2012ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΚΑΙ ΖΩΩΝ

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ: 2011-2012

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ 46ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της Α΄ Λυκείου

ΝΗΣΟΣ ΕΛΙΣ

ΑΝΤΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ

Η μεγαλύτερη μετανάστευση ζώων. Πάνω από 1,5 εκ. γκνου μετακινούνται κάθε χρόνο 2

Η μεγάπτερη φάλαινα μεταναστεύει και ταξιδεύει έως και 8.500Km

Οι αστακοί κάθε χρόνο ξεκινούν ένα πολύ επικίνδυνο ταξίδι…

3

Μεταναστεύουν το χειμώνα στην Αφρική αλλά κάποια ξεχειμωνιάζουν στη χώρα μας. Τα φλαμίνγκο αποκτούν ροζ χρώμα λόγω της τροφής τους!

4

Οι άνθρωποι πάντα μετανάστευαν, τον 20ο αιώνα όμως οι μετακινήσεις του ανθρώπινου πληθυσμού αυξήθηκαν σημαντικά.

5

Αιτίες: οικονομικοί λόγοι

πολιτικοί λόγοι,

Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες στην Ουγγαρία, στο χωριό Νίκος Μπελογιάννης (χειμώνας 1975)

6

πόλεμοι,

Πρόσφυγες από τη Συρία σε καταυλισμό στην Τουρκία κλιματικές αλλαγές

Περισσότεροι από 200 εκατομμύρια περιβαλλοντικοί πρόσφυγες, σύμφωνα με την Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), θα αναζητήσουν νέο τόπο εγκατάστασης, αφού οι περιοχές τους είτε θα έχουν χαθεί κάτω από το νερό είτε η παραμονή σε αυτές δεν θα είναι πλέον εφικτή.

7

Για όλα τα παραπάνω δουλέψαμε

ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ Χριστίνα Αρανάκη

Μάριος Μπουγκτάι

Θανάσης Γκιόλιας

Πολυξένη Νάσιου

Κέλβι Γκούτσι

Νεφέλη Σερδενέ

Αλέξανδρος Ζαφειράκης

Τατιάνα Σιντελασβίλι

Ολίνα Καρανικόλα

Μπάρτεκ Ταργκόνσκι

Νίκος Καρπούζης

Αλέξης Τσάλη

Γιώργος Κομίνη

Θοδωρής Τσαρχόσης

Μαρία Κουτσούκου

Πέτρος Τσαρχόσης

Δημήτρης Κιτσαράς

Χρήστος Τσατσούλης

Νάντια Μπάκολη

Κατερίνα Τσένο

Και οι καθηγητές τους Αγγελάκης Χρήστος

Νίκα Κατερίνα

8

Περιεχόμενα ΑΝΤΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ ............................................................................................................................. 2 ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ..................................................................................................................................... 8 ΟΡΙΣΜΟΣ .......................................................................................................................................... 12 ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΖΩΩΝ ............................................................................................................... 12 Η περιπέτεια ενός χαλικοκυλιστή .................................................................................................. 12 ΤΑ 10 ΠΙΟ ΑΠΙΘΑΝΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΖΩΩΝ ........................................................................................ 13 10. Καμπουρωτή φάλαινα (Megaptera novaeangliae) ................................................................... 13 9. Χέλια των γλυκών νερών (Anguilla sp.).................................................................................... 14 8. Κραυγάζοντες γερανοί (Grus americana) .................................................................................. 14 7. Πεταλούδα μονάρχης (Danaus plexippus) ................................................................................. 15 6. Ρουμπινόλαιμο κολίμπρι (Archilochus colubris) ....................................................................... 15 5. Σολωμός (Salmo sp.).................................................................................................................. 15 4. Πράσινη χελώνα (Chelonia mydas) ........................................................................................... 16 3. Αντιλόπες (Connochaetes sp.) ................................................................................................... 16 2. Λέμινγκς ..................................................................................................................................... 17 1. Ακρίδες (Magicicada sp.) ........................................................................................................... 17 Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΤΩΝ ΖΩΩΝ ............................................................... 17 ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ........................................................................................................................... 19 Ορισμός .......................................................................................................................................... 19 Τύποι μετανάστευσης .................................................................................................................... 19 αιτίες............................................................................................................................................... 19 Ιστορική αναδρομή ........................................................................................................................ 20 ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ .................................................................................................. 21 ΑΝΟΙΓΟΝΤΑΣ ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ .................................................................................. 22 Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ................................................... 23 Ένα εκατομμύριο ψυχές χάθηκαν .................................................................................................. 24 Μια μαρτυρία ................................................................................................................................. 25 Ο θρήνος των θυμάτων .................................................................................................................. 26 Κέντρο του ελληνικού πολιτισμού επί αιώνες ............................................................................... 26 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1914 – 1922 ................................................. 30 Ο διωγμός του 1914 (ο πρώτος διωγμός) ...................................................................................... 30 Άλλα προσφυγικά ρεύματα ............................................................................................................ 30 Η περίθαλψη (1914 – 1921) ........................................................................................................... 31 Η παλιννόστηση ............................................................................................................................. 31 Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ............................................................................................... 31 9

Η έξοδος ......................................................................................................................................... 31 Το πρώτο διάστημα ........................................................................................................................ 32 Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών ......................................................... 32 Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ .................................................................................... 32 Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων .................................................................................. 32 Η αγροτική αποκατάσταση ............................................................................................................ 33 Η αστική αποκατάσταση ................................................................................................................ 33 Η αποζημίωση των ανταλλαξίμων ................................................................................................. 34 Η ελληνοτουρκική προσέγγιση ...................................................................................................... 34 Η ενσωμάτωση των προσφύγων .................................................................................................... 34 ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΦΙΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ............................................................ 35 Εξωτερική πολιτική ....................................................................................................................... 35 Πληθυσμός / εθνολογική σύσταση ................................................................................................ 35 Οικονομία....................................................................................................................................... 35 Πολιτισμός ..................................................................................................................................... 35 Οι μισοί μένουν ακόμα εκεί... ........................................................................................................ 38 ΟΙ ΠΙΟ ΓΝΩΣΤΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ .............................................................................. 38 Άλλαξε ο χάρτης ............................................................................................................................ 39 Λ. Αλεξάνδρας ............................................................................................................................... 39 Νέος Kόσμος .................................................................................................................................. 40 Καισαριανή .................................................................................................................................... 41 Νέα Ιωνία ....................................................................................................................................... 41 Νέα Φιλαδέλφεια ........................................................................................................................... 42 ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ....................................................................... 42 Στα έγκατα της γης ......................................................................................................................... 44 Τα παιδιά που έμεναν πίσω ............................................................................................................ 45 Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΛΒΑΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ.................................................................... 45 ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ............................................................................................................. 47 Μια ιστορία από την Αλβανία ....................................................................................................... 47 Μια ιστορία από την Αίγυπτο ........................................................................................................ 48 Μια ιστορία από τη Σιέρα Λεόνε ................................................................................................... 49 Μια ιστορία από την Περσία (Ιράν). ............................................................................................ 50 Μια ιστορία από την Κωνσταντινούπολη ...................................................................................... 51 Μια ιστορία από το Μαρόκο.......................................................................................................... 53 Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ................................... 53 Ξενιτεμένο μου πουλί ( 1η παραλλαγή) ......................................................................................... 54 Κίνησαν τα καρβάνια τα ζαγοριανά .............................................................................................. 54 Όλα τα δέντρα της αυγής ............................................................................................................... 55 10

Με βλέπετε που τραγουδώ και λέτε δεν χολιάζω .......................................................................... 55 Το δημοτικό τραγούδι της ξενιτιάς ................................................................................................ 56 Κλαιν’ οι πέτρες τα λιθάρια ........................................................................................................... 57 Ένα τραγούδι από την Αλβανία (πόσο μοιάζει με το προηγούμενο!) ........................................... 57 ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ ............................................................................................... 58 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ................................................................................................... 59 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ....................................................................................... 60 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .......................................................................................................................... 61 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ............................................................................................................................... 65

11

ΟΡΙΣΜΟΣ Ο όρος Μετανάστευση (migration), τόσο κατά τις κοινωνικές επιστήμες όσο και κατά το Διεθνές Δίκαιο αναφέρεται στην, για διάφορους λόγους, γεωγραφική μετακίνηση ανθρώπων είτε μεμονωμένα είτε κατά ομάδες. Ο ίδιος επίσης όρος χρησιμοποιείται και στις μετακινήσεις των ζώων, πτηνών και ιχθύων. Ειδικότερα εκ της αιτίας της μετακίνησης τα μεν ζώα και πουλιά καθιερώθηκε να χαρακτηρίζονται "αποδημητικά", ενώ τα ψάρια "μεταναστευτικά".

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΖΩΩΝ Υπάρχουν διάφορες κατηγορίες ζωών που μια ορισμένη περίοδο της ζωής τους μεταναστεύουν ομαδικά σε άλλες περιοχές. Οι λόγοι που τα εξαναγκάζουν σε αυτές τις μετακινήσεις είναι οι εξής: 1) Αλλαγή των καιρικών συνθηκών 2) Έλλειψη τροφής 3) Αναπαραγωγή Περισσότερο γνωστές είναι οι μεταναστεύσεις των πουλιών, μα και άλλα χερσαία και θαλάσσια ζώα που μετακινούνται ομαδικά από το ένα μέρος στο άλλο. Χαρακτηριστικό είναι ότι η μετανάστευση των ζώων γίνεται κάθε φορά προς την ίδια κατεύθυνση. Τα ζώα ακολουθούν με μαθηματική ακρίβεια πάντα την ίδια πορεία, διανύοντας φοβερά μεγάλες αποστάσεις. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μετανάστευση των ψαριών που γίνεται κάτω από πολύπλοκες καταστάσεις. Υπάρχουν πολλά είδη ψαριών που έχουν διαφορετικό τόπο διανομής και αναπαραγωγής. Τέτοια είναι οι σολομοί, τα χέλια, οι πέστροφες, κ.α που ζουν στις θάλασσες και τα ποτάμια και καταφεύγουν στα ήσυχα νερά των λιμνών για να γεννήσουν διανύοντας και αυτά φοβερά μεγάλες αποστάσεις αλλά με κίνδυνους. Αρκετά είδη θηλαστικών μεταναστεύουν επίσης. Όπως η φώκια, ο τάρανδος και οι νυχτερίδες. Λιγότερο διαδομένη είναι η μετανάστευση στα ερπετά και τα αμφίβια. Οι θαλάσσιες χελώνες επιζητούν αμμώδεις ήσυχες ακτές για να γεννήσουν τα μικρά τους, που όταν βγουν στη ζωή στρέφονται προς τη θάλασσα όπου γρήγορα μαθαίνουν να κολυμπούν.

Η περιπέτεια ενός χαλικοκυλιστή Ερευνητές από το Victorian Wader Study Group -ένα γκρουπ για τα πουλιά στην Αυστραλίαεπανασυνέλαβαν έναν χαλικοκυλιστή (Arenaria interpres) που ολοκλήρωσε μία κυκλική μεταναστευτική διαδρομή 27.000 χλμ για δεύτερη φορά. Αυτή είναι η πρώτη φορά που ένα παρυδάτιο πτηνό ανιχνεύεται με ένα σύστημα "γεωεντοπισμού" για όλη τη διάρκεια του μεταναστευτικού του ταξιδιού για συνεχείς χρονιές. Το πουλί κουβαλούσε στο πόδι του έναν αισθητήρα δεδομένων του ενός γραμμαρίου που κατέγραφε την τοποθεσία στην οποία βρισκόταν το πουλί κάθε πρωί και κάθε απόγευμα. Κάθε μία χρονιά ο αισθητήρας τοποθετούνταν στο πόδι του ζώου σε μια περιοχή της ΝΑ Αυστραλίας.

12

Οι χαλικοκυλιστές ζουν περίπου 20 χρόνια και ένα πουλί σαν και αυτό που ακολουθεί τη μεταναστευτική πορεία των 27.000 χλμ κάθε χρόνο θα έχει ταξιδέψει περίπου 500.000 χλμ κατά τη διάρκεια της ζωής του. Το ταξίδι του φαίνεται στην εικόνα που ακολουθεί:

ΤΑ 10 ΠΙΟ ΑΠΙΘΑΝΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΖΩΩΝ Πολλά ζώα εκτελούν μακρινά ταξίδια που εντυπωσιάζουν τον άνθρωπο. Ας δούμε τα 10 πιο απίθανα ταξίδια ζώων σύμφωνα με το LiveScience

10. Καμπουρωτή φάλαινα (Megaptera novaeangliae)

Η φάλαινα αυτή κατέχει το ρεκόρ για το μεγαλύτερο ταξίδι θηλαστικού. Ένας πληθυσμός περνάει τους θερμούς μήνες τρώγοντας κυριολεκτικά ένα τόνο φαγητού την ημέρα στα νερά της Αρκτικής χερσονήσου. Όταν έρχεται ο χειμώνας κολυμπούν 5.000 μίλα μακριά στα ζεστά νερά κοντά στην Κολομβία και τον Ισημερινό για να αναπαραχθούν.

13

9. Χέλια των γλυκών νερών (Anguilla sp.)

Τα χέλια των γλυκών νερών γεννιούνται έτοιμα για τα άγρια νερά που θα συναντήσουν στη ζωή τους. Μετά την εκκόλαψή τους στην αλατώδη θάλασσα των Σαργάσσων κολυμπούν σε ποτάμια γλυκών νερών στο Ηνωμένο Βασίλειο και τις ανατολικές ακτές της Βόρειας Αμερικής. Στην πορεία τα νεφρά τους προσαρμόζονται στις αλλαγές της αλατότητας. Όταν έρθει ο καιρός της αναπαραγωγής τα χέλια, καθώς και τα νεφρά τους, θα επιστρέψουν στις αρχικές τους τοποθεσίες.

8. Κραυγάζοντες γερανοί (Grus americana)

Οι προσπάθειες ανάκαμψης των απειλούμενων αυτών γερανών περιλαμβάνουν μαθήματα πτήσης. Αεροπλάνα και ρομπότ ειδικά μεταμφιεσμένα σε γερανούς οδήγησαν πουλιά νότια τον χειμώνα σε προστατευμένες περιοχές.

14

7. Πεταλούδα μονάρχης (Danaus plexippus)

Το να μεταναστεύει σε μακρινές αποστάσεις είναι στο αίμα του μονάρχη. Κάθε φθινόπωρο χιλιάδες πεταλούδες μονάρχης κατευθύνονται δυτικά στην Καλιφόρνια και το Μεξικό. Ξεκαλοκαιριάζουν 3.000 μίλια μακρυά, σε ολόκληρες τις ΗΠΑ και τον Καναδά. Το πως όμως γνωρίζουν το πότε και που να πάνε ακόμα μπερδεύει τους επιστήμονες.

6. Ρουμπινόλαιμο κολίμπρι (Archilochus colubris)

Πριν το ταξίδι των 500 μιλίων στην Κεντρική Αμερική τρέφεται με μεγάλες ποσότητες από νέκταρ, έντομα και χυμούς φρούτων. Το μικρό αυτό πουλί αποκτά 2 επιπλέον γραμμάρια λίπους, διπλασιάζει δηλαδή ουσιαστικά το βάρος του, για να κάνει ένα ταξίδι χωρίς στάσεις από την ανατολική Βόρεια Αμερική απέναντι στον Κόλπο του Μεξικού.

5. Σολωμός (Salmo sp.) Αφού έχει ξοδέψει χρόνια κολυμπώντας στον ωκεανό, οι σολομοί ακολουθούν την "μύτη" τους επιστρέφει στους χείμαρρους με γλυκό νερό που γεννήθηκαν ως αυγά όπου και πεθαίνουν. Θα κολυμπήσουν αντίθετα στο ρεύμα για εκατοντάδες μίλια για να κάνουν μία τέλεια 15

παλιννόστηση, ακόμη και εάν αυτό σημαίνει ότι θα γυρίσουν σε άθλια κατάσταση.

4. Πράσινη χελώνα (Chelonia mydas)

Το μητρικό ένστικτο οδηγεί της θηλυκές χελώνες του είδους αυτού να επιστρέψουν στα μέρη όπου γεννήθηκαν για να φτιάξουν τη δική τους οικογένεια. Οι έγκυες χελώνας ταξιδεύουν πάνω από χίλια μίλια από τα παράκτιες περιοχές τροφοληψίας στη Βραζιλία μέχρι τα μέσα του νότιου Ατλαντικού Ωκεανού στο νησί Ascension. Σε μία μικρή αμμώδη παραλία οι επίδοξες μητέρες σκάβουν φωλιές και γεννούν αβγά πριν κατευθυνθούν πάλι πίσω στον Ωκεανό.

3. Αντιλόπες (Connochaetes sp.)

Οι πιο πράσινοι βοσκότοποι οδηγούν ενάμιση εκατομμύριο από αυτά τα ζώα σε κίνηση. Τα ζώα αυτά ταξιδεύουν πάνω από χίλια μίλια ανάμεσα από θεαματικά μεγάλα χόρτα μαζί με χιλιάδες γαζέλες και ζέβρες για να αποφύγουν την ξηρή περίοδο στην Τανζανία και την Κένυα.

16

2. Λέμινγκς

Στην Αρκτική Τούνδρα ο υπερπληθυσμός και η έλλειψη φαγητού οδηγεί τα λέμινκγς σε μαζικές μεταναστεύσεις με μεγάλες ταχύτητες. Οι ερευνητές βρήκαν ότι αυτά τα μικρά θηλαστικά ταξιδεύουν έως και 10 μίλια την ημέρα. Για τα αδύναμα ζώα, το ταξίδι αυτό είναι υπερβολικό και αφήνονται πίσω να πεθάνουν.

1. Ακρίδες (Magicicada sp.)

Εκατομμύρια από παχουλές και εκκωφαντικές ακρίδες βγαίνουν στην επιφάνεια από τα υπόγεια καταφύγιά τους για να ζευγαρώσουν. Οι ακρίδες αυτές ξοδεύουν 17 χρόνια υπογείως περνώντας από 5 στάδια ανάπτυξης. Η ταυτόχρονη εμφάνισή τους καταβάλει τους θηρευτές τους, επιτρέποντας έτσι τα περισσότερα άτομα να εκτελέσουν ομαλά τις λειτουργίες τους κατά τη διάρκεια της πέντε εβδομάδων ζωής τους.

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΤΩΝ ΖΩΩΝ Η μετανάστευση των ζώων μετά βεβαιότητας κατατάσσεται ανάμεσα στα περισσότερο εμφανή και διαδεδομένα φαινόμενα στη φύση. Κάθε λεπτό της κάθε μέρας με κάποιο τρόπο, σε κάποιο τόπο τα ζώα βρίσκονται σε διαρκή κίνηση. Οι μετανάστες καλύπτουν όλο το ζωικό βασίλειο, από τις φάλαινες και τις σύλβιες, ως τις λιβελλούλες και τις σαλαμάνδρες. Μήπως όμως 17

η μετανάστευση αποτελεί ένα φαινόμενο υπό εξαφάνιση; Σε όλο τον κόσμο, πολλές από τις θεαματικές μεταναστεύσεις είτε εξαφανίζονται, λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας, είτε βρίσκονται σε κατάσταση απότομης κάμψης. Όσοι από μας ζουν στην ανατολική Βόρειο Αμερική δεν βιώνουν πλέον την εμπειρία των εκατομμυρίων περαστικών περιστεριών που έκρυβαν τον ήλιο καθώς κατευθύνονταν προς τους τόπους αναπαραγωγής τους. Ούτε πλέον οι κάτοικοι των δυτικών πεδιάδων των ΗΠΑ μπορούν, ανεβαίνοντας σε έναν λόφο, να παρατηρήσουν εκστατικά τις εκατοντάδες χιλιάδες βισώνων, που μετακινούνται στα λιβάδια, όπως ήταν δυνατόν, λιγότερο από δύο αιώνες πριν. Ακόμα και οι λιγότερο εντυπωσιακές μεταναστεύσεις, δείχνουν σημάδια κόπωσης. Οι παρατηρητές πτηνών στη Βόρειο Αμερική και την Ευρώπη για παράδειγμα, διαμαρτύρονται για τον μικρότερο αριθμό ωδικών πτηνών που επιστρέφουν κάθε άνοιξη, από την Λατινική Αμερική και την Αφρική αντιστοίχως. Πράγματι μια πρόσφατη διηπειρωτική ανάλυση στα πτηνά που αναπαράγονται στην Ευρώπη, έδειξε ότι τα μεταναστευτικά πτηνά που διανύουν μεγάλες αποστάσεις (δηλαδή αυτά που αναπαράγονται στην Ευρώπη, αλλά τον χειμώνα στην υποΣαχάρια Αφρική) έχουν υποστεί συχνές και σοβαρές μειώσεις των πληθυσμών τους, σε σχέση με τα συγγενικά προς αυτά μη μεταναστευτικά, είδη. Στην κεντρική Ασία ο πληθυσμός της σάιγκα, μιας χαρακτηριστικής μεταναστευτικής αντιλόπης των ξηρών πεδιάδων της στέπας και των ημιερήμων, έχει μειωθεί περισσότερο από το 95% κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών, από το ένα εκατομμύριο σε λιγότερο από 50.000. Οι αιτίες όλων αυτών των μειώσεων ποικίλουν ανάλογα με το είδος και τον τόπο, γενικώς όμως οι απειλές για τους μεταναστευτικούς οργανισμούς εμπίπτουν σε τέσσερις κατηγορίες: Καταστροφή ενδιαιτημάτων, δημιουργία εμποδίων και φραγμών -όπως τα φράγματα και οι περιφράξεις- υπερεκμετάλλευση και κλιματικές μεταβολές. Οι περισσότεροι από τους μεταναστευτικούς οργανισμούς δεν αντιμετωπίζουν άμεσο κίνδυνο εξαφάνισης, αλλά γίνονται ολοένα σπανιότεροι. Έτσι οι παρατηρητές πουλιών μπορούν να βλέπουν ακόμα όλα τα είδη των μεταναστευτικών ωδικών πτηνών που αναζητούν, απλώς όμως πρέπει να προσπαθήσουν περισσότερο, απ’ όσο στο παρελθόν. Οι βίσωνες εξακολουθούν να διασχίζουν τα εθνικά πάρκα και τα ιδιωτικά ράντσα της Αμερικανικής Δύσης, αλλά σήμερα το μέγεθος των κοπαδιών είναι της τάξης των εκατοντάδων ή των λίγων χιλιάδων, από τις εκατοντάδες χιλιάδων ή εκατομμυρίων του παρελθόντος. Και υπάρχουν αρκετοί ακόμη σολομοί που μπορούν να αλιευθούν στις ακτές της Νορβηγίας και της Βρετανικής Κολομβίας, όχι όμως τόσοι όσο παλιότερα. Το ερώτημα που τίθεται είναι: Με δεδομένη την πληθώρα των περιβαλλοντικών προβλημάτων που τώρα αντιμετωπίζουμε, είναι η σταδιακή μείωση της μετανάστευσης ένα σημαντικό πρόβλημα; Η προστασία του μεγέθους των πληθυσμών των μεταναστευτικών ζώων, είναι το κλειδί για την προστασία της οικολογικής σημασίας της μετανάστευσης. Καθώς ο αριθμός των οργανισμών που μεταναστεύουν μειώνεται, αντίστοιχα μειώνονται και οι περισσότερες οικολογικές ιδιότητες και οι υπηρεσίες που σχετίζονται με αυτές.

