360 editie 73 by 360 International Media BV

het beste uit de internationale pers

in dit nummer

nr. 73

26 februari tot 26 maart 2015

www.360magazine.nl

€ 5,49

the guardian die welt the globe and mail ogonjok ukrainskyi tyzhden buzzfeed now aeon der spiegel business today the talks le monde standpoint the miami herald

Blij met haar De ‘nappy’ is zelfbewust en happy

dossier

Koude Vrede: Europa na Minsk

verenigde staten

De borgsomkoningin van New York horizon

Het dubbelleven van atheïstische joden

Cover.indd 1

24-02-15 16:55

Hoe leest u 360 digitaal?

Digitale abonnementen Per maand

€5,99 (17% korting)

Per kwartaal

€16,99 (21% korting)

Per halfjaar

€31,99 (26% korting)

Per jaar

€59,99 (30% korting)

Roteer uw tablet om 360 magazine in landscape of portrait te lezen.

Leg twee vingers op het scherm en spreid ze om in te zoomen. Doe het tegenovergestelde om uit te zoomen.

voor plank.indd 4

21-02-13 11:07

ma 9 & di 10 maart

Atmen

“Het is briljant” – MORGENPOST

Schaubühne am Lehniner Platz regie Katie Mitchell

MEER BRANDSTICHTER 2015 zo 15 mrt

An evening with... Katie Mitchell talkshow, presentatie Clairy Polak. vr 20, za 21 & zo 22 mrt

Alles Weitere kennen Sie aus dem Kino (moderne oorlogstragedie)

“Van een onrustwekkende schoonheid. - Hamburger Abendblatt

do 2, vr 3 & za 4 apr

Brandstichter ssba.nl/brandstichter

Glückliche Tage

(Samuel Becketts Happy Days)

Five Truths (video-installatie) “Een ervaring tot op het bot” - The Guardian

Brandstichter is een festival rondom een internationaal gevierd theatermaker.

Advertenties.indd 2

24-02-15 11:44

inhoud 6 Wereldnieuws

Actuele gebeurtenissen wereldwijd, in woord, beeld en citaat.

9 Bronnen

360 haalt de beste journalistiek uit alle windstreken. De bronnen van dit nummer in kaart gebracht en toegelicht.

11 Onderschat: Tony Abbott

De Australische premier werd door de culturele elite weggezet als een hillbilly, maar veroverde de harten van het gewone volk.

12 Dossier: Europa na Minsk

Terwijl de oorlog in Oekraïne gewoon doorwoekert na het staakt-het-vuren van Minsk, maken Europese kranten en opiniemakers de balans op.

25 Lage Landen: Jan Brokken

De Duitse krant Die Welt reageert enthousiast op de vertaling van Brokkens oorlogsboek De vergelding.

de continenten 27 Laat zitten die krul!

europa | ‘Nappy’ betekent kroeshaar, maar het is ook een samentrekking van natural en happy. Zo voelen de draagsters zich namelijk.

30 De borgsomkoningin van New York amerika’s | Michelle Esquenazi koopt verdachten op borgtocht vrij. Maar wee je gebeente als je er vervolgens vandoor gaat.

34 Ook in India duurt eerlijk soms lang azië | De bescheiden activist en premier van Delhi, Arvind Kejriwal, is een buitenbeentje in de Indiase politiek. Maar de ‘Sjaalman’ weet zijn tegenstanders keer op keer te verslaan.

35 Drugsstaat Syrië

midden-oosten | Achter de Syrische burgeroorlog bloeit de handel in drugs.

37 Marie-Thérèse wil haar erfenis terug

afrika | De Ivoriaanse Marie-Thérèse Houphouët-Boigny was ooit een van de rijkste fi rst lady’s ter wereld. Nu leeft ze van 1700 euro per maand.

horizon 40 Het dubbelleven van chassidische atheïsten

Wat doe je als je als orthodoxe jood stiekem niet meer in God geloofd? De waarheid vertellen is vaak geen optie, dus gaan velen van deze afvalligen ondergronds.

47 Mensensmokkelaars aan slag

Cubaanse honkballers worden voor waanzinnige bedragen naar de Verenigde Staten gebracht.

51 Vijf minuten met... Werner Herzog 52 Gerecenseerd

Een selectie uit door de buitenlandse pers beschreven concerten, voorstellingen, boeken, fi lms en exposities die naar Nederland komen.

Inhoud.indd 3

24-02-15 17:30

Movies that Matter geeft 20 vrijkaarten weg. Stuur voor 6 maart een mailtje met je NAW gegevens aan marketing@360international.nl o.v.v. festival en maak kans op 2 vrijkaarten.

Concept: SAZZA, Fotografie: Aatjan Renders

HET FESTIVAL TRAKTEERT!

www.moviesthatmatter.nl

MtM-15-01 Advertentie_360 magazine_250x335.indd 1 Advertenties.indd 4

18-02-15 11:44 16:05 24-02-15

redactioneel

colofon

Annexatie

jaargang 4 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015 Een uitgave van 360 international media Prinseneiland 24 B II 1013 LR Amsterdam 360magazine.nl 360nl @360nl hoofdredactie Katrien Gottlieb uitgever Maureen Meeng eindredactie Han Ceelen redactiemedewerkers Lambiek Berends, Pieter van den Blink courrier international Arnoud Aubron, Raymond Clarinard vertaling Peter Bergsma, Paul Bruijn, Valentijn van Dijk, Tineke Funhoff, Nicolette Hoekmeijer, Frank Lekens, Janet Luis, Pieter Streutker, Martinette Susijn, Tess Visser, Annemie de Vries, Marten de Vries, Dirk Zijlstra correctie Rogier Goetze creative direction Dog and Pony, Amsterdam art direction Uriël Nieuwenburg, Thomas Wansing productiebegeleiding Hans Snitslaar beeldredactie Edie Peters, Nicole Robbers webredactie Marie-José Klaver copywriter Jaap Toorenaar advertentieverkoop Antoinette Vrisekoop antoinette@360international.nl download de mediakit op www.360magazine.nl/adverteren

360 – Amsterdam Eind jaren zestig verscheen het radicale Amerikaanse tijdschrift Ramparts (oorspronkelijk bedoeld als politiek-literair tijdschrift ‘voor de ontwikkelde Amerikaanse katholiek’, maar uitgegroeid tot het zorgenkindje van de CIA en voorloper van bladen als Rolling Stone en Mother Jones) met op de omslag een foto van Angela Davis, de radicaal-feministische frontstrijdster voor de emancipatie van de zwarte Amerikaan. Een iconisch beeld: een prachtige zwarte vrouw met een weelderige bos kroeshaar. Angela is inmiddels ‘Distinguished Professor Emerita’ van de Universiteit van Californië, maar haar naam duikt weer op in het artikel uit Le Monde (p.27 ) over een nieuwe emancipatiebeweging onder zwarte vrouwen in Frankrijk, Afrika, de Cariben en Amerika. Deze vrouwen hebben genoeg van het blanke schoonheidsideaal, en als symbool daarvan onderwerpen ze zich niet langer aan pijnlijke behandelingen om hun haar te laten ontkroezen. De beweging draagt de naam ‘Nappy’; dat betekent ‘kroeshaar’, maar kan ook worden opgevat als een samentrekking van natural en happy. Er is zelfs al een Miss Nappy Paris 2015 gekozen – en dat lijkt dan weer een jammerlijke knieval voor de weinig emancipatoire missverkiezingen. Er zijn meer groepen in Amerika die snakken naar emancipatie, maar niet durven – of kunnen – uitkomen voor hun intellec-

tuele geaardheid, zoals de in het orthodox-joodse milieu in New York opgegroeide mannen en vrouwen die hun geloof in het bestaan van de Oneindige zijn kwijtgeraakt, maar hun atheïstische overtuiging angstvallig verborgen houden. Ze vormen een geheim genootschap dat slechts bijeenkomt in chatrooms op internet. Een geïsoleerde minderheid binnen een geïsoleerde groep (p. 40). ‘Orthoprax’ noemen ze zichzelf: ze houden zich angstvallig aan alle voorschriften en rituelen van hun geloof, op straffe van uitstoting uit hun gemeenschap, want dat zou een einde maken aan hun huwelijk, hun gezinsleven, hun sociale contacten, hun status en soms hun carrière. Deze undercoveratheïsten troosten zich soms met de gedachte dat ook grote denkers in de joodse traditie, zoals Maimonides, hebben getwijfeld aan de overgeleverde waarheden, en dat de Thora toch niet het enige en laatste woord kan zijn. Dat annexatie zich uiteindelijk zal wreken, kondigt ook het huidige tijdperk van de Koude Vrede aan (p.12). De griezelige vraag is of het conflict in het oosten van Oekraïne zich zal uitbreiden. Met andere woorden: ligt Minsk dichter bij Jalta of München? Katrien Gottlieb gottlieb@360international.nl

marketing Eline Olde Kalter eline@360international.nl controller Arthur van der Meeren druk Roularta Printing, Roeselare 360 wordt gedrukt op PEFC-papier, afkomstig uit duurzaam bosbeheer partners ANP, VPRO, John Adams Institute, Submarine, Getty Images, Hollandse Hoogte license partner Courrier international, Groupe Le Monde, Parijs

Verklein uw ikveld, verruim uw blikveld

beeld voorpagina © Hollandse Hoogte abonnementen* € 9,95 p/mnd in Nederland en België Wijziging abonnement www.360magazine.nl/klantenservice *Alle abonnementen continueren automatisch en gelden tot wederopzegging, tenzij anders vermeld. Prijswijzigingen voorbehouden. Cadeauabonnementen eindigen automatisch. Voor bedrijfsabonnementen gelden speciale tarieven. 360 verschijnt tweewekelijks. Oplage: 25.000

verspreiding Nederland: Aldipress | België: AMP

missie Nieuws uit het buitenland is iets anders dan nieuws over het buitenland. We hebben niet de pretentie dat het wereldnieuws zich elke twee weken laat samenvatten, wel de ambitie relevante, originele en mooie verhalen bereikbaar te maken voor een Nederlandstalig publiek.

360 magazine biedt elke twee weken het beste uit de internationale pers. Wilt u 360 Magazine cadeau geven? Dat kan. U betaalt 21 euro voor 6 nummers, dat is 30 procent korting.

Ga nu naar 360magazine.nl

Redactioneel.indd 5

24-02-15 17:52

wereldnieuws India

Universeel

Verenigde Staten

Charlie in Mumbai

Hoofdredactrice Shirin Dalvi van de Indiase krant Avadhnama uit Mumbai is ontslagen en moet zich schuilhouden. Haar kinderen zijn ondergebracht bij familie en zelf durft ze alleen nog over straat in een boerka. Dalvi’s krant, die in het Urdu verschijnt, publiceerde na de aanslagen in Parijs enkele van de gewraakte cartoons uit Charlie Hebdo. Na die publicatie werd Dalvi gearresteerd op grond van klachten die tegen haar waren ingediend. Ze zou met de publicatie de religieuze gevoelens van de moslims hebben gekwetst en daarmee de haat hebben aangewakkerd tussen de diverse religieuze gemeenschappen in India. De hoofdredactrice, de enige vrouw in India die een Urdutalige krant leidt, werd op borgtocht vrijgelaten en zal op een later tijdstip terecht moeten staan. Volgens Dalvi is het publiceren van de cartoons slechts een aanleiding geweest om haar te ontslaan, en is de eigenlijke reden het feit dat zij een vrouw is. ‘Ook andere kranten hebben de cartoons afgedrukt, maar dat heeft verder geen gevolgen gehad. Voor mij wordt een uitzondering gemaakt omdat ik een vrouw ben.’ (Firstpost, Mumbai)

Zwart-wit

Eufemisme no. 2 | George Brown, in de jaren zestig onder Harold Wilson de tweede man van de Britse Labour Party, stond erom bekend dat hij er niet in spuwde. Maar, zei hij, ‘de meeste politici drinken en zitten achter de vrouwen aan. Ik niet, ik zit niet achter de vrouwen aan.’ Brown gaf na de moord op John F. Kennedy in november 1963 in duidelijk kennelijke staat een onsamenhangende reactie op de tv. Zijn woordvoerder liet de volgende dag een persbericht uitgaan waarin stond dat Brown ‘vermoeid en geëmotioneerd’ was geweest. Sindsdien weten de Britten hoe de vlag erbij hangt als kranten schrijven dat een politicus van tijd tot tijd ‘vermoeid en geëmotioneerd’ is. Uit: BBC News Magazine: ‘The 10 most scandalous euphemisms’

De voormalige burgemeester van New York, Rudy Giuliani, die zijn ‘finest hour’ beleefde na 9/11 maar nationaal toch niet zo populair werd dat hij in 2008 de Republikeinse kandidatuur voor het presidentschap in de wacht kon slepen (het werd John McCain), heeft weer even van zich laten horen. ‘Ik geloof niet, en ik weet dat dit vreselijk is om te zeggen, dat de president [Obama] van Amerika houdt. Hij houdt niet van u, en hij houdt niet van mij. Hij werd niet opgevoed zoals u en ik, in liefde voor dit land,’ zei Giuliani op een Republikeinse bijeenkomst, volgens het blad Politico. Sommigen beschuldigen hem van racisme. ‘Racisme?’ zegt Giuliani verontwaardigd. ‘Het was een grap! Hij werd toch opgevoed door een blanke moeder, door een blanke grootvader, hij ging naar blanke scholen en hij deed zijn meeste kennis toch op van blanken? Dit is geen racisme. Dit is socialisme, of wellicht antikolonialisme.’ (The New York Times, New York)

Spanje / Oekraïne Voor het vaderland

In de marge van het voortdurende conflict in Oekraïne speelt zich in de noordelijke Spaanse provincie Huesca een klein drama af. Jongeren die oorspronkelijk uit Oekraïne komen, maar al jaren hoofdzakelijk in Spanje wonen in gastgezinnen, hebben de afgelopen maanden oproepen vanuit Kiev gekregen om zich te melden voor de keuring voor militaire dienst. Na de nucleaire ramp in Tsjernobyl in 1986 begon een organisatie in Huesca

met het opvangen van kinderen uit het getroffen gebied. Dat is door blijven gaan: de ‘gastkinderen’ komen voor het grootste deel uit weeshuizen in Oekraïne. De meesten kennen hun ‘vaderland’ nauwelijks, al zijn ze door de Oekraïense staat verplicht zich daar van tijd tot tijd te melden. De Spaanse gastgezinnen in Huesca hebben zich verenigd om te voorkomen dat de jongeren alsnog naar het front worden gestuurd. (El País, Madrid)

wat zij zeggen

the daily telegraph

die zeit

Londen

Hamburg

Jack Straw [voormalig minister van Binnenlandse en Buitenlandse Zaken en parlementslid voor Labour], heeft tegenover undercoververslaggevers van Channel 4 verklaard dat hij er namens het Britse bedrijf ED&F Man voor heeft gezorgd dat de regels voor de suikerproductie in Oekraïne op Europees niveau zijn veranderd. Straw was sinds 2011 een betaalde consultant voor ED&F Man, een van de grootste Britse handelaren in suiker. Straw ontving 60.000 pond per jaar van ED&F Man.

Twee vroegere Britse ministers zitten om een verklaring verlegen: Labour-politicus Jack Straw en Tory-leider Malcolm Rifkind zijn in een val getrapt van undercoverjournalisten. Voor Straw betekent dat drie maanden voor de parlementsverkiezingen zijn politieke einde. Hij moest de Labour-fractie verlaten. Ook Rifkind is opgestapt. Straw bood naar verluidt een fictieve Hongkongse firma zijn connecties binnen de politiek aan – voor 5.000 pond (6.800 euro) per dag.

pagina 6 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Wereldnieuws.indd 6

24-02-15 17:20

wereldnieuws groot-brittannië

china

In de kantlijn

Drugscentrum Hongkong

Kanttekeningen zijn in opmars. Zozeer zelfs dat er in Oxford, zoals The New Yorker onlangs berichtte, door de [Amerikaanse] letterenstudente April Pierce een Marginalia Group is opgericht, die het in twee jaar tijd heeft geschopt tot 2503 leden. Ze doen de meest wonderlijke, marginale ontdekkingen. Zo vond de groep in de London Library een exemplaar van Edmund Husserls Logische Untersuchungen dat blijkens de inscriptie in 1914 in Marburg was aangeschaft door T.S. Elliot. De eigenaar krabbelde in de kantlijn verzuchtingen als ‘What the devil does this mean?’ en ‘es sollte überhaupt Kuchen geben!’ In de Cambridge University Library is een kleine expositie ingericht onder de titel Private Lives of Print. The Use and Abuse of Books 1450-1550, waar een exemplaar van Livius’ Historiae Romanae wordt getoond, gedrukt in Venetië in 1470. Een vroege lezer heeft een rode vlek achtergelaten en daarbij, in Latijn, genoteerd: ‘Ik ben zo stom geweest deze vlek te maken op de eerste december 1482.’ De belangstelling voor de marge is overgeslagen naar de VS, waar de New York Society Library (die zijn leden nadrukkelijk verbiedt in uitgeleende boeken te krassen) er ook een tentoonstelling aan heeft gewijd onder de toepasselijke titel: Readers Make Their Mark. Daar ligt Mark Twains exemplaar van Plutarchus’ Levens, waarin de eigenaar op het titelblad aan de vermelding ‘Translated from the Greek by John Dryden and others’ heeft toegevoegd: ‘in rotten English’, en aan de mededeling ‘The whole carefully revised and corrected’: ‘by an ass’. (The New York Review of Books)

Corruptie in de Chinese farmaceutische industrie is de voornaamste factor waardoor de provincie Guangdong, grenzend aan Hongkong, het productiecentrum is geworden voor de snel toenemende wereldhandel in de synthetische drug crystal meth (methamfetamine). Dat zegt Jeremy Douglas, een expert van de VN op het gebied van drugs, na de vondst, in het nabijgelegen district Lufeng, van 2,4 ton methamfetamine, dat in Hongkong bekend staat als ‘Ice’. ‘Om een clandestien laboratorium te laten draaien dat dergelijke hoeveelheden kan produceren, moet men beschikken over grote hoeveelheden

chemicaliën, die op gereguleerde wijze ook in de farmaceutische industrie worden gebruikt. De drugsproducenten werden daar kennelijk op regelmatige basis van voorzien.’ Volgens Douglas was de in beslag genomen partij kennelijk bestemd voor zowel binnenlands gebruik als voor de export. Basisgrondstoffen voor crystal meth zijn onder andere efedrine en pseudo-efedrine, stoffen die ook worden gebruikt in medicijnen voor verkoudheid en griep. De vondst van de partij crystal meth volgt op de aanhouding in Indonesië van Wong Chi-Ping uit Hongkong, die in het bezit was van 860 kilo crystal meth

die in Guangdong was geproduceerd. Wong wordt in Hongkong beschouwd als een van de sleutelfiguren in de drugshandel. Enkele maanden eerder was in Lufeng – dat de traditionele vestigingsplaats is van Hongkongs grootste misdaadorganisatie, de triade Sun Yee On – 400 ton aan grondstoffen voor meth onderschept. In november vorig jaar ontdekte de politie in Shenzhen, de hoofdstad van Guangdong, 4,2 ton drugs en verrichtte ze vijfduizend arrestaties. Onder de arrestanten bevonden zich mensen die worden verdacht van de handel in drugs, via Hongkong, met Australië en Nieuw-Zeeland. (South China Morning Post, Hongkong)

Chinese paramilitairen dragen tonnen vol crystal meth in Boshe in China. Het kuststadje telde minstens 77 drugslabs. – © Reuters

over lobbyende britse politici

The Huffington Post

open democracy

New York

Londen

Sir Malcolm Rifkind zegt dat parlementsleden simpelweg niet kunnen leven van 60.000 pond per jaar – meer dan twee keer het gemiddelde Britse salaris. Ze moeten wel op zoek gaan naar extra inkomsten. De voormalige minister van Buitenlandse Zaken deed deze uitspraak in zijn eerste interview sinds een undercoveronderzoek uitwees dat hij en senior Labour-parlementariër Jack Straw bereid waren om hun posities en contacten in te zetten voor bedrijven, tegen betaling van duizenden ponden.

Jack Straw en Malcolm Rifkind begrijpen niet wat ze fout hebben gedaan omdat ze in een zee van invloed van het bedrijfsleven zwemmen. (...) Deze schandalen zijn interessant, niet omdat ze licht werpen op een paar rotte appels, maar omdat ze een inkijkje bieden in een hele wereld. Westminster en Whitehall zijn als het internet zonder zoekmachine. Zonder gids is het bijna onmogelijk om iets te bereiken. Als je wilt weten hoe een bepaald detail van een wet veranderd kan worden kan dineren met een voormalige minister van Buitenlandse Zaken erg nuttig zijn.

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 7

Wereldnieuws.indd 7

24-02-15 17:20

wereldbeeld

Riss, hoofdredacteur Charlie Hebdo Bij de aanslagen op Charlie Hebdo had

tekenaar Riss (48) een levensreddende reflex. Zijn collega’s bleven staan, maar hij dook naar de grond, waardoor hij eraf kwam met een kogel in zijn schouder. Deze week presenteerde Riss als nieuwe hoofdredacteur de jongste

Charlie in een oplage van 2,5 miljoen

exemplaren. Hij heeft de kracht om het tijdschrift nieuw leven in te blazen, vertelde hij in Le Monde. Om eraan toe te voegen: ‘Men heeft het recht om te

zeggen: Ik ben Charlie niet. Maar niet om terroristen te verdedigen.’

pagina 8 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Wereldnieuws.indd 8

24-02-15 17:20

bronnen 360 selecteert nieuws en achtergrondverhalen uit vrijwel ieder land ter wereld. De artikelen in dit nummer komen onder meer uit de volgende kranten, tijdschriften en websites.

Le Monde Frankrijk, dagblad, oplage 300.000 In 1944 opgericht op initiatief van De Gaulle. Iconische krant, gehecht aan zijn onafhankelijkheid (maar sinds 2010 wel eigendom van drie private investeerders). Om recht te doen aan de titel ‘De Wereld’ houdt Le Monde een groot netwerk van correspondenten in stand. De krant verschijnt rond het middaguur, met de datum van de volgende dag. De laatste jaren rommelt het stevig op de redactievloer. In het voorjaar van 2013 werd Nathalie Nougayrède aangesteld als hoofdredacteur,

met de opdracht om de krant nu echt het digitale tijdperk binnen te loodsen. Maar een jaar later kraaide het oproer toen ze aankondigde vijftig mensen te willen ontslaan en een aantal rubrieken te willen opheffen. Hierop vertrok de complete journalistieke top, en uiteindelijk ook Nougayrède zelf. Sindsdien staan Gilles van Kote en Jérôme Fenoglio aan het roer. Zij lanceerden in 2014 een nieuwe formule, die de krant ‘helderder en lichter’ moet maken. Europa p. 27, Afrika p. 37

The Globe and Mail

Ukrainskyi Tyzhden

Gelezen van oceaan tot oceaan, serieus en niet-geëngageerd; deze krant uit Toronto is het toonaangevende dagblad in Canada.

‘De Oekraïense Week’ is een kwaliteitstijdschrift met een openlijk pro-westerse koers. Het werd opgericht in 2007, in de nasleep van de Oranjerevolutie (november-december 2004). Het blad richt zich op hogeropgeleiden, studenten en een algemeen lezerspubliek ‘van 21 tot 55 jaar’. Het biedt onderzoeksjournalistiek, reportages en stukken over de nationale en internationale actualiteit, evenals vaste rubrieken over cultuur en geschiedenis.

Canada, dagblad, oplage 321.000

Dossier p. 14

Ogonjok

Rusland, weekblad, oplage 67.000

Na een bewogen geschiedenis is de ‘kleine vlam’ nu een tijdschrift met algemene informatie en geïllustreerde reportages. Het is een van de oudste weekbladen van Rusland. Tijdens Gorbatsjovs perestrojka weerspiegelde het blad het literaire en artistieke leven in de Sovjet-Unie. Dossier p. 16

Oekraïne, weekblad, oplage 30.700

Dossier p. 18

Die Welt

Duitsland, dagblad, oplage 202.000

Profileert zich als conservatief. Op economisch gebied zeer uitgebreid, ook aandacht voor toerisme en de huizenmarkt. Dossier p.19, Lage Landen p.26

Der Spiegel

Duitsland, weekblad, oplage 976.000

Een belangrijk onderzoekstijdschrift, opgericht in 1947 en uiterst onafhankelijk, dat verscheidene politieke schandalen aan het licht heeft gebracht.

Amerika p. 30

Dossier p. 21

The Guardian

Verenigd Koninkrijk, dagblad, oplage 332.000

Onafhankelijke kwaliteitskrant van linkse signatuur. Sinds 1821 thuisbasis van de meest gerespecteerde columnisten en journalisten. Altijd zeer kritisch ten opzichte van de overheid en andere instituten. Dossier p. 22

Business Today India, tweemaandelijks tijdschrift, oplage niet bekend

Dit tijdschrift profileert zich als de beste bron voor en over het geliberaliseerde bedrijfsen zakenleven in India. Azië p. 34

Ivan Krastev

Ivan Krastev geldt als de grootste Oekraïnekenner van Europa. Hij is voorzitter van het Centre for Liberal Strategies in Sofia, fellow aan het Institute for Human Sciences in Wenen en was in 20132014 Richard von Weizsäcker-fellow bij de Robert Bosch-stichting in Berlijn. Eerder was Krastev hoofdredacteur van de Bulgaarse editie van Foreign Policy. Zijn bekendste boeken zijn Democracy Disrupted: The Global Politics on Protest, In Mistrust We Trust: Can Democracy Survive When We Don’t Trust Our Leaders en The Anti-American Century. Dossier p. 24

BuzzFeed

BuzzFeed is een razend populaire site. Het regent er lijstjes, waar gretig op geklikt wordt door 100 miljoen individuele bezoekers met een korte aandachtsspanne: ‘20 dingen die je moet weten’,

Bronnen.indd 9

‘10 tips voor een beter seksleven’, ‘17 redenen waarom een langeafstandsrelatie rocks’, et cetera. Het laatste jaar verschijnen er tussen de statistieken door steeds meer journalistieke verhalen.

Now

Libanon, website, now.mmedia.me/lb/ar

Werd in 2007 opgericht als Now Lebanon, een Arabische en Engelstalige nieuwssite die zich vooral focuste op Libanees nieuws. Om de krant toegankelijker te maken voor het hele Midden-Oosten werd de naam eind 2012 ingekort. Midden-Oosten p. 35

Aeon

Verenigd Koninkrijk, website, aeon.co/magazine

Deze site, met als motto ‘lees dieper’, werd opgericht in september 2012 en publiceert dagelijks een essay, waarbij de relativering van het snelle dagelijks leven vooropstaat. Horizon p. 40

The Miami Herald

Verenigde Staten, dagblad, oplage 316.000

Gericht op de Latijns-Amerikaanse gemeenschap in Miami. Een van de beste Amerikaanse kranten, met een internationale en een lokale editie. Horizon p. 47

24-02-15 17:45

DE MOOISTE NON-FICTIE VAN

TWEEDE DRUK

‘Sterfilosoof Susan Neiman neemt het op voor de volwassenheid en dat is verfrissend.’ – de Volkskrant

ZOJUIST VERSCHENEN

‘Filosofie wordt literatuur en literatuur wordt filosofisch.’ – Het Parool

Advertenties.indd 10

w w w. a

mboan

thos.n

TWEEDE DRUK

‘Biedt een heerlijke collectie onwaarschijnlijke voorvallen.’ – de Volkskrant

VERSCHIJNT 5 MAART

John Gray meets Bas Heijne – Centrale Bibliotheek Den Haag, 9 maart, 20.30 uur – writersunlimited.nl 24-02-15 18:09

onderschat

Tony Abbott De liberale Australische premier Tony Abbott is een gespierde modelconservatief: een jonge, atletische en informele versie van de succesvolle oud-premier Howard, die in zijn tijd al evenzeer onderschat werd als prijsvechter Abbott nu.

Standpoint – Londen

In de eerste negen maanden na de formatie liet Abbotts coalitieregering aan de wereld weten dat er met Australië weer zaken gedaan konden worden. Hij hernam de controle over de landsgrenzen (door de illegale immigratie van bootvluchtelingen te stoppen), beloofde een einde te maken aan het misbruik van sociale voorzieningen, herstelde een strikte begrotingsdiscipline, verhoogde de defensieuitgaven tot 2 procent, dereguleerde de academische wereld, sloot belangrijke handelsakkoorden met Japan en Korea en kwam ook bijna zover met China. Wel erfde hij van de voorgaande regering een gat in de begroting. Ook is de politieke strijd nog allesbehalve geluwd. Zijn tegenstanders, de Labour-partij, de linkse Groenen en een populistische rechtse partij geleid door miljardair Clive Palmer, hebben een machtige alliantie gesloten. Abbott is van nature geen charismatisch politicus en is niet bepaald goede vrienden met het progressieve culturele establishment. Hij wil overtuigen met de door hem geboekte resultaten en niet met schijnoplossingen.

standpoint

Brits cultureel en politiek tijdschrift, in 2008 opgericht met als missie ’het vieren van de westerse beschaving’ en de bijbehorende waarden: democratie, debat en vrijheid van menings uiting. De redactie ijvert er ook voor het Britse essay nieuw leven in te blazen, ter verrijking van het medialandschap ‘dat wordt overspoeld door het journa listieke equivalent van fastfood’.

Naam maakte hij met voortvarend beleid in kwesties rondom klimaatverandering. Hij wees resoluut elke vorm van beleid van de hand dat de Australische economie zou kunnen schaden. Het land drijft op de export van bodemschatten en stoot per inwoner veel CO2 uit. Ook wereldwijd wilde de premier hierin een leidersrol vervullen, maar hij slaagde daar niet in. Abbott werd zozeer onderschat dat Australische politiek commentatoren hem als ‘onverkiesbaar’ zagen. Zijn politieke strategie – een rechtse coalitie smeden van onder anderen huizenbezitters, sociaal-conservatieven en liberalen die de economie boven hun progressieve sociale standpunten stelden – werd kansloos geacht. Maar hij flikte het. De grenzeloze onderschatting van Abbott toont aan hoezeer de culturele elite is losgezongen van de gewone Australiërs. In twee verkiezingsrondes wist de ‘onverkiesbare’ Abbott het aantal stemmen voor Labour omlaag te krijgen tot het laagste niveau in honderd jaar: slechts 33,4 procent. De melodramatische ontwikkelingen binnen de Labour-partij (waaronder het ontslaan van een premier) hielpen daarbij zeker ook een handje. Abbott is een ouderwetse ‘mannelijke man’, die

staat voor oude waarden en instellingen: religie, leger, monarchie, fysieke kracht en het vrijwilligerswerk. Hij was lang lid van de vrijwillige brandweer, werkte als badmeester en als leraar bij de Aboriginals. Zijn traditionalisme roept de haat op van links. Hij wordt weggezet als ‘onverdraagzame schreeuwlelijk’, een ‘homofoob, zetstuk van het Vaticaan, rugbyspelende kakker, blanke Australiër en waakhond van het parlement’. Toen de voormalige premier, Julia Gillard, Abbott van misogynie beschuldigde, raakte dat aanvankelijk een snaar, totdat Australië kennis maakte met zijn intelligente vrouw, zijn drie stralende dochters en zijn bedreven stafchef Peta Credlin. Het tekort aan vrouwelijke ministers kan hem wel worden aangerekend, maar zijn vicepremier Julie Bishop lijkt het prima te doen als minister van Buitenlandse Zaken. Abbott probeert in zijn beleid een balans te zoeken tussen symbolische en concrete politiek. Zo schreef hij een referendum uit om Aboriginals een grondwettelijke status te geven, maar maakte ook het recht op een uitkering afhankelijk van de bereidheid om te werken en om kinderen naar school te sturen. De verhoging van het defensiebudget komt voort uit Abbotts zorgen omtrent de instabiele veiligheidssituatie in Azië. Australië blijft een sterke bondgenoot van de Verenigde Staten, maar Abbott versterkt ook de banden met Japan, Indonesië, Korea en India. Met Israël is Abbott goed bevriend. De lastigste uitdaging waar Australië voor staat, is om te gaan met het onvermijdelijke opdrogen van de inkomsten uit bodemschatten. Het land leefde heel lang boven zijn stand, maar niemand had ooit de moed om de Australiërs daarop te wijzen. De dalende overheidsinkomsten werden een tijdlang verhuld door de opleving van de handel met China, volgend op de urbanisatie van dat land. Maar nu de consumentenprijzen dalen, dalen ook de belastinginkomsten, en de navenante verschraling van de sociale voorzieningen was voor de Australiërs maar moeilijk te verteren. Door de massale demonstraties dalen Abbotts waarderingscijfers en staat hij tegenover een vijandige senaat. Abbott heeft zichzelf gemaakt tot bliksemafleider voor de haat van progressievelingen. Toch zou deze held van de gewone man wel eens op de goede plek kunnen zitten en een blijvertje blijken te zijn. Maar reken er niet op. Als de wind in de cultuurclash even anders gaat waaien, zoals in 2009 gebeurde toen Howard verloor, staan hem gevechten te wachten die hij onmogelijk kan winnen. Of als de Chinese economie onderuitgaat, dreigt er aan Australiës nu al 21 jaar durende groeispurt een einde te komen. Abbott heeft nog maar twee jaar voordat er verkiezingen zijn. Misschien krijgt zelfs deze prijsvechter te veel voor zijn kiezen. Elena Douglas

In Overschat / Onderschat wordt elke twee weken iemands reputatie tegen het licht gehouden die ten onrechte goed dan wel slecht uitgevallen is. De rubriek is afkomstig uit het Britse maandblad Standpoint.

