ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ_ΤΕΥΧΟΣ 67

ΚΩΝΣΤΑΝΤIΝΟΣ ΒΟΛΑΝAΚΗΣ 1837-1907 ο ποιητής της θάλασσας Διάρκεια Έκθεσης

8 Οκτωβρίου 2009 - 17 Ιανουαρίου 2010 ΤΕΥΧΟΣ 67 • ΑΠΡΙΛΙΟΣ-ΜΑΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2009

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37 Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

67

AΠΡΙΛΙΟΣ-ΜΑΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2009

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 02

Χαιρετισμός Εκδότη

04

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΛΑΝΑΚΗ 1837-1907 O ποιητής της θάλασσας

05

• Πρόσκληση Έκθεσης Κων/νου Βολανάκη στο ΝΜΕ

08

• Βιογραφία Κων/νου Βολανάκη

11

• Προτομή Κων/νου Βολανάκη Πλατεία Φρεαττύδας

12

ΝΑΥΤΙΚΗ ΑΕΡΟΠΟΡΙΑ. Προδημοσίευση έκδοσης ΝΜΕ. Του Ιωάννη Παλούμπη, Αντιναύαρχου Π.Ν. ε.α.

16

Τα πρώτα ατμοκίνητα πλοία. Του Δημήτρη Καπαϊτζή

20

Το κίνημα του Ναυτικού. Απρίλιος 1944. Του Ιωάννη Παλούμπη, Αντιναύαρχου Π.Ν. ε.α.

30

FRANK ABNEY HASTINGS

32

«Εναπόκειται δε εις υμάς, καθό ο πλοίαρχος του ατμοπλοίου, να βάλητε τάξιν εις το κάθε τι»: Πληροφορίες που εκλύονται από το προσωπικό αρχείο ενός Ανδριώτη πλοιάρχου Της Ελένης Μπενέκη

36

TO ΛΙΜΑΝΙ του Χρυσού Αιώνα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Του Δρ. Ευαγ. Αθηναίος, Μέλους του ΝΜΕ

Äéåýèõíóç Óýíôáîçò: ÃéÜííçò Ðáëïýìðçò

40

ΘΕΜΑΤΑ ΥΓΙΕΙΝΗΣ κατα την τελευταία πολιορκια του Μεσολογγίου. Του Ιωάννη Κατσαβού. Υπαξιωματικού Π.Ν. - Νοσηλευτή

ÅðéìÝëåéá ¸êäïóçò: Áíáóôáóßá Áíáãíùóôïðïýëïõ - Ðáëïýìðç ÉùÜííá Ìðåñìðßëç Áñ÷áéïëüãïò Ì.Ä.Å. ÂõæáíôéíÞò Áñ÷áéïëïãßáò ×áñÜëáìðïò ÔïñôïñÝëçò Ðáéäáãùãüò - Ìïõóåéïëüãïò

42

Υλικός Πολιτισμός. Τεκμήρια απο το Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου. Της Σαπφώ Μορτάκη. Αρχαιολόγου-Μουσειολόγου, Εθελόντριας επιμελήτριας Ναυτικού Μουσείου Λιτοχώρου

46

ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΤΗΣ ΕΘΝΕΓΕΡΣIΑΣ ΤΟΥ 1821 Της Κωνσταντίνας Αδαμοπούλου. Ιστορικού-Διευθύντριας Ιστορικού Αρχείου -Μουσείου Ύδρας.

Äéáöçìßóåéò: Í. ÍéêïëáÀäçò Ôçë./Fax: 210 24 35 075

50

Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων.

52

ΜΙΑ ΕΠΕΤΕΙΑΚΗ ΒΡΑΔΙΑ

Ãñáììáôåßá: ÅëÝíç ÃáóôåñÜôïõ

54

ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗΣ

58

ΓΕΥΣΤΙΚΑ ΤΑΞΙΔΙΑ

60

Εκπαιδευτικά προγράμματα και ξεναγήσεις στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος

Åêôýðùóç: É.Í. ÐÁËËÇÓ ÁÅÂÅ

61

Συμμετοχή του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος στο «Ευρωπαϊκό Έτος Δημιουργικότητας και Καινοτομίας»

Óôá ìÝëç ôïõ Ìïõóåßïõ äéáíÝìåôáé ÄùñåÜí

66

Λογοτεχνία & Θάλασσα Βιβλιοπαρουσιάσεις - Δωρεές Βιβλίων & Περιοδικών

72

Ημερολόγιο Μουσείου Εκδηλώσεις-Το ΝΜΕ ήταν εκεί-Νέα Μέλη-Χρηματικές Δωρεές

78

Βαρόμετρο

ΚΩΝΣΤΑΝΤIΝΟΣ ΒΟΛΑΝAΚΗΣ 1837-1907 ο ποιητής της θάλασσας Διάρκεια Έκθεσης

8 Οκτωβρίου 2009 - 17 Ιανουαρίου 2010 ΤΕΥΧΟΣ 67 • ΑΠΡΙΛΙΟΣ-ΜΑΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2009

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37 Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

Eîþöõëëï: Êùí/íïò ÂïëáíÜêçò, Íáõìá÷ßá ôïõ Íáâáñßíïõ. Åëáéïãñáößá, 110x150åê. Áñ. Óõëë. 239

04

Tñéìçíéáßá ¸êäïóç ôïõ Íáõôéêïý Ìïõóåßïõ ôçò ÅëëÜäïò Kùä. 2528 ÉäéïêôÞôçò: Íáõôéêüí Ìïõóåßïí ôçò ÅëëÜäïò Ìáñßíá ÆÝáò, ÐåéñáéÜò 185 37 Ôçë.: 210 45 16 264 Fax: 210 45 12 277 Å-mail: nme@ath.forthnet.gr Web: www.hmm.gr

16

Åêäüôçò - ÄéåõèõíôÞò: Áíáóôáóßá Áíáãíùóôïðïýëïõ - Ðáëïýìðç Ðñüåäñïò ôïõ Í.Ì.Å.

Êáëëéôå÷íéêÞ ÅðéìÝëåéá: ÔÜôóç ÅëÝíç

Ïé áðüøåéò ðïõ åêöñÜæïíôáé óôïí ÐÅÑÉÐËÏÕ åßíáé ðñïóùðéêÝò ôùí óõããñáöÝùí êáé äå äåóìåýïõí ôï Í.Ì.Å. ïýôå åñìçíåýïõí ôçí ðïëéôéêÞ Þ ôéò áðïöÜóåéò ôïõ.

40

46

54

ΚΩΝΣΤΑΝΤIΝΟΣ ΒΟΛΑΝAΚΗΣ «Ο ποιητής της θάλασσας»

Ðåñßðëïõò

X Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ ΟΣ Προέδρου του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κας Αναστασίας Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

A

γαπητές φίλες και φίλοι. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, το Μουσείο μας, το Μουσείο σας, συμπληρώνει φέτος τα 60 χρόνια λειτουργίας του. Όπως σας περιγράψαμε στο προηγούμενο επετειακό τεύχος του “Περίπλου”, στη διάρκεια των 60 αυτών ετών το Μουσείο είχε μια συνεχή παρουσία στα μουσειολογικά πράγματα της Ελλάδας, αλλά και του εξωτερικού, όπου επανειλημμένα έχει εκπροσωπήσει τη χώρα μας σε μεγάλες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Οι επιδόσεις των 60 χρόνων αποτέλεσαν φάρο πλοήγησης και παράδειγμα προς μίμηση για όλους εμάς που απαρτίζουμε το νέο Διοικητικό Συμβούλιο, στην προσπάθειά μας να σχεδιάσουμε και να οργανώσουμε κάποιες επετειακές εκδηλώσεις ανάλογες της ιστορίας και της σημασίας του ιδρύματός μας. Έτσι βρίσκομαι στην ευχάριστη θέση να προαναγγείλω στους αναγνώστες του “Περίπλου”, δύο σημαντικές, κατά την άποψη όλων μας, κινήσεις, που πιστεύουμε πως θα εντάξουν το Μουσείο μας εκεί που πρέπει να είναι, εκεί που ανήκει, στην καρδιά των πολιτιστικών δρωμένων της πατρίδας μας. Η πρώτη αφορά τη διοργάνωση της έκθεσης «Κωνσταντίνος Βολανάκης 1837-1907, ο ποιητής της θάλασσας» η οποία πραγματοποιείται σε συνεργασία και με την αποκλειστική χορηγία του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη. Το εγχείρημα αυτό απαιτεί πολύ μεγάλη προετοιμασία και ασφαλώς δεν θα ήταν δυνατή η υλοποίησή του χωρίς την ηθική και υλική συμβολή εκ μέρους του Ιδρύματος, ο Πρόεδρος του οποίου, Εφοπλιστής κ. Πάνος Λασκαρίδης είναι και Α΄ Αντιπρόεδρος του Μουσείου μας. Στη χώρα μας, απ’ ό,τι είναι γνωστό, δεν έχει οργανωθεί άλλη φορά έκθεση Βολανάκη, τουλάχιστον στην περιοχή Αθηνών και αισθανόμαστε μεγάλη χαρά αλλά και ευθύνη για το έργο που αναλαμβάνουμε. Ο τίτλος της έκθεσης «Βολανάκης, ο ποιητής της θάλασσας» αποδίδει κατά τον καλύτερο τρόπο τον φόρο τιμής που οφείλουμε όλοι στον μεγάλο έλληνα ζωγράφο, που με την απαράμιλλη τέχνη του συνετέλεσε κι αυτός στο να συμπεριληφθεί η Ελλάδα του 19ου αιώνα, στην χορεία των κρατών της Ευρώπης που θεωρούνταν πρωτοπόρα στην τέχνη και τον πολιτισμό. Ο Πειραιάς υπήρξε ο τόπος που ο ζωγράφος έζησε ένα σημαντικό σε διάρκεια τελευταίο τμήμα της ζωής του και κατά σύμπτωση ζούσε στην Πειραϊκή, κοντά στην πλατεία Φρεαττύδας πολύ κοντά στη θέση που βρίσκεται σήμερα το Ναυτικό Μουσείο. Πρίν από πολλά χρόνια ο Δήμος Πειραιώς θέλοντας να τιμήσει τον μεγάλο καλλιτέχνη και να εκδηλώσει την ευγνωμοσύνη του σ’ εκείνον που αποθανάτισε το λιμάνι του κι έβαλε χρώμα και ποίηση στις σκηνές της θαλασσινής βιοπάλης που ξετυλίγονταν καθημερινά στις ακτές του, έστησε ακριβώς πάνω απ’ το Ναυτικό Μουσείο την προτομή του. Έκτοτε στέκει εκεί να θυμίζει σ’ όλους τους Πειραιώτες και όχι μόνο, των

νεώτερων γενεών, πόσα πολλά όλοι μας οφείλουμε στον μεγαλύτερο έλληνα θαλασσογράφο, που αποθανάτισε τα σκαριά και τις θάλασσες της εποχής του, κατά τη μεταβατική περίοδο απ’ τα πανιά στον ατμό, που πέρασε τη ζωή του. Την έκθεση αποδέχθηκε να εγκαινιάσει ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας κ.κ. Κάρολος Παπούλιας και φυσικά η λαμπρότητα της τελετής των εγκαινίων ίσως είναι η καλύτερη εορταστική εκδήλωση για τα 60 χρόνια του Μουσείου. Θέλουμε να πιστεύουμε πως η έκθεση που θα διαρκέσει περίπου τρεις μήνες, αποτελεί μια ακόμη προσφορά του Μουσείου στην Πειραϊκή κοινωνία, η οποία με τόση αγάπη έχει περιβάλλει το Μουσείο και το θεωρεί αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής ζωής του τόπου. Η δεύτερη εκδήλωση, που κι αυτή προγραμματίζεται για το φθινόπωρο, θα είναι η πανηγυρική παρουσίαση μιας έκδοσης που θα αναφέρεται στη Ναυτική Αεροπορία. Είναι ένα κομμάτι της ιστορίας του Ναυτικού, που πολύ λίγο αν μη καθόλου έχει καταγραφεί. Η έκδοση πέραν του ιστορικού θα παρουσιάσει ένα πλήθος ανέκδοτων φωτογραφιών που ανήκουν στο Ναυτικό Μουσείο αλλά και πολλούς άλλους οργανισμούς και ιδιωτικές συλλογές. Πρόκειται για φωτογραφίες μιας άλλης εποχής, ρομαντικής, τότε που η ελληνική νεολαία οιστρηλατημένη από τη “Μεγάλη του Γένους Ιδέα” ριχνόταν στα μέτωπα εδάφους, θαλάσσης, αλλά και εναέρια, κυνηγώντας τη χίμαιρα, όπως αποδείχθηκε, των πεπρωμένων της φυλής. Η συνεισφορά όμως των ανδρών της Ναυτικής Αεροπορίας, στους πολέμους των αρχών του 20ου αιώνα, δεν παραγράφεται. Αυτή τη συνιστώσα της ναυτικής μας ιστορίας έρχεται να αναδείξει η νέα έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, τα κείμενα και τη συγκρότηση της οποίας έγραψε και επιμελήθηκε ο Αντιναύαρχος Ιω. Παλούμπης. Πιστεύουμε πως κι αυτή η έκδοση θα αποτελέσει μια προσφορά του Ναυτικού Μουσείου προς το Πολεμικό μας Ναυτικό και παράλληλα θα αναδείξει κατά τον καλύτερο τρόπο την ωριμότητα του Μουσείου μας με τη συμπλήρωση των 60 χρόνων της ζωής του και το σεβασμό του στη ναυτική μας ιστορία και παράδοση. Αγαπητές φίλες και φίλοι. Το Μουσείο μας ενηλικιωμένο, ώριμο και δυνατό στα εξηκοστά του γενέθλια, αρμενίζει στη ρότα του που τη χάραξαν οι πρώτοι οραματιστές του. Με επαγγελματική οργανωτική ικανότητα και φλόγα ερασιτέχνη, προσφέρει στο ελληνικό κοινό το έργο του, έργο πολιτιστικό, έργο παιδευτικό, έργο εθνικό πρώτα απ’ όλα. Πιστεύουμε πως όλοι εκείνοι που αγαπούν τη θάλασσα και το πολιτιστικό απόθεμα που αυτή δημιουργεί θα πρέπει να συστρατευθούν στην ιδέα δημιουργίας και εδραίωσης ενός Ναυτικού Μουσείου αντάξιου της ναυτικής μας πατρίδας. Καλό καλοκαίρι. Ðåñßðëïõò

ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΜΟΥΣΕIΟ ΤΗΣ ΕΛΛAΔΟΣ ΑΛΛAΖΕΙ ΠΡOΣΩΠΟ

ΓIA

την πραγματοποίηση της έκθεσης «Κωνσταντίνος Βολανάκης 1837-1907, ο ποιητής της θάλασσας» ξεκίνησαν μια σειρά από εργασίες οι οποίες θα προετοιμάσουν τους χώρους εκδηλώσεων και υποδοχής του Μουσείου για την φιλοξενία της σημαντικής αυτής διοργάνωσης. Παράλληλα θα αποτελέσουν παρακαταθήκη του Μουσείου για μελλοντικές εκδηλώσεις. Συγκεκριμένα, οι αίθουσες περιοδικών εκθέσεων και εκδηλώσεων ανακαινίζονται ολοκληρωτικά. Δημιουργούνται υποδομές (υποστηρίγματα, ηλεκτρικός εξοπλισμός) για την έκθεση ανάλογα με τις επιταγές της σύγχρονης μουσειογραφίας. Παράλληλα, ανακαινίζονται οι χώροι υγιεινής του Μουσείου. Όλες οι παραπάνω εργασίες πραγματοποιούνται με την συνεργασία και την αποκλειστική χορηγία του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη και το προσωπικό ενδιαφέρον του Προέδρου του και Α΄ Αντιπροέδρου του Δ.Σ. του Μουσείου, Εφοπλιστού κ. Πάνου Λασκαρίδη.

Πυρπόληση τουρκικού δικρότου στην Ερεσσό. Ελαιογραφία, 110x150 εκ., Αρ. Συλλ. 239.

Ðåñßðëïõò

Ευχαριστούμε θερμά τον κ. Λασκαρίδη και ευχόμαστε καλή συνέχεια στο σημαντικό έργο που προσφέρει το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη στον τομέα της εκπαίδευσης και του πολιτισμού.

ΝΑΥΤΙΚΟΝ ΜΟΥΣΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΙΔΡΥΜΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΛΑΣΚΑΡΙΔΟΥ

ΕΚΘΕΣΗ ΘΑΛΑΣΣΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤIΝΟΣ ΒΟΛΑΝAΚΗΣ 1837-1907

O ðïéçôÞò ôçò èÜëáóóáò ΣΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΜΟΥΣΕIΟ ΤΗΣ ΕΛΛAΔΟΣ Με την συνεργασία και την αποκλειστική χορηγία του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη. Διάρκεια Έκθεσης:

8 Οκτωβρίου 2009 - 17 Ιανουαρίου 2010

Μαρίνα Ζέας, 185 37 Πειραιάς. Τηλ.: 210 45 16 264, Fax: 210 45 12 277 | www.hmm.gr

Ðåñßðëïõò

ΚΩΝΣΤΑΝΤIΝΟΣ ΒΟΛΑΝAΚΗΣ 1837-1907

O ðïéçôÞò ôçò èÜëáóóáò ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

ΣTA

πλαίσια της έκθεσης «Κωνσταντίνος Βολανάκης, ο ποιητής της θάλασσας» θα κυκλοφορήσει και ο δίγλωσσος, πολυτελής κατάλογος με όλα τα έργα τα οποία θα παρουσιαστούν στην έκθεση, τόσο από μεγάλα μουσεία και πινακοθήκες, όσο και από ιδιωτικές συλλογές. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλά από αυτά τα έργα παρουσιάζονται στο κοινό αλλά και σε έκδοση για πρώτη φορά. Τον κατάλογο επιμελείται η ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια της Εθνικής Πινακοθήκης κα Μαριλένα Κασιμάτη, η οποία είναι και επιμελήτρια της έκθεσης. Η κυρία Κασιμάτη παράλληλα θα παρουσιάσει στον κατάλογο μια αναλυτική μελέτη για τη ζωή και το έργο του Κωνσταντίνου Βολανάκη. Ο ιστορικός τέχνης κ. Μανόλης Βλάχος θα παρουσιάσει το έργο του ζωγράφου ιδωμένο μέσα από τα μάτια του ίδιου. Πρόκειται για μια διαφορετική, πρωτοποριακή προσέγγιση στο έργο του ζωγράφου αφού ο Βολανάκης θα εμφανίζεται να παρατηρεί το σκηνικό των έργων του. Τέλος, μια πρωτότυπη ανάλυση για το έργο του σημαντικότερου έλληνα θαλασσογράφου θα παρουσιάσει και ο Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Ιωάννης Παλούμπης. Πρόκειται για μια αναζήτηση στα έργα του ζωγράφου με σκοπό να αναγνωριστούν οι τύποι των σκαριών που ζωντάνευε ο Βολανάκης στους καμβάδες του και κατά πόσο αυτά έχουν αναπαρασταθεί πιστά. Κατά συνέπεια κατά πόσο ο ίδιος ο δημιουργός είχε γνωρίσει και μελετήσει τα χαρακτηριστικά των πλοίων της εποχής του.

Ο κατάλογος θα διατίθεται από τις 8 Οκτωβρίου * 2009 από το πωλητήριο του ΝME.

Ðåñßðëïõò

ΚΩΝΣΤΑΝΤIΝΟΣ ΒΟΛΑΝAΚΗΣ 1837-1907

O ðïéçôÞò ôçò èÜëáóóáò ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 2010

ΤO

Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος αφιερώνει την νέα έκδοση του Ημερολογίου για το 2010 στον Κωνσταντίνο Βολανάκη. Η έκδοση πραγματοποιείται στα πλαίσια της έκθεσης «ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΛΑΝΑΚΗΣ 1837-1907, ο ποιητής της θάλασσας». Ναυτικοn μουσειοn Τhσ Ελλαδοσ

Hellenic Maritime museum

Πρόκειται για ένα πολυτελές και καλαίσθητο επιτραπέζιο ημερολόγιο σε σχήμα πυραμίδας. Η έκδοση, δίγλωσση (ελληνικά-αγγλικά), μπορεί να αποτελέσει χρηστικό αντικείμενο στο γραφείο σας ή όμορφο εταιρικό δώρο.

ÐÁÑ FRI

ÓÁÂ SAT

ÊÕÑ SUN

1

2

3

ÄÅÕ MON

TPI TUE

TET WED

ÐÅÌ THU

ÐÁÑ FRI

ÓÁÂ SAT

ÊÕÑ SUN

4

5

6

7

8

9

10

ÄÅÕ MON

TPI TUE

TET WED

ÐÅÌ THU

ÐÁÑ FRI

ÓÁÂ SAT

ÊÕÑ SUN

11

12

13

14

15

16

17

ÄÅÕ MON

TPI TUE

TET WED

ÐÅÌ THU

ÐÁÑ FRI

ÓÁÂ SAT

ÊÕÑ SUN

18

19

20

21

22

23

24

ÄÅÕ MON

TPI TUE

TET WED

ÐÅÌ THU

ÐÁÑ FRI

ÓÁÂ SAT

ÊÕÑ SUN

25

26

27

28

29

30

31

2009

ÄåêÝìâñéïò December

2010

ÖåâñïõÜñéïò February

Ä

T

Ô

Ð

Ð

Ó

Ê

Ä

T

Ô

Ð

Ð

Ó

Ê

7 14 21 28

1 8 15 22 29

2 9 16 23 30

3 10 17 24 31

4 11 18 25

5 12 19 26

6 13 20 27

1 8 15 22

2 9 16 23

3 10 17 24

4 11 18 25

5 12 19 26

6 13 20 27

7 14 21 28

M

T

W

T

F

S

S

M

T

W

T

F

S

S

01

ÉáíïõÜñéïò January

Βολανάκης Κωνσταντίνος (Ηράκλειο Κρήτης 1837 - Πειραιάς 1907), Πυρπόληση τουρκικού δικρότου στην Ερεσσό, 1882. Ελαιογραφία, 130x200εκ. Αρ. Συλλογής: 185 Volanakis Constantinos (Heraklion Crete 1837 - Piraeus 1907), The setting on fire of a Turkish two-decker at Eressos. 1882.