18

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ Ορισμός Ο άνθρωπος πάντα, όταν ο τόπος που γεννήθηκε δεν του προσφέρει εκείνα που θέλει για να ζήσει μια ζωή υποφερτή και μέσα στα υπάρχοντα κοινωνικά πλαίσια, πασχίζει να βρει καλύτερη τύχη. Έτσι αρχίζει η μετακίνηση και η αναζήτηση καλύτερης τύχης. Ο όρος «Μετανάστευση», σύμφωνα με τις Κοινωνικές Επιστήμες αλλά και το Διεθνές Δίκαιο, αναφέρεται στη γεωγραφική μετακίνηση ανθρώπων είτε μεμονωμένα, είτε κατά ομάδες όταν το περιβάλλον κοινωνικό, οικονομικό κλπ., μέσα στο οποίο ζει και κινείται το άτομο, δεν του παρέχει τη δυνατότητα να εκπληρώσει τις επιδιώξεις του και να ικανοποιήσει τις φιλοδοξίες του.

Τύποι μετανάστευσης Πολλές και ποικίλες είναι οι μορφές της μετανάστευσης. Κυριότερες είναι: η εσωτερική μετανάστευση, δηλαδή στην ίδια χώρα που ζει το άτομο, η εξωτερική, σε άλλη χώρα, η εκούσια ή εθελοντική μετανάστευση, η ακούσια, δηλαδή οι πρόσφυγες, η νόμιμη και η παράνομη δηλαδή, οι λαθρομετανάστευση. Είναι επίσης: η προσωρινή, η μόνιμη μετανάστευση, η ηπειρωτική δηλαδή μετάβαση σε άλλη χώρα, αλλά στην ίδια ήπειρο, καθώς και η υπερπόντια, όπως η μετανάστευση στην Αυστραλία ή την Αμερική. Κατά την ιστορική εποχή παρουσιάστηκε και γενικεύτηκε μια άλλη μορφή μετανάστευσης με τον αποικισμό. Μεγάλες ομάδες ανθρώπων πήγαιναν από τόπο σε τόπο με σκοπό να επιβληθούν πάνω στους συνανθρώπους τους, να κυριεύσουν καινούριες χώρες και να δημιουργήσουν αποικίες.

αιτίες Η μετανάστευση των ανθρώπων είναι φαινόμενο πανάρχαιο και κάθε φορά καθορίζεται από διαφορετικούς παράγοντες. Στα προϊστορικά ακόμη χρόνια, οι διάφορες ανθρώπινες φυλές ήταν αναγκασμένες να μεταναστεύουν από τον έναν τόπο στον άλλο, προσπαθώντας να επιβιώσουν. Από τα κρύα κλίματα πήγαιναν στα πιο ζεστά, από τα ορεινά στα πεδινά, 19

από τα φτωχά σε καρπούς και κυνήγι στα περισσότερο πλούσια. Ποικίλοι είναι οι λόγοι για τη μετανάστευση και κατά κάποιον τρόπο καθορίζονται από τις εκάστοτε συνθήκες που επικρατούν τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή στο χώρο και το περιβάλλον που διαμένει το άτομο ή η ομάδα. Όπως έχουμε αναφέρει, οι πρώτοι άνθρωποι μετανάστευαν σε γειτονικούς τόπους για εξεύρεση τροφής, για λόγους ασφάλειας ή για κλιματολογικούς λόγους. Άλλοι άλλαζαν γεωγραφική περιοχή, είτε προσωρινά, είτε μόνιμα για εξεύρεση εργασίας. Οι οικονομικοί λόγοι και η ανεργία, ήταν από τους πιο σοβαρούς λόγους που έσπρωξαν χιλιάδες ανθρώπους στη μετανάστευση, ιδιαίτερα μετά από τον Α΄ και Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Οι πολιτικοί λόγοι, ήταν άλλη αιτία μετανάστευσης.

Ιστορική αναδρομή Καθοριστικό ρόλο στην πορεία της ανθρώπινης κοινωνίας έπαιξε η μετανάστευση Ευρωπαίων προς την Αμερική, Αφρική και Ασία όταν ανακαλύφθηκαν αυτές οι ήπειροι και ο φυσικός πλούτος που διέθεταν. Η Ελληνική Εξωτερική Μετανάστευση, θα μπορούσε να χωριστεί στις εξής χαρακτηριστικές περιόδους: Πριν από το 1900, η μετανάστευση γινόταν κυρίως σε Μεσογειακές χώρες, την Αίγυπτο και αλλού. Στην περίοδο 1900-1921, όπου έχουμε οικονομικούς μετανάστες που κινούνται κυρίως για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Στην περίοδο 1945-1950, όπου παρατηρείται η υποχρεωτική μετανάστευση 1.000.000 Ελλήνων για πολιτικούς λόγους σε χώρες του Ανατολικού μπλοκ, ως αποτέλεσμα του εμφύλιου πολέμου, ενώ το ίδιο διάστημα φεύγουν πολλοί και για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Στο διάστημα 1950-1960 υπάρχει πολύ μεγάλο ρεύμα μεταναστών με κύρια αιτία την ανεργία, όπου μεταβαίνουν σε Αμερική και Αυστραλία, καθώς και Ευρωπαϊκές χώρες, κυρίως, Βέλγιο και Δυτική Γερμανία. Υπολογίζεται ότι αυτή τη δεκαετία μετανάστευσαν συνολικά 312.000 Έλληνες από τους οποίους οι 185.000, εκτός Ευρώπης. Την περίοδο 1961-1973 αναχωρούν από Ελλάδα, κυρίως για Δ. Γερμανία, Σουηδία, Βέλγιο και Αυστραλία, 965.000 άτομα. Από το 1974 και μετά, παρατηρείται σταδιακή κάμψη της μετανάστευσης, ενώ παράλληλα αυξάνεται ο αριθμός αυτών που επαναπατρίζονται. Το ίδιο διάστημα, όμως, έχουμε τους αδελφούς Κύπριους που καταφθάνουν π.χ. στην Αυστραλία ως πρόσφυγες μετά το πραξικόπημα και την εισβολή των Τούρκων στην Κύπρο. Από πρόσφατα στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Απόδημου Ελληνισμού, προκύπτει ότι οι Έλληνες του Εξωτερικού και στις 5 Ηπείρους ανέρχονται περίπου στα 5.600.000, από αυτούς 3.400.000 διαμένουν στην Αμερική, 1.280.000 στην Ευρώπη, 710.000, (κατά πολλούς ο αριθμός αυτός είναι αμφισβητήσιμος) στην Ωκεανία, 140.000 στην Αφρική και 70.000 στην Ασία.

20

Από την απογραφή πληθυσμού του 2004, στην Αυστραλία, απορρέουν τα εξής στοιχεία: Συνολικός αριθμός ατόμων που έχουν δηλώσει Έλληνες: 520.000, δηλαδή, το 2.7% του πληθυσμού της Χώρας. Τα δύο μεγάλα αστικά κέντρα, Σύδνεϋ και Μελβούρνη, συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο μέρος από αυτούς. Συγκεκριμένα, στο Σύδνεϋ διαμένουν γύρω στις 221.000 Έλληνες και στη Μελβούρνη περίπου 231.000. Όμως οι αριθμοί αυτοί είναι σχετικοί, κανένας δεν μπορεί να πει με απόλυτη ακρίβεια πόσοι ακριβώς είναι, αφού σε αυτούς τους αριθμούς δεν συμπεριλαμβάνονται οι Ελληνοαυστραλοί δεύτερης και τρίτης γενιάς. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, ο πρώτος Έλληνας που έφτασε στην Αυστραλία ήταν κάποιος Δαμιανός Γκίκας, το 1802.

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (του ΒΛΑΣΗ ΑΓΤΖΙΔΗ) Στην Ελλάδα εγκαταστάθηκαν περί τους 1.500.000 πρόσφυγες. Οι 400.000 περίπου προέρχονταν από το μικρασιατικό Πόντο, οι 250.000 από την Ανατολική Θράκη και οι υπόλοιποι από τη Δυτική Μικρά Ασία και την Καππαδοκία. Περίπου 70.000 πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στη Σοβιετική Ένωση, στις ήδη υπάρχουσες ελληνικές κοινότητες. Στην Ελλάδα οι πρόσφυγες πέρασαν από τις εξευτελιστικές διαδικασίες των

πρόσφυγες στους δρόμους της Αθήνας

λοιμοκαθαρτηρίων της Μακρονήσου, του Χαρμάν Κιοϊ κ.ά. Με βάση τα στοιχεία της Κοινωνίας των Εθνών, σε πολλές περιοχές της νέας τους εγκατάστασης κατά τα πρώτα χρόνια πέθανε από τις κακουχίες το 20% των προσφύγων, ενώ αντιστοιχούσε 1 γέννηση σε 3 θανάτους. Η άφιξη των προσφύγων στη Ελλάδα προκάλεσε γενική κρίση. Ο αρχικός εκνευρισμός που ένοιωσαν οι ντόπιοι για τους πρόσφυγες πήρε σύντομα πρόσφυγες στη Σαμψούντα του Πόντου, 1919 τη μορφή εχθρότητας. Οι πρόσφυγες αντιμετώπισαν πραγματικό μίσος από τους ντόπιους. Ο Μάρκος Βαμβακάρης, Σκυριανός στην καταγωγή, περιέγραψε θαυμάσια την κατάσταση αυτή: "Έμενε ο κόσμος στα βαγόνια των σιδηροδρόμων. Έμενε εκεί που είχε καμιά αποθήκη εγκαταλειμμένη. Τσαντήρια κάνανε. Καταστροφή, μεγάλη καταστροφή. Να μην 21

ξαναδούν τα μάτια μας τέτοια πράγματα. Το τι τραβήξανε αυτοί οι άνθρωποι δεν λέγεται. Ατιμαστήκανε. Γίνανε χάλια, χάλια, χάλια. ʼσε που ήταν ατιμασμένοι από κει με τους Τούρκους που τους καταδιώκανε. Και κατόπιν εδώ που ήρθανε τα ίδια. Προσπαθήσανε, κάνανε χίλια δυό να βρίσκουνε το ψωμί τους, μέχρι να βρουν ένα σπίτι να κάτσουνε. Αν ένας πατέρας είχε πέντε-έξη παιδιά και κορίτσια, άλλα άρπαγε ο ένας από δω, άλλα ο άλλος από κει. Καταστροφή μάνα μου... Και οι ντόπιοι δεν τους έβλεπαν με καλό μάτι. Αλλά τους βρίζανε. Χίλια δυό. Φύγετε από δω ρε! Πηγαίνετε παρά πέρα. Δεν τους κοιτάζανε. Δεν είχαν την αγάπη να πουν για στάσου, Μάρκος Βαμβακάρης συγγενείς μας είναι, Έλληνες πραγματικοί. Να τους αγκαλιάσουμε. Δεν έγινε αυτό το πράμα, εγώ δηλαδή τι είδα. Μπορεί αλλού. Ήθελαν να τους κλέψουνε οι κλεφταράδες που ήταν εδώ πέρα. Ν' αρπάξουν ό,τι είχαν. Να τους κλέψουνε, να τους γελάσουνε. Απατεώνες."Η σύγκρουση ντόπιων και προσφύγων, θέτει τη σφραγίδα της σ' όλη την επόμενη περίοδο. Οι γηγενείς αμφισβητούν την ίδια την ελληνικότητα των προσφύγων. Ο τότε εισαγγελέας Βαζούρας έγραψε: "Η βρισιά τουρκόσπορος μαζί με σωρό ανάλογες βρισιές, όπως σκατοουγλούδες, παληοαούτηδες κ.λπ. ήταν στην ημερήσια διάταξη, από ανώτερα και κατώτερα κυβερνητικά όργανα..." Το χάσμα ενισχύθηκε και συντηρήθηκε από τον άγριο οικονομικό ανταγωνισμό. τόσο στην ιδιοποίηση της γης, όσο και στις εμπορικές δραστηριότητες." Επιβίωση και εξέλιξη αυτής της αρχικής στάσης αποτελούν σήμερα τα λεγόμενα ποντιακά ανέκδοτα, για τα οποία ο Ηλίας Πετρόπουλος: "Οι Ελλαδικοί νεοέλληνες δεν συμπαθούν τους πρόσφυγες. Και ακριβώς τα αντιποντιακά ανέκδοτα, που σήμερα κυκλοφορούν, εκφράζουν (σε τελική ανάλυση) την αντιπάθεια των γηγενών κατά της πολυπληθέστερης προσφυγικής ομάδας που εγκαταστάθηκε στη χώρα μας".

ΑΝΟΙΓΟΝΤΑΣ ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ Ανοίγοντας το θέμα της Σμύρνης και αναζητώντας πληροφορίες για τα τότε γεγονότα πρέπει να φτάσουμε αρκετά πίσω. Μιλάμε για την περίοδο όπου κυβερνούσε ο Βενιζέλος, ο οποίος έθεσε ως πρόταση να πάρουν την Πόλη και τα παράλια της Μικράς Ασίας. Κατάφεραν να πάρουν μόνο τα παράλια της Μικράς Ασίας λίγο μετά τους Βαλκανικούς πολέμους. Όταν ο Βενιζέλος έπεσε, λίγο μετά ανέβηκε ο βασιλιάς Κωνσταντίνος ο όποιος έδωσε εντολή να πάνε ελληνικά στρατεύματα και να πάρουν τα εδάφη μέχρι και την Άγκυρα. Ο ελληνικός στρατός κατάφερε να φτάσει μέχρι έξω από την πόλη της Αγκύρας όπου εκεί ο Κεμάλ Ατατούρκ νίκησε τον ελληνικό στρατό και ο ασιατικός στρατός άρχισε να κινείται προς τη Σμύρνη. Ο κόσμος έμαθε για την κίνηση των στρατευμάτων και κάποιοι πρόλαβαν να φύγουν. Όταν οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη άρχισαν ακραίες βιαιότητες προσπαθώντας να διώξουν τους Έλληνες. Ελληνικά και Αγγλικά καράβια ήταν έτοιμα ώστε να επιβιβαστεί κόσμος για την Ελλάδα. Όμως όλοι οι τότε φίλοι των Ελλήνων που έλεγαν ότι θα στείλουν στρατό για βοήθεια δεν έκαναν τίποτα. Έτσι η Σμύρνη χάθηκε. Ο κόσμος προσπαθώντας να ξεφύγει από τους Τούρκους έκανε ότι μπορούσε για να σώσει τις οικογένειες του και να σώσει κάποια χρήματα. Πολλοί στην προσπάθεια έμειναν 22

ανάπηροι, πέθαναν ή σφαγιάστηκαν όπως ο αρχιεπίσκοπος, τον όποιο όταν τον έπιασαν με τα χεριά τους αφαιρέσανε την σάρκα του με βάναυσο τρόπο. Οι γυναίκες προσπάθησαν να πάρουν μαζί τους λίρες για να μπορέσουν να κάνουν μια αρχή. Τα πράγματα όμως ήταν δύσκολα διότι όχι μόνο δεν ήταν εύκολο να τα περάσουν αλλά τότε το Αιγαίο ήταν γεμάτο πειρατές. Έτσι τοποθετούσαν τις λίρες στα πλεγμένα μαλλιά τους η άλλες φορές τα έφτιαχναν «κεφτεδάκια» και τις έκρυβαν εκεί. Βεβαία μια κρυψώνα ήταν και τα εσώρουχα όπου δεν φαινόταν αν έκρυβαν κάτι εκεί. Έτσι με καράβια η και καΐκια και με τα λιγοστά πράγματα που ο κόσμος κατάφερε να σώσει ξεκίνησε το ταξίδι για μια καινούργια γη που δεν είχε απολύτως τίποτα να δώσει σε αυτούς.

Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ Το βρήκαμε στο: Κόσμος, Καθημερινή της Κυριακής, 18 Φεβρουαρίου 2001 και είναι του Βλάση Αγτζίδη (διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας). Η πρόσφατη προώθηση του νόμου, -που ψηφίστηκε από τη Βουλή των Ελλήνων το 1997-, για την αναγνώριση της Γενοκτονίας του μικρασιατικού Ελληνισμού με τη σύνταξη και αποστολή προς υπογραφή ενός προεδρικού διατάγματος από τον υπουργό Πολιτισμού κ. Ευ. Βενιζέλο και τον υφυπουργό Εσωτερικών κ. Κ. Καϊσερλή, έφερε στο φως μια από τις πλέον ματωμένες σελίδες της πρόσφατης ιστορίας. Μια σελίδα που πολλοί επιδίωξαν να ξεχαστεί. Όμως στην ιστορία οι σιωπές δεν μπορούν να διατηρηθούν για πάντα. Η ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών και η ενεργοποίηση των προσφυγικών οργανώσεων, που επιμένουν να υπάρχουν, έφερε τα πρώτα αποτελέσματα. Η καταξίωση της ιστορικής μνήμης και η καταγραφή μιας μεγάλης Γενοκτονίας στη συλλογική μνήμη των Ελλήνων, βρίσκει πλέον την έκφρασή της με την επίσημη ανακήρυξη της 14ης Σεπτεμβρίου -ημέρα που η Σμύρνη πυρπολήθηκε από τα κεμαλικά στρατεύματα- ως Ημέρα Μνήμης. Η Μικρασιατική Καταστροφή υπήρξε η μεγαλύτερη καταστροφή στην ιστορία του ελληνικού έθνους από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Για πρώτη φορά ο ελληνικός κόσμος περιορίστηκε στα γεωγραφικά όρια της Ελλάδας, στον Νότο της Βαλκανικής χερσονήσου και στην Κύπρο. Το δράμα που βίωσαν όλες οι χριστιανικές ομάδες της Ανατολής, υπήρξε ο επίλογος της επώδυνης διαδικασίας αντικατάστασης της πολυεθνικής μουσουλμανικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από εθνικά κράτη. Η αντίστροφη μέτρηση για τους Έλληνες -όπως και για τις υπόλοιπες χριστιανικές ομάδες- είχε αρχίσει με το πραξικόπημα των Νεότουρκων. Τότε 23

χάθηκε οριστικά το μεγάλο στοίχημα για τη δυνατότητα καθιέρωσης ισοπολιτείας μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων. Η μέχρι τότε κατάσταση περιγράφεται γλαφυρά στις 30 Νοεμβρίου 1908 στη σοσιαλιστική εφημερίδα «Ο Λαός» της Κωνσταντινούπολης που εξέδιδε ο Ν. Γιαννιός: «Όλοι οι μουσουλμάνοι ήταν ίσοι αναμεταξύ τους. Όλοι μπορούσαν να γίνουν πασάδες ή στρατηγοί. Μα δεν παραδέχονταν τους χριστιανούς και τους Εβραίους για ίσους με τον εαυτό τους, παρά τους ονομάζανε γκιαούρηδες. Τους απογόνους των παλαιών κατοίκων τους μεταχειρίζονταν σαν ξένους. Δεν τους επέτρεπαν να γίνουν αξιωματικοί ή υπάλληλοι. Δεν τους δέχονταν για μάρτυρες στα τουρκικά δικαστήρια. Η τουρκική κυβέρνηση τους ανέχονταν μόνο, βάζοντάς τους να πληρώνουν ένα χωριστό φόρο, το χαράτσι. Τους ονόμαζαν ραγιάδες (κοπάδια) και δεν τους ήθελαν για άλλο τίποτα, παρά για να τρέφουν τον μουσουλμανικό λαό. Στις επαρχίες μόνο οι μουσουλμάνοι ήτανε γαιοκτήμονες. Οι χριστιανοί ήταν αγρότες, απαράλλαχτα όπως οι δούλοι στον μεσαίωνα. Πριν την κατοχή, οι χριστιανοί αυτοί ήσαν έθνη ανεξάρτητα και πάντα είχαν βαστάξει τη γλώσσα, τη φορεσιά τους και τις συνήθειές τους...».

Ένα εκατομμύριο ψυχές χάθηκαν Το κόστος της καταστροφής του 1922 ήταν τεράστιο για τον Ελληνισμό της καθ´ ημάς Ανατολής. Ο Τζορτζ Χόρτον, Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη την περίοδο των τραγικών γεγονότων, υπολόγισε σε περισσότερους από ένα εκατομμύριο τους Έλληνες που εξοντώθηκαν στο σύνολο του μικρασιατικού χώρου κατά τη διάρκεια των εθνικών εκκαθαρίσεων. Με βάση την οθωμανική απογραφή, οι Έλληνες στον μικρασιατικό χώρο (Δυτική Μικρά Ασία, Πόντος και Καππαδοκία) ξεπερνούσαν τα δυόμισι εκατομμύρια πριν από την έναρξη του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου. Η επόμενη καταγραφή τους γίνεται στην Ελλάδα το 1928. Καταγράφονται λίγο περισσότεροι από ένα εκατομμύριο. Πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι η ελληνική απογραφή του 1928 χαρακτηριζόταν από ανεπάρκειες και μεθοδολογικά λάθη. Για παράδειγμα, καταγράφεται ο τόπος προέλευσης και όχι ο τόπος γέννησης. Έτσι δεν γνωρίζουμε τον αριθμό των Ποντίων προσφύγων που είχαν εγκατασταθεί στην Ανατολική Θράκη το 1919. Δεν γνωρίζουμε επίσης εάν οι πρόσφυγες από τη Ρουμανία προέρχονται από τη Μικρά Ασία ή τη Ρωσία, απ´ όπου έφυγαν λόγω της μπολσεβίκικης επανάστασης. Δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε, πόσοι από τους πρόσφυγες που προέρχονται από τα Δωδεκάνησα, την Κύπρο ή την Αίγυπτο είναι Μικρασιάτες. Πάντως, γνωρίζουμε ότι το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων του Καυκάσου (κυρίως από τις περιοχές Καρς και Αρνταχάν), καθώς και οι πρόσφυγες από τη Ρωσία Πόντιοι στην πλειονότητά τους- δεν καταγράφονται στην οθωμανική απογραφή, εφόσον κατοικούσαν σε ρωσικά εδάφη. Για να αξιολογήσουμε την απογραφή της Στατιστικής Υπηρεσίας του 1928, πρέπει να λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι κατά τη σκληρή δεκαετία του ´20, η θνησιμότητα στους προσφυγικούς καταυλισμούς ήταν τεράστια και ότι αντιστοιχούσαν τρεις θάνατοι σε μία γέννηση, καθώς και το γεγονός ότι δεν καταγράφηκαν όσοι κατέφυγαν κατευθείαν στην Αμερική, την Ευρώπη και στις υπόλοιπες παροικίες. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο πραγματικός αριθμός των προσφύγων το ´22 ήταν αισθητά μεγαλύτερος απ´ αυτόν που καταγράφηκε. Σ´ αυτόν πρέπει να προσθέσουμε τους 200.000 περίπου Κωνσταντινουπολίτες, Ιμβρίους και Τενέδιους που 24

εξαιρέθηκαν της «Ανταλλαγής των πληθυσμών» ως ισοδύναμο των Μουσουλμάνων που παρέμειναν στην ελληνική Δυτική Θράκη.