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 11

Onderschat Tony Abbott.indd 11

24-02-15 16:17

dossier

oekraïne

De Koude Vrede Waar staan we na ‘Minsk 2’? Dat is de hamvraag in dit veelstemmige dossier over de ijzige spanning tussen ‘Oost’ en ‘West’ (p. 14). Door de diplomatieke missie van Merkel en Hollande is de Jalta-conferentie van 1945, waar Europa werd opgedeeld in invloedssferen, plots weer actueel (p. 16). De Oekraïense pers (p. 18) trekt liever de vergelijking met München 1938, toen Frankrijk en Engeland Hitler toestonden het Tsjechische Sudetenland bij het Derde Rijk te voegen. En de verrassende winnaar van het conflict? Dat zou China wel eens kunnen zijn (p. 24).

pagina 12 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Dossier_Oekraine.indd 12

24-02-15 15:28

oekra誰ne

dossier

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 13

Dossier_Oekraine.indd 13

24-02-15 15:28

dossier

oekraïne

‘Het Westen’ en ‘het Oosten’ bestaan niet Zeventig jaar na de Conferentie van Jalta wordt een nieuwe scheidslijn getrokken tussen Oost en West. Een grens die volkomen willekeurig is, want er bestaat geen westerse of ‘Euraziatische’ beschaving.

The Globe and Mail – Toronto

eventig jaar geleden, van 4 tot 11 februari 1945, kwamen de leiders van het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie op de Krim bijeen en stelden moeizaam een protocol op dat tot een scheidslijn zou leiden tussen Oost en West. Die scheidslijn was volstrekt arbitrair, hield geen enkele rekening met naties, taal, geografie of cultuur, sneed Berlijn in tweeën en herdefinieerde de grenzen van de meeste Centraal-Europese landen. De scheiding was niet gebaseerd op enige wezenlijke betekenis van de begrippen ‘het Westen’ of ‘het Oosten’, want die is er namelijk niet, noch op de wensen of de identiteit van de burgers die erdoor werden getroffen. De scheidslijn berustte slechts op de gevolgen van grof militair geweld en bot politiek geschipper, maar bakende wel 45 jaar lang de Westerse

wereld af en werd een zeer stevige politieke, economische en uiteindelijk ook culturele werkelijkheid. In 1990 verschoof de lijn in één klap, toen het Warschaupact en de SovjetUnie uiteenvielen, en begin deze eeuw gebeurde dat nogmaals toen de Europese Unie werd uitgebreid met voormalige lidstaten van dat pact. In februari 2015, op de zeventigste verjaardag van de Conferentie van Jalta (codenaam: Conferentie Argonaut), kwamen diverse leiders in Minsk bijeen om opnieuw te onderhandelen over een scheidslijn tussen Oost en West. En weer ging het over niets anders dan over grof geweld en politieke macht.

Eurazianisme

Niemand weet wat de Russische president Vladimir Poetin eigenlijk uit de oorlog in het oosten van Oekraïne wil halen. Hij lijkt het zelf ook niet precies te weten. We weten wel dat zijn zelfvernietigende campagne om de chaos

HET WAPEN VAN DE SANCTIES ‘De oorlog van Poetin tegen het Westen’, kopt The Economist. Het Britse weekblad ziet die oorlog in de wijze waarop Poetin ‘met geweld de kaart van Europa opnieuw wil tekenen’ en in diens bedoeling ‘westerse instituties als de Europese Unie en de NAVO te ondermijnen’. In plaats van Oekraïne

te bewapenen zou het Westen het land financieel ‘zo veel mogelijk moeten steunen’ om de Oekraïense staat op te bouwen. De sancties tegen Russische bedrijven en personen zouden moeten worden verscherpt, omdat ‘sancties een sterkere hefboom zullen blijken dan wapens’.

Schuilkelder in een ziekenhuis in de Oekraïense stad Donetsk. – © Larry Towell / Magnum / HH

in de randgebieden van Oekraïne, Georgië en elders op te stoken, is gestoeld op een redenering die door Poetin en zijn minister van Buitenlandse Zaken Sergei Lavrov steeds krachtiger wordt uitgedragen, namelijk dat er ‘westerlingen’ en ‘oosterlingen’ bestaan, en dat zulks wordt bepaald door godsdienst, taal en etniciteit en de plek waar je woont, namelijk in ‘het Westen’ of ‘het Oosten’. Dat is niet echt een nieuwe gedachtegang, maar wel een die lang uit beeld is geweest, met name in Rusland. Zelfs tijdens de eerste twee ambtstermijnen van Poetin was iedereen in Rusland het erover eens dat het land langzaam maar zeker dichter naar de Europese instituten opschoof. Ik kreeg van bevelhebbers te horen dat een militair verbond tussen Rusland en de Europese Unie onvermijdelijk was, aangezien ze gemeenschappelijke vijanden hadden. Daar zat wat in. Destijds, gedurende de Koude Oorlog, bouwde

Europa een zeer succesvol stelsel op van politieke, commerciële, wettelijke, economische en infrastructurele instituten (en een wat minder succesvol monetair stelsel). Men komt daar niet op af omdat ze westers zijn, maar omdat ze functioneren. Maar er is iets veranderd. Poetin is zijn kiezers onlangs niet langer Rossiiskii (burgers van Rusland) maar Roesskii (etnische Russen) gaan noemen, en bewijst daarmee lippendienst aan de excentrieke filosofie van het Eurazianisme, die inhoudt dat de Slaven en hun orthodox-christelijke buren een

Ook in Minsk ging het over niets anders dan grof geweld en macht

pagina 14 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Dossier_Oekraine.indd 14

24-02-15 15:28

dossier

oekraïne

Volgens het Eurazianisme vormen de Slaven en hun orthodox-christelijke buren een duidelijke ‘beschaving’ ten opzichte van het Westen king, juist omdat die is gebaseerd op etniciteit en niet op functionerende instituten. Oekraïne heeft twee volksopstanden achter de rug die erop waren gericht toe te treden tot de Europese instituten, en de Oekraïners – zelfs de meerderheid van het Russisch sprekende deel – stemden vorig jaar met overweldigende meerderheid voor partijen die daarnaar streefden. Dit weerhoudt nie-

mand ervan om zich betrokken te voelen bij Rusland, of om als Rus bij onze club te willen horen. Er zijn geen ‘westerlingen’ of ‘oosterlingen’, en de lijnen die ons verdelen zijn kunstgrepen die zijn ontstaan uit geweld en machtsoplegging. Maar kennelijk worden we slechts door schade en schande wijs. Doug Saunders

MINSK 2: OVERGEBLEVEN TWISTPUNTEN

zeer duidelijke ‘beschaving’ vormen ten opzichte van het Westen en de islam. Alle etnische Russen en Russisch sprekende mensen in Oekraïne en andere grensgebieden behoren derhalve tot een vast en onveranderbaar ‘Oosten’. (Voor het gemak wordt dan even vergeten dat zelfs in de meest ‘oostelijke’ delen van Oost-Oekraïne slechts een derde van de mensen Russisch genoemd kan worden.)

Drogredenen

Deze manier van denken heeft ook aanhangers in het Westen. Toen Turkse toenaderingspogingen met betrekking tot het lidmaatschap van de Europese Unie tien jaar geleden door Frankrijk en Duitsland werden afgewezen, maakten de leiders van deze landen botte opmerkingen over hoe ‘het Westen’ werd afgebakend door religie, etniciteit en historische herkomst. Dit leidde tot een reactie

in Turkije, waar de voormalig proEuropese leider, Recep Tayyip Erdogan, zich nu lijkt te verenigen met Poetin en de drogreden van een antiwesterse beschaving. We zouden lang geleden al hebben moeten leren dat wat wij ‘het Westen’ noemen niet meer is dan een stelsel van instituten en verwantschappen die van toepassing zijn op iedereen die dat wil omarmen, ongeacht godsdienst, etniciteit of geschiedenis. Polen en Tsjechië veranderden bijna van de ene op de andere dag van ‘oosters’ naar ‘westers’ georiënteerde samenlevingen, eenvoudigweg omdat ze toetraden tot de westerse instituten en hun bevolking het zo wilde. De ‘Euraziatische Unie’ van Poetin is vooralsnog een misluk-

Kiev en de zelfverklaarde ‘volksrepublieken’ Donetsk en Loehansk geven niet dezelfde uitleg aan het vredesplan dat op 12 februari in Minsk werd ondertekend. Volgens de Russische nieuwszender RBC betreft het zowel militaire als politieke aspecten van de

Het uitwisselen van gevangenen Volgens het akkoord moeten wederzijds alle gevangenen worden uitgewisseld. Maar over het lot van de Oekraïense pilote Nadezjda Savtsjenko, die in Moskou terecht moet staan wegens het deelnemen aan de

regeling van het conflict.

moord op twee Russische journalisten, is niets geregeld. Volgens het Kremlin moet de Russische justitie in de zaak een beslissing nemen.

De frontlijn In de sector rond Debaltseve, waar op het moment waarop het akkoord werd getekend zes- tot achtduizend Oekraïense soldaten ingesloten waren, zette de strijd zich voort na het middernachtelijk uur van 15 februari, het tijdstip waarop de wapenstilstand zou ingaan. De Oekraïense troepen dienden hun zware wapens te verplaatsen tot op 25 kilometer van het huidige front (dat wil zeggen de frontlijn op 12 februari), terwijl de separatistische strijders hun zware wapens moesten terugtrekken tot op 25 kilometer van de frontlijn zoals die gold op 19 september 2014 (de datum waarop de eerste wapenstilstand had moeten ingaan). Kiev stond op het standpunt dat de separatisten hun troepen dus achter deze laatste linie dienden terug te trekken. De ‘volksrepubliek’ Donetsk was van mening dat ‘er onderscheid moet worden gemaakt tussen zware en lichte wapens’ en dat zij hun ‘leger’ in de sector rond Debaltseve slechts behoefden te vervangen door hun ‘volksmilitie’. Uiteindelijk trok Kiev na zware beschietingen zijn troepen op 18 februari uit Debaltseve terug.

Amnestie voor de separatisten Volgens Kiev geldt de amnestie niet voor twee leiders van de separatisten, Aleksander Zachartsjenko en Igor Plotnitski Maar volgens het akkoord is vervolging en bestraffing verboden ‘van eenieder die heeft deelgenomen aan de gebeurtenissen in Donetsk en Loehansk’. Verkiezingen en de status van de zelfverklaarde ‘volksrepublieken’ Kiev heeft aangekondigd dat de verkiezingen in de republieken onmiddellijk moeten worden gehouden onder controle van de OVSE. De volksrepublieken betogen dat volgens het akkoord ‘gesprekken daarover moeten beginnen na het terugtrekken van de zware wapens, met de vertegenwoordigers van beide republieken, niet van de OVSE’. Naast deze twistpunten moet Kiev alle sociaal-economische banden met de separatistische gebieden herstellen en de grondwet aanpassen in de richting van een gedecentraliseerd bestuur alvorens de centrale regering weer controle krijgt over het gehele grondgebied van Oekraïne, tussen nu en eind 2015.

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 15

Dossier_Oekraine.indd 15

24-02-15 15:28

dossier

oekraïne

Schimmenspel op de Krim Iedereen bedroog iedereen tijdens de beroemde conferentie van Jalta, waar Stalin, Churchill en Roosevelt de toekomst van het naoorlogse Europa bepaalden.

Ogonjok – Moskou

et schijnt Winston Churchill te zijn geweest die Stalin het plan voor de opdeling van Oost-Europa voorlegde. Maar al vóór Jalta, in oktober 1944, bij een bezoek van de Britse regeringsleider aan Moskou, vond Churchill ‘Oom Jo meegaander dan ooit’. Hij overhandigde Stalin bij die gelegenheid een vel papier waarop hij had uitgetekend hoeveel invloed de Sovjet-Unie en Groot-Brittannië in de landen van Oost-Europa zouden krijgen: de Britten 90 procent invloed in Griekenland, in Joegoslavië en Hongarije moest het 50-50 worden en in Bulgarije kregen de Sovjets 75 procent. Stalin aanvaardde Churchills voorstel om Europa op te delen in ‘invloedssferen’. Alleen omdat de Amerikanen dat akkoord onaanvaardbaar vonden, ging het niet door. Sommigen zien in de handelwijze van de Britse premier een typisch voorbeeld van de cynische houding waarmee grote mogendheden eventjes over het lot van hele volkeren beslissen. En zij hebben het hem dan ook nooit vergeven. Anderen beschouwen het juist als een verstandige poging om een aantal strategische punten in Centraal- en Oost-Europa voor het Westen te behouden. De westerse leiders beseften dat ze niet al te veel invloed meer hadden op de toekomst van Europa. Zo vertrouwde Churchill voordat hij naar Jalta vloog zijn secretaresse toe: ‘De Balkan, met uitzondering van Griekenland, is in handen van de bolsjewieken, en daar kan ik niets tegen doen. En ook voor Polen kan ik niets meer betekenen...’

Stalin en Churchill koesterden niets dan minachting voor elkaar. ‘Denkt u soms dat we vergeten zijn wat voor man Churchill is?’ vroeg Stalin ooit aan een lid van de Joegoslavische communistische partij. ‘Je moet met hem oppassen, want voor één kopeke rolt hij nog je zakken. Roosevelt neemt die moeite alleen als er meer voor hem te halen valt.’ Ook Churchill nam geen blad voor de mond: ‘Rusland is een groot hongerig beest. Nu het eindelijk kan eten, houd je het niet tegen. Maar het hoeft ook weer niet de hele kudde te verslinden. Ik zal mijn best doen om Stalins eisen te matigen, want een maaltijd moet ook verteerd worden, en daar hebben de Russen problemen mee. Dus misschien kunnen we de kindertjes nog redden uit de buik van de wolf.’

Invloedssfeer

In februari 1945 vertrekken Winston Churchill en de Amerikaanse president Franklin Roosevelt naar de Krim voor een ontmoeting met Stalin. Daar in Jalta blijken ze goed met elkaar te kunnen samenwerken. De Russische bevelhebber, generaal Antonov, vraagt de geallieerden om met luchtaanvallen te voorkomen dat de Duitsers versterkingen naar het oostfront sturen. Hij wijst drie belangrijke logistieke centra aan: Berlijn, Leipzig en Dresden. De geallieerden voeren het plan uit, en in de nacht van 13 februari vallen de bommen op Dresden. Op 15 februari worden in de stad 40.000 doden geteld. Ook komen Stalin, Roosevelt en Churchill een datum overeen waarop de Sovjet-Unie zich in de strijd met Japan zal gaan mengen. Ze leggen de laatste hand aan een plan voor de bezetting

Stalin en Churchill koesterden niets dan minachting voor elkaar

van Duitsland en worden het eens over de kwestie van de herstelbetalingen. Ze besluiten tot een rehabilitatie van Frankrijk als grote mogendheid en de oprichting van de Verenigde Naties. Het drietal ondertekent een akkoord over de repatriëring naar Rusland van alle Sovjetburgers die zich in de Engels-Amerikaanse zone bevinden, vooral degenen die een Duits uniform dragen. In dit kader werd later het met de Duitsers collaborerende Russisch Bevrijdingsleger (ROA) van generaal Andrej Vlasov, dat zich aan de Ameri-

Marionettenregeringen

In de eerste maanden van 1945 leed Franklin Roosevelt al aan de hersenziekte waaraan hij langzaam zou sterven. Het schijnt dat hij zich in Jalta zo beroerd voelde dat hij niet goed begreep wat Stalin zei. Maar in feite moest de Amerikaanse president de ogen wel sluiten voor Stalins werkelijke bedoelingen. ‘De Amerikanen,’ zei de Amerikaanse ambassadeur Averell Harriman op een dag tegen volkscommissaris Vjatsjeslav Molotov, ‘weten heel goed dat de Sovjet-Unie bijzondere

De deelnemers aan de conferentie hadden niet door hoezeer ze elkaar voortdurend voorlogen kanen had overgegeven, teruggestuurd naar Rusland. De officieren, onder wie Vlasov, werden opgehangen, de overigen naar de Goelag gestuurd. In Jalta trokken Stalin, Churchill en Roosevelt de grens waar de Sovjets en de geallieerden bij hun opmars halt moesten houden. Later zou Europa langs deze demarcatielijn in tweeën gedeeld worden. Was dit te voorzien geweest? Stalin zocht in de eerste plaats internationale erkenning van de nieuwe grenzen van de Sovjet-Unie, met inbegrip van de Baltische staten, de westelijke Oekraïne, Wit-Rusland, het na de opdeling geannexeerde Polen en verder Bessarabië en Boekovina, gebiedsdelen die tot 1940 bij Roemenië hadden gehoord. Daarnaast was het zijn doel om de Sovjet-Unie te omringen met een gordel van ‘bevriende’ naties. Alle landen waar het Rode Leger was binnengetrokken moesten binnen de Russische invloedssfeer gaan vallen. De westerse leiders erkenden de rol die de Russen in Oost-Europa wilden gaan spelen. Roosevelt schreef aan Stalin: ‘De Verenigde Staten zullen nooit, op welke manier ook, in Polen een overgangsregime steunen dat uw belangen schaadt.’

belangen heeft in de kleine Oost-Europese landen en er daarom een bevoorrechte positie moet krijgen. Het is aan ons om het zo aan het volk over te brengen dat de publieke opinie niet gaat denken dat Bulgarije en Roemenië door Rusland onder de voet gelopen zijn, dat de verkiezingen oneerlijk zijn en er marionettenregeringen van de Sovjets worden geïnstalleerd.’ ‘Toen voelde ik me geroepen Harriman in de rede te vallen’, schrijft Molotov in zijn aantekeningen bij deze conversatie. ‘We begonnen een lange discussie over wat er in het algemeen onder democratie moet worden verstaan, en in het bijzonder in Bulgarije en in Roemenië.’ In Jalta accepteerden noch de Amerikanen noch de Britten dat de door het Rode Leger bevrijde landen een op Sovjetleest geschoeide samenleving zouden gaan krijgen. De trojka nam een resolutie aan over democratisering van de Europese naties. Roosevelt ging ervan uit dat de landen van Europa vrije verkiezingen zouden organiseren. Churchill daarentegen had allang de principes van de stalinistische diplomatie omarmd: ‘Wat al van ons is, blijft van ons, de rest krijgen we via onderhandelingen ook in handen.’

pagina 16 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Dossier_Oekraine.indd 16

24-02-15 15:28

dossier

oekraïne

De situatie in 2015 NAVO Lidstaten in 2004

Als de Jalta-conferentie er niet was geweest, was Europa ook opgedeeld

Uitbreiding sinds 2004

Verdragen met de EU Associatieverdrag getekend in 2014

Russische invloedssfeer Euraziatische Economische Unie (EEU)

Omstreden gebieden

Grenzen van de voormalige USSR

NOORWEGEN At la nt ische Oce a a n Noordzee

TADZJIKISTAN

LETLAND LETTONIE

Donetsbekken. Gevechtszones tussen separatisten en Oekraïense strijdkrachten sinds mei 2014

DENEMARKEN LITOUWEN

IERLAND VERENIGD KONINGKRIJK NEDERLAND

DUITSLAND

BELGIË

WITRUSLAND

POLEN

KAZACHSTAN

OEKRAÏNE MOLDAVIË TSJECHIË Transnistrië SLOWAKIJE

sc he

FRANKRIJK

HONGARIJE ROEMENIË SLOVENIË. KROATIË ITALIË

GEORGIË AZERBAÏD AZERBEIDZJAN MÉNIE De Krim, sinds maart ARMENIË BULGARIJE 2014 verbonden met Rusland

PORTUGAL SPANJE ALBANIË

TURKIJE GRIEKENLAND

Middellandse Zee

500 km

COURRIER INTERNATIONAL

Europa in 1945: de tweedeling van een continent Amerikaanse invloedssfeer

Sovjet-Unie

Unie van Socialistische Sovjetrepublieken

NOORWEGEN At l a n t i s che Oce a a n Noordzee DENEMARKEN VERENIGD KONINKRIJK

DUITSLAND

FRANKRIJK

SSR Litouwen

SSR de RSS Letland Lettonie

Socialistische Sovjetrepubliek

SSR Kazachstan

SSR Wit-Rusland

NEDERLAND

BELGIË

Duitsland en Oostenrijk onder geallieerde bezetting

Invloedssfeer Sovjet-Unie

POLEN SSR Oekraïne

TSJECH OSLOW AKIJE

SSR Moldavië

SSR RSS de Georgië Géorgie

s he

Jalta Zwarte Zee

OOSTENRIJK HONGARIJE ROEMENIË ITALIË JOEGOSLAVIË BULGARIJE

SSR Azerbeidzjan

Het begrip ‘bijzondere belangen’ werd in Moskou, Washington en Londen geheel verschillend uitgelegd. Volgens Stalin behelsde het akkoord dat hij beloofde geen vliegdekschepen te bouwen en zich buiten de door Groot-Brittannië en de Verenigde Staten bedongen invloedssferen te houden. De latere Franse president Charles de Gaulle herinnerde zich van een gesprek met Stalin dat ‘de Sovjets vastbesloten zijn om de door hen bezette landen en gebieden precies zo te behandelen als zij zelf willen’. Stalin kwam op de conferentie van Jalta tot de conclusie dat zijn westerse gesprekspartners willoze hypocrieten waren. Door druk op hen uit te oefenen, dacht hij, zou hij zijn zin kunnen krijgen. De deelnemers aan de conferentie hadden niet door hoezeer ze elkaar – en zichzelf – voortdurend voorlogen. Churchill en Roosevelt moesten al anderhalve maand later concluderen dat de in Jalta gemaakte afspraken geen stand hadden gehouden. Overigens was Europa, ook als de Conferentie van Jalta er niet was geweest, toch wel opgedeeld. Stalin verklaarde in een toespraak tot zijn partijgenoten: ‘Deze oorlog is anders dan de vorige. Wie een gebied bezet, vestigt er nadat het leger is binnengetrokken zijn maatschappijvorm. Dat is onvermijdelijk.’ Leonid Mletsjin

KIRGIZIË

RUSLAND ESTLAND ESTONIE

Willoze hypocrieten

Grote Russische minderheid

Staat of regio die tot de EEU wil toetreden

SSR Armenië

ALBANIË GRIEKENLAND

CYPRUS 500 km

Afrique du Nord française Frans Noord-Afrika

Middellandse Zee

BRON SOURCE : ATLASHISTORIQUE.NET : ATLASHISTORIQUE.NET

JALTA FUNCTIONEERT NOG STEEDS ‘Ondanks de eerbiedwaardige leeftijd van de akkoorden van Jalta functioneert de wereldorde die daarvan het gevolg was nog altijd.’ Dat is de stelling van het Russische zakenweekblad Ekspert bij de viering van de zeventigste verjaardag van de ondertekening van het fameuze verdrag. Het werd al meermaals symbolisch ten grave gedragen: na de val van de Berlijnse Muur, na de ineenstorting van de Sovjet-Unie, na ‘de westerse agressie tegen Joegoslavië’ en na het toetreden van de Baltische staten tot de NAVO, en men zou geneigd zijn het nu

e règlent la questioncrisis. deoccidentaux. dansde l’Otan. et Berlin-Est. opnieuwdu te III doen in het licht van de Oekraïense verpaupering van Europese middenklasse tot gevolg Men moet echter erkennen, schrijft het blad, dat de heeft, die steeds meer naar extreem-rechts overhelt, Verenigde Naties, en in het bijzonder de Veiligheidsraad, met alle consequenties van dien voor de vrijheden met zijn exclusieve bevoegdheden voor de permanente en de sociale en morele verworvenheden), dringt de leden daarvan, nog altijd bestaan. En dat ondanks noodzaak van ‘een nieuw Jalta’ zich steeds duidelijker ‘de Amerikaanse ambitie om een unipolaire wereld op, meent Ekspert. ‘Maar de huidige westerse leiders tot stand te brengen’ en ‘een absolute hegemonie’ te hebben tegenover hun elites noch de middelen noch verwerven, ‘die geheel in strijd is met de letter en de de autoriteit om daarnaar te handelen. De middelen geest van het systeem dat uit “Jalta” is voortgekomen’. behouden die de akkoorden van Jalta ons verschaffen, Om het hoofd te bieden aan de verslechtering van de blijft de enige oplossing.’ internationale betrekkingen, waaraan de neoliberale economische wereldpolitiek niet vreemd is (en die de

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 17

Dossier_Oekraine.indd 17

24-02-15 15:29

dossier

oekraïne

Rusland moet nu gestopt worden Ukrainskyi Tyzhden – Kiev

Iedere poging tot verzoeningspolitiek tegenover de Russsen is gevaarlijk en tot mislukken gedoemd, schrijft het Oekraïense weekblad Ukrainskyi

Tyzhden.

et als voor de Tweede Wereldoorlog hopen de westerse aanhangers van de verzoeningspolitiek tevergeefs dat Vladimir Poetin genoegen zal nemen met de Krim en het Donetsbekken. Sinds de Russische president opnieuw aan de macht is, heeft hij zijn best gedaan om van Rusland weer een wereldmacht te maken, met een invloedssfeer die even groot is als in zijn jonge jaren in de Sovjettijd. De revanchistische ambities van het Kremlin zijn er voor Europa – en meer in het algemeen voor het Westen – des te dreigender om. Want als Poetin niet wordt tegengehouden in Oekraïne, zal het Westen ondanks alles op korte

of langere termijn in actie moeten komen, tegen een prijs die wel eens onbetaalbaar zou kunnen blijken, omdat de logica van de wraak universeel is, ongeacht het tijdsgewricht: wraaklust houdt pas op als het te laat is. Om haar doelen te bereiken droomt de Russische Federatie ervan haar hegemonie op te leggen aan Europa, door tegelijkertijd de Verenigde Staten buitenspel te zetten en de NAVO en de trans-Atlantische solidariteit te ondermijnen. De idee van een vrijhandelszone ‘van Lissabon tot Vladivostok’ is voor Poetin slechts een instrument om dit doel te kunnen bereiken. Het economische aspect van dit project is niet meer dan een dekmantel. In werkelijkheid is het een middel om zijn geopolitieke doelen te verwezenlijken, en daarin onderscheidt Rusland zich van de andere Europese landen, waar de politiek ondergeschikt is aan de economische haalbaarheid.

Men moet niet denken dat het geval-Oekraïne op zichzelf staat

Bondgenoten

De vroegere invloedrijke actoren in het Kremlin, de communistische partijen, zijn vervangen door nieuwe ‘bondgenoten’ in het politieke krachtenveld die democratie, liberalisme en globalisering afwijzen. In bepaalde lidstaten van de Europese Unie zouden we wel eens de opkomst kunnen gaan zien van pro-Russische en anti-Europese groeperingen, zoals recent in Griekenland. De politieke projecten van het Kremlin kunnen op aanzienlijke steun rekenen in Frankrijk, en Moskou heeft ook stevige bondgenoten in Italië, Hongarije, Tsjechië en Oostenrijk. Om nog maar te zwijgen van Servië, dat nog niet is toegetreden tot de EU. Ten slotte zou het Verenigd Koninkrijk, door zijn traditioneel vijandige opstelling tegenover de Europese Unie, een belangrijke rol kunnen spelen bij de ontbinding van de Unie. De mogelijkheid dat het Kremlin aanstuurt op ontwrichting van de EU door een groot aantal van haar huidige leden ertoe aan te zetten zich te heroriënteren, is niet zo denkbeeldig als het lijkt. Men moet dan ook niet denken dat het geval-Oekraïne op zichzelf staat. Wit-Rusland begint zelf ook argwaan te koesteren jegens zijn buurland. Op 1 februari is daar een wet in

EEN TELEURSTELLING

De 27-jarige Oekraïense soldaat Nazar raakte in oktober gewond bij Luhansk. Zijn been werd geamputeerd. Hier krijgt hij bezoek van zijn vrouw en vrienden. – © Larry Towell / Magnum/ HH

‘Oorlog in Oekraïne, in een land dichtbij. Europa vreest een vuurzee.’ Het Duitse weekblad Der Spiegel meent dat het akkoord van Minsk ‘een teleurstelling [is], omdat Rusland geen compromis wil sluiten’. Merkel en [de Franse president] François Hollande zijn er niet in geslaagd hun doel te bereiken, namelijk een politieke oplossing voor de oorlog in het oosten van Oekraïne. De beslissende figuur, voegt het blad daaraan toe, is Vladimir Poetin. Hij zal de rebellen oorlog laten voeren zolang dat met zijn belangen overeenkomt. Wat kan het Westen doen? ‘Niemand kan de grote oorlog willen,’ antwoordt Der Spiegel zelf.

werking getreden waarin wordt bepaald onder welke omstandigheden de staat van beleg zou mogen worden afgekondigd. Dat kan nu ook bij een concentratie van gewapende troepen van een andere staat aan zijn grenzen, bij de mobilisatie van een nabijgelegen land om Wit-Rusland aan te vallen en bij ‘het sturen van geregelde of ongeregelde gewapende troepen door een andere staat’ naar het grondgebied van de republiek. Deze nieuwe bepalingen zijn er duidelijk op gericht een herhaling van het scenario op de Krim en in het Donetsbekken te voorkomen. Ze tonen aan dat Minsk beducht is voor een Poetiniaanse ‘Anschluss’.

Letland

In de EU en de NAVO zou Letland het eerste slachtoffer kunnen worden van militaire agressie, omdat dit land het hoogste percentage Russischtaligen telt van alle lidstaten (meer dan een derde van de inwoners). Volgens de volkstelling van 2000 beschouwt 55,1 procent van de inwoners van de Letse hoofdstad Riga zich als Russisch. In sommige gebieden langs de Russische grens gaat het om 40 tot 80 procent van de bevolking. Nog niet zo lang geleden heeft Aleksandr Loekasjevitsj, de woordvoerder van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken, de Letse autoriteiten voor de zoveelste keer beschuldigd van ‘discriminatie, met name van de Russischtalige bevolking’. Het Rusland van Poetin voelt zich door de huidige westerse politiek aangemoedigd in zijn daden, omdat sommige kringen in het Westen zich in zekere zin ‘schuldig’ voelen over de ‘buitensporige vernedering’ die Rusland heeft moeten ondergaan na afloop van de Koude Oorlog. Alleen de definitieve vernietiging van het imperium en de transformatie van Rusland tot een natiestaat als alle andere kan er echter voor zorgen dat de imperiale complexen en de pijn verdwijnen die de elite en de Russische samenleving sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie voelen. Pas dan zal Rusland zich kunnen ontwikkelen tot een echte democratie en kunnen de Russische betrekkingen met het Westen voor altijd worden genormaliseerd. Oleksandr Kramar

pagina 18 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Dossier_Oekraine.indd 18

24-02-15 15:29

dossier

oekraïne

Het telefoonnummer van Europa? Bel +49(0)30 Berlijn. De zondagsuitgave van Die Welt raakt niet uitgejubeld over de rol van bondskanselier Angela Merkel op het wereldtoneel.