Oil painting, 130x200cm. Collection no: 185

ημερολόγιο 2010 θα διατίθεται από τον Οκτώ* To βριο του 2009 από το πωλητήριο του ΝΜΕ. Ðåñßðëïõò

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΛΑΝΑΚΗΣ

O ðïéçôÞò ôçò èÜëáóóáò

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ο

Κωνσταντίνος Βολανάκης έχει ονομαστεί ο πατέρας της Ελληνικής θαλασσογραφίας αφού έχει παρουσιάσει με μοναδικό τρόπο την θαλασσινή Ελλάδα (θαλασσογραφία, τοπιογραφία, πλοιογραφία) στις ελαιογραφίες του. Γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης το 1837. Η οικογένειά του είχε επιδοθεί στο εμπόριο και λόγω αυτών των δραστηριοτήτων της εγκαταστάθηκε στη Σύρο, όταν ακόμη ο Βολανάκης ήταν σε μικρή ηλικία. Το λιμάνι της Σύρου τότε αποτελούσε το μεγαλύτερο και σημαντικότερο λιμάνι της Ελλάδος, ήταν εμπορικό και διαμετακομιστικό κέντρο και η Ερμούπολη, η πρωτεύουσα του νησιού, ήταν το διοικητικό κέντρο των Κυκλάδων. Ο Κωνσταντίνος Βολανάκης μεγάλωσε σε αυτό το περιβάλλον όπου η θάλασσα αποτελούσε τον κύριο τροφοδότη της ζωής του νησιού. Αξίζει να σημειωθεί ότι στα ναυπηγεία του νησιού έφτασαν να απασχολούνται περί τους 2.000 ναυτεργάτες ενώ ναυπηγούνταν περίπου 80 πλοία το χρόνο. Το 1854 στη Σύρο ναυπηγήθηκε και το πρώτο Ελληνικό ατμόπλοιο. Το 1856 ολοκληρώνει τις εγκύκλιες σπουδές του στο περίφημο πρώτο Γυμνάσιο της Ελλάδος, το οποίο είχε ιδρυθεί στο νησί ήδη από το 1833 από τον Νεόφυτο Βάμβα. Την ίδια χρονιά η οικογένειά του, η οποία πιστεύει ότι ο γιος τους πρέπει να απασχοληθεί με τις οικογενειακές επιχειρήσεις, τον στέλνει στην Τεργέστη για να εκπαιδευτεί και να εργαστεί ως λογιστής στον εμπορικό οίκο του Γεώργιου Αφεντούλη, αδελφού του γαμπρού

του Βολανάκη. Εκεί, ανάμεσα στα λογιστικά τετράδιά του και σημειώσεις, ο συγγενής και εργοδότης του ανακαλύπτει συχνά σχέδια με μολύβια τα οποία παρουσιάζουν σκηνές των λιμανιών που ήταν τόσο οικείες στον νεαρό λογιστή και εξέφραζαν την νοσταλγία του για την πατρίδα. Επάνω: Παλαιά γκραβούρα με άποψη της Σύρου κατά τον 19ο Ο Αφεντούλης δεν θυ- αιώνα. Kάτω: Άποψη της Τεργέστης. μώνει με αυτή την ενασχόληση του προστατευόμενού του. Αντιθέτως εκτιμά την κλίση του στις τέχνες και με δική του παρέμβαση προς τους γονείς του εξασφαλίζει την συναίνεσή τους ώστε να μεταβεί ο Κωνσταντίνος Βολανάκης στο Μόναχο για να φοιτήσει στην περίφημη Σχολή Καλών Τεχνών. Εκεί είχε την τύχη να μαθητεύσει δίπλα σε έναν σπουδαίο ζωγράφο και επίτιμο διδάσκοντα της Σχολής, τον Λευκό Όρος κοντά στη Πράγα, ο θάνατος Karl von Piloty. Ο Κάρολος-Θεόδωρος von του Μεγάλου Αλεξάνδρου, κ.ά). Το 1854 Piloty (1826-1886) γεννήθηκε στο Μόναχο. Ο προσλήφθηκε από τον Βασιλιά Μαξιμιλιανό πατέρας του ήταν ένας διάσημος γερμανός Β΄ για να εμπλουτίσει την εικαστική του λιθογράφος της εποχής, ο Ferdinand Piloty. συλλογή αλλά και να εικονογραφήσει τα Μαθήτευσε στην Ακαδημία του Μονάχου βασιλικά παλάτια του Μονάχου. Για τον και ταξίδεψε στο Βέλγιο, στη Γαλλία και την Βαρόνο von Schach ζωγράφισε τον διάσημο Αγγλία, όπου τα έργα του έκαναν μεγάλη πίνακα «η ανακάλυψη της Αμερικής». Ο Karl εντύπωση για τον εντυπωσιακό ρεαλισμό von Piloty υπήρξε ο αντιπροσωπευτικός τους σε ιστορικά θέματα (η μάχη στο εκπρόσωπος της σχολής του ρεαλισμού

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΑΡΓΟΝΑΥΤΩΝ λάδι σε μουσαμά, 36x66εκ. Ιδιωτική Συλλογή.

Ðåñßðëïõò

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΛΑΝΑΚΗΣ

στη Γερμανία και ένας άριστος διδάσκαλος των τεχνών. Το έργο του επηρέασε τους μαθητές του που εξελίχθηκαν σε σπουδαίους επίσης ζωγράφους (Makart, Lenbach, Defregger) όπως και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης. Καθοριστική για την καλλιτεχνική πορεία του Βολανάκη ήταν η απόφασή του να συμμετάσχει σε έναν καλλιτεχνικό διαγωνισμό το 1866. Η Αυστριακή Κυβέρνηση προκήρυξε εκείνη τη χρονιά διαγωνισμό ελαιογραφίας για την καλύτερη απεικόνιση της Ναυμαχίας της Λίσσας. Μαζί με το πρώτο βραβείο για τα σχέδιά του για το έργο, κερδίζει και ένα ταξίδι στην Αδριατική, ώστε να γνωρίσει τον τόπο της ναυμαχίας. Ο ίδιος ο πίνακας, ολοκληρωμένος, παρουσιάζεται το 1868 στην Καλλιτεχνική Έκθεση της Βιέννης και αγοράζεται από τον αυτοκράτορα Φραγκίσκο Ιωσήφ. Μετά από αυτή την επιτυχία του ζωγράφου έρχονται πολλές προτάσεις για συμμετοχή σε εκθέσεις. Από το 1869 έως το 1878 συμμετέχει έξι φορές στην Καλλιτεχνική Έκθεση της Βιέννης ενώ το 1877 εκθέτει στο Λονδίνο τον πίνακά του «η Ναυμαχία του Τραφάλγκαρ» τον οποίο σπεύδει να αποκτήσει το Υπουργείο Ναυτικών της Αγγλίας. Το 1883 αναγκάζεται να επιστρέψει στην Ελλάδα, εξαιτίας προβλημάτων υγείας της συζύγου του. Στην Αθήνα ήδη έχει διαμορφωθεί και επιβληθεί στη ζωγραφική η λεγόμενη «Σχολή του Μονάχου», με ζωγράφους οι οποίοι επίσης σπούδασαν στο Μόναχο. Ο Βολανάκης διορίζεται καθηγητής στη Σχολή Τεχνών (μετέπειτα Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών) όπου διδάσκει τα μαθήματα της «Στοιχειώδους Γραφικής» και «Αγαλματογραφίας» για δεκαέξι συνεχή χρόνια, οπότε αναγκάζεται να παραιτηθεί εξαιτίας προβλημάτων της δικής του υγείας. Παράλληλα, στον Πειραιά όπου έχει εγκατασταθεί, κοντά στη πλατεία Φρεαττύδας και πάνω από το σημερινό Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, ιδρύει μια μικρή σχολή ζωγραφικής, το «Καλλιτεχνικό Κέντρο». Στην Ελλάδα βραβεύθηκε πολλές φορές για το έργο του. Ανάμεσα σε άλλες διακρίσεις του απονεμήθηκε ο Αργυρούς Σταυρός του Σωτήρος (1889) και το αργυρό βραβείο στη Διεθνή Έκθεση των Αθηνών (1903).

O ðïéçôÞò ôçò èÜëáóóáò

Επάνω: Το κτίριο της Σχολής του Μονάχου. Αριστερά: Προσωπογραφία του Karl von Piloty. Ο Βολανάκης ξεκίνησε κυρίως ως τοπιογράφος. Επηρεασμένος από το πνεύμα της Ακαδημίας του Μονάχου, στράφηκε στην απεικόνιση ιστορικών θεμάτων. Στην Ελλάδα, για βιοποριστικούς κυρίως λόγους, λόγω των παραγγελιών του, εξειδικεύεται στην θαλασσογραφία. Επηρεασμένος από τους Ολλανδούς θαλασσογράφους του 17ου αιώνα, τους οποίους είχε μελετήσει κατά τις σπουδές του και την παραμονή του στην Βόρεια Ευρώπη, πειραματίζεται στα χρώματά του ώστε να καταφέρει να αποδώσει με χρωματική αρμονία το θαλάσσιο ελληνικό περιβάλλον. Ο Κωνσταντίνος Βολανάκης, ο Νικηφόρος Λύτρας, ο Γεώργιος Ιακωβίδης και ο Νικόλαος Γύζης (ο οποίος όμως δεν γύρισε ποτέ στην Ελλάδα) θεωρούνται οι κυριότεροι εκπρόσωποι της Σχολής του Μονάχου. Η ρομαντική Σχολή του Μονάχου καθιερώθηκε στην Ελλάδα κατά Αριστερά: H Mάχη στο Λευκό Όρος, έργο του Karl von Piloty.

Kάτω: Άποψη της πόλης του Μονάχου.

Ðåñßðëïõò

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΛΑΝΑΚΗΣ

O ðïéçôÞò ôçò èÜëáóóáò

κύριο λόγο εξαιτίας των ιδιαίτερων δεσμών που αναπτύχθηκαν μεταξύ της χώρας με την Βαυαρία, κατά τα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα. Με την στήριξη και ενθάρρυνση του Ελληνικού Κράτους πολλοί καλλιτέχνες και κυρίως ζωγράφοι σπούδασαν στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου. Γυρνώντας στην Ελλάδα διορίστηκαν και δίδαξαν στη Σχολή Καλών Τεχνών, επιβάλλοντας στις τέχνες την εικαστική τους άποψη και διαμορφώνοντας το ρεύμα της Σχολής στην Ελλάδα. Οι ζωγράφοι της Σχολής δίδουν μεγάλο βάρος

στη χρήση των χρωμάτων. Αναζητούν τον ρεαλισμό με ύφος πομπώδες και θεατρικό. Κυρίως ηθογραφούν, παρουσιάζοντας ρομαντικές σκηνές τόσο από την Ελληνική ύπαιθρο, όσο και από τα αστικά κέντρα. Ακολουθεί στις προτιμήσεις των θεμάτων τους η προσωπογραφία και η τοπιογραφία και λιγότερο η νεκρά φύση. Την στιγμή που στην Ευρώπη έχει γενικευτεί το κίνημα του ιμπρεσιονισμού, ήδη από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, στην Ελλάδα οι ζωγράφοι παραμένουν προσηλωμένοι στις αρχές του ακαδημαϊκού ρεαλισμού. Αυτή η καθυστέρηση στην Ελληνική ζωγραφική αποδίδεται στον συντηρητισμό της Σχολής του Μονάχου. Οι ιμπρεσιονιστές δίδουν περισσότερη έμφαση στην αναπαράσταση του φυσικού φωτός ενώ ενδιαφέρονται να αποτυπώσουν την άμεση εντύπωση που δίδει μια σκηνή ή ένα αντικείμενο. Μια προσεχτική μελέτη στα έργα του Βολανάκη μαρτυρά ότι ο ζωγράφος είχε γνωρίσει το νέο κίνημα και είχε αρχίσει «συντηρητικά» να εφαρμόζει τις αρχές του σε κάποια έργα του, κυρίως στα φωτεινά. Ο πίνακάς του «Πανηγύρι στο Μόναχο» (1876) θεωρείται το πρώτο ελληνικό ιμπρεσιονιστικό έργο. Παρόλο που ο Κωνσταντίνος Βολανάκης πέθανε πάμφτωχος (1907), τα έργα του σήμερα πωλούνται πολλές χιλιάδες ευρώ. Ο πίνακάς του «Η Αποβίβαση του Καραϊσκάκη στο Φάληρο» ο οποίος δημοπρατήθηκε τον Νοέμβριο του 2008 στο εξωτερικό, σημείωσε ρεκόρ για τιμή ελληνικού πίνακα αφού πλησίασε τα δύο εκατομμύρια ευρώ.

Aριστερά: Φωτογραφία του Κωνσταντίνου Βολανάκη. Kάτω Λεπτομέρεια από “Το μάζεμα των διχτυών”. Λάδι σε μουσαμά, 63x110εκ. Ιδιωτική Συλλογή.

ΤΟ MAZEMA TΩΝ ΔΙΧΤΥΩΝ λάδι σε μουσαμά, 63x110εκ. Ιδιωτική Συλλογή.

10

Ðåñßðëïõò

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΛΑΝΑΚΗΣ

O ðïéçôÞò ôçò èÜëáóóáò

ΠΡΟΤΟΜΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΒΟΛΑΝΑΚΗ ΠΛΑΤΕΙΑ ΦΡΕΑΤΤΥΔΑΣ Πάνω από την βιβλιοθήκη του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, στο άνοιγμα του πεζοδρομίου επί της Ακτής Μουτσοπούλου, δημιουργείται μια μικρή πλατεία όπου συναντάμε την προτομή του μεγάλου Έλληνα θαλασσογράφου Κωνσταντίνου Βολανάκη. Ο ζωγράφος έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του, μετά την επιστροφή του από το Μόναχο (1883-1907) στον Πειραιά. Το σπίτι του βρίσκονταν στην διασταύρωση των οδών Μπουμπουλίνας και Υψηλάντου. Η σχολή που ίδρυσε βρίσκονταν κοντά στην περιοχή όπου σήμερα η προτομή του αγναντεύει το Πασαλιμάνι. Την αυστηρή μορφή του Κωνσταντίνου Βολανάκη σμίλεψε στο μάρμαρο ο γνωστός γλύπτης Νικόλας, καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Νικόλαου Παυλόπουλου. Η προτομή του Κωνσταντίνου Βολανάκη κατασκευάστηκε το 1961, ένα χρόνο πριν ολοκληρωθούν οι εργασίες στον όρμο της Φρεαττύδας, όπου βρίσκεται σήμερα. Είναι δωρεά των Ιωάννη Α. Μελετόπουλου και Αλέξανδρου Α. Μελετόπουλου.

ΠΑΡΑΛΙΑ ΒΟΛΟΥ λάδι σε μουσαμά, 62x115εκ. Ιδιωτική Συλλογή.

Ðåñßðëïõò

11

Προδημοσίευση έκδοσης Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Στα πλαίσια των εορτασμών για τα εξήντα χρόνια από την ίδρυση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος θα πραγματοποιηθεί η έκδοση του νέου Λευκώματος αφιερωμένου στην ενδιαφέρουσα ιστορία της Ελληνικής Ναυτικής Αεροπορίας η οποία επίσημα έδρασε για περίπου 15 χρόνια (1914-1930) και ανεπίσημα διετήρησε την αυτοτέλεια της στα πλαίσια της ενοποιημένης Πολεμικής Αεροπορίας μέχρι το 1941. Τα κείμενα του χρονικού της Ναυτικής Αεροπορίας έγραψε ο Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Ιωάννης Παλούμπης, ως εθελοντική προσφορά στο ΝME.

Για την έκδοση αξιοποιήθηκε κυρίως υλικό από το πλούσιο φωτογραφικό αρχείο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Παράλληλα, για μια πιο ολοκληρωμένη παρουσίαση του θέματος, αναζητήθηκαν επίσης αρχεία από το Μουσείο Ιστορίας Πολεμικής Αεροπορίας, το Πολεμικό Μουσείο, το Ιστορικό Αρχείο Π. Φαλήρου, την Ιστορική Υπηρεσία Ναυτικού και από δεκατέσσερις ιδιωτικές συλλογές. Η παρουσίαση του Λευκώματος θα πραγματοποιηθεί σε εκδήλωση στο Ζάππειο Μέγαρο. Η ακριβής ημερομηνία θα ανακοινωθεί το Φθινόπωρο του 2009.

Στην συνέχεια ακολουθεί απόσπασμα του προλόγου της νέας έκδοσης:

«Ένα

από τα πολυτιμότερα τμήματα του φωτογραφικού αρχείου του Μουσείου είναι οι αρκετές σε αριθμό φωτογραφίες που σχετίζονται και απεικονίζουν στιγμές από τη ζωή και την υπηρεσία της Ναυτικής Αεροπορίας. Η αναφορά στη Ναυτική Αεροπορία παραπέμπει πάντοτε στην αεροπορική εκείνη συνιστώσα, που ανήκε καθ’ ολοκληρίαν στο Πολεμικό Ναυτικό, αρκετά χρόνια πριν δημιουργηθεί το Υπουργείο Αεροπορίας, το οποίο συμπεριέλαβε στους κόλπους του τις δύο, μέχρι τότε, υπάρχουσες αεροπορικές υπηρεσίες του Στρατού και του Ναυτικού. Η δεύτερη παρακίνηση λοιπόν ήταν η εμφάνιση αυτών των φωτογραφιών, η επιθυμία να ανασυρθούν από τα αρχεία του Μουσείου και να παρουσιασθούν στο φως, στο κοινό, στους φίλους και τα μέλη του Μουσείου, ιδιαίτερα δε στο προσωπικό του Ναυτικού και της Αεροπορίας εν ενεργεία και εν αποστρατεία. Η παράθεση όμως φωτογραφιών από μια παλιά εποχή που όχι μόνο ξεχάστηκε, αλλά ποτέ δεν έγινε γνωστή, ουδέ καν στα μόνιμα στελέχη του Ναυτικού, θα έμοιαζε με ξεφύλλισμα ενός λευκώματος, όμορφου μεν, χωρίς ψυχή όμως, χωρίς σύνδεση με συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα. Έτσι, ξεκίνησε μια προσπάθεια να συγκεντρωθούν όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία γι αυτό το μοναδικό οργανικό κομμάτι του Ναυτικού και να ενταχθούν σε ενιαίο κείμενο με τήρηση χρονολογικής σειράς, δίκην ιστορικής αφήγησης. Η έρευνα αυτή έμοιαζε σαν ανασκαφή, σαν να ανακαλύπτονταν γεγονότα, πρόσωπα και καταστάσεις που είχαν ταφεί πολλά χρόνια πριν, μέσα στη συλλογική λήθη και άγνοια και παρέμεναν εκεί άγνωστα και κρυμμένα. Πολύ λίγοι άνθρωποι βρέθηκαν που να ήξεραν κάτι για την πρώτη εμφάνιση, την ανάπτυξη και τη δράση, πολεμική και ειρηνική, της Ναυτικής Αεροπορίας. Κι όμως η διαδρομή της αποτελεί ένα από τα ενδοξότερα κεφάλαια της ιστορίας του Ναυτικού και μάλιστα της πρόσφα12

Ðåñßðëïõò

της, μέσα στον 20ο αιώνα. Οι κατ’ εξοχήν ιστορικοί του Ναυτικού, Φωκάς, Αλεξανδρής, Σακελλαρίου, Καββαδίας, Πετρόπουλος, Μπαμπούρης, Σίμψας και πολλοί άλλοι, που ασχολήθηκαν ακόμα και με λεπτομερειακές πτυχές των ναυτικών ιστορικών γεγονότων, όχι μόνο δεν περιέγραψαν λεπτομερώς και με έμφαση την ιστορική διαδρομή της Ναυτικής Αεροπορίας, αλλά οι περισσότεροι την παρέλειψαν τελείως. Έτσι ενώ έχουν γραφεί τόσα πολλά για τα ιστορικά ναυτικά κατορθώματα του 20ου αιώνα, έχουν παραβλεφθεί σχεδόν ολοκληρωτικά, γεγονότα και καταστάσεις που θα γέμιζαν υπερηφάνεια τον κάθε Έλληνα και πολύ περισσότερο το κάθε στέλεχος που προέρχεται από το Ναυτικό. Στο σημείο αυτό θα μπορούσε να διατυπωθεί μια εκτίμηση για την χαρακτηριστική έλλειψη αναφοράς των ιστοριογράφων του Ναυτικού στις επιχειρήσεις και τη δράση της Ναυτικής Αεροπορίας. Πρώτον, η δημιουργία της εξελήφθη ως ένα παρεμπίπτον γεγονός μιας γραφικής υπηρεσίας επανδρωμένης από «ασύντακτους και απείθαρχους» άνδρες, των οποίων η αποστολή ήταν η παροχή υπηρεσιών υποστήριξης προς τις επιχειρούσες μονάδες του Στρατού και του Ναυτικού. Πολύ αργότερα ωρίμασε και χειραφετήθηκε η Αεροπορία ως ανεξάρτητος κλάδος των Ενόπλων Δυνάμεων και ανέπτυξε δική της στρατηγική για τη διεξαγωγή των πολέμων. Στην πρώτη φάση, πολύ λίγοι οραματιστές και παθιασμένοι αεροπόροι μπορούσαν να διαβλέψουν την τεράστια εξέλιξη και ισχύ που προοιώνιζε η μελλοντική της πορεία. Δεύτερον, η δυσκολία εξιστόρησης των αεροπορικών επιχειρήσεων, που παρουσιάζουν μια ασυνέχεια γεγονότων και καθιστούν κουραστική για τους περισσότερους αναγνώστες την αφήγηση. Αντίθετα, οι στρατιωτικές και ναυτικές επιχειρήσεις συγγράφονται με σχετική ευκολία και η ιστόρησή τους γίνεται περισσότερο ελκυστική για

Αριστερά: Χειριστές και προσωπικό εδάφους της Ναυτικής Αεροπορικής Βάσης Φαλήρου μπροστά από ένα μαχητικό/εκπαιδευτικό υδροπλάνο Sopwith Baby. Στο κέντρο της φωτογραφίας με την μαύρη στολή διακρίνεται ο Σημαιοφόρος χειριστής Ν. Μπούμπουλης. Οι ταινίες των πηλίσκων των ναυτών γράφουν «Ναυτικόν Αεροπορικόν Σώμα». Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε. Αριστερά κάτω: Υδροπλάνο υπό επισκευή. 1914 (Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε.). Δεξιά κάτω: Αεροπορική Βάση Γουβιών, Κέρκυρα περίοδος Μεσοπολέμου, Μοίρα υδροπλάνων Avro και Βέλος (Συλλογή Ν.Μ.Ε.).

τους αναγνώστες, καθώς οι σχολιασμοί των ελιγμών των μονάδων αναφαίνονται αβίαστα μέσα από τις διαταγές των προϊσταμένων και τις αναφορές πεπραγμένων των κατωτέρων κλιμακίων. Παρά τα ανωτέρω, η ιστορία ενός πολύ μικρού αριθμού ναυτικών αεροπόρων που πολέμησαν τον δικό τους, καινοφανή για την εποχή, πόλεμο είναι μια συναρπαστική αφήγηση που θα έπρεπε να είχε καταγραφεί, αυτοτελώς για το Ναυτικό. Ξεκινώντας από την ιστορική πτήση του Υπολοχαγού Μουτούση και του Σημαιοφόρου Μωραϊτίνη τον Γενάρη του ’13, πάνω από τα Δαρδανέλια και το αγκυροβόλιο του Ναγαρά, που έχει καταγραφεί στην παγκόσμια ιστορία ως η πρώτη πτήση Ναυτικής Συνεργασίας, η Ναυτική Αεροπορία δεν σταμάτησε να προσφέρει τις υπηρεσίες της στην πατρίδα και στο Ναυτικό. Υπηρεσίες πολύτιμες, προσφορά ζωής στους εθνικούς αγώνες, με απαράμιλλη αυτοθυσία, σθένος και ηρωισμό. Οι ναυτικοί αεροπόροι πολέμησαν σκληρά επί δύο περίπου χρόνια κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο στα μέτωπα της Μακεδονίας και της Ανατολής, αφού είχαν ενταχθεί στον πόλεμο πολύ πριν να εισέλθει επίσημα η χώρα. Ηθική αναγνώριση για την ανεκτίμητη προσφορά τους, προερχόμενη από τη συμμαχική πλευρά, απετέλεσε το γεγονός ότι ήταν η πρώτη μονάδα των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, που τον Νοέμβριο του 1918 έφθασε στην Κωνσταντινούπολη, συμμετέχοντας στη συμμαχική αεροπορική αποστολή των νικητριών δυνάμεων, παρά τη λυσσώδη αντίδραση της τουρκικής πλευράς. Λίγο αργότερα, τον Μάιο του 1919, έφθαναν πρώτοι στο αεροδρόμιο «Παράδεισος» της Σμύρνης, ταυτόχρονα με την αποβίβαση της 1ης Μεραρχίας Πεζικού στο λιμάνι της πόλης. Στη Μικρά Ασία παρέμειναν πάνω από τρία χρόνια, μέχρι τον μοιραίο Αύγουστο του 1922. Καθ’ όλο το διάστημα πολέμησαν και βοήθησαν σημαντικά την ελληνική Στρατιά τόσο στην προέλασή της,

όσο και στην υποχώρησή της. Διέσχισαν με αμέτρητες πτήσεις τους αιθέρες της Ανατολής αναγνωρίζοντας, πολυβολώντας και βομβαρδίζοντας τον εχθρό, καθοδηγώντας φίλια τμήματα του στρατού που είχαν χάσει τον προσανατολισμό τους και κυνηγώντας τα εχθρικά αεροπλάνα, όπου και όταν εμφανίζονταν. Επρόκειτο για ένα οργανικό κομμάτι του Ναυτικού που πολεμούσε στα βάθη της Μικράς Ασίας, με τέτοιο ηρωισμό και αυταπάρνηση, ώστε να αποτελέσει αντικείμενο θαυμασμού και αναφοράς από τον ελληνικό αλλά και από τον ευρωπαϊκό Τύπο της εποχής. Κατά τη διάρκεια των 16 ετών ζωής της στους κόλπους του Ναυτικού, από της συστάσεώς της το 1914, μέχρι την ένταξή της στην ενιαία Πολεμική Αεροπορία το 1930, η Ναυτική Αεροπορία συμμετείχε στους αγώνες του έθνους για περισσότερο από 5 χρόνια και είχε το μερίδιό της στις σελίδες δόξας, που γράφτηκαν με στόχο την απελευθέρωση των τόπων που κατοικούνταν προαιώνια από Έλληνες. Στους αγώνες αυτούς τα στελέχη της τιμήθηκαν με χρυσά Αριστεία Ανδρείας, Πολεμικούς Σταυρούς, παράσημα, μετάλλια, επαίνους, εύφημες μνείες και όλων των ειδών τις διακρίσεις από την ελληνική κυβέρνηση και από τις εκάστοτε συμμαχικές κυβερνήσεις, για τη μοναδική περιφρόνηση προς τον θάνατο που επεδείκνυαν κατά την εκτέλεση του καθήκοντός τους. Και όλα αυτά επιτεύχθηκαν χρησιμοποιώντας ένα τόσο πρωτόγονο αεροπορικό υλικό, με το οποίο ακόμα κι η απλή πτήση αποτελούσε ηρωισμό, πολύ περισσότερο η διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων Ðåñßðëïõò

13

Πάνω: Ο Ανθυποπλοίαρχος Κ. Σκουφόπουλος, παρατηρητής της Ν.Α.Υ. στην αγορά της Μαγνησίας το έτος 1920. Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε. Κάτω: Ο φωτογράφος Κ. Αναγνώστου και άλλοι αστεϊζόμενοι. Μικρά Ασία, επιχειρήσεις 1922. Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε.