Μια μαρτυρία «Ο Κεμάλ γιόρτασε το θρίαμβό του με τη μεταβολή της Σμύρνης σε τέφρα και την τεράστια σφαγή του εκεί χριστιανικού πληθυσμού», έγραψε στα απομνημονεύματά του ο Ουΐνστον Τσόρτσιλ. Η σφαγή της Σμύρνης συγκλόνισε ολόκληρο τον πολιτισμένο κόσμο. Ακόμα και στη Γαλλία -η φιλοτουρκική πολιτική της οποίας καθόριζε την πληροφόρηση που παρείχαν οι δημοσιογράφοι- διογκώθηκαν τα αντιτουρκικά συναισθήματα. Όμως, περισσότερο από τις ανταποκρίσεις και τις ψυχρές επισημάνσεις των διπλωματών, το τρομερό τοπίο εκείνων των ημερών αποκαλύπτεται μέσα από τις μαρτυρίες όσων το έζησαν. Η συλλογή και η έκδοση των αυθεντικών μαρτυριών έγινε από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Μαρτυρίες συγκλονιστικές, που πιστοποιούν την ύπαρξη του Μικρασιατικού Ολοκαυτώματος. Τυχαία επιλέξαμε και δημοσιεύουμε τις αναμνήσεις της Ελένης Καραντώνη από το Μπουνάρμπασι, έντεκα χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Σμύρνης. Το Μπουνάρμπασι είχε χίλιους κατοίκους, από τους οποίους οι οκτακόσιοι ήταν Έλληνες: «...Άρχισε ο στρατός μας να φεύγει. Χτυπούσαν τις πόρτες μας και ζητούσαν ρούχα για να βγάλουν το χακί από πάνω τους. Πόσους δεν ντύσαμε! Οι μεγάλοι οι δικοί μας ξεκουμπίστηκαν και φύγανε κι άφησαν τον κόσμο στο έλεος του Θεού. Έφταναν οι στρατιώτες ξυπόλυτοι, γυμνοί, κουρελιασμένοι, πρησμένοι, νηστικοί. Οι Τούρκοι κατέβαιναν και έσφαζαν τους Έλληνες. Το ίδιο έκαναν και οι δικοί μας. Παντού φωτιά και μαχαίρι άκουες και έβλεπες. Από τους κατοίκους του Μπουνάρμπασι έμειναν καμιά δεκαριά οικογένειες... Μερικοί κατάφεραν να φύγουν, σέρνοντας με την κοιλιά προς το Σικλάρι και από κει στη Σμύρνη. Τους άλλους όλους τους ατιμάσανε, τους σφάξανε, τους κρεμάσανε, τους κάψανε. Κι εκείνους που κατάφεραν από το Σικλάρι να φτάσουν στη Σμύρνη, όταν ήρθε ο Κεμάλ, τους έπιασε και τους έσφαξε. Εμείς βρισκόμασταν στη Σμύρνη. Πλημμύρα οι μαχαλάδες στο αίμα. Βάλανε φωτιά οι Τούρκοι, μια ώρα μακριά. «Μη φοβάστε είναι μακριά», μας είπε ο νοικοκύρης του σπιτιού που μέναμε. Σ´ ένα τέταρτο η φωτιά είχε έρθει σε μας. Ρίχνανε βενζίνη και προχωρούσε. Βγήκαμε στο δρόμο. Φωτιά από τη μια, θάλασσα από την άλλη. Βρισκόμασταν στη μέση. Και οι Τσέτες (σ.τ.σ. οι άτακτοι Τούρκοι) βρίσκονταν στη μέση, και έσφαζαν και σκότωναν. Τη νύχτα οι Τσέτες έκαναν επίθεση ν´ αρπάξουν, να σφάξουν, ν´ ατιμάσουν. «Βοήθεια! Βοήθεια!», φώναζε ο κόσμος. Τα εγγλέζικα πλοία ήταν απέναντι. Έριχναν τους προβολείς. Σταματούσαν για λίγο. Τη νύχτα θέλαμε να πάμε προς νερού μας. Πήγαμε λίγο πιο έξω, φρίκη! Βρεθήκαμε σε μια χαβούζα (σ.σ. μεγάλο ανοιχτό λάκκο). Γύρω-γύρω, στα χείλια της χαβούζας σπαρταρούσαν κορμιά, και μέσα η χαβούζα ήταν γεμάτη κεφάλια. Έπαιρναν όποιον έπιαναν, τον πήγαιναν στην άκρια της χαβούζας, έκοβαν το κεφάλι και το έριχναν μέσα στη χαβούζα και τα κορμιά τα άφηναν να σπαρταρούν γύρω-γύρω. Ήταν φοβερό. Όσοι το είδαν τρελάθηκαν. Το τρελοκομείο γέμισε από τρελούς σαν ήρθαμε. Εκεί σ´ αυτό το μέρος χάσαμε και τον πατέρα μου. Τον αδελφό μου τον έσφαξαν στο χωριό. Έβγαλαν, μετά, ιταλικά και ελληνικά πλοία και μας πήραν. Πόσους; Ούτε ένα είκοσι τοις εκατό δεν επήραν. Τέτοια καταστροφή δεν είδαν τα μάτια μου!».

25

Ο θρήνος των θυμάτων Ένας από τους πλέον συγκλονιστικούς θρήνους για τη Μικρασιατική Καταστροφή είναι αυτός των Ελλήνων της Πάφρας (ή Μπάφρα) του δυτικού Πόντου, στον βορρά της Μικράς Ασίας. Ο πληθυσμός αυτός εξολοθρεύτηκε σχεδόν ολοκληρωτικά την περίοδο της γενοκτονίας. Ο θρήνος διασώθηκε και δημοσιεύτηκε από τον εκπαιδευτικό Χρ. Αντωνιάδη. Κοίταξε τις πέτρες της Άγκυρας, βλέπε και τα δακρυσμένα μου μάτια. Μείναμε σκλάβοι των Τούρκων, για δες της μοίρας τα γραμμένα! Οι λόφοι της Άγκυρας είναι μονοκόμματοι. Η Ελλάδα κάηκε, κατακάηκε. Να τυφλωθείς καταραμένε Άγγλε, στην Ελλάδα δεν απόμεινε καμιά ελπίδα. Ο στρατός που πήγε για την Άγκυρα Έμεινε εκεί, πεσκέσι στους Τούρκους. Όσοι μας βοήθαγαν έκαναν πίσω και τους Έλληνες τους παρέσυρε το κύμα.

Κέντρο του ελληνικού πολιτισμού επί αιώνες Ο μικρασιατικός χώρος έχει ιδιαίτερη σημασία για τον Ελληνισμό. Κατ´ αρχάς, οι ελληνικές εγκαταστάσεις στην αντίπερα όχθη του Αιγαίου χρονολογούνται από τα προϊστορικά χρόνια. Η μεγάλη ακμή των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας, στη φιλοσοφία, στις επιστήμες και στις τέχνες συμπίπτει με τον 9ο και 10ο π.χ. αιώνα. Ο Όμηρος, με την ποίηση, υπήρξε ο ανυπέρβλητος τραγωδός των επών του πρώιμου Ελληνισμού. Στην Ιωνία αναπτύχθηκε η Ιωνική Φιλοσοφική Σχολή, η οποία έβαλε τις βάσεις για ολόκληρη τη δυτική αιτιοκρατική σκέψη. Η Ιωνική Σχολή στόχευε στη μελέτη του αισθητού και των φυσικών φαινομένων. Η παλαιότερη της σχολής αυτής, όπως οι Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, αναζήτησαν κυρίως την ύλη, την αρχική δηλαδή ουσία εκ της οποίας συνίστανται τα πράγματα, ενώ οι μεταγενέστεροι, όπως οι: Ηράκλειτος, Εμπεδοκλής, Αναξαγόρας, Λεύκιππος, Δημόκριτος, ερεύνησαν την αρχή της κινήσεως, δηλαδή τις αιτίες που παράγονται και εξελίσσονται τα πράγματα. Οι ιωνικές θεωρίες, και ιδιαιτέρως του Ηρακλείτου και του Δημοκρίτου, επέδρασαν καθοριστικά επί των άλλων συστημάτων. Η ιωνική τέχνη, επίσης, πολύ πριν από την ανάπτυξη της αττικής, είχε πρωτεύουσα θέση, μέχρι τη στιγμή που οι ιωνικές πόλεις υποτάσσονται στους Πέρσες. Τότε οι Έλληνες Μικρασιάτες καλλιτέχνες καταφεύγουν στην ελεύθερη βαλκανική Ελλάδα, μεταφέροντας τις γνώσεις και τις δεξιότητές τους. Είναι μάλιστα πιθανότατο ότι ο ερυθρόμορφος ρυθμός των αττικών αγγείων ήλθε από την Ιωνία. Μετά την απελευθέρωση των ιωνικών πόλεων από τον Μέγα Αλέξανδρο, το πολιτιστικό, αλλά και το πολιτικό κέντρο βάρος του Ελληνισμού μεταφέρθηκε στο μικρασιατικό χώρο. Το Βασίλειο του Πόντου στο μικρασιατικό Βορρά, προέταξε την τελευταία αντίσταση του Ελληνισμού στο ρωμαϊκό ιμπέριουμ. Πάντως και μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση η μικρασιατική χερσόνησος υπήρξε το κέντρο του ελληνικού κόσμου, μέχρι ουσιαστικά τις αρχές του 20ού 26

αιώνα. Ο χριστιανισμός, βρήκε γόνιμο το έδαφος στην ελληνική Μικρά Ασία, όπου και αναπτύχθηκε. Εκεί αναπτύχθηκε επίσης και η φιλοσοφική χριστιανική σκέψη μέσω των μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας, ενώ τα μεγαλύτερα μοναστήρια του ελληνικού ορθόδοξου κόσμου βρίσκονταν στη βόρεια Μικρά Ασία, στον ιστορικό Πόντο. Η μικρασιατική χερσόνησος υπήρξε η καρδιά της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Εξάλλου το τελευταίο ελληνικό κράτος που υπετάγη στους Οθωμανούς Τούρκους, ήταν η μικρασιατική αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Ο πληθυσμός της Ανατολής προ του 1915 με βάση την Οθωμανική απογραφή*

Περιοχή

Μουσουλμάνοι (Τούρκοι, Κούρδοι)

Έλληνες (Ρωμιοί)

Αρμένιοι

Εβραίοι

Άλλοι

Σύνολο

Κων/πόλεως

150.347

120.921

37.695

5.695

20.557

335.107

Νικομήδειας

142.830

116.372

52.635

2.587

2.200

316.624

Πήγας

74.522

89.054

3.688

2.962

1.472

171.698

Προύσας

1.127.785

376.299

88.995

3.985

32.836 1.629.900

Σμύρνης

634.706

691.090

18.328

36.834 76.803 1.457.761

Ικονίου

895.440

180.000

15.000

605

10.504 1.101.549

Άγκυρας

669.232

107.798

94.200

478

2.824

874.532

Κασταμονής

817.880

134.919

5.000

1.300

2.100

961.200

Τραπεζούντας

752.521

404.633

46.500

400

Σεβάστειας

706.334

180.000

170.433

400

766

1.057.500

Αδάμων

190.861

128.000

87.000

10

16.939

422.810

Χαλυβώνος

140.378

72.226

23.118

1.715

79.535

316.971

Σύνολο

5.596.529

2.601.312

642.457

56.970 251.536 9.148.804

5.000 1.209.054

27

*Από το ελληνοτουρκικό site: http//www.busim.ee.boun.edu.tr/~esme/gr/table.html Ο αριθμός προσφύγων στην Ελλάδα στα 1928* Τόπος προελεύσεως

Σύνολο

Πριν από το 1922

Μετά το 1922

Μικρά Ασία

626.954

37.728

589.226

Ανατολική Θράκη

256.635

27.057

229.578

Πόντος

182.169

17.528

164.641

Καύκασος

47.091

32.421

14.670

Κωνσταντινούπολη

38.458

4.109

35.349

Ρωσία

11.435

5.213

6.221

Δωδεκάνησα

738

355

383

Αίγυπτος

8

1

7

Κύπρος

57

25

32

Ρουμανία

722

266

456

Σύνολο

1.164.267

124.698

1.040.343

*Όπως αποτυπώθηκε στην Επετηρίδα της Στατιστικής Υπηρεσίας το 1930.

28

Πανικόβλητοι πρόσφυγες από την Σμύρνη

πλοιάριο με πρόσφυγες καθώς απομακρύνεται από την Σμύρνη

29

ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1914 – 1922 Ο διωγμός του 1914 (ο πρώτος διωγμός) Η ελληνική παρουσία στη Μικρά Ασία υπήρξε μακραίωνη. Οι ελληνικοί πληθυσμοί αραίωσαν μετά το 12ο αιώνα εξαιτίας των μαζικών εξισλαμισμών. Κατά το 18ο αιώνα και 19ο αιώνα έχουμε αύξηση του ελληνικού πληθυσμού και ταυτόχρονα οικονομική και πολιτισμική άνθιση. Από τα τέλη του 19ου αιώνα σημειώνεται η εθνική αφύπνιση των Τούρκων. Η εδαφική συρρίκνωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας συνέβαλε στην ανάπτυξη του τουρκικού εθνικισμού που συνέβαλε στην εχθρική αντιμετώπιση των μειονοτήτων που ζούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Κυρίως οι Έλληνες και οι Αρμένιοι. Τους πρώτους μήνες του 1914 έγιναν αθρόες μεταναστεύσεις Μουσουλμάνων της Βαλκανικής προς τη Μικρά Ασία υποκινούμενη από την τουρκική κυβέρνηση έδωσε αφορμή για διωγμούς εις βάρος των Ελλήνων της Δυτικής Μικράς Ασίας και της ανατολικής Θράκης. Η επιχείρηση έγινε με την καθοδήγηση των Γερμανών, συμμάχων των Τούρκων κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο αφού κήρυξε την Ορθόδοξη Εκκλησία σε διωγμό, ανέστειλε τη λειτουργία των εκκλησιών και των σχολείων. Οι καταπιέσεις που υπέστησαν οι Έλληνες πήραν τις εξής μορφές: α) Θεσπίστηκαν έκτακτες επιβαρύνσεις και επιτάξεις ειδών για τις ανάγκες του πολέμου. β) Τέθηκαν εμπόδια στις εμπορικές δραστηριότητές τους. γ) Πληθυσμοί χωριών ή και ευρύτερων περιοχών μετατοπίστηκαν από τις ακτές προς το εσωτερικό της Μ. Ασίας. δ) Οι άνδρες άνω των 45 ετών. Που δε στρατεύονταν, επάνδρωσαν τα τάγματα εργασίας. Πολλοί πέθαναν από αρρώστιες και κακουχίες. ε) Όσοι είχαν ηλικία 20 –45 ετών μπορούσαν στην αρχή να εξαγοράσουν τη στρατιωτική τους θητεία. Με την κατάργηση της δυνατότητας εξαγοράς, πολλοί λιποτακτούσαν και συνελήφθησαν εκτελέστηκαν. Οι ενέργειες των Τούρκων προκάλεσαν μεγάλο κύμα φυγής προς την Ελλάδα. Στα σπίτια των Ελλήνων της Μικρασίας εγκαταστάθηκαν Μουσουλμάνοι. Οι πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα ανήλθαν σε πολλές χιλιάδες.

Άλλα προσφυγικά ρεύματα Παράλληλα με την άφιξη των προσφύγων από την Τουρκία, ήρθαν πρόσφυγες από την ανατολική Μακεδονία την οποία είχαν καταλάβει οι Βούλγαροι. Το 1918 οι πρόσφυγες αυτοί επέστρεψαν στα σπίτια τους. Σύμφωνα με τη συνθήκη του Νειγύ (ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Βουλγαρία παραχωρήθηκε στην Ελλάδα η Δυτική Θράκη, ενώ συμφωνήθηκε αμοιβαία μετανάστευση μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας. 50.οοο Βούλγαροι αναχώρησαν από την Ελλάδα και 30.000 Έλληνες από τη Βουλγαρία. Λόγω της Ρωσικής Επανάστασης κατέφυγαν στην Ελλάδα χιλιάδες έλληνες. Έλληνες πρόσφυγες ήρθαν εκείνη την περίοδο από τη Β. Ήπειρο, τη Ρουμανία, τα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα. Συνολικά μέχρι το 1920 είχαν καταφύγει στην Ελλάδα περίπου 800.000 πρόσφυγες.

30

Μεγάλος αριθμός προσφύγων συγκεντρώθηκε στην Αθήνα , στον Πειραιά, στη Θεσσαλονίκη καθώς και στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου.

Η περίθαλψη (1914 – 1921) Στην αρχή η περίθαλψη των προσφύγων ανέλαβαν εθελοντές. Στη Θεσσαλονίκη που υπήρχε το μεγαλύτερο πρόβλημα συγκροτήθηκε Οργανισμός με στόχο την περίθαλψη και αργότερα την εγκατάσταση των προσφύγων σε εγκαταλελειμμένα τουρκικά και βουλγαρικά χωριά της Μακεδονίας. Τον Ιούλιο του 1917 ιδρύθηκε το Υπουργείο Περιθάλψεως. Σκοπός η πρόνοια για τις οικογένειες των εφέδρων καθώς και για τις οικογένειες των θυμάτων του πολέμου. Μεγαλύτερη υπήρξε η φροντίδα για τους πρόσφυγες την περίοδο 1917 – 1921 παρά τις αντίξοες συνθήκες. Περίθαλψη δέχτηκαν περίπου 450.000 πρόσφυγες. Η μέριμνα για τους πρόσφυγες περιλάμβανε: α) Διανομή χρηματικού βοηθήματος. β) Διανομή συσσιτίων στις περιοχές που ήταν συγκεντρωμένοι οι πρόσφυγες. γ) Παροχή ιατρικής περίθαλψης. Χορήγηση φαρμάκων και νοσηλεία σε νοσοκομεία. δ) Στέγαση σε προσωρινά καταλύματα. Παροχή ενδυμάτων και κλινοσκεπασμάτων. ε) Βοήθεια για εύρεση εργασίας. στ) Δωρεάν μετακίνηση, ομαδική ή ατομική, για εύρεση στέγης καθώς και παροχή βοήθειας για επιστροφή στις περιοχές της προηγούμενης εγκατάστασης.

Η παλιννόστηση Το 1918 μετά την ήττα της Τουρκίας στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο άρχισε η επιστροφή των προσφύγων στην Τουρκία. Τον Οκτώβριο του 1918 συστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη Πατριαρχική Επιτροπή, με σκοπό την οργάνωση του επαναπατρισμού των εκτοπισμένων, με τη βοήθεια του Πατριαρχείου και της ελληνικής κυβέρνησης. Η παλιννόστηση έγινε τμηματικά. Μέχρι το τέλος του 1920 η πλειοψηφία των προσφύγων είχε επιστρέψει στις εστίες τους. Οι συνθήκες που βρήκαν στην πατρίδα τους ήταν άσχημες, καθώς σημαντικό μέρος των περιουσιών τους είχε καταστραφεί. Σε πολλές περιπτώσεις στα σπίτια τους είχαν εγκατασταθεί Μουσουλμάνοι πρόσφυγες από τις βαλκανικές χώρες. Το διάστημα παραμονής στις εστίες τους ήταν σύντομο. Λίγους μήνες αργότερα θα έπαιρναν πάλι το δρόμο της προσφυγιάς.

Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Η έξοδος Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος που άρχισε το 1919 έληξε τον Αύγουστο του 1922 με ήττα και υποχώρηση του ελληνικού στρατού. Χιλιάδες πρόσφυγες ακολουθώντας το στρατό άρχισαν να φτάνουν στην Ελλάδα. Αιχμάλωτοι στρατιώτες και ντόπιοι ηλικίας 18 – 45 ετών συγκεντρώθηκαν σε στρατόπεδα και σχηματίστηκαν πορείες αιχμαλώτων και ομήρων προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Στους κατοίκους της Ανατολικής Θράκης δόθηκε προθεσμία ενός μήνα να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. 200.000 πρόσφυγες μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα από την Καππαδοκία, την Κεντρική και νότια Μικρά Ασία.

31

Το πρώτο διάστημα - Δεν μπορούμε επακριβώς να γνωρίζουμε τον αριθμό των προσφύγων που έφτασαν στην Ελλάδα. Κατά το πρώτο διάστημα σημαντικός αριθμός προσφύγων έχασαν τη ζωή τους από ασθένειες, ενώ άλλοι μετανάστευσαν στο εξωτερικό. Στην απογραφή του 1928 καταγράφηκαν 1.220.000 πρόσφυγες. Το πρώτο διάστημα της άφιξής τους το κράτος κινητοποιήθηκε για να καλύψει τις ανάγκες τους. Κινητοποιήθηκαν δε και ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις. Μέγιστο πρόβλημα ήταν η στέγαση. Αξιοποιήθηκαν όλοι οι στεγασμένοι χώροι, όπως σχολεία, εκκλησίες, τζαμιά, θέατρα και στρατώνες. Επίσης έγιναν και πολλές αυτοσχέδιες κατασκευές. Το πρώτο διάστημα οι πρόσφυγες θεωρούσαν ότι η παραμονή τους στην Ελλάδα θα ήταν προσωρινή. Μόνο μετά την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάννης συνειδητοποίησαν ότι δεν επρόκειτο να επιστρέψουν στις πατρίδες τους.

Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών Στις 24 Ιουλίου υπογράφτηκε η συνθήκη ειρήνης της Λοζάνης. Έξι μήνες πριν είχε υπογραφεί η ελληνοτουρκική Σύμβαση, η οποία ρύθμιζε την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Προβλεπόταν η υποχρεωτική ανταλλαγή των Ελλήνων ορθοδόξων κατοίκων και της Τουρκίας και των μουσουλμάνων κατοίκων της Ελλάδας. Η ανταλλαγή ίσχυε αναδρομικά για όλες τις μετακινήσεις που έγιναν από τη μέρα που κηρύχθηκε ο Α΄ Βαλκανικός πόλεμος (18 Οκτωβρίου 1912). Οι ανταλλάξιμοι, σύμφωνα με τη σύμβαση ανταλλαγής: • Θα απέβαλαν την παλιά ιθαγένεια και θα αποκτούσαν την ιθαγένεια της χώρας στην οποία θα εγκαθίσταντο.

• Είχαν το δικαίωμα να μεταφέρουν την κινητή περιουσία τους.