Die Welt – Berlijn

elden drukte een politica zo haar stempel op een week. Ademloos, welhaast gefascineerd, volgde de buitenwereld de voorbije weken de activiteiten van bondskanselier Angela Merkel op het vlak van de buitenlandse politiek. Zoiets was nog nooit vertoond in haar toch inmiddels al tienjarige ambtsperiode. En ook daarvoor maar een hoogst enkele keer. In een week tijd vloog Merkel ruim 20.000 kilometer om te onderhandelen met de Amerikaanse president Barack Obama, de Russische president Vladimir Poetin, haar Franse en Oekraïense collega’s François Hollande en Petro Porosjenko, en ten slotte op een vergadering van de Europese raad met alle staats- en regeringsleiders van het continent. Iedereen denkt: hoe krijgt ze het voor elkaar?

Oorlog en vrede

Een verbrande pagina bij de wrakstukken van de MH-17. – © Larry Towell / Magnum / HH

VOOR DE GESCHIEDENISBOEKJES ‘De kanselier van alle Europa’s’. Zo kwalificeert de Russische krant Gazeta Angela Merkel, ‘de heldin’ van een week waarin ‘dankzij de buitengewone inspanningen’ van deze ‘marathonloopster van de diplomatie’ alle partijen die betrokken waren bij het conflict in Oekraïne aan dezelfde tafel plaatsnamen. De gastheer van de

beraadslagingen in Minsk, president Aleksandr Loekasjenko van Wit-Rusland, zei over Merkel dat zij ‘de motor’ was van de discussies, maar ‘dat van al haar kwaliteiten haar menselijkheid de boventoon voerde’. Volgens Gazeta verdient Merkel een plaats in de geschiedenis en geeft zij Duitsland zijn statuur als grootmacht terug.

Maar er worden geen vraagtekens meer geplaatst bij een zaak die nog veel meer verbazing wekt dan enkel het optreden van een vrouw met discipline: tot voor kort weigerde Duitsland, ondanks aanmaningen van onder anderen bondspresident Joachim Gauck, nog te accepteren dat nieuw verworven macht ook gepaard moest gaan met een actievere rol op het wereldtoneel. Maar inmiddels spreekt het voor zich dat Duitsland – in de persoon van Merkel – leiding geeft aan Europa. Wanneer zij samen met de Franse president naar Poetin reist, is duidelijk wie wie heeft meegenomen. De legendarische verzuchting van een vroegere Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken dat hij niet met Europa kon bellen omdat hij niet over een telefoonnummer beschikte, is beantwoord: het nummer van Europa heeft een Berlijns kengetal. In de eurocrisis kreeg Merkel die rol al op economisch vlak opgedrongen, nu heeft ze hem ook voor de

kernactiviteit van de politiek: het vraagstuk van oorlog en vrede. Onderbelicht hierbij is de bijzondere verhouding met de Verenigde Staten. Merkel is een overtuigd transatlanticus die bij haar aantreden de kloof moest zien te dichten die tussen beide landen was ontstaan als gevolg van de botte weigering van Gerhard Schröder en Joschka Fischer om een bijdrage te leveren aan de oorlog in Irak. Toch heeft ze zich maar liefst tweemaal in haar ambtsperiode tegen de VS gekeerd – en positie gekozen voor Rusland. De eerste keer zelfs bij een vraagstuk dat voor deze oostelijke gigant van levensbelang is. Het was Merkel die in 2008 verhinderde dat Oekraïne en Georgië lid van de NAVO zouden worden, zoals de toenmalige Amerikaanse president George W. Bush had gewild. Poetin zou toen gezegd hebben dat hij Merkel daarvoor altijd dankbaar zou blijven. In 2011 ging Duitsland onder Merkel opnieuw een andere weg. De VS, maar vooral Groot-Brittannië en Frankrijk brachten dictator Moammar Gaddafi ten val en stortten daarmee ook Libië in chaos. Rusland, dat eerder in de Veiligheidsraad had ingestemd met een no-flyzone maar niet uit was op de val van het regime, voelde zich in de maling genomen. Duitsland deed daar niet aan mee. Deze eerdere tegemoetkomingen aan Ruslands positie zouden voor de bijzondere verhouding tussen Merkel en Poetin wel eens zeker zo belangrijk kunnen zijn als hun vaak aangevoerde gemeenschappelijke ervaring van een leven aan de donkere zijde van het IJzeren Gordijn. Als er één politicus in het Westen is met wie Poetin aan vertrouwen heeft kunnen werken, is het Merkel wel. De groeiende samenwerking tussen

Iedereen denkt: hoe krijgt ze het voor elkaar?

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 19

Dossier_Oekraine.indd 19

24-02-15 15:29

dossier

oekraïne

Een moslimstrijder uit Dagestan die de christelijke Oekraïense rebellen kwam helpen, patrouilleert door een kolenmijn in het Petrovskyi-district. – © Larry Towell / Magnum / HH

de Duitse economie en de Russische grondstofleveranciers zou hebben moeten zorgen voor de rest. Maar deze speciale Duits-Russische relatie leidde er niet toe dat Washington en Berlijn zich ook in de crisis rond Oekraïne uit elkaar lieten spelen. Integendeel: van Obama mocht Merkel de speelruimte tegenover Rusland gebruiken die hijzelf niet had. Zijn Amerikaanse critici vinden zelfs dat hij zich achter haar verschuilt. Merkel van haar kant overvraagt niet. Integendeel: vanuit een onafhankelijke positie zoekt ze juist de samenwerking met Washington. Niet toevallig begon

Merkel haar belangrijkste week met een bezoek aan de Amerikaanse president. Hiermee maakte Merkel duidelijk dat het gezamenlijke Duits-Amerikaanse beleid tegenover Rusland gehandhaafd blijft, ook wanneer de VS tegen Merkels advies in wapens aan Oekraïne zouden leveren. Poetin wist geen wig tussen beide landen te drijven. Deze bondskanselier speelt een andere rol dan haar voorgangers. Maar elke staatsmanskunst kan stuklopen op de andere partij. Inzake de Oekraïne is het Poetin die beslist. En alleen Poetin. Wat dan wanneer de Russische presi-

dent zijn creaturen in het oosten van het land niet de wapens uit handen neemt? De vraag of het conflict rond Oekraïne uiteindelijk op een Europese oorlog uitdraait, is samen met de redding van de euro beslissend voor het oordeel over Merkels kanselierschap. De kanselier heeft haar bod op tafel gelegd. De kaarten zijn geschud. Een week als deze zullen we niet zo snel meer krijgen – hoe het ook uitpakt. Robin Alexander

Merkel heeft zich tweemaal tegen de VS gekeerd – en positie gekozen voor Rusland

SCEPSIS IN DE VS Aan de andere kant van de Atlantische Oceaan overheerst scepsis met betrekking tot het akkoord van Minsk. The Wall Street Journal ziet het als ‘de jongste zege van Poetin’. Dientengevolge duurt het debat over Amerikaanse wapenleveranties aan Oekraïne voort. Veel kranten zijn daar voorstander van, ook de centrum-linkse, zoals de Los Angeles Times. Maar tal van waarnemers verzetten zich ertegen. ‘Wat Poetin het meest vreest, zijn niet de westerse tanks of raketlanceerinstallaties,

maar een bloeiend en welvarend Oekraïne’, schrijft columnist Fred Kaplan in Slate. Hij pleit voor ‘een massale injectie [in Oekraïne] met steunplannen en investeringen’. De discussie in de VS gaat hoofdzakelijk over de bedoelingen van Vladimir Poetin, en de strategie die ten opzichte van Moskou moet worden gehanteerd. Links Amerika, maar ook neorealisten als oud-minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger, menen dat het Westen rekening moet houden met de belangen van Rusland, en dat de uitbreiding van de NAVO na de Koude

Oorlog een van de oorzaken van het huidige conflict is. ‘Het Westen zou ernaar moeten streven van Oekraïne een neutrale bufferstaat tussen Rusland en de NAVO te maken,’ schrijft de politicoloog John Mearsheimer in The New York Times. Daarentegen pleit de neoconservatief Robert Kaplan in The Wall Street Journal voor een ‘veelzijdige strategie’ – militaire steun, spionage, economische sancties, informatieoorlog – om weerstand te bieden, ‘van de Baltische staten tot aan de Kaukasus’ aan ‘het Russische imperialisme’.

pagina 20 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Dossier_Oekraine.indd 20

24-02-15 15:29

dossier

oekraïne

Vladimir Poetin wil respect Der Spiegel – Hamburg

De Britse historica Fiona Hill, specialiste op het gebied van Europa en Rusland, wijst op het westerse onbegrip voor de Russische president.

n uw boek beschrijft u Poetin als een meervoudige persoonlijkheid. Hoezeer hebben het uiteenvallen van de oude Sovjet-Unie en de daaropvolgende chaos hem gevormd? ‘In belangrijke mate. Hij kwam eind 1999 aan de macht, in een tijdperk van verval, na een decennium van politieke en economische achteruitgang. Poetin is echter een aanhanger van een sterke staat, een type als de voormalige Franse president Charles de Gaulle. In een toespraak in december 1999 beloofde hij de staat te beschermen en weer op te bouwen. Daarmee trof hij het gevoel, de basisbehoefte van veel Russen.’ In die toespraak sprak hij ook veel over solidariteit en patriottisme. Begrijpt het Westen gewoon niet dat in het Rusland van Poetin andere waarden gelden dan de democratie? ‘Die zogenaamde millenniumrede was een boodschap aan het Russische volk, vooral aan de Russische elite. Poetin had het destijds over de ‘Russische idee’ waarop hij zijn presidentschap wilde baseren. In die gedachte is ‘Moeder Rusland’ groter dan ieder afzonderlijk individu. Het individu moet zich in dienst stellen van de staat, die een overkoepelende rol speelt. In Rusland hebben de mensen dat begrepen. In het Westen helaas niet echt.’

Een verwoeste Oekraïense tank bij een vliegveld waar het Oekraïense leger deze zomer werd belegerd. – © Larry Towell / Magnum / HH

Wat verwacht Poetin van het Westen? ‘Poetins strategie is erop gericht respect te bevechten, op zijn manier. Overigens omvat respect in zijn optiek ook dat je je niet mengt in de problemen van anderen, zoals het Westen nu in Oekraïne doet.’ U ziet hem als een gepassioneerd historicus, die veel leest. In hoeverre beïnvloedt dat zijn politiek? ‘Poetin trekt conclusies uit de Russische geschiedenis voor de huidige tijd. Dat is heel goed te zien in de crisis rond Oekraïne. Hij herinnert aan de Tweede Wereldoorlog en beticht Oekraïne ervan een verzamelplaats van fascisten, nazi’s

‘In de lente van 2013 was al duidelijk dat er grote problemen met Rusland zouden ontstaan’

en al het kwade uit het verleden te zijn. Daaruit leidt hij een nieuwe vrijheidsstrijd tegen extremisten af. Poetin heeft zich verdiept in Pjotr Stolypin, de premier onder de laatste tsaar, die een omvangrijk hervormingsprogramma wilde lanceren om het Russische imperium te redden. Poetin trekt een directe lijn van dat imperium via de Sovjet-Unie naar het huidige Rusland.’ Hij beschrijft zijn jeugd in Leningrad zelf als een harde, existentiële tijd. In welke mate heeft hem dat gevormd? ‘Over die fase heeft hij veel met Russische journalisten gesproken. Zijn familie leed honger in Leningrad, een broer kwam om tijdens de oorlog. Poetin schetst van zichzelf het beeld van een kind dat nooit terugschrok voor een gevecht, dat zich op straat moest laten gelden met zijn vuisten. Toen hij tien of elf jaar was begon hij met boksen, daarna ging hij op judo. Uit die tijd heeft Poetin een les getrok-

Zijn boodschap is al het noodzakelijke doen om te overwinnen

ken, die hij zelf aldus beschrijft: “Als je wilt winnen, moet je in elk gevecht strijden alsof het de laatste, beslissende slag is.” Dat imago heeft hij doelbewust gebruikt toen hij Rusland de tweede oorlog met Tsjetsjenië in leidde, en zo gedraagt hij zich nu ook in Oekraïne. Zijn boodschap is al het noodzakelijke te doen om te overwinnen.’ In zijn eerste ambtstermijn stelde Poetin zich volstrekt open voor de VS. Waarom heeft hij die lijn losgelaten? ‘Na 9/11 bewoog Poetin naar de VS toe, maar de Amerikanen drongen aan op een uitbreiding van de NAVO.

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 21

Dossier_Oekraine.indd 21

24-02-15 15:29

dossier Zo is het gevoel ontstaan dat de

VS en de EU zijn pogingen om een nieuwe relatie met het Westen tot stand te brengen van de hand hebben gewezen. Op de veiligheidsconferentie in München van 2007 heeft hij heel openlijk gezegd dat hij het Westen als een bedreiging voor Rusland ervaart. Alleen nam niemand hem toen serieus.’ Heeft het Westen nog meer van dit soort signalen over het hoofd gezien? ‘Op de NAVO-top in Boekarest in 2008 heeft Poetin tegen de toenmalige Amerikaanse president George W. Bush gezegd dat hij Oekraïne niet als een zelfstandig, soeverein land beschouwde. Voor hem was het vanzelfsprekend dat er niet zonder Rusland onderhandeld kon worden. Enerzijds wilden we dat niet accepteren, anderzijds hebben we het niet begrepen.’ Was het een fout van de EU om Oekraïne een associatieverdrag aan te bieden? ‘De onderhandelingen over het associatieverdrag zie ik niet als een fout. Maar we hadden er veel beter mee om kunnen gaan. In de lente, uiterlijk aan het begin van de zomer van 2013, was duidelijk dat er grote problemen met Rusland zouden ontstaan. Holger Stark

Fiona Hill werkt bij het Brookings Institute in Washington D.C. en schreef samen met Clifford G. Gaddy het boek Mr. Putin, Operative in the Kremlin (2013).

oekraïne

De NAVO kan het Kremlin niet bijbenen Waar de Russen voortdurend het initiatief hebben met hun ‘hybride oorlogsvoering’, verliest de NAVO zich in eindeloze discussies.

The Guardian – Londen

emocratie is warrig. En als het over multinationale clubs en verbonden gaat, zoals de NAVO en de EU, is ze ook nog eens heel bureaucratisch. Commissies en taakgroepen, topconferenties en consensus, conflicten en compromissen, hele legers van sherpa’s die politieke bergen beklimmen om tot overeenstemming te komen over de te ondernemen actie. Internationale democratie is geen blauwdruk van vlot, krachtig en effectief optreden. Voor dictators van autoritaire regimes ligt dat heel anders. Druk op een knop, trek aan een hendel, en er gebeurt iets, vaak meteen. Dat is een van de redenen waarom de strijd van Poetin vs. Europa in Oekraïne zo eenzijdig is, waarom de ene kant handelt en de andere kant zo’n moeite heeft daarop te reageren, waarom de ene kant voortdurend voorop loopt en de andere kant erachteraan sukkelt, op de korte termijn althans. Zes maanden nadat het Kremlin Europa verbijsterde met zijn landjepik in Oekraïne, werden op een NAVO-top in Wales de ideeën bekendgemaakt ten aanzien van de steun aan de beveiliging van Oost-Europa. De alliantie werd al twintig jaar door twijfel geregeerd, want wat had zij nog voor nut nu de Koude Oorlog was gewonnen? Poetin blies de militaire planners in Mons en

De ‘snelle’ interventiemacht is pas in 2017 gereed

de legers bureaucraten in Brussel weer nieuw leven in. Het hoofddoel van de NAVO, het overbluffen en in toom houden van Rusland, was weer van toepassing. Op de top in Wales werd besloten dat er op korte termijn een reactiemacht van meer dan vijfduizend manschappen in Polen en de Baltische staten zou komen: kleine speciale eenheden die bij de eerste tekenen van onrust binnen een paar uur kunnen reageren en binnen een paar dagen versterking kunnen krijgen.

Slakkengang

Dat was zes maanden geleden. Maar sinds de topconferentie van september vorig jaar is het plan doodgebloed, vastgelopen door eindeloze, terugkerende discussies over wie wat waar en wanneer doet. Wie betaalt er? Waar komt het materieel vandaan? Zullen de Amerikanen de Europeanen te hulp komen? Wie voert het bevel? Ministers van Buitenlandse Zaken van de NAVO-lidstaten kwamen in december in Brussel bijeen om het idee weer tot bloei te brengen. Europese ambassadeurs klaagden over de slakkengang waarmee voortgang werd geboekt. Sindsdien is er weinig veranderd. Een bijeenkomst van ministers van Defensie van de alliantie begin februari was bedoeld om het inzetten van de troepen te versnellen, en om overeenstemming te bereiken ten aanzien van de exacte omvang en samenstelling van de eenheid, en de verdeling van de kosten. ‘De kosten worden gedragen door degenen bij wie ze vallen,’ zei een hoge NAVOambtenaar. Met andere woorden: deelnemers betalen voor zichzelf. Volgens hoge functionarissen is die ‘snelle’ interventiemacht pas in 2017 gereed en op volle sterkte. Dat is wel heel lang nadat er een kleine oorlog is gevoerd op de oostelijke flank van de NAVO. Dertien jaar geleden, toen de NAVO ervan overtuigd was dat de confrontatie tussen Oost en West echt

voorbij was, heeft ze het ingewikkelde en geavanceerde gamma aan planningsfaciliteiten ontmanteld dat het bondgenootschap gedurende de Koude Oorlog in staat van paraatheid had gehouden. Het is moeilijk dat weer tot leven te wekken. Sindsdien is de logistieke en technische infrastructuur ernstig achteruitgegaan. Zo kunnen zware pantservoertuigen en tanks bijvoorbeeld niet snel worden vervoerd van het midden van Europa naar de grens tussen de Baltische staten en Rusland, om de eenvoudige reden dat de benodigde spoorbreedte in Duitsland niet meer voorhanden is.

pagina 22 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Dossier_Oekraine.indd 22

24-02-15 15:29

dossier

oekraïne

Oekraïense separatisten bij de frontlinie. – © Larry Towell / Magnum / HH

Hybride oorlogsvoering

Deze zelfgenoegzame, halfhartige, bureaucratische reactie op de mee dogenloosheid van het Kremlin gaat in het Westen gepaard met de uiting van verbazing over het feit dat de Russen zich niet aan de spelregels houden en een ontzagwekkende, nieuwe, moderne vorm van ‘hybride oorlogsvoering’ bedacht hebben die wel wat gewenning zal vergen: tele visie, snelle weerlegging, paramilitairen, speciale eenheden zonder uniform, afvloeiing van kapitaal, wapens en materieel naar lokale gemachtigden, aannemelijke ontkenning van

betrokkenheid, het dresseren en om kopen van politieke Trojaanse paarden in het vijandelijke kamp in Europa. De reactie? Heel veel nadenken over ‘strategische communicatie’. De NAVO heeft een speciale eenheid in het leven geroepen die moet gaan bedenken hoe de concurrentie moet worden aange gaan. Er zijn in de EU Letse plannen en Estse plannen, er zijn brieven aan de Europese Commissie van de Britse en de Deense regering. De Nederlanders hebben een half miljoen euro gefour neerd om een project te financieren. Er worden ngo’s bij betrokken. Federica Mogherini, de coördinator buitenlands

Als reactie op de Russische agressie wordt nagedacht over ‘strategische communicatie’ beleid van de Europese Unie, heeft de opdracht gekregen het gevecht aan te gaan met de Russische propaganda. ‘Er wordt voortdurend gelogen, feiten worden verdraaid. Misselijkmakend. Propaganda is moreel verwerpelijk en zelden effectief,’ zei een Letse ambte naar die bij de mediaprojecten is

betrokken. ‘Iedereen weet dat er iets moet worden gedaan. Maar wat? Die discussie wordt voortdurend gevoerd, onophoudelijk.’ Ian Traynor

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 23

Dossier_Oekraine.indd 23

24-02-15 15:30

dossier

oekraïne

Rusland, China en de toekomst van Europa 360 – Amsterdam

De grote winnaar van het conflict tussen het Westen en Rusland wordt China, voorspelt Oost-Europadeskundige Ivan Krastev in een opiniestuk voor 360.

Het land werpt zich steeds meer op als de dominante macht in Eurazië.

oals het uiteenvallen van Joegoslavië het einde betekende van de Koude Oorlog-orde in Europa, betekende de annexatie van de Krim het einde van de Europese orde van ná de Koude Oorlog. Joegoslavië overleefde het einde van het communisme niet en verdween daarmee in de geschiedenisboeken. Oekraïne wordt nu verscheurd door de opgelaaide geopolitieke rivaliteit tussen Rusland en het Westen, en de huidige crisis is een gouden tijd voor uitgevers van kaarten en atlassen van Europa. Net zoals de oorlog in Joegoslavië heeft de oorlog in Oekraïne de naarste aspecten uit de Europese geschiedenis weer naar boven gebracht: de taal van de etnische haat, de arrogantie van de grote machten en de onmacht en verwarring van de kleine, met als resultaat dat elk vertrouwen in Europa is verdwenen. Maar in tegenstelling tot de oorlog in Joegoslavië kan de huidige crisis niet met militaire middelen worden opgelost, omdat Rusland een kernmacht is. De burgers van Europa kijken nu ook heel anders aan tegen de tragedie aan de grens van Europa dan in de tijd van het conflict in Joegoslavië. In maart 2014 kregen Europeanen plots het gevoel wakker te zijn geworden in de wereld van Poetin: een wereld waarin grenzen met militaire middelen kunnen worden verschoven, waar internationale instituties machteloos zijn, waar onderlinge economische

afhankelijkheid een bron van onveiligheid is en waar de voorspelbaarheid ver te zoeken is. Rusland heeft de territoriale integriteit van Oekraïne geschonden in een poging zijn rol als grootmacht te herstellen en de Westerse expansie in de voormalige Sovjetgebieden terug te dringen, om zo een buffer te creëren die gevrijwaard is van Amerikaanse inmenging. De buitenlandse politiek van het Kremlin richt zich voornamelijk op het loskoppelen van de VS en hun Europese bondgenoten, het terugdringen van de oostwaartse opmars van de EU en het onder druk zetten van de interne cohesie van de EU.

Nachtmerrie

Veel moeilijker is het om te bepalen wat de doelstellingen van de Amerikaanse en Europese politiek zijn. Voor Washington vormde Poetins strategie om met militaire middelen de grenzen in Europa te verleggen een directe bedreiging van de door de VS geleide orde; het riep het schrikbeeld op van overal in de wereld de kop op stekend revisionisme. Moskou tartte de geloofwaardigheid van de Amerikaanse veiligheidsgaranties in Europa. Daarom willen de VS Rusland op de knieën dwingen door de economie van het land te ondermijnen, ervoor te zorgen dat Moskou meer oorlogsslachtoffers te verduren krijgt, het Kremlin politiek te destabiliseren en Rusland als voor-

Beijing onthoudt zich van morele oordelen, het legt spoorwegen en pijpleidingen aan

beeld te stellen om iedereen ervan te overtuigen dat revisionisme geen soelaas biedt. Als de Amerikaanse strategie om ‘Rusland een lesje te leren’ slaagt, zal Oekraïne daarvoor de prijs moeten betalen. Voor Brussel was Poetins poging om ondanks alles de controle over Oekraine te verkrijgen een nachtmerrie. Het betekende de terugkeer van geopolitieke conflicten in Europa en dwong de EU tot het maken van onverhoopte keuzes, zoals tussen het wel of niet opbouwen van een EU-leger. Op dit moment keurt het merendeel van de Europese leiders en de bevolking in de grootste EU-landen de politiek van Poetin af, maar is men het wel eens met William Saroyans uitspraak dat ‘als je een dief iets geeft, hij het niet meer van je kan stelen en hij dus niet langer een dief is’. De bevriezing van het conflict in het Donetsbekken lijkt vooralsnog een aanvaardbare prijs voor het deëscaleren van het conflict.

Twee zijderoutes

Door het voornemen van Washington om het Russische revisionisme te straffen, en door de hoop van Europa op het behoud van een pro-Europees Oekraïne, wordt er echter aan een nieuwe strategische werkelijkheid voorbijgegaan: de opkomst van China als Euraziatische macht. Terwijl Europa en Amerika kibbelen over het wel of niet bewapenen van het Oekraïense leger, en de Europeanen onderling ruzie maken over het wel of niet uitbreiden van de sancties, heeft de Chinese president Xi Jinping twee zeer ambitieuze plannen gelanceerd om de Euraziatische economie en geopolitiek te herstructureren: de Economische Gordel van de Zijderoute (van Bangkok naar Boedapest) en de eenentwintigste eeuwse Maritieme Zijderoute (van China naar de Middellandse Zee). De gedachte achter deze twee projecten – ‘één gordel en één route, in de woorden van president Xi – is om alle Euraziatische landen binnen het economische en geopolitieke zwaarteveld van China te trekken. Dat sluit aan bij de Chinese behoefte aan geldmiddelen, nieuwe markten

en andere investeringen dan in dollars. Het conflict in Oekraïne bood de Chinezen de mogelijkheid om de natuurlijke angst van Moskou voor de hegemonie van Beijing in Centraal-Azië weg te nemen en een strategisch verbond met Rusland aan te gaan dat niemand een jaar geleden nog had kunnen voorspellen. China belooft de welvaart in Eurazië te vergroten door landen te laten profiteren van China’s huidige groei, zowel via een ‘harde’ infrastructuur – spoorwegen, snelwegen, havens, pijpleidingen, industrieterreinen, douanefaciliteiten en speciale handelszones – als via een ‘zachte’ infrastructuur: ontwikkelingsgeld, handels- en investeringsovereenkomsten, multilaterale samenwerkingsfora. Het land belooft vrienden te belonen en niet-vrienden te isoleren. Beijing onthoudt zich van morele oordelen en tekent geen multilaterale verdragen. Het land sluit geen verbonden, maar zoekt alleen verbindingen over de weg. Naar het zich laat aanzien is Amerika noch Europa zich op dit moment bewust van het feit dat China zich na de annexatie van de Krim heeft opgeworpen als de dominante macht in Eurazië, zoals Amerika zich na de Tweede Oorlog opwierp als de dominante macht in Europa. Ivan Krastev

Ivan Krastev is directeur van het Centre for Liberal Strategies in Sofia. Op 26 februari neemt hij deel aan het debat ‘Conflicting Memories – Ukraine: A political crisis from a cultural perspective’ in Castrum Peregrini in Amsterdam. (www.castrumperegrini.org).

pagina 24 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Dossier_Oekraine.indd 24

24-02-15 15:30

lage landen

nederland

‘Een Hollandse Bruce Chatwin’ In Nederland sloeg Jan Brokkens De vergelding in 2013 in als een bom. Het boek bereikte, zeer uitzonderlijk

voor een Nederlands literair werk, zelfs de eerste plaats in de bestsellertop-60. Bij de Duitse vertaling toont ook Die Welt zich onder de indruk.

Die Welt – Hamburg

et bloedbad werd in 1944 aangericht op een dijk ten zuiden van Rotterdam, nadat een Duitse soldaat in het donker tegen een loshangende hoogspanningskabel was gelopen en dat niet had overleefd. Omdat de Duitse officieren in het dorpje Rhoon dit als een geval van sabotage beschouwden, werden min of meer lukraak zeven burgers bijeengebracht en op de plaats van het voorval doodgeschoten. Hierna werden op twee na alle boerderijen van de buurtschap Het Sluisje geplunderd en afgebrand. Zeventig jaar na dato reconstrueerde schrijver Jan Brokken met pijnlijke nauwkeurigheid deze oorlogsmisdaad van 10 oktober 1944, die nooit helemaal is opgehelderd. Samen met zijn documentalist Bert G. Euser bestudeerde de auteur vijfduizend pagina’s documenten en voerde gesprekken met 150 getuigen, kinderen van betrokkenen, plaatselijke historici en politiefunctionarissen. Om het meteen maar te zeggen: dit herculeswerk komt steeds dichter bij de plegers van de sabotage, maar identificeert ze niet. Brokken heeft dus niets opgehelderd. Maar er is hem iets belangrijkers gelukt: hij beschrijft de oorlog van binnenuit en laat de gevolgen van de verwoesting tot ver na het einde van de oorlog doorlopen. De moordpartij heeft het dorpje Rhoon tientallen jaren ten diepste verdeeld. Wie waarom werd doodgeschoten, wie op het laatste moment met twee varkens werd vrijgekocht van de Duitsers, wie zich moedig opofferde, wie

het bloedbad had veroorzaakt en wie dat wist maar decennialang heeft gezwegen – als kind had de auteur dit allemaal hooguit kunnen vermoeden. Als zoon van de gereformeerde predikant in Rhoon groeide de schrijver, geboren in 1949, op in de schaduw van de Tweede Wereldoorlog. Hij ging om met zowel overlevenden als medeplichtigen. Toch stond hij er mijlenver van af, want zijn familie kwam uit Indonesië en had in de Japanse kampen een heel andere oorlog meegemaakt dan de Duitse bezetting. De microhistorische biografieën in het boek geven een duidelijk tijdsbeeld. In de buurt van Rhoon lag een vliegveld, dat in 1940 met veel geweld door de Duitsers werd ingenomen. Dodelijke slachtoffers, emigratie naar de strijdkrachten in ballingschap in Londen en hevig illegaal verzet met gevaar voor eigen leven waren evenzeer de gevolgen als een ongebreidelde collaboratie met de vijand. Brokken beschrijft half openlijke seksfeesten van steeds nieuwe Duitse soldaten met Nederlandse tieners, moeders, echtgenotes.

Wilde feesten

Zelfs in Nederland, waar de oorlog een thema van talloze documentaires, films en schoolboeken werd, heeft de in dit boek geschetste vanzelfsprekendheid van het meedoen verbazing gewekt. Maar Brokken, die men gelet op zijn uiterst productieve schrijverscarrière op alle continenten als een Nederlandse Bruce Chatwin zou kunnen bestempelen, is niet naar zijn vroegere woonplaats teruggekeerd om oordelen te vellen. Veel moeders gingen liever met Duitse soldaten naar bed dan hun

kinderen te laten verhongeren. Andere ‘moffenhoeren’ moeten de oorlog hebben beschouwd als één groot erotisch avontuur, waarbij ze een saai huwelijksleven voor korte tijd konden ontvluchten. Hoe zou het anders te verklaren zijn dat in Rhoon tot in de laatste oorlogsweken wilde feesten werden gevierd en naarstig Wehrmachtskinderen werden verwekt? Het front liep in dit lange tijd rustige oorlogsgebied dwars door huizen en families. Brokken schetst collaborerende oorlogswinstmakers, van wie de zonen met doodsverachting actief waren in het verzet. Soldaten vermaakten zich met tientallen vrouwen uit Rhoon, terwijl in datzelfde dorp 170 onderduikers in hun schuilplaats zaten en via een geolied systeem werden voorzien van persoonsbewijzen en levensmiddelen. Duitse soldaten werden uitgescholden en met stenen bekogeld, maar ook verleid en zelfs getrouwd.