14

Ðåñßðëïõò

Αριστερά: Προσωπικό της 13ης Μ.Ν.Σ. μπροστά από αεροπλάνο Avro Anson MKI. Διακρίνονται από αριστερά προς τα δεξιά ο χειριστής Κούρδης, ο μηχανικός Σταθάκης, ο Σημαιοφόρος παρατηρητής Παπαδόπουλος, ο ασυρματιστής Γουνελάκης και δύο Άγγλοι αξιωματικοί (σύνδεσμοι) λίγο πριν την αναχώρηση για μεταστάθμευση στην Lydda. Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Ιστορίας της Αεροπορίας. Αριστερά κάτω: Ο ερματισμένος φάκελος ήταν μια μεταλλική σωλήνα κλειστή στο ένα άκρο, με πώμα στο άλλο. Ο τρόπος αυτός επικοινωνίας με το έδαφος διατηρήθηκε μέχρι τη δεκαετία του ’30. (Συλλογή Ν.Μ.Ε.) Δεξιά κάτω: Προκεχωρημένη Βάση Αιδηψού. Περίοδος Μεσοπολέμου, Υποστολή σημαίας. Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε.

και η αντιμετώπιση εχθρικών αντιαεροπορικών πυρών. Περισσότερο όμως συναρπαστική γίνεται η ιστορία της Ναυτικής Αεροπορίας, γιατί επικεντρώνεται στο προσωπικό επίπεδο των ιπταμένων στελεχών της και όχι στις μετακινήσεις και στους στρατιωτικούς ελιγμούς μεγάλων και πολυπληθών μονάδων του Στρατού ξηράς ή ομάδων πλοίων του Ναυτικού. Πράγματι, η ιστορία λαμβάνει χαρακτήρα προσωπικό, γίνεται ατομική. Είναι η ιστορία των νέων εκείνων ανδρών που μεθυσμένοι από τον ίλιγγο της ταχύτητας και της πτήσης, σε στιγμές έξαρσης της αγάπης τους για την πατρίδα, καταφέρνουν τα ακατόρθωτα και αφήνουν τα ονόματά τους ηρωικές παρακαταθήκες και παραδείγματα προς μίμηση στους νεώτερους. Στον ειρηνικό στίβο η Ναυτική Αεροπορία ήταν εκείνο το τμήμα των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, που σε συνδυασμό με την κατά παράδοση προοδευτική αντίληψη του Ναυτικού, ίδρυσε επ’ ωφελεία όχι μόνο της αμυντικής ικανότητας της χώρας, αλλά και της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας, το Κρατικό Εργοστάσιο Αεροπλάνων. Επρόκειτο για το πρώτο εργοστάσιο παραγωγής αεροσκαφών και επισκευής/συντήρησης όλων των τύπων αεροπορικών κινητήρων και αεροπλάνων, στο οποίο εκπαιδεύθηκαν πάνω από 1.000 τεχνικοί αξιωματικοί και τεχνίτες όλων των ειδικοτήτων. Οι τελευταίοι αυτοί συγκρότησαν το αναγκαίο υπόβαθρο πάνω στο οποίο, μετά το 1930, στήριξε και οικοδόμησε το μέλλον της η ενιαία Πολεμική Αεροπορία. Μετά την ίδρυση του Υπουργείου Αεροπορίας και την ενσωμάτωση των δύο συνιστωσών Αεροποριών Στρατού και Ναυτικού, το προσωπικό που προερχόταν από τον ναυτικό αεροπορικό κλάδο συνέχισε να υπηρετεί και να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην ενοποιημένη Πολεμική Αεροπορία. Κατά τα πρώτα χρόνια, όπως άλλωστε ήταν φυσικό, παρατηρήθηκαν κλυδωνισμοί και ανταγωνισμοί, οι οποίοι προέρχονταν από τις διαφορετικές σχολές παραγωγής στελεχών και τις διαφορετικές νοοτροπίες του κάθε κλάδου. Το Πολεμικό Ναυτικό, εν αντιθέσει προς τον Στρατό Ξηράς,

συνέχισε να τροφοδοτεί την ενοποιημένη πλέον Αεροπορία με μία πληθώρα αρίστων στελεχών, που επάνδρωσαν ζωτικές για τη λειτουργία του νέου κλάδου θέσεις στην οργανωτική και εκπαιδευτική του δομή. Η διαρροή των στελεχών γινόταν επί ζημία των στενών κλαδικών συμφερόντων του Ναυτικού και παρά την εκδηλουμένη εσωτερική αντίδραση πολλών αξιωματικών για τη συνεχιζόμενη αιμορραγία του σώματος. Η εκφρασθείσα αργότερα άποψη σε συγγράμματα διαφόρων στελεχών που υπηρετούσαν την εποχή εκείνη, αλλοτρίας του Ναυτικού προέλευσης, ότι η ναυτική αυτή προσφορά γινόταν με υποβολιμαίο στόχο την άλωση του νέου κλάδου των Ενόπλων Δυνάμεων, απλώς αναδεικνύει το πνεύμα καχυποψίας και τη στενότητα αντιλήψεως με την οποία αντιμετωπιζόταν οποιοδήποτε ζήτημα, ακόμα και η προσφορά. Θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος, ότι ακόμα και η δημιουργία της Σχολής Ικάρων, που απετέλεσε τον καταλύτη στην όλη προσπάθεια ομογενοποιήσεως των αξιωματικών της Πολεμικής Αεροπορίας προήλθε από ιδέα στελέχους του Π.Ν., του Πλωτάρχου της Αεροπορίας Π. Βήλου και βεβαίως την υιοθέτησή της από τον οξυδερκέστατο, Υφυπουργό τότε, Α. Ζάννα. Κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο τα προερχόμενα από το Ναυτικό αεροπορικά στελέχη επάνδρωσαν αμιγώς τις τρεις Μοίρες Ναυτικής Συνεργασίας, καθώς και πολλές θέσεις στις Μοίρες Βομβαρδισμού. Στη Μέση Ανατολή, όσοι διέφυγαν, μαζί με συναδέλφους τους προερχομένους από τον Στρατό και τη Σχολή Ικάρων πρωτοστάτησαν στη δημιουργία της νέας Πολεμικής Αεροπορίας, που πολέμησε ηρωικά στα θέατρα των επιχειρήσεων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και επέστρεψε νικήτρια στην απελευθερωμένη Ελλάδα. Ðåñßðëïõò

15

ΤΟΥ ΔΗΜHΤΡΙΟΥ Γ. ΚΑΠΑΪΤΖH

Τα πρώτα Ατμοκίνητα Πλοία Καρτερία και Hastings Το 1825 η Ελληνική Κυβέρνησις της Επαναστάσεως παρήγγειλε 6 ατμοκίνητα πολεμικά πλοία από την Αγγλία και δύο φρεγάτες από την Αμερική. Το «Καρτερία», το πρώτο ατμοκίνητο, κατασκευάστηκε από τους Brent στο Deptford επί του Τάμεση και οι ατμομηχανές του από τους Galloway στο Smithfield. Η κατασκευή του ήταν πρωτοβουλία του Άγγλου Φιλέλληνα Frank Abney Hastings, ο οποίος ενέπνευσε τον σχεδιασμό, βοήθησε κατά την κατασκευή και κυβέρνησε το πλοίο κατά το ταξίδι του και στις μετέπειτα πολεμικές επιχειρήσεις. Το «Καρτερία» έφθασε στο Ναύπλιο τον Σεπτέμβριο 1826, πολέμησε με μεγάλη επιτυχία στον Ωροπό, Βόλο, Σάλονα, Τρίκερι, Βασιλάδι, Αιτωλικό και μέχρι το τέλος του Απελευθερωτικού Αγώνος το 1829. Ήταν τετρακάταρτη σκούνα με πανιά, 38 μέτρα μήκος, 233 τόνους εκτόπισμα, είχε επίσης ατμολέβητες άνθρακος και ατμομηχανές, μία δεξιά και μία αριστερά, 85 ίππων εκάστη, που κινούσαν τροχούς πρόωσης των 16 στροφών ανά λεπτό. Τα πυροβόλα του ήσαν πλώρα και πρύμα, δεξιά και αριστερά. Μετά την πρώτη βολή από την πλώρη και με διαδοχικές στροφές 90 μοιρών έβαλε και με τα άλλα πυροβόλα. Άλλη καινοτομία ήταν η χρήση καυτού άνθρακος και τεμαχίων σιδήρου αντί βλημάτων, που έκαναν ιδιαίτερα μεγάλες ζημιές εις τα πανιά και ξύλινες κατασκευές των αντιπάλων. Το «Καρτερία» ταξίδευε με τα πανιά, αλλά έδινε μάχη με ατμοκίνηση και ανεξάρτητα των ανέμων. Η φρεγάτα «Ελλάς», 54 μέτρα μήκος, με πανιά, ορθόδοξη κατασκευή και με 44 πυροβόλα δεξιά και αριστερά, έφθασε στην Ελλάδα το Νοέμβριο 1826 και είχε επίσης λαμπρή δράση στον Αγώνα. Με το πρώτο ατμοκίνητο πολεμικό που είδε δράση, οι Έλληνες υπήρξαν πρωτοπόροι στο είδος. Το Βρετανικό Ναυτικό υιοθέτησε ατμοκίνητες κανονιοφόρους με τον πόλεμο της Κρι-

1

μαίας στις αρχές του 1850. Οι αρχές του 19ου αιώνος είδαν μερικές επαναστατικές αλλαγές, για πρόωση ατμός αντί πανιά και για το σκάφος σίδηρος αντί ξύλο άρχισαν να χρησιμοποιούνται για ναυπηγήσεις

1. Oμοίωμα της φρεγάτας “Ελλάς”. Αρ. Συλλογής: 269. Ναυπηγήθηκε για λογαριασμό της Προσωρινής Κυβερνήσεως των Επαναστατημένων Ελλήνων στη Νέα Υόρκη. 2. Oμοίωμα τροχήλατου ατμόπλοιου “Καρτερία”. Αρ. Συλλογής: 279. Ατμοκίνητη τροχήλατη κορβέτα 233 τόνων, με τέσσερις ιστούς και ημιολική ιστιοφορία. Κατασκευάστηκε το 1825 στα ναυπηγεία Βrent του Deptford, υπό την επίβλεψη του άγγλου φιλέλληνα λόρδου Franc Abney Hastings.

2

16

Ðåñßðëïõò

TA ΠΡΩΤΑ ΑΤΜΟΚΙΝΗΤΑ ΠΛΟΙΑ 1 1

2

3

1. To ατμόπλοιο Savannah. 2. Μοντέλο του ατμοκίνητου Charlotte Dundas. 3. To ατμοκίνητο Clermont.

πλοίων. Από τις πρώτες επιτυχίες ατμοκίνητων το «Charlotte Dundas», ξύλινο ρυμουλκό με Symington μηχανή στην Σκωτία το 1801. Το «Clermont» του Fulton, πορθμείο στην Αμερική το 1807. Το «Comet» του Bell πορθμείο στην Σκωτία το 1812 και το «Regent» του Marc Brunel πορθμείο στο Λονδίνο επίσης το 1812. Το Αμερικανικό «Demologos», ατμοκίνητο πολεμικό το 1814, με εσωτερικό τροχό, μεταξύ δύο ξύλινων σκαφών και 26 πυροβόλα, δεν έλαβε ποτέ μέρος σε πολεμικές επιχειρήσεις. Το «Aaron Manby», ατμοκίνητο με τροχούς, ήταν το πρώτο με σκάφος εκ σιδήρου. Το Αμερικανικό «Savannah» το 1819 σε 24 μέρες και το Ολλανδικό «Curacao» το 1824 σε 28 μέρες, διέσχισαν τον

Ατλαντικό μερικώς με ατμοκίνηση και μερικώς με πανιά. Το 1833 το «Royal William» διέσχισε πρώτο τον Ατλαντικό μόνον με ατμό και τροχούς, ενώ το «Archimedes» ήταν το πρώτο ατμοκίνητο με έλικα με καλύτερη απόδοση από τα τροχοκίνητα. Αυτοί ήταν καιροί εφευρέσεων και μηχανών. Άνθρωποι με όραμα και επιμονή με τα εργαλεία της επιστήμης και υλικού της βιομηχανικής επανάστασης, πήραν πρωτοβουλίες για να συντονίσουν και εφεύρουν καινούργια πράγματα. Με τα καράβια αυτά, τα άγρια θηρία, όπως ονομάσθηκαν από μερικούς, ανεπτύχθησαν βαθμηδόν σε μηχανήματα και σχήματα που θα άλλαζαν τον κόσμο.

Brunel και Froude

1

2

3

1. Ο Isambard Kingdom Brunel. 2. Ο Williams Froude. 3. Το Great Eastern.

Ήταν εποχές νέων ιδεών, καινοτομιών και αναπτύξεως. Ο ατμός και σίδηρος ξεκίνησαν επανάσταση στον σχεδιασμό των πλοίων. Χρειάστηκε η ιδιοφυία ενός μεγάλου μηχανικού της εποχής για να δοθεί μια σημαντική ώθηση και απελευθέρωση από τις συντηρητικές θέσεις του κατεστημένου της εποχής. Ο Isambard Kingdom Brunel υπήρξε ο σχεδιαστής και κατασκευαστής σηράγγων, σιδηροδρόμων, γεφυρών και τέλος των τριών σπουδαίων πλοίων της εποχής. Το πρώτο το 1838 το «Great Western», ξύλινο, 72 μέτρα μήκος, 2,300 τόνων εκτόπισμα, με τέσσερις λέβητες και μία ατμομηχανή 750 ίππων και τροχούς δεξιά και αριστερά, διέσχισε τον Ατλαντικό στο πρώτο του ταξίδι Βρίστολ / Νέα Υόρκη σε 14.5 ημέρες με μέσο όρο 8 μίλια την ώρα. Έφθασε μερικές ώρες μετά το «Sirius» 700 τόνων, 320 ίππων, από Κόρκ / Νέα Υόρκη σε 18.5 μέρες με 6.7 μίλια την ώρα. Το δεύτερο το 1845 το «Great Britain», από σίδηρο, 98 μέτρα μήκος, 3,270 τόνων και 1500 ίππων ατμομηχανή και έλικα, διέσχισε τον Ατλαντικό με μέσο όρο 12 μίλια την ώρα, με 250 επιβάτες πρώτης και δευτέρας θέσεως, 600 τόνους φορτίο, με 130 πλήρωμα. Αργότερα λειτούργησε στην γραμμή Αυστραλίας με 600 επιβάτες. Το τρίτο το 1858 το «Great Eastern», από σίδηρο, 210 μέτρα μήκος, 25 πλάτος, 18,900 τόνων βάρος και 27,000 εκτόπισμα, με μία μηχανή για τροχούς δεξιά και αριστερά και μία για έλικα πρύμα, είχε ικανότητα 15 μίλια την ώρα προς 300 τόνους άνθρακος την ημέρα, 4,000 επιβάτες, 3,000 τόνους φορτίο.

To πλοίο ήταν διπλών τοιχωμάτων, με διπύθμενα, εγκάρσιες φρακτές, μεγάλη κατά μήκος ισχύ και εξαίρετο χειρισμό. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά υιοθετήθηκαν και παρέμειναν βασικά με τις ναυπηγήσεις από τότε. Ήταν το μεγαλύτερο πλοίο της εποχής και μόνο 50 χρόνια αργότερα το 1906 το ξεπέρασε το Lusitania της Cunard, με 31,500 τόνους, 4 έλικες και ταχύτητα 24 μιλίων. Η βασική αρχή αυτών των θεαματικών αυξήσεων σε μέγεθος ήταν ότι η ιπποδύναμη δια την πρόωση του πλοίου δεν εξαρτάται τόσο από το μέγεθος, βάρος και εκτόπισμα του πλοίου όσο από την αντίσταση στη μετακίνησή του από την τριβή του σκάφους, την δίνη και τον κυματισμό. Ο William Froude είχε εργασθεί με τον Brunel και αργότερα ανέπτυξε τις περίφημες θεωρίες του. Ήταν αυτός ο κόσμος της επιστήμης και των μαθηματικών, σε συνδυασμό με την χρήση ατμού και σιδήρου, που προώθησε την ναυπηγική προς την σχέση με μέγεθος και μορφή του σκάφους, ισχύ μηχανής, αποδοτικότητα προώσεως, ποσότητα καυσίμων και φορτίου ως προς τον σχεδιασμό των πλοίων που ήταν τότε παραδοσιακή, εμπειρική και με προσεκτική και συντηρητική αντιμετώπιση. Ðåñßðëïõò

17

TA ΠΡΩΤΑ ΑΤΜΟΚΙΝΗΤΑ ΠΛΟΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜHΤΡΙΟΥ Γ. ΚΑΠΑΪΤΖH

Ατμομηχανές, Τροχοί και Έλικες Με τα πολεμικά πλοία ο ατμός υιοθετήθηκε σοβαρά μόνο με την χρήση ελίκων το 1850. Οι τροχοί παίρναν μεγάλο χώρο από τα πυροβόλα δεξιά και αριστερά και ήταν μεγάλος στόχος για τα πυρά του εχθρού. Κατ’ αρχάς η ατμοκίνηση χρησιμοποιήθηκε ταυτοχρόνως με πανιά, τα οποία όμως άρχισαν να καταργούνται κατά το 1880. Η μετάβαση έγινε ποικιλοτρόπως, αρχικώς με σιδηρά με θωράκιση και πυροβόλα δεξιά και αριστερά, μετά σκάφη σιδηρά με πυργωτά πυροβόλα και περί το 1870 ατσάλινα θωρηκτά. Η ατμοκίνησις ξεκίνησε με τον Ήρωνα της Αλεξάνδρειας τον Πρώτο Αιώνα μ.Χ. Ο Watt όμως πρώτος κατασκεύασε το 1769 μηχανή πρακτικής λειτουργικότητας, που εξελίχθη περί το 1800 σε μηχανές προώσεως σιδηροδρόμων και πλοίων. Μηχανές χαμηλής πιέσεως περί τα 3 κg/cm2 στις αρχές του 19ου αιώνος εξελίχθησαν σε μηχανές διπλής εκτονώσεως 10 κg/cm2 και τριπλής 20 κg/cm2 περί το 1870. Επαναστατική αλλαγή επετεύχθη το 1897 με την παρουσίαση του πρώτου ατμοστροβίλου με το Turbinia του Parsons και την υιοθέτησή της από το Βρετανικό Πολεμικό Ναυτικό.

Ελαιογραφία του Turner Fighting Temeraire.

Υπερισχύουν τα ατμοκίνητα Ο πίνακας του Turner «Fighting Temeraire» δείχνει αυτό το ιστιοφόρο του 1798 να ρυμουλκείται προς απόσυρσιν το 1838 από ένα ατμοκίνητο ρυμουλκό. Ένα τέλος για ένα ιστιοφόρο που γνώρισε δόξα και έγραψε ιστορία. Με το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνος, η βιομηχανική επανάσταση και η τεχνολογία της ναυπηγήσης ήσαν έτοιμες προς εξαγωγή. Μηχανολογία, μεταλλουργία, πρόωσις, επιστήμη και βαλλιστική έδωσαν στην Δύση τα εργαλεία να γνωρίσει τον κόσμο και να μετακινήσει ανθρώπους και αγαθά με ταχύτητα και καλή απόδοση. Σχετισμένα με όλα αυτά είναι η περάτωση της Διώρυγος του Σουέζ 18

Ðåñßðëïõò

το 1869. Η θαλάσσια απόσταση Λονδίνο/Βομβάη ελαττώθηκε στο ήμισυ και όλη η μορφή μεταφορών δια θαλάσσης άλλαξε ριζικά. Ήταν εποχή Δυτικής επεκτάσεως ανά τον κόσμο και η ανάδυση της παγκόσμιας οικονομίας. Αυτά τα χρόνια είδαν την επικράτηση σιδήρου αντί ξύλου στην κατασκευή και την κίνηση με ατμό αντί με πανιά. Περί το 1880 τα ατσάλια άρχισαν να αντικαθιστούν τον σίδηρο. Το 1900 ήσαν όλα περίπου ατσάλινα, ελαφρότερα και ευκολότερα στην κατασκευή. Όλων των ειδών πλοία ωφελήθηκαν. Τα πολεμικά και επιβατικά, με ατσάλια και ατμοστροβίλους και με μεγαλύτερα μεγέθη και ταχύτητες, καθώς και τα πολυάριθμα φορτηγά, κάλυψαν λαμπρά τις εμπορικές, αναπτυξιακές και πολιτιστικές ανάγκες της εποχής.

Το κίνημα του Ναυτικού. Πιστεύω πως πολύ λίγα θα γινόντουσαν σήμερα αντιληπτά, εάν κάποιος έλεγε πως τον Απρίλιο του 1944, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, έλαβε χώρα ανταρσία των πληρωμάτων του Πολεμικού Ναυτικού, του Βασιλικού Ναυτικού, όπως λεγόταν τότε, με αιτήματα πολιτικής φύσεως, όπως η σύνθεση της κυβέρνησης και η μορφή του πολιτεύματος. Κι αυτό γιατί είναι δύσκολα ανιχνεύσιμα τα αίτια και θα μπορούσε κανείς επιφανειακά να τα αποδώσει στη γενική κατηγορία των αιτίων που προκάλεσαν την κομμουνιστική εξέγερση, πρώτα στα βουνά της Ελλάδας, με τις εκκαθαρίσεις ή τις απόπειρες

ΕΙΣΑΓΩΓΗ.