• Είχαν δικαίωμα να πάρουν από το κράτος αποζημίωση για τις ιδιοκτησίες που εγκατέλειψαν. Η πρόβλεψη για υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών ήταν ένα μέτρο που εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία. Σκοπός της σύμβασης ήταν η διασφάλιση της αναγνώρισης των συνόρων, καθώς και η απρόσκοπτη εσωτερική ανάπτυξη. Οι πρόσφυγες που βρίσκονταν στην Ελλάδα αντέδρασαν έντονα. Σε όλες τις πόλεις διοργανώθηκαν συλλαλητήρια κατά της εφαρμογής της απόφασης. Στην Κωνσταντινούπολη ιδρύθηκε η Μεικτή Επιτροπή Ανταλλαγής, η οποία ανάλαβε να καθορίσει τον τρόπο μετανάστευσης των πληθυσμών, καθώς και της ακίνητης περιουσίας των ανταλλάξιμων.

Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων Προς αποκατάσταση των προσφύγων, κατόπιν αιτήσεως της ελληνικής κυβέρνησης, με πρωτοβουλία της Κοινωνίας των Εθνών (Κ.Τ.Ε) ιδρύθηκε ένας οργανισμός αυτόνομος, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (Ε.Α.Π.). Βασική αποστολή της ήταν η εξασφάλιση στέγης και 32

παραγωγικής απασχόλησης για τους πρόσφυγες. Η ελληνική κυβέρνηση διέθεσε στην Ε.Α.Π. τα εξής: α) Οι ιδιοκτησίες των Τούρκων και Βουλγάρων που εγκατέλειψαν την Ελλάδα. Επίσης κτήματα του Δημοσίου και μοναστηριακά που απαλλοτριώθηκαν. β) Το ποσό από δυο δάνεια που είχε συνάψει η ελληνική κυβέρνηση στο εξωτερικό. γ) Οικόπεδα γύρω από τις πόλεις. δ) Το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό των υπουργείων Γεωργίας και Πρόνοιας. Για την αποκατάσταση των προσφύγων υπήρξαν τα ακόλουθα κριτήρια: α) Να μπορέσουν οι πρόσφυγες να ασκήσουν το επάγγελμα που έκαναν στην πατρίδα τους. β) Έγινε προσπάθεια ώστε οι πρόσφυγες με κοινό τόπο προέλευσης να εγκατασταθούν μαζί. Γι’ αυτό πολλοί συνοικισμοί πήραν ονόματα όπως Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Μουδανιά κτλ. γ) Εδόθη ιδιαίτερη βαρύτητα στην αποκατάσταση των προσφύγων στις αγροτικές περιοχές επειδή υπήρχαν διαθέσιμα εδάφη και η οικονομία της χώρας εβασίζετο στον αγροτικό τομέα. Επιπλέον, η δημιουργία μιας τάξης γεωργών μικροϊδιοκτητών θα περιόριζε τις κοινωνικές αναταραχές που θα συνεπαγόταν η δημιουργία εργατικού προλεταριάτου.

- Προτεραιότητα δόθηκε στην εγκατάσταση των προσφύγων στη Μακεδονία και στη Δυτική Θράκη για τους εξής λόγους: α) Ήταν δυνατόν να χρησιμοποιηθούν τα κτήματα που είχαν εγκαταλείψει οι Βούλγαροι και οι μουσουλμάνοι. β) Θα καλύπτονταν το δημογραφικό κενό που είχε δημιουργηθεί με την αποχώρηση των Μουσουλμάνων και των Βουλγάρων. γ) Θα εποικίζονταν παραμεθόριες περιοχές. Τα πρώτα χρόνια η κινητικότητα των προσφύγων είναι μεγάλη. Πολλοί μετακινούνταν διαρκώς προκειμένου να εξασφαλιστούν καλύτερες συνθήκες ζωής Ε.Α.Π. λειτούργησε έως το 1930.

Η αγροτική αποκατάσταση Η αγροτική αποκατάσταση προέβλεπε τη δημιουργία μικρών ιδιοκτησιών δε συνοικισμούς προσφύγων είτε στα εγκαταλελειμμένα χωριά ή σε νέους συνοικισμούς. Η έκταση του κλήρου που θα έπαιρνε κάθε οικογένεια ποίκιλλε ανάλογα με το μέγεθος των οικογενειών καθώς και της ποιότητας των καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Εκτός από τη γη παραχωρούνταν στους πρόσφυγες στέγη, εργαλεία, σπόροι, λιπάσματα και ζώα. Τα κτίσματα τα οικοδομούσε είτε το ίδιο το κράτος είτε οι ίδιοι οι πρόσφυγες χρησιμοποιώντας υλικά που τους παραχωρούσε το κράτος.

Η αστική αποκατάσταση Οι πρόσφυγες στις πόλεις ήταν αναγκασμένοι να αλλάζουν συχνά εργασίες, αφού εργάζονταν περιστασιακά είτε σε εργοστάσια είτε στις οικοδομές είτε σε βιοτεχνίες κτλ. Η στέγαση των αστών ήταν πολύ πιο δύσκολη από αυτή των αγροτών. Η αστική στέγαση ξεκίνησε από τη Αθήνα με τη δημιουργία τεσσάρων συνοικισμών: της Καισαριανής, του Βύρωνα, της Νέας Ιωνίας(Αθήνα) και της Κοκκινιάς (Πειραιάς). Η οικοδόμηση των συνοικισμών παρουσίασε πολλά προβλήματα, αφού συχνά δε συνδυαζόταν με έργα υποδομής.

33

Οι εύποροι πρόσφυγες που κατοικούσαν στις πόλεις ίδρυσαν οικοδομικούς συνεταιρισμούς, αγόρασαν μια έκταση και οικοδομούσαν αστικές κατοικίες καλής ποιότητας. Τέτοιοι οικισμοί ήταν η Νέα Σμύρνη, η Καλλίπολη. Οι άποροι πρόσφυγες ζούσαν στις παρυφές των προσφυγικών συνοικισμών σε καλύβες και χαμόσπιτα. Επί πολλά χρόνια ζούσαν υπό άθλιες συνθήκες.

Η αποζημίωση των ανταλλαξίμων Η σύμβαση ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας προέβλεπε την αποζημίωση των ανταλλάξιμων προσφύγων για τις περιουσίες που εγκατέλειψαν. Για να δοθεί μια λύση δόθηκε μια προκαταβολή από την Εθνική Τράπεζα έναντι της μελλοντικής αποζημίωσης. Το έργο της εκτίμησης των περιουσιών είχαν αναλάβει τα κατά τόπους Γραφεία ανταλλαγής. Οι αιτήσεις των δικαιούχων θα εξετάζονταν από ειδικές επιτροπές προσφύγων, συμπατριωτών των ενδιαφερομένων. Το έργο προχωρούσε αργά, αφού η τουρκική πλευρά έκανε προσπάθειες για την υπονόμευσή του.

Η ελληνοτουρκική προσέγγιση Με τη νίκη του κόμματος των Φιλελευθέρων το 1928 το ζήτημα της αποζημίωσης των προσφύγων ετέθη σε νέα βάση. Στις 10 Ιουνίου 1930 υπογράφτηκε η Συμφωνία της Άγκυρας που αποτελούσε το οικονομικό σύμφωνο μεταξύ των δυο χωρών. Τα κυριότερα σημεία του ήταν: • Ρύθμιζε το ζήτημα των Ελλήνων Ορθοδόξων της Κωνσταντινούπολης και των Μουσουλμάνων της Θράκης καθώς και των «φυγάδων».

• Όριζε ότι οι ανταλλάξιμες μουσουλμανικές περιουσίες και οι ελληνικές στην Τουρκία περιέρχονταν στην κυριότητα του ελληνικού και τουρκικού δημοσίου αντίστοιχα.

• Προέβλεπε αμοιβαία απόσβεση των οικονομικών υποχρεώσεων μεταξύ των δυο χωρών. Η συμφωνία αυτή από οικονομική άποψη ήταν σε βάρος της ελληνικής πλευράς, αφού η αξία των προσφύγων ήταν ασύγκριτα μεγαλύτερη από αυτή των μουσουλμάνων. Το προσφυγική στοιχείο αντέδρασε και ένα μέρος του απομακρύνθηκε από το κόμμα των Φιλελευθέρων.

- Από πολιτικής άποψης η συμφωνία ήταν ρεαλιστική, αφού για ένα διάστημα εικοσιπέντε ετών επήλθε εξομάλυνση των σχέσεων των δυο χωρών.

Η ενσωμάτωση των προσφύγων Η αποκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα ήταν το σημαντικότερο επίτευγμα του νέου Ελληνικού κράτους. Μεγάλο μέρος του έργου αυτού το υλοποίησε η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (Ε.Α.Π.). Οι πρόσφυγες δεν αποτελούσαν μια ενότητα. Διαφοροποιούντο μεταξύ τους κοινωνικά, πολιτιστικά, ακόμα και γλωσσικά (100.000 τουρκόφωνοι). Η διαδικασία ενσωμάτωσής τους ήταν κοπιώδης, ενώ κατηγορούσαν το ελληνικό κράτος ότι δε διασφάλιζε τα δικαιώματά τους και κυρίως το δικαίωμα της αποζημίωσης για τις περιουσίες τους. Υπήρχαν διαφορές σε πολλούς τομείς μεταξύ των γηγενών και των προσφύγων. α) Στην οικονομική ζωή. Υπήρχε ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας, στην ιδιοκτησία της γης και σε άλλες επαγγελματικές δραστηριότητες. β) Στην πολιτική ζωή. Οι πρόσφυγες υποστήριξαν τους Φιλελευθέρους, ενώ οι γηγενείς τους Λαϊκούς. Οι Αντιβενιζελικοί και ο αντιβενιζελικός Τύπος καλλιεργούσαν το μίσος εναντίον τους.

34

γ) Στην οικονομική ζωή. Οι πρόσφυγες ζούσαν σχετικά απομονωμένοι από τους γηγενείς. Οι γηγενείς τους κατηγορούσαν για τον τρόπο συμπεριφοράς τους – και κυρίως των γυναικών – ενώ οι πρόσφυγες μιλούσαν για το χαμηλό μορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο των γηγενών. Η αντίθεση γηγενών και προσφύγων σε ελάχιστες περιπτώσεις πήρε το χαρακτήρα ανοικτής σύγκρουσης. Η αντίθεση αυτή διατηρήθηκε έως τη δεκαετία του 1940.

ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΦΙΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ Η Μικρασιατική καταστροφή επηρέασε σημαντικά την πορεία του ελληνικού έθνους στην σύγχρονη εποχή.

Εξωτερική πολιτική Με την ανταλλαγή των πληθυσμών εξέλιπε η κυριότερη πηγή προστριβών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.

Πληθυσμός / εθνολογική σύσταση - Ο πληθυσμός της χώρας αύξησε κατά 20 %. Αυξήθηκε ο πληθυσμός των μεγάλων αστικών κέντρων. Οι μειονότητες που κατοικούσαν στο ελληνικό κράτος περιορίστηκαν. Το 1920 η Ελλάδα είχε 20 % μη Έλληνες Ορθοδόξους, ενώ το 1928 μόλις 6 %. Ενισχύθηκε η εθνολογική σύσταση της Μακεδονίας. Ενώ οι μη Έλληνες κάτοικοι ήταν 48 % το 1920, το ποσοστό αυτό έπεσε στο 12 % το 1928. Ο ελληνικός πληθυσμός της Δυτικής Θράκης και της Ηπείρου αυξήθηκε, ενώ η Κρήτη, η Λέσβος και η Λήμνος εξελληνίστηκαν εξ ολοκλήρου.

Οικονομία Αυξήθηκαν οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις κατά 50 %, ενώ η γεωργική παραγωγή διπλασιάστηκε. Εισήχθησαν νέες καλλιέργειες ή επεκτάθηκαν οι παλιές (καπνός, βαμβάκι, σταφίδα). Η κτηνοτροφία και η πτηνοτροφία βελτιώθηκαν ποσοτικά και ποιοτικά. Η άφιξη των προσφύγων αναζωογόνησε τη βιομηχανία και τη βιοτεχνία. Υπήρχε προσφορά ειδικευμένου εργατικού δυναμικού. Επίσης, υπήρχαν επιχειρηματίες που υπερείχαν από τους γηγενείς σε επιχειρηματικό πνεύμα.

Πολιτισμός Οι πρόσφυγες συνέβαλαν στην καλλιέργεια των γραμμάτων και συνεισέφεραν με την παράδοσή τους στη μουσική πορεία του τόπου. Οι πρόσφυγες έκαναν αισθητή την παρουσία τους και στον πνευματικό χώρο. Σημαντικοί μικρασιάτες δημιουργοί ήταν ο Γ. Σεφέρης, Η. Βενέζης, Γ. Θεοτοκάς, Σ. Δούκας κ.ά.

35

Έλληνες πρόσφυγες σε πρόχειρους καταυλισμούς.

Μικρασιάτες πρόσφυγες μοιρολογούν Σβήνει η Αθήνα μιας άλλης εποχής... Οι νέες ανάγκες και οι νέες χρήσεις γης μεταβάλλουν ριζικά τη φυσιογνωμία των προσφυγικών συνοικιών της πρωτεύουσας 36

Τα οικιστικά κατάλοιπα του προσφυγικού ρεύματος από τη Μικρά Ασία προς την Αθήνα μετά το 1922 αποτελούν σήμερα σημεία τριβής. Η παλαιότητα των κτισμάτων, συχνότατα η κακή ποιότητά τους από πλευράς κατασκευής, ο κατακερματισμός του συμπαγούς ιστού των συνοικισμών, με συνέπεια τη χαλάρωση των κοινωνικών δεσμών, η αλλαγή χρήσεων γης και ο επαναπροσδιορισμός των ρόλων σε πολλές αθηναϊκές συνοικίες, σε συνδυασμό με την αναθέρμανση του κλάδου των κατασκευών, έχει συμβάλει στη δημιουργία ενός νέου πλαισίου ορισμού, ερμηνείας, αποδοχής και προοπτικής της προσφυγικής αρχιτεκτονικής. Σε εξέλιξη είναι η αντιπαράθεση των δύο «στρατοπέδων» που συσπειρώνονται συμβολικά γύρω από τις προσφυγικές πολυκατοικίες της Λεωφ. Αλεξάνδρας, η τύχη των οποίων είναι αφενός ένα ανοιχτό ζήτημα και αφετέρου μία ενδεικτική περίπτωση που θα μπορούσε να μεταφερθεί σε πολλές ανάλογες περιπτώσεις. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι έχουμε την κλασική αντιπαράθεση υπερασπιστών της «κληρονομιάς» (με την ευρύτατη δυνατή ερμηνεία της) και υπέρμαχων της πρακτικής ζωής χωρίς ιδεαλισμούς και εκχωρήσεις στην Ιστορία. Ο φάκελος, όμως, της προσφυγικής αρχιτεκτονικής στην Αττική είναι περισσότερο σύνθετος από την παραπάνω σκιαγράφησή του. Πρώτον, διότι έχει να κάνει με ανθρώπους που τη λογίζουν ως δοχείο της ζωής τους, που τη διατηρούν, δηλαδή, ζωντανή, άρα και χρήσιμη. Δεύτερον, διότι επανεξετάζεται η βιωσιμότητά της στη διάρκεια μίας καίριας στροφής της Αθήνας προς μία νέα σχέση με το παρελθόν, αλλά κυρίως με το μέλλον της. Την ιστορική στιγμή κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρίσκεται σε εξέλιξη, ένα μεγάλο μέρος της αρχιτεκτονικής αυτής έχει αφανισθεί κατά τα πρόσφατα σχετικά χρόνια. Έφυγαν οι παράγκες στις κοίτες του Ιλισού και οι συνοικισμοί της μίας νυκτός στην Αλεξάνδρας και αλλού, μαζί όμως έφυγαν και τα δίπατα κεραμοσκεπή σπίτια της Φιλαδέλφειας, του Υμηττού και της Καισαριανής. Τα σκόρπια δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής, λόγω ακριβώς της σχετικής σπανιότητάς τους ή έστω λόγω της αποσπασματικότητάς τους εμφανίζονται φορτωμένα με πρακτικές επιταγές και ιδεολογικά, αισθητικά και ιστορικά χρέη. Η ταπεινότητα κάποιων από τα κτίσματα αυτά, καθρέφτες της Ελλάδας του Μεσοπολέμου, ενισχύουν επιχειρήματα που υπακούουν σε πραγματιστικές «τελικές» λύσεις. Είναι όμως ακριβώς αυτή η ανεπιτήδευτη ταπεινότητα, δείγμα πηγαίου και πρακτικού εξορθολογισμού, που μπορεί να συνιστά σήμερα μία δυσεύρετη και γι' αυτό πολύτιμη μαρτυρία για την προσέγγιση της ζωής σε αυτήν εδώ τη χώρα πριν από ελάχιστες δεκαετίες. Η προσφυγική αρχιτεκτονική μοιάζει για πολλούς να μην έχει θέση στη βιαστική Ελλάδα, την οποία αλλάζει άρδην η οικοδομική δραστηριότητα και τα νέα κοινωνικά πρότυπα. Kατά μία έννοια, όμως, είναι ακριβώς ο πυρήνας της σύγχρονης κοινωνίας μας, εμπλουτισμένης με νέο τότε αίμα. Ήταν τότε που οι δύσκολες συνθήκες άνοιξαν το δρόμο για τον σταδιακό 37

εκσυγχρονισμό της πρωτεύουσας και έθεσαν τις βάσεις για το οικοδομικό μπουμ του '20 και του '30, που ανακόπηκε μονάχα τη δεκαετία του '40. Είναι όλα μια συνέχεια...

Οι μισοί μένουν ακόμα εκεί... Δεν είναι λίγοι οι... τελευταίοι των Μοϊκανών, οι οποίοι εξακολουθούν να κατοικούν σε υποβαθμισμένο περιβάλλον προσφυγικού οικισμού, κατάλοιπο μιας άλλης εποχής. Σύμφωνα με σχετική έρευνα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, υπολογίζεται ότι περισσότεροι από το 50% των προσφύγων διαμένουν ακόμη στον αρχικό οικισμό με τη δεύτερη ή και την τρίτη γενιά. Ακόμη και οι περιπτώσεις των προσφυγικών κατοικιών που απέκτησαν μια εξωραϊσμένη μορφή είναι περιορισμένες, ενώ το 20% αυτών ήταν αποτέλεσμα ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Ανατρέχοντας στην ιστορία της εγκατάστασης προσφυγικού πληθυσμού στην Ελλάδα, διαπιστώνουμε ότι κατά την περίοδο που ακολούθησε μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 (1922 -1940), μισό εκατομμύριο πρόσφυγες βρήκαν στέγη σε 12 κύριους και 34 μικρότερους προσφυγικούς οικισμούς στην περιοχή της Αθήνας και του Πειραιά. (Ένας αντίστοιχος αριθμός αστικών προσφυγικών οικισμών δημιουργήθηκε σε άλλες ελληνικές πόλεις. Στις αγροτικές περιοχές δημιουργήθηκαν περίπου 2.000 οικισμοί προσφύγων, οι περισσότεροι από τους οποίους προσκολλήθηκαν σε υφιστάμενα χωριά).

ΟΙ ΠΙΟ ΓΝΩΣΤΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ Στην περιοχή της πρωτεύουσας, οι πιο γνωστοί προσφυγικοί οικισμοί διαμορφώθηκαν στις εξής περιοχές: Νέα Ιωνία, Νέα Φιλαδέλφεια, Βύρωνας, Καισαριανή, Νέα Σμύρνη, Ερυθρός Σταυρός, Στέγη Πατρίδας, Νέα Κοκκινιά, Άγιοι Ανάργυροι, Νίκαια, Δραπετσώνα, Αιγάλεω, Περιστέρι, Άγιος Ιωάννης Ρέντη. Ωστόσο, ένας σημαντικός αριθμός προσφύγων δεν εντάχθηκε στα προγράμματα στεγαστικής αποκατάστασης και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του '60 κατοικούσε σε περιοχές τρωγλών, που στήθηκαν γύρω από τους προσφυγικούς συνοικισμούς είτε σε άλλες τοποθεσίες, όπου οι ενδιαφερόμενοι έβρισκαν ελεύθερη γη. Περίπου 10.000 οικογένειες διέμεναν για μεγάλο χρονικό διάστημα υπό άθλιες συνθήκες σε συγκροτήματα παραπηγμάτων, που είχαν κατασκευαστεί μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή στις κεντρικές περιοχές της Αθήνας. Το Πολύγωνο, το Γηροκομείο, χώροι από τις δύο πλευρές της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, ο Ασύρματος, το Δουργούτι, η Δραπετσώνα και η Καισαριανή ήταν οι κυριότερες θέσεις προσωρινής στέγασης, που δεν πληρούσαν ούτε υποτυπωδώς τις ανάγκες των κατοίκων. Σε ότι αφορά την ενσωμάτωση των προσφυγικών οικισμών στο γενικό ιστό των μεγάλων πόλεων, αξίζει να σημειωθεί ότι στην αρχή δημιουργήθηκαν μακριά από τις παρυφές της κτισμένης περιοχής αλλά με την πάροδο του χρόνου, η εξάπλωση της πόλης «έφερε» τους οικισμούς αυτούς μέσα στην οικοδομημένη περιοχή. «Η κοινωνική ενσωμάτωση των οικισμών αυτών στην υπόλοιπη πόλη προχωρά με εξαιρετικά αργούς ρυθμούς», επισημαίνει η έρευνα του ΕΜΠ.

38

Άλλαξε ο χάρτης Από την άλλη πλευρά, η οικιστική ανάπτυξη των πόλεων, η μετακίνηση των σχετικά εύπορων πολιτών στα βόρεια και νότια προάστια του Λεκανοπεδίου σε συνδυασμό με την εισροή των οικονομικών μεταναστών από τα Βαλκάνια και τις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ έχουν αλλάξει άρδην το χάρτη της κατοικίας και του τρόπου διαβίωσης. Εκτός από τα στενόχωρα και σκοτεινά υπόγεια διαμερίσματα του κέντρου της Αθήνας και των συνοικιών πέριξ αυτού, που άρχισαν να κατοικούνται πλέον από οικονομικά αδύναμους μετανάστες, δεν ήταν λίγοι και οι προσφυγικοί οικισμοί που λόγω φθηνού ενοικίου προτιμήθηκαν από αλλοδαπούς αυτής της κατηγορίας. Το εγχείρημα της ανάπλασης υποβαθμισμένων προσφυγικών συνοικισμών δεν απέδωσε τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα. Αυτό που σήμερα επιχειρείται είναι οι επόμενες αναπλάσεις να υλοποιηθούν στα πρότυπα ευρωπαϊκών περιοχών.

