turven hoge robot met een veel te groot plastic hoofd, een soort bovenmaatse speelgoedpop. Het is een van de twee robots in het stuk. De andere draagt een bloemetjesschort en is net van het toneel gereden.

‘Het spijt me,’ zegt de robot, en met zijn grote ronde ogen kijkt hij de actrice aan. ‘Ik heb gewoon helemaal geen zin om te werken.’

De robot ziet het niet meer zitten.

In de put

In Hirata’s stuk I, worker zijn robots meer dan alleen apparaten die kunnen stofzuigen en productiewerk kunnen doen. Ze ervaren emoties en maken een ontwikkeling door die zowel henzelf als hun eigenaren voor problemen stelt. Het toneelstuk gaat over de vraag hoe je met zo’n relatie moet omgaan: wat gebeurt er als meester en dienaar allebei in de put zitten? Het is fictie, maar Hirata’s toekomstbeeld begint in Japan al werkelijkheid te worden. Wetenschappers en beleidsmakers zien hier echt een rol in de maatschappij weggelegd voor robots: als collega’s, zorgverleners en zelfs als vrienden.

De sombere robot in het stuk heet Takeo en blijkt niet de enige te zijn met problemen. De heer des huizes is werkloos en sjokt op blote voeten door het huis, een en al lusteloosheid. Als zijn vrouw Ikue begint te huilen,

Wat gebeurt er als meester en dienaar allebei in de put zitten?

Robots en mensen repeteren voor het stuk I, worker van Oriza Hirata. – © The Yomiuri Shimbun / AP Images

geeft Takeo dat door aan de andere robot, Momoko.

Ze overleggen wat ze eraan moeten doen. ‘Als mensen bedroefd zijn, moet je niet proberen om ze op te vrolijken,’ zegt Takeo, die zelf ook niet opkikkerde toen zijn eigenaar hem probeerde op te vrolijken met de soundtrack van RoboCop. Momoko zegt instemmend: ‘Mensen zijn lastige schepsels.’

Erg diep gaan de dialogen niet. En toch lijken de robots, in een wereld waar mensen en robots al naast elkaar leven, niet helemaal buiten de werkelijkheid te staan.

Waarom zou een robot eigenlijk niet stilstaan bij de gebreken van een mens?

Als de toeschouwers na afloop kletsend de zaal uit lopen, weten ze zich geborgen in hun onderling contact. Ik besef dat ik het laatste halfuur ook een soort verbondenheid leek te voelen met Takeo, een machine die qua grootte en uiterlijk nog het meest wegheeft van een designervuilnisbak. Ik leefde zelfs met hem mee.

De vreemde toekomst waarop ik me in Japan kwam oriënteren, is al aangebroken.

Vlak bij de deur zit Geminoid F, ingetogen als een meisje

op haar eerste bal. Haar handen liggen in haar schoot en haar donzige groene trui gaat grotendeels schuil onder haar lange zwarte lokken. Haar borstkas beweegt ritmisch op en neer en af en toe geeft ze een knipoog. Langzaam speuren haar ogen de kamer af, alsof ze naar een vriendin zoekt in een dansende menigte. Als haar blik de mijne kruist, zie ik een blik van herkenning en krijg heel even het gevoel dat Geminoid F me echt kan zien, me misschien zelfs kent.

Dan dwalen haar ogen weer af en is de ban verbroken.

Weg is het contact, ik voel zelfs een zekere weerzin.

Ze is te stijf en traag in haar bewegingen, als een zombie. ‘Ze is veel levensechter dan andere robots,’ zegt Hiroshi Ishiguro, de ingenieur die haar heeft ontworpen. ‘Maar ze is niet perfect.’

Ishiguro is een kunstenaar-ingenieur die in de frontlinies van de robotwetenschappen opereert. Hij is vermaard om zijn griezelig levensechte creaties. Zelf ziet hij eruit als een avant-gardekunstenaar à la Yoko Ono. Ook binnen, in zijn laboratorium op de Universiteit van Osaka, draagt hij een zonnebril en een zwart leren jasje (buiten is het snikheet). Zijn volle,

pagina 38 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Horizon.indd 38

13-01-15 16:19

horizon

kunstmatige intelligentie

beethoveniaans lange haar valt tot op zijn kraag. Als Geminoid F niet af en toe bewoog, zou je je in het atelier van een excentrieke beeldhouwer kunnen wanen. In een vitrine staat een perfecte replica van zijn dochter op vierjarige leeftijd, inclusief zomerjurk en babyvet. Her en der staan robots in alle soorten en maten wezenloos voor zich uit te staren.

Ishiguro houdt zich al zijn hele carrière bezig met de tegenstrijdige gevoelens die robots uitlokken, zoals de mengeling van afkeer en affectie die Geminoid F bij mij opriep. De oorzaak schuilt volgens hem in de discrepantie tussen het levensechte uiterlijk en de houterige bewegingen. Die discrepantie staat bekend als de zogenaamde ‘griezelvallei’ (uncanny valley), een door de robotwetenschapper Masahiro Mori in de jaren zeventig bedachte term. Dat slaat op de angst die een robot oproept als hij wel op een mens lijkt, maar toch herkenbaar blijft als robot.

Als een robot sterk op een mens lijkt, verwacht je namelijk onbewust dat hij ook net zo vlot en soepel zal bewegen. Wanneer dat niet zo blijkt te zijn, zegt Ishiguro, krijgen je hersenen een foutmelding.

Ishiguro denkt zelfs dat hij en zijn medewerkers die foutmelding op een MRI kunnen lokaliseren. Het is slechts een kwestie van tijd voordat de techniek ons in staat stelt soepele menselijke bewegingen overtuigend na te bootsen, zegt hij. Dan verdwijnt die discrepantie, en daarmee ook de griezelvallei.

Maar Ishiguro is meer geïnteresseerd in onze eerste vluchtige reactie op Geminoid F: de illusie dat ze echt leeft. Ze heeft wat hij sonzai-kan noemt: aanwezigheid.

‘Ik wil niet alleen een robot maken die op een mens lijkt,’ zegt Ishiguro, ‘maar dat gevoel van “een aan­ wezigheid” doorgronden. Wat is dat? Ik wil begrijpen wat een mens is, en wat op een mens lijkt.’

Ishiguro wijst naar een andere, kleinere robot, van nog geen meter hoog en minder dan vier kilo zwaar.

Die doet helemaal niet aan een mens denken: twee stompjes van armen, een romp als een kikkervisje.

Maar hij heeft ook ontstellend expressieve ogen en is gehuld in een gladde siliconenhoes die aanvoelt als een menselijke huid. Ishiguro zegt dat je het gevoel van sonzai­kan al kunt oproepen door slechts een of twee zintuigen aan te spreken. Mensen vinden dit robotje vaak griezelig, zegt hij. Tot ze het knuffelen.

Dan verdwijnt die afkeer.

Hij denkt dat robots met sonzai­kan een remedie kunnen zijn tegen eenzaamheid. Ze kunnen dienen als stand­in voor verre vrienden of familieleden. Of ze kunnen een verlengstuk van jezelf zijn, zoals de androïde die al een vaste plek in Ishiguro’s leven heeft: een exacte kopie van hemzelf, gemaakt van siliconen en zijn eigen haar. Hij laat die dubbelganger soms lezingen geven. Uit angst dat hij met het ouder wor­ den steeds minder op zijn kopie gaat lijken, heeft hij een paar jaar geleden plastische chirurgie en stam­ celtherapie ondergaan om er jong te blijven uitzien.

Als hij me dat vertelt, vraag ik of hij echt gelooft in de vraag die hij zijn publiek vaak stelt: ‘Wie komt nu het dichtst bij de echte Ishiguro: de robot of het lichaam waarmee ik ben geboren?’ U bent zelf natuurlijk de enige echte Ishiguro, zeg ik.

‘Wie heeft de sterkste identiteit?’ werpt hij tegen.

‘De androïde, denk ik. Als die er niet was, zat u hier niet.’

En uw bewustzijn dan? houd ik vol.

‘Wat is bewustzijn?’ vraagt hij. ‘Kunt u me uw bewustzijn tonen?’

De griezelig echte Geminoid F, ‘ingetogen als een meisje op haar eerste bal’. – © Kien Hoang Le / Agentur Focus

Socialer

De mens is een sociaal dier. Dat is evolutionair bepaald. Zonder het aangeboren talent om ons in anderen te verplaatsen en contact te leggen waren we allang uitgestorven. In de prehistorie kookten we samen, gingen samen op jacht en verdedigden ons samen tegen roofdieren. En nog steeds leren we van elkaar, we verdelen taken en leveren elkaar diensten in ruil voor geld. Maar een samenleving is meer dan dat. Zonder liefde, medeleven en kameraadschap, zonder gedeelde vreugde en gedeelde smart verliest het leven zijn zin. Extreme eenzaamheid kan mensen tot waanzin drijven.

De laatste jaren tonen steeds meer onderzoekers aan dat onze omgang met robots er enorm op vooruitgaat als we ze socialer maken, als ze de indruk wekken meer te zijn dan louter een machine. Sommige taken voeren we nu eenmaal beter uit als we ze samen doen met iemand die met ons optrekt. Japanse robot­ wetenschappers gaan nog een stap verder. Het hele leven is toch fijner als je het met iemand kunt

Ze heeft wat hij sonzai-kan noemt: aanwezigheid

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 39

Horizon.indd 39

13-01-15 16:20

horizon

wetenschap

Uit angst dat hij steeds minder op zijn kopie gaat lijken, heeft hij plastische chirurgie en stamceltherapie ondergaan om er jong te blijven uitzien

delen? Waarom zou je alleen blijven als dat niet hoeft?

‘Het is natuurlijk beter om een echte partner of familielid te hebben, iemand om werkelijk mee samen te wonen,’ zegt Hitoshi Matsubara, robotwetenschapper aan de Future University Hakodate en auteur van een boek over robots en informatica. ‘Maar als je die niet hebt, kunnen robots best een alternatief zijn. We snappen wel dat het maar machines zijn. Maar er kan sprake zijn van harmonie tussen robot en mens.’

Die mening wordt gedeeld door een andere deskundige, Minoru Asada, hoogleraar Adaptive Machine Systems aan de Universiteit van Osaka. Met zijn grijze lokken en zijn ouwelijke kleding heeft Asada niet de hippe uitstraling van Ishiguro. Maar als ik het gezicht van zijn babyrobot Affetto zie, besef ik dat hij niet voor Ishiguro onderdoet in het maken van griezelig levensechte robots. Een hoofd met zachte bleke lippen en aandoenlijke bruine ogen is gemonteerd op een romp die gemaakt zou kunnen zijn met de meccano van mijn zoon. Een kruising van de Terminator en Mini-Me. Asada wil meer inzicht krijgen in de rol die subtiele, non-verbale signalen in menselijke relaties spelen.

Dat wil hij niet alleen om de relatie tussen mens en robot te kunnen verbeteren, maar ook omdat hij denkt dat het een dieper inzicht verschaft in wat het is om mens te zijn. Hij heeft onlangs een nieuwe hersenscantechniek ontwikkeld om precies te traceren hoe de emotionele hechting tussen een moeder en een pasgeboren kind verloopt. Hij onderwerpt moeder en

‘Babbelkous’ Pepper maakt een praatje met klanten in een winkel in Tokio. – © The Asahi Shimbun via Getty Image

kind afzonderlijk aan een hersenscan terwijl hij op een scherm foto’s van de ander projecteert met verschillende gelaatsuitdrukkingen. Zo hoopt hij erachter te komen wanneer de hersengolven van moeder en kind synchroon gaan lopen. En hij hoopt ook te zien welke hersengebieden bij verschillende interacties actief zijn.

‘Dit onderzoek is heel nuttig voor het ontwerpen van een robot die kunstmatig empathie opwekt,’ zegt Asada. ‘Wat voor gedrag moet die robot dan kopiëren of imiteren? Hoe moet hij reageren?’ Op basis van die informatie wil hij Affetto verschillende gelaatsuitdrukkingen geven om vergelijkbare reacties op te wekken.

Asada’s onderzoek kan ook praktische toepassingen krijgen. Een robot die empathie uitstraalt en een band met mensen schept, kan bijvoorbeeld beter lesgeven. Volgens Matsubara zou hij zelfs zo’n goede kameraad kunnen zijn dat hij het gemis van echte mensen compenseert. Maar zulke robots hebben de laboratoria nog niet voortgebracht. En terwijl Ishiguro, Asada en andere wetenschappers de subtiele nuances van het contact tussen mens en robot in kaart brengen, bouwen andere ingenieurs apparaten die met veel minder finesse deels hetzelfde effect bereiken.

Babbelkous

‘Ben je gestrest?’ vraagt de robot die vlak voor me komt staan en zijn hoofd naar me toe draait om me aan te kijken. ‘Hoelang heb je vannacht geslapen? Heb je zes uur slaap gehad?’ Je moet meer slapen, wil hij zeggen.

Slaap is goed tegen stress.