Η καλύτερη ίσως αρχή θα ήταν να ξεκινήσει κανείς από τον διχασμό της ελληνικής κοινωνίας και κατ` επέκταση του σώματος των αξιωματικών των ενόπλων δυνάμεων, το 1916, μεταξύ Βασιλικών και Βενιζελικών. Ο διχασμός αυτός αποτέλεσε τη μήτρα όλων των δεινών του έθνους κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, τις επιπτώσεις του οποίου, φαίνεται, μόλις πρόσφατα να έχουμε ξεπεράσει, όσον αφορά τουλάχιστον στη μεγάλη δραματική τους ένταση των περασμένων χρόνων. Μετά τα γεγονότα του 1915-17 που δίχασαν τη χώρα, το σώμα των ελλήνων αξιωματικών υπέστη συνεχείς πολιτικές παρεμβάσεις με στόχο τον έλεγχο του στρατεύματος από τις πολιτικές ομάδες ή τα κόμματα που, είτε δημοκρατικά, είτε πραξικοπηματικά, ανέβαιναν στην εξουσία. Οι παρεμβάσεις συνίσταντο σε απομακρύνσεις (αποστρατείες, αποτάξεις, τοποθετήσεις σε δευτερεύουσες θέσεις) πρώτα των Βασιλικών αξιωματικών το 1917 και το 1923 και εν συνεχεία των Βενιζελικών το 1926, 1933 και το 1935. Οι μετακινήσεις και επαναφορές είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μεγαλύτερου αριθμού αξιωματικών από τον αριθμό των θέσεων που απαιτούσε το μέγεθος του στρατεύματος, εν προκειμένω του Ναυτικού. Αυτή η κατάσταση, όπως ήταν φυσικό, προκάλεσε την σύμπηξη ανταγωνιστικών κλικών και ομάδων, οι οποίες αγωνιζόντουσαν να καταλάβουν καλύτερες θέσεις και ψηλότερες αρχαιότητες στην επετηρίδα. Παρά τις εκκαθαρίσεις που επέβαλλε η δικτατορία του Μεταξά μετά το 1936 παρέμειναν στοιχεία μέσα στο σώμα των αξιωματικών που ήσαν αντίθετα με την μοναρχία και φυσικά με το καθεστώς Μεταξά. Οι επαγγελματικές αντιθέσεις και οι οξείες πολιτικές διαμάχες μεταξύ των αξιωματικών δημιούργησαν συνθήκες που υπέθαλπαν τη διάσπαση της ενότητας του σώματος και κατ` επέκταση του όπλου. Με την έκρηξη του πολέμου τον Οκτώβρη του `40 ορισμένοι επιλεγμένοι (όχι όλοι) Βενιζελικοί αξιωματικοί, που είχαν αποταχθεί με το φιλοβενιζελικό κίνημα του `35 ανακλήθηκαν στην ενέργεια και τοποθετήθηκαν κατ` αρχήν σε υπηρεσίες ξηράς. Οι θέσεις διοικήσεων πλοίων εξακολούθησαν να κατέχονται από Βασιλικούς αξιωματικούς. Τον Μεταξά που πέθανε στις 29 Ιανουαρίου 1941 διαδέχθηκε ο Κορυζής, ο οποίος αυτοκτόνησε στις 18 Απριλίου μετά την πτώση της Ελλάδας και την προώθηση των γερμανικών στρατευμάτων στο ελληνικό έδαφος. Επακολούθησε μεγάλη σύγχυση, πολλές αντεγκλήσεις, αντιδράσεις και σε αρκετές περιπτώσεις αντιπειθαρχικές πράξεις, ενδεχομένως κατανοητές λόγω των συνθηκών που δημιουργήθηκαν από την διάλυση του μετώπου και την κάθοδο των γερμανικών φαλάγγων προς νότον. Τελικά ο στόλος, όσος γλύτωσε, μεταστάθμευσε στην Αλεξάνδρεια και τέθηκε στη διάθεση του Βρετανού Διοικητού των Ναυτικών Δυνάμεων Μεσογείου για να συνεχίσει από την νέα του βάση τον πόλεμο. Ένας μεγάλος αριθμός αξιωματικών που για διάφορους λόγους δεν μπόρεσε να επιβεί στα πλοία επιχείρησε να αποδράσει μέσω Τουρκίας, με τελικό προορισμό την Αίγυπτο. Πολλοί συνελήφθησαν σ` αυτή την προσπάθεια και πλήρωσαν με τη ζωή τους, ή με τον εγκλεισμό τους σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως, την επιθυμία τους να πολεμήσουν συντεταγμένα εναντίον του εχθρού. Αρκετοί κατάφεραν να φθάσουν στην Αλεξάνδρεια και τέθηκαν στη διάθεση της ηγεσίας του Ναυτικού. Μέχρι το 1943, όμως, οι Ναύαρχοι Α. Σακελλαρίου, από τις διάφορες θέσεις που υπηρέτησε πολιτικές και στρατιωτικές, και Ε. Καββαδίας ως Αρχηγός Στόλου, κατόρθωναν να μπλοκάρουν 20

Ðåñßðëïõò

1

2

1. Ο Ναύαρχος Α. Σακκελαρίου. Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε. 2. Ο Ναύαρχος Ν. Καββαδίας. Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε. 3. Ο Ναύαρχος Κ. Aλεξανδρής. Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε. 4. Ο Σοφοκλής Βενιζέλος, Πρωθυπουργός της εξόριστης Ελληνικής Κυβέρνησης.

3

4

την είσοδο των Βενιζελικών αξιωματικών ιδίως σε σημαντικές διοικητικές θέσεις πλοίων, διατηρώντας έτσι το Ναυτικό ομοιογενές, σχετικά πειθαρχημένο και ταγμένο κατά πλειοψηφία στην Βασιλική πλευρά. Τον Μάρτιο του 1943 ο Σακελλαρίου αντικαταστάθηκε στην αντιπροεδρία της Κυβέρνησης από τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, και ο Καββαδίας στην Αρχηγία Στόλου, από τον μέχρι τότε Ναυτικό Ακόλουθο Λονδίνου Πλοίαρχο Κ. Αλεξανδρή που προήχθη σε Υποναύαρχο. Ο Υποναύαρχος Αλεξανδρής ήταν απότακτος του κινήματος του `35 και η ονομασία του ως Αρχηγού Στόλου αποτελούσε μια υποχώρηση, μεταξύ άλλων, της φιλοβασιλικής παράταξης και ένα άνοιγμα προς την Βενιζελική πτέρυγα, με στόχο να εκτονώσει την ολοένα αυξανόμενη πίεση από την αριστερή εαμική αντίσταση στην Ελλάδα. Είναι γεγονός πως, υπό την προηγουμένη ηγεσία, το Ναυτικό είχε κατορθώσει να παραμείνει σχετικά αμέτοχο, με λίγα κρούσματα απειθαρχίας, κατά τη διάρκεια των εξεγέρσεων στους δύο άλλους κλάδους, Στρατό και Αεροπορία. Στις αρχές του 1944 η πολιτική ανησυχία διέτρεχε υπογείως τα πληρώματα με προβαλλόμενα τα κύρια αιτήματα του ΕΑΜ:  Την μη επάνοδο του Βασιλέα στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση, προ της διεξαγωγής σχετικού δημοψηφίσματος.  Την συμμετοχή των εαμικών αντιπροσώπων στην

Απρίλιος 1944.

Η οπτική ενός νεώτερου Αξιωματικού

εκκαθαρίσεων όλων των μη κομμουνιστικών αντιστασιακών ομάδων και μετά, με τον τριετή εμφύλιο πόλεμο. Ήταν όμως έτσι; Είχαν πράγματι τόσο σημαντικό έρεισμα οι κομμουνιστές στα πληρώματα των πλοίων του Ναυτικού; Πόσο ρόλο έπαιξαν οι προσωπικές συμπεριφορές και στάσεις των ανδρών, αξιωματικών και πολιτικών, που βρέθηκαν επικεφαλής των μαχόμενων ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στην Αίγυπτο; Του Ιωάννη Παλούμπη | Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α.

Το Αντιτορπιλικό ΠΑΝΘΗΡ. Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε.

ελληνική κυβέρνηση του Καϊρου. Στις 10 Μαρτίου 1944, γνωστοποιήθηκε ο σχηματισμός στην Ελλάδα της ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης) ή περισσότερο γνωστής ως “κυβέρνησης του βουνού”, διότι η έδρα της ήταν στο χωριό Κορυσχάδες, του νομού Ευρυτανίας. Το δεύτερο αίτημα, τότε, απέκτησε περισσότερο συγκεκριμένη μορφή και έγινε “σχηματισμός κυβέρνησης εθνικής ενότητας”. Στις 31 Μαρτίου 1944 επιτροπή εκ 13 αξιωματικών, 7 του Στρατού και 6 της Αεροπορίας (κανείς του Ναυτικού), εμφανιζόμενη ως εντολοδόχος των ενόπλων δυνάμεων Μέσης Ανατολής, παρουσιάσθηκε στον Πρωθυπουργό Ε. Τσουδερό και του παρέδωσε υπόμνημα, το περιεχόμενο του οποίου τα μέλη της ανέπτυξαν και προφορικά. Ζητούσαν “...πανεθνική ενότητα και σχηματισμό κυβέρνησης με βάση την ΠΕΕΑ” και τελείωναν με τον απειλητικό υπαινιγμό για “...διαχωρισμό των ευθυνών εις τυχόν ασύμφορον ενέργειάν σας”. Ο Πρωθυπουργός πιεζόμενος και από τους Βενιζελικούς Υπουργούς του αποφάσισε να παραιτηθεί. Στην συνέχεια πείσθηκε από τον Βασιλέα και τον Τσώρτσιλ να παραμείνει στην θέση του. Τελικά παραιτήθηκε οριστικά στις 6 Απριλίου 1944 και ο Σοφοκλής Βενιζέλος μέχρι τότε Υπουργός των Ναυτικών ανέλαβε καθήκοντα Πρωθυπουργού. Ήταν ακριβώς η στιγμή που το κίνημα στο Ναυτικό ξεσπούσε.

Η ΑΝΤΑΡΣΙΑ.

Στις αρχές Απριλίου 1944 η διασπορά των πλοίων του Βασιλικού

Ναυτικού ήταν ως ακολούθως: Αλεξάνδρεια Αντιτορπιλικά συνοδεία: Αδρίας (σοβαρά βεβλαμμένο), Κανάρης, Κρήτη, Μιαούλης, Πίνδος. Παλαιό αντιτορπιλικό: Ιέραξ. Κορβέτες: Σαχτούρης. Ναρκαλιευτικά: 8. Πλωτό Συνεργείο: Ήφαιστος. Συνοδό Στόλου: Ιωνία. Εν πλω προς Αλεξάνδρεια Κορβέτα: Αποστόλης. Πορτ Σάιντ (κυρίως πλοία υπό επισκευή και εκτός ενεργείας) Θωρηκτό: Αβέρωφ. Αντιτορπιλικό: Κουντουριώτης. Υποβρύχιο: Παπανικολής. Παλαιά Αντιτορπιλικά: Αετός, Πάνθηρ, Ασπίς, Νίκη, Σφενδόνη. Μάλτα Αντιτορπιλικά: Ναυαρίνο, Σπέτσαι, Θεμιστοκλής. Βοηθητικό Υποβρυχίων: Κορινθία. Υποβρύχια: Νηρεύς, Ματρώζος, Πιπίνος. Βηρυττός Ναρκαλιευτικά: 8. Μεγάλη Βρετανία Σκάπα Φλόου Αντιτορπιλικό: Σαλαμίς. Πόρτσμουθ Κορβέτες: Κριεζής, Τομπάζης. Ðåñßðëïõò

21

Το κίνημα του Ναυτικού. Απρίλιος 1944.

Το Αντιτορπιλικό ΝΑΥΑΡΙΝΟΝ. Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε.

Θα επιχειρηθεί να παρατεθούν ακολούθως, με συνοπτικό τρόπο, τα γεγονότα που αποτέλεσαν την εξέγερση. Την 25η Μαρτίου σε εκδήλωση για την εθνική επέτειο στο ελληνικό στάδιο της Αλεξάνδρειας παρουσία της ελληνικής ομογένειας και των πληρωμάτων των πλοίων και ναυτικών υπηρεσιών προπηλακίζεται ο Πρωθυπουργός Εμμ. Τσουδερός, ενώ το πλήθος αναφωνεί φιλοεαμικά συνθήματα. Το περιεχόμενο των συνθημάτων αφορούσε τον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας πανελληνίου χαρακτήρα, με τη συμμετοχή σ` αυτήν των οργανώσεων της Ελλάδας και κυρίως του ΕΑΜ. Τις επόμενες μέρες η ένταση μεγαλώνει στα πληρώματα, ενώ παρατηρείται απραξία εκ μέρους της κυβέρνησης και της ηγεσίας του Ναυτικού. Την 31η Μαρτίου λαμβάνει χώρα η αναφερθείσα ανωτέρω υποβολή υπομνήματος από επιτροπή εκ 13 αξιωματικών του στρατού και της αεροπορίας στον Πρωθυπουργό Εμμ. Τσουδερό. Με δεδομένη την απροθυμία της κυβέρνησης και ιδιαίτερα του Βασιλέα να προχωρήσει σε συνασπισμό εθνικής ενότητας η ένταση στα πληρώματα ολοένα αυξανόταν και κυκλοφορούσαν πρωτόκολλα από στασιαστές ναύτες που συνιστούσαν ή υποχρέωναν τους αξιωματικούς να τα υιοθετήσουν και να τα προσυπογράψουν. Την 3η Απριλίου ο ΑΣ συνεκάλεσε σύσκεψη διοικητών και κυβερνητών των πλοίων που ναυλοχούσαν στην Αλεξάνδρεια. Οι κυβερνήτες ανέφεραν ότι η πλειοψηφία των πληρωμάτων ευνοούσε τα εαμικά αιτήματα. Οι αποφάσεις που πάρθηκαν συνίσταντο στο να καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να παραμείνουν τα πλοία ικανά να αποπλέουν για ανάληψη αποστολών. Στη φράση αυτή συμπυκνώνεται και η φιλοσοφία όλων των ενεργειών του ΑΣ, που ναι μεν αποσκοπεί στο βασικό επιθυμητό αποτέλεσμα, πλην όμως τα μέτρα που λαμβάνονταν για την επίτευξή του δεν φάνηκαν να είναι τα πρόσφορα για την περίσταση. Την ίδια μέρα, αργότερα, γίνεται γνωστή η παραίτηση του Πρωθυπουργού Τσουδερού (ήταν η πρώτη, που ανακλήθηκε άμεσα) η οποία γίνεται δεκτή με ενθουσιασμό από τα πληρώματα των πλοίων που πίστευαν πως ήταν το πρώτο βήμα στο δρόμο προς διευρυμένη κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Την επομένη 4η Απριλίου αποθρασυμένοι οι στασιαστές από την επιτυχία τους κυκλοφορούν φανερά πλέον τα πρωτόκολλά τους μεταξύ των πλοίων και των υπηρεσιών ξηράς. Οι επαναστατικές επιτροπές εκδιώκουν από το πλοίο τον κυβερνήτη και τον ύπαρχο του Αβέρωφ καθώς και τον διοικητή και τον υποδιοικητή του στρατοπέδου εκπαίδευσης που ονομαζόταν Β.Π ΕΛΛΗ. Η κατάσταση εμφανίζεται χαώδης, άναρχη και επικίνδυνη. Ο ΑΣ σε μια προσπάθεια να ενημερώσει την κυβέρνηση στο Κάιρο και εκτιμώντας ότι ο ίδιος δεν μπορεί να μετακινηθεί, εν όψει των εξελίξεων, αποστέλλει επιτροπή Πλοιάρχων, όπως αποκλήθηκε, αποτελούμενη από τους Πλοιάρχους Ν. Πετρόπουλο Διοικητή 22

Ðåñßðëïõò

Αντιτορπιλικών, Γ. Γεωργούλη Διευθυντή Γ! Επιτ. Γραφείου του Υπουργ. Ναυτικών και τους Αντιπλοιάρχους Σ. Μπενά και Ι. Τούμπα παραδίδοντα και παραλαμβάνοντα Αρχιεπιστολέα Στόλου αντίστοιχα. Το βράδυ της 4ης Απριλίου οι στασιαστές επιχειρούν να καταλάβουν τα κτίρια του Υπουργείου Ναυτικών και του Αρχηγείου Στόλου και αποτυγχάνουν λόγω Βρετανικής παρέμβασης. Καταλαμβάνουν όμως το ΕΝΦΑ (Ελληνικό Ναυτικό Φρουραρχείο Αλεξανδρείας) και τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων όπου εγκαθιστούν ένοπλες φρουρές και φυλακίζουν όσους δεν υποστηρίζουν την κίνηση. Η Βρετανική παρέμβαση εκδηλώνεται με ισχυρή στρατιωτική δύναμη και στα δύο καταληφθέντα υπό των στασιαστών κτίρια του ΕΝΦΑ και της ΣΝΔ. Οι στασιαστές συλλαμβάνονται και απομακρύνονται. Λόγω της μη αποδοχής από τον Βασιλέα της παραίτησης του Πρωθυπουργού Τσουδερού, παραιτείται ο επίδοξος Πρωθυπουργός Βενιζέλος από Υπουργός Ναυτικών και γνωστοποιεί την παραίτησή του αυτή στον ΑΣ και στα πλοία με το ακόλουθο σήμα εμπρηστικού περιεχομένου για τις δεδομένες συνθήκες: «ΑΠΟ: ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΣ: Α.Σ ΚΟΙΝ: Β. ΠΛΟΙΑ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ Μετά την άρνηση του Βασιλέως να αποδεχθεί τη σύσταση της Κυβέρνησης σχετικά με την αποδοχή της παραίτησης του κ. Τσουδερού, κάτω από τόσο κρίσιμες συνθήκες για το Έθνος και τις Ένοπλες Δυνάμεις, είναι απαραίτητο να βρεθεί άμεσα λύση και ως συνέπεια της κατάστασης που έχει διαμορφωθεί θεωρώ ότι δεν μπορώ να συνεχίσω πλέον την άσκηση των καθηκόντων μου ως Υπουργός των Ναυτικών. Την απόφασή μου αυτή ενισχύει ακόμη περισσότερο η φανερή γνώμη των ναυτικών, η οποία επιβάλλει την άμεση ανασυγκρότηση Κυβέρνησης πανελληνίου χαρακτήρα, την οποία δεν μπόρεσε να επιβάλλει μέχρι σήμερα η Κυβέρνηση με την παρούσα σύνθεσή της. Είμαι σίγουρος, ότι αυτή μου η ενέργεια δεν θα αναστείλει καθόλου την πολεμική δράση του συσπειρωμένου και ηρωικού Ναυτικού μας και ότι όλοι σας, από τον Αρχηγό μέχρι τον τελευταίο ναύτη, θα συνεχίσετε τον αγώνα σας ενωμένοι και πειθαρχημένοι, μένοντας στο πλευρό των συμμάχων μας μέχρι την τελική νίκη. ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Ω.Π. 042201/4/44» Την 5η Απριλίου ο ΑΣ εκτιμώντας ότι η επιτροπή Πλοιάρχων δεν είχε ενημερώσει τον Βενιζέλο σύμφωνα με τις οδηγίες του

Η οπτική ενός νεώτερου Αξιωματικού

Το Αντιτορπιλικό ΙΕΡΑΞ. Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε.

αποφασίζει να μεταβεί προσωπικά στο Κάιρο όπου και συναντά τον Βενιζέλο στον οποίο δίδει διευκρινίσεις για να λυθούν οι παρεξηγήσεις και επιστρέφει αυθημερόν στην Αλεξάνδρεια. Την νύχτα της 5-6 Απριλίου στο Πορτ Σάιντ ο κυβερνήτης και οι αξιωματικοί του Κουντουριώτης επιστρέφοντας με λέμβο στο πλοίο τους, δέχθηκαν πυρά από τους στασιαστές σκοπούς και αναγκάσθηκαν να επιστρέψουν στην ξηρά όπου και παρέμειναν έκτοτε. Τα αντιτορπιλικά Πίνδος, Μιαούλης και Κρήτη ήσαν προγραμματισμένα να αποπλεύσουν από την Αλεξάνδρεια την 7η Απριλίου για συνοδεία νηοπομπής προς το Γιβραλτάρ. Την 6η Απριλίου ο κυβερνήτης του Πίνδος Πλωτάρχης Φοίφας μετέβη στο γραφείο του ΑΣ με σκοπό να επιτύχει να αφήσει εκτός ταξιδίου τον Σημαιοφόρο Σούτσο που είχε ταυτισθεί με τους στασιαστές. Κατά την απουσία του κυβερνήτη, σε μια κορύφωση απειθαρχίας και οχλοκρατίας, οι ναύτες έριξαν όλους τους αξιωματικούς στη θάλασσα. Του προπηλακισμού αυτού δεν γλίτωσε ούτε ο Υποπλοίαρχος Ν. Κογεβίνας, ο οποίος πρόσφατα είχε διακινδυνεύσει τη ζωή του για να σώσει ένα ναύτη, τον οποίο εν μέσω σφοδρής θαλασσοταραχής είχαν αναρπάσει τα κύματα. Ο Υποπλοίαρχος σε μια εκδήλωση αλληλεγγύης και αλτρουισμού είχε πέσει στη θάλασσα και τον είχε γλυτώσει από βέβαιο πνιγμό. Μόλις ο κυβερνήτης επέστρεψε στο πλοίο συνελήφθη και εστάλη συνοδεία ενόπλων στο ΕΝΦΑ. Η στάση του Πίνδος κατευνάσθηκε με την παρέμβαση του Βρετανού Πλοιάρχου Κάμπελ, ο οποίος στάλθηκε στο πλοίο να διαβιβάσει τις συμβιβαστικές προτάσεις του ΑΣ και επανήλθε κομίζοντας την απαίτηση των στασιαστών ότι επιθυμούν νέο επιτελείο αξιωματικών. Πράγματι το βράδυ, προκειμένου να αποπλεύσει το πλοίο την επομένη, σχηματίσθηκε νέο επιτελείο αξιωματικών με κυβερνήτη τον Πλωτάρχη Ν. Ρίτσο και την επομένη το πλοίο απέπλευσε. Με αίτηση του νέου κυβερνήτη, ο Σημαιοφόρος Σούτσος παρέμεινε στο πλοίο για να μην οξυνθούν και πάλι τα πνεύματα. Την 7η Απριλίου μετά τον απόπλου των δύο αντιτορπιλικών Πίνδος και Μιαούλης ήταν προγραμματισμένος και ο απόπλους του Αντιτορπιλικού Κρήτη για τις 8μμ. Κυβερνήτης στο Κρήτη είχε τοποθετηθεί μόλις την προηγουμένη ο Πλωτάρχης Ε. Παπαδιαμαντόπουλος. Η ΚΕΑ (Κεντρική Επιτροπή Αγώνα) των στασιαστών, που είχε την έδρα της στον Ήφαιστο και κρατούσε ουσιαστικά αιχμάλωτο τον κυβερνήτη του Ηφαίστου Πλοίαρχο Κορτέση, ενθαρρυμένη από την διαλλακτική στάση του ΑΣ,