Theologische strijd

Terwijl de geallieerden Antwerpen en Maastricht al hadden veroverd, voerde de geestelijkheid een verbitterde theologische strijd. Het sektarisme in de Nederlandse Biblebelt, dat Jan Siebelink zo indrukwekkend heeft beschreven in Knielen op een bed violen, zorgde soms voor een levenslange scheiding tussen ouders en kinderen, om maar niet te spreken van buren. De koppige fundamentalisten konden antisemitische en Duitsgezinde preken van een overspannen predikant aanhoren, maar ook als onderduikers braaf naar de dienst van een verzetspredikant gaan en daarmee hun leven riskeren. Omgekeerd kon een armeluiskind melden dat er voor hem pas een einde kwam aan honger en ontberingsziekten toen de bezetter – geïnteresseerd in gezonde arbeidskrachten – schoolmelk, gymnastiekles, schoolzwemmen en vitaminetabletten introduceerde.

‘Moffenhoeren’ moeten de oorlog hebben beschouwd als één groot erotisch avontuur

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 25

Lage Landen.indd 25

24-02-15 12:23

lage landen En toen de beulen een onschuldige man uit zijn bed sleurden en voor het vuurpeloton zetten, pakte zijn vrouw de Bijbel en onderstreepte de zin: ‘Wij zijn geacht als schapen ter slachting.’ Het Oude Testament en de moderne tijd vermengden zich.

Altijd aanwezig

In plaats van zwart-wit was het dagelijks leven in de oorlog volledig grijs. Tot het bijna idyllische plaatje opeens bloederig werd. De schuldige nazibeulen kwamen er later, zoals zo vaak, genadig van af: een van de twee hoofdverantwoordelijken dook onder, de andere zat zeven jaar in een Nederlandse gevangenis en werd nadat hem gratie was verleend als een held onthaald in zijn woonplaats, inclusief blaaskapel.

De wond brandt nog zo erg dat Brokken alle namen heeft veranderd Maar in Rhoon bleef de oorlog altijd aanwezig, juist omdat deze na 1945 naar het rijk der verdenkingen werd verdrongen. Dat is waarschijnlijk de vreselijkste waarheid die dit waarheidszoekende boek aan het licht brengt: een jongen plaste door het trauma nog

nederland

jarenlang in bed, hele families leefden in openlijke vijandschap en gaven elkaar daarvoor de schuld, verzetsleden werden uitgescholden vanwege hun acties, Wehrmachtskinderen werden in tehuizen geplaatst. Terwijl enkele betrokkenen zo snel en zo ver mogelijk weg – naar Canada of Nieuw-Zeeland – emigreerden en alle gebeurtenissen wegstopten, dronken nakomelingen van slachtoffers zich doelbewust dood, werden krankzinnig of leefden nog decennia lang onder ellendige omstandigheden in een stacaravan. Nederland bloeide met de jaren op tot een welvaartsstaat en de plaats van de misdaad verdween uiteindelijk onder een vierbaanssnelweg, maar Brokken schetst een maatschappelijke hel vol beschadigde en verbitterde mensen. Het gruwelijkst is de geschiedenis van de weduwe van een van de gefusilleerden, die zich met een vriend in het hoofdkwartier van de Gestapo in Rotterdam waagt om van de moordenaars de persoonlijke bezittingen van haar man terug te eisen. Op dat moment voeren Engelse bommenwerpers een gerichte aanval uit op het gebouw, en terwijl de nazi’s de bunkers in vluchten, wordt de weduwe in haar hoofd getroffen door een granaatscherf, die haar de rest van haar leven helse pijnen zal bezorgen. Een dergelijke tragiek van dichtbij beschreven is soms moeilijk te ver-

Duitse soldaten werden uitgescholden en met stenen bekogeld, maar ook verleid en zelfs getrouwd werken, maar toch begrijpt de lezer bij elke nieuwe versie van de toedracht, bij elke verstoorde illusie, dat deze afschuwelijke chaos alleen met een vergrootglas enigszins te begrijpen is. De wond van de moordpartij brandt nog altijd zo erg dat Brokken verscheidene bronnen niet mocht noemen en uit voorzorg alle namen heeft veranderd.

Misdaadschrijver

Van de gedachte met zijn werk de ‘waarheid’ te kunnen achterhalen, neemt Brokken meteen aan het begin al afscheid, en hij geeft openhartig toe hoezeer hem bij het schrijven de oorlogsen naoorlogse films van Fassbinder voor ogen stonden. De vergelding laat zich dan ook moeiteloos verfilmen. Maar wie heeft nu die hoogspanningskabel losgemaakt, als val voor de Duitse soldaten? Die beginvraag laat Brokken als een misdaadschrijver in steeds weer nieuwe varianten terugkomen. In elk geval behoort niemand van de gefusilleerden tot de mogelijke daders. Maar was het de anti-Duitse herrieschopper bij wie in beschonken toestand de stoppen doorsloegen?

Zeer waarschijnlijk was het een collaborateur die niet meer kon verdragen dat zijn jonge echtgenote met Duitse soldaten naar bed ging. Maar ook de mogelijkheid van een mislukt waagstuk van het militaire verzet sluit Brokken niet uit. In elk geval nam de dader, die anders waarschijnlijk door de dorpsbewoners zou zijn gelyncht, zijn geheim mee het graf in. Een van de verdachten, de onderscheiden verzetsman Wout Wachtmans, ontliep de moordpartij ternauwernood, maar werd er later volledig door be– heerst. Hij verdeed zijn tijd met rechtszaken en van haat vervulde ingezonden brieven. Zijn nabestaanden vonden in een oude koektrommel zijn testament, waarin onder andere staat: ‘Er is veel meer gebeurd dan vermeld en beschreven is.’ Brokken houdt ons voor dat de oorlog pas voorbij is wanneer de mensen alles hebben verteld. Oftewel: nooit. Dirk Schümer

Jan Brokken: Die Vergeltung – Rhoon 1944. Ein Dorf unter deutscher Besatzung, Kiepenheuer & Witsch

Een Duitse tankcommandant vraagt de weg aan landgenoten kort na de Nederlandse capitulatie in de Tweede Wereldoorlog. Een Nederlands jongetje (r) kijkt toe. © Hugo Jaeger / Getty

pagina 26 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Lage Landen.indd 26

24-02-15 12:23

frankrijk

europa

Laat zitten die krul! Le Monde – Parijs

‘Nappy’s’ worden ze genoemd, zelfbewuste zwarte vrouwen die weer trots zijn op hun kroeshaar. De trend sluit aan bij de Black is

Beautiful-beweging uit de jaren zestig.

appy, het woord zingt rond – en wordt een slogan die zwarte vrouwen in Frankrijk, Afrika en Amerika verbindt. Nappy betekent kroezig, maar is ook een samentrekking van natural en happy. Hoezo ‘natural’? Deze vrouwen willen hun oorspronkelijke haar weer terug, ontkroezen het niet en laten geen weaves zetten met steil haar om er als westerse vrouwen uit te zien. Zij vinden kroeshaar, dat zo lang uit de gratie is geweest, juist prachtig en zijn er trots op, zoals de jonge Océane Lebubura zegt. Ze is achttien, studeert Human Resource Management en droeg een schitterend mahoniekleurig afrokapsel toen ze op 28 november 2014 werd gekroond tot Miss Nappy Paris 2015. De jury van deze eerste editie bestond uit prominenten uit Afrika en de Antillen die zelf ook nappy zijn geworden: topmodel Chrystèle Saint Louis Augustin, zangeres Princess Erika, Guerlainambassadrice Esther Kamatari en Jacob Desvarieux, bandleider van Kassav’. Het nappy-fenomeen is sinds vijf jaar in opkomst in Europa, Afrika en het Caribisch gebied. In Frankrijk vind je er tientallen blogs, tumblrs en Facebookpagina’s over: Nappy Girl, Nappy is Beautiful, Nappy Crepue Hair, Boucles d’ébène, Brownskin, So&So, enzovoort. Het gaat van geëngageerde sites als

Nappy betekent kroezig, maar is ook een samentrekking van natural en happy © Hollandse Hoogte

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 27

Europa.indd 27

24-02-15 12:19

europa

frankrijk

Angela Davis in 1967. – © Getty Images

Nappy Party (‘Kroes is een politiek statement’) tot modemagazine Fashizblack en tot de pagina met onlinehaaradvies van de Natural Hair Academy. Er zijn steeds meer nappy-evenementen in alle grote steden: groots opgezet zoals de eerste editie van het festival AfricaParis (van 12 tot 15 februari in de Carreau du Temple in Parijs) of klein en lokaal zoals workshops over wat je met black hair kunt doen. In de VS zijn veel Afro-Amerikaanse sterren nappy geworden: talkshowhost Oprah Winfrey, zangeres Alicia Keys, Raven-Symoné uit The Cosby Show, voormalig model Tyra Banks en Solange Knowles (de zus van Beyoncé). ‘Deze zwarte Amerikaanse vrouwen, en ook onze jury,’ zegt Valérie Bonnefons, de

organisatrice van Miss Nappy, ‘vinden het belangrijk om een hommage te brengen aan de natuurlijke schoonheid van zwarte vrouwen en hun ongelooflijk mooie haar. Hopelijk draagt zo’n verkiezing ertoe bij dat ze hun lichaam accepteren zoals het is.’

Black is Beautiful

De nappy-stroming is de hedendaagse voortzetting van de Black is Beautifulbeweging die in 1962 in Harlem ontstond. De afrokam met een zwarte vuist als handvat was daar toen het symbool van. Eind jaren zestig is het een vrouw die de Afro-Amerikaanse strijd op het gebied van het uiterlijk en de politiek belichaamt: de filosofe

Bekende Amerikaanse nappy’s zijn Oprah Winfrey, Alicia Keys, Tyra Banks en Solange Knowles

Angela Davis. Ze zet zich in voor gelijke burgerrechten en heeft een enorme bol kroeshaar: het afrokapsel. In die jaren komt er een brede beweging op die rehabilitatie van de Afrikaanse en AfroAmerikaanse cultuur in de VS nastreeft, terwijl tegelijkertijd in Afrika de dekolonisatie gaande is en in het Caribisch gebied de reggae en de rasta’s met dreadlocks populair worden. Ook in de jaren zeventig blijft die beweging groeien, met blaxploitationfilms en zwarte sterren met een afrolook en een eigen flair: in Foxy Brown (1974) verstopt actrice Pam Grier een revolver in haar afrohaar. Soul- en discosterren zoals Aretha Franklin, Diana Ross, Donna Summer en de zangeressen van Boney M. houden hun kroeshaar. Schrijfster Toni Morrison, met haar beroemde dreadlocks, publiceert Het blauwste oog (1970), waarin twee zwarte meisjes tegenover elkaar staan: de een haat blonde poppen en de ander droomt ervan om blauwe ogen te hebben. Daarna is de zoektocht naar de zwarte identiteit deels gestaakt door de opkomst van een nieuwe, geïntegreerde Afro-Amerikaanse middenklasse. Voor deze zichzelf ‘postraciaal’ noemende bevolkingsgroep – om de term van Mario Van Peebles te gebruiken – is de verkiezing van Barack Obama tot president een symbool geworden. Toch is de Black is Beautiful-beweging nooit helemaal verdwenen. Acteur Lucien Jean-Baptiste, ook aanwezig bij de Miss Nappy-verkiezing, zei dat hij in die beweging ‘een manier ziet om ervoor te strijden dat de zwarte vrouw en de zwarte man hun plaats in onze samenleving innemen, maar op een waardige en positieve manier’.

Acceptatie

De meeste nappy’s vinden in Frankrijk wel minder gemakkelijk werk, vooral doordat werkgevers hun haar nog steeds ‘onverzorgd’ vinden, bevestigt Valérie Bonnefons. Verder zijn er in de film en het theater maar weinig rollen voor zwarte acteurs, zo zegt actrice Aïssa Maïga, die spreekt van ‘ondervertegenwoordiging’. Ook in de mode en op de televisie is er maar beperkt plek. Behalve het gegeven dat de westerse samenlevingen moeite hebben om zwarte mensen te accepteren, is er nog een ander pijnlijk en ingewikkeld probleem dat de nappy’s aan de kaak stellen: zwarte vrouwen hebben ook moeite om zichzelf te accepteren zoals ze zijn. Uit gezondheidsonderzoeken uitgevoerd in Europa maar ook in Afrika en het Caraïbisch gebied, blijkt dat ze in groten getale gevaarlijke producten gebruiken om hun haar steil te maken,

Nappy’s stellen nog een ander probleem aan de orde: zwarte vrouwen hebben moeite te accepteren wie ze zijn

het heet of koud (met natronloog) te ontkroezen of erg strakke weaves te zetten. Dat zijn agressieve behandelingen die tot brandwonden of haaruitval leiden. Daarbij komt nog dat deze vrouwen hun huid vaak bleken met agressieve chemische middelen, waarvan sommige in Europa verboden zijn: waterstofperoxide, bleekwater, dermocorticoïden, kwikhoudende middelen en hydrochinon. Volgens de AIIDA (de Internationale associatie voor informatie over kunstmatige depigmentatie) gebruikt 60 procent van de vrouwen in Dakar dit soort producten.

Cultureel drama

‘Door de nappy-beweging komen we erachter dat geschiedenis en politiek het schoonheidsideaal en het persoonlijk leven beïnvloeden, zelfs zo sterk dat het beeld dat zwarte mensen van hun eigen lichaam hebben wordt aangetast,’ zegt Eva Doumbia. Deze Frans-Ivoriaanse regisseuse presenteerde haar stuk Afropéennes op AfricaParis. In 2012 bracht haar gezelschap het stuk Moi et mon cheveu – Cabaret capillaire [Mijn haar en ik – Haarfijn cabaret] in Marseille. Tien actrices en danseressen vertellen daarin de geschiedenis van de Afrikaanse haarstijlen. Tijdens de voorbereiding op het stuk liet Doumbia hen ter inspiratie delen lezen uit Peau noire cheveu crépu: L’histoire d’une aliénation [Zwarte huid en kroeshaar: De geschiedenis van een vervreemding] (Jasor, 2005). De schrijfster van dit boek, de van Martinique afkomstige sociologe Juliette Sméralda, verdiepte zich ook in de lichaamsverzorging van Afrikaanse slaven: ‘Ze leefden in erbarmelijke omstandigheden; ze hadden geen kam meer, geen toiletartikelen, geen producten om zich mooi te maken of zich mee te wassen. De vrouwen verstopten hun haar onder zakdoeken of in oude kousen van hun meesteres. Ze gebruikten wagenvet om het soepel te houden. Alle Afrikaanse vormen van schoonheid van het lichaam zijn vrijwel verloren gegaan.’ Tegelijkertijd vinden hun meesters het haar van de zwarte slaven – maar

pagina 28 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Europa.indd 28

24-02-15 12:19

europa

frankrijk

ook hun trekken en lichaamsvormen – lelijk, dierlijk (ook al voelen sommigen zich heimelijk tot hen aangetrokken of verkrachten hen zelfs). Ze hebben het over hun ‘ragebol’ of ‘kroeskop’, over de ‘wol’ of ‘manen’ die ze op hun hoofd hebben. Ze eisen dat ze hun haar bedekken. ‘Er heeft zich een cultureel drama voltrokken,’ aldus Juliette Sméralda. ‘Ze lieten de zwarte slaven witte handschoenen dragen, ze pletten hun haar, de vrouwen gingen pruiken dragen en vervolgens hun haar ontkroezen. Het Westen wees hun uiterlijke verschijning af, ze moesten zich aanpassen aan het ideaalbeeld van de blanke schoonheid.’ Een gewelddadige vorm van monoculturalisme.

Identificatieproces

Hoe is het mogelijk dat de zwarte mensen in Amerika en de koloniën dit alles zo hebben geïnternaliseerd, dat ze zelfs na de afschaffing van de slavernij en de dekolonisatie hun huid nog wilden bleken en hun haar ontkroezen? Al vanaf 1950 hebben heel wat schrijvers in de VS, Afrika en Europa geprobeerd een antwoord op deze vraag te vinden. Een van de bekendste is Frantz Fanon, een Martinikaan en geëngageerd psycholoog. In Peau noire, masques blancs [Zwarte huid, blanke maskers] (1952) beschrijft hij het ‘identificatieproces’ van jonge Antillianen die door de sla-

Solange Knowles. – © Hollandse Hoogte

vernij hun eigen cultuur niet meer kennen en zijn gevormd door hun meesters: ‘Uiteindelijk nemen ze de cultuur en het schoonheidsideaal van de blanken over.’ Hij spreekt van een overgeërfd arsenaal aan complexen. In Portrait du colonisé – précédé de Portrait du colonisateur [Portret van de gekoloniseerde – voorafgegaan door Portret van de kolonisator] (1957) stelt de Frans-Tunesische schrijver Albert Memmi dat de overheersing in de koloniën alleen mogelijk was doordat de gekoloniseerde ‘de waarden van de kolonist overnam’ en werd aangezet om zich te conformeren aan wat hij in de spiegel zag die hem werd voorgehouden’. Als voorbeeld noemt hij de zwarte vrouwen die zich ‘wanhopig blijven ontkroezen’.

Terrorisme

Twee ‘haarsculpturen’ van Sephora Joannes, die zich laat inspireren door de Peul en de Masai.

Op haar beurt plaatst Juliette Sméralda vraagtekens bij de ‘formele vrijheid’ die zwarte vrouwen die tegenwoordig hun huid bleken zeggen te verdedigen. Ze doen dat bewust en uit vrije wil: ‘Ze zeggen dat het hun eigen keuze is, en sommigen beschuldigen de nappy’s zelfs van “intellectueel terrorisme”. Maar ze zullen wel moeten nadenken over de totale asymmetrie in de zwartwitverhoudingen. Die collectieve geschiedenis kunnen ze niet ontkennen.’ En wat wordt hierover gezegd op de plekken waar nappy’s samenkomen?

‘Ook al is het militante van de jaren zeventig er wel af, ook de nappy’s van nu zijn er trots op dat ze zwart zijn, en willen worden geaccepteerd zoals ze zijn,’ zegt Aissata Tounkara, oprichtster van So&So, een Parijse concept store die zich richt op de ‘natuurlijke schoonheid’ van de Afro-Antilliaanse vrouw. ‘Maar vooral willen ze niet langer hun haar beschadigen en hun huid aantasten, zichzelf niet meer ontkennen. Ze kiezen voor een houding die ik “bio” noem, waarbij ze respectvol met hun lichaam omgaan.’ Verder experimenteren nappy’s dankzij blogs en haarworkshops druk met alle manieren waarop ze hun haar kunnen dragen: ze maken twists, coils, vlechtjes, bantoeknotjes of locks. Zo herontdekken ze het hele verloren erfgoed aan traditionele Afrikaanse haardrachten, die de kappers nu aanpassen en moderniseren,’ zegt Tounkara. Nappy-stylisten krijgen weer oog voor de schoonheid ervan. Neem Sephora Joannes die zich voor haar ‘haarsculpturen’ laat inspireren door de Peul en de Masai. Of haarstylist Taj, de Parijse winnaar van de Black Beauty Sensational Hair Awards 2011 in Londen.

Afropeaan

Afropeanen kunnen het beste uit twee culturen kiezen schrijfster Léonora Miano. Die laatste ging in op een van haar favoriete thema’s, ‘het Afropese perspectief’, waarop Eva Doumbia haar ‘Cabaret capillaire’ heeft gebaseerd. ‘Als je Afropeaan bent,’ legt zij uit, ‘dan wil dat zeggen dat je een veranderlijke, wisselende identiteit hebt. We willen het Afrikaanse deel in onszelf terug, ook al leven we hier, midden in de Franse cultuur.’ ‘Degenen die zich Afropeaan noemen, zijn vaak ook nappy’s,’ merkt Doumbia op. ‘Ze wonen op de grens,’ zegt Léonora Miano en voegt er dan aan toe: ‘Wij hebben het zeldzame voorrecht het beste uit twee culturen te kunnen kiezen. Laten we dat niet vergeten. Europeanen hebben die mogelijkheid niet. Ze dachten voor altijd de baas te kunnen zijn over de wereld, maar ervaren die dubbele achtergrond als iets om jaloers op te zijn.’ Frédéric Joignot

Op het Festival AfricaParis was de Franse nappy-scene te zien: modeontwerpers, exposities, lezingen van de journaliste Rokhaya Diallo, Juliette Sméralda en

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 29

Europa.indd 29

24-02-15 12:19

Koningin van de borgsom

‘Voor mij ben je wandelend geld’ Michelle Esquenazi is eigenaar van Empire Bail Bonds, een bedrijf dat verdachten op borgtocht vrijkoopt. Critici zien haar als een schande voor het Amerikaanse rechtssysteem. Zijzelf als iemand die erop toeziet dat recht geschiedt.

BuzzFeed – New York

p laarzen met hoge hakken en geflankeerd door twee lijfwachten beent Michelle Esquenazi het klaslokaal in en neemt plaats voor een dertigtal slaperige tieners. Het is een onbewolkte morgen in november en de eigenaar-directeur van Empire Bail Bonds is uitgenodigd om te spreken op het Wellington C. Mepham, een openbare middelbare

school in Bellmore, Long Island. Het is de bedoeling dat ze het over strafrechtspraak zal hebben, maar ze lijkt de kinderen liever de stuipen op het lijf te willen jagen.

Rechtsongelijkheid

‘De meeste van mijn klanten zijn vaders, moeders en tantes die jongeren willen vrijkopen die nog niet eerder veroordeeld zijn,’ begint ze. ‘De mensen die ik vrijkoop hebben net zulke gezichten als jullie.’

Daarna volgt een inleiding in particuliere borgstelling, de controversiële branche die Esquenazi en haar familie van de armoede heeft verlost en die volgens sommigen een voorbeeld is van de vrijheden die de Amerikaanse rechtspraak mensen biedt – en volgens anderen een duidelijk bewijs van de rechtsongelijkheid binnen dat systeem. Als je in de VS wordt aangehouden op verdenking van het plegen van een misdrijf, kom je voor een rechtbank die bepaalt of je in staat van beschuldiging wordt gesteld. Als de aanklacht niet

heel ernstig is en er geen vluchtrisico bestaat, zal de rechter de verdachte laten gaan op voorwaarde dat deze op de volgende zittingen zal verschijnen. Waarschijnlijk zal de rechter ook vragen een bedrag te betalen om het vluchtrisico geheel uit te sluiten. Maar stel dat je niet genoeg geld hebt om die borgsom te betalen, en dat familie en vrienden niet willen helpen. Dan kun je ervoor kiezen voor de duur van de rechtszaak de gevangenis in te gaan. Borgstellingsbureaus zoals dat van Esquenazi kunnen de verdachte daarvoor behoeden door een borggarantie voor ze uit te schrijven. Deze garanties zijn een soort verzekering, waarbij een particulier bedrijf de rechtbank belooft de borg te zullen betalen als de verdachte ervandoor gaat. Het bureau

pagina 30 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

De Amerikaas.indd 30

24-02-15 12:18

de amerika’s

verenigde staten

‘De mensen die ik vrijkoop hebben net zulke gezichten als jullie’

film Fight Club]. Ik garandeer dat je voor de rechtbank van de trotse staat New York zult verschijnen. Dat betekent dat je voor mij wandelend geld bent. Je lichaam is mijn eigendom.’

Honderdduizenden klanten

Een gevluchte klant lokte ze in de val met een mooie brunette

brengt voor deze dienst een niet terug te vorderen bedrag in rekening. Als de verdachte hem toch smeert, spoort het bureau hem op en brengt hem weer voor de rechter. Als dat lukt, hoeft het borgstellingsbureau de borg niet te betalen. Dit systeem, dat in de negentiende eeuw door het Amerikaanse hooggerechtshof werd bekrachtigd, betekent dat de bureaus ongelooflijk ver kunnen gaan – soms op het illegale af – om ervoor te zorgen dat de klant zich aan de afspraak houdt. Het resultaat is een hybride branche: half verzekeringsmaatschappij, half particulier wetshandhavingsbureau. ‘In mijn wereld ben je niet speciaal,’ zegt Esquenazi aan het slot van haar betoog tegen de scholieren. ‘Je bent geen prachtige sneeuwvlok [een verwijzing naar de

Empire Bail Bonds, het bedrijf van Esquenazi, is een van de grootste commerciële borgstellingsbureaus in de staat New York. Het bedrijf heeft kantoren in Brooklyn, Staten Island en Queens, en op Long Island. Naar eigen zeggen bedient Esquenazi ‘honderdduizenden’ klanten en schrijft ze jaarlijks voor tientallen miljoenen dollars aan borgstellingen uit. Volgens Esquenazi en sommige van haar collega’s maakt hun branche het strafrecht eerlijker. Het biedt arme verdachten dezelfde kansen als rijke. Het voorkomt dat de belastingbetaler voor gevangeniskosten moet opdraaien. Door premiejagers achter voortvluchtige verdachten aan te sturen, betogen de bureaus, verlicht hun branche de werkdruk van de overbelaste politie. Critici bestempelen de borgstellingsbranche als een roofdierenpraktijk, als een systeem dat mensen met lage inkomens genadeloos uitbuit. Het hardnekkige voortbestaan ervan in de VS – het enige andere land dat het toestaat zijn de Filipijnen – is te verklaren vanuit een paradoxaal, typisch Amerikaans vrijheidsidee: een onherroepelijk recht dat desondanks gekocht en verkocht kan worden. Esquenazi zit vol anekdotes, en die vertelt ze aan iedereen die ze maar horen wil. Neem het verhaal van het zwendelaarsduo Raymond en Jonathan Roth, een vader en zoon op Long Island die hadden gedaan alsof de vader dood was om een levensverzekeringsuitkering van 410.000 dollar op te strijken. In 2013 betaalde Esquenazi een borg voor Jonathan, maar hij vluchtte de staat uit. Ze spoorde hem op in Ohio en lokte hem in de val met een mooie brunette voor wie hij de deur wel wilde opendoen. ‘Natuurlijk doet hij open voor een lekkere meid, dat werkt altijd,’ kraaide Esquenazi destijds tegen de New York Post.

Of neem Michael Mastromarino, alias de Terror-Tandarts van Bensonhurst, of, in de woorden van Esquenazi, de Bottendief van Brooklyn. Tandarts Mastromarino werd in 2006 verdacht van het illegaal verzamelen van botweefsel en inwendige organen van tientallen overledenen. Hij verkocht de lichaamsdelen, soms van mensen die hiv of kanker hadden gehad, aan patiënten die een transplantatie nodig hadden. Dat leverde hem meer dan 4 miljoen dollar op. Na de arrestatie van Mastromarino bepaalde de rechter de borgstelling op 1,5 miljoen dollar. De tandarts werd voor korte tijd naar de beruchte gevangenis op Rikers Island gestuurd, totdat zijn advocaten zich tot Empire Bail Bonds wendden. Esquenazi’s eerste zorg was Mastromarino te motiveren om in de VS te blijven. Hij had zijn schaapjes op het droge op de Bahama’s. Dus toen de bottendief de gevangenis op Rikers Island verliet, stuurde Esquenazi een man met een bruine papieren zak op hem af. ‘Weet je wat er in die zak zat?’ vraagt Esquenazi op een herfstmorgen in haar kantoor in Brooklyn. ‘Een broodje met worst en een pakje melk. Weet je waarom? Dat is de lunch die je op Rikers krijgt. We wilden hem eraan herinneren waar hij vandaan kwam, en waarheen hij terug zou gaan als hij zich niet gedroeg.’ De dag daarna dook een werknemer van Esquenazi om vijf uur ’s ochtends bij Mastromarino’s huis op met een voorraadje versgebakken bagels – een cadeau dat zo aardig was dat het bedreigend overkwam. De boodschap: ‘Smaakt vrijheid niet heerlijk? Verknal het niet.’ Volgens Mastromarino’s advocaat Mario Gallucci raakte de vrouw van de tandarts zo geïntimideerd dat de bottendief de 90.000 dollar honorarium voor Esquenazi maar afschreef en een ander bureau zocht om de borgstelling over te nemen. Het nieuwe bureau arresteerde Mastromarino opnieuw toen hij twintig minuten te laat kwam opdagen voor een afspraak, en hij zat gedurende de rest van zijn proces achter de tralies. Hij werd schuldig bevonden en tot 58 jaar gevangenisstraf veroordeeld. In 2013 overleed hij in de gevangenis, aan botkanker.

Arme clientèle

Esquenazi geniet van het feit dat ze de bottendief kon intimideren. Ze ziet het als een sluwe zakelijke zet – als hij gevlucht was, had dat haar miljoenen gekost. ‘Die vent deugde niet,’ zegt ze. ‘Ook al woon ik tussen de muizen, een rat ruik ik altijd.’ Hoe graag Esquenazi ook verhalen als dat van Mastromarino vertelt, de meeste van haar klanten zijn arm. Naar schatting 53 procent van de mensen die in de VS van een misdrijf worden verdacht is niet in staat de borg uit eigen zak te betalen. Het gevolg is dat talloze mensen zitten te springen om financiële hulp en zijn overgeleverd aan een branche die in de woorden van het Pretrial Justice Institute ‘stelselmatig geneigd is tot corruptie, misdadige samenspanning en het onder druk zetten van mensen’. Volgens insiders uit de branche bezorgt een klein aantal ‘rotte appels’ de borgstellingsbureaus ten onrechte een slechte naam. Maar critici voegen daaraan toe dat zelfs als alle bureaus goed zouden zijn, er alternatieven bestaan voor borgstelling met een winstoogmerk. Pretrial services, zoals deze alternatieven worden genoemd, zijn door de overheid gefinancierde programma’s die het vluchtrisico van een verdachte bepalen en daarna een aanbeveling doen voor het al of niet vrijlaten. Deze programma’s houden geen rekening met de welstand van de verdachte, maar richten zich op factoren als familiebanden, arbeidsverleden en een eventueel strafblad. Maar behalve dat ze bepalen of een verdachte in aanmerking komt voor vrijlating, voorzien de pretrial services ook in advies, supervisie en steun aan de gemeenschap. Diverse studies wijzen uit dat ze effectief zijn.

‘Ook al woon ik tussen de muizen, een rat ruik ik altijd’

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 31

De Amerikaas.indd 31

24-02-15 12:18

de amerika’s Maar als de pretrial services zo goed werken, waarom blijft commerciële borgstelling dan legaal in de VS? Vol gens sommige experts geven de grote verzekeringsmaatschappijen die borg stellingsbureaus inschakelen vaak donaties aan de verkiezingscampagne van volksvertegenwoordigers, officie ren van justitie en rechters. Wat de bron van hun politieke kapitaal ook moge zijn, de geschiedenis laat zien dat de borgstellingsbureaus steeds beter gedijen. Hun omzet is de afge lopen decennia flink gestegen, ook al dalen de misdaadcijfers.

New York-Miami-New York

De borgstellingsbranche trekt mensen aan die door hun opleiding of familie achtergrond geen toegang hebben tot

verenigde staten

traditionelere vormen van bankieren en lenen. Esquenazi zelf is geen uit zondering. Haar vader kwam eind jaren vijftig vanuit Cuba naar de VS, vlak voordat de revolutionairen van Castro Havana binnenmarcheerden. Hij ves tigde zich in het oosten van New York, in Brooklyn, waar hij trouwde met een Poolse vrouw en samen met zijn broers een schoenwinkel begon. De zaken gingen goed en de familie verhuisde algauw naar Canarsie, destijds een relatief welvarende wijk. Maar toen Michelle Esquenazi de puberleeftijd bereikte, beleefden zowel New York als zijzelf turbulente tijden. De misdaad nam zienderogen toe. De stad ging bijna failliet. Esquenazi ver loor haar belangstelling voor school omdat er, zo zegt ze zelf, ‘elders inte ressantere plekken en mensen waren’.