Mijn gesprekspartner, de mensvormige robot Pepper, is ongeveer zo groot als mijn zoontje van zes en ook net zo’n babbelkous. Dit is bepaald geen Geminoid F of Affetto. Het witte plastic van zijn omhulsel doet eerder denken aan het pantser van Darth Vaders stormtroopers. Hij heeft geen benen maar rijdt rond op wieltjes en bij zijn ogen zitten lichtjes in allerlei fluorescerende kleuren.

We staan bij de ingang van een winkel voor mobiele telefonie in een drukke winkelstraat in Tokio. En al heeft hij geen menselijke gedaante, ik moet toegeven dat Pepper een zekere charme heeft. Het is moeilijk om hem niet aan te kijken als hij met die kogelronde zwarte ogen naar me staart. Deze robot staat duide-

Er kan sprake zijn van harmonie tussen robot en mens

lijk te wachten tot ik iets tegen hem zeg. En ik weet dat het belachelijk is, maar ik krijg onwillekeurig het gevoel dat het onbeleefd is om hem te negeren.

Pepper werd in juni aan de wereld voorgesteld door Softbank, Japans grootste telecombedrijf. Directeur Masayoshi Son vertelde de pers dat Pepper een ‘gezinslid’ moet zijn. Als hij in februari voor nog geen 2000 dollar op de markt komt, is het de eerste betaalbare en werkelijk sociale humanoïde robot op de Japanse markt.

‘Die prijs is verbluffend,’ zegt Tim Hornyak, journalist en auteur van Loving the Machine: The Art and Science of Japanese Robots. ‘Zo’n robot zou tienduizenden dollars moeten kosten.’

Son erkende dat Pepper door zijn lage prijs ‘niet erg winstgevend’ zal zijn, althans voorlopig. Maar het bedrijf neemt een voorschot op de toekomst. ‘Son wil het voortouw nemen en proberen dit soort empathische robots populair te maken,’ zegt Kaname Hayashi, de leider van het project. ‘Tot nu toe helpen computers de mens alleen met denk- en rekenwerk. Maar we zijn ervan overtuigd dat de computer binnenkort ook emotionele steun kan bieden.’

Pepper heeft geleerd op non-verbale signalen te reageren. Als hij naar me kijkt, scannen sensoren in zijn hoofd mijn gezicht. Andere sensoren meten de spanning in mijn stem. Al die data worden met slimme software verwerkt om mijn emotionele gesteldheid te bepalen. Als de robot merkt dat zijn reactie door mij positief gewaardeerd wordt, zal hij dit gedrag later herhalen. Zo leert Pepper geleidelijk hoe hij me ter wille kan zijn.

Omdat de rekenkracht van Pepper nog beperkt is, hebben de ingenieurs gezorgd dat hij eerder aan een kind doet denken dan aan een volwassene. ‘Kinderen begrijpen ook niet altijd waar volwassenen over praten,’ zegt Hayashi. ‘Maar ze willen volwassenen wel graag behagen. En een kind praat veel omdat het aanvoelt dat het de beste manier is om aansluiting te vinden.

Zo werkt het bij Pepper ook.’

Al die trucs hebben uiteindelijk maar één doel: mij op subtiele wijze duidelijk maken dat dit kereltje met mij wil optrekken. Dat hij een vriend is, een bondgenoot.

‘Het gaat om het gevoel dat Pepper jou accepteert en begrijpt,’ zegt Hayashi, ‘en het gevoel dat zijn gedrag daaruit voortvloeit.’ Deze illusie van begrip, wat je zou kunnen betitelen als kunstmatige empathie, raakt een ‘evolutionaire snaar’ in de mens, en robotwetenschappers willen daar gebruik van maken.

Sommige robots doen dat al zonder er moeite voor te doen. Je hebt niet zo’n geavanceerd apparaat als Pepper nodig om een band te kweken tussen mens en machine. Het apparaat hoeft er zelfs niet menselijk uit te zien. Volgens Matthias Scheutz, hoofd van het Human-Robot Interaction Laboratory van de Tuftsuniversiteit, is er literatuur over mensen die gevoelens ontwikkelen – hij noemt het een ‘eenzijdige band’ – voor hun Roomba-stofzuiger. ‘Ze lijken gevoelens van dankbaarheid voor hun Roomba te koesteren,’ zegt hij. ‘Ze vinden dat hij hard werkt en dat hij rust verdient. Ze maken schoon voor hun Roomba. Ze nemen hem mee op vakantie. Het klinkt volslagen idioot. De Roomba ziet er niet eens uit als een persoon.

Maar hij doet iets aardigs voor ons, en omdat hij beweegt kun je hem ook als een zelfstandig wezen zien.’

Volgens Cynthia Breazeal, een pionier op het gebied van sociale robotica en hoofd van de Personal Robots Group van MIT, heeft het bedrijf IRobot vergelijkbare

pagina 40 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Horizon.indd 40

13-01-15 16:20

horizon

kunstmatige intelligentie

ervaringen met hun explosievenrobots: geharde veteranen smeken technici om hun robot toch vooral te repareren. ‘Je hebt militairen die in tranen zijn: “Kun je mijn defecte Scooby Doo niet maken? Hij heeft me het leven gered,”’ zegt ze. ‘Mensen hebben er een heel hechte band mee. En dat is een robot die je van afstand bedient om bommen onschadelijk te maken, en waar helemaal geen sociaal gedrag in is geprogrammeerd. Maar dat is gewoon hoe het bij mensen werkt, hoe wij omgaan met de wereld en elkaar. Sociaal gedrag zit heel diep in ons verankerd.’

Sommigen vinden dat verontrustend. Sherry Turkle, hoofd van het Initiative on Technology and the Self van MIT, waarschuwt dat robots alleen de illusie van een relatie bieden. Ze is bang dat mensen die moeite hebben met echte relaties zullen vluchten in een relatie met een robot. En Scheutz waarschuwt dat sombere bejaarden nog verder in de put kunnen raken als ze hun robot verkeerd begrijpen of als de robot hun signalen verkeerd interpreteert. ‘Er zijn zo veel manieren waarop de communicatie spaak kan lopen,’ zegt Scheutz.

Die angst leeft in Japan niet zo. Heel anders dan in het Westen heeft men hier altijd een positief beeld van robots gehad. Dat komt volgens Hornyak mede door het shintoïsme. Aan die godsdienst dankt de Japanse cultuur een lange animistische traditie, de neiging om levenloze voorwerpen een ziel en een persoonlijkheid toe te dichten. Dat komt niet alleen tot uiting in allerlei volksverhalen en legenden, maar zelfs in het straatbeeld van een stad als Tokio. Daar is bijvoorbeeld een park met een monument voor een

Pepper, te koop voor slechts 2000 dollar, heeft de lachers op zijn hand. – © Tomohiro Ohsumi / Bloomberg via Getty

bril, en bij de Sensoji-tempel vindt elk jaar een ceremonie plaats ter ere van afgedankte naalden. ‘Zul je in een Amerikaans park ooit een monument voor een broekriem aantreffen?’ vraagt Hornyak. ‘Lijkt me niet.’

fungeert en die ook alles registreert en opslaat wat je als jongen of meisje meemaakt. Als je later trouwt, blijft de robot je helpen, als je bejaard bent zal hij je verzorgen, en uiteindelijk zit hij aan je sterfbed. Van de wieg tot het graf,’ zegt hij, ‘één robot, één mens.’

Wederopbouw

Zeehondjes

Ook het recente verleden speelt een rol, zegt hij. In het Westen wekken robots achterdocht omdat ze bijvoorbeeld banen inpikken, of omdat ze symbool staan voor de onmenselijkheid van de moderne techniek. Wij bedachten Terminator en HAL. Maar in Japan zijn ze gek op stripfiguren als Astro Boy, een razend populaire robotsuperheld, en de robotkat Doraemon. Veel van die robothelden werden geboren in het klimaat van de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. ‘Na de verwoestingen en verschrikkingen van de oorlog waren Japanners verliefd op alles wat modern, glanzend, snel en hightech was,’ zegt Hornyak. ‘Dat was hun manier om erbovenop te komen en het land weer op te bouwen.’

En zestig jaar nadat Astro Boy werd bedacht, is hij nog steeds een inspiratiebron voor Japanse robotonderzoekers. ‘Ik wil nog steeds een Astro Boy ontwikkelen,’ zegt Matsubara van de Future University.

‘Mijn droom is dat je vanaf je geboorte een robot meekrijgt. Een robot die als beschermengel en vriend

Op een druilerige ochtend zitten op de tweede verdieping van verzorgingstehuis Yumegaoka in Yokohama zo’n honderd bejaarde patiënten aan tafels in het cafetaria. Uit de speakers komt Japanse jarenvijftigmuziek. Sommige patiënten staren uit het raam naar de passerende auto’s. Anderen zitten te tekenen of kijken naar een soap op tv. Sommigen hebben het hoofd op tafel gelegd. Maar verreweg de meesten zitten voor zich uit te staren.

Geharde veteranen smeken technici om hun robot toch vooral te repareren

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 41

Horizon.indd 41

13-01-15 16:20

horizon

wetenschap

Robotrevolutie

De ‘vrouwelijke’ robot Tess voert een paaldans op tijdens een demonstratie op een beurs in Hannover. – © Wolfgang Rattay / Reuters

Enkele patiënten zijn met hun rolstoel naar een tafel voorin gereden om een glimp op te vangen van de beroemdste therapeuten van het tehuis. Een jonge verpleegkundige heeft net twee sneeuwwitte, pluizige robotzeehondjes naar binnen gedragen.

Hij legt een van de zeehondjes in de armen van een demente patiënte van in de tachtig.

Breeduit lachend klemt ze hem tegen haar roze trui, ze probeert oogcontact te krijgen met het dier, dat zijn kopje heen en weer beweegt, ze fluistert sussend in zijn oor. ‘Niet huilen,’ zegt ze. ‘Niet huilen. Iedereen kijkt naar je. O, wat ben je schattig.’ En ze zet de zeehond voor zich op tafel en begint zijn vacht te strelen.

Elders is het nog een noviteit, maar in Japanse verzorgingstehuizen is dit idee van interactie tussen

mens en robot al wijdverbreid. In 2025 zal naar schatting 30 procent van de bevolking bejaard zijn (in 1990 was dat nog 12 procent). Door die demografische verschuiving zullen er naar schatting 2,4 miljoen bejaardenverzorgers nodig zijn, een stijging van 50 procent. En dat in een sector die bekendstaat om het grote personeelsverloop en de lage lonen. Ook andere landen kampen met die problematiek, maar Japan is uniek, zowel in de omvang van het probleem als in de aanpak. In andere landen wordt ervoor gepleit om het dreigende tekort aan verzorgend personeel op te vangen door het immigratiebeleid te versoepelen. Japanners geven in grote meerderheid de voorkeur aan een andere oplossing: robots.

Deze zomer heeft premier Abe een commissie ingesteld die moet onderzoeken hoe de ‘robotrevolutie’ gestalte kan krijgen. Robots moeten in meer sectoren worden ingezet en de robotmarkt moet verdrievoudigen. In de prefectuur Kanagawa, waar ik het verzorgingstehuis bezoek, financiert de overheid drie soorten robots in bejaardentehuizen: gemotoriseerde exoskeletten voor de revalidatie na een beroerte, twee turven hoge, tweebenige robots die tai chibewegingen demonstreren, en Paro het zeehondje, dat alleen maar dient om gestreeld te worden en troost te bieden.

Paro is ontworpen door Takanori Shibata, een robotwetenschapper van het Nationaal Instituut voor Wetenschap en Technologie. Om de robot zo realistisch mogelijk te maken vloog hij zelfs naar Canada om op een ijsschots jonge zeehondjes in hun eigen habitat te filmen. De robot kan niet alleen hun geluid nabootsen maar ook oogcontact zoeken, reageren op aanrakingen, knuffelen, gezichten onthouden en leren welke reacties positief worden ontvangen. Voor het verlichten van angst en depressie is Paro volgens Shibata net zo’n effectief middel als therapie met dieren. Alleen hoef je Paro niet te voeren en gaat hij nooit dood.

Een negentigjarige blinde man in een rolstoel krijgt Paro in de armen gedrukt. ‘Wat is dat?’ vraagt hij. Als het zeehondje zich tegen hem aan vlijt, roept hij blij: ‘O!’ en klemt het lachend tegen zijn borst.

Yasuko Komatsu, de hoofdverpleegkundige, vertelt over een patiënte die sinds kort in het tehuis verblijft.

Ze zwierf veel door de gangen en snuffelde in de kamers van andere patiënten naar interessante voorwerpen.

Een van haar favoriete plekken was de kamer van een patiënte die al haar spullen dwangmatig ordende. De diefstallen gaven veel heisa. ‘Het slachtoffer raasde en tierde,’ zegt Komatsu. ‘Maar de andere patiënte snapte niet waar ze zich zo druk om maakte. Het personeel probeerde te sussen, maar het ging maar door en het geschreeuw maakte andere patiënten weer van streek.’ De komst van Paro had een kalmerend effect op alle patiënten, maar vooral op de rusteloze dievegge. Als ze hoort dat het zeehondje op de tweede verdieping op haar zit te wachten, is dat meestal genoeg om een eind te maken aan haar strooptochten.