Λ. Αλεξάνδρας Όσοι από τους πρόσφυγες μένουν ακόμη στα προσφυγικά σπίτια της Αλεξάνδρας ανατρέχουν με νοσταλγία στην εποχή του '60 και του '70, όταν ακόμη ο υπαίθριος χώρος φιλοξενούσε τα παιχνίδια των παιδιών τους και αγκάλιαζε τα γέλια τους. Πριν μετατραπεί σε ένα απέραντο παρκινγκ. Πριν αρχίσουν να πέφτουν οι σοβάδες από τους τοίχους και να φαίνονται οι σωληνώσεις, πριν αρχίσει να... μπάζει αδιαφορία από τα σπασμένα τζάμια. Kαι αν η κυρία Χρυσούλα Χαριζάνου που στέγασε μια ζωή στα προσφυγικά της Αλεξάνδρας, από το 1934 μέχρι σήμερα, επιμένει να είναι η τελευταία που θα εγκαταλείψει τον αγώνα για τη διατήρησή τους, το μεγάλο παζάρι των δικαιούχων των διαμερισμάτων με την Kτηματική Εταιρεία Δημοσίου συνεχίζεται με αμείωτο ενδιαφέρον. Η διαφορετικότητα των προσφυγικών συνοικιών πρέπει να εξαλειφθεί με άλλοθι την εικόνα της φθοράς και της εγκατάλειψης που παρουσιάζουν; Η μελέτη της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ αντιτάσσεται σε αυτά τα σχέδια και αντιπροτείνει μια άλλη ανάπλαση, η οποία δεν προϋποθέτει την κατεδάφιση των σπιτιών αλλά μετατροπές των διαμερισμάτων με τυχόν συνενώσεις κατά πλάτος ή καθ' ύψος, ώστε να καλυφθούν οι ανάγκες της σύγχρονης κατοικίας. Επίσης προτείνει τη δημιουργία υπαίθριων χώρων πρασίνου σε συνδυασμό με παιδότοπους και χρήσεις αναψυχής, κοινόχρηστους χώρους πολλαπλών χρήσεων, υπόγειους χώρους στάθμευσης ανάμεσα στα υπάρχοντα κτίρια και νέες, μικρής κλίμακας κτιριακές εγκαταστάσεις κοινωφελούς χαρακτήρα. Η περιοχή μέχρι την δεκαετία του `20 άνηκε στο Δήμο Αθηναίων και αποτελούσε το λεγόμενο "Κτήμα Αμπελοκήπων". Στη συνέχεια η έκταση παραχωρήθηκε προκειμένου να δημιουργηθούν οικίες για του μικρασιάτικες πρόσφυγες που είχαν εισρεύσει στην πρωτεύουσα. Το 1934 οι 8 πρώτες πολυκατοικίες (οι προσφυγικές όπως χαρακτηρίζονται μέχρι σήμερα) έκαναν την εμφάνιση τους. Ο αρχιτέκτονας Κ. Λάσκαρης και ο Πολιτικός Μηχανικός Δ. Κυριακός κατάφεραν να φέρουν

39

ένα νέο αέρα στην αρχιτεκτονική της Αθήνας εκείνης της εποχής. Επηρεασμένοι από το ρεύμα "Μπάουχαους", δημιούργησαν λειτουργικά σπίτια για μη προνομιούχους, εισάγοντας παράλληλα και την έννοια της "πολυκατοικίας" στην Ελλάδα. Λιτές εξωτερικά αρχιτεκτονικές όψεις, με έμφαση σε γεωμετρικές φόρμες και στο χρώμα. Αλλά και λειτουργικά διαμερίσματα των 50 τετραγωνικών μέτρων που διέθεταν εσωτερικό μπάνιο, υπνοδωμάτιο και κουζίνα. Ένας εξώστης και παραδοσιακά παραθυρόφυλλα σε κάθε διαμέρισμα άνοιγαν την εικόνα των ενοίκων τους στην καθημερινότητα και έκλειναν μέσα τους καθημερινές ιστορίες. Στις πλακόστρωτες επίπεδες στέγες τους φιλοξενούνταν τα πλυσταριά με τις νοικοκυρές να απλώνουν κατά σειρά προτεραιότητας την μπουγάδα τους στα τεντωμένα σκοινιά. Κάθε πολυκατοικία ένα μικρόκοσμος με χιλιάδες ιστορίες ανθρώπων που προσπαθούσαν να ορθοποδήσουν σε μια νέα πατρίδα. Ίσως η μοίρα το έχει φέρει έτσι ώστε αυτά τα σπίτια να φιλοξενούν ανθρώπους από χαμένες ή άλλες πατρίδες... Αν και οι περισσότερες προσφυγικές πολυκατοικίες παραμένουν πια εγκαταλελειμμένες σου μεταφέρουν ακόμα τις εικόνες μιας πόλης που χάθηκε. Από την μια τα σημάδια από τις οβίδες των γερμανικών βομβαρδισμών πάνω τους, και από την άλλη οι φωνές των παιδιών που από τις ταράτσες τους προσπαθούσαν να δουν τον Παναθηναϊκό να βάζει γκολ στο απέναντι γήπεδο... Τα προσφυγικά της Λ. Αλεξάνδρας παραμένουν ένα ζωντανό κομμάτι της ιστορίας της Αθήνας, που καταφέρνουν ακόμα να ξυπνούν μνήμες και συγκινήσεις.

Νέος Kόσμος Η κραυγαλέα αντίθεση είναι κάτι περισσότερο από προφανής. Από τη μία πλευρά η χλιδή και η εντυπωσιακή όψη του πολυτελούς ξενοδοχείου και από την άλλη, τα πρώην παλατάκια, που μεταμορφώθηκαν σε ετοιμόρροπα ερείπια. Ο λόγος για τον προσφυγικό οικισμό του Νέου Kόσμου. Οι πρώτοι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και την Αρμενία που βρήκαν στέγη στις παράγκες του Νέου Kόσμου εγκαταστάθηκαν αργότερα στα προσφυγικά σπίτια που χτίστηκαν το 1936 πίσω από το σημερινό Intercontinental. «Στην αρχή νόμιζαν ότι μπήκαν σε παλάτια. Η χαρά τους ήταν μεγάλη. Σήμερα, βρίσκονται στο μαύρο τους το χάλι», λέει ο κ. Νίκος Πρέβας, που διατηρεί κατάστημα στο προσφυγικό συγκρότημα. Για τις περίπου 250 οικογένειες που ζουν στη σκιά του λαμπερού ξενοδοχείου, τα σπίτια αυτά σημαίνουν φθηνό ενοίκιο, ελλείψεις, μιζέρια, εξαθλίωση και απογοήτευση για όσα περίμεναν να γίνουν. Οι περισσότεροι τα εγκατέλειψαν αναζητώντας μια καλύτερη στέγη σε κάποια αναβαθμισμένη περιοχή, άλλοι τα νοίκιασαν, ελάχιστοι έμειναν. Τα απομεινάρια μιας άλλης εποχής. Οι αρμόδιοι δημόσιοι φορείς κατά καιρούς προωθούν τη διαδικασία της κατεδάφισης αλλά τα ποσά των αποζημιώσεων που διεκδικούν οι ιδιοκτήτες των διαμερισμάτων αγγίζουν ενίοτε τα όρια του παραλόγου. «Kάποιοι, για να πουλήσουν ένα διαμερισματάκι ζητούν ένα τεσσάρι στην Εκάλη. Αν είναι δυνατόν», λέει ο κ. Πρέβας.

40

Η σημερινή κοινωνία των Προσφυγικών στο Νέο Kόσμο είναι ένα μωσαϊκό ελάχιστων εναπομεινάντων Ελλήνων και πολλών αλλοεθνών, κυρίως Ιρακινών, Σύριων και Αλβανών, που με 40-60.000 δραχμές το μήνα εξασφαλίζουν στέγη 35 τετραγωνικών, που μόνο κατ' ευφημισμόν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί υποτυπώδης. Το μωσαϊκό δεν υπάρχει καν για να θυμίζει την αισθητική μιας άλλης εποχής, το τσιμέντο έχει υποχωρήσει δίνοντας τη θέση του σε χαλίκια... Ο 18χρονος Σύριος Νεμπίλ Σέχο διαμένει εδώ και δύο χρόνια σε μία από τις προσφυγικές πολυκατοικίες του Νέου Kόσμου. Πληρώνει 40.000 δραχμές για 30 τετραγωνικά μέτρα σ' ένα κτίριο που μοιάζει να βρίσκεται στο μετέωρο βήμα πριν από την κατάρρευση. «Η εξώπορτα είναι πάντοτε ανοιχτή, τα τζάμια σπασμένα και υπάρχει πολύ βρωμιά. Με βολεύει όμως το σπίτι, γιατί δεν πληρώνω πολλά και είμαι κοντά στη δουλειά», λέει ο νεαρός Νεμπίλ. Πριν από περίπου 20 χρόνια, τα Προσφυγικά του Νέου Kόσμου, παρά την παλαιότητά τους ήταν σαφώς πιο περιποιημένα και φροντισμένα. Kάθε διαμέρισμα στέγαζε μία οικογένεια. Σήμερα, στοιβάζονται σε λίγα τετραγωνικά δύο και τρεις οικογένειες. Τώρα είναι απλώς εγκαταλειμμένα στο έλεος του χρόνου και στην κρατική αδιαφορία. Ε. K.

Καισαριανή Σήμερα, ο παλιός προσφυγικός οικισμός είναι ένα μείγμα παραδοσιακών πλινθόκτιστων μονοκατοικιών (οι περισσότερες από τις οποίες είναι ακατοίκητες), διώροφων ή τριώροφων που έχτισαν μόνοι τους οι πρόσφυγες τις πρώτες δεκαετίες μετά την άφιξή τους στην Αθήνα, προσφυγικών πολυκατοικιών που χτίστηκαν κυρίως μεταπολεμικά (περίπου 10-12 σήμερα) και νέων πολυώροφων πολεοδομημάτων. Μια γειτονιά με ταραγμένη ιστορία, δίπλα στο κέντρο της Αθήνας, γίνεται ξαφνικά και πάλι «αξιοποιήσιμη» μπαίνοντας στο στόχαστρο των εργολάβων.

Νέα Ιωνία Η Νέα Ιωνία Αττικής, όπως και δεκάδες γειτονιές στην Αθήνα και στην υπόλοιπη Ελλάδα δημιουργήθηκε κυριολεκτικά «εν μια νυκτί». Οι πρόσφυγες που το 1922-23 συνέρρεαν κατά χιλιάδες από τα παράλια της Μικράς Ασίας και του Πόντου έπρεπε με κάθε τρόπο να στεγαστούν, σε σκηνές, σε παράγκες, σε αποθήκες. Σύντομα, η Εταιρεία Αποκατάστασης Προσφύγων άρχισε να οικοδομεί κατά εκατοντάδες τα προσφυγικά, στα οποία μέχρι το 1925 είχαν εγκατασταθεί περίπου 14.000 άνθρωποι. Οικήματα βιαστικά, στενόχωρα, χωρίς σχέδιο ή προοπτική. Οι περί το κέντρο της Νέας Ιωνίας γειτονιές, όπως ο Περισσός, είχαν καλύτερη τύχη, καθώς οικοδομήθηκαν ώς ένα βαθμό με το σύστημα της αυτοστέγασης, με αποτέλεσμα να υπάρχει περισσότερος χώρος, ίσως και μερικές στοιχειώδεις αυλές. Οι προσφυγικές κατοικίες συνέχισαν να χτίζονται για πολλά χρόνια σε διάφορους τύπους, παράλληλα με την εξέλιξη της περιοχής. Το 1951, οι κάτοικοί της φθάνουν πλέον τους 33.000. Η τσιμεντοποίηση, όμως, της Αθήνας την ίδια περίοδο δεν φαίνεται να αγγίζει την περιοχή. Σύμφωνα με στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, το 1971, από τα 12.207 κτίρια του δήμου, μόλις το 0,1% είχε κτιστεί πριν από το 1919, 40,2% την περίοδο 1919-45, 49,6% την επόμενη εικοσαετία και 9,1% το διάστημα 1966-70. Στη Νέα Ιωνία, όμως, των 61.200 κατοίκων (απογραφή 1991), οι πρόσφυγες και οι απόγονοί τους δεν ξεπερνούν πια το 30% των κατοίκων, κι αυτό σε ορισμένες μόνο συνοικίες. Σχέδιο προστασίας των προσφυγικών οικισμών του δήμου δεν υπάρχει. Όσα προσφυγικά γλίτωσαν από το πρώτο «κύμα» της αντιπαροχής, αποδεκατίζονται από τις νέες, ομοιόμορφες πολυκατοικίες, που χτίζονται κατά δεκάδες στον ίδιο, άναρχο ιστό. Όπου, βέβαια, μπορούν, καθώς το μέγεθος ή 41

το ιδιοκτησιακό των οικοπέδων δεν είναι πάντα ιδανικό. «Τι να δώσεις. Δύο δωμάτια είναι όλο κι όλο. Ούτε κουζίνα έχει ούτε τουαλέτα. Είναι όπως ακριβώς ήταν τότε», λέει η κ. Βεργούλα Βερβερίδου, κάτοικος σήμερα ενός μικρού προσφυγικού, στην οδό Ελλησπόντου 17, στον Περισσό.

Νέα Φιλαδέλφεια Τα προσφυγικά της Φιλαδέλφειας ήταν ανάμεσα στα μεγάλα «υλικά» θύματα του σεισμού της 7ης Σεπτεμβρίου 1999. Περίπου 400 κατέρρευσαν ή χαρακτηρίστηκαν κόκκινα, με αποτέλεσμα να κατεδαφιστούν. Λίγο αργότερα, ο δήμος Φιλαδέλφειας αναγνώρισε την ανάγκη να σωθεί αυτό το τόσο σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της πόλης, που σε έκταση ξεπερνά το ένα τρίτο του δήμου. Ο -και επίσημα πλέον αναγνωρισμένος- προσφυγικός οικισμός Νέας Φιλαδέλφειας εκτείνεται από τη Χαλκηδόνα μέχρι τη Νέα Μάδητο και από τη Νέα Ιωνία μέχρι την εθνική οδό. Τα σπίτια του έχουν το ανώτερο μέχρι δύο ορόφους, φθάνουν τα 10,5μ. ύψος στην αμιγή κατοικία (τα 11,5μ. στη γενική) και έχουν υποχρεωτικά κεραμοσκεπή ύψους 2 μέτρων.

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΓΕΡΜΑΝΙΑ Σύμβαση Περί Επιλογής και Τοποθετήσεως Ελλήνων εργατών εις γερμανικάς επιχειρήσεις», 30 Μαρτίου του 1960. Αυτό ήταν το ξεκίνημα της πιο έντονης μετανάστευσης των Ελλήνων, που βιώθηκε όσο καμία άλλη. Ήταν η κορύφωση και το τέλος του μαζικού ξενιτεμού των Ελλήνων προς την Αμερική, την Αυστραλία, την Αφρική, τον 20ο αιώνα. Δύσκολα τα μεταπολεμικά χρόνια στη χώρα μας, με τα χωριά να ερημώνουν από την εσωτερική μετανάστευση προς τις μεγαλουπόλεις, λόγω της φτώχιας και της ανεργίας. Αλλά κι εκεί, λύση δεν υπήρχε. Η Ελλάδα δεν μπορούσε να θρέψει τα παιδιά της. Έτσι, η υπογραφή της ελληνογερμανικής Σύμβασης, αποτέλεσε μία «μεγάλη ευκαιρία» για χιλιάδες Έλληνες και Ελληνίδες, κυρίως από τη Βόρεια το πλοίο Κολοκοτρώνης Ελλάδα, που παρά την τρομερή εμπειρία της γερμανικής κατοχής και τον μεγάλο αριθμό των θυμάτων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα, ξεκίνησαν για τη Γερμανία, αναζητώντας το νέο, το καλύτερο, το αναγκαίο. Στην ουσία, πολλοί εξ αυτών δεν γνώριζαν καν τι υπογράφουν, έπαιρναν τις απαραίτητες οδηγίες και με τη σφραγίδα στο διαβατήριο έφευγαν για τη χώρα, που τούς υπόσχονταν ένα καλύτερο μέλλον από αυτό που τους επιφύλασσε η πατρίδα. Τελικά, ήταν μία μετανάστευση «άγρια», όπως τονίζουν πολλοί από τους πρώτους Έλληνες, που πήραν τον δρόμο για τα ξένα. Χωρίς προοπτικές. Οι Γερμανοί τούς θεωρούσαν τότε προσωρινούς, φιλοξενούμενους εργάτες, «τεμάχια», όπως τους χαρακτήριζαν τα γερμανικά εργοστάσια και τα ανθρακωρυχεία, όταν ζητούσαν εργατικά χέρια από την Ελλάδα και αλλού.

42

Gastarbeiter (φιλοξενούμενοι εργαζόμενοι) τούς αποκαλούσαν ή Katzelmacher, όπως υποτιμητικά χαρακτήριζαν στη Βαυαρία τους μετανάστες, που προέρχονται από τις νότιες χώρες. Σκληρά τα πρώτα χρόνια και όπως διαπίστωσαν οι μετανάστες η Γερμανία δεν ήταν … Αμερική, όπως την ονειρεύονταν κάποιοι. Ειδικά στο ξεκίνημα, η στέγαση των μεταναστών εργατών γινόταν σε παραπήγματα, τα οποία, εν μέρει, προέρχονταν από την εποχή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, όπως αναφέρεται στα αρχεία του Κέντρου Τεκμηρίωσης και του Μουσείου DOMiD, της Κολωνίας. Κάθε εργάτης είχε στη διάθεσή του ένα κρεβάτι σε κουκέτα, ένα ντουλάπι που κλείδωνε, μια θέση στο τραπέζι του φαγητού και μια καρέκλα ανά άτομο. Οι εστίες, χωρισμένες ανά φύλο (αν υπήρχαν αντρόγυνα έπρεπε να χωρίσουν), συχνά αποτελούσαν τμήμα των εργοστασιακών εγκαταστάσεων. Αν με κάτι είχαν να αντιπαλέψουν, με όλες τους τις δυνάμεις, οι μετανάστες από την αρχή, αυτό ήταν το «ακόρντ» (πλαφόν στην παραγωγικότητα), που όσοι προσπαθούσαν να το ξεπεράσουν για να πάρουν πριμ, κατέληγαν, σε πολλές περιπτώσεις, με σοβαρά προβλήματα υγείας. Ταυτόχρονα, προκαλούσαν την αντιπάθεια των Γερμανών συναδέλφων τους, που έμεινα πίσω, καθώς τα «ακόρντ» ανέβαιναν συνεχώς εξαιτίας των Gastarbeiter. Δεν ήταν, βέβαια, το όνειρο του γρήγορου χρήματος που τούς ωθούσε στα άκρα, αλλά η προοπτική να τα βγάλει πέρα η οικογένεια στην Ελλάδα, με τα εμβάσματα που έστελναν. Κι αν ήταν δυνατόν, να χτίσουν ένα σπίτι στην πατρίδα, ν' ανοίξουν ένα μαγαζί και έτσι να προετοιμάσουν την επιστροφή τους. Η προσωρινότητα έγινε, τελικά, μόνιμη εγκατάσταση στη χώρα. Σε μια χώρα, όπου η σημερινή γενιά των Ελλήνων είναι πλήρως ενταγμένη στην τοπική κοινωνία, γεγονός που αναγνωρίζεται απ΄ όλους. Ξεπερνούν το 1,5 εκ. οι Έλληνες που πέρασαν συνολικά από τη Γερμανία. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, έως το 1973, όταν η Γερμανία πάγωσε μονόπλευρα όλες τις συμβάσεις πρόσληψης αλλοδαπών, μετανάστευσαν περίπου 600.000 Έλληνες εργάτες. Σήμερα, σε όλη τη Γερμανία, οι Έλληνες υπολογίζονται στις 350.000. Πολλοί από τους πρώτους Έλληνες μετανάστες, έχοντας συνταξιοδοτηθεί, επέστρεψαν στα χωριά τους. Δεν είναι λίγοι, όμως, εκείνοι που έμειναν στη Γερμανία, για να είναι κοντά στα 43

παιδιά και τα εγγόνια τους, στη δεύτερη πια πατρίδα. Χαρακτηριστικό είναι ένα στιχάκι ανώνυμου μετανάστη: «Τώρα που την πήρες την πολυπόθητη σύνταξή σου γιατί δεν επιστρέφεις στην πατρίδα, την Ελλάδα; Τότε που ήθελα δεν μπορούσα. Τώρα που μπορώ, δεν θέλω. Η νοσταλγία μου αρκεί».

Στα έγκατα της γης Οι μετανάστες αναλάμβαναν πολλές φορές δουλειές, που δεν ήθελαν να κάνουν οι Γερμανοί. Έτσι, βρέθηκαν και στο μέτωπο της εξόρυξης άνθρακα, που την εποχή εκείνη ήταν η σημαντικότερη πηγή ενέργειας της γερμανικής οικονομίας. Οι συνθήκες της καθημερινής δουλειάς ήταν ιδιαίτερα σκληρές. Ο Παναγιώτης Διγκόλης, από το Παλαιόκαστρο Κοζάνης, που δούλεψε στα ορυχεία της ΡηνανίαςΒεστφαλίας, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, θυμάται: «Δεν είχα κλείσει ακόμα τα 25 μου χρόνια, όταν πήρα την απόφαση να φύγω για τη Γερμανία. Έκανα πρώτα την αίτηση στην Κοζάνη και από εκεί με ειδοποίησαν να πάω στη Θεσσαλονίκη, όπου οι Γερμανοί μας πέρασαν από ιατρικές εξετάσεις, από την κορυφή ως τα νύχια. Μου βρήκαν πως έχω δύο δόντια χαλασμένα, που αν δεν τα σφράγιζα, δεν θα με πέρναγαν. Άντε λεφτά και για οδοντίατρο, αλλά τι να έκανα; Έπρεπε να φύγω, αλλιώς χανόμασταν». Τελικά, έφυγε από τον Πειραιά στις 25 Αυγούστου 1963, με τον «Κολοκοτρώνη», για να πάει στην Ιταλία και από εκεί στο Μόναχο, με τρένο. Κατέληξε στο Έσσεν, της Ρηνανίας-Βεστφαλίας, όπου έπρεπε να περάσει ξανά από ιατρικές εξετάσεις. Η πρώτη κατοικία του ήταν στις ειδικά διαμορφωμένες, για τους μετανάστες, παράγκες, στο Όμπερχάουζ, όπου οι συνθήκες διαβίωσης ήταν υποτυπώδεις. «Το πρώτο που μας είπαν-μας εξιστορεί ο Παναγιώτης Διγκόλης- ήταν να έχουμε πάντα την κάρτα μαζί μας. Ένα νούμερο ήμουν και εγώ, όπως όλοι μας. Ποιος ήξερε το όνομά μου; Στη σειρά μου ήμασταν 27 άτομα, όλοι νέοι. Ανάσα δεν πήραμε. Το βράδυ φτάσαμε, το ξημερώματα μας πήγαν για δουλειά. Ένα μήνα, περίπου, μας εκπαίδευαν για το πώς θα εργαστούμε στα ανθρακωρυχεία. Μας έδωσαν και 100 μάρκα προκαταβολή. Δεν θα ξεχάσω την πρώτη φορά που κατεβήκαμε με το σιδερένιο κλουβί στη βάθη της γης. Φόβος δεν υπήρχε στο μυαλό μου. Εννιακόσια μέτρα βάθος και εγώ δεν σκεφτόμουν τίποτα άλλο, παρά μόνο ότι έπρεπε να μείνω σε αυτή τη δουλειά, διαφορετικά θα με γυρνούσαν πίσω. Μόνο αυτό σκεφτόμουν. Όταν βγήκαμε ξανά στη γη δεν μπορούσαμε να γνωρίσουμε ο ένας τον 44

άλλον από τη μουτζούρα του κάρβουνου. Γελούσαμε με την ψυχή μας, σαν μικρά παιδιά και χαιρόμασταν τον ήλιο». Δύο χρόνια άντεξε σε αυτή τη δουλειά, ο κ. Παναγιώτης, ώσπου κάποιοι συμπατριώτες του βρήκαν δουλειά σε χαρτοποιείο, στο Μπεργκισκλάμπαχ, απ΄ όπου πήρε και τη σύνταξή του. Εν τω μεταξύ είχε φροντίσει να πάει στο χωριό του, όπου παντρεύτηκε την Περιστέρα του, με την οποία έχει αποκτήσει τέσσερις κόρες.