Haar premiejager wordt ‘Hollywood’ genoemd, omdat hij ‘dingen doet die je alleen in films ziet’

Haar moeder, die in armoede was opgegroeid, maakte zich kwaad over het plichtsverzuim van haar dochter, dat ze als een belediging voor haar eigen harde werken beschouwde. Na de middelbare school verhuisde Esquenazi naar Miami, waar ze ver liefd werd op een knappe Cubaanse immigrant, genaamd José Luis Santana. Ze gingen samenwonen en leidden een zorgeloos leventje. ‘ We hadden weinig meer te eten dan brood met pindakaas en jam, maar we waren gelukkig,’ zegt Esquenazi. ‘’s Avonds gingen we stappen, en dan ’s ochtends naar het strand en ’s mid dags naar huis om te slapen.’ Aan dat leven kwam in 1987 abrupt een einde toen Santana op 21jarige leeftijd overleed. Diepbedroefd en gebroken keerde Esquenazi terug naar New York, waar ze in een liefdeloos huwelijk belandde. Vijf jaar later was ze geschei den en leefde ze met haar drie kinderen van de bijstand. Rond die tijd raakte Esquenazi goed bevriend met een achternicht, een rijke Turkse vrouw genaamd Sibel Carlin. Haar echtgenoot Montgomery, ooit begonnen als immigratieadvocaat, was

in de borgstellingsbranche verzeild geraakt. ‘Ik vertelde hem dat ik een opleiding volgde voor juridisch assi stent,’ zegt Esquenazi. Carlin nam haar ter plekke in dienst. Ze blonk uit en kreeg uiteindelijk de opdracht een kantoor te openen in Hempstead op Long Island. Maar toen, rond 1994, kwam Carlin in de problemen. Hij zou gestolen hebben van collega’s en cliënten. In verschil lende staten klaagden zakenpartners hem aan omdat hij hun miljoenen dol lars schuldig zou zijn. In 1999 werd hij uit zijn ambt gezet. Esquenazi, inmid dels gediplomeerd borgstellingsagent, nam Carlins kantoor op Long Island over. Ze stond er financieel verschrik kelijk slecht voor, maar wist de huisbaas over te halen haar de kantoorruimte te blijven verhuren. Overeenkomstig haar ambities herdoopte ze het bedrijf tot Empire Bail Bonds.

Geworteld in de gemeenschap

Twintig jaar later verdient ze ‘meer geld dan ze ooit had verwacht’. Hoeveel pre cies wil ze niet zeggen. Een enkele uit glijder daargelaten heeft Esquenazi een

Joy Morsi, een lerares die was beschuldigd van seks met een 16-jarige jongen, verlaat de rechtbank met haar advocaat (r.) en Michelle Esquenazi (l.). – © Anthony DelMundo / Getty

pagina 32 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

De Amerikaas.indd 32

24-02-15 12:18

de amerika’s

verenigde staten

smetteloze staat van dienst. Ze heeft het tij mee en huurt waar mogelijk voormalige cliënten in. Borgstelling is, althans volgens Esquenazi, ook een geprivatiseerde vorm van reclassering. Het is een van de weinige vakgebieden waar aanvaringen met de wet een voordeel kunnen blijken. Neem Samuel ‘Pa’ Lapooles, wiens norse gezicht, soms komisch boven een kerstmankostuum gefotoshopt, elk Empire-kantoor siert. Lapooles ontmoette Esquenazi in 1995, toen hij werd verdacht van mishandeling van het vriendje van zijn dochter. Hij werkte bij Empire tot hij in 2008 overleed. Zijn dochter Ivy is nu Esquenazi’s rechterhand. Anton en Jolo, twee lijfwachten van Esquenazi, waren vroeger ook clienten van haar. Zelfs critici van de branche erkennen dat borgstellingsagenten vaak diepgeworteld zijn in de gemeenschap die ze bedienen. ‘Gemarginaliseerde gemeenschappen zien borgstellingsagenten vaak als hun vrienden, als mensen die voor hun rechten opkomen,’ zegt Jon Wool van het Vera Institute of Justice, een non-profitorganisatie in New York. ‘Het probleem is alleen dat het systeem dat het bestaan van borgstellingsbureaus toestaat, diezelfde gemeenschappen schaadt.’ De kantoren van Empire zijn opvallend gevarieerd qua ras, sociale klasse, religie en seksuele geaardheid, maar Esquenazi ziet het inhuren van een heterogene groep eerder als een financiële noodzaak dan als een morele. Eenvoudig gezegd is het beter voor de zaken als haar personeel zich met elke mogelijke cliënt kan verstaan, of het nu een puber is die met een partijtje pillen is betrapt of een Mexicaanse immigrant die dreigt te worden uitgezet. ‘We moeten onze cliënten op hun gemak stellen,’ zegt ze.

Esquenazi ‘voelt zich niet emotioneel bij de verdachten betrokken’ Toch valt of staat Esquenazi’s bedrijf met haar vermogen om mensen te achterhalen die hun borgstelling ontduiken. Voor dat doel heeft ze een premiejager in dienst die iedereen ‘Hollywood’ noemt, omdat hij ‘dingen doet die je alleen in films ziet’. Voor het vangen van een voortvluchtige brengt Hollywood, die om veiligheidsredenen niet met zijn echte naam wil worden genoemd, Esquenazi 5 tot 25 procent van de totale waarde van de borg in rekening. Hij en zijn zes man sterke team mogen geen wapens

dragen, dus gebruiken ze onorthodoxe tactieken. Ze stalken hun doelwitten op de sociale media, maken nepaccounts aan om hun informatie te ontfutselen. Ze liegen de verdachten en hun familie meestal voor door te beloven een nieuwe rechtszitting te regelen, en houden ze aan zodra ze minder op hun hoede zijn. Soms verleidt Hollywoods vrouw voortvluchtige verdachten op internet Zellners nieuwe vriend tegen de grond of met seksueel getinte sms’jes, zodat werkten. Zellners peuter en jongere ze vertellen waar ze zitten. zusje jammerden en smeekten de premiejagers haar niet mee te nemen. De politieagenten bleven op enige Akelig tafereel af-stand met ernstig gezicht toekijKortgeleden vroeg Esquenazi Hollyken. Iets verderop ijsbeerde Zellners wood en zijn mannen om achter moeder in haar pyjama. Ayanna Zellner aan te gaan, een vrouw Uiteindelijk trof Hollywoods team uit Freeport, Long Island, die ervan Zellner aan op de bovenverdieping, werd verdacht de vluchtauto van haar waar ze zich in een kast had verstopt. vriend te hebben bestuurd nadat hij Ze sleurden haar eruit, in alleen haar enkele politieagenten had neergenachtjapon, en brachten haar naar schoten. Ze werd in de zomer van 2012 beneden. Ze lieten haar plaatsnemen gearresteerd op verdenking van 23 in de woonkamer terwijl haar moeder misdrijven, waaronder roekeloos rijge- en haar kind toekeken vanuit de hoek. drag, verboden wapenbezit en heling. ‘Geef me een maillot en wat ondergoed,’ Zellner zat niet in de gevangenis, zei ze ijzig kalm. omdat ze via Empire Bail Bonds de Trillend van woede en vernedering 25.000 dollar borg had betaald. Maar kleedde Zellner zich aan, omringd op 16 september verscheen ze niet op door het tiental mannen dat zojuist een hoorzitting, zodat het contract het huis van haar moeder was binnenverviel dat ze voor haar vrijheid had gevallen. Boven was het jammeren in getekend. Hollywood en zijn team snikken overgaan. Iemand, misschien hoorden dat Zellner bij haar moeder Zellners zus, mompelde steeds maar: zat. Op een ijskoude novemberdag ‘Nee, nee, nee.’ De premiejagers deden om vier uur ’s ochtends verzamelZellner handboeien om en leidden haar den ze zich op een parkeerterrein het huis uit. Ze bleef beheerst maar was in Hempstead, Long Island, om de duidelijk woedend. gezochte vrouw in de kraag te vatten. Hollywood gaf de politie een map met Het was nog donker toen de premiekopieën van Zellners borgstellingsoverjagers bij het huis kwamen, een geel eenkomst en haar arrestatiebevel. Vergeschilderd geval van twee verdiepinvolgens stapte hij in de auto en bracht gen dat betere tijden had gekend. Ze haar naar Nassau County Jail in East hadden van tevoren contact opgenoMeadow. Zellner wordt sindsdien in men met de plaatselijke politie, en de preventieve hechtenis gehouden, wat agenten stonden hen al op te wachbetekent dat ze gedurende de rest van ten. Hollywood en zijn team omsinhaar proces achter de tralies zal blijven. gelden het huis en begonnen op alle Op het parkeerterrein van de gevangedeuren en ramen te bonken. Na enkele nis gaf Hollywood al zijn mannen een minuten verscheen Zellners moeder triomfantelijke high five. ‘Vayan con Dios,’ voor een raam op de bovenverdieping. zei hij tegen het team, en daarna stapte ‘Jullie komen er niet in zonder huishij in zijn auto en reed weg. zoekingsbevel!’ riep ze. ‘Ik bel meteen de politie!’ ‘Die is er al,’ zei Hollywood, en hij wees Eigen keuzes op de agenten achter hem. ‘En ik heb Op de vraag of ze het niet naar vindt een bevel, dus doe de deur open!’ dat haar bedrijf afhankelijk is van het De moeder weigerde. Toen trapte een soort geweld als tijdens de arrestatie van Hollywoods mannen de dikke van Zellner, zegt Esquenazi dat ze zich houten achterdeur in, die met een niet ‘emotioneel bij de verdachten klap als een geweerschot tegen de betrokken voelt’. ‘Maar ik heb wél grond sloeg. De premiejagers en agen- te doen met de kinderen en andere ten stormden het huis binnen, gewafamilieleden, met iedereen die samenpend met bussen pepperspray. woont met iemand die het huishouden Een akelig tafereel volgde. Het licht zo ontwricht en zo te schande maakt. van de zaklantaarns danste in de duis- Het is niet iets wat we met plezier ternis. Boven klonk gegil. Meubels doen, maar uiteindelijk hebben we vielen om terwijl de premiejagers geen keuze.’

Ze heeft vrede met haar werk. ‘Ik neem de vrijheid van mensen heel serieus’

Vervolgens somt Esquenazi de talloze keuzes op die Zellner volgens haar had gemaakt, waardoor ze uiteindelijk om rond vier uur ’s ochtends in de boeien werd geslagen. Ze had ervoor kunnen kiezen niet de creditcards te stelen die de politie naar verluidt in haar auto had aangetroffen. Ze had niet voor de agenten hoeven vluchten toen die haar probeerden te arresteren. Ze had de deur kunnen opendoen toen Hollywood aanklopte. ‘Als ze voor de rechtbank was verschenen, zou dit niet zijn gebeurd,’ zegt Esquenazi. ‘Ze heeft heel wat kansen gekregen om zich als een dame over te geven.’ In de wereld van Esquenazi lijkt geen ruimte te zijn voor structurele oorzaken, alleen voor individuele keuzes. In haar eigen ogen heeft ze zich haar leven lang proberen op te werken, en is ze beetje voor beetje opgeklommen, van oostelijk New York naar Canarsie naar Long Island. Die logica is besmettelijk: haar ooit veroordeelde werknemers beschrijven hun leven in termen van kansen grijpen, van erbovenop komen door besluitvaardigheid. Maar met degenen die misschien van meet af aan pech hebben gehad hebben ze geen medelijden. Als zij het in Amerika hebben gemaakt, zo lijken de borgstellingsagenten te redeneren, dan kunnen anderen dat ook. Esquenazi zelf heeft vrede met haar werk. Ze ziet zichzelf oprecht als iemand die zorgt dat er recht geschiedt. ‘Ik neem de vrijheid van mensen heel serieus,’ zegt ze. Nicolás Medina Mora

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 33

De Amerikaas.indd 33

24-02-15 12:18

azië

India

Premier van Delhi: direct en onconventioneel Business Today – New Delhi

Vorig jaar gaf niemand nog een cent voor de politieke carrière van anticorruptieactivist en buitenbeentje Arvind Kejriwal (46). Maar inmiddels heeft hij bewezen sluwer te zijn dan zijn geroutineerde politieke rivalen. De lichtgebouwde strijder is voor de tweede keer verkozen tot eerste minister van Delhi.

rvind Kejriwal werkte jaren, in zijn eentje, in de sloppenwijken van Delhi, om de corruptie door aannemers en ambtenaren een halt toe te roepen. Van regeringsfunctionaris werd hij activist en van activist werd hij premier van Delhi. En nu is hij een begrip in heel India met zijn directe aanpak en zijn onconventionele kle ding. De bontgekleurde windsels die hij droeg tijdens de winterse verkie zingscampagne in Delhi, hebben hem de bijnaam ‘Sjaalman’ bezorgd. De mensen die hem al langer kennen, zeggen dat Kejriwal veel meer is dan een voormalige activist die de strijd aanbindt met corruptie. Hij is een poli ticus met een missie. ‘AK heeft een dui delijk doel,’ zei Pankaj Gupta, een voor malige IT’er, die Kejriwal al 15 jaar kent. ‘Hij heeft een heldere geest. Hij is ook een onvermoeibare leermeester.’ Gupta is partijlid van het eerste uur van de in 2012 opgerichte Aam Aadmin Party (AAP) [de Partij van de Gewone Man]. Hij zegt dat Kejriwal, die overigens aan suikerziekte lijdt, enorm veel energie heeft – net als premier Narendra Modi.

Eenvoudig

Zijn vrienden vinden het fijn dat Kejri wal – hoe succesvol ook – heel gewoon is gebleven. Hij leeft eenvoudig en hij kleedt zich eenvoudig. Hij is beschei den, scherpzinnig en heeft eerbied voor ouderen. Hij heeft ook gevoel voor humor. Onlangs getuigde hij van zelf spot door in The Viral Fever [komische filmpjes over de Indiase politiek en filmindustrie die uitgezonden worden via YouTube] op te merken dat hij van alle kanten belaagd wordt. ‘De een zegt dat mijn politieke instelling niet deugt, de ander zegt dat mijn kleding niet

deugt en thuis zegt mijn vrouw dat mijn bankafschriften niet deugen. Ik krijg alleen maar kritiek.’ Nadat de AAP bij de parlementsver kiezingen in 2014 in het hele land een verpletterende nederlaag had geleden, en Kejriwal zijn persoonlijke prestige strijd met Narendra Modi in Varanasi had verloren, heerste er een sombere stemming in de partij. Kejriwal – die een jaar eerder al na 49 dagen zijn ambt als premier van Delhi had neer gelegd – werd het mikpunt van spot.

Hij is ook een onvermoeibare leermeester

Kejriwal besloot niet bij de pakken neer te gaan zitten. Met een voor een poli tieke beginneling ongewone veerkracht begon hij meteen de geblutste AAP weer op te bouwen. Hij was vastbesloten om de macht te heroveren in de hoofdstad. Een paar mensen verlieten de partij, maar de grote meerderheid van de AAP aanhangers bleef hem trouw, en had er net als hij vertrouwen in dat de partij weer op zou krabbelen. Toen de AAP onlangs inderdaad een verpletterend resultaat behaalde bij de Indiase deelstaatverkiezingen [67 van de 70 zetels, waarna Kejriwal op zater dag 14 februari 2015 andermaal werd ingezworen als eerste minister van Delhi], stonden de BJP (Bharatiya Janata Partij) en de Congrespartij, die hem eerder voor bagoda (lafaard) hadden uit gemaakt, er gekleurd op. Er viel mond jesmaat ook wel het nodige ontzag te bespeuren voor de geboren vechter.

Politiek

Voordat hij de politiek inging, zette Kejriwal zich jarenlang in voor de rechten van arme stedelingen, door problemen zoals corruptie en vriend jespolitiek aan te pakken. Maar bijna niemand kende hem, ook niet nadat hij op de Filipijnen de Ramon Magsaysay prijs in ontvangst mocht nemen [een jaarlijkse prijs geïnspireerd door de voormalige Filipijnse president Ramon Magsaysay, om de integriteit binnen een democratische samenleving te be vorderen] – die vaak wordt omschreven als de Aziatische Nobelprijs. In twee jaar tijd vormde hij de anticorruptie beweging van activist Anna Hazare om tot een succesvolle politieke partij. Tegen de wens van zijn mentor Hazare in wendde hij zich tot de politiek, om dat hij inmiddels wist dat dat de enige manier was om iets in India te veran deren. Kejriwal, op 16 augustus 1968 geboren als oudste van drie kinderen in een middenklassegezin, groeide op in het dorp Siwan in Haryana, een noordelijke deelstaat van India. Hij volgde er Engels talig onderwijs. Kejriwal was van huis uit hindoeïstisch, maar toen hij ging

studeren raakte het geloof uit beeld. Hij wilde eerst arts worden, maar koos uiteindelijk voor een technische studie in Kharagpur, en studeerde af als werk tuigbouwkundige. Daarna ging hij werken bij de Indian Revenu Service [de belastingdienst]. Hij trouwde met een collega, en ze kregen twee kinde ren, Harshita en Pulkit. Als ambtenaar van de afdeling Inkom stenbelasting, berucht vanwege de wijdverbreide corruptie, deed Kejriwal wat weinigen hadden gedurfd. Hij pro beerde het systeem van binnenuit te zuiveren. De afdeling werd gedwongen om aanpassingen door te voeren, om transparanter en minder onvoorspel baar te worden. Toen hij al op het punt stond om de dienst te verlaten, lan ceerde Kejriwal nog een antiomkopings campagne bij de afdeling Elektriciteits belasting. Hij verzocht bezoekers om geen steekpenningen te betalen en bood aan hun gratis van dienst te zijn. Intussen had hij een ngo opgericht, genaamd Parivartan (Verandering).

Zijn vrienden vinden het fijn dat Kejriwal – hoe succesvol ook – heel gewoon is gebleven

pagina 34 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Azie en Midden-Oosten.indd 34

24-02-15 15:23

midden-oosten

syrië

← Arvind Kejriwal wordt op handen gedragen. Met zijn partij AAP behaalde de anticorruptieactivist in 2013 liefst 28 van de 70 zetels van Delhi. © Anindito Mukherjee / Reuters

Parivartan stelde zich ten doel om de wet die in 2001 in Delhi was aangenomen, de Recht-op-informatiewet, toe te passen. Zo werd aan het licht gebracht welke verbijsterende geldbedragen er gemoeid waren met zwendel door corrupte aannemers en ambtenaren in Sundernagari, een sloppenwijk. Zijn toewijding leverde hem in 2006 de Ramon Magsaysay-prijs voor belangrijk nieuw leiderschap op. Maar het was vooral zijn besluit om in 2011 samen te gaan werken met de [toen 74-jarige] anticorruptieactivist Anna Hazare dat hem algemeen bekend maakte in Delhi. Hazare keerde terug naar zijn dorp in

Maharashtra, nadat hij samen met tienduizenden aanhangers [met een vijftien dagen durende hongerstaking] had geprotesteerd tegen de regering van premier Singh [en vooral tegen de nieuwe, in zijn ogen veel te slappe anticorruptiewet]. Maar Kejriwal bleef onvermoeibaar doorgaan en scheidde zich in november 2012 af van de ‘India tegen corruptie’-groep van Hazare om de AAP op te zetten. Deze partij kreeg steeds meer invloed in Delhi, omdat ze allerlei openbare kwesties aan de orde stelde. Daardoor werden de Congrespartij en de BJP ondermijnd. Kejriwal beperkte zich niet tot het bestrijden van onbeduidende en onbekende ambtenaren. Hij beschuldigde Robert Vadra, de schoonzoon van Congrespartijleidster Sonia Gandhi, openlijk van corruptie. Ook richtte hij zijn pijlen op de toenmalige BJP-voorman Nitin Gadkari.

In december 2013 deed de AAP iedereen versteld staan door in Delhi 28 van de 70 zetels in de wacht te slepen. De tot die tijd regerende Congrespartij werd daardoor gedecimeerd, en de BJP wist geen meerderheid te behalen. Kejriwal schreef geschiedenis door Sheila Dikshit, die drie keer achter elkaar premier van Delhi was, met meer dan 25.000 stemmen te verslaan. In de praktijk hield zijn minderheidsregering, gesteund door de Congrespartij, niet langer dan 49 dagen stand – en die 49 dagen bleken zeer tumultueus te zijn. Kejriwal verloor veel van de sympathie van zijn achterban uit de middenklasse toen hij de straat opging. Hij protesteerde in Delhi tegen politiegeweld door een twee etmalen durende dharna (sitin) te houden dicht bij Rajpath [de ceremoniële boulevard van Delhi], vlak voor de Dag van de Republiek 2014. Hij werd door critici omschreven als een

straatvechter die nooit een echte leider zou kunnen worden. Kejriwal hervond zichzelf na de verkiezingsnederlaag van 2014. Steen voor steen bouwde hij de AAP opnieuw op, geholpen door trouwe partijgenoten en toegewijde vrijwilligers. Tegen de tijd dat de verkiezingen van Delhi voor februari 2015 werden uitgeroepen, had hij de goodwill herwonnen die hij een jaar eerder had verloren. Kejriwal is niet alleen een politicus en een activist, maar ook een filmfanaat. Hij houdt van grappen. Zijn vrienden zeggen dat hij graag iemand voor de gek houdt. ‘Hij is eerlijk tot op het bot,’ zegt Manish Sisodia, die minister was in Kejriwals regering. ‘En hij heeft moed. Je kunt maar zelden een man tegen die eerlijk is én dapper.’ M.R. Narayan Swamy en Gauray Sharma

Drugsmaffia heeft baat bij oorlog Syrië Achter de Syrische burgeroorlog bloeit de handel in drugs. Die zou op den duur wel eens fataler kunnen zijn voor de regio dan het politieke geweld.

Now – Londen

n de burgeroorlog waaronder Syrië al drie jaar gebukt gaat, grijpt niet alleen het geweld om zich heen. Achter de façade van de politieke strijd worden lokale krijgsheren steeds machtiger, en de wetteloosheid in het land stelt hen in staat harddrugs te verhandelen in Syrië en de omliggende landen. In januari 2014 berichtte Reuters al over de bloeiende handel in Captagon, een amfetamine die vooral in het Midden-Oosten wordt gebruikt. De pillen worden geproduceerd in Syrië en vooral verkocht in Saoedi-Arabië en de andere Golfstaten, en dat begint een ernstig probleem te worden. Hoe de Syrische burgeroorlog ook afloopt, als deze drugshandel niet wordt aangepakt, krijgt de regio er een belangrijke nieuwe bron van politieke onrust bij. Om te begrijpen hoe de Syrische drugshandel zich in de toekomst kan ontwikkelen, moet men weten hoe het land hierin een hoofdrolspeler is geworden.

De smokkel van Captagon dateert al van voor de Syrische burgeroorlog en de Arabische Lente. Sinds 2004 zijn in het Midden-Oosten meer amfetaminen onderschept dan in heel Europa. Op de lijst van het World Drug Report van de VN staat Saoedi-Arabië bovenaan, met zo’n 11 ton in beslag genomen Captagon. Dat is 58 procent van alle onderschepte drugs in het MiddenOosten en 37 procent van de wereldwijde vangst. Maar tot het uitbreken van de Syrische burgeroorlog werden de meeste Captagon-pillen geproduceerd in landen als Bulgarije en Polen. Via Turkije, Libanon, Syrië en Jordanië werden ze dan naar de Golfstaten gesmokkeld. Daarnaast is er ook altijd Captagon geproduceerd in Libanon, waar diverse drugsbaronnen zitten.

Latijns-Amerika

De situatie in Syrië doet denken aan de drugsoorlog waarmee Latijns-Amerika kampt. Daar grijpen drugsbaronnen de politieke instabiliteit en de gebrekkige rechtshandhaving aan om kartels op te

bouwen. Hun werkgebied strekt zich uit van Midden-Amerika tot de VS, en hun activiteiten leveren niet alleen onvoorstelbaar veel geld op, maar ook grote chaos en veel doden. Op vergelijkbare wijze heeft de instabiliteit en wetteloosheid in Syrië tot een stormachtige groei van de zwarte markt en de drugsproductie geleid. De drugshandel floreert en de Syrische smokkelaars en drugsproducenten varen daar wel bij. Syrië heeft zich van doorvoerland tot hoofdleverancier ontpopt. Volgens de Libanese journalist Fidaa Itani verwijten de verschillende facties in de burgeroorlog elkaar over en weer dat ze in drugs handelen om aan geld voor wapens te komen. Er wordt zelfs beweerd dat ze hun eigen strijders drugs als pepmiddel geven. Met de toevoer van buitenlandse strijders is volgens Itani ook meer knowhow het land binnen gekomen. Strijders die in Afghanistan ervaring hebben opgedaan met de productie en smokkel van drugs, helpen de Captagon-handel steeds efficiënter te maken. Het einde van de oorlog is nog niet in zicht, dus voorlopig kunnen de drugsbazen in Syrië hun macht blijven uitbreiden en hun netwerken blijven versterken. Het groeiend aantal onderschepte drugstransporten is daar een teken van. Uit angst dat de oorlog

op hen overslaat, zegt Itani, richten de buurlanden zich nu vooral op het bewaken van de politieke stabiliteit in eigen land. Golfstaten als Qatar en Saoedi-Arabië beschouwen de drugssmokkel uit Syrië als een betrekkelijk onbelangrijk bijverschijnsel van de oorlog. Ze sluiten de ogen voor het achterliggende probleem en beperken zich tot het onderscheppen van drugstransporten. Zo’n strategie werkt misschien in landen met een sterk veiligheidsapparaat, zoals Saoedi-Arabië of de Verenigde Arabische Emiraten, maar in andere landen is het problematisch. Libanon, Egypte en Irak, alle belangrijke doorvoerlanden, hebben geen middelen om drugssmokkel effectief te bestrijden. Hun opsporingsdiensten zijn te druk met andere zaken en bovendien profiteren de ‘maffiosi’ van het MiddenOosten, zoals Itani ze noemt, van de wijdverspreide corruptie in deze landen. ‘In Turkije kun je een grenswacht omkopen met een slof sigaretten,’

Opsporingsdiensten zijn te druk met andere zaken

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 35

Azie en Midden-Oosten.indd 35

24-02-15 15:23

midden-oosten

‘In Turkije kun je een grenswacht omkopen met een slof sigaretten’ zegt Itani. En in Irak ‘kunnen strijders en milities voor 4000 dollar per dag een gepantserde jeep, een Humvee, van het Irakese leger huren’. Dus hoewel ook daar recordhoeveelheden drugs in beslag worden genomen, is het onbekend hoeveel drugs er werkelijk worden gesmokkeld. Door de terreurdreiging, de politieke instabiliteit en de wijdverbreide corruptie zijn de opsporings- en veiligheidsdiensten in die landen niet tegen de drugshandelaars opgewassen. Dat kan een ander probleem opleveren. Doordat de opsporingsdiensten van de buurlanden niet voor hun taak zijn berekend, kunnen de Syrische drugs-

baronnen ook buiten Syrië netwerken opbouwen. Vooral in Libanon is dat een probleem. De netwerken die daar al bestaan (een erfenis van de lange burgeroorlog in dat land) kunnen worden ingezet voor de smokkel van Captagon. Dat kan uiteindelijk resulteren in een regionaal netwerk naar het voorbeeld van de cocaïnehandel in Latijns-Amerika, waar Colombiaanse cocaïneproducenten hun drugs door Mexicaanse kartels naar de VS laten smokkelen. De groei van zo’n sterk regionaal drugsnetwerk kan de stabiliteit in de hele regio nog verder ondermijnen. Als het niet afdoende wordt bestreden, kan de regio zelfs afglijden tot een situatie zoals in de Mexicaanse drugsoorlog. De drugsbaronnen krijgen steeds meer geld en invloed, en dan kan men erop wachten dat zwaarbewapende kartels straks de strijd om de macht aangaan met concurrerende kartels of lokale overheden. In Libanon is dat tot op zekere hoogte al gebeurd: bepaalde

syrië

delen van het land, zoals de Bekaavallei, zijn daar in handen van drugsbaronnen. Het wordt razend lastig om dit tij te keren, vooral omdat vanuit Syrië zelf niets te verwachten valt. Volgens Hannah Poppy van de Risk Advisory Group, een onafhankelijk adviesorgaan, lijken de buurlanden niet bereid tot samenwerking in de strijd tegen de Captagonsmokkel. Politieke verschillen en diplomatieke spanningen staan dat in de weg. Maar Poppy ziet wel enige kans op ‘samenwerking met internationale organisaties zoals Interpol’, en landen als Jordanië kloppen daar volgens haar ook aan voor ‘buitenlandse kennis en expertise’. Op die manier zijn ze in elk geval niet genoodzaakt banden aan te knopen met buurlanden. Het is ook een praktische keuze, gezien de enorme instabiliteit van een buurland als Irak, waar de grenzen steeds poreuzer worden en hele gebieden afwisselend in handen zijn van IS en de centrale overheid.

Omdat maar weinig landen dit probleem serieus nemen en veel landen niet bij machte zijn om er effectief tegen op te treden, blijft het voortwoekeren. En Itani benadrukt dat het ook na beëindiging van de oorlog in Syrië zal blijven bestaan. De drugsmaffia krijgt steeds meer macht en speelt vaak onder één hoedje met lokale gezagsdragers. Als de buurlanden de smokkel van Captagon niet harder aanpakken, kan dit in de toekomst uitgroeien tot een grote bedreiging voor de veiligheid en stabiliteit in de regio. Julien Omar Tohme

Lastig om dit tij te keren, uit Syrië valt niets te verwachten

Een medewerker van het Jemenitisch OM brengt een zak met illegale drugs naar de verbrandingsovens in de hoofdstad Sanaa. © Yahya Arhab / ANP

pagina 36 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Azie en Midden-Oosten.indd 36

24-02-15 15:23

afrika

ivoorkust

Marie-Thérèse en de verdwenen miljoenen van ‘Papa’ Houphouët-Boigny Le Monde – Parijs

Ze had een droombestaan als first lady van Ivoorkust en werd ‘de zwarte Jackie Kennedy’ genoemd. Nu leeft Marie-Thérèse Houphouët-Boigny (84) van 1700 euro per maand in een Frans alpendorp. Hier voert ze een verbeten strijd om het fortuin van haar overleden echtgenoot.

e groten der aarde waren onder de indruk van haar schoonheid. Aan de zijde van Félix Houphouët-Boigny, de eerste president van Ivoorkust (1960-1993), was deze ‘prinses’ uit het Baoulé-volk een opvallende verschijning. ‘Overal waar ik kwam, straalde ik,’ zegt Marie-Thérèse Houphouët-Boigny, 84 nu, zonder overdreven bescheidenheid. ‘En hij heeft me trouwens ook gekozen vanwege mijn schoonheid.’ Maar wat lijkt dat lang geleden, die tijd van pracht en praal en presidentiële paleizen, van diners met het keizerlijk paar van Iran, met de Kennedy’s, het echtpaar De Gaulle, de Chiracs... ‘Ik was ook het lievelingetje van paus Johannes Paulus II,’ giechelt ze. Het is allemaal heel, heel ver weg van dit huis hoog in de bergen aan een dorpsweg van het Franse plaatsje Bossey, aan de grens met Zwitserland. Hier heeft ze weinig anders te doen dan wat televisiekijken en borduren; voor de rest verveelt ze zich. Zelfs het mooie uitzicht op Genève biedt haar geen troost. Daar, in die stad, in de kluizen van de banken, is het fortuin verdampt dat zij had gedacht te zullen erven.