αποφάσισε να εμποδίσει τον απόπλου του Κρήτη, με πρόσχημα ότι συνεχίζονταν δήθεν τα παρεμβατικά μέτρα των Βρετανών. Ο ΑΣ εξαντλώντας την δική του υποχωρητική στάση μεσολαβεί στους Βρετανούς να άρουν τα μέτρα τους και την μεσολάβηση αυτή αναλαμβάνει να μεταβιβάσει στους στασιαστές ο διοικητής αντιτορπιλικών Πλοίαρχος Πετρόπουλος, ο οποίος ανεβαίνει στον Ήφαιστο και ...έκτοτε παραμένει εκεί. Όταν αργότερα η ΚΕΑ κυκλοφορεί μια προκήρυξη στασιαστικού περιεχομένου, στην κάτω αριστερή γωνία του χαρτιού αναγράφεται το όνομα του Πετρόπουλου. Ο ΑΣ διατείνεται ότι ο Πλοίαρχος Πετρόπουλος ανέλαβε ηγετική θέση στο στασιαστικό κίνημα και το ενίσχυσε με το κύρος του βαθμού του. Ο Πετρόπουλος στα δικά του απομνημονεύματα λέγει ότι παρέμεινε στον Ήφαιστο προσπαθώντας να περάσει στους στασιαστές τη γραμμή πολιτικής του ΑΣ, από την οποία δεν απέστη ούτε κατά κεραία, και η αναγραφή του ονόματός του στην επίμαχη προκήρυξη είχε την έννοια ότι έλαβε γνώση και όχι ότι συμφωνούσε ή προσυπέγραφε το περιεχόμενο. Οι μεσολαβήσεις του Βρετανού Πλοιάρχου Κάμπελ και του Αντιπλοιάρχου Τούμπα που ανέβηκαν διαδοχικά στον Ήφαιστο για να μεταπείσουν την επιτροπή ώστε να επιτρέψει τον απόπλου του Κρήτη, ή όποιου άλλου πλοίου απέβησαν άκαρπες, απειλήθηκαν μάλιστα οι απεσταλμένοι δια περιστρόφων. Ενώ αυτά συνέβαιναν στην Αλεξάνδρεια, ο ΑΣ ανησυχούσε για τη συμπεριφορά των πληρωμάτων των πλοίων που ναυλοχούσαν στη Μάλτα. Η ανησυχία οφειλόταν σε πληροφορίες σύμφωνα με τις οποίες η εκεί κατάσταση δεν διέφερε από αυτήν της Αλεξανδρείας. Την 7η Απριλίου ο ΑΣ απηύθυνε ένα απόρρητο σήμα προς τον Ανώτερο Διοικητή Υποβρυχίων Πλοίαρχο Στ. Τσιριμώκο που επέβαινε στο Κορινθία και προς τους διοικητές και κυβερνήτες των εκεί ορμούντων και πλεόντων στην περιοχή πλοίων, με το οποίο διετύπωνε την πολιτική του, που κατέτεινε σε διαλλακτικές και κατευναστικές θέσεις, προέτρεπε δε να παραμείνουν πιστοί στη εκτέλεση του καθήκοντός των. Οι απαντήσεις που έλαβε από τα αντιτορπιλικά Θεμιστοκλής και Ναυαρίνο μάλλον επέτειναν παρά καθησύχασαν τις ανησυχίες του. Κατά την 7η Απριλίου η σοβαρότητα της κατάστασης είχε ήδη γίνει φανερή στους Βρετανούς και ο Τσώρτσιλ αποφάσισε ότι η Βρετανία, στην ελληνική κρίση, θα υποστήριζε τον Βασιλέα Γεώργιο Β΄. Η πιθανότητα να επιτρέψει κομμουνιστική παρουσία στην ελληνική κυβέρνηση δεν συνεζητείτο για τον Βρετανό Πρωθυπουργό, διότι αυτό θα συνιστούσε μεταπολεμική αιτία τριβών μεταξύ Βρετανίας και Σοβιετικής Ένωσης για την εξάσκηση επιρροής στην ελληνική κυβέρνηση. Παρά το γεγονός ότι ήσαν έτοιμοι να εξασκήσουν βία κατά των ελληνικών πλοίων οι Βρετανοί προτιμούσαν, για ευνόητους λόγους, οι Έλληνες να τερματίσουν την στάση μόνοι τους. Προς αυτή την κατεύθυνση οι Βρετανοί έλαβαν διάφορα μέτρα για να αποκόψουν την υποστήριξη προς την ανταρσία και να προστατέψουν τα πλοία τους σε περίπτωση που η κρίση χειροτέρευε. Μερικά απ` αυτά ήσαν:  Τα ελληνικά πλοία θα έπρεπε να τηρούνται εν πλω όσο το δυνατόν περισσότερο για να μη βρίσκονται στο λιμάνι και εμπλέκονται στην κρίση.  Τα Βρετανικά πλοία προσορμίσθηκαν κατά τέτοιο τρόπο στο λιμάνι της Αλεξανδρείας ώστε να αποκόπτουν τον εφοδιασμό με νερό και τρόφιμα προς τα ελληνικά.  Πρόσθετα πλοία εστάλησαν στην Αλεξάνδρεια να ενισχύσουν τη δύναμη του Βρετανικού στολίσκου, συμπεριλαμβανομένων του ελαφρού καταδρομικού “Ajax” και του Αντιτορπιλικού “Urania”. Αργότερα μια Βρετανική ομάδα κορβετών συνοδείας κατέπλευσε και παρέμεινε στο λιμάνι μαζί με την νηοπομπή που συνόδευε.  Τα Βρετανικά πλοία διατάχθηκαν να είναι έτοιμα να χρησιμοποιήσουν ελαφρύ οπλισμό εναντίον των ελληνικών και τορπιλάκατοι αναπτύχθηκαν για περίπτωση ανάληψης επιθετικών ενεργειών από τα επαναστατημένα ελληνικά πλοία.  Οι Βρετανοί αξιωματικοί σύνδεσμοί στα ελληνικά πλοία αποσύρθηκαν για να αποφευχθεί ενδεχόμενη αιχμαλωσία τους.  Ένα σχέδιο τορπιλισμού του Ηφαίστου που ήταν η έδρα της ΚΕΑ εκπονήθηκε αλλά εγκαταλείφθηκε ως μη πρακτικό. Την επομένη 8η Απριλίου ο ΑΣ με τον έχοντα ήδη παραλάβει καθήκοντα Αρχιεπιστολέα Ι. Τούμπα κλήθηκαν σε σύσκεψη στο γραφείο του Βρετανού Ναυτικού Διοικητού Ανατολικής Μεσογείου για να επισκοπήσουν την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στα ελληνικά πλοία. Κατέληξαν σε ένα κείμενο προκήρυξης που Ðåñßðëïõò

23

Το κίνημα του Ναυτικού. Απρίλιος 1944.

Το Θωρηκτό Γ. ΑΒΕΡΩΦ. Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε.

αναγνώσθηκε το ίδιο απόγευμα από βενζινάκατο με μεγάφωνο προς το πλήρωμα του Αποστόλη που έπρεπε να είχε ήδη αποπλεύσει την προηγουμένη και δεν το είχε εκτελέσει. Παράλληλα το κείμενο διαβιβάσθηκε με σήμα στα λοιπά πλοία. Η προκήρυξη ουσιαστικά πρότεινε να συνεχίσουν τα ελληνικά πλοία τις προγραμματισμένες επιχειρήσεις τους υπό Βρετανική διοίκηση μέχρις ότου επιλυθεί το πολιτικό πρόβλημα. Επρόκειτο για την έσχατη διαλλακτική κίνηση του ΑΣ, που έθετε τον εαυτό του υπό τις διαταγές του Βρετανού Ναυάρχου, αρκεί να συνεχιζόταν το έργο των πλοίων του Στόλου και να αποφευχθούν οι δυσάρεστες επιπτώσεις που αναπόφευκτα θα υπήρχαν σε περίπτωση βιαίας καταστολής του κινήματος. Η πρώτη απάντηση στην προκήρυξη προήλθε από τα ναρκαλιευτικά τα οποία επιστρέφοντας το βράδυ αντί να προσδέσουν δίπλα στο Βρετανικό εύδρομο Phoebe, όπως τους είχε καθορισθεί, προσορμίσθηκαν αυθαίρετα στο παλαιό τους αγκυροβόλιο εκατέρωθεν της Ιωνίας, ακινήτησαν και διέκοψαν από την επομένη ημέρα τις γριπίσεις. Την 9η Απριλίου συνεχίσθηκε η προσπάθεια αποστολής δια σήματος και μετάδοσης μέσω μεγαφώνου, της προκήρυξης του Βρετανού Ναυτικού Διοικητού. Παράλληλα ο τελών υπό παραίτηση Υπουργός Ναυτικών Σοφοκλής Βενιζέλος κοινοποιούσε μέσω σήματος παθητική έκκληση προκειμένου να αποκατασταθεί η πειθαρχία στο Ναυτικό. Την 10η Απριλίου νωρίς το απόγευμα άρχισαν να φθάνουν οι απαντήσεις από τα ελληνικά πλοία στην προκήρυξη του Βρετανού Ναυτικού Διοικητού. Το σχεδόν πανομοιότυπο κείμενο έπειθε για τον κεντρικό συντονισμό της στάσης και την σύνταξη της απάντησης. Για τη συνέχιση του αγώνα προέβαλλε την προϋπόθεση “...αναγνώρισης και συμμετοχής στην κυβέρνηση της ΠΕΕΑ” καθώς και “...την αμνήστευση όλων των αντιφασιστών κρατουμένων”. Κατέληγαν δε σε συγκεκαλυμμένες απειλές αντίστασης μέχρις εσχάτων εάν επιχειρείτο να χρησιμοποιηθεί βία εναντίον των. Η 11η Απριλίου δεν έφερε τίποτε το αξιοσημείωτο. Η ανταρσία κυριαρχούσε και καθήλωνε τα ελληνικά πλοία. Οι ενέργειες της διοίκησης είχαν αποτελματωθεί. Τα Βρετανικά εύδρομα Ajax και Phoebe καθώς και δύο αντιτορπιλικά επιτηρούσαν άγρυπνα τις κινήσεις των ελληνικών. Από όλα τα ελληνικά πλοία μόνο τα πλοιάρια του στολίσκου των ημιολιών εξακολουθούσαν τις επιχειρήσεις τους. Από δε τις υπηρεσίες ξηράς μόνο η σχολή Ναυτοπαίδων με διοικητή τον Αντιπλοίαρχο Τριανταφυλλίδη κατόρθωσε να διατηρήσει την τάξη και την πειθαρχία. Το βράδυ της 11ης έφθασαν ειδήσεις από το Πορτ Σάιντ και τη Μάλτα που φανέρωναν ότι η κατάσταση των εκεί πλοίων δεν 24

Ðåñßðëïõò

διέφερε από αυτήν της Αλεξανδρείας. Ο Πλωτάρχης Α. Βασιλειάδης, που είχε παραμείνει στον Αβέρωφ με εντολή του κυβερνήτη του να επιτηρεί το πλοίο, γνωστοποίησε με σήμα του προς ΑΣ και τα συνορμούντα στο Πορτ Σάιντ, ότι αποβιβαζόταν του πλοίου και καλούσε τους νομιμόφρονες να τον μιμηθούν. Πράγματι περίπου 30 αξιωματικοί, 40 υπαξιωματικοί και 120 ναύτες αποβιβάσθηκαν από τα επαναστατημένα πλοία. Το Πίνδος που είχε αποπλεύσει από την Αλεξάνδρεια την 7/4 συνοδεύοντας νηοπομπή προς το Γιβραλτάρ, την 8/4 ανέφερε ότι αρρώστησε από έλκος στομάχου ο Ανθυποπλοίαρχος Κ. Βλαχόπουλος και ζήτησε να επιστρέψει στην Αλεξάνδρεια να τον αποβιβάσει. Λόγω του μικρού αριθμού των συνοδών, με τη συναίνεση του κυβερνήτη, κρατήθηκε στη συνοδεία και το βράδυ της 10/4 διατάχθηκε να πλεύσει στη Μάλτα και να αποβιβάσει τον ασθενή. Κατέπλευσε στις 0800 της 11/4 και απέπλευσε για να συνεχίσει στις 1250 της ιδίας ημέρας. Οι 5 αυτές ώρες ήταν αρκετές για να έλθουν σε επαφή οι στασιαστές της Πίνδου, με τις επιτροπές της Κορινθίας, του Θεμιστοκλή, του Ναυαρίνου, των Σπετσών και των Υποβρυχίων, τις οποίες ενημέρωσαν για τα γεγονότα της Αλεξανδρείας. Πέραν των πληρωμάτων που πρόθυμα ενστερνίσθηκαν τα Αλεξανδρινά συνθήματα και αιτήματα, ο Ανώτερος Διοικητής Υποβρυχίων Πλοίαρχος Στ. Τσιριμώκος, αδελφός του Υπουργού της ΠΕΕΑ Ηλ. Τσιριμώκου, μόλις πληροφορήθηκε τα γεγονότα, διαβλέποντας πιθανότητα ενεργότερης ανάμιξής του στη στάση, εγκατέλειψε την υπηρεσία του, αναχώρησε από την Μάλτα και έφθασε αεροπορικώς στο Κάιρο. Την 12η Απριλίου συνέπεσαν οι αεροπορικές αφίξεις στο Κάιρο του Βασιλέως από το Λονδίνο, προκειμένου να αναλάβει πρωτοβουλία επίλυσης της κρίσης και του ΑΣ από την Αλεξάνδρεια, ο οποίος επιδίωκε να υπάρξει κοινή καταδικαστική, για τη στάση, δήλωση των πρεσβειών των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης. Ο ΑΣ γύρισε αυθημερόν στην Αλεξάνδρεια άπρακτος διότι βεβαίως η Σοβιετική πρεσβεία δεν συμφωνούσε με την πρότασή του. Ο Βασιλεύς εξάλλου μόλις έφθασε στο Κάιρο εξέδωσε διάγγελμα με το οποίο αποδεχόταν, αφ` ενός την διεξαγωγή δημοψηφίσματος για το πολίτευμα μετά την απελευθέρωση, αφ` ετέρου προσκαλούσε τους αντιπροσώπους όλων των οργανώσεων από την Ελλάδα με σκοπό το σχηματισμό κυβέρνησης όλων των ρευμάτων και τάσεων πλην των συνεργασθέντων με τον εχθρό. Το διάγγελμα είχε ως ακολούθως:

Η οπτική ενός νεώτερου Αξιωματικού «Επέστρεψα εις το Κάϊρον, επειδή η πολιτική κρίσις απαιτεί άμεσον λύσιν. Όταν ο εχθρός εκδιωχθή εκ του εδάφους μας και η Ελλάς επανακτήση την ελευθερίαν της, ολόκληρος ο ελληνικός λαός θέλει κληθή να αποφασίσει δι ελευθέρας ψηφοφορίας περί του πολιτεύματος, υπό το οποίον επιθυμεί να κυβερνηθή. Ως πας άλλος Έλλην, είμαι και εγώ εις την διάθεσιν του λαού και ελεύθερος τίθεμαι υπό την κρίσιν του, ευθύς ως ομαλαί περιστάσεις αποκατασταθούν. Εφόσον οι εχθροί καταδυναστεύουν ακόμη την Πατρίδα μας, πρέπει να έχωμεν εκτός της Ελλάδος μίαν Κυβέρνησιν όσον το δυνατόν πλέον αντιπροσωπευτικήν, συγκειμένην από όλα τα ρεύματα της πατριωτικής κοινής γνώμης, αποκλειομένων μόνον των συνεργασθέντων μετά του εχθρού. Μία τοιαύτη Κυβέρνησις θα αποτελεσθή, ως εικός, κατά το πλείστον εξ Ελλήνων, οι οποίοι έζησαν εν Ελλάδι υπό την εχθρικήν κατοχήν και οι οποίοι είναι, ως εκ της πείρας των από τας πόλεις και τα ελεύθερα βουνά της Ελλάδος, ενήμεροι των πραγματικών εθνικών συμφερόντων της σήμερον. Γίνονται ήδη αι αναγκαίαι ενέργειαι, ίνα μεταφερθώσιν ενταυθα οι αντιπρόσωποι ούτοι. Οφείλομεν να εργασθώμεν όλοι μαζί και να συγκεντρώσωμεν το μίσος μας επί του εχθρού. Μέχρι της ημέρας της απελευθερώσεως ας παραμερίσωμεν πάσαν εσωτερικήν πολιτικήν συζήτησιν προς το συμφέρον της πολεμικής προσπαθείας των Ηνωμένων Εθνών.

12 Απριλίου 1944 Κάϊρον.» Το Βασιλικό διάγγελμα τυπώθηκε σε χιλιάδες αντίτυπα και μοιράσθηκε σε πλοία και υπηρεσίες του Ναυτικού. Παράλληλα ανακοινώθηκε η ανάθεση σχηματισμού κυβέρνησης στον Σοφ. Βενιζέλο ο οποίος δήλωνε ότι η κυβέρνησή του θα έχει περιορισμένη αποστολή με στόχο τον σχηματισμό πανελλήνιας κυβέρνησης. Το διάγγελμα του Βασιλέως και η δήλωση του Βενιζέλου συνετέλεσαν ώστε τις επόμενες ημέρες 13 και 14 Απριλίου ορισμένοι από τα πληρώματα να εξέλθουν από τα πλοία και να προσφύγουν σε υπηρεσίες στρατωνισμού νομιμοφρόνων που είχε ετοιμάσει ο ΑΣ. Σε σύσκεψη της Αγγλικής στρατιωτικής ηγεσίας και ελλήνων αξιωματούχων που έλαβε χώρα την 16/4 ο Βρετανός Ναύαρχος Κάνιγκαμ Διοικητής των Ναυτικών Δυνάμεων Μεσογείου, δήλωσε στην ελληνική κυβέρνηση ότι αν δεν σταματήσει η ίδια την ανταρσία, θα προέβαινε ο ίδιος σε καταβύθιση όλου του ελληνικού στόλου μέσα στο λιμάνι της Αλεξανδρείας. Ο Βρετανός Ναύαρχος έθεσε χρονικό όριο την 0700 της 24/4, πέραν του οποίου θα χρησιμοποιούσε ο ίδιος βία. Ο Πρωθυπουργός και Υπουργός Ναυτικών Σοφοκλής Βενιζέλος διατάζει τον ΑΣ να χρησιμοποιήσει βία για την ανάκτηση του ελέγχου των πλοίων. Ο Υποναύαρχος Αλεξανδρής προσπαθούσε ακόμα να αποφύγει την χρήση βίας και ίσως, αντιμετώπισε με ανακούφιση την απαλλαγή του από τα καθήκοντά του, την επομένη 17/4. Την 21η Απριλίου παραλαμβάνει καθήκοντα ΑΣ ο Έφεδρος

Αντιναύαρχος Πέτρος Βούλγαρης, απότακτος του κινήματος του `35 και ο ίδιος, ο οποίος από το 1943 συμμετείχε στην κυβέρνηση ως Υπουργός Αεροπορίας. Με την ημερησία διαταγή παραλαβής του, ο νέος Α.Σ. έκαμε εμφανές ότι ήταν διατεθειμένος να μην υπολογίσει θυσίες και απώλειες προκειμένου να επαναφέρει τα πλοία στο δρόμο της τάξης, της πειθαρχίας και του καθήκοντος. Η ημερησία διαταγή του νέου Αρχηγού είχε ως εξής: «Αριθ. 4401 ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΔΙΑΤΑΓΗ

Αλεξάνδρεια 21 Απριλίου 1944

Κατόπιν Βασιλικού Διατάγματος της 20ης Απριλίου 1944 αναλαμβάνω σήμερα την αρχηγία του Στόλου. Από τις 4 Απριλίου τμήμα του Στόλου, όχι μόνο σταμάτησε να αντιμετωπίζει τον εχθρό, αλλά προσέφερε και εξακολουθεί να προσφέρει σε αυτόν θετικές υπηρεσίες. Έχοντας πλήρη συναίσθηση της ιερότητας των στιγμών, τις οποίες η Πατρίδα μας διέρχεται και έχοντας υπόψη μου ότι κάθε στιγμή που περνά μπορεί να προκαλέσει ακόμη μεγαλύτερες συμφορές στο μέλλον του Γένους, έχω πάρει απόφαση να αποτρέψω με κάθε θυσία την εθνική καταστροφή που μας απειλεί ανεπανόρθωτα και σας προσκαλώ όλους να επανέλθετε, χωρίς χρονοτριβή, στο καθήκον σας και να συνεχίσετε την μέχρι σήμερα ένδοξη δράση σας μπροστά στον κατακτητή, δείχνοντας υποταγή στους νομίμους προϊσταμένους σας. Κάθε σκέψη ξένη προς το καθήκον απέναντι στην πατρίδα υποβοηθεί τον εχθρό. Σε αυτή την έννοια πιστεύω και σε τίποτε άλλο. Επίσης πιστεύω, ότι κάθε παρέκκλιση από τη γραμμή αυτή είναι εσχάτη προδοσία απέναντι στον εχθρό. Είμαι αποφασισμένος να μην υπολογίσω καμία θυσία μπροστά στην επιβολή της τάξης. Σας καλώ όλους στην έννομη τάξη και στο καθήκον. Ο Αρχηγός Στόλου Αντιναύαρχος Π. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ» Η απάντηση των στασιαστών στη ημερησία διαταγή του ΑΣ ήλθε με δύο θρασύτατα σήματα προερχόμενα από την ΚΕΑ που έδρευε στον Ήφαιστο, τα οποία δεν άφηναν κανένα περιθώριο συνδιαλλαγής. Οι απαντήσεις ήταν οι ακόλουθες: «Από: ΚΕΑ, Προς: Α.Σ. Σήμα σας 211734/4/44.Αγωνιζόμενα πληρώματα δια τον αποφασιστικόν και δίκαιο αγώνα των θα εχαρακτήριζον ευχαρίστως την ανάληψιν των νέων καθηκόντων σας ως απαρχήν κατανοήσεως της αποτυχίας του προκατόχου σας, κατόπιν της τηρηθείσης υπ` αυτού ανοχής εις την εφαρμογήν των απανθρώπων μέσων δια την κατάπνιξιν της διαμαρτυρίας του Ελληνικού λαού, του οποίου μέρος αναπόσπαστον αποτελούν οι ένοπλοι δυνάμεις Μέσης Ανατολής. Εάν όμως το σήμα σας αποβλέπει εις το να μας προξενήσει αποθάρρυνσιν δια τον αγώνα μας, ή έστω και να μας υποδείξει εμμέσως το κατά την αντίληψίν σας καθήκον μας, είμεθα υποχρεωμένοι να σας ειδοποιήσωμεν ότι η κατ` αυτόν τον τρόπον εκδηλουμένη αντίληψίς σας επί της ακολουθητέας γραμμής του αγώνος μας, εκτός του ότι εις ουδέν θα μεταβάλη τας απόψεις

Το Υποβρύχιο ΠΙΠΙΝΟΣ. Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε.

Ðåñßðëïõò

25

Το κίνημα του Ναυτικού. Απρίλιος 1944.

Σε αυτή και την απέναντι σελίδα: Το αντιτορπιλικό ΠΙΝΔΟΣ μετά την κατάληψη του από το πληρώμα και την απομάκρυνση των Αξιωματικών.