Ik zie haar met Paro zitten, zacht neuriënd streelt ze zijn vacht. Als ze me ziet kijken, wenkt ze me dichterbij. ‘Paro zegt: hallo, meneer,’ zegt ze. En met een serene glimlach buigt ze zich weer over haar robot.

Adam Piore

pagina 42 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Horizon.indd 42

13-01-15 16:20

horizon

extreem­rechts

Ik was een Griekse neofascist London Review of Books – Londen

Journalist Alexander Clapp ging undercover bij de extreem-rechtse partij Gouden Dageraad

E

en jaar geleden besloot ik mezelf voor te doen als een Amerikaanse neofascist met een grote belangstelling voor Griekse geschiedenis. Ik reisde ervoor naar Kalamata op de Peloponnesos, waar ik aanvankelijk met enige argwaan, maar gaan­ deweg steeds enthousiaster door leden van de Gou­ den Dageraad werd uitgenodigd voor bijeenkomsten.

Die vinden doorgaans plaats in kantoren in rustige woonwijken, weg van de drukke binnensteden. Aan de muren hangen grote Griekse vlaggen, kranten­ artikelen en aangepaste kaarten: een Griekenland waar ook Skopje en delen van Bulgarije toe behoren, een Griekenland waar het noorden van Turkije toe behoort, waar Cyprus en Zuid­Albanië toe behoren.

Overal zijn swastika’s te zien (‘symbolen uit het oude Griekenland’): op etuis, klokken, een presse­papier.

Aan de muur van een kamer in het havenstadje Githion hangen ook reproducties van Hitlers aqua­ rellen. De afbeeldingen van twee leden van de Gouden Dageraad die afgelopen najaar zijn neergeschoten door anarchisten uit Athene prijken op koelkasten en stickers die elders in de ruimtes zijn geplakt. Hun namen worden overigens niet uitgesproken. Ze zijn de Athanatoi, ‘de onsterflijken’. ‘Kala palikaria itan,’ mompelen de oude Gouden Dageraad­leden: ‘Het waren goede jongens.’ En ze slaan een kruisje.

Aan de muur hangen reproducties van Hitlers aquarellen

Oploskoffie

De bijeenkomsten duren doorgaans twee uur. Het eerste uur wordt er gepraat en oploskoffie gedronken; daarna volgt een lezing. Soms wordt er ook muziek gedraaid van black metalbands als Naer Mataron, de officieuze partijband. (Giorgos Germenis, parlements­ lid voor de Gouden Dageraad, is de bassist. De leden van de Gouden Dageraad noemen hem ‘Kaiadas’, naar de kloof waar de Spartanen de baby’s in gooiden die met een gebrek ter wereld waren gekomen.) De luisteraars gaan zitten op een van de stoelen die in een paar rijen zijn neergezet. Het partijlied wordt uitgedeeld, soms vergezeld van een recent artikel van Nikolaos Michaloliakos, de oprichter van de partij.

De website van de partij is nieuw leven ingeblazen – WordPress had de site van de server gehaald na veelvuldige bedreigingen van de beheerders aan het adres van journalisten – maar de leden geven de voorkeur aan papier. Er zijn twee partijbladen, Chryso Avgi [‘Gouden Dageraad’], dat op woensdag verschijnt, en Empros, op zaterdag. En dan is er nog Maiandros, een maandelijkse culturele uitgave. De bladen hebben elk een oplage van rond de 3500.

Op de bijeenkomsten dragen de meeste leden zwart.

Korte broeken en slippers zijn verboden. Ongeveer een op de vier aanwezigen is een vrouw. Twee keer heb ik er kinderen gezien: drie tienermeisjes in Athene en een gezin van vijf in Githion. De mannen zijn vrijwel allemaal gespierd. Gouden Dageraadleden benadrukken het belang van sporten: ze organiseren gevechtsportkampen in het Taigetos­gebergte en hebben een ploeg naar de marathon van Athene gestuurd. Ze zeggen geen televisie te kijken.

Democratische weg

De gesprekjes op de bijeenkomsten gaan veel over percentages. De gemiddelde Dagerader kan alle ver­ kiezingsuitkomsten van de partij opdreunen, in alle Griekse departementen. In veel kantoren hangt het getal 536.442 aan de muur: het aantal Grieken dat bij de Europese verkiezingen in mei 2014 op de partij heeft gestemd. Hoewel ze zich nogal laatdunkend uitlaten over het democratische stelsel, zijn de Gouden Dageraadleden ervan overtuigd dat ze op een dag via democratische weg de macht zullen overnemen in Griekenland. Op een staatsgreep zijn ze niet uit. Ze vertrouwen erop dat hun macht vanuit het volk zal komen. ‘Bij elke verkiezing schrijft de pers ons af,’ zegt Gouden Dageraad­parlementslid Ilias Panagio­

Alexander Clapp

taros tegen me in Athene. ‘En met de uitslagen bewijzen we steeds weer hun ongelijk.’

Ze zijn fanatiek als het op werven aankomt. De Gouden Dageraadleden uit Volos nemen de veerboot naar de Sporaden om daar in winkeltjes politieke discussies te voeren. De leden in Megara houden toespraken op het dorpsplein. De leden in Athene delen folders uit aan toeristen op de Akropolis. De partij hamert op het terugdringen van de immigratie, niet alleen omdat de partij daar zelf in gelooft, maar ook omdat het goed valt bij de gemiddelde Griek. Zo eens per week uit zich dit in een klopjacht op immigranten; overvallen die krypteia worden genoemd, ‘geheime zaken’. De meeste aanvallen vinden plaats op last van de partijtop, door wie tijd en plaats nauwkeurig worden bepaald. Het partijgeweld is zelden willekeurig. Via sms en Facebook worden drie of vier immigranten tot doelwit verklaard. Een kapper uit Bangladesh, die ik in Metaxourgeio heb ontmoet, vertelt me dat de Gouden Dageraadleden de Griekse politie na­apen: ze komen in tweetallen aanrijden, op een witte motor, in het zwart gekleed, en met een helm op.

De partij gaat geen illegalen te lijf die zich in immi­ grantenwijken hebben gevestigd, ze richt zich op diegenen die in de middenklasse of de betere

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 43

Horizon.indd 43

13-01-15 16:20

horizon

undercoverreportage

Gouden Dageraad-leider Nikos Mihaloliakos (m) met partijgenoot Ioannis Lagos (l) in het Griekse parlement.

Mihaloliakos' vrouw Eleni Zaroulia kijkt toe. – © Yorgos Karahalis / Reuters

buurten terecht zijn gekomen, waar de inwoners niet echt van hen zijn gediend. Het zijn bliksemacties, waarbij armen en benen worden gebroken. September vorig jaar heeft een Gouden Dageraad-vrachtwagenchauffeur in Piraeus Pavlos Fyssas doodgestoken, een rapper uit Athene. Deze atypische moord, want op een Griek – immigranten tellen ook voor de politie niet mee – leidde tot een officieel onderzoek naar de partij. Zestig leden van de partijtop hangt nu een proces boven het hoofd, dat in november een aanvang zal nemen.

Kolonels

Achilles, een potige scheepsinspecteur in Piraeus, nodigt me uit voor een bijeenkomst in Salamis. Even na achten komt het afdelingshoofd binnen. We staan op, strekken onze armen langs ons lichaam en stampen onze rechterhiel op de grond.

Zo eens per week is er een klopjacht op immigranten

Dan komt de gastspreker, Tasos Dimitrakopoulos, een gedrongen jurist uit Athene. Hij knikt naar het afdelingshoofd, schuift zijn bril met metalen montuur stevig op zijn neus en stapt het podium op. Zijn blauwe blazer is bezaaid met swastika’s. ‘Agapimenoi mou Sunagonistes kai Sunagonistries,’ begint hij te spreken.

‘Mijn geliefde broeders en zusters onder de wapenen.’

En binnen vijftien minuten haalt hij met zorg de erfenis onderuit van Konstantinos Karamanlis, de man die in 1974 in Griekenland de democratie herstelde. Wat heeft Karamanlis nou echt gedaan voor Griekenland? Om te beginnen heeft hij de nationalisten uit de regering gegooid. Vervolgens heeft hij de banden met het Westen aangehaald. Cyprus werd aan zijn lot overgelaten, de oude communistische garde werd in ere hersteld en de belastingen schoten de hoogte in. Zeven jaar later kwam links aan de macht. De schuldenlast en het aantal immigranten namen in razend tempo toe. Het onderwijs werd geseculariseerd. Het leger werd een tandeloze tijger.

‘Ten tijde van de junta [of het Kolonelsregime, de periode van 1967 tot 1974 waarin militairen het in Griekenland na een staatsgreep voor het zeggen hadden] hadden we al die problemen niet,’ fluistert Achilles, die naast me zit, me toe. ‘De kolonels legden gewoon wegen aan.’

Als hij uitgesproken is staan we op en scanderen de drie leuzen van de Gouden Dageraad: Zito o Archigos! (‘Lang leve de leider!’); Zito i Chrysi Avgi! (‘Lang leve de

Gouden Dageraad!’); Zito i Ellada! (‘Lang leve Griekenland!’). We zingen het Griekse volkslied, dan het lied van de Dageraad. ‘Volgers van de oude glorie, zoons van de glorieuze strijd, wij zijn de nieuwe Spartanen!’

Daarna gaan we allemaal naar huis. Op de trap naar buiten zie ik leden die hun zwarte partijkleren verruilen voor hun gewone kleren.

Spionnen

Elk van de 62 afdelingen van de Gouden Dageraad heeft vier of vijf ‘leden’ die fungeren als spion voor de partij: plaatselijke juristen, huisartsen, winkeliers.

Het eerste uur zitten zij met elkaar in een achterafkamertje. Tijdens de lezing treden ze af en toe op de voorgrond, maken foto’s of leiden het vraaggesprek.

‘Hoe zit het met de opstand op de universiteiten?

Waren de studenten niet de eersten die de junta deden wankelen?’ vraagt iemand aan Dimitrakopoulos. ‘Nee,’ antwoordt hij, terwijl hij met zijn vingers op het spreekgestoelte trommelt. ‘Zo probeert Néa Dimokratía [de partij die in die in 1974 werd opgericht door Karamanlis] het voor te stellen.’ Elke afdeling heeft ook een paar ‘soldaten’. Ze dragen een uniform – groene camouflagebroek, veterlaarzen, zwart T-shirt met hakenkruis – maar ze behoren niet per se tot de harde kern van de Gouden Dageraad. Vaak zijn het ongeschoren, grijze oud-agenten, met gele tanden van het roken. Een van hen heeft tot taak de voordeur te bewaken. Een ander houdt vanaf het balkon de straat in de gaten. Veel gewone Grieken maken hun onvrede kenbaar door te toeteren wanneer ze langs het partijkantoor rijden.

Sociale rol

Het geld van de Gouden Dageraad komt Athene niet uit. De afdelingen buiten de stad worden met vrachtwagens voorzien van kantoorbenodigdheden en etenswaren om uit te delen. In de media wordt de

pagina 44 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Horizon.indd 44

13-01-15 17:30

horizon

extreem-rechts

sociale rol van de Gouden Dageraad onderbelicht, maar ze lijkt exact op de infrastructuur van welke fascistische partij ook. De partij regelt bodyguards voor ouderen die naar de geldautomaat willen. Etnische Grieken kunnen bloed geven. Daklozen krijgen medicijnen en medische hulp aangeboden. De Gouden Dageraad gaat werkgevers te lijf die immigranten in dienst nemen in plaats van etnische Grieken. In een land met slecht functionerende – of geheel ontbrekende – openbare voorzieningen zijn dergelijke maatregelen van zo groot belang dat veel kiesgerechtigden bereid zijn de Hitlerverering van de partij dan maar door de vingers te zien. Door heel Griekenland hebben afdelingen geprobeerd stukken historisch land op te kopen – een strand met uitzicht op de wateren van Salamis, vergeten slagvelden uit de Balkanoorlogen – en daar nationale monumenten te laten verrijzen. Ze bieden aan om die uit eigen zak te betalen, maar de verzoeken worden vrijwel onveranderlijk afgewezen door de burgemeester. Ook komen ze vier keer per jaar samen in Athene en Thermopylae om historische gebeurtenissen te herdenken. Het hoofd van iedere afdeling voert een cohorte aan en draagt de partijvlag. De leden uit Arcadia lopen naast die uit Lacedaemonia, en die weer naast de leden uit Messenia. Het is een fascistische vlootschouw.