Τα παιδιά που έμεναν πίσω Τραγική πτυχή στην υπόθεση της μετανάστευσης των Ελλήνων στη Γερμανία αποτέλεσαν τα παιδιά τους, που ήταν αναγκασμένοι να αφήσουν πίσω, με τους παππούδες και τις γιαγιάδες ή σε κάποια θεία, ακόμα και σε μακρινό συγγενή. Τραύματα ανεξίτηλα άφησε η ιστορία αυτή και στα παιδιά και στους γονείς. Τα παιδιά, που κάποια από αυτά καλά- καλά δεν θυμόνταν τους γονείς, πάσχιζαν να είναι υπόδειγμα. Οι δε γονείς, που τα έβλεπαν να μεγαλώνουν μέσα από τις φωτογραφίες, «ξεγελούσαν» τον εαυτό τους, με την παρηγοριά πως ό,τι έκαναν ήταν για το δικό τους καλό. Συγκινητικές είναι και οι ιστορίες των γυναικών, που έμεναν, συνήθως πολλές μαζί, σε ένα δωμάτιο, όπου κάθε βράδυ, μετά τη δουλειά, έκλαιγαν απαρηγόρητες, τα πρώτα χρόνια. Έπρεπε, όμως, να αντέξουν. «Οσμιζόμασταν τα ρούχα της μητέρας, όταν την νοσταλγούσαμε» Μία από τις τρεις κόρες της οικογένειας Ζαχαράκη, η Ιωάννα από τη Χρυσομηλιά Καλαμπάκας, γεύτηκε από μικρή την πίκρα που ένιωσαν τα παιδιά των μεταναστών που έμειναν πίσω. «Ήμουν μόλις οκτώ ετών, όταν η μητέρα μας, Σοφία Ζαχαράκη, έφυγε για τη Γερμανία, για να εργαστεί σε εργοστάσιο σοκολάτας στο Άαχεν, μαζί με τη θεία μου. Θυμάμαι ακόμα και σήμερα ότι παρακαλάγαμε να πάνε όλα καλά εκεί στη Γερμανία, ώστε να μπορέσει η μητέρα μας να γυρίσει στο σπίτι. Κάθε φορά που τη νοσταλγούσαμε πηγαίναμε στην ντουλάπα για να οσμιστούμε τη μυρωδιά των ρούχων της», αφηγείται στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Ιωάννα Ζαχαράκη, που σήμερα ζει στο Σόλινγκεν της Γερμανίας. Και συνεχίζει, με δάκρυα στα μάτια: «Η μόνη μας παρηγοριά, τα γράμματα και οι φωτογραφίες που παίρναμε. Και εμείς στέλναμε τις δικές μας, όλο χαμόγελα, για να μην καταλάβουν τη στεναχώρια μας. Στο πίσω μέρος των φωτογραφιών ιχνηλατούσαμε τα χεράκια μας για να δει η μητέρα πόσο μεγαλώσαμε».

Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΛΒΑΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ Η μετανάστευση του αλβανικού έθνους χωρίζεται σε τρεις περιόδους.

1)Μεταναστευτικό κύμα, πριν την χρονιά 1944.

45

2)Μια διασπορά με αργούς ρυθμούς σε μικρές ποσότητες που μετανάστευσε κατά την χρονική περίοδο 1945-1990.

3)Μεγάλη ροή μεταναστών από τα τέλη της δεκαετίας του ΄90 και της αρχές της επόμενης, ιδιαίτερα μετά την πτώση του Κομμουνισμού. Πριν την χρονιά του 1944 βασικός προορισμός ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής αλλά και κάποια μέρη της Λατινικής Αμερικής. Δεν υπάρχουν ακριβή δεδομένα για τις συγκεκριμένες μάζες των μεταναστών αλλά ξέρουμε ότι ήταν πολύ μικρές και ότι κύριος λόγος μετανάστευσης ήταν ο οικονομικός, ενώ ο χρόνος ήταν σχεδόν αδιάφορος σε αυτήν την εποχή. Μετά το 1945, με την καθιέρωση του κομμουνισμού στην Αλβανία σχηματίστηκε ένα είδος μετανάστευσης με πολιτικό χαρακτήρα, επίσης σε μικρές ποσότητες. Η κυβέρνηση προσπάθησε να την εμποδίσει με κάθε μέσο και καθιέρωσε ως έγκλημα την απομάκρυνση από την χώρα. Αυτή είναι η δεύτερη φάση. Η τρίτη μεταναστευτική περίοδος ξεκινάει μετά το 1990,η οποία χωρίζεται σε 4 φάσεις. i)Μάζες μεταναστών κατά την χρονική περίοδο 1991-92,ολοκληρωτικά ανεξέλεγκτοι. Εκείνη την εποχή περίπου 300 χιλιάδες Αλβανοί πολίτες άφησαν την πατρίδα τους με κάθε τρόπο. ii)Κατά την χρονική περίοδο 1992-96 απομακρύνθηκαν από την πατρίδα τους άλλοι τόσοι Αλβανοί πολίτες κυρίως με παράνομους τρόπους, παρ΄ όλες τις οικονομικές βελτιώσεις, των πολιτικών σταθεροποιήσεων και του καλύτερου ελέγχου των συνόρων. iii)Οι μάζες των μεταναστών, αμέσως μετά την κατάρρευσης λεγόμενων πολλοί Αλβανοί επιστρέφουν στην πατρίδα "Πυραμίδων" και των πολιτικών αναταραχών που συνόδεψαν αυτήν την κατάρρευση. Μερικοί συνδυασμένοι παράγοντες όπως η ανεργία, η ανασφάλεια, η φτώχια και η χειροτέρευση της οικονομίας έκανε άλλους 100 χιλιάδες πολίτες να αφήσουν την πατρίδα τους μες σε μερικούς μήνες. iv)Τέλος, από το 1998 και μετά υπήρξε μία σταδιακή πολιτικο-οικονομικοκοινονική βελτίωση, αυτό μαζί με κάποιες ευνοϊκές πολιτικές εκείνων των εποχών με τους δύο γειτονικούς λαούς, Ιταλία και Ελλάδα, συνέβαλαν στην αύξηση της νόμιμης μετανάστευσης και στην μείωση της παράνομης. Σύμφωνα με την καταγραφή του πληθυσμού, το 2001 ο πληθυσμός της Αλβανίας ανερχόταν στα 3,07 εκατομμύρια κατοίκους και εάν δεν υπήρχε μετανάστευση η πληθυσμός θα ανερχόταν στα 3,8 εκατομμύρια κατοίκους .Η διαφορά αυτών των δύο αριθμών είναι και ο αριθμός των Αλβανών μεταναστών, 710 χιλιάδες εκ των οποίων οι 390 χιλιάδες άνδρες και οι 320 χιλιάδες γυναίκες.

46

ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Ρωτήσαμε συγγενείς, φίλους και συμμαθητές που ήρθαν στην Ελλάδα από άλλες πατρίδες να μας πουν την ιστορία τους, τις καταγράψαμε και τις παρουσιάζουμε:

Μια ιστορία από την Αλβανία Στο παρακάτω κείμενο θα δούμε μια πραγματική ιστορία μετανάστευσης από την Αλβανία στην Ελλάδα. Θα μάθουμε τις δυσκολίες που έπρεπε να αντιμετωπίσουν μερικοί άνθρωποι (αλλοδαποί) και τους αγώνες που έκαναν για να προσαρμοστούν σε μία άλλη χώρα και να γίνει δεύτερη πατρίδα τους. Τί ήταν αυτό που σας ανάγκασε να εγκαταλείψετε την πατρίδα σας και να αρχίσετε μια νέα ζωή σε άλλη χώρα; Ο κύριος λόγος που έκανε εμένα και την οικογένειά μου να φύγουμε από την Αλβανία και να έρθουμε στην Ελλάδα ήταν ο εμφύλιος που είχε ξεσπάσει ανάμεσα σε δύο κόμματα, τους κομμουνιστές και τους δημοκράτες. Όλα άρχισαν στις 10 Φεβρουαρίου του 1997. Εγώ, γυναίκα με δύο παιδιά, ανήσυχη για το μέλλον τους, πήρα τη δύσκολη απόφαση να εγκαταλείψω την πατρίδα μου για ένα καλύτερο αύριο. Ο σύζυγός μου βρισκόταν ήδη στην Ελλάδα προσπαθώντας να εξασφαλίσει το μέλλον της οικογένειας μας. Δούλευε σκληρά για να αποκτήσει την οικονομική δυνατότητα να μας φέρει στην Αθήνα. Ήρθαμε στην Ελλάδα το 1996 που τα σύνορα ήταν ανοιχτά ήδη από το 1991. Στην Αλβανία εκείνη την περίοδο επικρατούσε το απόλυτο χάος. Οι φυλακές είχαν ανοίξει κι οι λεηλασίες ήταν καταστροφικές για την πατρίδα μου και στέρησαν ζωές πολλών αθώων ανθρώπων. Δεν μπορούσα να μεγαλώσω τα παιδιά μου σε μια τόσο εξαθλιωμένη κατάσταση. Όταν πλέον ήρθατε στην Ελλάδα τί δυσκολίες αντιμετωπίσατε; Από πού να αρχίσω; Καταρχήν η κύρια δυσκολία ήταν η γλώσσα. Δεν μπορούσα να συνεννοηθώ με τους ανθρώπους γύρω μου και σαφώς μου ήταν πολύ δύσκολο να βρω δουλειά για να τα βγάλουμε πέρα. Σιγά - σιγά, με μεγάλη προσπάθεια έμαθα να συνεννοούμαι και δούλευα ως οικιακή βοηθός. Οι οικογένειες που γνώρισα μού άνοιξαν τα χέρια τους και με βοήθησαν να προσαρμοστώ στην Ελλάδα. Τώρα νιώθω ικανοποιημένη με αυτήν την απόφαση, αν και οι ανησυχίες δεν παύουν ποτέ να υπάρχουν. Σκέφτεστε να γυρίσετε πίσω στην πατρίδα σας; Πιστεύω πως όσο δύσκολο ήταν για μένα να εγκαταλείψω την πατρίδα μου και να έρθω εδώ, άλλο τόσο θα είναι και για τα παιδιά μου που έχουν μάθει να ζουν με την ελληνική 47

νοοτροπία. Βέβαια η περίοδος αυτή είναι πολύ δύσκολη και για εμάς τους γονείς που έχουμε και παιδιά που θέλουν να περάσουν σε μια σχολή είναι άκρως ανησυχητική. Να γυρίσω στην πατρίδα μου το βρίσκω λίγο δύσκολο, αλλά σίγουρα μου έχει περάσει από το μυαλό να πάω σε χώρα της Ευρώπης, κοντά στους συγγενείς μου. Προσαρμοστήκατε πλέον και νιώθετε την Ελλάδα κι αυτήν πατρίδα σας. Σαφώς, αφού είναι η χώρα στην οποία ζούμε τόσα χρόνια. Μιλάμε τη γλώσσα της, γιορτάζουμε τα Χριστούγεννα, το Πάσχα, τα ελληνικά ήθη κι έθιμα, χωρίς βέβαια να παραλείπουμε και τα αλβανικά. Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε την πατρίδα μας και την ιδιαιτερότητά της στη ζωή μας. Πρέπει επίσης να μάθουμε στα παιδιά μας την ιστορία του τόπου τους, τη μητρική τους γλώσσα και τις συνήθειές των ανθρώπων που ζουν εκεί. Όλα μπορούν να γίνουν, καμία γνώση δεν ανατρέπει μια άλλη. Πρέπει να αγαπάμε την πατρίδα μας, να τη σεβόμαστε και να μεταφέρουμε και αυτές τις αντιλήψεις στα παιδιά μας. Μόνο έτσι είμαστε σωστοί άνθρωποι και σωστοί γονείς. Φυσικά, αυτά είναι πολύ σημαντικά. Ευχαριστούμε πολύ για τις πληροφορίες που μας δώσατε, εύχομαι όλα να πάνε καλά κι οι ανησυχίες των γονιών και γενικότερα των ανθρώπων να ελαττωθούν. Να `στε καλά.

Μια ιστορία από την Αίγυπτο Τι ήταν αυτό που σας ανάγκασε να εγκαταλείψετε την πατρίδα σας; Ο κύριος λόγος που μας ανάγκασε να εγκαταλείψουμε την πατρίδα μας και να μεταναστεύσουμε σε μια άλλη χώρα συγκεκριμένα στην Ελλάδα ήταν οικονομικός. Η κατάσταση που επικρατούσε στην χώρα μας δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει στις προσδοκίες μας και έτσι πήραμε την απόφαση να έρθουμε στην Ελλάδα! Από που κατάγεσαι; Από την Αίγυπτο αλλά γεννήθηκα και ζω στην Ελλάδα μαζί με τους γονείς μου και την μικρή μου αδερφή! Έχεις αντιμετωπίσει ποτέ ρατσιστική συμπεριφορά ως προς την καταγωγή σου; Η αλήθεια είναι πως είμαι αρκετά ντροπαλό, κλειστό άλλα και ευαίσθητο άτομο. Και δεν ένιωσα ποτέ καμία ρατσιστική στάση, γιατί προτιμούσα να είμαι μόνη μου και λόγω του χαρακτήρα μου δεν συνήθιζα να κάνω φιλίες. Παρόλα αυτά μέσα σε τόσα χρόνια έχω καταφέρει να γνωρίσω σημαντικά άτομα στην ζωή μου που με έχουν βοηθήσει να προσαρμοστώ πλήρως στην Ελλάδα!

48

Εκτός αυτού τηρείς τα ήθη και τα έθιμα της πατρίδας σου; Ναι, εννοείται είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε τις παραδόσεις μας σε όποια χώρα και να βρισκόμαστε. Φορώ μαντήλι κρύβοντας τα μαλλιά μου, δεν φορώ στενά και κολλητά ρούχα ακλουθώντας τα ήθη της πατρίδας μου, μιας και η θρησκεία της το απαγορεύει. Παρόλα αυτά δεν πάβω να νιώθω την Ελλάδα δεύτερη πατρίδα μου αφού ζω εδώ και πάω σε ελληνικό σχολείο και μαθαίνω την ελληνική ιστορία! Πας συχνά στην Αίγυπτο; Προσπαθούμε με την οικογένεια μου να πηγαίνουμε όταν ευκαιρούμε, δηλαδή τα καλοκαίρια. Συνηθίζω να περνώ της διακοπές μου στην πατρίδα μου. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό. Φυσικά έχεις απόλυτο δίκιο αυτό τον τρόπο νιώθεις οικεία στο περιβάλλον της πατρίδας σου δίνοντας της την αξία που της αρμόζει!!!!

Μια ιστορία από τη Σιέρα Λεόνε Στο παρακάτω κείμενο θα δούμε μια πραγματική ιστορία μετανάστευσης από τη Σιέρα Λεόνε στην Ελλάδα. Θα μάθουμε τις δυσκολίες που έπρεπε να αντιμετωπίσουν μερικοί άνθρωποι (αλλοδαποί) και τους αγώνες που έκαναν για να προσαρμοστούν σε μία άλλη χώρα και να γίνει δεύτερη πατρίδα τους. Πού γεννήθηκες; Πες μας λίγα πράγματα για τον εαυτό σου. Τί ήταν αυτό που ανάγκασε την οικογένειά σου να εγκαταλείψει την πατρίδα σου και να αρχίσει μια νέα ζωή σε άλλη χώρα; Γεννήθηκα στην Αθήνα και είμαι 18 χρονών. Έχω 7 ετεροθαλείς αδερφές, αφού ο πατέρας μου έχει 4 γυναίκες και εργάζεται ως μηχανικός ανεμότρατας. Εκεί οι άντρες μπορούν να έχουν περισσότερες από μία γυναίκες, αρκεί να μπορούν να τις συντηρήσουν. Όταν όμως κάποια γυναίκα αποφασίσει να χωρίσει, τότε γυρνάει πίσω στην οικογένειά της αλλά ο πατέρας της πρέπει να επιστρέψει στο σύζυγο την προίκα που έδωσε για να την παντρευτεί. Ο γάμος εκεί δεν γίνεται με τελετή όπως εδώ. Συμφωνεί ο πατέρας με το γαμπρό και αυτό είναι όλο. Παλαιότερα η πατρίδα μου βρισκόταν σε καλή σχετικά οικονομική κατάσταση, αλλά εξαιτίας του εμφυλίου πολέμου που υπήρχε λόγω των διαμαντιών η οικογένειά μου αναγκάστηκε να εγκαταλείψουμε την πατρίδα μας για ένα καλύτερο μέλλον. Ποιες ήταν οι δυσκολίες που αντιμετώπισε η οικογένειά σου για να έρθει στην Ελλάδα; 49

Καταρχήν η μεταφορά από τη Σιέρα Λεόνε στην Ελλάδα ήταν δύσκολη καθώς έπρεπε να ακολουθήσουμε μια συγκεκριμένη διαδρομή για να φτάσουμε στην Ελλάδα. Πρώτα έπρεπε να πάμε στην Τουρκία και από εκεί με ειδικές φουσκωτές βάρκες φτάναμε στην Ελλάδα. Όσοι δεν τα κατάφερναν έχαναν ακόμα και τη ζωή τους. Πώς σας αντιμετώπισαν οι Έλληνες όταν πλέον φτάσατε στην Ελλάδα; Στην αρχή είχαν φιλική στάση προς εμάς και μας δέχτηκαν με αγάπη. Με το μαζικό ερχομό όμως των μεταναστών, ο φόβος των Ελλήνων άρχισε να αναδεικνύεται. Σήμερα, αν και εγώ γεννήθηκα στην Ελλάδα και έχω προσαρμοστεί εδώ, ακόμα αντιμετωπίζω κάποια ρατσιστικά προβλήματα (λόγω χρώματος), αλλά όχι σε μεγάλο βαθμό. Για να πω την αλήθεια, έχω μάθει να μην επηρεάζομαι από τέτοιου είδους συμπεριφορές αφού πλέον στην Ελλάδα υπάρχουν πολλοί μετανάστες και νιώθουν όπως κι εγώ. Σκέφτεστε να γυρίσετε πίσω στην πατρίδα σας; Αν και η Σιέρα Λεόνε είναι ο τόπος καταγωγής μου, δε θα μπορούσα να ζήσω εκεί. Πλέον η Ελλάδα είναι η πατρίδα μου κι έχω πλήρως προσαρμοστεί σε αυτήν, μην μπορώντας να την αλλάξω. Μάλιστα. Σ' ευχαριστώ πολύ για τις πληροφορίες που μας έδωσες, να είσαι καλά.

Μια ιστορία από την Περσία (Ιράν). Η μετακίνηση σε άλλη χώρα δεν έγινε για λόγους οικονομικούς. Η οικογένεια της έφυγε από το Ιράν πριν από 10 χρόνια με την ιδέα να πάει στην Γερμανία να ζήσει διότι οι γονείς ήθελαν να φοιτήσουν τα παιδιά σε καλύτερα σχολεία. Έμειναν στην Γερμανία για 7 μήνες όπου μετά αποχώρισαν διότι είχε γίνει λάθος με την βίζα η οποία ήταν για την Ελλάδα. Έτσι ήρθαν εδώ. Πρέπει να πούμε ότι η οικογένεια στο Ιράν δούλευε κανονικά και είχε και το δικό της σπίτι. Όλοι οι συγγενείς τους βρίσκονται στο Ιράν, τα παιδιά όμως δεν έχουν εκεί φίλους διότι έφυγαν σε μικρή ηλικία. Η ανώτατη μόρφωση εκεί είναι δύσκολη υπόθεση. Για να μπορέσει κάποιος να μπει σε δημόσιο πανεπιστήμιο από το σχολείο είναι πολύ δύσκολο. Εκτός άμα υπάρχει κάποιο μέσο. Επίσης τα σχολεία εκεί είναι ακόμα αρένων – θηλέων. Στην Ελλάδα τα παιδιά, που είναι 18 και 23 ετών, δεν αντιμετώπισαν προβλήματα ρατσισμού αλλά η μητέρα που ντύνεται με τα ρούχα που φοράνε στο Ιράν (μαντήλα στα μαλλιά) εισπράττει περίεργα βλέμματα στο δρόμο. Ας δούμε όμως κάποιες άλλες συνήθειες που έχουν εκεί που διαφέρουν πολύ από τις δικές μας ή πιο σωστά θα μπορούσαμε να πούμε ότι κάποια ήθη 50

τα συναντούσαμε και στην Ελλάδα εκατό χρόνια πριν! Η ενδυμασία εκεί διαφέρει πολύ από την δική μας. Τα κορίτσια του Ιράν φοράνε μπούρκα και μακριά ρούχα που επιτρέπουν μόνο το πρόσωπο να φαίνετε. Για αυτό το λόγο κάνουν έντονο βάψιμο για να τονίσουν το μόνο πράγμα που μπορεί κάποιος να δει πάνω τους. Οι πιο παλιές γυναίκες πολλές φορές επιλέγουν να φαίνονται μόνο τα μάτια τους. Όταν η φίλη μας πάει εκεί φοράει και εκείνη τα ίδια ρούχα διότι είναι υποχρεωτική η ενδυμασία. Στους δρόμους υπάρχει αστυνομία όπου ελέγχει τα ρούχα των κοριτσιών διότι πολλές κοπέλες φοράνε μεν μακριά ρούχα μόνο που είναι πολύ στενά. Όταν όμως κάνουν πολλές φορές παρατήρηση σε κάποια κοπέλα για τα ρούχα της και αυτή δεν συμμορφώνεται έχουν το δικαίωμα να την οδηγήσουν στο τμήμα. Τώρα για να πάμε στα έθιμα του γάμου οι γυναίκες παντρεύονται με προξενιό. Έχουν βέβαια το δικαίωμα να γνωρίσουν κάποιον και να τον παντρευτούν. Βέβαια και πάλι εκεί θα πρέπει να γαμπρός να πάρει την οικογένεια του και να πάει να ζητήσει την κοπέλα που θέλει και αν ο πατέρας τον δεχτεί δίνει προίκα και παντρεύονται. Οι προγαμιαίες σχέσης απαγορεύονται και δεν υπάρχει το δικαίωμα να κάνεις τίποτα απολύτως πριν παντρευτείς. Σε περίπτωση μοιχείας στα χωριά η γυναίκα λιθοβολείτε ενώ στις πόλεις οδηγείτε σε δίκη αλλά δεν γνωρίζουμε ακριβώς τι ποινή μπορεί να της βάλουν. Σε περίπτωση χωρισμού η προίκα επιστρέφετε και αν υπάρχει παιδί πάει με τον πατέρα. Η μητέρα έχει δικαίωμα να πάρει το παιδί μόνο αν γίνει δικαστήριο και ο πατέρας κριθεί ακατάλληλος για κηδεμόνας. Η κοινωνία είναι καθαρά ανδροκρατούμενη.