και αποφάσεις μας, δεν θα συντελέση εξ άλλου ειμή εις το να σας χαρακτηρίσωμε ως ακολουθούντα την προκλητικήν αντιλαϊκήν και βασικώς αντεθνικήν πολιτικήν του προκατόχου σας. Ω.Π. 211812/4/44.» Και το ακόλουθο: «Από: ΚΕΑ Προς: Α.Σ. Επειδή πιθανόν να μη σας παρεδόθη υπό του προκατόχου σας, θεωρούμε σκόπιμον να σας πληροφορήσωμεν ότι ολόκληρος η Α.Δ.Υ. και τα εν Μάλτα αντιτορπιλλικά ετάχθησαν παρά το πλευρόν της Π.Ε.Ε.Α. επίσης δε και τα εξ Αλεξανδρείας αποπλεύσαντα αντιτορπιλλικά. Κυβερνήται, αξιωματικοί, πληρώματα προέβησαν εις ανάλογον έγγραφον αναγνώρισιν προ του απόπλου των, τονίζοντα επί πλέον ότι δεν θα ανεχθούν ξένην επέμβασιν. Παρακαλούμεν όπως τα ανωτέρω γνωστοποιηθούν και εις τας αρμοδίας συμμαχικάς αρχάς, εν η περιπτώσει απεκρύβη από αυτάς η αλήθεια. Ω.Π. 212007/4/44.» Οι λοιπές μέρες μέχρι τη νύχτα της 22-23 Απριλίου αναλώθηκαν στην προετοιμασία του σχεδίου της βίαιης κατάληψης των πλοίων. Ο ΑΣ συγκέντρωσε 250 εθελοντές, κυρίως Αξιωματικούς αλλά και Υπαξιωματικούς και Ναύτες καθώς και εθελοντές βαθμοφόρους του Στρατού Ξηράς και καθόρισε την 0230 της 23ης Απριλίου ως χρόνο ενάρξεως του σχεδίου ανακατάληψης των πλοίων. Οι μετέχοντες στην καταστολή της ανταρσίας χωρίσθηκαν σε τρία αγήματα εμβολής, ως ακολούθως:  Άγημα Νο 1 υπό τον Πλοίαρχο Β. Κύρη θα επιτίθετο στο αντιτορπιλικό Ιέραξ από το παραπλεύρως Βρετανικό εύδρομο Phoebe.  Άγημα Νο 2 υπό τους Πλωτάρχες Π. Λίβα και Δ. Φοίφα θα προσέγγιζε τον Σαχτούρη, που ήταν παραβεβλημένος δίπλα στον Ιέρακα, από την πλευρά της θάλασσας επιβαίνοντας σε δύο αλιευτικά.  Άγημα Νο 3 υπό τον Πλοίαρχο Σκουφόπουλο και τον Αντιπλοίαρχο Ι. Τούμπα θα επιτίθετο στη κορβέτα Αποστόλης, που ήταν παραβεβλημένη στην Βρετανική φρεγάτα Nadder. Μέρος του αγήματος θα εισορμούσε από το βρετανικό πλοίο και μέρος από την θάλασσα με ρυμουλκό. Από το Άγημα Νο 3 σκοτώθηκε πρώτος ο Υποπλοίαρχος Ρουσσέν, κυβερνήτης του Υποβρυχίου Παπανικολής και τραυματίσθηκαν οι Πλωτάρχης Ι. Θεοφανίδης, Αρχικ. Πυρ. Β. Παναγιωτόπουλος και Υποκ. μηχ. Δρούγκας. Από τους στασιαστές του Αποστόλη τραυματίσθηκαν οι Έφεδροι Σημαιοφόροι Α. Κουρεμένος, Ν. Πήτας και 7 ναύτες.

26

Ðåñßðëïõò

Από τα αγήματα Νο 1 και 2 που κατέλαβαν τον Ιέρακα και τον Σαχτούρη υπήρξαν 6 νεκροί, ο Ανθυποπλοίαρχος Δ. Ρέπας, Ανθυπολοχαγός Δ. Καββαδίας, Αρχικ. Ηλ. των Υ/Β Κ. Στάσης, μόλις διαφυγών από την Ελλάδα και 3 ναύτες των οποίων η ταυτότητα δεν εξακριβώθηκε. Τραυματίες ήσαν ο Πλοίαρχος Β. Κύρης, Ανθυποπλοίαρχος Τσαφόγιαννης, Ανθυπασπιστής Πεζικού Ε. Βαλεοντής, Έφεδ. Σημαιοφόρος Ε. Βλαχόπουλος, Ναυτ. Δόκιμος Ζ. Καλογερόπουλος, δύο έφεδροι υποκελευστές και 10 Ναυτοδίοποι. Μετά την επιτυχή κατάληψη των τριών πρώτων πλοίων, τα λοιπά πλοία της Αλεξάνδρειας παραδόθηκαν μέχρι το μεσημέρι της επομένης 23ης Απριλίου. Διακόσιοι από του εθελοντές που χρησιμοποιήθηκαν στην καταστολή επιβιβάσθηκαν στο Βρετανικό Ajax και έπλευσαν στο Πορτ Σάιντ όπου οι στασιαστές του Αβέρωφ έχοντας λάβει γνώση των γεγονότων της Αλεξάνδρειας είχαν υψώσει κόκκινο επίσημο και είχαν υιοθετήσει επαναστατική στολή με πηλίσκους που έφεραν την επιγραφή ΕΛΑΝ(Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Ναυτικό). Την 25η Απριλίου ο Αβέρωφ εξέπεμψε σήμα προς τον Βρετανό Ναυτικό Διοικητή του Πορτ Σάιντ, το οποίο κοινοποιούσε στον ΑΣ, με το οποίο οι στασιαστές ανέφεραν, ότι θα παραδίδονταν στο συμμαχικό επιτελείο, όχι όμως στο ελληνικό Ναυαρχείο. Στις 26 Απριλίου η Βρετανική πλευρά απήντησε ότι δεν πρόκειται να αποδεχθεί καμία άλλη παράδοση παρά μόνο μέσω του Έλληνα ΑΣ. Την 27η Απριλίου ο Πλοίαρχος Σκουφόπουλος και Πλωτάρχης Βερροιόπουλος επιβιβάσθηκαν στην Σφενδόνη για να προτρέψουν το πλήρωμα να παραδοθεί. Συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν ως όμηροι στον Αβέρωφ. Την 28η Απριλίου οι στασιαστές κάλεσαν τα επαναστατημένα πληρώματα των Αντιτορπιλικών να συνενωθούν μαζί τους πάνω στον Αβέρωφ με συνθήματα για αγώνα μετατροπής του πλοίου σε Αρκάδι κλπ. Κατ` αυτό τον τρόπο ουσιαστικά παρέδωσαν τα αντιτορπιλικά. Την Επομένη 29η Απριλίου παραδόθηκε η επιτροπή του Αβέρωφ. Οι διάφορες υπηρεσίες ξηράς είχαν ήδη παραδοθεί σε προηγούμενες ημερομηνίες. Από το προσωπικό των πλοίων που ναυλοχούσαν στην Μάλτα, παρά το γεγονός ότι δεν είχαν επισήμως επαναστατήσει, ένας αριθμός αποχώρησε εθελοντικά από τα πλοία όταν έφθασαν οι ειδήσεις για την καταστολή της στάσης στην Αίγυπτο. Ενώ η ανταρσία είχε ήδη κατασταλεί μέχρι το τέλος Απριλίου, μερικά μεμονωμένα επεισόδια εξακολούθησαν να λαμβάνουν χώρα, το κυριότερο των οποίων ήταν το ακόλουθο. Στους Ναυτικούς Στρατώνες του Τσάταμ έξω από το Λονδίνο στρατωνίζονταν τα

Η οπτική ενός νεώτερου Αξιωματικού πληρώματα των προς παραλαβήν αντιτορπιλικών Αιγαίο και Άστιγξ. Στις 28 Απριλίου μια ομάδα 6 Αξιωματικών και 300 Υπαξιωματικών και Ναυτοδιόπων (από ένα σύνολο 428) ανακοίνωσε ότι υποστηρίζει τις απαιτήσεις του ΕΑΜ, να συμπεριληφθεί αντιπροσωπεία του στην ελληνική κυβέρνηση. Ως απάντηση το Βρετανικό Ναυτικό αρνήθηκε την παράδοση των πλοίων. Το τέλος της εξέγερσης δημιούργησε συναισθηματικές φορτίσεις που επηρέασαν για μακρύ χρονικό διάστημα την ενότητα και την απόδοση του Ναυτικού. Τα ελληνικά πλοία τέθηκαν για κάποια περίοδο εκτός επιχειρησιακής ετοιμότητας, λόγω ελλείψεως προσωπικού, παρόλον ότι μερικοί από τους άνδρες, που σε πρώτη φάση είχαν αποσυρθεί από τα πλοία ως ύποπτοι, αργότερα επέστρεψαν σ` αυτά. Ως αποτέλεσμα της εξέγερσης:  Αντικαταστάθηκε ο Διοικητής Υποβρυχίων Πλοίαρχος Στ. Τσιριμώκος από τον Πλοίαρχο Περ. Αντωνόπουλο. Στη Μάλτα τοποθετήθηκε επίσης ως Διοικητής όλων των εκεί ναυλοχούντων ελληνικών πλοίων ο Υποναύαρχος Γ. Μεζεβίρης.  Στις 17 Μαΐου οι επικεφαλής της εξέγερσης αποσύρθηκαν από τον Αβέρωφ.  Από το Αντιτορπιλικό Πίνδος και το Αρματαγωγό Λήμνος, το οποίο στασίασε μετά το πέρας του κινήματος, οι εξεγερθέντες αποσύρθηκαν στις 20 Μαΐου, ενώ τα πλοία βρισκόντουσαν στον Τάραντα.  Στις 6 Ιουνίου στη Νεάπολη της Ιταλίας μετακινήθηκαν με διαταγή 26 ναύτες από το Αντιτορπιλικό Μιαούλης και άλλοι 55 τους ακολούθησαν εγκαταλείποντας το πλοίο εις ένδειξη συμπαράστασης. Παράλληλα μετακινήθηκαν 33 ναύτες από το Αντιτορπιλικό Θεμιστοκλής και 14 από το περιπολικό Γεώργιος Β΄. Σύνολο 128 άνδρες εστάλησαν συνοδεία στην Αλεξάνδρεια. Οι δίκες άρχισαν περί τα μέσα Ιουνίου, διήρκεσαν περίπου ένα μήνα και διεξήχθησαν επί του Ιωνία. Αρκετοί άνδρες καταδικάσθηκαν σε θάνατο, αλλά δεν εκτελέσθηκαν λόγω των πιέσεων που εξάσκησαν στην ελληνική κυβέρνηση οι αντίστοιχες Αγγλική και Αμερικανική. Ένα σύνολο 2600 ανδρών που καταδικάσθηκαν σε διάφορες ποινές φυλάκισης εστάλησαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως της Μέσης Ανατολής (Λιβύη, Αίγυπτος) και Ανατολικής Αφρικής (Σουδάν, Ερυθραία, Κένυα).

-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. Θα αφήσω χωρίς σχολιασμό τη στάση των Άγγλων συμμάχων, γιατί δεν είμαι της αρχής πως για όλα φταίνε οι ξένοι. Πιστεύω ότι οι ξένοι βλέπουν με καλό μάτι και ενθαρρύνουν ό,τι “κονταίνει” ένα σύμμαχο, που ήδη με τη στάση και την ανδρεία του έχει “ψηλώσει” πολύ πάνω από το ανάστημα, που προσδιορίζει το μέγεθός του. Οι “φίλοι” μας οι Άγγλοι λοιπόν, με την πολιτική του “διαίρει και βασίλευε” που εφάρμοσαν σε όλη τη διάρκεια της κοσμοκρατορίας τους δεν νομίζω πως σε “δεύτερες σκέψεις” θα είδαν

ΤΑ ΕΠΑΚΟΛΟΥΘΑ.

ΣΧΟΛΙΑ

με κακό μάτι τον αυτοχειριασμό του Ελληνικού Ναυτικού. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως τον δημιούργησαν ή έστω τον υποκίνησαν. Το γεγονός ότι οι Άγγλοι θεωρούνται υπαίτιοι των συμβάντων από εξιστορητές και των δύο παρατάξεων, με έντονη πολιτική τοποθέτηση, αποδεικνύει ότι βλέπουμε και γράφουμε την ιστορία, χωρίς ψυχραιμία, υπό το κράτος συναισθηματικής φόρτισης. Οι Βασιλικοί αιτιώνται ότι με Αγγλικές παρεμβάσεις αλλοιώθηκε επίτηδες η ομοιογένεια της Κυβέρνησης και του Ναυτικού. Η πίεση να τοποθετηθούν Βενιζελικοί σε καίριες υπουργικές και ηγετικές θέσεις έφερε τους “ταραχοποιούς” στο επίκεντρο των εξελίξεων. Οι Δημοκρατικοί τους κατηγορούν ότι δεν επενέβησαν άμεσα και άφησαν επίτηδες το κίνημα να εξελιχθεί και να φουντώσει. Σε μια έξαρση μάλιστα ελληνοκεντρισμού εκτιμούν ότι οι Άγγλοι το υποκίνησαν και το υπέθαλψαν για να περιορίσουν τις μεταπολεμικές ελληνικές αξιώσεις. Δεν μπορώ να διανοηθώ τι άλλο θα λέγαμε αν οι Άγγλοι είχαν μετάσχει και στην καταστολή του κινήματος: Προσωπικά πιστεύω πως η πρώτη αντίδραση των Βρετανών ήταν η στρατιωτική, η απλή, η ευθεία. Απέκτησαν ένα “μπελά” στη μέση του πολέμου. Η δεύτερη σκέψη ίσως να διέβλεψε κάποια οφέλη απ` την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί. Αυτή άλλωστε είναι η πεμπτουσία της εξωτερικής πολιτικής, μακράν συναισθηματισμών, να επωφελείσαι από τις συνεχώς μεταβαλλόμενες καταστάσεις. Σε καμία όμως περίπτωση δεν ήταν αυτοί οι “δημιουργοί”. Όπως αναφέρθηκε στο προοίμιο η πολιτική εμπλοκή του 1916 δίχασε τους αξιωματικούς του Ναυτικού σε δύο ανταγωνιστικές φατρίες και δημιούργησε τις συνθήκες για τη διάρρηξη της ενότητας του σώματος των αξιωματικών. Τον Απρίλιο του 1944 στις ηγετικές θέσεις του Ναυτικού βρέθηκαν να υπηρετούν αξιωματικοί προσκείμενοι στη Βενιζελική παράταξη όπως Αλεξανδρής, Πετρόπουλος, Τσιριμώκος, Μπενάς, Δερτούζος, Τούμπας, κ.α Αυτό είχε συμβεί υπό την πίεση αναλόγων γεγονότων που είχαν λάβει χώρα τόσο στους δύο άλλους κλάδους των ενόπλων δυνάμεων, Στρατό Ξηράς και Αεροπορία, όσο και μεμο-νωμένων αντιστοίχων περιστατικών μέσα στο Ναυτικό. Η κυβέρνηση επίσης περιελάμβανε στους κόλπους της Υπουργούς Βενιζελικής προέλευσης με προεξάρχουσα περίπτωση του Σοφοκλή Βενιζέλου που ήταν Υπουργός Ναυτικών. Όλοι αυτοί οι πολιτικοί και αξιωματικοί έχοντας πρόσφατη την εμπειρία των διώξεων που είχαν υποστεί από τη δικτατορία Μεταξά, εάν δεν συνηγορούσαν ανεπιφύλακτα για το αίτημα της μη επανόδου του Βασιλέως στη χώρα, μετά την απελευθέρωση, προ της διεξαγωγής σχετικού δημοψηφίσματος, ένιωθαν κατ` ελάχιστον συμπάθεια προς αυτό. Από του σημείου αυτού μέχρι να υιοθετήσουν και το δεύτερο, δηλαδή το σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας και πανελλήνιου χαρακτήρα, δεν ήταν μεγάλη απόσταση. Οι οξυδερκέστεροι βέβαια από τους Βενιζελικούς διέβλεψαν ότι

Ðåñßðëïõò

27

Το κίνημα του Ναυτικού. Απρίλιος 1944. πίσω απ` το εύηχο πρόταγμα της εθνικής ενότητας κρυβόταν η οργανωμένη και σκληρή ιεραρχία του κομμουνιστικού κόμματος. Άλλωστε οι εκκαθαρίσεις πάνω στα βουνά της Ελλάδας των, διαφορετικού προσανατολισμού, αντιστασιακών ομάδων από τον κομμουνιστικό ΕΛΑΣ, δεν άφηνε περιθώρια παρανοήσεων. Πάντως η γενική στάση της ηγεσίας πολιτικής και στρατιωτικής ήταν χλιαρή και διαλλακτική με αποτέλεσμα την αποθράσυνση των στασιαστών. Προσωπικά, απ` ό,τι έχω διαβάσει, δεν είμαι βέβαιος αν ήταν μόνο η πολιτική τοποθέτηση ή και οι προσωπικές ανεπάρκειες που συνετέλεσαν στη μη έγκαιρη λήψη μέτρων ώστε η κατάσταση να μη φθάσει στα άκρα. Ο Πρωθυπουργός Εμμ. Τσουδερός παραλαμβάνει υπόμνημα αξιωματικών με υποδείξεις για τη μορφή του πολιτεύματος και τη σύνθεση της κυβέρνησης και δεν λαμβάνει κατά της επιτροπής κανένα μέτρο, παρά μόνο υποβάλλει την παραίτησή του, υποκύπτοντας στις πιέσεις των Βενιζελικών Υπουργών του. Μεταπείθεται, την αποσύρει και ξαναπαραιτείται ύστερα από 6 ημέρες. Ο Υπουργός των Ναυτικών Σοφ. Βενιζέλος, τη στιγμή της έκρηξης του κινήματος στο υπ` αυτόν επιβλεπόμενο σώμα, δεν σκέπτεται τίποτε άλλο παρά μόνο την Πρωθυπουργία. Μάλιστα κατά την πρόσκαιρη ανάκληση της παραίτησης Τσουδερού, παραιτείται ο ίδιος από Υπουργός Ναυτικών και εκπέμπει εμπρηστικό σήμα που εξεγείρει ακόμη περισσότερο τους στασιαστές. Ο ΑΣ Αλεξανδρής, ασφαλώς καλών προθέσεων και εξαιρετικής συγγραφικής ικανότητας, δεν παρουσιάζει τη στόφα του ηγέτη που απαιτούσε η περίσταση. Παρατηρεί τα γεγονότα να διαδραματίζονται και οι ενέργειές του είναι χλιαρές και διαλλακτικές. Τις περισσότερες φορές ενημερώνει, ενημερώνεται και ζητεί οδηγίες, είτε από τους Άγγλους, είτε από τους Υπουργούς. Η μόνη του ενέργεια που αξίζει να αναφερθεί ήταν η παρακράτηση του εμπρηστικού σήματος παραίτησης του Βενιζέλου και η μη αποστολή του στα πλοία. Παρά ταύτα την επομένη υπακούει στον παραιτηθέντα Υπουργό και αποστέλλει το σήμα γνωρίζοντας ότι ρίχνει λάδι στη φωτιά. Ο Πλοίαρχος Ν. Πετρόπουλος Διοικητής των Αντιτορπιλικών, δεύτερος στην αρχαιότητα αξιωματικός μετά τον ΑΣ στην Αλεξάνδρεια, αναμφισβήτητης επαγγελματικής ικανότητος αξιωματικός, παρουσιάζει μια αμφιλεγόμενη συμπεριφορά. Τελικά κατηγορήθηκε, δικαίως ή αδίκως δεν έχει σημασία, ως συμμετασχών στο κίνημα. Σημασία έχει ότι στις 304 σελίδες του βιβλίου του, που συνέγραψε για να περιγράψει τα συγκεκριμένα γεγονότα του κινήματος, δεν βρίσκεται ούτε μία δική του δυναμική παρέμβαση για να σταματήσει η εξέγερση που φούντωνε στα πλοία της διοικήσεώς του. Μόνο εύστροφοι λεκτικοί ελιγμοί για να δικαιολογηθεί η στάση του, που σε καμία περίπτωση δεν ήταν αντάξια του βαθμού και της ευφυΐας του. Για τον Πλοίαρχο Στ. Τσιριμώκο Ανώτερο Διοικητή Υποβρυχίων με έδρα στη Μάλτα δεν θα εκφέρω κρίσεις. Ήταν άλλωστε τόσο στενός ο δεσμός του με την ΠΕΕΑ, στην οποία συμμετείχε ο αδελφός του Ηλίας, ως Υπουργός, που όποια διαφορετική του στάση θα αποτελούσε εξαίρεση. Ο Πλοίαρχος, όχι μόνο δεν αποτελούσε εξαίρεση, αλλά δεν έδειξε καν ότι είχε επίγνωση των ευθυνών του, απέναντι στους άνδρες που είχε υπό τις διαταγές του. Πέραν των προσωπικών συμπεριφορών και ευθυνών στις οποίες αναφερθήκαμε εν ολίγοις παραπάνω, ένας άλλος παράγοντας που ευνόησε τη δημιουργία του κλίματος και των συνθηκών της εξέγερσης, υπήρξε η διαβρωτική κομμουνιστική προπαγάνδα που ενδημούσε στην Αλεξάνδρεια. Επιφανείς κομμουνιστές όπως ο Καραγιάννης, ασυρματιστής συνδικαλιστής σε εμπορικά πλοία και ο Νεφελούδης, παλαιός κομμουνιστής με πολλαπλή δράση, συντόνιζαν τα συνθήματα και τις εκδηλώσεις και είχαν δημιουργήσει επαναστατικούς πυρήνες μέσα σε όλες τις στασιαστικές επιτροπές των πλοίων. Στην Αλεξάνδρεια κατά τη διάρκεια του πολέμου υπήρχε ένας σχολάζων, αρκετά μεγάλος, αριθμός αξιωματικών και των τριών όπλων, που για διάφορες αιτίες δεν υπηρετούσε σε οργανικές θέσεις. Μέσα στις αιτίες κυρίαρχη ήταν ο πολιτικός προσανατολισμός. Αυτή η μάζα, μαζί με την φιλελεύθερη και προοδευτική ελληνική

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ

ομογένεια, αποτελούσαν ένα άλλο πόλο διαρκούς πολιτικολογίας, που εύκολα υιοθετούσε ακραία συνθήματα, αν ήσαν αρκούντως εύηχα. Από την εποχή που ήμουν Ναυτικός Δόκιμος και είχα μάθει την ιστορία της εξέγερσης είχα πάντα την απορία κατά ποίο τρόπο η ανταρσία απέκτησε τέτοιο πολυπληθές και σοβαρό έρεισμα μέσα στα πληρώματα των πλοίων, τα οποία προέρχονταν κυρίως από νησιά, που κατοικούνταν από συντηρητικές κατά τεκμήριο κοινωνικές ομάδες. Την απορία διατύπωσα πρόσφατα σε ανώτατο αξιωματικό βετεράνο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (τότε Ανθυποπλοίαρχο) και η απάντησή του με εξέπληξε με την απλότητά της, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι εξηγεί πλήρως την πολυπλοκότητα των εννοιών που περιέχονται στο ερώτημα. Το επίπεδο διαβίωσης των ελληνικών πληρωμάτων, μου είπε, λόγω των χαμηλών αποδοχών των ναυτών είχε τεράστια απόσταση από το αντίστοιχο των Ελλήνων αξιωματικών. Σαν αποτέλεσμα οι Έλληνες ναύτες δεν μπορούσαν να βγαίνουν στην ξηρά και να ψυχαγωγούνται, όπως έπρατταν οι Βρετανοί συνάδελφοί τους και όπως έκαναν και οι έλληνες αξιωματικοί, σαν αναγκαίο περισπασμό στα διαλείμματα των πολεμικών αποστολών. Το γεγονός αυτό, μαζί με την αμέλεια των Αξιωματικών να συντηρήσουν τον απαραίτητο ψυχικό δεσμό με τα πληρώματα, δημιουργούσε μια δυσαρεστημένη μάζα με ταξικά χαρακτηριστικά που εύκολα μπορούσε να παρασυρθεί από μια καλοστημένη προπαγάνδα, όπως υπήρχε τότε στην Αλεξάνδρεια. Δεν νομίζω ότι είναι μια άποψη που δίνει πλήρεις απαντήσεις. Φωτίζει όμως μια πλευρά και εξηγεί κατά ποίο τρόπο είχε αποκοπεί πλήρως ο ψυχικός δεσμός μεταξύ αξιωματικών και πληρωμάτων, ανδρών που πολεμούσαν και διακινδύνευαν μαζί. Άφησα τελευταίο τον Βασιλέα, τον κορυφαίο, ίσως, παράγοντα του ελληνικού δράματος, που εκτυλίχθηκε σε όλη τη διάρκεια της κατοχής, η μία μόνο πράξη και όχι η μεγαλύτερη, του οποίου ήταν το κίνημα του Ναυτικού. Κατ` αρχήν διαβιώνει στο Λονδίνο, ενώ η κυβέρνησή του, οι ένοπλες δυνάμεις, τα όποια στοιχεία κρατικής οντότητας είχαν απομείνει, που δίνουν και στον ίδιο υπόσταση, βρίσκονται στην Αίγυπτο. Και αν ακόμα υποθέσουμε πως η παραμονή του εκεί συνδέεται με την παρουσία στο κέντρο των πολεμικών εξελίξεων, η απουσία του από την Αίγυπτο μετά την έκρηξη του κινήματος είναι αδικαιολόγητη. Κατά τη διάρκεια του κινήματος του Απριλίου `44, όπως άλλωστε και σ` όλο το διάστημα των τριών και πλέον χρόνων παραμένει οχυρωμένος πίσω από την προστασία που του παρείχε η συναναστροφή με τα Βρετανικά ανάκτορα και ο Βρετανός Πρωθυπουργός Ουίνστον Τσώρτσιλ. Στην πραγματικότητα αφήνεται να χρησιμοποιείται από την Βρετανική κυβέρνηση ως εγγυητής των Αγγλικών συμφερόντων στην μεταπολεμική Ελλάδα. Τελικά στο διάγγελμά του της 12ης Απριλίου 1944 αποδέχεται το αίτημα που επί τέσσερα χρόνια διχάζει τον ελληνικό λαό, δηλαδή η επάνοδός του στην απελευθερωμένη χώρα να εξαρτηθεί από δημοψήφισμα, αλλά είναι πλέον πολύ αργά να προλάβει, τόσο το κίνημα του Ναυτικού, όσο και τις μεταπολεμικές τραγικές εξελίξεις. Η στάση και συμπεριφορά του, τον μετατρέπει από παράγοντα ενότητας του ελληνικού λαού, σε παράγοντα διχασμού και αστάθειας. Η Βασιλική συμπεριφορά, αθέλητα, έδωσε άλλοθι στην κομμουνιστική προπαγάνδα και δεν άφησε να διαφανούν οι πραγματικές προθέσεις και οι αδιάλλακτες θέσεις του κομμουνιστικού κόμματος. Αντίθετα επέτρεψε στο ΚΚΕ να μεταμφιέζει με φιλολαϊκό μανδύα, την επιδίωξή του να καταλάβει την εξουσία με τα όπλα και να την εξασκήσει με στυγνές δικτατορικές μεθόδους. Θα επιθυμούσα να κλείσω αυτό το σημείωμα χωρίς να επαναλάβω την κοινότοπη διαπίστωση για την “κατάρα της φυλής”, τη διχόνοια, που κάνει να μοιάζει η ιστορία μας με τις ακατάπαυστες κυλίσεις του Σισύφειου λίθου πάνω στην πλαγιά του βουνού προς την κορυφή. Εάν εξάλλου δεν φοβόμουνα, να μην ολισθήσω σε ηθικοπλαστικές υποδείξεις, θα ευχόμουν για το μέλλον, την απόρριψη της λογικής των απολύτων θέσεων και χαρακτηρισμών, που μοιραία οδηγούν σε ανώφελες και επιβλαβείς οξύτητες και διχαστικές καταστάσεις και την καταβολή προσπάθειας να γίνει ορατό και σεβαστό το δίκαιο του πολιτικού αντιπάλου.