Ze werd ooit ‘de zwarte Jackie Kennedy’ genoemd, en haar schoonheid werd vereeuwigd door Andy Warhol. Ze was de echtgenote van ‘de Ouwe’, zoals haar man werd genoemd, die arts en planter was, en vervolgens lid van het Franse parlement en minister, aleer hij zijn eigen land naar de onafhankelijkheid leidde. Naast hem werd zij het chique en glamoureuze icoon van ‘het wonder van Ivoorkust’ dat zich in de jaren zestig en zeventig voltrok. Zij was dertig jaar, hij was twee keer zo oud. Een bediende in livrei brengt champagne. Marie-Thérèse, heel levendig en ondanks haar leeftijd nauwelijks getekend, geeft toe dat ze indertijd heel wat heeft afgefeest en vaak aan de speeltafels te vinden was. Op een beaald moment heeft de oude president zelfs een beruchte oud-politieman ingeschakeld om onderzoek te doen naar een Napolitaans maffialid dat de first lady het hof maakte in de hoop een casino te mogen openen in de

Ivoriaanse hoofdstad Abidjan. Dat was in de lente van 1993. Een paar maanden later, op 7 december, overleed ‘de Ouwe’. Het Ivoriaanse volk verloor zijn ‘Papa’ – en Marie-Thérèse Houphouët-Boigny haar miljoenen. ‘In plaats van uw tijd te verdoen met die belachelijke begrafenis had u beter meteen hierheen kunnen komen, net als de anderen,’ wierp een Zwitserse bankier van UBS haar in maart 1994 voor de voeten. ‘Nu heeft uw stiefdochter alles al ingepikt.’

Mondeling testament

Al sinds de dood van Houphouët-Boigny zijn advocaten en notarissen uit Parijs, Zwitserland en Ivoorkust bezig met de afwikkeling van zijn erfenis. Niemand weet precies hoe groot die is, maar het moet een van de omvangrijkste fortuinen ter wereld zijn of geweest zijn. Terwijl de advocaten zelf ook een graantje meepikken, hebben ze een deel van dat fortuin verdeeld tussen hun cliënten:

Marie, Guillaume, François en Augustin, de vier kinderen van Khadija Racine Sow, de eerste vrouw van HouphouëtBoigny, van wie hij scheidde voordat hij, 22 jaar later, in 1952 met Marie-Thérèse trouwde. Die erfgenamen, teruggetrokken Parijzenaars die nog steeds op het fortuin van hun vader teren, hebben alles gedaan om de stiefmoeder die ze verafschuwen opzij te schuiven. De redactie van Le Monde heeft voor dit artikel contact met hen gezocht, maar ze weigerden op onze vragen in te gaan.

Ze werd het chique en glamoureuze icoon van ‘het wonder van Ivoorkust’

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 37

Afrika.indd 37

24-02-15 12:16

afrika

ivoorkust

‘Je kunt niet zijn en geweest zijn,’ zegt ze filosofisch

Er zou een testament zijn opgemaakt – meer dan één zelfs – maar dat is tot nu toe nog niet boven water gekomen. Volgens de kinderen, en ook volgens Henri Konan Bedié, de opvolger van ‘de Ouwe’, is er een mondeling testament gemaakt. Als strategisch denkende en buitengewoon gehaaide president verbood Houphouët-Boigny zijn naaste medewerkers om schriftelijke aantekeningen te maken – hij hield alles het liefst mondeling. Wel heeft hij in juli 1970 in Genève een aantal beschikkingen opgesteld aangaande zijn particuliere bezittingen, ten gunste van Marie-Thérèse en de vier kinderen uit zijn eerste huwelijk. ‘De president heeft me een envelop gegeven met die drie documenten, die pas na zijn dood geopend mocht worden,’ zegt de weduwe, nu weer somber kijkend. ‘Er waren twee bankrekeningen in Genève en in Zürich, en er was een kluis bij UBS in Genève. Maar de anderen hebben het allemaal ingepikt.’ Onder de deskundigen die zich met de ‘verdeling’ bezighouden, zijn ook twee notarissen uit Parijs: Paul Chardon, die in 2003 zijn lintje van het Légion d’Honneur kwijtraakte en inmiddels is overleden, en Jean-Michel Normand, die later verhoord zou worden in het justitieel onderzoek in de zaak-Bettencourt [de miljardaire Liliane Bettencourt, erfgename van cosmeticareus L’Oréal, zou tijdens haar dementie van verschillende kanten geld afgetroggeld zijn, en Normand was haar notaris]. Hij is inmiddels gepensioneerd, maar ook hij weigerde onze vragen te beantwoorden. Volgens de administratie van Chardon, die Le Monde heeft kunnen inzien, is tussen 1994 en 2004 voor meer dan 2,5 miljoen Franse franc (zo’n 380.000 euro) aan honoraria in rekening gebracht bij de erven HouphouëtBoigny, plus 1 miljoen voor onkosten, waaronder veel reizen naar Zwitserland. ‘De president had me verteld dat hij alle erfeniskwesties had geregeld met de Franse notaris Jean-Michel Normand,’ zegt de voormalige first lady. ‘Maar toen ik me op diens kantoor in Parijs meldde, deed hij alsof ik gek was.’

Zelden bezoek

Er komt zelden bezoek in Bossey. Soms wipt Catherine Bokassa, weduwe van de overleden zelfbenoemde keizer van de Centraal-Afrikaanse Republiek, even aan tussen twee medische behandelingen in Genève door. De rest van de tijd houdt Marie-Thérèse zichzelf bezig, zegt ze. ‘Ik heb mutsen gebreid voor de kinderen van het personeel. Het is koud hier, voor Ivorianen.’ In de kamer staat een mooie Louis XVkast te pronken, ingelegd met rood schildpad, het enige meubelstuk dat ze heeft weten los te krijgen uit het Hôtel de Masseran, het statige Parijse herenhuis van 3000 vierkante meter dat Houphouët-Boigny in 1978, als ‘planter’ en dus op persoonlijke titel, kocht van baron Élie de Rothschild. Hij betaalde er 60 miljoen francs voor. Op dit moment wordt het pand verbouwd door de Ivoriaanse overheid, want Henri Konan Bedié heeft het aan de erfenis onttrokken en tot staatseigendom gemaakt, zonder de weduwe schadeloos te stellen. Hij dwong haar ook te stoppen met haar activiteiten voor haar stichting N’Daya, zodat dat ze zijn eigen echtgenote, Henriette Konan Bedié, de nieuwe first lady, niet zou overschaduwen. ‘Er is geen ruimte voor twee first lady’s,’ zou de nieuwe voorzitter van de oudste partij van Ivoorkust, de PDCI, hebben gezegd. Marie-Thérèse HouphouëtBoigny moest van het toneel verdwijnen. ‘Je kunt niet zijn en geweest zijn,’ zegt ze filosofisch. De avond is gevallen over Bossey. In de verte licht Genève op.

Vaticaan

In 1994 verschuilt de kersverse weduwe zich eerst een paar maanden in haar villa in Cocody, een rijke wijk van Abidjan, en daarna vertrekt ze voor drie jaar naar Nassau, de hoofdstad van de Bahama’s. Overdag runt ze daar een winkel met Afrikaans handwerk en leert ze vissen. ’s Nachts verdrijft ze haar heimwee in de casino’s van de Cariben. Ondertussen blijft de erfenis van haar man in Parijs, Genève en Abidjan wegstromen als zand in een

zandloper. Eind jaren negentig keert ze terug en vestigt zich in Bossey. Maar ze zou veel liever aan de andere kant van de Zwitserse grens haar intrek nemen, in de villa die haar man bezat in Cologny, de miljardairsheuvel van Genève. Die wordt nu gebruikt door Marie Houphouët-Boigny, de tweede dochter uit het eerste huwelijk. Er gaan bijna vijftien jaar voorbij eer ze besluit in actie te komen, op advies van haar advocaat Jean-Paul Baduel en haar laatste getrouwen. Deze vrouw, die is aangewezen op een pensioentje van 1700 euro dat ze van het parlement krijgt uitgekeerd (het personeel in Bossey wordt door de Ivoriaanse staat betaald), voelt zich onrechtvaardig behandeld. ‘Ze hebben twintig jaar van mijn leven gestolen,’ roept ze uit. ‘Met dat geld had ik Ivorianen gelukkig kunnen maken. En had ik zelf een beter leven gehad. Ik heb geen zin nog langer afhankelijk te zijn van de welwillendheid van het Ivoriaanse presidentiële paleis als ik een vliegticket wil kopen.’ In september 2013 dient ze zelfs een aanklacht in bij de arrondissementsrechtbank van Parijs wegens fraude, valsheid in geschrifte, verduistering en schending van het erfrecht. Haar

‘Ze hebben twintig jaar van mijn leven gestolen’

aanklacht is gericht tegen een hele verzameling advocaten en notarissen uit Frankrijk en Ivoorkust, en ook tegen de voormalige chef-staf van haar echtgenoot. Het dossier wordt behandeld door de financiële recherche. De vroegere first lady klaagt ook UBS in Genève aan. In Frankrijk heeft het onderzoek tot nu toe niets uitgehaald, maar dezer dagen dient haar zaak bij het parket in Genève. Deze twee stappen zijn vooral gebaseerd op de particuliere deeltestamenten van 1970, waarvan ze een kopie bezit. Maar ze blijft ervan overtuigd dat er ergens een compleet testament moet bestaan. Misschien in het Vaticaan, zoals het gerucht wil, vanwege de nauwe banden tussen ‘de Ouwe’ en de Heilige Stoel. In november 2014 heeft Marie-Thérèse het Vaticaan in een brief aan paus Franciscus gevraagd haar een kopie daarvan te

pagina 38 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Afrika.indd 38

24-02-15 12:16

afrika

Anne-Aymone Giscard d’Estaing (vrouw van de toenmalige Franse president) wordt op de luchthaven van Abidjan welkom geheten door Marie-Thérèse Houphouët-Boigny, 1978. – © Getty

overhandigen, ‘zodat de laatste wil van mijn man eindelijk geëerbiedigd kan worden en er een eind kan komen aan het plunderen van het familiebezit’. Marie-Thérèse is nu verwikkeld in een ware juridische oorlog. ‘Er is zo veel te regelen, het lijkt wel of de president nog maar net overleden is,’ zucht ze. Ze heeft al een paar succesjes geboekt, vooral door te bewijzen dat het document over de scheiding van goederen tussen haar en ‘de Ouwe’ vals was, gefabriceerd in Abidjan. In de documenten die Le Monde heeft ingezien, komt één naam verschillende keren terug: die van Philippe Rideau, nu eens als executeur van een testament waarvan het bestaan niet is erkend, dan weer als gevolmachtigde van de vier kinderen uit het eerste huwelijk. Hem beschuldigt de weduwe er nu van dat hij, ten gunste van de vier erfgenamen, de rekeningen van Félix Houphouët-Boigny bij UBS en Citibank in Zwitserland heeft leeggehaald, en dat hij bij Sotheby’s de meubels en schilderijen uit het Hôtel de Masseran heeft laten veilen, waaronder drie werken van Bernard Buffet en een van Auguste Renoir. Een bezit dat indertijd door het veilinghuis op 7,5 miljoen euro werd getaxeerd.

Stropdas

‘Kunt u wel een stropdas knopen?’ Dat is de verbazingwekkende voorwaarde die een wantrouwige Philippe Rideau stelt eer we op een plek in Parijs kunnen afspreken. Het wordt de exclusieve privéclub Cercle Interallié, vlakbij het Élysée, waar een das verplicht is. ‘Ik heb geen cent verdiend aan deze erfenis, want die heb ik puur als vriendendienst gedaan,’ blijft deze inmiddels gepensioneerde oud-bestuursvoorzitter van de Amerikaanse zakenbank J.P. Morgan verzekeren. Toch is hij in de zomer van 2014 door de financiële recherche ondervraagd. Van 1997 tot 2000 heeft hij als gemachtigde van de vier kinderen opgetreden om de bezittingen van Houphouët-Boigny in het buitenland te regelen, maar hij ontkent dat hij heeft geprobeerd de weduwe uit te sluiten. ‘Er stond niet meer dan 1,2 miljoen franc op die twee Zwitserse bankrekeningen, en dat bedrag moest verdeeld worden tussen zeven erfgenamen,’

beweert hij. Zeven, oftewel vier kinderen, een weduwe en twee kinderen uit het tweede huwelijk die geadopteerd zijn en erkend door ‘de Ouwe’. Toch is er in 1999 van die Zwitserse rekeningen alleen geld overgeboekt naar de rekeningen van de vier kinderen uit het eerste huwelijk. En de weduwe? Philippe Rideau begint weer over dat beruchte mondelinge testament dat volgens hem door iedereen is aanvaard, ergert zich aan het offensief van Marie-Thérèse en beroept zich op zijn ‘christelijke missie’ om de wil van de vroegere president te eerbiedigen. ‘De vier kinderen wilden helemaal niet profiteren van deze erfenis, maar die doneren aan de stichting NotreDame de la Paix,’ verzekert hij. Die fondsen waren bestemd voor de bouw van een modern ziekenhuis naast de basiliek Notre-Dame de la Paix in Yamoussoukro, het grote project van Félix Houphouët-Boigny dat met zijn persoonlijke fortuin is betaald. Dat was de wil van ‘de Ouwe’, maar ook van Johannes Paulus II. Het ziekenhuis had ruimschoots betaald kunnen worden met de opbrengst van de meubels en schilderijen die voor bijna 21 miljoen euro zijn verkocht bij Sotheby’s in Londen en New York, en met de verkoop van de appartementen, kantoorgebouwen en villa’s in heel Frankrijk, zoals in Marnesla-Coquette, waar ‘de Ouwe’ graag zijn Franse contacten uitnodigde om belangrijke zaken te bespreken.

Spoorloos

Het zou nog 22 jaar duren voordat het Saint-Joseph Moscati-ziekenhuis in de Ivoriaanse hoofdstad er kwam. Op 14 januari heeft de huidige president Alassane Ouattara het gebouw met veel vertoon geopend. Het heeft 22,8 miljoen euro gekost, en die zijn

opgebracht door het Vaticaan en de Ivoriaanse overheid. Nu moest er nog 4 miljoen euro worden gevonden om het gebouw in te richten. Hoe zit het met de fondsen die ‘de Ouwe’ voor dit ziekenhuis bestemd had? Spoorloos. Daarin ziet de advocaat van de weduwe, Jean-Paul Baduel, het bewijs dat die fondsen zijn ‘weggesluisd’. Alle presidenten van Ivoorkust hebben na 1993 te maken gekregen met de raadsels rond de erfenis van de de eerste president. Georges Ouegnin weet er alles van. Hij heeft als chef-staf gediend onder Félix Houphouët-Boigny en al diens opvolgers, en is de verpersoonlijking van de geschiedenis van Ivoorkust. Ook hem beschuldigt Marie-Thérèse ervan dat hij zich meester heeft gemaakt van vastgoed in Abidjan via bv’s die toebehoorden aan ‘de Ouwe’ en dus deel uitmaakten van de betwiste erfenis. Zo doet de Parijse financiële recherche nu onderzoek naar het Aniaman-gebouw, midden in Abidjan, dat Georges Ouegnin heeft verhuurd aan de Afrikaanse Ontwikkelingsbank. Als we hem daarover bellen, wijst hij de beschuldigingen van de hand. ‘Ik heb 33 jaar voor president Félix Houphouët-Boigny gewerkt als kabinetschef. Met die erfeniskwestie heb ik niets te maken, ik hoef me nergens voor te schamen en kan mezelf recht in de spiegel aankijken.’ Sinds ze heeft besloten om op te eisen wat ze vindt dat haar toekomt, voelt Marie-Thérèse Houphouët-Boigny zich niet meer echt welkom in haar land. Toch gaat ze er van tijd tot tijd heen voor een bruiloft of een begrafenis. ‘Met angst in het hart’, volgens mensen uit haar omgeving. Deze avond, in haar villa in Bossey, herhaalt ze nog maar eens wat haar man aan het eind van zijn leven tegen haar zou hebben gezegd: ‘Wacht maar af, als ik dood ga, word jij de rijkste vrouw van Afrika.’ Ze kijkt naar een foto van hen tweeën, hij in smoking, zij in bont. ‘Het gewone Afrikaanse meisje dat ik was, kreeg een droomleven als een van de first lady’s van de wereld. Dat heeft mijn bestaan heel bijzonder gemaakt. Nu leef ik als een non. Zo heeft God het gewild...’ Maar een menselijke rechtbank zal beslissen of zij de rest van haar leven zal zitten borduren, of de grande dame zal uithangen. Joan Tilouine

‘Nu leef ik als een non. Zo heeft God het gewild...’

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 39

Afrika.indd 39

24-02-15 12:16

horizon

religie

Het dubbelleven van chassidische atheïsten Aeon – Londen

Aan het twijfelen gebracht door de wetenschap, maar gebonden aan hun chassidische families, leiden steeds meer ‘afvallige’ orthodoxe joden een dubbelleven in New York. Ze vormen een ondergrondse intellectuele elite, ontmoeten gelijkgezinden in chatrooms, als de dood om ontdekt en gestraft te worden door hun gemeenschap.

pagina 40 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Horizon.indd 40

24-02-15 12:12

chassidisme

Chassidische joden bij het graf van rabbi Menachem Mendel Schneerson (1902-1994), de zevende en laatste rebbe van de Lubavitch-beweging. Zijn graf op de Montefiore-begraafplaats in Queens, New York, is een bedevaartplaats geworden. â&#x20AC;&#x201C; ÂŠ Mario Tama / Getty Images

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 41

Horizon.indd 41

24-02-15 12:13

horizon

p het moment dat Solomon zijn geloof ver loor, stond hij in de metro heen en weer te schommelen alsof hij aan het bidden was. Maar de jonge rechtenstudent was niet in een gebeden boek aan het lezen – hij was al naar de synagoge geweest, waar hij zich in de leren riemen had gewik keld die hem met het orthodoxe jodendom verbonden, en waar hij drie keer per dag de gebeden opzei. Het boek dat hij nu in zijn handen had, was The Genesis of Justice (2000) van Alan Dershowitz, dat talmoedische en chassidische interpretaties van de Bijbel gebruikt om aan te voeren dat verhalen in het boek Genesis, van Adam en Eva die de appel at tot Noach en zijn ark, Gods leercurve vormden – een middel om een morele code en de heden ten dage gangbare regels van het recht op te stellen. Hij werd getroffen door de diepgang van het boek en het complexe gedachtengoed dat, zoals hij in zijn jeugd had geleerd, het exclusieve domein was van de rabbijnen die het gezag uitoefenden over zijn gemeenschap van ultraorthodoxe joden. De virtuosi teit van het boek, gepaard aan de schaamteloze ket terij, was aanleiding voor de eerste van vele barsten in Solomons geloof. Toen hij de heilige schrift geïn terpreteerd zag op zo’n boeiende wijze, die evenwel volstrekt niet overeenkwam met de dogma’s uit zijn jeugd, ging Solomon alles wat hij voor waar aannam in twijfel trekken.

Heilige graal

Van Dershowitz ging Solomon door naar evolutionaire biologie, en daarna naar Stephen Hawking en kosmo logie, en daarna naar bijbelse kritieken, tot hij uitein delijk tot de onvermijdelijke conclusie kwam dat zijn nog maar net ontwikkelde capaciteit tot kritisch denken tot het volgende had geleid: hij geloofde niet meer in het bestaan van God. ‘Het was het verschrikkelijkste moment in mijn leven,’ vertelde hij me. ‘Tot op de dag van vandaag zou ik willen dat ik de heilige graal kon vinden die bewijst dat ik het mis heb, dat het allemaal waar is.’ En toch ziet Solomons leven er vijftien jaar later nog precies zo uit als op de dag van die noodlottige trein reis, met misschien enkele afwijkingen. Solomon leidt nog steeds het leven van een orthodoxe jood. Hij is getrouwd met een orthodoxe jodin. Zijn kinderen

Ze konden zich er niet toe brengen het leven van hun familie op zijn kop te zetten

religie

zijn orthodoxe joden die de Thora bestuderen in de jesjiva. Zijn ouders zijn ultraorthodoxe joden. En dus deed Solomon niets met zijn pas ontdekte atheïsme. Solomon is een van de honderden, wellicht duizenden mannen en vrouwen die door hun contact met de evolutie, de wetenschap, het Nieuw atheïsme en bijbelse kritieken tot de conclusie zijn gekomen dat er geen God bestaat, maar die er door hun maat schappelijke, economische en familiale betrekkingen met de ultraorthodoxe en chassidische gemeenschap van worden weerhouden om hun geloofsrituelen op te geven. Degenen met wie ik heb gesproken, konden zich er niet toe brengen het leven van hun familie en hun kinderen op zijn kop te zetten. Ze zijn niet in staat om te geloven, maar moeten te veel achterlaten als ze vertrekken, en dus blijven ze heimelijke atheïsten binnen de ultraorthodoxe gemeenschap. (De namen van personen en sommige plekken zijn veranderd – iedereen die ik voor dit verhaal heb gesproken wilde anoniem blijven.) Deze mensen, die deel uitmaken van een geheime, ondergrondse intellectuele elite, leven in angst om ontdekt en gestraft te worden door een steeds geïsoleerdere gemeenschap. Maar ze vormen ook het bewijs van de groeiende problemen waarvoor fundamentalistische religieuze groeperingen zich gesteld zien in het tijdperk van internet en een geglobaliseerde wereld. Nu zo veel informatie zo gemakkelijk beschikbaar is, zijn fysiek en intellectueel isolement niet langer genoeg om hun grenzen in stand te houden. Niet alleen worden religieuze volgelingen blootgesteld aan informatie die de hegemonie van hun geloofssystemen betwist, maar het internet biedt individuen die in een beper kende omgeving leven ook een alternatieve gemeen schap.

Twijfelen

‘Het helpt mensen om anderen te vinden die in het zelfde schuitje zitten,’ zei Phil Zuckerman, docent sociologie aan Pitzer College in Californië, die afval ligen en secularisme bestudeert. ‘Als je twintig, dertig jaar geleden in Borough Park, Brooklyn, of in Alabama woonde, omringd door chassidische joden of door christenen van een pinkstergemeenschap, en je begon te twijfelen, nou, dan stond je alleen. Nu kun je met een iemand vinden die zich in dezelfde positie bevindt als jij, en die ook je twijfels deelt. Je kunt gemeen schappelijkheid vinden, je kunt aansluiting vinden. Dat versterkt je eigen situatie en biedt je steun, intellectueel en emotioneel. Religieuze fundamen talisten willen het monopolie op de waarheid, het monopolie op levensstijl, het monopolie op de moraal, het monopolie op gezag, maar het internet ondermijnt al die façades.’ Yanky valt uit de toon. De lange, ultraorthodoxe man met zijn slordige baardje en korte, achter zijn oren gestreken peies, en zijn traditioneel chassidi

Tienduizenden chassidische joden wachten op de kist van rabbijn Moshe Teitelbaum in de Yetev Lev D’Satmar-synagoge in Williamsburg. Teitelbaum en zijn sekte geloven dat de vestiging van een joodse staat moet wachten op de komst van de Messias, en dat de seculiere staat Israël dus een zonde is. Teitelbaum werd 91 jaar. – © Stephen Chernin / Getty Images

sche zwartwitte kleding, zit op een maandagmiddag op een barkruk in een afgelegen buurtcafé in South Brooklyn een biertje te drinken. Maar Yanky is dan ook een tegenstrijdige man. Net als Solomon woont hij in een orthodoxe buurt, heeft hij veel kinderen die een jesjiva bezoeken, gaat hij naar de synagoge om te bidden en is hij gastheer bij de maaltijden op de sabbat. Zijn leven wordt, zoals dat van alle orthodoxe joden, honderd keer per dag onderbroken door de kleine eisen die de religie stelt aan de manier van leven van haar volgelingen: eisen aan wat ze mogen eten, wat ze mogen dragen, waar ze naartoe mogen gaan, wat ze mogen lezen, met wie ze mogen praten, wat ze mogen aanraken, wanneer ze dat mogen aanraken, en hoe vaak. Voor iemand die dermate in beslag wordt genomen, is het ietwat tragisch dat hij niet in God gelooft. Zo is het niet begonnen. Yanky, een man met een zachtaardige, enigszins verslagen manier van doen en een wat schuchter, cynisch gevoel voor humor, was een van de meest fervente leerlingen van zijn

pagina 42 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Horizon.indd 42

24-02-15 12:12

horizon

chassidisme

Religieuze fundamentalisten willen het monopolie op de waarheid

Solomon trok alles wat hij voor waar aannam in twijfel

vriendengroepje. ‘Het is moeilijk te beschrijven hoe enthousiast ik vroeger was,’ vertelde hij me. Hij had jarenlang de Thora bestudeerd in de meest prestigi euze jesjiva’s. ‘Ik heb veel moeten verduren om daar naartoe te kunnen,’ zei hij, om aan te geven hoeveel het voor hem had betekend en hoeveel waarde hij ooit hechtte aan de heilige teksten. Hij werkte zelfs bij als rabbijn en gaf leken in zijn gemeenschap antwoord op vragen over de religieuze wetten. Maar Yanky had zichzelf altijd filosofische vragen ge steld, als kind al. Op een bepaald moment stapelden al die vragen zich op en kwamen tot een climax. Dat gebeurde toen zijn rabbijn hem vroeg of hij samen met een man die pas onlangs gelovig was geworden wilde studeren. Deze man had een studiegenoot nodig om met hem de religieuze antwoorden op wetenschappelijke vraagstukken door te nemen. De vragen van de man kon hij beantwoorden, maar dit partnerschap dwong Yanky om diep na te denken over kwesties die hij had vermeden, zoals de strijdig heid tussen bepaalde beweringen in de Bijbel en de

conclusies van de wetenschap. Hij probeerde een eind te maken aan de studiesessies, maar zijn rabbijn had vertrouwen in zijn doorzettingsvermogen. ‘Nee, nee, het komt goed, het komt goed,’ had de rabbijn tegen Yanky gezegd. Maar het kwam niet goed.

Nieuw atheïst

Zijn nieuwe studiegenoot nam Yanky mee naar een presentatie van de Britse wetenschapper en Nieuw atheïst Richard Dawkins, schrijver van The God Delusion (2006). ‘Het kwam niet zozeer omdat Dawkins zo overtuigend of zelfs maar interessant was,’ vertelde Yanky me, terwijl hij zo nu en dan een slokje van zijn bier nam. ‘Het kwam gewoon… ik zat daar met die hele groep mensen die dat ene standpunt deelde.’ Hij ervoer voor het eerst hoe religie er van buitenaf uitzag, als een verzameling van veelal belachelijke en immer aanvechtbare ideeën, waarmee zij geen greep meer hadden op zijn psyche. En er voltrok zich nog iets anders tijdens die lezing

van Dawkins: Yanky zat op dat moment met honder den vragen die niemand ooit bevredigend had kunnen beantwoorden. Die varieerden van wetenschappelijke vragen over de waarheid van de verhalen in het Oude Testament (‘de vrouw kwam duidelijk niet voort uit de man’, ‘mensen in de oudheid leefden niet vegeta risch’) tot kwesties met betrekking tot beweringen die in de Talmoed worden gedaan (‘de wetten inzake koken op de sabbat en de koosjere kookwetten komen niet overeen met de thermodynamica’, ‘insecten komen niet spontaan voort uit planten’). Het leek alsof er voor elke brandende vraag een apart, onbe vredigend antwoord was. En terwijl Dawkins sprak, besefte Yanky dat er één antwoord was dat paste op ál zijn vragen: God heeft de Thora niet geschreven, want Hij bestaat niet. ‘Dus dat was voor mij in wezen het einde,’ zei hij. Yanky was kapot van zijn inzicht dat er geen God was. ‘Ik raakte er totaal van in de war,’ zei hij, snel pratend. ‘Ik herinner me dat ik in bed lag met het gevoel dat de wereld in elkaar was gestort. Het was geen opluchting. Het was heel pijnlijk.’ Hij was zo overstuur dat hij na dit besef de meest wijze en geleerde rabbijnen benaderde, in de hoop dat zij antwoorden voor hem hadden, hem ervan konden overtuigen dat hij zich vergiste, dat God wel bestaat, dat de Thora waar is. Hij schreef anonieme brieven naar een aantal gerespecteerde rabbijnen en verstuurde die per post (hoewel dit in het jaar 2000 plaatsvond, maakte hij, zoals de meeste vrome joden, nauwelijks gebruik van internet). In die brieven stelde hij zijn vragen, die grotendeels gingen over de tegen stellingen tussen de eerste hoofdstukken van het Oude Testament en de evolutietheorie: de evolutie wijst erop dat slangen, die afstammen van salamanders, al lang vóór de mens zich ontwikkelde hun poten hadden verloren, maar in Genesis staat dat ze die verloren na een ontmoeting met de mens. In het verhaal over Adam en Eva staat dat mensen, nog maar zesduizend jaar geleden, in één dag werden geschapen, maar de wetenschap toont aan dat het menselijk leven op aarde langzaam is geëvolueerd, en beschrijft de geleidelijke opkomst van onze mensachtige voorgangers in vele miljoenen jaren. De verklaringen die hij van geleerde rabbijnen kreeg, waren onduidelijk en niet overtuigend. Een van hen stuurde hem een bizar briefje met een verhaal over een boot waarin we ons bevinden, ‘een ingewikkelde allegorie waarmee hij wilde vertellen dat we over de diepe wateren van de Thora dobberen’, herinnert Yanky zich. ‘Het was mooi bedacht, maar het heeft me niet geholpen. Bedankt, rabbi.’ Nu hij geen kant

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 43

Horizon.indd 43

24-02-15 12:12

horizon

religie

Ze lopen het risico dat ze hun kinderen kwijtraken, de voogdij wordt vaak toegewezen aan de gelovigste ouder meer op kon, moest hij ten slotte toegeven wat hij was: een atheïst die een dubbelleven leidde, en die gedwongen was om zijn afvalligheid geheim te houden uit vrees dat zijn baas hem zou ontslaan, zijn vrouw van hem zou scheiden en zijn kinderen van school zouden worden gestuurd.

Orthoprax

Ze noemen zichzelf ‘orthoprax’ – zij die correct praktiseren (hun religieuze plichten vervullen) – om zich te onderscheiden van de orthodoxen – zij die het correcte geloof aanhangen. Elke keer als ik er een ontmoette, stelde die me voor aan een paar van zijn vrienden, hoewel velen niets wilden zeggen, uit angst dat mensen erachter zouden komen. Er zijn veel minder vrouwen die zich in deze situatie bevinden dan mannen, en de vrouwen waren nog moeilijker aan de praat te krijgen. Ze lopen het risico dat ze hun kinderen kwijtraken, vooral in de staat New York, waar de voogdij vaak wordt toegewezen aan de gelovigste ouder. Maar de dingen zijn veranderd: waren ze eerst geïsoleerd door hun atheïsme, nu ontmoeten ‘dubbellevers’

die doorgaan voor orthodox, ultraorthodox en jesjivisch (mensen die de Talmoed verslinden) elkaar online in chatrooms. Ik heb undercoveratheïsten ontmoet uit veel verschillende chassidische sekten – Satmar, Skver, Bobov – die zich richten op het mystieke. Ze wonen in Williamsburg, Long Island, New Skver, Jerusalem. Overal waar er een geïsoleerde joodse enclave is, zijn er individuen die tot de conclusie zijn gekomen dat God niet bestaat, en toch werpen ze hun religieuze dekmantel om maatschappelijke, familiale en economische redenen niet af. Velen hebben een lange staat van dienst in hun gemeenschap, zijn zelfs leiders. Velen zijn financieel succesvol, familiemannen en -vrouwen, deugdzame mensen. ‘Ik ben je buurman, mijn kinderen zitten bij die van jou in de klas,’ schreef een undercoveratheïst anoniem op een blog. ‘Ik ben een van de wekelijkse sponsors van de Kiddushclub… ik was je kampleider… ik geloof niet in God.’ De orthodoxe gemeenschap is in de afgelopen vijftig jaar flink gegroeid. De bevolking van ultraorthodoxe en chassidische enclaves zoals Lakewood in New Jersey en Kiryas Joel in de staat New York heeft de laagste gemiddelde leeftijd in de hele VS, dankzij het

hoge geboortecijfer. Het is er normaal voor gezinnen om vijf tot twaalf kinderen te hebben. Deze gemeenschappen zijn georganiseerd rondom religie, verklaart Samuel Heilman, socioloog aan Queens College in New York, die eigentijdse orthodoxjoodse ontwikkelingen bestudeert. Naarmate de bevolking is gegroeid, zijn ook de pogingen om de bewoners in de hand te houden toegenomen. Maar het is over het algemeen een verloren strijd geweest. ‘Als sociologisch principe is one size fits all niet houdbaar,’ zei hij tegen me, ‘en hoe groter de gemeenschap, hoe moeilijker je daar controle op kunt uitoefenen.’ Dat wil niet zeggen dat het niet wordt geprobeerd. Eén methode daarvoor is beperkt seculier onderwijs voor kinderen, in vakken als wiskunde en zelfs Engels. Het gebrek aan vaardigheden om zich in de buitenwereld staande te houden kan verlammend werken op veel mensen die erover denken om uit hun gemeenschap te stappen. Een andere strategie is om alle anderen als vijand te bestempelen. Die tactiek is bepaald niet uniek. ‘Elke fundamentalistische groep demoniseert de andere – ze zijn over het algemeen erg dualistisch: je bent voor ons of tegen ons.’ In het geval van ultraorthodoxen ‘hebben we het over een getto dat van binnenuit op slot zit’, zei Heilman. ‘Je moet een dreiging van buitenaf creëren om de deuren op slot te houden.’ Maar zelfs voor mensen als Solomon en Yanky, die voldoende opgeleid zijn om buiten de gemeenschap hun beroep uit te oefenen, werkt hun eigen psychologische toestand even beperkend als externe regels om te voorkomen dat ze uit de gemeenschap treden. Dat zelfregulerende mechanisme speelt het sterkst mee via het koppelingsapparaat, de plek waar in die gemeenschappen status wordt bepaald. Iemand die uit de gemeenschap treedt, werpt een vloek op zijn hele familie, stigmatiseert ouders, broers en zussen, kinderen en zelfs neven en nichten, en beperkt hun kansen om in een ‘goede’, niet besmette familie te trouwen.