Μια ιστορία από την Κωνσταντινούπολη Συνέντευξη που δόθηκε από μια κυρία από την Πόλη Γεννήθηκε στην Πόλη σε γειτονιά από Έλληνες. Η περιοχή λεγόταν Πέρα από την εποχή του Βυζαντίου και έπειτα από μερικά χρόνια ονομάστηκε Μπέιογλου (ο γιος του Μπέι). Ο πατέρας της γεννήθηκε στην Τήνο υπηρέτησε κανονικά στον ελληνικό στρατό και πολέμησε στο Βαλκανικό πόλεμο και στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όταν απολύθηκε πήγε στην Πόλη για μια καλύτερη ζωή. Η μητέρα της ήταν Ιταλίδα αλλά οι λόγοι μετακινήσεις στην Πόλη είναι άγνωστοι. Ο πατέρας εκεί έκανε μια από τις απαγορευμένες δουλείες, ήταν επιπλοποιός. Εκείνη την εποχή οι γυναίκες ήταν μόνο μοδίστρες. Έπειτα από χρόνια όταν η κυρία που μας έδωσε της πληροφορίες ήταν μεγάλη αυτό είχε αλλάξει και οι γυναίκες μπορούσαν να δουλεύουν κανονικά. Τα απαγορευμένα επαγγέλματα για τους Έλληνες ήταν κυρίως του τεχνίτη κάθε λογής και για να μπορέσει κάποιος να κάνει αυτήν την δουλεία έπρεπε να είναι μαζί με κάποιον που είχε τουρκική υπηκοότητα. Δεν είχαν ασφάλιση ούτε και ωράριο εργασίας. Οι οικογένεια είχε 6 παιδιά. Στην Πόλη υπήρχαν κοινότητες όπου η κάθε κοινότητα είχε το δικό του σχολειό. Είχαν 6 τάξεις δημοτικού που ήταν μεικτό και 6 τάξεις γυμνασίου που ήταν αρρένων-θηλέων. Έπειτα υπήρχαν πανεπιστήμια που πήγαιναν και Τούρκοι και Έλληνες. Στα σχολεία διδασκόντουσαν ελληνικά, τούρκικα και μια άλλη γλώσσα συνήθως γαλλικά. Δεν είχαν το δικαίωμα να γιορτάζουν τις εθνικές μας εορτές στα σχολεία παρά μόνο στο προξενείο. Τα έθιμα ήταν ακριβώς ίδια με τα δικά μας διότι ήταν και αυτοί Έλληνες. Βέβαια αν κάποιος ανέβαζε ελληνική σημαία είχαν τον δικαίωμα να τον φυλακίσουν διότι δεν επιτρεπόταν.

51

Οι καθηγητές στα σχολεία ήταν έλληνες αλλά για να διδάξουν έπρεπε να έχουν τουρκική υπηκοότητα. Τότε υπήρχαν πιο πολλές εκκλησίες παρά τζαμιά. Υπήρχε στην πόλη Πέρα ένα ελληνικό νοσοκομείο ένα ορφανοτροφείο και ένα γηροκομείο. Συνήθως οι Έλληνες έμεναν σε ελληνικές κοινότητες αν και υπήρχαν και μεικτές. Η Πέρα ήταν γεμάτη ελληνικά μαγαζιά. Οι Έλληνες στην Πόλη είχαν κάνει προκοπή και είχαν πάρει όλο το εμπόριο στα χέρια τους. Μέχρι το 1955 δεν υπήρχαν προβλήματα ρατσισμού προς τους Έλληνες. Μετά που πήγαν Τούρκοι από τα βάθη της Ασίας άρχισαν να υπάρχουν προβλήματα γιατί ήταν φανατικοί. Σε γενικές γραμμές όμως με τους κατοίκους τουρκικής εθνικότητας δεν υπήρχαν προβλήματα. Μέσα στην οικογένεια μίλαγαν μόνο ελληνικά και έξω στο δρόμο μίλαγαν η ελληνικά ή τούρκικα, εκτός άμα έπεφτες στους φανατικούς Τούρκους που σου έλεγαν να μιλάς μόνο τούρκικα. Τώρα πάμε στον λόγο όπου έφυγαν. Εκείνη την χρονιά το 1964 είχε λήξη η συνθήκη της Λοζάνης. Έτσι αποφάσισαν να διώξουν τους Έλληνες. Οι Έλληνες για να μένουν εκεί είχαν άδεια παραμονής που έπρεπε να την ανανεώνουν κάθε χρόνο. Έτσι όταν η κάρτα εκείνη την χρονιά έληγε τους έδιωχναν. Η κυρία απελάθηκε το 1964 σε ηλικία 29 ετών. Όταν άρχισαν να διώχνουν τους Έλληνες το τότε ελληνικό κράτος έδωσε δωρεάν εισιτήρια ώστε να μπορέσουν να περάσουν στην Ελλάδα. Οι κάθε οικογένεια είχε το δικαίωμα να διαλέξει το μέρος που θα ήθελε να πάει. Βασικό κριτήριο ήταν αν υπήρχαν κάπου συγγενείς. Η συγκεκριμένη οικογένεια δεν είχε συγγενείς και επέλεξε την Αθήνα. Αλλά δεν ήρθαν όλοι μαζί διότι δεν έληξαν όλες οι άδεις παραμονής μαζί οπότε έφευγαν σιγά σιγά με διαφορά ενός μήνα. Στην Αθήνα τότε το κράτος βοήθησε πολύ δίνοντας σε κάθε πολίτη 1200 δραχμές και έδωσαν συντάξεις στα άτομα μεγάλης ηλικίας. Βρήκαν εύκολα δουλειά και έπειτα έφτιαξαν την ζωή τους. Όταν έφευγαν από την Πόλη οι τούρκοι επέτρεπαν σε κάθε οικογένεια να πάρει μόνο μια βαλίτσα με ρούχα μέχρι 20 κιλά. Τα ακίνητα που είχαν εκεί δεν μπορούσαν να τα πουλήσουν και αν έμεναν άδεια για πολλά χρονιά οι Τούρκοι έμπαιναν και τα έπαιρναν. Τα ακίνητα δεν μπορούσες να τα κάνεις τίποτα εκτός από το να πουλήσεις τα έπιπλα που υπήρχαν μέσα. Τότε υπήρχε νόμος που έλεγε ότι αφού απελάθηκες μπορείς μόνο να νοικιάσεις το σπίτι για 100 χρόνια, το οποίο είναι σαν να το δίνεις σε άλλον γιατί κανείς δεν ζει μέχρι τα 100.

52

Μια ιστορία από το Μαρόκο Μια οικογένεια «πολυεθνική». Ο φίλος μας είναι Έλληνας, είναι Μαροκινός αλλά και Γάλλος, αλλά γεννήθηκε στην Καζαμπλάνκα. Κάθε χρόνο επισκέπτεται τα μέρη από όπου είναι, πότε το Μαρόκο πότε τη Γαλλία μια και έχει συγγενείς και στις δύο χώρες. Η οικογένεια αποφάσισε να εγκατασταθεί στην Ελλάδα μια και ο πατέρας είναι Έλληνας. Έχει υποστεί ρατσιστικές συμπεριφορές, όχι τόσο από Έλληνες αλλά από μετανάστες διαφορετικών χώρων.

Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ Στα παλιά χρόνια, οι Έλληνες δεν περίμεναν ότι ο ξενιτεμένος θα επιστρέψει στην πατρίδα του. Γι’ αυτό και τα τραγούδια είχαν τόσο πόνο, ενώ χαρακτηριστική είναι η φράση: Ο ζωντανός χωρισμός είναι θάνατος, καθώς ποτέ δεν πιστεύουμε πως χάσαμε το αγαπημένο μας πρόσωπο, όπως γίνεται όταν κάποιος πεθαίνει. Παροιμιώδεις έμειναν πολλές αναφορές, κυρίως από την Ήπειρο, τόπο μισεμού πολύ μεγάλου, αναλογικώς, πληθυσμού, λόγω του άγονου εδάφους και της αργοπορίας απελευθέρωσης από τον τουρκικό ζυγό, όπως αυτή όπου ένας πατέρας ανέβαινε, κάθε μέρα, στο υψηλότερο σημείο τού χωριού, για να πει στο γιο του, που βρισκόταν στη Γερμανία, τα νέα τους, ενώ σε άλλη περιγράφεται «το πώς» κάποιες μάνες κίνησαν, ζαλωμένες με καλούδια, να πάνε πολύ μακριά, για να συναντήσουν, τις μέρες των Γιορτών, τα παιδιά τους. Ανάμεσά τους και μια νεαρή κοπέλα, που τα ξένα τής είχαν πάρει τον καλό της. Καημός δυσβάσταχτος η ξενιτιά, για το λαό μας, έκανε πολλές ελληνικές οικογένειες κομμάτια. Μέγα παράπονο για τους γονιούς και, κυρίως, για τη μάνα, να χάνει το παιδί της. Παλαιότερα, το ταξίδι για μακρινά μέρη διαρκούσε πολύ, τα μέσα και οι τρόποι επικοινωνίας ήταν ελάχιστα, κι αυτό έκανε τον πόνο αβάσταχτο. Μόνο ένα γράμμα έφτανε κάπου – κάπου, κι αυτό αποτελούσε το μοναδικό σημείο επαφής με τα αγαπημένα πρόσωπα στην ξενιτιά, γι’ αυτό και ο ταχυδρόμος έπαιζε, παλαιότερα, σημαντικό ρόλο στην ελληνική ύπαιθρο. Γονείς δε γνώρισαν τις συζύγους των παιδιών τους, ούτε αγκάλιασαν, ποτέ, τα εγγόνια τους. Αδέλφια, μέχρι και σήμερα, έχουν να ανταμώσουν 40 ή και 50 χρόνια. Πολλοί από τους ξενιτεμένους μας δε γύρισαν ποτέ και θάφτηκαν σε ξένο χώμα, καθώς η ξενιτιά, σαν άλλη Κίρκη, τους κράτησε για πάντα κοντά της.

53

Ξενιτεμένο μου πουλί ( 1η παραλλαγή) Ξενιτεμένο μου πουλί και παραπονεμένο, η ξενιτιά σε χαίρεται κι εγώ ‘χω τον καημό σου. Τι να σου στείλω, ξένε μου, αυτού στα ξένα που ‘σαι; Να στείλω γράμμα χάνεται, δε βρίσκει το παιδί μου, να μάθει όσα να του πει, διψάει η καρδιά μου, να στείλω μήλο σέπεται, λουλούδι μαραγκιάζει, να στείλω και το δάκρυ μου σ’ ένα ψιλό μαντίλι. Φεγγάρι μου λαμπρό, λαμπρό και κυκλογυρισμένο, αυτού ψηλά που περπατάς και χαμηλά μας βλέπεις, δεν είδες που το γιόκα μου, τον πολυαγαπημένο; Τίνος ματάκια βλέπουν τον και τα δικά μου κλαίγουν; Τίνος τα χείλη του μιλούν και τα δικά μου τρέμουν; Ανάθεμα σε ξενιτιά, για τα κακά που κάνεις!

To ποίημα αυτό αναφέρεται σε μια μάνα που ανησυχεί για το παιδί της που είναι στην ξενιτιά. Δεν μπορεί να του πει τα νέα της γιατί το γράμμα χάνεται. Δεν μπορεί να του στείλει πράγματα γιατί αυτά χαλάνε και επειδή έχουν πολύ καιρό να επικοινωνήσουν ζητάει από το φεγγάρι να μάθει τα νέα του. Τέλος καταριέται την ξενιτιά που τον πήρε από κοντά της και τον στερείται.

Κίνησαν τα καρβάνια τα ζαγοριανά Κίνησαν τα καρβάνια τα ζαγοριανά, κίνησε κι ο καλός μου να πάει στην ξενιτιά. Δώδεκα χρόνους πέρασε και γράμμα δεν μου γράφει και από τα δώδεκα κι ομπρός μου στέλλει ένα γράμμα. «θέλεις άλλον να πάρεις, θέλεις να παντρευτείς, η καλόγρια να γένεις, να με καρτερείς. Εδώ στα ξένα που είμαι επαντρεύτηκα και πήρα μια γυναίκα μάγισσας παιδί, μαγεύει τα καράβια και δεν έρχονται, μαγεύει τα καρβάνια και δεν ξεκινούν. Εμάγεψε και μένα και δεν έρχομαι. Εκίνησα για να ‘ρθω χίλιες δυο φορές. Στ’ άλογ’ ανηβάινω, χιόνια και βροχές, μπαίνω στο καράβι, άνεμος βροχές, τρέχω, γυρίζω πίσω με γλυκοφιλεί και παύουν οι αγέρες, παύουν κι οι βροντές.

54

Το ποίημα αυτό μιλάει για ένα άντρα ο οποίος, έχει αποχωριστεί την γυναίκα του που την αγαπά για να πάει στα ξένα. Δώδεκα χρόνια δεν της είχε γράψει γράμμα αλλά τελικά της στέλνει ένα γράμμα και της λέει να παντρευτεί κάποιον άλλον ή να γίνει καλόγρια και να τον περιμένει γιατί όποτε προσπαθεί να γυρίσει πίσω βρίσκει πολλά εμπόδια μπροστά του λες και έχει παντρευτεί μάγισσας παιδί [την ξενιτιά] που δεν θέλει να τον αποχωριστεί.

Όλα τα δέντρα της αυγής Όλα τα δέντρα της αυγής δροσιά ‘ναι γιομισμένα, και ‘μενα τα ματάκια μου δάκρυα ‘ναι γιομισμένα.

μου στέλλ’ ένα μαντίλι, μ’ εκατό φλωριά, στην άκρη στο μαντίλι γράφει και μια γραφή:

Η ξενιτιά η άπονη, μου πήρε τον καλό μου, μου πήρε την ελπίδα μου, τον άντρα τον δικό μου.

«Θέλεις, κόρη, παντρέψου, θέλεις καλογριά, θέλεις τα μαύρα βάλε και καρτέρε με.

Δώδεκα χρόνια κάνει μέσα στη Φραγκιά, κι ούτε γράμμα στέλλει κι ούτ’ αντιλογιά.

Εδώ στα ξένα που ‘μαι και στα μακρινά, γελάστηκ’ ο καημένος και πιάστηκ’ από μια.

Μέσα στα δεκατρία Το ποίημα αυτό μιλάει για μια γυναίκα η οποία κλαίει γιατί αποχωρίστηκε τον άνδρα της που πήγε στην ξενιτιά. Μάλιστα έχει να της γράμμα δώδεκα χρόνια αλλά τον δέκατο τρίτο χρόνο της στέλνει ένα μαντίλι με εκατό φλουριά και πάνω στο μαντίλι της γράφει να παντρευτεί κάποιον άλλο ή να γίνει καλογριά και να τον περιμένει γιατί εκεί που είναι στην ξενιτιά είναι πολύ μακριά και είναι πολύ δύσκολο να γυρίσει κοντά της γρήγορα.

Με βλέπετε που τραγουδώ και λέτε δεν χολιάζω Με βλέπετε που τραγουδώ και λέτε δε χολιάζω. Το ντέρτι που ΄χω στην καρδιά, κανένας δεν το ξέρει. Μικρός πήγα στην ξενιτιά κι εκεί μαραζωμένος. Δεν έχω μάνα να το πω, πατέρα να το κλάψω.

Δεν έχω κι έναν αδερφό, να με ρωτήσει τι έχω. Ανάθεμα, ποιος έλεγε, τα δέρφια δεν πονούνε, τα δέρφια σχίζουν τα βουνά κι αδερφές τους κάμπους κι μάνα σχίζει θάλασσες, όσο να τ’ ανταμώσει.

55

Το τραγούδι αυτό μιλάει για ένα παιδί το οποίο είχε φύγει από πολύ μικρό για να πάει στα ξένα. Μάλιστα τον στενοχωρεί η ιδέα ότι δεν έχει οικογένεια για να ενδιαφερθεί για αυτόν γιατί εάν είχε θα ενδιαφερόταν , δηλαδή τα αδέρφια του θα διέσχιζαν βουνά και κάμπους για να τον συναντήσουν και η μανά του θάλασσες για να τον βρει.

Το δημοτικό τραγούδι της ξενιτιάς Θέλω να πα στην ξενιτιά να κάμω τριάντα ημέρες και η ξενιτιά με γέλασε και κάνω τριάντα χρόνους. Περικαλώ σε, ξενιτιά, αρρώστια μη μου δώσεις. Η αρρώστια θέλει πάπλωμα, θέλει παχύ στρωσίδι, θέλει μανούλας γόνατα, θέλ' αδερφής αγκάλες, θέλει πρώτες ξαδέρφισσες να κάθονται κοντά σου, θέλει και σπίτι να είν' πλατύ, να στρώνει, να ξιστρώνει. Όσο 'χει ο ξένος την υγειά, ούλοι τον αγαπάνε. Μα 'ρθε καιρός κι αρρώστησε βαριά για να πεθάνει· κι ο ξένος αναστέναξε και η γης αναταράχτη: — Να είχα νερ' απ' τον τόπο μου και μήλ' απ' τη μηλιά μου, σταφύλι ροδοστάφυλο απ' την κληματαριά μου. Το ποίημα αυτό μιλάει για έναν άνθρωπο ο οποίος ξεκίνησε να πάει στην ξενιτιά για τριάντα μέρες αλλά η ξενιτιά τον ξεγέλασε γατί είχε μείνει εκεί για τριάντα χρόνια. Παρακαλεί την ξενιτιά να μην αρρωστήσει εκεί γιατί όπως λέει η αρρώστια θέλει πάπλωμα , θέλει την φροντίδα της μάνας κ.α. όμως εκεί που βρίσκεται είναι μακριά από την οικογένειά του και οι δικοί του δεν θα μπορούν να του προσφέρουν την βοήθειά τους. Άμα πάθει τίποτα θα είναι μόνος του. Μα όταν ήρθε ο καιρός και αρρώστησε βαριά και ήταν έτοιμος να πεθάνει νοστάλγησε τον τόπο του και επιθυμούσε να είχε νερό από τον τόπο του , μήλο από την μηλιά του και σταφύλια από την κληματαριά του.

56

Κλαιν’ οι πέτρες τα λιθάρια Κλαίν’ οι πέτρες, τα λιθάρια, κλαίνε τον καημό. Έκλαιγα κι εγώ ο καημένος τον ξεχωρισμό. Πώς θα χωριστούμε, αγάπη, ωχ, εμείς οι δυο. Έλα μας, να φιληθούμε τώρα το ταχιό, γιατί εγώ, αγάπη, φεύγω, θα ξενιτευτώ. Πάω μακριά στα ξένα μες στο Ροϊδοστό. Μωρ’ δε μου βαρούν τα ξένα και τα μακρινά, μου βαραίνουν της αγάπης τα μηνύματα.

Το ποίημα αυτό αναφέρεται σε έναν άντρα και μια γυναίκα που αγαπιούνται πάρα πολύ. Όμως ο άντρας αναγκάζεται να αφήσει την γυναίκα που αγαπά για να ξενιτευτεί. Αλλά , όπως λέει , αυτό που τον στενοχωρεί περισσότερο είναι ότι θα αφήσει την γυναίκα που αγαπά και όχι ότι θα πάει μακριά στα ξένα.

Ένα τραγούδι από την Αλβανία (πόσο μοιάζει με το προηγούμενο!) Όπως ξέρουμε η μετανάστευση δεν είναι ένα τοπικό θέμα και δεν αναφέρετε προσωπικά μόνο σε μια χώρα. Είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο! Ξεκίνησε με την ύπαρξη της ζωής σε αυτόν τον πλανήτη. Ας ξεκινήσω με παράδειγμα την Αλβανία μιας και γνωρίζω αρκετά για αυτήν! Η μετανάστευση στην Αλβανία ξεκίνησε κυρίως το 90-91 στον μήνα Ιούλιο όταν το δικτατορικό κώμα της Αλβανίας κατέρρευσε! Έτσι άνοιξαν τα σύνορα και οι ευκαιρίες αρπάχτηκαν! Πολλοί άνθρωποι ηλικίας 20-35 ετών μετανάστευσαν στις γειτονικές χώρες όπως η Ελλάδα Ιταλία Γερμανία κ.ά! Οι πρώτοι κυρίως έφυγαν από τις πόλεις όπου υπήρχαν λιμάνια όπως Δυρράχιο! Διότι τα πρώτα ταξίδια έγιναν μέσω καραβιού αν και πολλά άτομα έχασαν την ζωή τους από την άγρια θάλασσα. Κυρίως οι λόγοι που τους έκαναν να φύγουν ήταν ο εμφύλιος πόλεμος που επικρατούσε ύστερα από την πτώση της δικτατορίας διότι μόλις έγινε αυτό άνοιξαν οι φυλακές και τα οπλοστάσια! Ύστερα όλοι αυτοί οι μετανάστες για να εκφράσουν την νοσταλγία και τον πόνο τους χρησιμοποίησαν το τραγούδι για την εκδήλωση των συναισθημάτων αυτών!!!! Όπως το παράδειγμα αυτό :

57

"kur Kujtoj Ditet E Korrikut"(Kenge Kurbeti)

Μετάφραση:

Kur kujtoj ditet e korrikut Lotet me pikojn Me djeg malli oh me djeg zjarri Prindit kur kujtoj Me qan zemra me qajn syte Me digjet shtati o ne vetmi Ku i lash une nene e babe ku i kam shoket e mi?

Kurbetin e kam mallkuar Fjalen refugjat E trishtuar qenka jeta Nga shtepia larg Me qan zemra me qajn syte Me digjet shtati o ne vetmi Ku i lash une nene e babe Ku i kam shoket e mi?