Organisatie

Op al deze manieren wakkert de Gouden Dageraad de nationale trots aan op een moment dat veel Grieken hun land het liefst zouden verlaten. En daardoor wordt het anti-immigratiestandpunt weer geloofwaardigheid verleend. De partij wordt van bovenaf geleid. Nikolaos Michaloliakos vaardigt alle belangrijke bevelen uit. Momenteel zit hij vast in de Korydallos-gevangenis, even buiten Athene, in afwachting van zijn proces. [Ook hij werd gearresteerd na de moord op de linkse, antifascistische rapper Pavlos Fyssas.] Bij elke bijeenkomst hangt zijn ingelijste portret aan de muur, maar niemand gebruikt zijn naam. Hij wordt aangesproken met o Archigos Mas, ‘Onze leider’. Hij wordt omgeven door een kleine kring familieleden en oude bondgenoten. Onder deze cirkel komt de zogeheten Raad, die bestaat uit zo’n zestig Gouden Dageraadleden die toezicht houden op de oprichting van nieuwe partijcellen en het voortdurend bijstellen van de partij-ideologie. Om de drie jaar worden deze leden gekozen door het Congres, dat bestaat uit grofweg driehonderd leden van afdelingen uit heel Griekenland. Dit Congres op zijn beurt kiest weer twee andere partijlichamen: de ethische afdeling en de boekhoudkundige commissie.

De eerste brengt leden in het gareel die in het openbaar van de partij-ideologie zijn afgeweken. De laatste regelt de partijfinanciën. Er is ook een politieke commissie – vijf leden die door Michaloliakos persoonlijk zijn uitverkozen om de dagelijkse gang van zaken binnen de partij te regelen – en een vijfkoppig team dat de regie voert over het natrekken van mensen die lid willen worden.

Mani

Een relatief groot deel van de mensen aan de top is afkomstig uit Mani, een kleine landtong in het zuiden van de Peleponnesos. De Gouden Dageraad heeft stevige banden met deze regio. Michaloliakos stamt af van een beroemde stam uit Mani; zijn overgrootvader was een held in de revolutie van 1821 [een strijd tussen de Grieken en de Turken om de erkenning van de Griekse onafhankelijkheidsverklaring]. De zogeheten Manioten noemen de Gouden Dageraad zelfs de Maniatiko Komma, de ‘Maniot-partij’. Priesters in Githion, de grootste stad van Mani, hebben hun zegen uitgesproken over de afdeling die in de stad is geopend; de bisschop van Sparta roept de gemeente op om op de Gouden Dageraad te stemmen. Wanneer parlementsleden van de Gouden Dageraad naar Areopoli gaan [ook in Mani], worden ze onthaald als filmsterren; grote groepen aanhangers wonen de bijeenkomsten bij, met antieke pistolen worden schoten afgevuurd. In sommige delen van Mani heeft zelfs 50 procent van de bevolking op de partij gestemd; ‘Maniatika’, een deel van Piraeus dat in de jaren vijftig is opgebouwd door Maniot-families, kent waarschijnlijk het hoogste percentage Gouden Dageraad-aanhangers van heel Griekenland. Geen enkele andere extreem-rechtse partij in Griekenland – zoals LAOS of Onafhankelijke Grieken – heeft een vergelijkbaar regionaal draagvlak.

De populariteit van de partij in deze regio heeft te maken met de heersende ideologie van de Gouden Dageraad, die zijn oorsprong vindt in de Griekse Burgeroorlog [1946-1949]. De grote kloof in de Griekse samenleving – grofweg de tweedeling tussen de venizelisten en de anti-venizelisten [genoemd naar de Griekse staatsman Eleftherios Venizelos], ofwel republikeinen en monarchisten – leek ineens onbeduidend in het licht van de veel gewelddadiger strijd tussen communisten en anticommunisten. De Peloponnesos is altijd fel koningsgezind en anticommu-

nistisch geweest – hoe zuidelijker, hoe sterker die sentimenten. Het waren de rechtse politici die na de burgeroorlog het land weer opbouwden, en dat was min of meer de genadeklap voor de linkse partijen.

Vele rechtse politici waren afkomstig van de Peloponnesos en hadden gecollaboreerd met de nazi’s. Ze kregen financiële steun en wapens van de Engelsen en de Amerikanen om af te maken wat de Duitsers waren begonnen: het opjagen van de communistische andartes, de troepen van het Griekse Volksbevrijdingsleger ELAS die het leeuwendeel van het verzet voor hun rekening namen. Veel vaders van Gouden Dageraadleden zijn aanwezig geweest bij de Dekemvriana, de eerste schermutselingen in de straten van Athene in 1944 [toen een massale door de communistische EAM georganiseerde anti-regeringsdemonstratie met geweld werd uiteengeslagen door het leger, waarbij 28 doden en 148 gewonden vielen].

In veel opzichten betekende de junta voor Griekenland een terugkeer naar het naziregime uit de oorlog.

Verschillende kolonels hadden gediend in de ‘veiligheidsbataljons’ van de Duitsers; Georgios Papadopoulos, die aan het hoofd stond van het regime, was een van de belangrijkste nazicollaborateurs van de noordelijke Peloponnesos geweest.

De partij regelt bodyguards voor ouderen die naar de geldautomaat willen

Leden van de Gouden Dageraad delen pakken melk uit aan de Griekse bevolking op het hoogtepunt van de economische crisis in 2012. © Yorgos Karahalis / Reuters

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 45

Horizon.indd 45

13-01-15 16:20

horizon

undercoverreportage

‘Zij die ons land leiden zijn verraders van het vaderland’

Neonaziclub

De Gouden Dageraad moet worden gezien als de laatste oprisping van de junta. In 1973, toen Michaloliakos in aanraking kwam met de huidige ideologie van de Gouden Dageraad, was hij lid van de 4 augustus-partij, een splintergroepering, vernoemd naar de dag in 1936 waarop Ioannis Metaxas, de fascistische dictator van voor de oorlog, de macht greep. Michaloliakos had zich er op zijn zestiende bij aangesloten. Andere leden van 4 augustus waren voornamelijk voormalige Duitslandadepten en naziaanhangers (Metaxas zelf was overigens geen van beide). Tien jaar later richtte Michaloliakos zijn eigen partij op. Dat deed hij met de morele steun van kolonel Papadopoulos, de held uit zijn jongensjaren. De twee ontmoetten elkaar in de Korydallos-gevangenis nadat Papadopoulos was afgezet en een jonge Michaloliakos was gepakt voor het gooien van granaten naar anarchistische bioscopen.

‘We begonnen op leninistische wijze,’ zei hij ooit tegen een journalist. ‘We besloten een krant te maken, de Gouden Dageraad, en daar een partij omheen te vormen.’

Ze hadden twaalf abonnees. Tot halverwege de jaren tachtig bleef het een strikt geheime neonaziclub. Ze richtten zich op Derde Rijk-revivals elders in Europa – met name Cecade, een fascistische groepering in Spanje – maar er was ook een officiële link met de junta.

De Gouden Dageraad heeft zich vanaf het begin ingezet om de spanningen die leefden in het Griekenland van halverwege de vorige eeuw opnieuw aan te wakkeren. Overal in het land doen leden pogingen om Metaxas in ere te herstellen. Toen ze in 2012 in Argostoli [de hoofdstad van het Griekse eiland Kefalonia] bijvoorbeeld een standbeeld van de dictator in het riool aantroffen, probeerden ze het naar het hoofdplein te zeulen. Overigens zonder succes. Maar in het aanwakkeren van de sentimenten van de Burgeroorlog slagen ze heel aardig.

Zuivere Grieken

Afgelopen herfst kwamen groepen Gouden Dageraadleden, in zwart T-shirt en op legerkistjes, in colonne naar de begraafplaats van Meligala, een dorpje in Messenië, waar een dienst werd gehouden om de partizanen te eren. Ze kwamen aanmarcheren, duwden de burgemeester van zijn spreekgestoelte, maakten hem uit voor karagiozis – ‘ezel’ – en droegen hun eigen versie uit van de gebeurtenissen. ‘Zij die ons land leiden zijn verraders van het vaderland,’ liet Kasidiaris, parlementslid en woordvoerder van de Gouden Dageraad, weten. Het is niet de eerste keer dat leden van de Gouden Dageraad burgeroorlogherdenkingen verstoorden. Ook houden ze ieder jaar een bijeenkomst voor Georgios Grivas, de Cypriotische commandant van de ‘Chi’, een militie uit de burgeroorlog die

patrouilleerde op de Peloponnesos en die vermeende communisten naar de andere wereld hielp.

Wanneer vechtjassen van de partij door de straten van Athene trekken om linkse sympathisanten de hersens in te slaan, zeggen ze niet dat ze ‘de straten schoonvegen’, zoals het door de pers wordt genoemd.

Zelf scharen ze deze acties onder de term emphulios, ‘burgeroorlog’, want deze is voor de Gouden Dageraad nog niet voorbij. Voor de Manioten evenmin.

Voor de Manioten is helemaal niets voorbij. De regio is een premoderne luchtbel of oase, al naar gelang hoe je ertegenaan kijkt: de orde wordt gehandhaafd door één agent en is vrijwel niet aangetast door industrie of toerisme. Het is de plek waar allerlei historische verhalen samenkomen – die van het oude Sparta, de Byzantijnse opleving in Mistrás [stad op de Peloponnesos die een bloeiperiode doormaakte ten tijde van het Byzantijnse Rijk, in de veertiende en vijftiende eeuw], de Burgeroorlog – maar de regio geniet vooral bekendheid vanwege het felle verzet tegen de Turken. Het concept van adouloti, ‘on-slavernij’, wat zoveel betekent als dat ze zich hebben bevrijd van het juk van de Turkse overheersing, keert overal terug: in de namen van winkels, pleinen, de krant van Areopoli en de plaatselijke Gouden Dageraadnieuwsbrief. Dat is deels een verklaring van het feit dat de regio zo is geobsedeerd met etnische zuiverheid. De Manioten noemen zichzelf dan ook ‘zuivere Grieken’, niet bezoedeld door buitenlandse heerschappij. ‘Als je het idee dat we allemaal tot hetzelfde ras behoren “racisme” wilt noemen, ja, dan zijn we racisten,’ zei Kasidiaris afgelopen maart tegen een groep toehoorders in Githion. Zelfs vandaag de dag zijn de Manioten net personages uit een roman van Kazantzakis [een van de belangrijkste Griekse schrijvers van de twintigste eeuw, die onder andere een versie van de Odyssee van Homerus schreef], die grommend en tandenknarsend vreemdelingen tegemoettreden.

Openlijke maffia

Deze zomer liftte ik naar het huis van Michaloliakos, in Korogonianika, een gehucht van stenen torens ergens diep in Mani. Ik werd meegenomen door Romanos, een Maniot van 22, die een neef van Michaloliakos zei te zijn. We hobbelden over onverharde wegen in zijn agrotiki, een pick-up die in de regio wordt gebruikt om keien en vee te vervoeren.

Hij rookte en sloeg een paar blikjes bier achterover terwijl we naar de meest zuidelijke rotsmassa van het Europese continent reden. De Manioten, legde Romanos uit, zijn ‘één familie’ en een ‘openlijke maffia’. Wie uit Mani vertrekt, is een ‘Vlach’ – een idioot.

De Manioten zijn eeuwenlang in de greep geweest van onderlinge vetes – een van de redenen dat de dorpen tegenwoordig vrijwel verlaten zijn. De vendetta’s duurden generaties lang voort. De laatste officiële vete zou veertig jaar geleden zijn beslecht, met een kogel in het hoofd, ergens in de buurt van Dimaristika [ook in de Peloponnesos], maar nog altijd lees je over steekpartijen in de steegjes van Piraeus,

en nog altijd wordt er gefluisterd over Maniatika pragmata, ‘Maniot-praktijken’. En wanneer de Manioten elkaar gedurende deze eeuwen niet naar het leven stonden, voerden ze bataljons soldaten aan om voorouderlijke Griekse grond te heroveren. Strijdbare Manioten wisten tijdens de Balkanoorlogen [19121913] en tijdens de opstand van Kreta [1897, toen het Ottomaanse Rijk de oorlog verklaarde aan Griekenland], geregeld buiten het blikveld van het gezag in Athene, veel Griekse overwinningen te boeken op de Turken.

Het is dus deze uitzonderlijk gewelddadige en nonconformistische cultuur van de Manioten geweest die de voedingsbron vormde voor de Gouden Dageraad.

Hellenisme

Hoe slagen de Maniotische nationalisten, die geobsedeerd zijn met de Griekse soevereiniteit, erin hun denkbeelden te verenigen met de slachting die de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben aangericht in Griekenland? Om dat te begrijpen zal men acrobatische toeren moeten uithalen met de geschiedschrijving. Om te beginnen zien de partijleden ‘Griekenland’ niet als geografische plek, maar als concept, het zogeheten ‘hellenisme’. Een hellenist is Grieks-orthodox, spreekt Grieks, is oosters noch westers, kapitalistisch noch socialistisch, en zéker niet communistisch. Daarnaast belicht de Gouden Dageraad in hun verhalen de vele helden onder hun voorvaderen, strijders die meestal eveneens afkomstig zijn van de Peloponnesos: de Spartaanse koning , de Byzantijnse keizer Constantijn XI Palaiologos, de revolutionaire veldheren Kolokotronis en Mavromichalis, Metaxas, kolonel Papadopoulos. Veel van hen zijn ten val gebracht door mede-Grieken, en tegenover deze opsomming staat dan ook een lange lijst verraders. Want al zo lang er Grieken zijn die hebben gevochten voor het hellenisme en bereid zijn geweest daar hun leven voor te geven, zo lang zijn er ook al Grieken die vastbesloten zijn dit ideaal te ondermijnen. En die laatste groep bestaat voor een groot deel uit communisten, die alles zijn wat een ‘echte Griek’ niet zou moeten zijn – atheïst en aanhanger van het internationalisme.

Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog waren de vijanden van Griekenland niet de mensen die op last van de nazi’s het land bestuurden. Het waren de opstandelingen van het ELAS, die samenspanden om een gebroken land te verheffen tot een stalinistische leenstaat. En net dezelfde verwijten als hun werden gemaakt, maken de Gouden Dageraadleden nu aan het adres van radicaal links en de Europese Unie.

‘Ze wisten echt alles van me,’ vertelt mijn collega

pagina 46 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Horizon.indd 46

13-01-15 16:20

horizon

extreem­rechts

Hitler

De Hitlerverheerlijking van de Gouden Dageraad anno nu is evengoed een afgezwakte versie van wat ze in de beginjaren was. De naam Gouden Dageraad is om te beginnen afgeleid van een verkeerde inter­ pretatie van de nazimythologie; de vroegste Gouden Dageraadleden meenden dat Hitler lid was van de Hermetische Orde van de Gouden Dageraad, een geheim genootschap dat in verband is gebracht met Yeats en Aleister Crowley. In 1990 stapte Michalolia­ kos over op een meer nationalistische retoriek. Hij hoopte bijvoorbeeld stemmen te winnen door een keihard standpunt in te nemen in de Macedonische kwestie [een geschil tussen Griekenland en Macedonië over de naam van het voormalig Joegoslavische land].

Maar de fascinatie met de nazi’s is nooit helemaal naar de achtergrond verdwenen. ‘Het feit dat we nu termen gebruiken als “nationalisme”, “patriottisme” en “sociaal nationalisme” wil niet zeggen dat onze opvattingen zijn veranderd,’ valt te lezen in een arti­ kel in het blad Chrysi Avgi uit 2006. ‘We vinden het domweg beter om die termen te hanteren... gezien de tsunami aan propaganda van de afgelopen zestig jaar.’

Het nazisme van de partij heeft ook te maken met een obsessie met het oude Sparta [Hitler zag in Sparta een voorbeeld van de perfecte staat, waarin het alge­ mene belang het individuele overstijgt]. In juli reden bussen vol Gouden Dageraad­leden naar Thermopylae voor de jaarlijkse herdenking van ’ laatste wapenfeit [de gewonnen strijd tegen de Perzen, 480 v.Chr.]. Er waren brandende hakenkruizen en ridderkruizen, rookmachines, vuren, orgelmuziek, gebeden voor de Athanatoi, de martelaren, en de namen van doden uit de Griekse oudheid werden voorgelezen. Maar de

Aanhangers van de Gouden Dageraad zingen het Griekse volkslied voor het kantoor van de partij in Thessaloniki. – © Corbis

Gouden Dageraadleden houden bij hoog en bij laag vol dat de bijeenkomst geen fascistische of nazisti­ sche trekjes heeft. Het partij­‘nazisme’ – de Hitler­ groet, de jeugdafdelingen, de vertaalde SS­kreten, het hakenkruis – zou slechts een poging zijn zich weer datgene toe te eigenen wat de Duitse fascisti­ sche intellectuelen aan de Griekse oudheid hebben ontleend: oude Dorische gebaren, Spartaanse trai­ ningskampen, heidense hymnen, versierde vazen.

Het moderne Duitsland wordt door de partijleden gerekend tot een heel andere intellectuele categorie, door sommigen de Nieuwe Wereldorde genoemd: een conglomeraat van banken, bedrijven en inter­ nationale bestuursorganen, met Merkel aan het hoofd. Gouden Dageraad staat voor de Griekse onaf­ hankelijkheid; andere partijen – zelfs partijen die zich ook onder extreem­rechts scharen – spelen onder één hoedje met de Nieuwe Wereldorde ten­ einde de Griekse schatten te verkopen aan buiten­ landse rivalen.

Gevaarlijk

De reden dat ik me bij de Gouden Dageraad heb aangesloten is dat ik meer over de partij aan de weet wilde komen dan uit de kranten viel te halen. Ik werk deeltijd voor een Griekse krant, Kathimerini, en

ontdekte zo dat als je als journalist iemand van de Gouden Dageraad wilt spreken, daar een moeizame, langdurige introductieperiode aan voorafgaat.

Slechts enkele freelancers hebben vriendschappelijke banden met de partij. Ik spoorde deze op en kreeg van hen namen van mogelijke contactpersonen.

Vervolgens deed ik wekenlang mijn best om iemand te spreken te krijgen die niet in de gevangenis zat.

Uiteindelijk was Ilias Panagiotaros, de gedrongen Maniot die momenteel de dagelijkse leiding van de partij heeft, dan bereid me een half uur te woord te staan, in het parlementsgebouw.

Ik stelde hem gerichte vragen over bepaalde partij­ leden van het eerste uur, waarop hij steeds zijn schouders ophaalde en beweerde dat de namen hem niets zeiden. Zijn omschrijving van Gouden Dageraad­ operaties druiste in tegen alles wat ik erover had gelezen.

Vervolgens schreef ik me in voor een persrondleiding in het hoofdkwartier van de Gouden Dageraad, in de Deligiannistraat in Athene. Het kantoor was verlaten.

Ik kreeg een flesje water en werd met een paar partij­ pamfletten naar huis gestuurd.

Voor Grieken kan het gevaarlijk zijn om over de Gou­ den Dageraad te schrijven. In april 2012 schreef een van mijn collega’s van Kathimerini een artikel, met als strekking dat de partij verboden zou moeten

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 47

Horizon.indd 47

13-01-15 16:20

horizon

worden. Vijf dagen later plaatsten enkele Gouden Dageraadleden een reactie van 2500 woorden op de website van de partij. ‘Ze wisten echt alles van me,’ vertelt mijn collega. ‘Hoe oud ik ben, hoe oud mijn dochter is, waar ik ben geboren, waar ik heb gewerkt, wat ik in het verleden heb geschreven.

Het stuk eindigde met een onverholen dreigement, in het Duits, omdat ik in Hamburg ben geboren: “Kijk maar uit. We pakken je.”’

Dit is niet ongebruikelijk: er zijn tientallen gevallen bekend van leden van een politieke partij – zelfs parlementsleden – die ofwel in het openbaar zeggen dat de kop van een bepaalde journalist moet rollen, ofwel in het openbaar journalisten klappen verkopen. De oude juntagarde zit diep verankerd in de Griekse samenleving; deels een verklaring waarom de Gouden Dageraad ongestraft zo veel geweld kunnen gebruiken. Zelfs nu de processen tegen de Gouden Dageraad een aanvang nemen, zijn de Griekse politie, geheime dienst, het leger en het Openbaar Ministerie nog altijd huiverig om echt op te treden tegen de partij. De rechterlijke macht maakt zich zorgen dat een langgerekt proces niet per se tot veroordelingen zal leiden en dat de Gouden Dageraad zich met succes zal weten op te werpen als slachtoffer van een oneerlijk politiek stelsel. De opvattingen zijn zo diep verankerd dat in de Griekse samenleving geen brede maatschappelijke discussie mogelijk lijkt over de Gouden Dageraad – noch over de nalatenschap van de junta. Op die manier kan de Gouden Dageraad tot op zekere hoogte de regie voeren over de verhalen die de ronde doen over de partij. In Kathimerini zijn slechts wat gematigde opiniestukken over de partij verschenen.

In juli ben ik dus maar naar een kantoortje in Piraeus gegaan om me in te schrijven voor de Gouden Dageraad-bijeenkomst in Thermopylae, om op die manier aan informatie te komen. Ze wilden mijn naam weten – ik heb een valse naam opgegeven – en mijn paspoort zien. Ik zei dat ik dat niet bij me had, maar ze doorzochten mijn tas en vonden het. Tijdens een van de lezingen die ik bijwoonde zag ik het afdelingshoofd driftig googelen in een afgesloten kantoortje. Een paar leden marcheerden terug en voegden zich bij hem. Er werd op luide toon gediscussieerd, terwijl de man op het podium zich moeizaam door zijn Herodotus-rede heen werkte. Toen ik het afdelingshoofd de telefoon zag pakken, griste ik mijn tas weg, schoot langs de soldaten, de trap af, de straat op. Ik heb drie verschillende taxi’s naar huis genomen. Ik ben niet meer teruggeweest.

Alexander Clapp

economie

Goedkope olie is geen tovermiddel meer Financial Times – Londen

Sinds juni 2014 is de prijs van een vat ruwe olie met 50 procent gedaald. Maar of dit zal leiden tot economisch herstel is de vraag.

O

peens wordt de wereld overspoeld met olie.

Door een plotselinge en onvoorziene stijging in de productie en een lagere vraag dan verwacht zijn de voorraden pijlsnel gestegen en de koersen gekelderd. Die scherpe prijsdaling van 50 procent sinds juni – een vat ruwe olie kost nu rond de 50 dollar – is verreweg de grootste schok die de wereldeconomie in 2014 te verwerken kreeg.

Ervaring uit het verleden leert dat de gevolgen daarvan diepgaand en langdurig zullen zijn. Normaal gesproken voegen economen hier dan nog ‘en gunstig’ aan toe, maar daar zijn ze nu niet zo zeker van.

De omvang van de huidige oliecrisis valt moeilijk te overschatten. Terwijl financiële markten en financieel analisten vooral geobsedeerd waren door de toenemende geopolitieke spanningen en de nieuwste beleidswijzigingen van de Amerikaanse, Europese en Japanse centrale banken, bleven grotere bewegingen onopgemerkt. Zelfs in oktober vorige jaar was ‘een van de grootste zorgen’ van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) nog een mogelijke piek in de olieprijzen ten gevolge van geopolitieke spanningen.

Maar door de hogere productie en de gedaalde vraag moesten de olieleveranciers in feite concurreren om klanten te winnen.

In de rijke landen op het noordelijk halfrond zijn de voorraden, ondanks de ingevallen winter, volgens het International Energy Agency (IAE) even hoog als in 2012. De crises in Oekraïne en Irak hebben niet tot tekorten of plotselinge prijsstijgingen geleid, zoals

het IMF voorspelde. Integendeel, de economie beïnvloedt juist het politieke beleid. De instortende olieprijs vormt nu een bedreiging voor de Russische levensstandaard en voor de overheidsfinanciën van Rusland, zodat het 2015 is ingegaan als een verzwakt, oorlogszuchtig land – dat bovendien kernwapens bezit. In het Midden-Oosten zien degenen die de conflicten in Irak en Syrië financieren hun middelen in waarde dalen, en dat zal alle partijen in de problemen brengen. Tegelijk zijn de Verenigde Staten, nu ze voor bijna 90 procent in hun eigen energiebehoefte voorzien (tegen 70 procent in 2005), steeds minder geneigd om op te treden als de politieman van de wereld.

In normale tijden is duidelijk welk effect een scherpe daling van de olieprijs op de wereldeconomie heeft: die werkt net als een internationaal herstelplan.

Maar nu vragen economen zich af of de wereld is veranderd en of andere factoren – zoals de dalende inflatie en de sterke dollar – zand in het economisch raderwerk zullen strooien. Er bestaat geen ijzeren wet die zegt dat bij dalende olieprijzen de wereldeconomie aantrekt. Het voornaamste effect van de prijsdaling is een enorme verschuiving van rijkdom van de olieproducerende landen naar de consumenten: die profiteren van goedkopere energie en vervoerskosten, zodat ze meer geld hebben om uit te geven aan andere goederen en diensten of om opzij te zetten.

De meeste economen zijn het nog steeds eens met IMF-directeur Christine Lagarde, die in november de prijsdaling ‘goed nieuws voor de wereldeconomie’ noemde. Die daling zou een positief effect op de groei moeten hebben, want zoals Gabriel Sterne van onderzoeks- en adviesbureau Oxford Economics uitlegt, ‘de producenten hebben een overschot aan geld en zien weinig in bezuinigen, terwijl een prijsdaling zorgt voor een inkomensherverdeling richting degenen met een grotere consumptie- en investeringsbereidheid’. Op wereldschaal heeft dit een aanzienlijk effect. Volgens Oxford Economics leidt elke 20 dollar verlaging van de olieprijs op een termijn van twee tot drie jaar tot 0,4 procent groei van de wereldeconomie.

De modellen van het IMF komen uit op soortgelijke resultaten. In dat geval moet de huidige prijsdaling van 50 dollar de 0,5 procent krimp in de mondiale groei, die het IMF een paar maanden geleden voor de

pagina 48 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Horizon.indd 48

13-01-15 16:20

horizon

dalende olieprijzen

De grote im- en exporteurs van koolwaterstoffen NOORWEGEN

RUSLAND

9,8

50

13,5

29,3

282

40 $

50,2

EUROZONE 3

105 $ VERENIGDE STATEN 1,2

TURKIJE 6,2

INDIA 5,1

MEXICO 1

SAOEDIARABIË

32,5

79 $

CHINA 2,8

50

199

13

NIGERIA VENEZUELA

12,5 63,7

76 47

65

36,4

321

62 50

130 $

89 $

Netto uitvoer in procenten van het bruto binnenlands product*

270

13,1

42,9

114,5 $

Netto invoer

236

91

IRAN

89,5

110 $

in miljarden dollars*

JAPAN 5,1

in miljarden dollars*

periode van 2014 tot 2016 voorzag, ruimschoots kunnen compenseren. Zo’n impuls wordt nog sterker als daardoor het vertrouwen weer groeit en bedrijven meer gaan investeren en uitgeven.