1. Έκθεση της Δράσης του Βασιλικού Ναυτικού κατά τον πόλεμο του 1940-1944. Αντιναυάρχου Δημ. Φωκά. 2. Έκθεση περί κινήματος Μέσης Ανατολής. Υποναυάρχου Κ. Αλεξανδρή. 3. Ο Ναυτικό πόλεμος του 1940 όπως τον έζησα. Αντιναυάρχου Ε. Καββαδία. 4. Αναμνήσεις και σκέψεις ενός παλαιού Ναυτικού. Τόμος Γ, Μέρος Β. Πλοιάρχου Ν. Πετρόπουλου. 5. Εχθρός εν όψει 1940-1945 Αντιναυάρχου Ιω. Τούμπα.

28

Ðåñßðëïõò

[ Frank Abney Hastings ]

FRANK ABNEY

HASTINGS Γεννήθηκε το 1794 και από πολύ μικρός κατατάχθηκε στο Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό. Σε ηλικία μόλις 11 ετών το πλοίο στο οποίο υπηρετούσε έλαβε μέρος στη ναυμαχία του Τραφάλγκαρ. Το 1819 απομακρύνθηκε από το Ναυτικό λόγω πειθαρχικού παραπτώματος που έλαβε χώρα στην Ιαμαϊκή, ενώ βρισκόταν εκεί ως κυβερνήτης υδρογραφικού πλοίου. Έχοντας εξασφαλισμένα τα προς το ζην από την οικογενειακή του κληρονομιά πήγε στη Γαλλία όπου επηρεάστηκε από τις φιλελεύθερες ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης. Το 1822 έφυγε από τη Μασσαλία με τον Αμερικανό φιλέλληνα Γεώργιο Τζάρβις (George Jarvis) και έφτασε στην Ύδρα στις 3 Απριλίου, με σκοπό να βοηθήσει την Ελληνική Επανάσταση. Στις 11 Μαρτίου 1823 διορίσθηκε από το Εκτελεστικό Σώμα “Αρχηγός της πυροβολικής οπλοφορίας διά την εκστρατείαν της νήσου Κρήτης” υπό τις διαταγές του Αρμοστή του νησιού Εμμανουήλ Τομπάζη. Το 1824 υπέβαλε υπόμνημα στην ελληνική κυβέρνηση υποστηρίζοντας ότι θα διέθετε και ο ίδιος σημαντικό χρηματικό ποσό για την κατασκευή ατμοκίνητου πολεμικού πλοίου. Το Βουλευτικό Σώμα ενέκρινε τελικώς την εισήγησή του κι έτσι ναυπηγήθηκε το “Καρτερία” το 1825. Στις 11 Οκτωβρίου 1826 η Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδας, με έγγραφό της ανέθετε την κυβέρνηση του πλοίου στον Άστιγγα και όριζε “να αποτελεί μέρος του εθνικού στόλου υπό τις οδηγίες του στολάρχου Ανδρέα Μιαούλη”. Η “Καρτερία” ήταν ατμοκίνητο τροχήλατο πλοίο 400 τόνων με οκτώ πυροβόλα και έχει καταγραφεί στην παγκόσμια ιστορία ως το πρώτο ατμοκίνητο πολεμικό πλοίο που έλαβε μέρος σε πολεμικές επιχειρήσεις. Συμμετείχε στον αποκλεισμό της Ερέτριας το 1827 και τον βομβαρδισμό του Ωρωπού, όπου κυριεύθηκαν δύο τουρκικά πλοία.

30

Ðåñßðëïõò

Πέτυχε την ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης του Βασιλαδιού στη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου τον Δεκέμβριο του 1827. Τον Μάιο του 1828 επιχείρησε εναντίον των τουρκικών δυνάμεων του Μεσολογγίου και του Αιτωλικού. Στην επιχείρηση αυτή στις 11 Μαΐου ο Άστιγξ τραυματίσθηκε σοβαρά και στις 20 Μαΐου πέθανε στη Ζάκυνθο, όπου είχε στο μεταξύ μεταφερθεί, σε ηλικία 34 ετών. Μεταφέρθηκε με το αγγλικό πολεμικό πλοίο “Ελβετία” στο Λουτράκι και εν συνεχεία με το ελληνικό πλοίο “Αθηνά” από το Καλαμάκι της Ισθμίας στην Αίγινα, όπου βαλσαμωμένος τοποθετήθηκε στην κρύπτη της εκκλησίας του Ορφανοτροφείου. Η κηδεία του έγινε τον επόμενο χρόνο στην επέτειο του θανάτου του στον Πόρο, όπου μεταφέρθηκε η σορός του με το “Καρτερία” στο οποίο επέβαινε ο Καποδίστριας και με συνοδεία Μοίρας πολεμικών πλοίων. Η ελεύθερη Ελλάδα δεν ξέχασε ποτέ τον Άστιγγα που ορμώμενος από τα ιδεώδη της ελευθερίας των λαών και της κοινωνικής δικαιοσύνης ήλθε εδώ, στη μακρινή γι αυτόν χώρα, ο ιστορικός λαός της οποίας είχε ξεσηκωθεί για να αποκτήσει την ελευθερία του και εντάχθηκε στον αγώνα της, στον οποίον έδωσε και την πολύτιμη νεανική του ύπαρξη. Προς τιμήν του το όνομά του δόθηκε σε δύο πλοία του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, μία Κανονιοφόρο (1833-1853) και ένα Αντιτορπιλικό HUNT III (1946-1963).

Eπάνω: ΦΡΑΝΚ ΑΜΠΝΕΫ ΑΣΤΙΓΞ (υπό του βαυαρού λοχαγού Κραϊζέζεν, εκ του φυσικού). Κάτω: Το μνημείο του Άστιγκα όπως είναι σήμερα στην πλατεία διδακτηρίων της ΣΜΥΝ.

Άρθρο της εφημερίδας “THE LONDON TIMES” Της 6ης Νοεμβρίου 1828 Υπηρεσία Ναυτικού Πυροβολικού Ο Πλοίαρχος Άστιγξ, ο οποίος πέθανε πρόσφατα στην Ελλάδα και ο οποίος τα τελευταία δύο ή τρία χρόνια διακρίθηκε πολύ στον ναυτικό πόλεμο αυτής της Δημοκρατίας, άφησε σαν κληρονομιά στην Υπηρεσία Ναυτικού Πυροβολικού1, την οποία η παρουσία του κόσμησε, τα αποτελέσματα της εφεύρεσης και της εμπειρίας του, στις μεθόδους και τα μέσα αύξησης της αποτελεσματικότητάς της. Το φυλλάδιό του που έγινε γνωστό μετά θάνατο, έχει τον τίτλο «Απομνημονεύματα σχετικά με τη χρήση των βλημάτων2, των ερυθροπυρωμένων βολών3 και εμπρηστικών4, από το Ναυτικό Πυροβολικό». Ο Πλοίαρχος Άστιγξ αρχίζει την έκδοσή του δίδοντας έμφαση στο εντυπωσιακό γεγονός ότι, ενώ 99 φορές στις 100, το πυροβολικό είναι ο αποφασιστικός παράγοντας για την έκβαση των ναυτικών δράσεων, η γνώση των αρχών του πυροβολικού δεν εθεωρείτο μέχρι πρόσφατα ουσιαστικό προσόν για έναν Αξιωματικό του Ναυτικού. Οι αδιαφιλονίκητες επιτυχίες του Ναυτικού μας έχουν κατά συνέπεια αποδοθεί στην υπέρτερη ικανότητά μας στους χειρισμούς, καθώς και άλλες αιτίες που δεν είχαν σχέση με την επιστημονική μηχανολογία5. «Μία μάχη» αναφέρει ο Πλοίαρχος «δεν κερδίζεται ολοκληρωτικά την ημέρα της ναυμαχίας. Η νίκη επιτυγχάνεται με την ενημερότητα εφ’ όλων των λεπτομερειών του πλοίου και με την καθημερινή επιμέλεια και φροντίδα αποφυγής ατυχημάτων, καθώς και επίδειξη της πρέπουσας προσοχής για την υγεία και την πειθαρχία του πληρώματος. Μόνον έτσι τα βρετανικά πολεμικά πλοία μπορούν να παραμένουν εν πλω για αρκετούς μήνες, όχι μόνο χωρίς να υποφέρουν, αλλά με το πλεονέκτημα να βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση να αντιμετωπίσουν ένα εχθρό στο τέλος, παρά στην αρχή μιας τέτοιας περιόδου» Ως απόδειξη του πόσο λίγο ήταν γνωστό 1. Του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού.

2. Shells. Βλήματα κελύφη. Εννοεί τα συνήθη, σήμερα, βλήματα που περιέχουν εσωτερικώς εκρηκτική γόμωση, επιμήκους ή σφαιρικού σχήματος.

3. Hot Shot. Ερυθροπυρωμένη βολή. Επρόκειτο μια βολή συμπαγούς βλήματος σφαιρικού σχήματος το οποίο είχε προηγουμένως ερυθροπυρωθεί σε ειδικό προς τούτο καμίνι στο κατάστρωμα του πλοίου. Ο χειρισμός των ερυθροπυρωμένων αυτών βλημάτων γινόταν με ειδικές τσιμπίδες.

4. Carcass shell. Εμπρηστικό βλήμα. Σφαιρικά κυρίως κελύφη βλημάτων, τότε, τα οποία πληρώνονταν με εύφλεκτα υλικά και άναβαν αμέσως προ της βολής των από το πυροβόλο. Δεν εξερυγνύοντο όπως τα γομωμένα βλήματα αλλά σκοπός τους ήταν να μεταδώσουν το πυρ στο αντίπαλο πλοίο από οπές στο κέλυφος από τις οποίες εξέρχονταν φλόγες..

5. Η επιστημονική μηχανολογία περιοριζόταν, τότε, σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα στα ζητήματα τα σχετικά με το πυροβολικό.

6. Εννοεί ότι ο σωλήνας ενός πυροβόλου είναι κατασκευασμένος με τοιχώματα κάννης παχύτερα κοντά στη θαλάμη που γίνεται η έκρηξη του προωθητικού γεμίσματος και οι πιέσεις είναι υψηλότερες. Όσο πλησιάζουμε στο στόμιο της κάννης τα τοιχώματα λεπταίνουν.

[ Frank Abney Hastings ]

το πυροβολικό μέχρι πριν λίγο καιρό, ο Πλοίαρχος Άστιγξ λέγει ότι αυτός ο ίδιος υπηρέτησε επτά χρόνια στο Ναυτικό και έλαβε μέρος σε δύο ναυμαχίες χωρίς να γνωρίζει ότι η γραμμή του μετάλλου της κάννης δεν ήταν παράλληλη με τον κύλινδρο του πυροβόλου6. Λόγω της ατελούς αυτής γνώσεως της ναυτικής μηχανολογίας το παλιό σύστημα των σφαιρικών βλημάτων και των πλήρων προωθητικών γεμισμάτων χρησιμοποιείται κατά κανόνα οποιαδήποτε κι αν είναι η απόσταση ή η φύση του στόχου εναντίον του οποίου εκτελείται η βολή. Ο Πλοίαρχος Άστιγξ αμφισβητεί την αποτελεσματικότητα αυτού του συστήματος και αποδεικνύει πόσο δύσκολο είναι να βυθισθεί ένα πλοίο με συνήθη σφαιρικά βλήματα (μπάλες). Έχοντας συμμετάσχει σε ναυτικό πόλεμο και διαθέτοντας υλικό απείρως υποδεέστερο του αντιπάλου του7 δοκίμασε, αρχικά, την περισσότερο καταστρεπτική ερυθροπυρωμένη βολή η οποία είχε, μέχρι τότε, χρησιμοποιηθεί κυρίως από επάκτιες πυροβολαρχίες, όχι όμως από πλοία. Το κύριο εμπόδιο στη χρησιμοποίηση αυτού του είδους της βολής από πλοία, της οποίας η ανώτερη αποτελεσματικότητα δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, είναι ο κίνδυνος ότι το πυρ μπορεί να μεταδοθεί στο προωθητικό γέμισμα κατά τη φάση της γέμισης8 και σκόπευσης του πυροβόλου. Για να αποφύγει αυτή τη δυσκολία, ο Πλοίαρχος Άστιγξ, έκανε ένα πείραμα χρησιμοποιώντας διαχωριστικό παρέμβλημα9 από υγρό πηλό. Το πείραμα πέτυχε και στη συνέχεια χρησιμοποίησε ερυθροπυρωμένες βολές με απόλυτη ασφάλεια. Ο απαιτούμενος χρόνος για να θερμανθεί το βλήμα αποτελεί περιοριστικό παράγοντα κι έτσι μικρός αριθμός τέτοιων βολών μπορούν να χρησιμοποιηθούν από πλοία. Ο Πλοίαρχος Άστιγξ, ως εκ τούτου, συνιστά την γενική χρήση γομωμένων βλημάτων αντί συμπαγών, ερυθροπυρωμένων, ή ψυχρών. Έχοντας συνεργήσει στην απόκτηση ενός (πολεμικού) ατμοπλοίου στην υπηρεσία της Ελλάδας προετοίμασε για τον οπλισμό του οκτώ κανόνια των 68 λιβρών και πειραματίσθηκε στα ανοιχτά της Σάμου σε διαφορετικές αποστάσεις με διάφορα (προωθητικά) γεμίσματα. Αυτά του τα πειράματα παραθέτει στο φυλλάδιό του, στο οποίο παραπέμπουμε τον αναγνώστη. Από αυτό το πλοίο, αναφέρει, ότι έβαλε περίπου 18.000 γομωμένα βλήματα χωρίς το παραμικρό ατύχημα από έκρηξη. Κατ’ αυτόν τον τρόπο αποδείχθηκε ότι αυτά τα βλήματα ήταν γενικά πολύ αποτελεσματικά έχοντας απείρως καλύτερο αποτέλεσμα από μεγαλύτερους αριθμούς σφαιρικών

βλημάτων (μπάλες). Ο χώρος δεν μας επιτρέπει παρά μόνο να παραθέσουμε την ακόλουθη ανακεφαλαίωση του πειράματος του Πλοιάρχου και των παρατηρήσεών του. «Ας αναλογισθούμε για μια στιγμή τι έχει λεχθεί και νομίζω πως θα γίνει παραδεκτό ότι ερυθροπυρωμένες βολές, βλήματα με γόμωση και εμπρηστικά, μπορούν να χρησιμοποιηθούν από πλοία εξασφαλίζοντας ικανοποιητικό βαθμό ασφαλείας για την ομοχειρία που τα χρησιμοποιεί. Οι ερυθροπυρωμένες βολές δεν μπορεί γενικά να χρησιμοποιούνται ούτε ως συνήθεις, ούτε φυσικά ως μοναδικές από πλοία, λόγω του μακρού χρόνου που απαιτείται για την ερυθροπύρωσή τους και ως εκ τούτου του περιορισμένου αριθμού βολών που είναι δυνατόν να προετοιμασθούν. Μπορεί να χρησιμοποιούνται σε περιορισμένες ποσότητες από ατμόπλοια, κατά τον τρόπο που τις χρησιμοποίησα εγώ. Μπορεί βεβαίως να υιοθετηθεί η γενική χρήση γομωμένων βλημάτων με μικρότερο κίνδυνο από τις συνήθεις ψυχρές βολές. Τούτο διότι, για να καταστήσεις τα γομωμένα βλήματα αποτελεσματικά οφείλεις να αυξήσεις πολύ το διαμέτρημα των πυροβόλων10, και επομένως να ελαττώσεις των αριθμό των πυροβόλων, λίγα πυροβόλα είναι αναγκαία όταν χρησιμοποιούνται βλήματα με γόμωση. Έτσι ένα πλοίο το οποίο φέρει δέκα οχτώ πυροβόλα με το παρόν σύστημα (των συμπαγών βλημάτων) μπορεί να φέρει οχτώ (μόνο) 68άρια για τη χρήση των γομωμένων βλημάτων. Με αυτό τον τρόπο κατά τη διάρκεια της μάχης αντί να έχεις εννέα προωθητικά γεμίσματα11 να κυκλοφορούν ταυτόχρονα και εννέα πυροβόλα να βάλλουν, θα έχεις μόνο τέσσερα προωθητικά γεμίσματα και τέσσερις βολές. Έχεις επίσης, (το οποίο προσθέτει σημαντικά στην όλη ασφάλεια των πραγμάτων), πολύ περισσότερο χώρο μεταξύ των πυροβόλων και πολύ λιγότερη πίεση και σύγχυση καθώς και περισσότερους αξιωματικούς να επιβλέπουν την εξυπηρέτηση του κάθε πυροβόλου. Σ’ αυτό αποδίδω την καθολική απουσία ατυχημάτων επάνω στο ˝Καρτερία˝. Είμαι βέβαιος πάντως ότι δεν οφείλεται σε αυξημένη τάξη και πειθαρχία η οποία ήταν αδύνατο να επιβληθεί στη θέση που βρισκόμουν. Όσον αφορά τα εμπρηστικά βλήματα δεν χρειάζεται να λεχθεί ότι χρησιμοποιούνται μόνο ως υποκατάστατα των ερυθροπυρωμένων βολών. Αλλά νομίζω ότι μετά λίγο χρόνο από τη γέμισή τους το αποτέλεσμα είναι πολύ αβέβαιο. Η μόνη προφύλαξη που είναι αναγκαία

κατά τη χρήση των γομωμένων βλημάτων είναι η κατάλληλη φόρτωσή τους στα πυροβόλα και η προσεκτική εισαγωγή τους στο σωλήνα12. Είχα μία κοιλότητα στους εμβολείς μου για να υποδέχεται την κεφαλή του πυροσωλήνα13. Ξύλινοι πάτοι (των εμβολέων) είναι βέβαια επιθυμητοί και πυροσωλήνες που να βιδώνονται στο στόμιο των βλημάτων, έτσι ώστε να μην εξέχουν. Αυτό (το τελευταίο) αυξάνει και την ακρίβεια του πυρός. Τα βλήματα θα πρέπει να πληρώνονται όσο το δυνατόν περισσότερο κατά τη γόμωση, ώστε να αφήνουν στη μπαρούτη το μικρότερο δυνατό χώρο για κίνηση κατά τη διάρκεια της πτήσης. Στη γόμωση εκτός από τη μπαρούτη θα μπορούσαν να περιλαμβάνονται και μερικοί πυρόλιθοι (τσακμακόπετρες), λίγοι, ή όποιου άλλου είδους εύφλεκτο μίγμα. Σε κοντινές αποστάσεις, π.χ. 200 υάρδες, επιμήκη βλήματα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν με τεράστια αύξηση της αποτελεσματικότητας. Δεν θα απαιτούσαν ξύλινους πάτους και θα ήσαν κατασκευασμένα να περιέχουν τη διπλή ποσότητα μπαρούτης από εκείνη που περιέχεται σε ένα σφαιρικό βλήμα, π.χ. 5 lb για 68άρια, το αποτέλεσμά τους σε ένα αντίπαλο θα ήταν πολύ μεγάλο. Είναι αναγκαίο στη χρήση γομωμένων βλημάτων να αποδίδεται μεγάλη προσοχή στην επιλογή των προωθητικών γεμισμάτων ανάλογα με τις αποστάσεις, έτσι ώστε να αποφεύγεται η διάτρηση των δύο πλευρών και η διαπέραση του αντιπάλου πλοίου.. Είχα προωθητικά γεμίσματα των 2,3,4,5,6,7,8,9 και 10 λιβρών και τα χρησιμοποιούσα χωρίς καμία δυσκολία. Οποιοσδήποτε μπορεί να κάνει το ίδιο. Θα παραθέτω πάντοτε σαν απόφθεγμα πως οποιοδήποτε προωθητικό γέμισμα μεγαλύτερο απ’ ό,τι απαιτείται για τη διάτρηση της πλευράς του αντιπάλου δεν είναι μόνο απλή σπατάλη μπαρούτης, αλλά πρόκειται για μια επιζήμια σπατάλη μπαρούτης. Σε εκθέτει στον κίνδυνο να διαπεράσεις και τις δύο πλευρές του αντιπάλου κι έτσι να χάσεις το αποτέλεσμα της έκρηξης. Ελαττώνει το αποτέλεσμα των θραυσμάτων και καθιστά την οπή πιο εύκολα επισκευάσιμη με παραγέμισμα. Ελαττώνει την πιθανότητα πυροδότησης του πυροσωλήνα. Σε εκθέτει στον κίνδυνο θραύσεως των στροφαλίγγων, των μανδάλων, των φορείων, των ολισθητήρων κ.λπ. και προξενεί απώλεια χρόνου με την υποχρέωση να εξέρχονται πλήρως τα πυροβόλα από τις θυρίδες, αντί ενός τμήματος μόνο14. Δεν υπάρχουν λόγια για να περιγράψουν πόσο πολύ επιζήμιο είναι το σύστημα των μεγάλων προωθητικών γεμισμάτων..

7. Εννοεί τον ναυτικό πόλεμο της Ελληνικής Επανάστασης. 8. Εννοεί την εμπροσθογεμή γέμιση πρώτα του προωθητικού γεμίσματος και μετά του βλήματος.