Chassidische joden op weg naar het Tashlich-gebed, waarin ze afstand doen van hun zonden. Williamsburg, New York, 2005. – © Mario Tama /Getty Images

pagina 44 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Horizon.indd 44

24-02-15 12:13

horizon

chassidisme Undercoveratheïst

Vormen dubbellevers een gevaar voor de kudde? Dat is afhankelijk van je standpunt. ‘Voor elk van hen worden er vijf, tien kinderen geboren,’ zei Heilman. ‘Alleen al in Williamsburg hebben we tienduizend kinderen op school. De meerderheid blijft waar ze zijn,’ beaamt een – gelovige – Satmarvriend. ‘Ik zou elke dag één persoon kunnen ompraten,’ pareert een undercoveratheïst die ik Moishe zal noemen. Dubbellevers zijn meer te beschouwen als ‘agentsprovocateurs binnen een belegerd systeem’, betoogt Heilman. Ze weten wat echt en niet echt is. Ze weten hoe ze het systeem kunnen omzeilen. En ze hebben hun eigen signalen. Het is nog maar een kwestie van tijd voor ze hun ideeën gaan delen met diegenen die nog geloven. Ik zit met Moishe, een briljante geleerde in de ultraorthodoxe wereld, in Solomons kantoor in Manhattan; de twee zijn collega’s en elkaars vertrouweling. Moishe is chassidisch, heeft een grijzende baard, woont in het hart van een chassidische sekte in Brooklyn en heeft een heleboel kinderen. Hij heeft verklarende boeken geschreven die in veel jesjiva’s worden bestudeerd en waarin de verborgen geheimen van de Thora worden onthuld. Solomon woont ook in Brooklyn, heeft een vrouw en een stel kinderen en een goede baan. Hij is gladgeschoren en draagt een pak en een keppeltje als hij naar zijn werk gaat. Hoewel ze allebei onwankelbare atheïsten zijn, is Moishe noch Solomon van plan uit de orthodoxe wereld te stappen. Daar houden de overeenkomsten op. Solomon is intens emotioneel, het soort man dat het gewicht van de wereld op zijn schouders draagt. Hij is nog steeds terneergeslagen door het verlies van zijn geloof. ‘Ik heb een emotionele band met een God van wie ik weet dat Hij niet bestaat,’ zo zegt hij. Maar Moishe wordt alleen gedreven door de jacht op de waarheid, en dat doet hij op die haast kinderlijke manier die genieën aan de dag leggen als ze iets ontdekken, en met een gevoel voor humor dat groot genoeg is om al zijn eigen tekortkomingen te omvatten. Solomon heeft een enorm schuldgevoel; de psychologische tol van een dubbelleven drukt zwaar op hem. ‘Vroeger werd ik gekweld door twijfel,’ zei hij. ‘Maar nu word ik gekweld door zekerheid.’ Moishe kan dat soort gevoelens niet begrijpen. Hij begroette zijn pas ontdekte intellectuele vrijheid met vreugde. In het openbaar is Moishe nog steeds chassidisch. Op de sabbat draagt hij een sjtreimel – de traditionele bonthoed. Op een bepaald moment vroeg de chassidische rabbijn die zijn sekte leidde hem om nóg religieuzer te worden, wat hij ‘het juiste pad nemen’ noemde.

‘God heeft de Thora niet geschreven, want Hij bestaat niet’

Jom Kipoer in New York. De Dag van Verzoening is de belangrijkste en heiligste dag van de joodse kalender, en draait om vergeving van God voor zonden van het afgelopen jaar. Na 25 uur vasten – de mond mag ook niet worden gespoeld met water – en bidden in de synagoge beslist Hij over het lot van mensen voor het komend jaar. – © Mario Tama / Getty Images

Barrière

‘Ik dacht toen: hoe bedoel je, nóg religieuzer? Religieuzer kan niet! Wat is er nog ten noorden van de Noordpool? Maar hij wist waar hij het over had.’ Moishes overgang van gelovige naar atheïst speelde zich in een paar weken af, nadat enkele passages van Maimonides hem ervan hadden overtuigd dat de grootste joodse geleerde, net als hijzelf, in het geheim atheïst was. Moishe legde het uit: aan de ene kant meende Maimonides dat het geloof dat de aarde eeuwigdurend is, slecht kon zijn voor de joodse religie. Aan de andere kant zei hij ook dat indien het oneindige karakter van de aarde kon worden bewezen, hij het als waar zou aannemen. Moishes conclusie? Maimonides ‘wist dat het eerste deel van de Thora op zijn best dubieus was en op zijn slechtst flauwekul’. Bovendien waren Maimonides’ pogingen om wat hij dácht dat waar was in overeenstemming te brengen met wat hij bewéérde dat waar was, in Moishes woorden, een ‘gigantische mislukking’. ‘Wat hij zei, was niet logisch,’ legde Moishe uit. ‘Dus er bleef er voor mij maar één optie over: hij was een atheïst, maar verborg dat. Kijk, dat was pas logisch. Dus nu beschouw ik mezelf als een reïncarnatie van Rambam (Maimonides). Ik ben een atheïst die het verbergt, net als hij.’ Maar ondanks zijn overtuiging dat hij, als hij zou willen, elke dag iemand zou kunnen bekeren tot het atheïsme, schrok Moishe terug voor de consequenties. Misschien is de grootste tragedie voor undercoveratheïsten wel de barrière die het opwerpt tussen hen en hun geliefden. ‘Ik zou mijn kinderen ontzettend graag de waarheid willen vertellen,’ biechtte Moishe op. En toch durft hij dat niet. Moishe is niet de enige. Veel mensen met wie ik sprak, blijven binnen de grenzen van hun orthodoxe leven, uit angst hun kinderen te beschadi-

gen. Zij kiezen ervoor hen te laten geloven in wat zijzelf nu als sprookjes beschouwen. ‘Liegen tegen mijn kinderen was voor mij het ergste,’ zei een andere undercoveratheïst – ik zal hem Yisroel noemen. Yisroel heeft een uitstekende baan, met een salaris van hoog in de zes cijfers, en is erg gehecht aan zijn vrouw en kinderen. Hij is het tegendeel van het stereotiepe beeld van afvalligen dat de overhand heeft in religieuze gemeenschappen, namelijk dat ze ‘leugenaars zijn die drugs willen gebruiken, hun vrouwen bedriegen en cheeseburgers eten’, zoals Yisroel het uitdrukt. Het is zijn grootste wens dat zijn kinderen leren om kritisch te denken en dingen zelf uit te puzzelen. Maar hij is niet van plan dat proces te versnellen. ‘Ik doe het stap voor stap. Ik heb ook geen langetermijndoel voor ogen,’ zei hij tegen me toen we elkaar op een regenachtige middag ontmoetten in een delicatessenzaak in Manhattan. Iedereen met wie ik sprak, had een andere relatie met zijn echtgenote over het onderwerp geloof. Moishe en zijn vrouw hebben afgesproken dat de kinderen eerst getrouwd moeten zijn voor zij iets veranderen aan hun leven, hoewel hij niet precies weet hoe die verandering eruit zal zien. ‘Wat moet ik doen – naar Kansas verhuizen?’ grapte hij. Yanky was enorm opgelucht toen hij alles had opgebiecht aan zijn vrouw – hij had het gevoel dat hij haar bedroog. ‘Ik werd er gek van,’ zei hij. Hij vertelde het haar op Tisja Beav – een vastendag ter herdenking van de verwoesting van de tempel en het einde van het Joodse Rijk – omdat, zoals Yanky het uitdrukt, ‘het een goed moment was om te lijden. Ze leed erg. Ze was niet zo gelukkig. Ze is nog steeds geschokt. Ze wilde niet dat ik naar de lezing van Dawkins ging. En ik zei: Je had gelijk!’ Maar een scheiding is geen optie. Yanky vindt dat kinderen twee ouders in eenzelfde huishouden

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 45

Horizon.indd 45

24-02-15 12:13

horizon

religie

‘In zekere mate leidt iederéén een geheim leven’

Achter de deur viert de antizionistische sekte Satmar dat rabbijn Teitelbaum 69 jaar geleden ontsnapte aan de Holocaust. © Andrew Kelly / Reuters

moeten hebben. ‘Het zou in het algemeen niet goed voor ze zijn, en in de religieuze wereld zou het hen beschadigen,’ zei hij. ‘En ik denk niet dat het hen zou helpen als ik hen uit de religieuze wereld haal, als dat überhaupt mogelijk zou zijn.’ Een paar fortuinlijke mannen konden hun vrouwen overtuigen van hun nieuwe standpunt, dat leverde hun dus een ‘partner in crime’ op. Een man met wie ik sprak – Yechiel, die in Jerusalem woont – zei dat het voor zijn vrouw niet zo pijnlijk was. ‘Vrouwen spelen een veel kleinere rol in de gemeenschap,’ zei hij. ‘Vrouwen worden geacht hun religieuze toewijding te uiten door de kinderen op te voeden en door andere fysieke dingen: een baan zoeken, de studie van hun man steunen. Het gaat veel minder om een spirituele ervaring, dus zij hoefde ook niet zo veel op te geven.’ Maar hij wel. Hij herinnerde zich de directe nasleep van het verlies van zijn geloof. ‘Ik bad tot Hashem (God): Geef me mijn geloof terug, bewijs me dat het waar is. Ik smeekte het Hem. Op een bepaald moment besefte ik dat het gewoon nergens op sloeg.’ Toch zei hij: ‘Als je me op straat zou zien, in mijn witte overhemd en met mijn zwarte keppeltje op, dan zou je niets vermoeden.’ Zijn vrouw dringt nu aan op meer veranderingen in hun manier van leven, maar de angst om zijn ouders te kwetsen weerhoudt Yechiel. Een chassidische vrouw die ik Fruma zal noemen, woont in de Satmar-enclave Kiryas Joel, in de staat New York. Fruma’s man weet niet dat ze van haar geloof is gevallen. Als hij daarachter zou komen, zou hij zeker van haar scheiden en haar kinderen van

haar afnemen. De laatste keer dat ze tekenen van non-conformistisch gedrag vertoonde, ging haar man de leiders van de gemeenschap om raad vragen. Ze stuurden haar naar een geestelijkegezondheidsspecialist die haar medicijnen voorschreef. ‘Gevallen zoals het mijne worden vaak afgedaan als mentale stoornissen,’ schreef ze. Sindsdien is ze nog een keer naar een andere specialist geweest; die verklaarde dat er niets met haar aan de hand was. Fruma leeft in de constante, verlammende angst dat haar echtgenoot achter haar ware opvattingen zal komen, zelfs zozeer dat ze weigerde met me af te spreken en alleen via Facebook wilde communiceren. De enige keer dat we elkaar over de telefoon spraken, belde ze vanaf een geheim nummer. Fruma verloor haar geloof een paar jaar geleden, maar kwam erachter dat haar nieuwe vrijheden haar alleen maar ongelukkiger maakten.

Vrijheid

‘Eerst was het heel bevrijdend om je eindelijk bevestigd te voelen,’ schreef ze. ‘Te weten dat ik niet gek ben – wat sommigen me willen voorhouden – omdat ik me niet kan conformeren en omdat ik anders denk. Maar na een paar maanden besefte ik dat het helemaal niet zo geweldig was. Die gevoelens van vrijheid die ik soms had, contrasteerden te zeer met mijn dagelijkse bestaan, en maakten het veel moeilijker om te blijven. Het gevoel dat ik weg moest was heel sterk.’ Hoewel Fruma nooit gelukkig is geweest in haar huwelijk, eist het feit dat ze moet liegen een immense tol van haar. ‘Oneerlijkheid veroorzaakt zo veel innerlijke conflicten,’ schreef ze. ‘Het maakt al je vertrouwen kapot, zorgt dat je de betrokken persoon gaat haten, maar zorgt vooral dat je jezelf gaat haten.’ Toen Yisroel, de New Yorker met het hoge inkomen, zijn vrouw had verteld dat hij niet meer in God

geloofde, was ze totaal van streek. Toen hij liet doorschemeren dat hij ervoor uit wilde komen, dreigde ze van hem te gaan scheiden. Ze vond het te verwarrend voor de kinderen, en Yisroel was het daar min of meer mee eens. Dus om zijn huwelijk te redden beloofde Yisroel plechtig dat hij nooit een van de religieuze wetten zou overtreden, en dat heeft hij ook nooit gedaan. En om mee te gaan in de hoop van zijn vrouw dat hij ooit zijn geloof in God terug zal vinden, koopt Yisroel elke week een lot, ‘om die deur open te houden. Ik koop het lot, alleen voor haar, en ik zeg: alstublieft, Hashem, laat me winnen.’ Het is niet alleen maar ellende. Solomon, die in de metro zijn geloof verloor, zegt dat de orthodoxe gemeenschap veel goeds biedt om de psychologische last van een dubbelleven te verlichten, zoals ‘de nadruk op familie, het feit dat ik me waarschijnlijk geen zorgen hoef te maken dat mijn dochter op haar zestiende zwanger of stoned zal worden. Er zijn veel goede dingen, al is het allemaal niet waar. Ik vind het een prettig leven.’ Yisroel noemt het ‘performancekunst’. ‘In zekere mate leidt iederéén een geheim leven, laat iederéén aan verschillende mensen andere kanten van zichzelf zien,’ zei hij. Luiden de undercoveratheïsten het einde van de ultraorthodoxie in of juist een nieuw, nog geïsoleerder en gereguleerder begin? Op dat punt zijn Solomon en Moishe het niet eens. Zolang ultraorthodoxe gemeenschappen mensen nog op zo’n jonge leeftijd laten trouwen, blijven twijfelaars klem zitten, voerde Solomon aan. ‘Het geloof heeft veel grote problemen overleefd,’ zei hij, en in dat licht moet je ook de recente ommezwaai naar het fundamentalisme binnen ultraorthodoxe gemeenschappen zien – als een mechanisme om de non-conformisten te bestrijden. ‘De radicalisering van het ultraorthodoxe judaïsme is een teken van zijn succes, niet van zijn mislukking.’ Maar Moishe meent dat het fenomeen atheïsme diep verankerd is in de orthodoxe manier van leven. ‘Iedereen doet alsof,’ benadrukte hij. ‘Ik denk dat het allemaal ineen gaat storten. Ik geef het nog twintig jaar.’ Batya Ungar-Sargon

pagina 46 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Horizon.indd 46

24-02-15 12:13

horizon

honkbal

Bij opbod verkocht Als de VS en Cuba hun banden aanhalen, wordt het in de toekomst misschien anders. Maar tot

op heden kunnen Cubaanse honkballers hun geboorteland alleen verlaten aan de hand van een smokkelaar. ‘Het is een maffiatoestand geworden.’

Miami Herald – Miami

e reis van aftandse honkbalveldjes in Cuba naar de grote stadions van de Amerikaanse profcompetitie is voor Cubaanse honkballers vaak een dure tocht vol verraad en vernederingen. Nadat ze met gevaar voor eigen leven de illegale oversteek hebben gemaakt, worden ze bij opbod ver kocht door smokkelaars die een buitensporig aandeel van hun inkomsten opeisen. Of ze nu reizen via Mexico, Haïti, de Dominicaanse Republiek of zelfs Andorra, alle wegen leiden uitein delijk naar Miami. In dat knooppunt van de Cubaanse spelershandel maken illegale netwerken van smokke laars en een handjevol spelersmakelaars de dienst uit: zij bepalen welke talenten Cuba verlaten. De VS mag Cuba dan al 54 jaar boycotten, en de kust wacht van de landen in de regio mag nog zo streng controleren, ze kunnen niet voorkomen dat spelers blijven vluchten uit het land waar de honkbal inmid dels net zo schaars is als rundvlees. Het afgelopen seizoen telde de Amerikaans Major League al 27 spe lers van Cubaanse afkomst. Vijf van hen werden geselecteerd voor de jaarlijkse All Starteams, en ze verdienden in totaal 450 miljoen dollar. Yasmany Tomás tekende bij de Arizona Diamondbacks voor 68,5 miljoen dollar in het kielzog van Rusney Castillo, die door de Boston Red Sox werd gecontracteerd voor 72,5 miljoen.

Smokkelmarkt

Als Obama en de Cubaanse leider Raúl Castro de be trekkingen tussen beide landen verder normaliseren, kan dat de smokkelmarkt voor gevluchte Cubaanse spelers (door de Cubaanse overheid nu nog als ‘ver raders’ bestempeld) opengooien. ‘De markt voor Cubaanse honkballers is heel anders dan vroeger, toen sporters net als andere immigranten gewoon in alle vroegte op een van de eilandjes voor de kust van Florida werden afgezet,’ zegt Joe Kehoskie, een makelaar van Cubaanse spelers. ‘Nu is het een keiharde handel waarin smokkelaars de lakens uitdelen. Het is

Vluchten uit het land waar de honkbal inmiddels net zo schaars is als rundvlees Yasmany Tomás, die een contract tekende bij de Arizona Diamondbacks voor 68,5 miljoen dollar. – © Yuki Taguchi / WBCI /MLB Photos

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 47

Horizon.indd 47

24-02-15 12:13

horizon

sport

Maar hij is de slechterik in deze film,’ zegt Despaigne. Het Amerikaanse ministerie van Homeland Security beschouwt de smokkel van Cubaanse spelers als een vorm van mensenhandel, wat inmiddels een criminele miljardenindustrie is. De standaardprijs voor een Cubaan die het land uit wil bedraagt 10.000 dollar. Maar goede honkballers zijn miljoenen waard, en de smokkelaars hebben een businessmodel waarmee ze daar een stevig percentage van opstrijken.

Beschermgeld

De Amerikaans Major League telt 27 spelers van Cubaanse afkomst

een en al dreigementen en oplichterspraktijken.’ Als een goede speler genoeg heeft van zijn communistische geboorteland, zijn maandsalaris van 40 dollar en de kwakkelende Cubaanse competitie, kunnen de smokkelaars hem het land uit helpen. Maar dat kost hem dan wel 20 tot 35 procent van zijn inkomsten, terwijl een bonafide makelaar maar 5 procent vraagt. Neem Gilberto ‘El Rubio’ Suarez uit Miami: veroordeeld voor het naar de VS smokkelen van twee spelers, onder wie outfielder Yasiel Puig van de Los Angeles Dodgers. Er is beslag gelegd op de 2,5 miljoen dollar die Puig hem moest betalen, alsmede op een huis, een flat, een gloednieuwe Mercedes en drie vuurwapens die hij van zijn opbrengsten had gekocht. Toen Puig in juni 2012 in een speedboot van de Varkensbaai naar het Mexicaanse Isla Mujeres werd gebracht, kreeg Joe Kehoskie een telefoontje van iemand die bij die operatie betrokken was. ‘Hij zei dat ik voor 250.000 dollar Puigs zaakwaarnemer kon worden,’ aldus Kehoskie. ‘Twee dagen later belden ze weer. Toen was de prijs al gestegen naar 500.000 dollar.’ Puig, die in een goedkoop Mexicaans motel werd vastgehouden terwijl zijn smokkelaars, de Zetas [van het beruchte Mexicaanse drugskartel], nog ruzieden over zijn prijs, tekende uiteindelijk bij de Dodgers voor 42 miljoen dollar. De afspraak was dat hij 1,3 miljoen dollar zou betalen aan vier geldschieters in Zuid-Florida die zijn reis hadden gefinancierd, en

20 procent van zijn salaris zou afdragen aan Suarez en spelersmakelaar Jaime Torres. Dat wordt althans beweerd door de man die een rechtszaak tegen Puig heeft aangespannen waarin hij 12 miljoen dollar schadevergoeding eist. Puig zou hem valselijk hebben beschuldigd van mensenhandel, waardoor hij drie jaar tussen de kakkerlakken in een Cubaanse cel heeft gezeten. Niet nagekomen beloften en oplichting maken het verhaal van die reis nog onfrisser. Puig heeft niet al zijn schulden aan de smokkelaars voldaan, wat resulteerde in doodsbedreigingen aan zijn adres en dat van Yunior Despaigne. Deze voormalige Cubaanse bokser, ooit lid van de nationale selectie, maakte de overtocht samen met zijn vriend Puig, diens toenmalige vriendin en een priester van de Cubaanse Santería-gemeenschap. Hij belandde uiteindelijk in Miami bij de man die volgens hem de vlucht van Puig had geregeld, de eigenaar van een recyclebedrijfje. Despaigne woonde bij hem in en sjouwde defecte airco’s voor hem, tot die man voor een ander misdrijf werd opgepakt. Despaigne zegt dat hij in Miami is bedreigd door een handlanger van de smokkelaars, die ‘een pistool tegen mijn lever drukte en zei dat Puig moest betalen’. Volgens hem is het ook de schuld van Puig dat zijn jongere broer in Cuba in de cel zit wegens hulp bij de vluchtpoging van een andere speler. ‘Als je Puig en de Dodgers moet geloven, is Puig een slachtoffer en een held.

Talentvolle spelers worden direct door de smokkelaars benaderd, soms met hulp van een spelersmakelaar. Ze leggen contact via een kennis of een tussenpersoon in Cuba. Ze werken samen met geldschieters die het vervoer, de huisvesting, het levensonderhoud en de trainingen van de speler financieren in de periode tot hij een contract tekent. Volgens John Tobon van Homeland Security moeten de smokkelaars ook vaak pisos (beschermgeld) betalen aan de lokale Mexicaanse kartelbaas, die hun boot beschermt tegen de Mexicaanse autoriteiten en rivaliserende bendes. Uit processtukken blijkt dat de Zetas een ‘vertrekbelasting’ heffen van 3000 dollar per migrant en 10.000 dollar per boot. En dan komen er nog de kosten bij van steekpenningen voor de Cubaanse kustwacht, om te zorgen dat ze ‘ongezien’ uit Cuba kunnen wegglippen. Vanwege het handelsembargo kunnen Amerikanen geen zaken doen met Cubanen, en in Cuba bepaalt de overheid voor welke club een speler uitkomt. Door de Koude Oorlog-boycot kregen Cubanen in de Amerikaanse competities een uitzonderingspositie en daar maken ze nu dankbaar gebruik van. Ze reizen eerst naar een ander land, zoals Mexico, de Dominicaanse Republiek of – steeds vaker – Haïti. Als ze daar, meestal met behulp van wat smeergeld, genaturaliseerd zijn, kunnen ze als buitenlandse speler worden aangekocht en bieden de clubs tegen elkaar op om ze binnen te halen. Als een Cubaanse speler namelijk meteen in de VS asiel aanvraagt, valt hij onder de draft, de verdeelsleutel waarmee de bond nieuwe spelers over de teams verdeelt. Voor die spelers wordt veel minder geld betaald. In 1961, toen Amerika het handelsembargo aanscherpte, schafte Fidel Castro in Cuba de profsport af. Hij wierp dat seizoen zelf de eerste bal in de nationale competitie en riep sporters uit tot ‘vaandeldragers van de revolutie, die spelen uit liefde voor het volk en niet voor geld’. Dertig jaar later ontvluchtte de eerste speler de Cubaanse competitie. De nationale ploeg zat in Miami International Airport te wachten op het vliegtuig naar Havana toen René Arocha de benen nam en zich door een jeugdvriend naar het huis van een tante liet rijden. De volgende zomer was hij pitcher bij de St. Louis Cardinals. Sinds die tijd zijn meer dan tweehonderd spelers Cuba ontvlucht om in Amerikaanse competities te

De standaardprijs voor een Cubaan die het land uit wil bedraagt 10.000 dollar

pagina 48 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Horizon.indd 48

24-02-15 12:13

horizon

honkbal

Puig werd een sensatie bij de Dodgers

Boven: Fidel Castro toont zijn vaardigheden als werper... © Lee Lockwood / Getty Images ... en als slagman. © Getty Images

gaan spelen. Op de World University Games in Buffalo in 1993 was het Eddie Oropesa die zijn schoenen aan een teamgenoot gaf, afscheid nam en over het hek achter het thuishonk klom. Een paar dagen later liep Rey Ordóñez het spelershotel uit en stapte in de auto van een vriend uit Miami. Beiden belandden bij een club in de Amerikaanse Major League. Maar de laatste jaren zijn de beste Cubaanse spelers steeds meer waard geworden, zodat de smokkelaars hun macht laten gelden en bepalen wie het eiland kan verlaten. ‘Het is een maffiatoestand geworden en niemand wil erover praten, want er heerst een sfeer van geweld die vroeger niet bestond,’ aldus Ben Daniel, advocaat en voormalig officier van justitie in Miami. De spelers willen niet vertellen hoe ze het land uit zijn gekomen, en hun zaakwaarnemers ook niet. De spelers vrezen represailles van de Cubaanse autoriteiten tegen hun achtergebleven familie. Bovendien houden ze de details van hun vlucht liever stil om te zorgen dat andere spelers dezelfde methoden en contact personen kunnen gebruiken. Ook Puig wil niets over zijn omzwervingen kwijt, maar zijn reisgenoot Despaigne wel. De bokser werd in 2011 uit de nationale selectie gezet omdat de Cubaanse coaches dachten dat hij het land wilde ontvluchten. Hij werd van Havana overgeplaatst naar Cienfuegos, waar hij Puig tegenkwam, die hij nog kende van de staatsschool voor sporters. In het voor jaar kreeg Despaigne een telefoontje van Pacheco, de eigenaar van een aircorecyclebedrijf in Miami met een strafblad wegens inbraak en creditcardfraude. Pacheco was jaren geleden op een vlot uit Cuba gevlucht en kende de familie van Despaigne. Despaigne heeft voor de rechter verklaard dat Pacheco hem vroeg om Puig een aanbod te doen. In ruil voor

20 procent van zijn salaris zou hij Puig aan een contract bij een grote Amerikaanse club helpen. Despaigne zelf werd een huis in Hialeah en 200.000 dollar beloofd. Despaigne beweert dat Pacheco, die niet is aange klaagd, geld naar Puig stuurde, die steeds meer geld bleef vragen. In een jaar tijd deden ze vier mislukte pogingen het land uit te komen. Eenmaal werden ze teruggestuurd door de Amerikaanse kustwacht. Tweemaal verdween Puig ineens van de afgesproken plek, en Despaigne vermoedt boze opzet. Bij de vijfde poging zwierven Despaigne, Puig, diens vriendin Jenny Reyes en de bevriende santero [priester] Lester Quesada de hele nacht door een mangrovebos. Doodop en uitgedroogd vonden ze de volgende dag eindelijk de speedboot die hen kwam ophalen. ‘We hadden het al bijna opgegeven,’ zegt Despaigne. ‘We hadden een beeldje van Elegua [de Santeríageest van de wegen] bij ons om geluk te brengen. Dat waren we verloren, en toen we terugliepen en het beeldje in het zand vonden, zagen we ook de boot liggen.’ Mede door motorpech duurde de overtocht nog twee dagen. De boot werd bestuurd door Eladio ‘El Chino’ Guerra en Tomás ‘Tomasito’ Valez Valdivia, een in Cuba geboren Amerikaan uit ZuidFlorida met een strafblad, die jaren geleden naar Cancún was gevlucht. Zij werkten voor Yandrys ‘Leo’ Leon, een smokkelaar die enkele maanden na Puigs aankomst in de VS in Cancún werd doodgeschoten. Dat gebeurde volgens de rechtbankverslagen nadat Suarez tegen Despaigne had gezegd dat hij zich geen zorgen hoefde te maken over de dreigementen van Leon, dat die ‘geneutrali seerd’ zou worden. Na de overtocht zat het viertal een tijdje in een motel op Isla Mujeres terwijl Pacheco met de smokkelaars ruziede over de prijs, die ineens was gestegen van 250.000 naar 400.000 dollar. Samen met Suarez, spelersmakelaar Torres en drie andere Amerikaanse

geldschieters lukte het Pacheco om Puig en zijn vrien den naar MexicoStad te krijgen, aldus Despaigne. Daar dineerden ze met Suarez, geldschieter Gonzalez en makelaar Torres. Die laatste onderhandelde met de Dodgers over Puigs contract, dat op 28 juni 2012 werd getekend. Volgens de processtukken regelde Suarez, die vroeger voor de Cubaanse veiligheidsdienst had gewerkt, dat het viertal Texas in werd gesmokkeld. Pacheco ontving uiteindelijk 300.000 dollar van Puig. Suarez en Torres (die in 2014 door Puig de laan uit werd gestuurd) was volgens Despaigne 20 procent van Puigs salaris bij de Dodgers beloofd. Vanwege zijn flitsende speelstijl werd Puig een sen satie bij de Dodgers. Maar Despaigne wachtte het onzekere bestaan van een immigrant. Hij ontving uiteindelijk maar 70.000 van de beloofde 200.000 dollar, en dat huis in Hialeah heeft hij nooit gezien. Hij trok een tijdje in bij Pacheco. ‘Ik had geen werk en ging uit verveling maar met hem mee naar zijn klanten, van die zware airco’s sjouwen,’ zei Des paigne.

Koeriers

Volgens Pacheco’s advocaat David Donet wilde Des paigne koste wat kost uit Cuba weg nadat hij uit de nationale boksselectie was gezet. Daarom had hij juist Pacheco gebeld met het aanbod een ‘pakketje’ naar Amerika te brengen: zijn vriend, het honkbal talent Puig. Nadat Puig een huis in Miami kocht, werd Pacheco zijn assistent: hij zorgde voor Puigs ouders, zijn tuin en zijn auto’s. Hij was zijn ‘manusje vanalles’, zegt Donet. Despaigne heeft inmiddels werk in de bouw en als bokscoach op een sportschool. Van zijn voormalige reisgenoten en gastheren wil hij niets meer weten. Hij is boos op Puig omdat zijn jongere halfbroer nu in de cel zit. Deze Eduardo Soriano Díaz en twee andere Cubanen kregen in augustus vijf jaar cel voor hun aandeel in een mensensmokkeloperatie die was opgezet door Puig en Pacheco. Zo staat het althans in het vonnis van de Cubaanse rechtbank. De pitcher Noelvis Entenza verklaart daarin dat hij werd gebeld door zijn oudploeggenoot Puig en Pacheco, die hem trachtten over te halen het land te ontvluchten.