Al is het gebruikelijke effect van dalende prijzen op de wereldeconomie groot, het wordt altijd afgezwakt door de economische slingerbewegingen die sommige landen bevoordelen en voor andere juist nadelig zijn. De winnaars zijn dan de grote energieverbruikers die sterk afhankelijk zijn van olie-importen.

Volgens kredietbeoordelaar Moody’s zullen vooral landen ‘met een hoge inflatie en hoge subsidies op brandstoffen, zoals Indonesië en India, profiteren van de lage prijzen’.

Na het doorlichten van 45 economieën concludeert Oxford Economics dat het vooral olie-importerende, opkomende landen zullen zijn die er goed uitspringen.

Ook de meeste hoogontwikkelde economieën gaan er flink op vooruit, al is het aandeel van olie in hun bruto binnenlands product minder groot, waar-

De omvang van de huidige oliecrisis valt moeilijk te overschatten

in procenten van het bruto binnenlands product*

* over 12 maanden tot eind sept. 2014

percentage van de overheidsinkomsten uit gas en olie in 2013 (in %)

Olieprijs per vat die een exportland nodig heeft voor een sluitende begroting (in dollars per vat)

BRON: THE FINANCIAL TIMES

406

DE WINNAARS Verenigde Staten ++ De scherpe daling van de olieprijzen kan remmend werken op de schalierevolutie, maar blijft goed nieuws voor de Amerikaanse economie, want doordat een volle tank minder kost, hebben honderden miljoenen consumenten een dikkere portemonnee. Zo kunnen ze per jaar 75 miljard dollar (61 miljard euro) aan andere aankopen besteden – en dat is ongeveer 0,7 procent van de totale consumptie van de VS. Analisten verwachten een daling van de investeringen in de oliesector, maar Goldman Sachs raamt die op hooguit 0,1 procent van het bruto binnenlands product. Wat betreft de vooruitzichten voor 2015: de bank HSBC voorziet een groei van 2,6 tot 2,8 procent.

Verder waarschuwde Mario Draghi ervoor dat goedkope olie kan leiden tot druk op de lonen. De scherpe prijsdaling heeft ook gevolgen voor de Europese beurzen, met name die van Londen, omdat in de FTSE veel oliebedrijven staan. Mogelijk worden meerdere grote Britse projecten bevroren, vooral die op de Noordzee.

Duitsland, de grootste economie van Europa, werkt aan een transitie naar hernieuwbare energie, maar olie is nog steeds goed voor een derde van het energieverbruik. Toch zal volgens onderzoeksinstituut Ifo het bruto binnenlands product in 2015 met 1,5 procent groeien, waarvan 0,25 procent dankzij de lage olieprijzen.

Eurozone + Op het eerste gezicht zijn de lagere energiekosten een welkome steun in de rug voor de Europese industrie, die moeite heeft om concurrerend te blijven ten opzichte van de Amerikanen. Voor Mario Draghi, president van de Europese Centrale Bank (ECB), is de prijsdaling ‘ontegenzeglijk goed nieuws’ voor de consumentenprijzen. Jens Weidmann, lid van de Raad van Bestuur van de ECB, vergelijkt die met een ‘mini-stimuleringsprogramma’. Maar de EU vreest ook dat de inflatie naar nul gaat en zal omslaan in deflatie. Dat is ongunstig, omdat veel landen erop gokken dat ze hun schuldenlast via inflatie kunnen verlagen.

China + Hoewel het land de grootste olie-importeur ter wereld is, zal China weinig profijt hebben van de lage olieprijzen. De Chinese economie drijft vooral op kolen en alleen de transportsector is zeer gevoelig voor de olieprijzen. Vanaf 80 dollar per vat volgen de door de staat vastgestelde diesel- en benzineprijzen de olieprijzen niet meer. Dat is goed nieuws voor de staatsoliemaatschappijen CNPC en Sinopec, maar niet voor bedrijven en particulieren. En de banken zijn afhankelijk van de grote olie-exporteurs, met name Venezuela, die door de prijsval moeite hebben om hun leningen af te lossen.

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 49

Horizon.indd 49

13-01-15 16:21

horizon

economie DE VERLIEZERS

‘Vaak is een scherpe daling van de olieprijzen louter een symptoom van een diepere malaise’

door ze verhoudingsgewijs minder voordeel zullen hebben. Verder kunnen veel opkomende landen van de dalende olieprijzen profiteren door de subsidies op brandstoffen te verlagen en zo de druk op de overheidsfinanciën te verminderen. Volgens Nicolas Stern van de London School of Economics ‘is dit het ideale moment om de subsidies op fossiele brandstoffen af te schaffen en de CO2-heffingen te verhogen’.

Voor de olie-exporterende landen ziet de toekomst er minder rooskleurig uit. De landen die weinig spaarden en hun olie-inkomsten liever uitgaven, zijn het minst in staat zich aan de nieuwe realiteit aan te passen. Volgens Moody’s zullen Rusland en Venezuela het hardst worden geraakt, omdat ze te maken hebben met ‘grote, terugkerende uitgaven waardoor bezuinigen politiek gezien moeilijk ligt’. SaoediArabië, de grootste olieproducent ter wereld, heeft veel meer financiële speelruimte, omdat het koninkrijk meer heeft gespaard dan het heeft uitgegeven.

De financiële markten hebben de als kwetsbaar beoordeelde landen al flink gestraft. Zo is bijvoorbeeld de roebel ten opzichte van de dollar in de tweede helft van 2014 met 40 procent in waarde gedaald.

Tot zover niets bijzonders. Maar volgens veel waarnemers zouden degenen die een mondiaal economisch herstel voorzien, wel eens bedrogen kunnen uitkomen. Stephen King, hoofdeconoom bij de bank HSBC, denkt dat het vooral door de zwakke vraag van afgelopen zomer in China, Japan en Europa is gekomen dat de prijzen zijn gekelderd. Volgens hem is de bewering ‘goedkope olie is goed, dure olie is slecht’ niet meer ‘per se waar’. Er zijn ‘veel situaties waarin een scherpe daling van de olieprijzen louter een symptoom van een diepere malaise is’.

In het verleden, vervolgt King, is er vooral winst behaald op de olieprijzen in tijden van lagere rentepercentages gepaard aan een dalende inflatie. Zoiets zal zich niet voordoen als via het monetaire beleid de economie zo veel mogelijk wordt gestimuleerd. Als gezinnen in China, Europa en Japan vinden dat er goede redenen zijn om te sparen, zal dat de mondiale vraag sterk afremmen. En het is goed mogelijk dat consumenten minder dan voorheen bereid zijn hun portemonnee te trekken, omdat het spook van een lage inflatie in veel rijke landen rondwaart.

Ook al hebben de mensen voordeel van stabiele of dalende prijzen, ze kunnen ook leiden tot een periode van stagnatie doordat consumenten langer wachten voor ze hun geld uitgeven. Net zo zijn bedrijven geneigd hun investeringen uit te stellen.

Het resultaat is een selffulfilling prophecy met een

Saoedi-Arabië -De grootste olie-exporteur ter wereld is een van de Golfstaten, en ook het land dat door de lage olieprijzen het zwaarst getroffen zal worden. Bij 60 dollar per vat zal het begrotingstekort volgens Moody’s gelijk staan aan 14 procent van het bruto binnenlands product in 2015. De enorme deviezenreserves, geschat op 740 miljard dollar (600 miljard euro), kunnen de gevolgen van de prijsdaling deels compenseren, maar er zal beslist gesneden moeten worden in de sociale steunprogramma’s die juist waren uitgebreid na de onrust veroorzaakt door de Arabische Lente. Toch heeft Saoedi-Arabië, zwaargewicht binnen de OPEC, de andere leden ervan weten te overtuigen de productie van ruwe olie niet te verhogen.

Venezuela --Naar schatting verliest Venezuela 700 miljoen dollar [568 miljoen euro] per keer dat de prijs van een vat olie met 1 dollar daalt. Al voor de laatste daling werd gespeculeerd dat het land, dat 96 procent van zijn exportinkomsten uit olie haalt, mogelijk niet meer aan zijn betalingsverplichtingen kan voldoen. De economie zal in 2014 met 3 procent krimpen, terwijl de bevolking al lijdt onder een schaarste aan eerste levensbehoeften en onder een inflatie van 63 procent.

President Nicolás Maduro heeft gezegd dat 100 dollar per vat een redelijke prijs is, maar in Caracas stelt bureau Ecoanalítica dat het land 130 dollar per vat nodig heeft om zijn begroting sluitend te krijgen. Om een deel van de winstderving op te vangen, moet Venezuela meer ruwe olie gaan produceren, maar dat zal op z’n best nog jaren duren.

Noorwegen Noorwegen lijkt er van alle olieproducenten het beste voor te staan. Niet alleen beschikt Noorwegen over het grootste staatsinvesteringsfonds ter wereld – goed voor 870 miljard dollar (706 miljard euro), oftewel het dubbele van zijn hele economie, het is ook bestand tegen lage prijzen. Volgens kredietbeoordelaar Fitch zou Oslo zijn begroting zelfs bij een olieprijs van 40 dollar per vat nog sluitend kunnen houden.

Toch baart de afhankelijkheid van olie de overheid

zwakke vraag en een langzame deflatie. Dit is een dreiging die we niet te snel moeten wegwuiven.

Oxford Economics schat dat als de prijs van een vat ruwe olie op 60 dollar of lager uitkomt, dertien Europese landen in 2015 op zijn minst enkele maanden lang te maken krijgen met een negatieve inflatie, hetgeen kan uitlopen op deflatie als de prijsdaling algemeen en langdurig is. De geschiedenis biedt aanwijzingen om te bepalen of deze nieuwe angsten gegrond zijn. In 1986 daalde de olieprijs met meer dan de helft nadat het de OPEC (de organisatie van olie-exporterende landen) niet was gelukt het aanbod te beperken. Dat gaf de economie een impuls waardoor de mondiale groei werd opgestuwd tot 4,6 procent in 1988, een percentage dat daarna alleen in 2000 nog is gehaald. In 2008 leidde de wereldwijd

zorgen. Tegen alle verwachtingen in en ondanks een florerende woningmarkt heeft de centrale bank in november de rentetarieven verlaagd naar een historisch laagtepunt, uit angst dat bedrijven investeringen – met name in het Arctisch gebied – zullen uitstellen als de olieprijs onder de 70 dollar per vat zakt.

Nigeria -Dat Nigeria de eerste economie van Afrika is geworden, dankt het vooral aan de dienstensector. Toch is meer dan 60 procent van de staatsinkomsten afkomstig uit olie. Om die reden staat de grootste olieproducent van Afrika een moeilijke periode te wachten, en dat terwijl het in sommige delen van het noorden ook steeds meer problemen heeft met islamistische opstandelingen. De olieproductie heeft ook sterk te lijden onder diefstal op industriële schaal en onder een gebrek aan investeringen door vijf jaar stilstand in wettelijke hervormingen van de sector. De overheid heeft flink gesnoeid in de uitgaven voor 2015, de beurs vertoont over een jaar een daling van 23 procent, en de naira staat ondanks de devaluatie met 8 procent in november nog steeds onder druk.

Rusland --Door het instorten van de olieprijzen en de crisis rond Oekraïene is de Russische economie in zwaar weer geraakt. De roebel was onder druk van de geopolitieke risico’s al gedevalueerd en is, nadat de olieprijzen sterk begonnen te dalen, in een vrije val geraakt.

Daardoor groeit de buitenlandse schuldenlast van banken en ondernemingen (600 miljard dollar, 487 miljard euro) met de dag, terwijl de meeste leners door de westerse sancties niet bij Amerikaanse en Europese banken terecht kunnen. Aangezien Rusland voor vrijwel alles behalve olie afhankelijk is van importen, zal de inflatie eind 2014 oplopen naar 10 tot 14 procent.

The Financial Times: Andres Schipani (Caracas), Kathrin Hille (Moskou), Robin Harding (Washington), Lucy Hornby (Beijing), Richard Milne (Stockholm), Jeevan Vasagar ( Berlijn), Christian Olivier (Brussel), William Wallis en Anjli Raval (Londen)

ingezakte vraag tot een daling van de olieprijs van 133 dollar per vat naar 40 dollar per vat. Maar al bestond er angst voor deflatie, de goedkope olie droeg wel bij aan het groeiherstel in 2010.

Zo lijkt de geschiedenis dus het aloude idee te bevestigen dat goedkope olie de wereldeconomie zowel in goede als in slechte tijden kan stimuleren. Tegelijk weten economen nu ook dat de geschiedenis niet helpt om iets op te steken over veel economische trends van de laatste zes jaar.