I vetmuar larg dhehut Me mall numeroj edhe guret e sokakut Qaj dhe kendoj Me qan zemra Me qajn syte

Όταν θυμάμαι τις μέρες του Ιουλίου Δάκρυα στάζουν από τα μάτια μου Με καίει η νοσταλγία με καίει η φωτιά Όταν τους γονείς μου θυμάμαι κλαίει η καρδιά μου, κλαίνε τα μάτια μου Καίγεται το κορμί μου στην μοναξιά Που άφησα εγώ την μάνα μου και τον πατέρα μου Που είναι οι φίλοι μου Την ξενιτιά την έχω καταράσει και την λέξη πρόσφυγας/μετανάστης Κλαίει η καρδιά μου κλαίνε τα μάτια μου Καίγεται το κορμί μου στην ξενιτιά Που άφησα εγώ την μάνα και τον πατέρα μου Που είναι οι φίλοι μου Απομακρυσμένος στην μοναξιά Μακριά από την πατρίδα Με νοσταλγία μετράω τις πέτρες στα στενά Κλαίω και τραγουδώ Κλαίει η καρδιά μου Κλαίνε τα μάτια μου

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ Για κάποιους, η σχέση μετανάστευσης και μουσικής περιορίζεται στην πώληση λαθραίων cd και στις πλανόδιες μελωδίες που συναντούν στο δρόμο τους. Ο πολιτισμός και η μουσική δεν είναι προνόμιο αλλά ανάγκη, και οι μετανάστες δεν αποτελούν εξαίρεση ως προς αυτό. Έτσι εκείνοι με τον δικό τους τρόπο μέσα από την μουσική ανακαλούν αναμνήσεις από την πατρίδα τους και προσπαθούν να κάνουν πιο οικείο το περιβάλλον στο οποίο ζουν. Παράλληλα αρκετοί μετανάστες έχουν κάνει καριέρα στην μουσική σκηνή. Μέσα από τους στοίχους ο καθένας μπορεί να εκφράσει τα συναισθήματα του, έτσι και οι μετανάστες μέσα από τους στοίχους τους εκφράζουν νοσταλγία και θλίψη. Ο G-Bani (Αρμπάν Περλάλα) ο Αλβανός ράπερ που ζει χρόνια στην Ελλάδα γράφει σε ένα του τραγούδι : "Λένε την αλήθεια τη μαθαίνεις από μικρό / Όμως το ρατσισμό το μαθαίνεις από μικρό και από μεγάλο / Εσένα ποιος σου το 'μαθε από τότε κιόλας που σου 'να μικρός πως είσαι διαφορετικός / Αφού έχεις διαφορετικό τόπο καταγωγής / Kαι ότι θα κρίνεσαι απ' αυτό από δω και στο εξής / Δεν θα πρέπει να μπερδευτείς / Θέλω να υποσχεθείς στον εαυτό σου πως δε θα στενοχωρηθείς αν κάποιος πάει να σε μειώσει λόγω της καταγωγής/ Δεν έχεις τίποτα λιγότερο γι' αυτό μην προσβληθείς" 58

Οι μεταναστευτικοί σύλλογοι και κοινότητες εκπληρώνουν έναν πολυδιάστατο ρόλο: διδάσκουν Ελληνικά στα μέλη τους, βοηθούν κάποιο μέλος που μπορεί να αντιμετωπίζει κάποιο προσωπικό ή νομικό πρόβλημα, συμβάλλουν στη σύσφιξη των σχέσεων ανάμεσα στα μέλη και τους Έλληνες, και τέλος, παίζουν και μουσική! Πολυμελή μουσικά συγκροτήματα έχουν, ανάμεσα σε άλλους, ο Ελληνο-Πακιστανικός Σύλλογος, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Μπανγκλαντές (Doel), η Νιγηριανή Κοινότητα, η Μαροκινή Κοινότητα, ο Μαροκινός Σύλλογος «Σαχαριάν», το Πολιτιστικό Κέντρο Κουρδιστάν, η Δημοκρατική Ένωση Συρίας, ενώ στα σκαριά βρίσκεται το πολυεθνικό μουσικό συγκρότημα της Ένωσης Αφρικανών Γυναικών κ.ά. Παράλληλα, ολοένα και περισσότερο πυκνώνει η μουσική παρουσία της 2ης γενιάς μεταναστών. Η παρουσία άλλωστε 130.000 αλλοδαπών μαθητών στις σχολικές τάξεις, με άλλα λόγια το 9% του μαθητικού πληθυσμού, πιστοποιεί τα παρακάτω στοιχεία. Έτσι αυτό το καλοκαίρι, στις σκηνές των φεστιβάλ εμφανίστηκαν συγκροτήματα όπως οι Who’s Next και Minus One από τις Φιλιππίνες, οι Renovatio και Τe ver8et από την Αλβανία, οι Black Jack από την Κένυα κ.ά. Η παρουσία των μεταναστών 2ης γενιάς γίνεται σταδιακά αισθητή και στη δισκογραφία, κυρίως μέσα από τη hip-hop μουσική. Ο El Jeraw ήρθε στην Ελλάδα από τη Ζιμπάμπουε σε ηλικία πέντε χρονών. Πρόσφατα, μαζί με το συγκρότημά του Vegas κυκλοφόρησε το cd single «Της μάνας σου…». Συνεργάτης της ομάδας Σπείρα-Σπείρα, ο Jerome A.K.A. THE SOURCE γεννήθηκε στην Ελλάδα από Κογκολέζους γονείς. Ήδη κυκλοφορεί το cd-single του «Αυτά που ζω». Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες έχουν βρεθεί στο πλευρό των μεταναστών, εμφανιζόμενοι σε φεστιβάλ και εκδηλώσεις υποστήριξης. Ανατρέχοντας σε προηγούμενα αντιρατσιστικά φεστιβάλ και εκδηλώσεις, συναντούμε πολύτιμες παρουσίες της ελληνικής μουσικής σκηνής. Ενδεικτικά: Al Mahabba, Σαβίνα Γιαννάτου, Φοίβος Δεληβοριάς, Στάθης Δρογώσης, Imam Baildi, Ανδρέας Καρακότας, Σωτηρία Λεονάρδου, Σωκράτης Μάλαμας, Magic de Spell, Δανάη Παναγιωτοπούλου, Θανάσης Παπακωνσταντίνου, Μανώλης Ρασούλης, Κρίστη Στασινοπούλου, Μάρθα Φριντζήλα, Μαρία Φωτίου, Γιάννης Χαρούλης, κ.ά. Εξαιτίας της εμπλοκής τους με τέτοιες εκδηλώσεις, η άποψή τους γύρω από τη σχέση μετανάστευσης και μουσικής στην Ελλάδα αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Μέσα σε δύσκολες συνθήκες, με σύμμαχο την αυτό-οργάνωση και με τη βοήθεια των Ελλήνων φίλων τους, οι μετανάστες συνεχίζουν να τραγουδούν. Η μουσική δεν μπορεί να καλύψει ούτε τις κραυγές ξενοφοβίας που αρθρώνονται στην ελληνική κοινωνία, ούτε τα υπαρκτά προβλήματα που συνδέονται με τη μετανάστευση και το έλλειμμα κρατικής πολιτικής γι’ αυτήν. Η μουσική δεν μπορεί να μετριάσει τα αδιέξοδα του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού που ωθούν μυριάδες ανθρώπων στην αναζήτηση μιας καλύτερης τύχης στο εξωτερικό. Τι μπορεί να κάνει, τότε, η μουσική; Όπως μας θυμίζει με αφοπλιστική απλότητα η Ράλιτσα: «Η μουσική μπορεί να μας ενώσει, να μας εμπνεύσει, να μας κάνει να χορέψουμε...».

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ Η πραγματικότητα που αντιμετωπίζει ένας μετανάστης φτάνοντας στον προορισμό του είναι πολύ διαφορετική. Προκύπτουν άμεσες ανάγκες, οι κυριότερες από τις οποίες είναι για δουλειά, στέγη.

59

Εκτός όλων των άλλων προβλημάτων προσαρμογής στον ξένο τόπο, οι μετανάστες είχαν να αντιμετωπίσουν και τη μάστιγα του ρατσισμού. Την ξενοφοβία, την καταφρόνια, που πολλές φορές απέρρεαν από υπεροψία ή φόβο. Τις διακρίσεις στο χώρο εργασίας, μα και έξω στην κοινωνία. Πολλά από τα παιδιά των μεταναστών βίωσαν ρατσισμό και διακρίσεις στα σχολεία που φοιτούσαν.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ Η μετανάστευση έχει επιπτώσεις τόσο στη χώρα υποδοχής, όσο και στη χώρα αποστολής. Για παράδειγμα, η Αυστραλία ωφελήθηκε οικονομικά τα μέγιστα από τη μετανάστευση, αφού ξαφνικά πλήθυναν τα φτηνά εργατικά χέρια και αυξήθηκε η παραγωγή τόσο στο βιομηχανικό όσο και τον εμπορικό τομέα. Οι μετανάστες ήταν εκείνοι που έκαναν τις πιο βαριές και ανθυγιεινές δουλειές, λόγω έλλειψης προσόντων και γνώσης της γλώσσας, αφού τέτοιους ανειδίκευτους εργάτες ζητούσε κυρίως η χώρα. Όμως, δεν ήταν μόνο η βιομηχανία και το εμπόριο που ωφελήθηκε. Με τη μετανάστευση επηρεάστηκε τόσο η δομική συγκρότηση της Αυστραλίας, όσο και η νοοτροπία και κοινωνικές δομές, διότι κάθε άτομο και ομάδα μεταναστών μετέφερε ήθη και έθιμα, απόψεις για κοινωνικά θέματα, όπως θρησκεία, παιδεία, ηθική. Ας μην παραβλέπεται και η επιρροή των μεταναστών στις γαστρονομικές συνήθειες των Αυστραλών. ( π.χ. το να. βρωμοκοπάει κάποιος από σκορδοκρέμμυδα, είναι πολύ trendy). Επιπτώσεις, όμως, έχει η μετανάστευση και στη χώρα αποστολής, την Ελλάδα, στη δική μας περίπτωση, αφού μιλάμε για τις δικές μας χώρες. Μειώθηκε η ανεργία και ενισχύθηκε η οικονομία με τα εμβάσματα των μεταναστών, αυτή είναι θετική επίπτωση, μολαταύτα, η αναχώρηση των νέων -γιατί στην πλειονότητά τους νέοι ήταν αυτοί που έφυγαναποδυνάμωσε το εργατικό δυναμικό της Ελλάδας και συντέλεσε στη μείωση του ποσοστού γεννήσεων και γάμων, με αποτέλεσμα να ερημώσουν πολλές περιοχές και να αυξηθεί το ποσοστό γήρανσης της χώρας. Όμως, τις μεγαλύτερες επιπτώσεις τις υφίσταται ο ίδιος ο μετανάστης, το άτομο, ο άνθρωπος. Ο μετανάστης έχει ήδη κάποιας μορφής ψυχολογικό πρόβλημα φτάνοντας στη χώρα υποδοχής. Γενικά, οι περισσότεροι μετανάστες αντιμετώπισαν πολλά προβλήματα ιδίως τα πρώτα χρόνια από την άφιξη τους, δούλεψαν πολύ σκληρά, υποβλήθηκαν σε στερήσεις και θυσίες για να επιβιώσουν στον ξένο τόπο, οι περισσότεροι χωρίς γνώσεις, χωρίς εφόδια και για να διασφαλίσουν πως τα παιδιά τους θα είχαν καλύτερη μοίρα από αυτούς. Η μετανάστευση των Ευρωπαίων προς την Αμερική, Αφρική και Ασία, μετά την ανακάλυψη αυτών των ηπείρων και του φυσικού πλούτου που διάθεταν- η οποία συνεχίστηκε για αρκετούς αιώνες - έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην όλη εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας. Ο κόσμος πήρε μια άλλη όψη κι οι ήπειροι αυτές έχασαν σε σημαντικό βαθμό το δικό τους καθαρό χαρακτήρα.

60

Παράλληλα, τα αποτελέσματα αυτής της μετανάστευσης για τους λαούς των αποικιών ήταν μοιραία, γιατί ουσιαστικά οι μετανάστες μετέτρεψαν τους αυτόχθονες σε δούλους τους.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κλείνοντας την εργασία μας αυτή θα παρουσιάσουμε συνοπτικά τις σκέψεις μας, τα συναισθήματα μας, τις απόψεις μας, τη γεύση που μας έμεινε μετά από τέσσερεις ολόκληρους μήνες ψαξίματος στο διαδίκτυο, συζητήσεων, αντιπαραθέσεων, συνεντεύξεων που τελικά ήταν μια ιδιαίτερα παραγωγική διαδικασία, όπως και εσείς μπορείτε να δείτε.

Έτσι λοιπόν: Οι «μπανάνες με πιτζάμες» (Κέλβις, Μαρία, Τατιάνα, Κατερίνα) γράφουν: Στο δεύτερο τετράμηνο ασχοληθήκαμε με τις πολυπολιτισμικές κοινωνίες και τη μετανάστευση . Όσο περισσότερο ερευνούσαμε το θέμα της μετανάστευσης τόσο περισσότερες εντυπώσεις είχαμε. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που αντλήσαμε διαπιστώσαμε ότι οι κύριοι λόγοι μετανάστευσης είναι σχεδόν πάντα οι ίδιοι, κυρίως οι κακές συνθήκες διαβίωσης. Οι βασικές μας εντυπώσεις είναι οι εξής: 61

-Τα ήθη και τα έθιμα που συναντούσαμε σε κάθε άνθρωπο διαφορετικής εθνικότητας. Π.χ. μεγάλη εντύπωση μας έκανε ότι στην Σιέρα Λεόνε όταν ένας άντρας παντρευόταν μια κοπέλα έδινε προίκα στους γονείς της κοπέλας...ενώ στην Ελλάδα τα παλαιότερα χρόνια που συνέβαινε κάτι τέτοιο, συνέβαινε το αντίθετο. Επίσης ότι εάν χώριζε οι γονείς της κοπέλας ή η κοπέλα έπρεπε να επιστρέψει την προίκα πίσω.

-Η ζωή αυτών των ανθρώπων πριν την μετανάστευση, δηλαδή οι συνθήκες στις οποίες ζούσαν στην πατρίδα τους που από τι μάθαμε δεν ήταν και οι καλύτερες.

-Οι δυσκολίες του ταξιδιού που κάνανε για να πάνε από την πατρίδα τους σε μια άλλη χώρα, όπως το μεταφορικό μέσο. Μαθαίνουμε ότι πολύ μεγάλο ποσοστό λαθρομεταναστών που έρχονται από την ανατολή σκοτώνονται στην προσπάθεια τους αυτή.

-Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι μετανάστες όταν φτάνουν στην τελική <<χώραπροορισμό>> όπως η δυσκολία στην γλώσσα, οι οικονομικές δυσκολίες και ένα εντελώς διαφορετικό κλίμα και περιβάλλον στο οποίο πρέπει να προσαρμοστούν.

-Η σημερινή ζωή που ζουν μετά από πολλά χρόνια σε μία χώρα. Όλοι οι μετανάστες μετά από πολλά χρόνια σε μια χώρα (10-20 χρόνια) έχουν προσαρμοστεί πλήρως και ζουν σαν ντόπιοι, πολλοί μάλιστα αισθάνονται ντόπιοι κιόλας. Το ότι μερικοί αισθάνονται ντόπιοι τα λέει όλα.

-Η πιθανότητα επιστροφής στην πατρίδα τους. Τα τελευταία 5 χρόνια, στην Ελλάδα ύστερα από την οικονομική ύφεση της χώρας πολλοί μετανάστες αφού αντιμετωπίζουν πολύ σοβαρά οικονομικά προβλήματα σκέφτονται να γυρίσουν στην πατρίδα τους. Εάν γυρίσουν όμως τα προβλήματα θα λυθούν, θα είναι όλα όπως τα περιμένουν ή η μήπως τα προβλήματα θα είναι περισσότερα.......... Η Ολίνα και η Χριστίνα γράφουν: Στο project αποφασίσαμε να ασχοληθούμε με την μετανάστευση ένα θέμα το οποίο είναι πολύ επίκαιρο αυτήν την εποχή και το οποίο έχει απασχολήσει πολύ κόσμο. Για να είμαστε ειλικρινής στην αρχή δεν ήμασταν και τόσο ενθουσιασμένες με αυτό το θέμα γιατί πιστεύαμε πως δεν υπάρχει κάτι το οποίο να μην ξέρουμε ή να μας ενδιαφέρει γύρω από την μετανάστευση. Αντιθέτως αποδείχτηκε με την δουλειά που κάναμε πως είναι ένα μεγάλο θέμα για όλο τον κόσμο και υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορείς να ερευνήσεις μέσα από αυτό. Εμείς ψάξαμε πληροφορίες, κάναμε έρευνα, πήραμε συνεντεύξεις και μέσα από όλα αυτά μάθαμε χιλιάδες πράγματα που σίγουρα δεν γνωρίζουν όλοι. Η μετανάστευση είναι ένα αρκετά επώδυνο θέμα διότι αναφέρεται κυρίως σε ανθρώπους, και αυτοί οι άνθρωποι φτάσαν σε αυτό το σημείο γιατί δεν μπορούσαν να ζουν κάτω από τις ανάλογες συνθήκες και έτσι αναγκαζόντουσαν να φύγουν για μια καλύτερη ζωή. Το θέμα αυτό έχει πάρει τόσο μεγάλες διαστάσεις όπου ακόμα και μέσα από την μουσική και τον κινηματογράφο μπορείς να βρεις κομμάτια όπου αναφέρονται στον πόνο και στην καταπίεση που τους έφερε στην θέση να αλλάξουν μέρος, πολιτισμό. Η Νεφέλη λέει: Το θέμα με το οποίο ασχοληθήκαμε ήταν «οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες και μετανάστευση». Ήταν σχετικά ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα και έμαθα αρκετά από αυτό. Έμαθα για τις θρησκείες και τους τρόπους ζωής των άλλων λαών. Επίσης έμαθα και διαφόρους λόγους μετανάστευσης. Τελικά δεν είναι μόνο οικονομικοί αλλά και ερωτικοί. Αυτό με 62

εντυπωσίασε πολύ! Κατάλαβα πως αν και είμαστε από διαφορετικές χώρες, έχουμε πολλά κοινά στοιχεία, απλώς κάποιοι λαοί έχουν μείνει λίγο πίσω σε σχέση με τον χρόνο. Δεν με έκανε να αλλάξω κάτι ιδιαίτερο αυτό το θέμα γιατί προσωπικά δεν είχα πρόβλημα με τους μετανάστες, εκτός από τους παράνομους. Οκ δεν μ’ αρέσει να βλέπω μια γειτονιά γεμάτη από μετανάστες και λαθρομετανάστες αλλά καταλαβαίνω ότι ήρθαν για κάτι καλύτερο. Όμως αν συνεχίσουν να έρχονται δεν θα υπάρχει κενή θέση εργασίας για έλληνες ούτε και για μετανάστες. Επίσης θα υπάρξουν πολλές συγκρούσεις μεταξύ ελλήνων και μεταναστών και αυτό θα είναι δραματικό. Ελπίζω να βρουν αυτό το καλύτερο αλλά να μην επηρεάσει αρνητικά και τους έλληνες. Ήταν πολύ ελκυστικό θέμα και μου τράβηξε την προσοχή. Ο Νίκος είπε: Μέσα στα πλαίσια της εργασίας με θέμα την «Μετανάστευση» είδα πολλά πράγματα από μια διαφορετική οπτική γωνία! Κατάλαβα τις διαφορές ανάμεσα στους λαούς αλλά και τις ομοιότητες οι οποίες είναι περισσότερες από όσες μπορεί να σκεφτεί κάποιος. Η αλήθεια είναι ότι στην αρχή δεν ενθουσιάστηκα με το θέμα και το περίμενα σχετικά βαρετό αλλά στην συνέχεια κατάλαβα ότι είναι ένα ενδιαφέρον θέμα μέσα από την καθημερινότητα μας που πραγματικά αξίζει να ασχοληθείς με αυτό. Πέρα από τους λαθρομετανάστες υπάρχουν και οικογενειάρχες που έρχονται για ένα καλύτερο αύριο! Πρέπει όμως να γίνει κάτι με την ανεξέλεγκτη μετανάστευση! Όσο για τους λαθρομετανάστες είδη έχει πάρει κάποια μέτρα η κοινωνία αλλά και πάλι είναι σκούρα τα πράγματα ειδικά για τους κατοίκους του κέντρου! Εκτός από τις συζητήσεις που κάναμε είδαμε ταινίες βασισμένες σε αληθινά γεγονότα μέσα από τις οποίες καταλάβαμε τις συνθήκες μετανάστευσης αλλά και την αθλιότητα στους διωγμούς που δέχτηκαν οι λαοί, επίσης βρήκαμε πολλά τραγούδια που μιλάνε για τον καημό τον μεταναστών τα οποία και μας βοήθησαν να πλησιάσουμε τα συναισθήματα τους. Η ομάδα “The wave” έγραψε: Εμείς σαν ομάδα ασχοληθήκαμε με την μετανάστευση από τη Σμύρνη που συγκλόνισε το ελληνικό έθνος και με την Κωνσταντινούπολη. Επίσης πήραμε κάποιες συνεντεύξεις. Μία από την Πόλη και γράψαμε και πράγματα από διηγήσεις που είχαμε ακούσει για τα γεγονότα της Σμύρνης. Μέσα από την ομάδα “Πολυπολιτισμικές κοινωνίες και μετανάστευση” και μέσα από την έρευνα που κάναμε πάνω στο θέμα μάθαμε πράγματα για την μετανάστευση και ακούσαμε ιστορίες που μας συγκλόνισαν. Καθένα από τα μέλη της ομάδας είπαν: Πολυξένη: Πολλά από τα θέματα που ασχολήθηκαν και άλλες ομάδες με εντυπωσίασαν και μου διέγειραν το ενδιαφέρον. Πιστεύω ότι ήταν πολύ σημαντικό που μάθαμε για ποιους λόγους μεταναστεύει κάθε οικογένεια. Νάντια: Αυτό που με συγκλόνισε περισσότερο από όλα, ήταν οι συνεντεύξεις που δόθηκαν σε όλες τις ομάδες. Έμαθα πράγματα όπως τα ήθη και τα έθιμα άλλων λαών που δεν ήξερα και οι ιστορίες που ακούστηκαν, πέρναγαν τα όρια που ο καθένας μπορούσε να φανταστεί. Γίνονται ακρότητες που πολλές φορές το μυαλό μας δεν μπορεί καν να σκεφτεί.

63

Μπάρτος: Ήταν πολύ ωραίο αυτό που κάναμε διότι μάθαμε για ποιους λόγους μεταναστεύουν άνθρωποι και ζώα. Χρήστος: Στην εργασία σχετικά με την μετανάστευση μάθαμε για ήθη και έθιμα άλλων λαών και τον τρόπο μετανάστευσης από άλλες χώρες στην Ελλάδα και το αντίστροφο. Ήταν πολύ χρήσιμο για εμάς και μας έδωσε πολλές γνώσεις σχετικά με το θέμα.

64

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ http://www.biology4u.gr/index.php/2008-08-23-03-51-52/2008-08-23-04-02-48/206-2008-08-0908-08-27 http://biologion.blogspot.com/2011/02/27000.html http://biologion.blogspot.com/2009/05/10.html : http://athinapisovitrina.blogspot.com/2009/04/blog-post.html http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=2&lang=gr&CategoryID=3&ArticleID=8 http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_2_7/01/01_I7064978=I7064978=|01&010101!cod70101$40629.html http://users.uoa.gr/~nektar/history/3contemporary/kathimerini_genocide_minor_asia.htm http://www.matia.gr/7/71/7106/7106_6_05.html http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_2_7/01/01_I7064978=I7064978=|01&010101!cod70101$40629.html http://www.pame.gr/diafora/kosmos/germania-ellines-metanastes.html http://sq.wikipedia.org/wiki/Emigrimi#Emigrimi_i_shqiptar.C3.ABve http://mousikaproastia.blogspot.com/2010/11/blog-post_05.html

65