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 49

Horizon.indd 49

24-02-15 12:13

horizon

sport

Momenteel zit hij bij zijn zaakwaarnemer David Hastings in Florida te wachten tot hij van de Amerikaanse autoriteiten aan de slag mag. Maar hoe heeft de 19-jarige Moncada zijn vrouw, die ouder schijnt te zijn, ontmoet? Volgens spelers van het nationale team leerde hij haar op een toernooi in Rotterdam kennen via Torres, de spelersmakelaar. ‘Ze liep steeds achter hem aan en zat vaak in het spelershotel en op zijn kamer,’ aldus Bjarkman, sportjournalist en een autoriteit op het gebied van het Cubaanse honkbal, die destijds ook in dat hotel verbleef. ‘Er werd veel gespeculeerd over de precieze aard van hun relatie.’ Spelersmakelaars spelen soms een schimmige rol in de migratie van spelers. Door de groei van internet en de opschorting van de reisbeperkingen van en naar Cuba is het makkelijker geworden om daar spelers te scouten en met ze in contact te komen. Toen Torres naar de zaak Puig en naar zijn werkwijze werd gevraagd, zei hij: ‘Ik werk al twintig jaar als zaakwaarnemer voor Cubaanse spelers, en meer heb ik niet te zeggen.’ Hij werd bekend toen hij in 2003

De leegloop bedreigt het niveau van Cuba’s volkssport nummer een

Ze beloofden hem geld, vervoer en een contract bij een Amerikaanse club. De drie veroordeelde Cubanen zouden als koeriers van Puig hebben gefungeerd. In het najaar van 2013, enkele maanden nadat Entenza was benaderd, vluchtte Erisbel Arruebarrena van het Cubaanse Cienfuegos naar Haïti. Hij heeft inmiddels een contract van 25 miljoen getekend bij de Los Angeles Dodgers. Enkele maanden vóór de contacten met Entenza waren al vijf andere spelers van Cienfuegos het land ontvlucht, onder wie de White Sox-ster Abreu. Volgens de rechtbank was het geen toeval dat het allemaal oud-ploeggenoten van Puig waren.

Verklikkers en lievelingetjes

‘Het is duidelijk dat Puig net zo goed aan mensenhandel heeft gedaan,’ zegt Despaigne. In Miami heeft Miguel Angel Corbacho Daudinot een zaak tegen Puig aangespannen in het kader van de wet op de bescherming van slachtoffers van marteling. Hij eist 12 miljoen dollar van Puig omdat hij door diens toedoen drie jaar in een Cubaanse cel heeft gezeten wegens mensenhandel. Hij zegt dat hij Puig ontmoette tijdens een bezoek aan Cuba, en dat Puig hem aangaf bij de Cubaanse autoriteiten omdat hij zou hebben aangeboden hem naar de Dominicaanse Republiek te brengen. Puig was in de Cubaanse competitie destijds geschorst wegens wangedrag. Zijn moeder en hij hebben tegen Corbacho Daudinot getuigd. Volgens het pleidooi van diens advocaat spanden ze samen met het staatsinstituut voor sport en de veiligheidsdienst van Cuba om ‘de eiser valselijk te beschuldigen en Puig neer te zetten als een loyale en betrouwbare Cubaanse burger, in de hoop dat hij weer in de nationale selectie zou

komen’. Want zoals advocaat Avelino Gonzalez schrijft: ‘Het Cubaanse nationale team bestaat helaas bijna alleen nog uit verklikkers en lievelingetjes van de overheid.’

Getouwtrek

Elke ontsnapping heeft zijn eigen verhaal, dat vaak eindigt met getouwtrek om geld. Yoenis Céspedes maakte in 2011 met zes familieleden een 23 uur durende overtocht naar de Dominicaanse Republiek. Alles was georganiseerd door de Dominicaanse spelersmakelaar Edgar Mercedes. Mercedes maakte een bizar filmpje van Céspedes’ trainingen in Santiago, waarop je hem onder begeleiding van Star Warsmuziek twintig minuten ziet sprinten en ziet hoe hij homeruns slaat, gewichten heft, een dankwoord uitspreekt aan zijn moeder (zelf een vermaard softbalster) en een varken roostert. In februari 2012 tekende Céspedes voor 36 miljoen bij de Oakland Athletics en vloog hij erheen voor de voorjaarstraining. Later kreeg hij met Mercedes ruzie over geld. Zijn familie was bang dat Mercedes hen zou laten uitzetten en vluchtte per schip naar de Turks- en Caicoseilanden, en van daaruit naar Miami. Begin 2014 besliste de Dominicaanse rechter dat Céspedes 22 procent van zijn salaris aan Mercedes verschuldigd was. De felbegeerde jonge infielder Yoan Moncada koos voor de legale weg. Hij trouwde met een vrouw die zowel de Argentijnse als de Amerikaanse nationaliteit had, nam ontslag bij zijn club Cienfuegos, vroeg een visum aan en reisde in augustus met zijn kersverse vrouw naar Argentinië. Daarna koos hij domicilie in Guatemala, waar hij in november zijn talenten demonstreerde voor zeventig scouts.

een contract van 32 miljoen bij de Yankees in de wacht sleepte voor José Contreras. Ook Bart Hernandez was een totale onbekende tot hij contracten begon binnen te slepen voor Cubaanse spelers. ‘Twee spelersmakelaars die volslagen onbekend waren hebben nu ineens een monopolie op Cubaanse spelers,’ zegt Kehoskie. Volgens hem kan het niet anders of ze spelen onder één hoedje met mensenhandelaren. Torres en Hernandez ontkennen dat in alle toonaarden. Ze zeggen dat de spelers zelf bij hen aankloppen. Hoe ziet de toekomst van het Cubaanse honkbal eruit? In het Parque Central in Havana is een speciale plek, de Esquina Caliente (het ‘hete hoekje’), waar sportliefhebbers traditioneel bijeenkomen om over honkbal te praten. Het gesprek gaat daar tegenwoordig meer over gevluchte spelers als Abreu en Puig dan over het spel van de Cubaanse clubs. De leegloop bedreigt het niveau van Cuba’s volkssport nummer een. Vroeger vluchtten de spelers in het grootste geheim. In boeken met honkbalstatistieken staat een sterretje bij de namen van spelers die ‘hun land in de steek lieten’. Maar nu Obama heeft aangekondigd de banden met Cuba weer aan te halen en een eind te maken aan het embargo, kan het kleine stroompje vertrekkende spelers wel eens veranderen in een vloedgolf. Dan valt er voor de smokkelaars niets meer aan te verdienen. ‘De Cubaanse regering kan in haar huidige vorm niet overleven, en hetzelfde geldt voor het Cubaanse honkbal,’ zegt Bjarkman. ‘Het was altijd een waardige evenknie van de Amerikaanse competitie, maar als de poorten opengaan, blijft er niets van over.’ Linda Robertson

pagina 50 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Horizon.indd 50

24-02-15 12:13

horizon

cultuur

Vijf minuten met… Werner Herzog

The Talks – Berlijn

Wat kookt u graag op die feestjes? ‘Het zijn geen feestjes. Ik kook maaltijden voor vrienden of voor mensen om wie ik geef. Ik kook samen met mijn vrouw, maar als het om een goede biefstuk gaat, doe ik dat zelf. Ik vind het heerlijk om te discussiëren, en onderwijl maak ik de biefstuk klaar en trek ik een goede fles wijn open. Mijn manier van sociaal netwerken is fundamenteler.’

Mr. Herzog, denkt u dat iemand ooit gek genoeg is om u in te huren als regisseur van een kaskraker? ‘Dat zou helemaal niet gek zijn, want ik ben in staat om een grote film te produceren voor een fractie van het geld dat Hollywood zou uitgeven. Een grote, epische film als Aguirre, the Wrath of God… als Hollywood zo’n film zou willen maken, zouden ze niet onder de 50 miljoen dollar gaan zitten. Het totale budget van mijn film, in 1970, was 360.000 dollar. Laten we zeggen dat het momenteel twee keer zoveel zou zijn, ongeveer 700.000 à 800.000 dollar.’

In uw films wordt menselijk contact ook op waarde geschat. Gaan al uw films op een of andere manier over wat het betekent om mens te zijn? ‘Ik deins ervoor terug om ze in een bepaalde categorie te plaatsen. Ik ben natuurlijk altijd gefascineerd geweest door onze condition humaine. De literatuur en de schilderkunst gaan daar ook over.’

Denkt u dat u populairder bent dan ooit? ‘Dat kan ik echt niet beoordelen, want ik heb niets met zaken als populariteit. Wat dat betekent is voor mij heel erg vaag en onbekend. Ik leid in wezen nog steeds hetzelfde leven. Ik heb geen materiële bezittingen, en die heb ik ook niet nodig. Mijn materiële wereld is buitengewoon klein en beperkt.’

Maar bent u op zoek naar een spirituele dimensie die de mensheid verbindt? ‘Misschien. In wezen ligt aan alles wat ik doe iets ten grondslag dat ons verlicht, dat dieper gaat dan oppervlakkig amusement. Maar mijn films zijn allemaal onderhoudend, en in zekere zin maak ik de ene mainstreamfilm na de andere…’

Zó klein kan die niet zijn. ‘Ik heb één pak, dat ik nu aanheb, en in de afgelopen 25 jaar heb ik nooit een ander gehad. En de schoenen die ik draag, draag ik al drie jaar. Het is mijn enige paar. Ik moet nieuwe kopen, want ze beginnen uit elkaar te vallen.’

Ik zou u niet echt ‘mainstream’ willen noemen. ‘Mijn verhalen zijn prachtig en makkelijk te begrijpen. Al vertoon je ze in Algerije, Moskou of Buenos Aires, iedereen zal ze begrijpen.’

Echt? ‘Ik heb geen twintig paar schoenen nodig. Mijn auto is al twaalf jaar oud. Dat is oké. Ik geniet van het leven en mijn basisbehoeften zijn simpel. Ik zit niet op sociale netwerken. Ik heb niet eens een mobieltje. Waarschijnlijk ben ik de laatste die standhoudt.’ Ik ken mensen die net zo zijn. Iedereen heeft de pest aan ze, omdat je ze nooit kunt bereiken. ‘Ik wil gewoon niet altijd bereikbaar zijn. Ik zie graag mensen, maar dan op een fundamentelere manier. Ik ga nooit naar feesten, maar ik nodig vrienden uit en kook voor ze. We gaan om de tafel zitten, maximaal zes mensen, want als het er meer zijn, is er geen ruimte aan tafel. En als we met elkaar praten, praat iedereen over hetzelfde onderwerp. Als je op een feest bent, zijn er tweehonderd mensen en harde muziek en in elke hoek wordt er over andere onderwerpen gepraat, en over koetjes en kalfjes.’

U bent een regisseur die met meer gemak dan de meesten overstapt van documentaire naar fictie. ‘Er zijn amper andere regisseurs die zowel speelfilms als documentaires maken. Zou u op dit moment ook maar iemand kunnen noemen?’ Michael Winterbottom? ‘O ja, hij maakt documentaires en speelfilms. Maar wie nog meer? Minder dan een handjevol mensen. Maar je moet toch op je hoede zijn, want ik probeer de grenzen tussen die twee te laten vervagen, en ik ben heel vindingrijk in documentaires. Wie had verwacht dat je in mijn film over grottekeningen Fred Astaire met zijn schaduw zou zien dansen?’ Of dat je albinokrokodillen zou zien. ‘Precies. Wie had verwacht dat er radioactieve mutanten en albinokrokodillen in mijn film zouden voorkomen? Dus die wilde ideeën, dat is niet alleen mijn fantasie, het is iets collectiefs van ons – leef je uit en laat de geest waaien! Dat blijf ik zeggen tot de

producer me in een dwangbuis laat afvoeren. Dat is het genot van filmmaken, het genot van verhalen vertellen, het genot van naar films kijken.’ Maar daardoor heb ik het gevoel dat we u niet voor honderd procent kunnen vertrouwen, alsof u een onbetrouwbare verteller bent. Is dat waar? ‘Nee, ik verzin dingen, maar het is altijd duidelijk wanneer het verzonnen is.’ Ik dacht dat de krokodillen een statement waren over de invloed van de mens op het milieu. ‘Ik ben ervan overtuigd dat onze aanwezigheid op deze planeet niet houdbaar is. We zullen binnenkort uitsterven.’ Denkt u niet dat een deel van onze soort in staat zal zijn zich aan te passen? ‘Nee, mensen zullen uitsterven omdat kakkerlakken en reptielen een veel betere kans hebben om te overleven. Het menselijke ras is niet duurzaam, en er zijn te veel dingen die ons kunnen uitwissen. Microben hebben het op ons voorzien, en meteoren en reusachtige vulkaanuitbarstingen. De laatste werkelijk grote, in Nieuw-Zeeland, 72.000 jaar geleden, had bijna alles weggevaagd, en er staan ons nog veel reusachtiger uitbarstingen te wachten.’ Zijn we niet slim genoeg om ons aan te passen? ‘Nee, want wat gebeurt er als we een stroomstoring van een maand hebben? Dan kun je geen boodschappen meer doen en geen benzine meer tanken. Hoe moet je dan aan eten komen? Je kunt niet van de ene op de andere dag beslissen: O, ik ga het land omploegen en voedsel verbouwen.’ Maakt u zich zorgen over die op handen zijnde vernietiging? ‘Ik word niet nerveus van het idee dat we zullen uitsterven. Maarten Luther, de hervormer, heeft eens iets heel moois gezegd toen hem werd gevraagd: “Wat zou u doen als de wereld morgen in de Apocalyps zou verdwijnen?” Luther zei: “Dan zou ik vandaag een appelboom planten.” Als ik wist dat een meteoriet morgen onze planeet zou vernietigen, dan zou ik vandaag aan een nieuwe film beginnen.’

Werner Herzog (München, 1942) maakte legendarische documentaires als Fitzcarraldo en Grizzly Man. Onlangs presenteerde hij in Berlijn zijn romantische film Queen of the Desert, met Nicole Kidman.

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 51

5 Minuten met...indd 51

24-02-15 12:10

gerecenseerd 360 kiest een aantal door de buitenlandse pers beschreven concerten, voorstellingen, nieuwe boeken, films en exposities die naar België of Nederland komen.

in memoriam

David Carr, journalist JOURNALISTIEK – Helden gaan niet altijd met hun grootste heldendaad de geschiedenis in. Vaak is het een gevleugeld woord dat het label aan hun nagedachtenis wordt. Martin Luther King deed meer dan vertellen wat hij had gedroomd, John F. Kennedy was niet alleen een Berlijner. Ook David Carr, die 58 jaar oud op de redactievloer van zijn krant, The New York Times, in elkaar zakte en overleed, zal misschien niet om zijn beste stukken worden herinnerd. Erg is dat niet. Ook gevleugelde woorden horen bij degene die ze uitsprak, al hinderen ze misschien een beetje het zicht op de rest van diens verdiensten. Carr was van de schrijvende pers – and how! – maar hij is onsterfelijk geworden door zijn optreden in de film Inside the New York Times uit 2011. Een scène waar veel journalisten van kunnen genieten zoals amateurboksers van een kampioenschap heavyweight, is die waarin Carr, verantwoordelijk voor de media- en cultuurpagina’s in de NYT, op bezoek gaat bij Vice News, dat net een samenwerkingscontract met CNN heeft binnengehaald. David Carr zit aan de lange kant van een tafel, de guys from Vice tegenover hem. Carrs lichaamshouding is opvallend voor een interviewer. Hij hangt onderuit in zijn stoel, die hij een fractie zijwaarts heeft gedraaid, weg van degenen die hij interviewt. Zijn handen zweven boven het toetsenbord van een zwarte laptop, waar hij een boek onder heeft geschoven om het typen te vergemakkelijken. Geen moment kijkt hij naar de toetsen, maar zijn verwoede geram is de hele tijd duidelijk hoorbaar. Door zijn weggedraaide lichaamshouding moet hij een beetje over zijn eigen schouder kijken naar degenen die hij interviewt. Wantrouwen en minachting die zomaar zouden kunnen omslaan in volstrekte desinteresse, dat is wat hij uitstraalt als hij zijn eerste vraag stelt. Die luidt: ‘What the fuck is going on that you’re doing business with CNN?’

Fucking insane

Het is niet volgens het journalistieke handboek om een interview zo te beginnen, volgens de normen van fatsoen evenmin. Het is wel in overeenstemming met hoe Vice News zelf de zaken pleegt te benaderen: rauw en zonder aanzien des persoons. Carr krijgt dan ook doodgewoon antwoord. Waarna zich een gesprek ontspint over de Vice-manier van journalistiek bedrijven, voor CNN een kans om een jonger publiek te bereiken. Als voorbeeld dient een reportage uit Liberia, gemaakt door een van Carrs gesprekspartners, die

over zichzelf zegt dat hij a regular guy is op reis in een land waar de toestand fucking insane was. We zien beelden van een strand dat bij gebrek aan sanitaire voorzieningen door de Liberianen als openbare plee wordt gebruikt. Dan begaat de regular guy de onvoorzichtigheid om zijn werk in Liberia te vergelijken met dat van The New York Times. David Carr heft zijn rechterhand op in een stopgebaar en blaft: ‘Time out!’ Er valt een stilte als voor een executie. Carr kijkt de man die hij is komen interviewen streng aan en zegt: ‘Voordat jij daar ooit geweest was, hadden wij daar verslaggevers zitten die schreven over de ene genocide na de andere. Dat jij een fucking safarihelm hebt opgezet en een beetje poep hebt gefilmd, geeft je nog niet het recht om te beledigen wat wij doen. Ga door.’ Verontschuldigend gestamel aan de overkant van de tafel. ‘Ga door!’ herhaalt Carr, zijn mitraillerende vingers alweer in de aanslag boven het toetsenbord. David Carr was vroeger alcoholist, crackverslaafde en kankerpatiënt. Zijn grootste scoop beschreef hij in zijn boek The Night of the Gun. De titel verwijst naar het moment waarop hij het nulpunt van menselijke waardigheid had bereikt en besloot af te kicken. Dat was toen zijn beste vriend zich zo bedreigd had gevoeld door de paranoïde, geld eisende en stomdronken Carr dat hij een pistool had gebruikt om hem uit zijn huis te jagen. In zijn nieuwe leven zoekt Carr die vriend weer op, hij wil weten of het nou echt zo erg was dat er een pistool op hem gericht moest

worden. Maar David, zegt die vriend, ik heb geen pistool op jou gericht, maar jij op mij. Een fucking insane moment van zelfinzicht dat Carr op literaire wijze deelt met de lezer. The Night of the Gun is een autobiografische reportage, een genre waarvan geen andere voorbeelden bekend zijn. De man had stijl. In zijn optreden en in zijn stukken. Over de stijl van zijn optreden valt te twisten, memorabel was het wel. De stijl van zijn stukken is onbetwistbaar, die behoort tot het beste van wat de beste krant ter wereld te bieden heeft. Over Brian Williams, de nieuwslezer die onlangs werd betrapt op een leugen en van het scherm verdween, schreef Carr: ‘Perhaps he sensed that he was king of an entropic kingdom imprisoned by incontinence and cholesterol ads.’ Een paar uur voor zijn dood leidde David Carr nog een (video-)debat met Edward Snowden. Wat Snowden heeft gedaan beschouwde Carr als exemplarisch voor de present future van de journalistiek. Met die term gaf hij zijn draai aan elke discussie over ‘de toekomst van de media’. Die toekomst is nu, de omwenteling is vandaag. ‘Mijn rugzak hier bevat meer journalistieke vuurkracht dan een hele nieuwsredactie in de tijd dat ik begon. Ik ben verbonden met de cloud, ik kan alles digitaal opnemen, ik kan direct controleren of iemand mij de waarheid vertelt, ik kan video’s maken en rechtstreeks uploaden.’ David Carr straalde uit dat elke journalist blij moet zijn met zijn vak. It beats working, zoals hij zei. Pieter van den Blink

pagina 52 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

Gerecenseerd.indd 52

24-02-15 17:54

het beste uit de internationale cultuur

taxi op zegetocht Verboden cineast oogst grote lof

CIneMA – Maak een film, zet ’m op een USBstick, bak een cake en stop de disc in de cake. Geef de cake mee aan iemand die wel naar het filmfestival van Cannes gaat. Zo moest de Iraanse cineast Jafar Panahi te werk gaan om de Iraanse autoriteiten te misleiden. Panahi mag in zijn land geen films maken of interviews geven, want in alles wat hij doet ziet het regime ‘propaganda tegen de regering’. Hij mag ook het land niet uit. Als versiering op de cake gaf Panahi de film dus maar de titel This Is Not a Film. Het op een iPhone gemaakte, impressionistische verslag van Panahi’s huisarrest werd vervolgens genomineerd voor een Oscar. Ook zijn nieuwe film Taxi oogst veel lof. Op het Filmfestival van Berlijn kreeg hij vorige maand de hoofdprijs, de Gouden Beer. De pogingen om Panahi monddood te maken lijken dus het tegenovergestelde effect te hebben, maar dat inzicht heeft de Iraanse autoriteiten er nog niet toe gebracht hun opstelling te wijzigen. Met Taxi gaat Panahi een stap verder in het trotseren van zijn belemmeringen. This Is Not a Film en de film die hij daarna maakte, Closed Curtain, waren opgenomen binnen de muren van zijn eigen huis. Taxi is op straat in Teheran gefilmd. Kort na de première

in Berlijn tartte Panahi nogmaals de regels die hem zijn opgelegd door met een verklaring te komen. ‘Niets kan mij weerhouden van het maken van films, want als ik in de hoek geduwd word, kom ik juist in contact met mijn innerlijke zelf, en in die intimiteit wordt de noodzaak om iets te maken, ondanks alle beperkingen, alleen maar groter. Dan schenk ik al mijn aandacht aan de film als kunstvorm. Daarom ga ik onder alle omstandigheden door met het maken van films, uit eerbied en uit lijfsbehoud.’ Over Taxi schreef The Guardian: ‘Taxi, met Panahi die een aantal personages rondrijdt door Teheran, is niet gespeend van politieke betekenis. Net als in zijn film Offside (2006) over een groep schoolmeisjes die idolaat zijn van voetbal maar die het stadion niet in mogen om naar een WK-kwalificatiewedstrijd te kijken, gaat het in Taxi om een vrouw die in de gevangenis wordt gegooid, omdat ze naar een volleybalwedstrijd tussen mannen wilde kijken.’ De Cahiers du Cinéma ziet in Panahi ‘eindelijk een regisseur die in staat is de fakkel over te nemen van een van de grootste levende cineasten, Abbas Kiarotami’. Zijn Gouden Beer werd in de Duitse media dan ook als een zeer terechte erkenning opgevat. ‘Niet om politieke maar om artistieke redenen’, schreef de Neue Zürcher Zeitung. Een ‘bevrijdende ontdekking van het eigen zelf’, noemde de Berliner Zeitung de film. De Nederlandse première van Taxi vindt plaats tijdens het Movies That Matter-festival, van 20 tot 28 maart in den Haag. Het Festival en 360 delen de belangstelling voor informatie uit het buitenland.

Mens versus machine Urbanist en technologie-expert Anthony Townsend

Stedenbouw – Het Institute for the Future bestaat echt, en Anthony townsend is er de baas. Hem te omschrijven als stedenbouwkundige is veel te twintigste-eeuws. Townsend is urbanist en tech-

nologie-expert, opgeleid aan het MIT. In Palo Alto, Californië denkt hij na over ‘Smart Cities’, tevens de titel van het boek waarover hij in Amsterdam komt spreken op uitnodiging van het John Adams Insti-

tute. In een interview met NPR legde hij onlangs uit wat hem bezighoudt: dat de komende honderd jaar evenveel stedelijk gebied zal worden ontwikkeld als in de gehele menselijke geschiedenis tot nu toe, en dat we onlangs het moment hebben beleefd waarop er meer dingen dan mensen aan het internet waren verbonden. The Economist plaatste kanttekeningen bij Townsends tegenstelling tussen nieuwe vormen van stadsplanning geleid door wat technisch mogelijk is versus ontwikkelingen op basis van wat de bewoners van een stad zelf willen, kort gezegd mens versus machine. ‘Als een mix van data en beleid ervoor kan zorgen dat er ’s ochtends minder files staan en dat de piek in energieverbruik in de avonduren lager wordt, dan kunnen steden meer doen met minder’, oppert het weekblad. Townsend waarschuwde in de MIT Technology Review dat zulke ontwikkelingen vaak arme mensen buitensluiten. De reden daarvoor is simpel: het soort data waar The Economist op doelt wordt verzameld uit smartphones. Anthony Townsend wordt op 12 maart 2015 om 16.00 uur door tracy Metz geïnterviewd in AMS, Mauritskade 62, Amsterdam.

26 februari tot 26 maart 2015 nr. 73 pagina 53

Gerecenseerd.indd 53

24-02-15 17:55

media

Een selectie uit de buitenlandberichtgeving op televisie, radio en internet.

KLASSENBEWUSTZIJN Het Verenigd Koninkrijk is nog steeds een klassenmaatschappij. In de vierde aflevering van de reportageserie Het Groot-Brittannië van... draait het om afkomst. De hoofdpersoon is dit keer Kate Williams, historica, schrijfster en tv-presentatrice. Haar vader kwam uit een dorpje in Noord-Wales, maar werd advocaat in Engeland. Zelf voelde Williams zich dan weer een van de armere meisjes op haar bekakte middelbare school. Aan de hand van haar eigen geschiedenis probeert ze erachter te komen in hoeverre Groot-Brittannië nog een klassenmaatschappij is. Het resultaat noemt ze deprimerend. En dat terwijl Groot-Brittannië in de afgelopen decennia flink wat sociale mobiliteit heeft gekend, waardoor er een grote, dynamische middenklasse is ontstaan. Tot deze klasse rekenen de meeste Britten zichzelf. Maar de klassen daaronder en daarboven zijn extremer geworden: nog armer en nog rijker. En opwaartse mobiliteit blijkt steeds moeilijker te worden. Bovendien zit het klassensysteem nog steeds tussen de Britse oren. ‘Als iemand uit de working class in een middle classomgeving blijf je denken: wanneer zullen ze me eruit schoppen?’ zegt sociologe Lisa Mckenzie lachend tegen Williams. Mckenzie – felrood geverfd haar, armen vol tatoeages – is zelf flink opgeklommen op de sociale ladder: ze groeide op in een mijnwerkersgezin in Nottingham, maar werkt nu aan de London School of Economics. ‘Ik hoor het ook van mijn working class-studenten. Na een maand of twee vragen ze: denk je dat ik mag blijven? Dat gevoel blijf je altijd bij je dragen.’ Cecile Elffers

Het Groot-Brittannië van… Kate Williams Zondag 8 maart, NPO 2, 20.15-21.00 uur

In de documentaire Futebol e vida reist de linkse Europarlementariër Daniel Cohn-Bendit tijdens het WK voetbal door Brazilië. Hij wil peilen in hoeverre de geest van Sócrates er nog heerst, de legendarische Braziliaanse voetballer die ten tijde van de militaire dictatuur niet bang was om een politiek statement te maken. Cohn-Bendit was er in 1984 zelf getuige van dat Sócrates, samen met zijn teamgenoten van Corinthians, een spandoek omhoog hield met de tekst: ‘Winnen of verliezen, maar altijd met democratie’. Daarmee verzetten zij

zich tegen de dictatuur en verwezen ook naar het democratische bestuur van hun eigen club. CohnBendit vraag zich af of voetbal in Brazilië nog wel een politieke rol speelt. Aan de vooravond van het WK vonden massale demonstraties plaats tegen de sociale ongelijkheid en de ruiming van sloppenwijken omwille van de bouw van stadions, maar toen het toernooi eenmaal begon, bleek het protest verstomd. Gevraagd hoe dat kan, spreekt de beroemde muzikant Gilberto Gil van een natuurwet: als de bal rolt, zwijgen de mensen. ‘Wij allen leven de droom, de illusie, die voetbal heet.’ Cohn-Bendit zelf lijkt aan het einde van zijn reis vooral teleurgesteld dat er ook na vijftien jaar van linkse regeringen in Brazilië nog zo veel sociale onrechtvaardigheid bestaat. Jurgen Tiekstra

Futebol e vida: Ein Roadmovie mit Dany Cohn-Bendit Dinsdag 10 maart, Arte, 20.15-21.55 uur

Eigenwaarde Verkrachtingsslachtoffers lijken tot dusver kansloos bij de Keniaanse rechter. In de documentaire Ik laat me het zwijgen niet opleggen (2014) wordt aan de hand van het schokkende verhaal van de Australische Charlotte de verkrachtingsproblematiek in Kenia belicht. In dat land woonde en werkte Charlotte jarenlang als ontwikkelingswerkster. De documentaire opent met scènes in haar huis, gesitueerd in een bosrijke omgeving in de buurt van hoofdstad Nairobi. Charlotte wandelt door de vertrekken terwijl ze vertelt hoe zij hier in 2006 door vier mannen werd overvallen. Ze eisten geld en hielden haar ruim acht uur vast. Met een pistool op haar hoofd werd ze door de groep verkracht. Een van de daders droeg een zilveren ketting met daaraan een kruis. Het tikte tegen haar hoofd terwijl de man boven op haar lag. ‘You call yourself a Christian?’ is de wrange vraag die ze haar verkrachter stelde. Na de gewelddadige overval begon een nieuwe nachtmerrie. De Australische ambassade adviseerde

Charlotte om vooral geen zaak aan te spannen, maar terug te keren naar Australië; nooit eerder in Kenia had een slachtoffer van verkrachting een rechtszaak gewonnen. In alle gevallen gingen de daders vrijuit. Charlotte zette echter door en spande een rechtszaak aan. De prijs bleek is hoog gebleken: een zaak die met opzet al jarenlang wordt uitgesteld, waarin de verdediging schaamteloos opereert en het justitieel amateurisme hoogtij viert. Toch blijft Charlotte vastberaden, voor haar gevoel van eigenwaarde en dat van haar Keniaanse lotgenoten. Radha Ramdhan

2Doc: Ik laat me het zwijgen niet opleggen Woensdag 4 maart, NPO 2, 23.00-23.55 uur

agenda Het GrootBrittannië van…

Die Story im Ersten

Clive Stafford Smith

uit Afghanistan

of Women and Power

Vrouwen met kinderen in

L’Afrique vue par Ryszard Kapuscinski

De advocaat komt op voor

Maandag 2 maart

Drie eeuwen strijd voor gelijke

Afghaanse gevangenis

De journalist en schrijver blikt

landelijk Dorset

ARD, 22.45-23.30 uur

rechten. Afl. 1

Dinsdag 3 maart

terug

Zondag 1 maart

Maandag 2 maart

NPO 2, 23.00-0.05 uur

Woensdag 4 maart

NPO 2, 20.15-21.05 uur

BBC 2, 0.20-1.20 uur

Afl.: ISAF-soldaten na 13 jaar weg

Suffragettes Forever! The Story

2Doc: No Burqas Behind Bars

Arte, 21.50-22.40 uur

pagina 54 nr. 73 26 februari tot 26 maart 2015

VPRO.indd 54

24-02-15 16:17

Nederlands Kamerorkest — 4 t/m 27 maart 2015 — operaballet.nl

DIE ZAUBERFLÖTE — Wolfgang Amadeus Mozart

DNO_adv_DieZauberflote_360_250x335.indd 1 Advertenties.indd 55

2/10/15 4:13 PM 24-02-15 16:44

DJOSER

r o o v g o o t e d M l e r e de w

AZI E AFRI KA M I DDE N OOSTE N LATIJ NSAM E RI KA OCEAN I E

Advertenties.indd DJS 360Mag BASIS56ADV 2015 250x335.indd 1

RE? U H C O BR

L N . R E S .DJO 0

64 0 2 1 WWOW 5 1 7 F0

24-02-15 11:45 2/4/15 11:29 AM