Hoewel een mondiale economische opleving nu waarschijnlijker is dan een paar maanden geleden, is er geen enkele garantie dat de toverformule van goedkope olie nog even goed zal werken als in het verleden.

Chris Giles

pagina 50 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Horizon.indd 50

13-01-15 16:21

horizon

cultuur

Vijf minuten met… Giorgio Moroder

‘Mij ging het altijd om de hits’ © Gabriel Olsen/FilmMagic

The Talks – Berlijn Meneer Moroder, speelden meisjes een rol in uw besluit om een carrière in de muziek te beginnen?

‘Natuurlijk. Ik was vijftien toen ik gitaar begon te spelen. Het is heel eenvoudig: als je gitaar speelt op feestjes, dan hebben de meisjes belangstelling.’

Was er daarnaast ook een bepaalde song of zanger die de aanzet heeft gegeven voor uw loopbaan?

‘Ja, dat was “Diana” van Paul Anka. Het was een simpel liedje met een makkelijke Engelse tekst. Dat heeft me er beslist toe aangezet om niet alleen gitaar te gaan spelen, maar om tegelijkertijd ook te zingen.’

Voor u een van de grootste producers ter wereld werd, had u uw eigen opnamestudio, Musicland, waar legendarische artiesten als Freddy Mercury, Led Zeppelin en The Rolling Stones hun platen opnamen. U wilde zelf artiest worden, dus waarom stelde u uw studio beschikbaar voor anderen?

‘Het oorspronkelijke idee was een studio voor mezelf op te zetten. Maar na een maand belde platenmaatschappij Ariola om te zeggen dat Marc Bolan van Tyrannosaurus Rex op zoek was naar een studio.

Hij werkte er een paar maanden, en later klopten The Rolling Stones aan. Dat soort namen kon ik natuurlijk niet weigeren, en het bracht geld in het laatje. Maar ik kon vaak mijn eigen studio niet in.’

U boekte uw eerste kleine successen met Duitse schlagermuziek, maar de grote doorbraak kwam toen u de mogelijkheden van de synthesizer ontdekte. Wat maakte dat in u los?

‘De plaat die mijn verbeelding op gang bracht, was het album Switched-On Bach van Wendy Carlos, een verzameling stukken van Bach gespeeld op een synthesizer. Ik realiseerde me dat de mogelijkheden van synthesizers eindeloos zijn en dat ik die wilde vertalen naar popmuziek.’

Vindt u ook dat het grootste verschil tussen u en een band als Kraftwerk is dat u de synthesizer meer als een instrument dan als een computer behandelde?

‘Absoluut. Mijn song “Son of My Father”, uit 1970 of 1971, was geloof ik de allereerste popsong met een synthesizer. En later maakte ik “I Feel Love” met Donna Summer, dat helemaal met een synthesizer is gemaakt.’

Een song die nu als heel invloedrijk in de ontwikkeling van de elektronische popmuziek wordt beschouwd. Was u zich bewust van de invloed die hij zou hebben op de muziekwereld?

‘Ik dacht wel dat ik iets nieuws had, maar wist absoluut niet dat het zo’n enorm effect zou hebben.

Ik besefte dat pas een paar maanden later, toen Brian Eno tegen David Bowie zei dat hij de sound van de toekomst had gehoord in “I Feel Love”.’

Hoe bevrijdend was het om op een muzikaal terrein te werken dat nog onontgonnen was?

‘Het was geweldig. Ik had geen enkel vastomlijnd idee. Ik stond me gewoon met mijn technicus voor die machine af te vragen wat we zouden gaan doen.

Dus zei ik: “Oké, laten we beginnen met de baspartij.”

En toen kwam ik hierop uit (zingt baspartij) en daarna zei ik: “Oké, nu moeten we wat akkoorden toevoegen.”

Ik heb de melodie later gecomponeerd, want het werd allemaal in stukken gedaan. Ik denk dat het relatief eenvoudig is om iets nieuws te creëren als je niet vastzit aan allerlei regels. Het was echt een geweldige tijd.’

U hebt niet alleen elektronica in de popmuziek gebracht, het is u ook gelukt om een revolutie in de filmmuziek te bewerkstelligen.

‘Ik denk dat regisseur Alan Parker simpelweg vertrouwen had in mijn visie toen hij me inhuurde om de soundtrack voor Midnight Express te doen.

Het interessante is dat ik niets wist over filmmuziek.

Ik dacht niet na over hoe muziek voor een film moest klinken – ik deed het gewoon. Het was geweldig dat Alan me mijn gang liet gaan. En uiteindelijk bleek het ook heel goed te werken.’

Beslist, u won een Oscar en de deuren voor nieuwe filmcomponisten stonden plotseling wijd open.

Wist u daarna dat uw toekomst in Hollywood lag?

‘Ja, zeker. Ik kreeg toen een heleboel aanbiedingen, zoals American Gigolo en later Scarface. Het was leuk om muziek op al die verschillende manieren te kunnen benaderen. Normaal gesproken was het heel moeilijk om van popmuziek over te stappen naar de filmwereld, omdat componisten voor filmmuziek in die tijd allemaal een klassieke achtergrond hadden.’

U maakte filmmuziek die commercieel succesvol was, iets wat daarvoor weinig voorkwam. Songs als ‘Take My Breath Away’ uit Top Gun en ‘Flashdance…

What a Feeling’ werden wereldwijd hits.

‘Ik ben een commerciële componist. De muziek moet vanzelfsprekend bij de film passen, maar ik heb me altijd afgevraagd hoe het op de radio zou werken, hoe mensen naar de song zouden luisteren zonder de film te kennen.’

Waarom hebt u zich aan het eind van de jaren tachtig enigszins teruggetrokken uit de muziekwereld?

‘Op een bepaald moment kreeg ik geen goede aanbiedingen meer voor films, en ik wilde niet aan iets werken wat me niet echt raakte. Ik heb zo veel andere interesses, onder meer rustiger gaan leven. Ik heb een tijdlang vrijwel niets gedaan – een beetje golfen en wat andere kleine dingetjes. Maar als ik echt iets wilde doen, dan deed ik het altijd gewoon.’

Dus op 73-jarige leeftijd besloot u dat u eigenlijk dj wilde worden?

‘Nee, ik ben bij toeval dj geworden, omdat Louis Vuitton me vroeg om een set van een kwartier te doen voor een van hun mannenshows in Parijs, en dat beviel me. Daardoor vroeg het bedrijf van Elton John me om voor dj te spelen in Cannes, en zo volgden er meer aanbiedingen. Dus ik ben ermee door blijven gaan en nu vind ik het heerlijk.’

Waarom?

‘Ik ben net terug uit Mexico waar we zo’n twintigtot dertigduizend mensen trokken. Het was ongelooflijk. Dj zijn is geweldig, omdat je op dat podium alles onder controle hebt, net als een dirigent.’

Bent u nog steeds op zoek naar de sound van de toekomst?

‘Ik let nog steeds op de hitparade omdat ik op de hoogte wil blijven, maar ik luister zelden naar nieuwe dingen, omdat ik daar geen tijd voor heb. Het is veel makkelijker om gewoon naar de hits te luisteren, want daar ben ik altijd in geïnteresseerd geweest.’

Giorgio Moroder (1940) is een Italiaanse componist en muzikant. Hij werd in de jaren tachtig bekend met zijn discohits en soundtracks voor films. In 2013 beleefde hij een comeback door zijn samenwerking met Daft Punk. Sinds kort is hij ook dj.

In deze rubriek vindt u steeds een interview met een belangrijke stem uit de wereld van de kunst, film, mode, muziek of sport.

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 51

5 minuten met.indd 51

13-01-15 15:53

gerecenseerd 360 kiest een aantal door de buitenlandse pers beschreven concerten, voorstellingen, nieuwe boeken, films en exposities die naar België of Nederland komen.

Jan Lenferink Leest mee

Hillary Clinton kan wel fluiten naar het Amerikaanse presidentschap als blijkt dat echtgenoot Bill wederom achter zijn eigen geslachtsdeel is aangelopen.

Zijn naam is opgedoken in het geheime adressenboekje van de beruchte Amerikaanse pedo billionaire Epstein: zijn zogeheten ‘Little black book.’

Bill ontkent dat hij bezoekjes heeft gebracht aan het Caraïbische privé-eiland waarop de orgies met (te) jonge meisjes zouden hebben plaatsgevonden. De expresident wordt nog steeds door agenten van de geheime dienst beschermd. Volgens superadvocaat Alan Dershowitz die ooit O.J. Simpson vrijpleitte van dubbele moord, zullen de logboeken van de geheime dienst uitwijzen dat de voormalige president nooit op dat eiland is geweest. De advocaat zelf wordt ook door een van de meisjes beschuldigd van ‘sexual relations’ op vier verschillende locaties. Hij ontkende dat vorige week voor de BBC-radio.

De Queen heeft het ook niet makkelijk. Het telefoonnummer van haar tweede zoon Andrew staat ook in Epsteins black book. Randy Andy is onlangs in Florida in staat van beschuldiging gesteld wegens seks met een meisje uit ‘de stal’ van Epstein. Niemand weet precies hoe hij aan zijn biljoenen is gekomen.

Epstein zou het geld van de superrijken hebben beheerd, en daarmee zijn eigen vermogen hebben opgebouwd. Hij werkte voor een zekere Steve Hoffenberg die later twintig jaar gevangenisstraf kreeg wegens verduistering van 450 miljoen dollar – Vanity Fair noemde dat het grootste ‘pre-Madoff- Ponzi-scheme’.

Epstein werd veroordeeld tot 13 maanden gevangenisstraf wegens het houden van minderjarige seksslaafje Met de officier van justitie werd destijds afgesproken dat hij zou worden gevrijwaard van nieuwe beschuldigingen. Een zonderlinge juridische beslissing die nu in een nieuw daglicht komt te staan als je ziet wie er zoal in het Zwarte Boekje van Vieze Jeff voorkomen: Tony Blair, Henry Kissinger, Donald Trump, Formule 1-baas Bernie Ecclestone, ex-premier Ehud Barak om er een paar te noemen. The Sunday Times tekent terecht aan dat ze ‘niet wil suggereren dat genoemde heren hebben deelgenomen aan criminele activiteiten.’ Voor Bill Clinton en Prins Andrew kan het nog een hete zomer worden.

© Getty Images

Jeffrey Epstein © Gregory P. Mango / Polaris

Little black book

Hommeles in Café de flore De nieuwe Houellebecq

LiteratUUr – Het embargo bleef niet in stand. De integrale tekst van Soumission, de nieuwe roman van Michel Houellebecq, verscheen op internet en in de polemieken werden ook steeds grotere flarden van de inhoud zichtbaar, al weken voordat het boek uitkwam.

De ‘bom’ van Houellebecq betreft een politiek scenario waarin het Front National heel groot wordt maar een (fictieve) islamitische partij uiteindelijk nog groter.

Frankrijk krijgt in het boek in 2022 een islamitische president. Op 3 januari, vier dagen voor het verstrijken van het embargo, zette Libération de schrijver op de voorpagina en wijdde niet minder dan de eerste zeven pagina’s van de krant aan het boek. Het oordeel van hoofdredacteur Laurent Joffrin kwam, keihard, op pagina 4: Houellebecq maakt het gedachtegoed van het Front National salonfähig, hij opent de deur van Café de Flore voor Marine Le Pen. ‘De verschijning van Soumission is niet alleen een literaire gebeurtenis, het boek creëert willens en wetens ook een politieke echo…

Houellebecq schetst een ontzielde democratie, decadent, waar progressief gelijk staat aan belachelijk en waar links medeplichtig is aan de ergste uitwassen van het fundamentalisme’, oordeelde Joffrin. Filosoof Alain Finkielkraut had toen al in Journal du Dimanche beweerd dat het toekomstbeeld dat Houellebecq schetst ‘geen

zekerheid is, wel een mogelijkheid’, woorden die Houellebecq zelf vrijwel letterlijk herhaalde in het journaal van France2, waar hij te gast was. De schrijver leek van plan om zijn boek zo veel mogelijk toe te lichten en uit te leggen, wat tot nog toe niet zijn gewoonte was. De Franse journalist Sylvain Burmeau mocht hem uitvoerig interviewen, het resultaat verscheen in Die Welt en in The Paris Review. Een recensie die Bourmeau vervolgens schreef voor Mediapart eindigde bitter, hij noemt het boek ‘gevaarlijk’ omdat het ‘voor degenen met een Arabische naam of een zwarte huid het leven in Frankrijk nog iets onaangenamer maakt’. In Le Monde plaatste Emmanuel Carrère het boek op één lijn met 1984 van George Orwell en Brave New World van Aldous Huxley. Er had, kortom, nog veel gepolemiseerd moeten worden.

Ondertussen werd op de redactie van Charlie Hebdo de laatste hand gelegd aan het nummer dat eveneens op 7 januari zou verschijnen, met Houellebecq op de cover.

In de marge van het drama werd alle promotie rondom Soumission gestaakt, al was het te laat om de posters van de Nouvel Obs uit de Franse kiosken te verwijderen.

Daarop staat Houellebecq met het onderschrift ‘Ik heb alle aanvallen overleefd’.

Soumission verschijnt in mei bij de Arbeiderspers onder de titel Onderworpen.

pagina 52 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

Gerecenseerd.indd 52

13-01-15 18:26

het beste uit de internationale cultuur

Ennio Morricone treedt op

De lens als fallus

concert – ’s Werelds beroemdste, en waarschijnlijk ook oudste, componist van filmmuziek, Ennio Morricone, geeft op zijn vijfentachtigste een concert in de Ziggo Dome. Morricone heeft lang op zich laat wachten – zijn tournee kwam tijdelijk stil te liggen toen de maestro een hernia kreeg – maar buitenlandse recensies doen vermoeden dat het concert de moeite waard is. Le Monde schreef precies een jaar geleden een prachtig portret van hem, waarin de componist wordt vergeleken met een sleutelmaker, naar aanleiding van het gerucht dat Morricone de sleutels verzamelt van alle hotelkamers waar hij logeert. Morricone ‘dirigeert zijn orkest zoals de slotenmaker de sleutelbaard tussen slotplaat en schieter’ en op die manier levert het concert ‘de sleutel tot begrip van de discografie van Morricone’. Vanwege de omvang van dat oeuvre (meer dan 450 films voorzien van zijn muziek) noemt The New York Times hem ‘het muzikale equivalent van een oudtestamentische patriarch’. Het webzine voor muziekliefhebbers Slipped Disc maakt melding van een recente botsing tussen Morricone en Quentin Tarantino over de muziek bij diens nieuwste film. Wie gelijk heeft in dit kennelijke generatieconflict blijft in het midden, al wordt wel opgemerkt dat ‘Morricone meer spaghettiwesterns heeft klaargemaakt dan Tarantino kopjes koffie’.

fotografie – ‘De lens is een fallus’ luidt het adagium van de beroemde Japanse fotograaf Nobuyoshi Araki. In Amsterdam is een overzichtstentoonstelling van hem te zien, Photography for the Afterlife: Alluring Hell (tot 11 maart in Foam). Toen vorig jaar het kloeke overzichtswerk Araki! verscheen (Taschen, 568 pagina's) was The Huffington Post meer onder de indruk van Araki’s uitspraken in het boek dan van de foto’s.

Araki zegt: ‘Met lezen ben ik gestopt na de lagere school. Ik heb van het ontmoeten van vrouwen mijn levenswerk gemaakt... Ik bind vrouwen vast omdat ik weet dat hun ziel ongrijpbaar is... Een vrouw vastbinden is hetzelfde als een arm om haar heen slaan.’

Over de tentoonstelling in Foam schrijft Wallpaper: ‘Het is natuurlijk de seks – of beter gezegd de tamelijk seksloze beelden van vastgebonden blote meisjes – die de meeste aandacht krijgt, maar dit retrospectief laat zien dat de dood eveneens een vaste metgezel is van Araki, des te meer wellicht nu hij inmiddels in de zeventig is.’ Nick Compton vindt dat Araki overkomt ‘als een obsessieve chroniqueur en in gelijke mate als vieze ouwe man – een rol die hij graag speelt en parodieert.’

Het Italiaanse L’Espresso, dat en passant Foam ‘een van de beste galeries van Europa voor contemporaine fotografie’ noemt, schrijft over de tentoonstelling: ‘Niets is ooit iets bij Araki, alles is dubbel: seks en gevaar, dader en slachtoffer, werkelijkheid en fictie.’ En het is zo véél, dat het Wallpaper verbaast dat dit niet een show is ‘van vijf fotografen in plaats van slechts een’.

Oudtestamentische sleutelkoning

Overzichtstentoonstelling van Araki

Bafta voor een buitenbeentje Film over een held-nerd

film – De Noorse regisseur Morten Tyldum maakte een film over Alan Turing, de man die eigenhandig WO II met twee jaar bekortte door het kraken van de Duitse Enigma code. Emma Green schreef een miniessay over de film en de man in The Atlantic. ‘Gelukkig hebben ze geen gezellige vent van ’m gemaakt, of iemand die strategisch opereert in het sociale leven, hij is zelfs niet al te knap: wat je ook kan denken van de kop van Benedict Cumberbatch [genomineerd voor een Bafta], hij speelt Alan Turing op een schitterend onhandige manier, zelfs de manier waarop hij zijn mond beweegt is nadrukkelijk onaantrekkelijk. Turing zo onhandig te laten zijn was een goeie beslissing, want dat maakt hem tot zo’n ongebruikelijke figuur.

Turing is een held voor de nerds, de geplaagde mafketels die wel de beste van de klas zijn maar het algoritme van het menselijk contact niet kunnen ontcijferen.

“Soms zijn het de mensen van wie niemand iets verwacht die de dingen doen die niemand had verwacht,” zegt een vriend in de film tegen Turing. De film over zijn leven is een getuigenis van de mogelijkheden van de buitenbeentjes. Maar het is ook een aanklacht tegen een samenleving die buitenbeentjes beschouwt als onwenselijk, als iets wat verstopt moet worden in plaats van gevierd.’

15 tot 29 januari 2015 nr. 70 pagina 53

Gerecenseerd.indd 53

13-01-15 15:49

media Een selectie uit de buitenlandberichtgeving op televisie, radio en internet.

LENGTE: BELANGRIJK

Bijschrift xxx – © Fotograaf / Agent xxx

Wat te doen als zij veel langer is dan hij?

ent xxx

In Nederland zijn mannen gemiddeld 181 cm lang, vrouwen 168 cm. Precies goed, want Brits onderzoek wil dat zo’n 14 centimeter lengteverschil tussen hem en haar de voorkeur verdient – een internationale standaard. In het ideale plaatje buigt hij iets voorover om haar te zoenen, terwijl zij op haar tenen staat. Relaties waarin de man kleiner is dan de vrouw komen aanzienlijk minder voor; kleinere mannen blijken gewoon nog kleinere vrouwen te zoeken. Hoe moet het als je als vrouw lang genoeg bent voor in een basketbalteam?

In 37 Grad springt vrijgezelle Doris met haar 187 cm meteen in het oog. Voor een passende outfit moet ze naar een speciaalzaak. Om haar partnerzoektocht nog moeilijker te maken: ze is 46, net gescheiden en moeder van twee kinderen. Haar lengte gekoppeld aan haar assertiviteit – ze is manager – schrikt mannen af.

De camera volgt ook Markus, een tegelzetter die met zijn 164 cm op het werk nog wel in het voordeel is, maar in de kroeg niet imponeert. Verder dan een paar korte relaties (onbedoelde woordspeling) is hij nog niet gekomen. Alex en Annett bewijzen dat het wél kan. Zij is tien centimeter langer dan haar grote liefde (woordspeling bedoeld), drie jaar ouder én verder op carrièregebied: Zij is docente, hij nog student. Dat is allemaal niet zo best voor het mannelijk ego. Als ze op de foto gaan, buigt Annett nog even vlug door de knieën.

Nick Boers

37 Grad Dinsdag 20 januari,

ZDF, 22.15-22.45 uur

Wapenhandelaar Fungeert Viktor Bout als zondebok voor de Amerikanen?

De Russische zakenman Viktor Bout werd in 2012 in de VS tot 25 jaar cel veroordeeld vanwege een samenzwering om Amerikaanse burgers te vermoorden, de illegale verkoop van luchtdoelraketten en steunverlening aan de Colombiaanse terreurbeweging farc. Hoe de man te werk ging, wordt duidelijk uit de documentaire The Notorious Mr. Bout, al was het maar omdat een groot deel van het beeldmateriaal is gedraaid door Bout (spreek uit: Boet) zelf, een enthousiast amateurfilmer. Met militaire vrachtvliegtuigen importeerde hij consumptiegoederen, richtte een leasemaatschappij voor vrachtvliegtuigen op en huurde toestellen af die hij voor de driedubbele prijs doorverhuurde aan Afrikaanse gebruikers. Met de vracht hield hij zich niet bezig, verklaarde hij na zijn arrestatie in 2008. En inderdaad, hij vloog zowel voor de Liberiaanse massamoordenaar Charles Taylor als voor de VN in Soedan en de Amerikanen in Afghanistan en Irak. Foto’s van Bout in gezelschap van een Congolese krijgsheer luidden zijn ondergang in. Toch relativeert een VNwapeninspecteur Bouts imago als ‘handelaar van de dood’. Illegale wapenhandel blijkt namelijk helemaal

niet zo illegaal; regeringen knijpen een oogje toe.

De teneur van de documentaire is dan ook dat Bout door de Amerikanen als zondebok is gekozen om een daad tegen illegale wapenhandel te stellen. Op verborgencamerabeelden zien we hoe DEA-agenten Bout in Bangkok in de val laten lopen.

Ulrik Unger

2Doc: The Notorious Mr. Bout Dinsdag 20 januari, NPO 2, 23.00-0.30 uur

Hogere belangen ‘Gewone’ wapendeal blijkt een ingewikkeld spel op hoog niveau.

De documentaire The Arms Drop vertelt het waargebeurde spionageverhaal van de Britse ex-wapenhandelaar Peter Bleach en de Deense wapenleverancier Niels Holck. Bleach leverde in de jaren negentig kalasjnikovs aan Holck, die daarmee rebellengroepen in West-Bengalen bevoorraadde.

Holck was namelijk geschokt door wat zich in deze Indiase deelstaat afspeelde: lokale communistische heersers begingen er talloze wreedheden. In 1995 bestelde Holck bij Bleach vier ton wapens die hij per vliegtuig boven West-Bengalen wilde uitwerpen om daarmee een burgeroorlog te ontketenen. Bleach ging akkoord, maar speelde een dubbelspel: hij informeerde MI5, de Britse inlichtingendienst.

Die stelde de Indiase regering op de hoogte van de illegale wapenmissie. Bij een tussenlanding in Bombay werden alle inzittenden gearresteerd,

maar Holck wist met behulp van enkele Indiase politici het land te ontvluchten. India, dat zich aan de wereld wilde presenteren als ’s werelds grootste democratie, kon even geen lokale communistische machthebbers gebruiken. Maar Bleach, die dacht dat Holck in India zou worden gearresteerd, werd juist zelf opgepakt en riskeerde de doodstraf. Zowel Groot-Brittannië als India ontkende zijn verhaal en werkte hem flink tegen. Op zijn beurt wordt Holck door India nog altijd als ’s lands grootste vijand beschouwd. Het eist diens uitlevering, om zich te kunnen profileren als een supermacht die in staat is om haar eigen ‘vijanden’ te berechten.

Radha Ramdhan

2Doc: The Arms drop Woensdag 21 januari, NPO 2, 23.00-0.33 uur

agenda The Tea Trail with Simon Reeve

Onze man in Teheran

Putins Volk

Correspondent Thomas Erdbrink

Flüchtlinge – Aufnehmen oder abschieben?

Theeproductie in Oost-Afrika Zondag 18 januari, BBC 2, 19.00-20.00 uur

Gewone Russen aan het woord

Monsieur et Madame Zhang

in Iran. Afl. 1

Hoeveel vluchtelingen wil

Woensdag 21 januari,

Docu over Chinees echtpaar

ARD, 22.45-23.45 uur

Zondag 18 januari,

Duitsland opvangen?

in Parijs Vrijdag 23 januari,

NPO 2, 20.15-21.05 uur

Maandag 19 januari,

Arte, 22.35-23.30 uur

ARD, 23.30-0.15 uur

pagina 54 nr. 70 15 tot 29 januari 2015

VPRO.indd 54

13-01-15 11:52

Verras een vriend of vriendin met 360!

Geef ers m m u n 6 ! cadeau

â‚Ź 18

Bent u net als Jelle Brandt Corstius, Adriaan van Dis, Arnon Grunberg, Sophie Hilbrand, Jan Mulder en Maarten van Rossem fan van 360?

Geef dan een vriend of vriendin, collega, broer, zus of zomaar iemand een kwartaalabonnement cadeau.

360 magazine haalt uit alle uithoeken van de wereld de mooiste verhalen en vertaalt die in het Nederlands.

Ga naar www.360magazine.nl/aanbieding5 en geef uw cadeau-abonnement op.

InPaper.indd 75 55 Advertenties.indd

09:56 13-01-15 12:57

DOE MEE MET WAR CHILD SAMEN HALEN WE DE OORLOG UIT EEN KIND Misbruikt. Opgejaagd. Uitgebuit. Honderdduizenden oorlogskinderen worstelen dagelijks met de gevolgen van gewapend conflict. Een kind hoort niet thuis in oorlog. Nooit. War Child biedt hen de kracht van vriendschap in een tijd waarin ze alleen maar vijanden kennen. We geven ze de kans om hun ervaringen te verwerken. Op een veilige plek weer naar school te gaan en samen met hun gemeenschap een vreedzame toekomst op te bouwen. Doe mee met War Child.

Samen halen we de oorlog uit een kind.

WORD FRIEND OP WARCHILD.NL Stopper_portrait_265x350.indd 1 Advertenties.indd 56

9/25/13 10:46 AM 13-01-15 15:25