9. Μεταξύ προωθητικού γεμίσματος και ερυθροπυρωμένης σφαίρας. 10. Για να πληρώσεις το κέλυφος του βλήματος με εκρηκτική γόμωση που να είναι αποτελεσματική πρέπει το πυροβόλο να μπορεί να βάλει μεγαλύτερα (σε διάμετρο) και επομένως βαρύτερα βλήματα με συνέπεια να είναι μεγαλυτέρου διαμετρήματος. 11. Εννοεί τα πυροβόλα της μιας πλευράς μόνο, δηλαδή τα μισά του συνόλου. 12. Εννοεί ο εμβολέας να εισαγάγει το βλήμα με προσοχή, όχι με δύναμη. 13. Ο εμβολέας που ωθεί τον πάτο του βλήματος είχε κοιλότητα στη θέση που υπήρχε η κεφαλή του πυροσωλήνα. 14. Εννοεί ότι με πλήρη προωθητικά γεμίσματα τα πυροβόλα θα έχουν μακρά διαδρομή ανάκρουσης με αποτέλεσμα να πρέπει να εξέρχονται περισσότερο από τις θυρίδες.

Ðåñßðëïõò

31

«Εναπόκειται δε εις υμάς, καθό ο πλοίαρχος του ατμοπλοίου, να βάλητε τάξιν εις το κάθε τι»: Πληροφορίες που προέρχονται από το προσωπικό αρχείο ενός Ανδριώτη πλοιάρχου

H

Tης Ελένης Μπενέκη

ελληνική ναυτιλιακή ιστορία αντιμετωπίζει, όσον αφορά την τεκμηρίωσή της, προβλήματα και ελλείψεις σε πηγές αναφοράς, όπως επίσημες στατιστικές, οργανωμένα αρχεία συναφών φορέων και ογκώδη αρχειακά σύνολα, βάσει των οποίων να καθίστατο δυνατή η ανασυγκρότηση της ιστορίας ενός κλάδου της οικονομίας της χώρας με ζωτική σημασία. Επιπλέον, λόγω της φύσης των δραστηριοτήτων του κλάδου, το πρόβλημα των ερευνητών συχνά συνίσταται στη συστηματοποίηση και το συντονισμό της έρευνας για τον εντοπισμό υλικού που είναι τόσο θεματικά, όσο και γεωγραφικά διασπασμένο1. Η βιβλιογραφία η σχετική με την ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας έχει αναδείξει την οικογένεια ως βάση για την οργάνωση της ναυτιλιακής επιχείρησης καθώς και την αξιοποίηση οικογενειακών και τοπικών δικτύων (ανά ναυτότοπο ή σύνολο ναυτοτόπων) για την εξασφάλιση επιχειρηματικής συνοχής, εμπιστοσύνης και επικοινωνίας2. Η έρευνα δεν έχει όμως αποδώσει ακόμη σε βάθος αναλύσεις των παραγωγικών μονάδων, των οικογενειακών επιχειρήσεων, στους κλάδους του εμπορίου και της ναυτιλίας καθώς και της ένταξης αυτών σε τοπικό, εθνικό και διεθνές περιβάλλον. Ένας από τους λόγους είναι ότι το αναγκαίο υλικό για την εξέταση της ιστορίας των ναυτιλιακών οίκων και των εφοπλιστικών οικογενειών ως επιχειρηματικών μονάδων αποδεικνύεται συχνά εξαιρετικώς διάσπαρτο και κατακερματισμένο. Σπάνια απαντούν συγκροτημένα αρχεία εμπορικών ή εφοπλιστικών επιχειρήσεων ή και οικογενειακά αρχεία ικανά να φωτίσουν την εμποροναυτιλιακή δραστηριότητα. Ως αιτία, μεταξύ άλλων, καταγράφεται και η τάση των παραδοσιακών εφοπλιστικών οικογενειών να μη διατηρούν ή να κρατούν κλειστά στην έρευνα τα επαγγελματικά βιβλία των προγόνων τους3. Η έλλειψη αρχείων επιχειρήσεων αλλά και συγκροτημένων ιδιωτικών αρχείων καθώς και η διασπορά και πολυσχιδία των δραστηριοτήτων των εφοπλιστικών οικογενειών

επιβάλλει συχνά την αναπλήρωσή τους και τη συμπληρωματικότητα των αρχειακών συνόλων στα οποία αναζητείται η πληροφορία. Η οικογένεια Εμπειρίκου, μια πολύκλαδος και πολυσχιδής, όσον αφορά την επιχειρηματική της δράση, οικογένεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια περίπτωση κατάλληλη για τη μελέτη της ιστορίας της ελληνόκτητης ναυτιλίας4. Συνδέθηκε στενά με τη ναυτιλιακή ιστορία της Άνδρου, της γενεθλίου νήσου της5, η δε επιτυχής πορεία της στο εμπόριο και τη ναυτιλία βασίσθηκε στη δραστηριοποίηση πολλών από τα μέλη της στον καιρό των ιστίων6 αλλά ταυτίστηκε με τη μετάβαση στον ατμό. Το 1900, η οικογένεια διέθετε ήδη στόλο έντεκα ατμοπλοίων, τέσσερα από τα οποία ήταν νεότευκτα, αξίας 245.000 λιρών. Το 1914, ο στόλος της οικογένειας Εμπειρίκου ήταν ο μεγαλύτερος στην Ελλάδα με περισσότερα από τριάντα ατμόπλοια των 100.000 κ.ο.χ. περίπου7, που αντιστοιχούσαν στο 13% του ελληνόκτητου στόλου, καθιστώντας αυτή την ισχυρότερη εφοπλιστική οικογένεια της Ελλάδας της εποχής8. Τα μέλη της οικογένειας Εμπειρίκου που πέρασαν στον εφοπλισμό το έκαναν με ίδια κεφάλαια, τα οποία προέκυψαν ως πλεόνασμα από το εμπόριο των σιτηρών που διεξήγαγαν από τη δεκαετία του 1870 ακολουθώντας τους θαλάσσιους δρόμους και τις επιχειρηματικές επιλογές ενός συνόλου Ελλήνων εμπόρων και εφοπλιστών που συγκροτούν αυτό που η σχετική βιβλιογραφία διακρίνει ως «ιόνιο» δίκτυο9. Ο πρωτότοκος γιος του Κωνσταντίνου Λεον. Εμπειρίκου, Λεωνίδας (1836-1894) εγκαταστάθηκε στην παραδουνάβια πόλη της Ρουμανίας Βραΐλα, όπου έθεσε τις βάσεις εμπορικής επιχείρησης σιτηρών και ναυτιλιακών επιχειρήσεων των υιών Κ. Λ. Εμπειρίκου. Αργότερα, στην ίδια πόλη τον ακολούθησαν οι αδελφοί του Αλκιβιάδης (1842-1924), με τον οποίο επωμίστηκαν από κοινού τη διεύθυνση των εκεί επιχειρήσεων, και Επαμεινώνδας (18581924)10. Στο γραφείο αυτό της Βραΐλας ασκήθηκαν στην αρχή της σταδιοδρομίας τους ο Σταμάτιος του Γεωργίου και οι Λεωνίδας11 και Μιχαήλ του Ανδρέα, μέλη της οικογένειας που εξελίχθηκαν

Χαρλαύτη Τζελίνα, «Ελληνική ναυτιλιακή ιστορία: όρια και πηγές», περιοδικό Τα Ιστορικά 14-15 (1991), 222-223. 2 Ως δίκτυο ορίζεται ένας συγκεκριμένος τύπος σχέσης που συνδέει μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων. Βλ. τον ορισμό αυτό στο Χαρλαύτη Τζελίνα, Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας, Νεφέλη, Αθήνα 2001, 39 ενώ για τη λειτουργία των υπερεθνικών δικτύων των Ελλήνων ως παράγοντα επιτυχίας της ελληνόκτητης ναυτιλίας βλ. ό.π., 463. Για τη συγκρότησή τους στον καιρό των ιστιοφόρων βλ. Χαρλαύτη Τζελίνα - Χαριτάτος Μάνος - Μπενέκη Ελένη, Πλωτώ. Έλληνες καραβοκύρηδες και εφοπλιστές από τα τέλη του 18ου αιώνα έως τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, Ε.Λ.Ι.Α, Αθήνα 2002, 17, για τη συνέχιση της δράσης τους στο Μεσοπόλεμο βλ. Χαρλαύτη Τζελίνα, ό.π., 349-352 ενώ για το ρόλο τους στη μεταπολεμική φάση ανάπτυξης της ελληνόκτητης ναυτιλίας βλ. Θεοτοκάς Γιάννης - Χαρλαύτη Τζελίνα, Ευπόμπη. Ελληνικές ναυτιλιακές επιχειρήσεις, 1945-2000. Οργάνωση, διοίκηση και στρατηγικές, Ε.Λ.Ι.Α., Αθήνα 2004, 57, 83 και Harlaftis G., A History of the GreekOwned Shipping. The Making of an International Tramp Fleet, 1830 to the Present Day, Routledge, 1996, 203-204, 274-277. 3 Χαρλαύτη Τζελίνα, ό.π., 302.

4 Για μια αναλυτική βιογράφηση των μελών της βλ. Εμπειρίκος Αύγουστος Ν., Η ιστορία της οικογένειας των Εμπειρίκων. Ρίζες-δράση. Βιογραφία διακριθέντων. Γενεαλογικό δέντρο, 1765-1996, β΄ έκδοση, εκδόσεις Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα 1998. 5 Πολέμης Ι.Δ., «Ο Ανδρέας Εμπειρίκος βιογραφεί τον πατέρα του», Πέταλον. Συλλογή ιστορικού υλικού περί της νήσου Άνδρου, τεύχος πέμπτον, Άνδρος 1990, 5-6. και Μουστάκας Διον. Ε., «Περί τον πλούτον της Άνδρου. Ο εμπορικός στόλος αυτής», Ανδριακόν Ημερολόγιον 1925, 67. 6 Πολέμης Δημήτριος Ι., «Περί την ιστορίαν της Άνδρου κατά τον ΙΘ΄ αιώνα», Πέταλον. Συλλογή ιστορικού υλικού περί της νήσου Άνδρου, τεύχος πρώτον, Άνδρος 1977, 16. 7 Χαρλαύτη Τζελίνα, ό.π., 203, πίν. 4.17. 8 Χαρλαύτη Τζελίνα - Χαριτάτος Μάνος - Μπενέκη Ελένη, ό.π.,141. 9 Το εμποροναυτιλιακό αυτό δίκτυο, του οποίου η πλειοψηφία των μελών κατήγετο από τα νησιά του Ιονίου πελάγους, συγκέντρωσε τη δραστηριότητά του στην ανατολική Ευρώπη, στα λιμάνια του Δούναβη, τη Βραΐλα, το Γαλάτσι, το Σουλινά και τα λιμάνια της Αζοφικής, το Ταϊγάνιο ή Τανγκαρόκ και τη Μαριούπολη, ενώ στη δυτική Ευρώπη βασικά άκρα του ήταν η Μασσαλία και το Λονδίνο. Βλ. αναλυτικά Χαρλαύτη Τζελίνα, ό.π., 174-213. 10 Χαρλαύτη Τζελίνα - Χαριτάτος Μάνος - Μπενέκη Ελένη, ό.π. 11 Πολέμης Ι.Δ., «Ο Ανδρέας Εμπειρίκος βιογραφεί τον πατέρα του», ό.π., 38.

1

32

Ðåñßðëïõò

Eπάνω: Αναστάσιος Σύρμας, 1842-1924. Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα. Στην αριστερή σελίδα: Ατμόπλοιο Ανδριάνα, ναυπήγησης 1906, 1.867 κκχ., ιδιοκτησίας Κ.Λ. Εμπειρίκου. Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα.

επίσης σε δυναμικές προσωπικότητες στο χώρο του εφοπλισμού12. Δυστυχώς, και στην περίπτωση της οικογένειας Εμπειρίκου, δεν διασώζονται αρχεία των εμποροναυτιλιακών οίκων που ίδρυσαν και διήθυναν μέλη των διαφορετικών κλάδων της οικογένειας, συχνά σε συνεργασία μεταξύ τους, και κυρίως από τη δράση τους στη Ρουμανία που αποτέλεσε το εφαλτήριο για την επιχειρηματική επιτυχία της οικογένειας.

O Καναδός ιστορικός Eric Sager έχει επισημάνει ότι δεν υπήρξε στη ξηρά επάγγελμα αντίστοιχο εκείνου του πλοιάρχου, όσον αφορά το εύρος των αρμοδιοτήτων του. Ο πλοίαρχος ήταν «εργοδότης και εργαζόμενος, μισθωτός και πράκτορας του ναυτιλιακού γραφείου, εργάτης της θάλασσας και έμπιστος του κεφαλαίου»13. Στη συνεχή επικοινωνία πλοιάρχου, ιδιοκτητών και ναυτιλιακού γραφείου –την εποχή του ταχυδρομείου και του τηλέγραφου– αποτυπώνονται με τον πληρέστερο τρόπο οι μεταξύ τους σχέσεις και ο τρόπος οργάνωσης των ναυτιλιακών επιχειρήσεων. Για το λόγο αυτό, ιδιωτικά αρχεία πλοιάρχων, όταν έχουμε την τύχη να διασώζονται, μπορούν να καλύψουν το προαναφερθέν ερευνητικό κενό.

- «Δεν είμαι εγωιστής και το χρέος μου προς τους ανωτέρους το γνωρίζω διότι δεν είναι και πρώτη φορά όπου υπηρετώ δούλος. Οι προϊστάμενοι έχουν δικαίωμα να κάμουν παρατηρήσεις εις τας εργασίας του ατμοπλοίου, διότι αύται υποβοηθούν τον πλοίαρχον εις τα καθήκοντά του, αλλ’ ουχί και να επιπλήττουν, διότι οι πλοίαρχοι δεν είναι είλωτες, αλλ’ αντιπρόσωποί των»14.

- «...εναπόκειται δε εις υμάς, καθό ο πλοίαρχος του ατμοπλοίου, να βάλητε τάξιν εις το κάθε τι»15.

Τα παραπάνω είναι αποσπάσματα από την επαγγελματική αλληλογραφία του πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα προς τους εργοδότες του, Εμπειρίκους της Βραΐλας. Είναι δε μέρος του περιεχομένου ενός προσωπικού και επαγγελματικού αρχείου που αυτός κληροδότησε, απόκειται στις συλλογές του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου και αποτελείται από ημερολόγια πλοίων, λογιστικά βιβλία, βιβλία εξόδων και μισθοδοσίας, βιβλία-αντίγραφα επιστολών (copie des lettres), έγγραφα όπως φορτωτικές, ναυλοσύμφωνα, αποδείξεις προμηθευτών και τραπεζών αλλά και έγγραφα προσωπικής φύσης που αφορούν στην ιστορία της οικογένειας Σύρμα, καθώς και από ένα σχεδίασμα αυτοβιογραφίας του ίδιου16. Το σύνολο των πληροφοριών που εκλύονται από το αρχείο αυτό επιτρέπει να παρακολουθήσει κανείς όχι μόνον την επαγγελματική αλλά, δευτερευόντως, και την προσωπική ιστορία ενός επί δεκαετίες ενεργού εργάτη της ελληνόκτητης ναυτιλίας την εποχή της μετάβασης από το ιστίο στον ατμό. Καθιστά, εξάλλου, δυνατή την καταγραφή των δραστηριοτήτων των πρώτων ελληνικών ατμοπλοίων. Από την περιγραφή των πράξεων του πλοιάρχου ή του πλοιοκτήτη προκύπτουν συμπεράσματα σχετικά με τις αρμοδιότητες του πλοιάρχου, τη σχέση με τον πλοιοκτήτη, τις επαγγελματικές πρακτικές και την επαγγελματική ηθική, τον τρόπο σύμπηξης συνεργασιών και την επιβεβαίωση των συγγενικών και τοπικών δικτύων. Το αρχειακό υλικό δίνει τη δυνατότητα για παρατηρήσεις όσον αφορά τη φύση του λόγου της επαγγελματικής αλλά και εκείνου της προσωπικής αλληλογραφίας. Περιγράφονται δε σ’ αυτό ατυχήματα, ναυάγια και επισκευές του πλοίου, η ζωή στο πλοίο, ο υλικός πολιτισμός που είχε στη διάθεσή του το πλήρωμα και ο καπετάνιος, η σύνθεση των πληρωμάτων, οι σχέσεις των μελών του πληρώματος μεταξύ τους, οι συνήθειες και το διαιτολόγιό τους, τα ταξίδια των ναυτικών στον κόσμο (επιστολικά δελτάρια) καθώς και ο υλικός πολιτισμός που έφερναν πίσω στην πατρίδα και στο σπίτι τους. Το σημαντικότερο είναι ότι οι πληροφορίες αυτές συμβάλλουν, με τον πιο άμεσο τρόπο, στην εκ των έσω ανασυγκρότηση της ναυτιλιακής δραστηριότητας, της διαχείρισης των πλοίων, της ναυτιλιακής ιστορίας. Ο πλοίαρχος Αναστάσιος Σύρμας (1842-1924) δεν είναι άγνωστος στη ναυτιλιακή βιβλιογραφία αφού το αρχείο του πρωτοεντόπισε και αξιοποίησε η Τζελίνα Χαρλαύτη, προκειμένου να φωτίσει περισσότερο τον τρόπο που ταξίδευαν τα πλοία και τα πληρώματά τους17. Ο Υδραίος στην καταγωγή καπετάν-Αναστάσης Σύρμας πολιτογραφήθηκε Ανδριώτης και εργάσθηκε ως καπετάνιος ιστιοφόρων και ατμοπλοίων μερικών από τις σημαντικότερες εφοπλιστικές οικογένειες της εποχής του έως το 1914 που συνταξιοδοτήθηκε. Αυτοδίδακτος, μεταπήδησε, διανύοντας ένα δύσκολο προσωπικό δρόμο και περνώντας μέσα από την ανεργία, από το ιστίο στον ατμό. Γεννήθηκε στην Ύδρα το 1842 και ήταν εγγονός καπετάνιου και γιος ναυκλήρου, ο οποίος «κατά πρώραν ευρισκόμενος με φουσκοθαλασσιά, μέγα κύμα τον ήρπασεν και εβύθισεν αυτόν εις την θάλασσαν και απεβίωσεν…». Δεκαετής μπαρκάρησε για επτά μήνες ως ναυτόπαις στην ημιολία Ιουλία του πλοιάρχου Νικολάου Βώτση18 όπου ο θείος και νονός του Ανδρέας Καραντώνης ήταν ναύκληρος και αργότερα καπετάνιος. Όταν λίγο αργότερα ο Ανδρέας Καραντώνης ναυτολογήθηκε στο πλοίο του πρώτου ξαδέλφου του, Αντωνίου Γκέλη, ο μικρός Αναστάσιος Σύρμας προσελήφθη στο ίδιο πλοίο ως θαλαμηπόλος με μισθό 30 δραχμές το μήνα19. Στην προστασία του ίδιου συγγενή παρέμεινε έως το 1864, διεξερχόμενος την ιεραρχία ως ναύκληρος, γραμματικός και ανθυποπλοίαρχος. Η επίσημη ναυτολόγησή του καταγράφεται το 186220 ενώ το 1866 παρακολούθησε ένα μηνιαίο κύκλο θεωρητικών σπουδών στη Σύρο, απέκτησε δίπλωμα πλοιάρχου και, όταν τον επόμενο χρόνο απέκτησε και δίπλωμα πλοιάρχου Α΄ τάξεως21, ήταν πια σε θέση να αναλάβει την πρώτη πλοιαρχία του. Αυτό έγινε το 1867: το πρώτο πλοίο του ήταν το Βρισηίς, των Αφών Κοσμά, μπρίκι 144 τόνων που είχε ναυπηγηθεί το 185722. Σε ιστιοφόρα των ίδιων εργάσθηκε έως το 1875, οπότε αντιμετώπισε μια δίχρονη περίοδο ανεργίας στη διάρκεια της οποίας επιχείρησε να εργασθεί για την εταιρεία Papayianni & Co., ως ναύτης στο ατμόπλοιο Αρκαδία με

Χαρλαύτη Τζελίνα-Χαριτάτος Μάνος-Μπενέκη Ελένη, ό.π. 13 Sager W. Eric, Seafaring Labour: The Merchant Marine of Atlantic Canada, 1820-1914, Montreal, McGill-Queen’s University Press, 1989, 81. 14 Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, Επαγγελματική αλληλογραφία πλοιάρχου Αναστ. Σύρμα με C.L. Embiricos (Λονδίνο) και Α. Embiricos (Βραΐλα), 10/7/1906 -4/3/1909. 15 Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, Copie des letters, Βραΐλα, 3/16 Ιουνίου 1908, Αλκιβιάδης Εμπειρίκος προς Α. Σύρμα. 16 Το αρχείο συγκρότησε ο εγγονός του, ναύαρχος Αναστάσιος Ζωγράφος, και αποτελείται από 13 φακέλους λυτών εγγράφων και 4 κουτιά με δεμένα βιβλία και φωτογραφικό υλικό. 17 Χαρλαύτη Τζελίνα, ό.π., 284-297. 18 Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, «Αυτοβιογραφία του Αναστασίου Σύρμα». 19 20 21 Ό.π. 22 Χαρλαύτη Τζελίνα-Βλασσόπουλος Στ. Νίκος (επιμέλεια Ελένη Μπενέκη), Ποντοπόρεια. Ποντοπόρα ιστιοφόρα και ατμόπλοια, 1830-1939, Ε.Λ.Ι.Α., Αθήνα 2002.

12

Ðåñßðëïõò

33

Αριστερά Αναστάσιος Σύρμας προς Κ. Λ. Εμπειρίκο, 30 Δεκεμβρίου 1907. Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, Επαγγελματική αλληλογραφία, 19.7.1906-4.3.1909. Eπάνω: Αλκιβιάδης Κωνσταντίνου Εμπειρίκος, 1842-1924. Καΐρειος Βιβλιοθήκη Άνδρου.

μηνιαίο μισθό 3,4 λίρες για δύο μήνες κάνοντας το ταξίδι: Λίβερπουλ, Κωνσταντινούπολη, Σύρος, Σμύρνη, Λίβερπουλ. Παραιτήθηκε, όμως, γιατί όπως διαπίστωνε ο ίδιος: «...είναι αδύνατον να ζήσει άνθρωπος ξένος με Άγγλους, εάν δεν συγχωνευθεί με αυτούς εις τας πράξεις των και αποβάλλει κάθε ιερόν, ως εκ τούτου αποφάσισα να επιστρέψω εις την Πατρίδα...»23. Μετά από επαγγελματικές περιπέτειες που διήρκεσαν δύο χρόνια, το 1877 επανήλθε στην υπηρεσία των Αφών Κοσμά όπου και παρέμεινε έως το 1880 οπότε παραιτήθηκε, εγκαταλείποντας ταυτόχρονα και τη δουλειά στα ιστιοφόρα, «...διότι εγνώριζα πλέον ότι δεν είναι εργασία δια να ζήσω με όλας μου τας θυσίας»24. Την ίδια χρονιά, η συνάντησή του στο Λίβερπουλ με τον Δημ. Νικολόπουλο από τη Βραΐλα του παρείχε μια νέα επαγγελματική ευκαιρία: να παρακολουθήσει στο Sunderland τη ναυπήγηση του α/π Καλλιόπη Νικολοπούλου, του οποίου υπήρξε πλοίαρχος για τα επόμενα τρία χρόνια, περίοδος που αντιπροσωπεύεται στο Αρχείο Σύρμα από βιβλία αντιγράφων αλληλογραφίας με τους ιδιοκτήτες του. Περιμένοντας την ολοκλήρωση του πλοίου, ο Α. Σύρμας μετέφρασε από τα αγγλικά το μικρό εγχειρίδιο Examination of a Steam Engine, το χειρόγραφο και ανάτυπο του οποίου περιέχεται επίσης στο Αρχείο του. Ήταν με την ευκαιρία ενός ταξιδιού του ίδιου πλοίου που γνώρισε την Άννα Πολέμη, από γνωστή οικογένεια πλοιοκτητών της Άνδρου της εποχής25, για να ακολουθήσει ο γάμος τους το 1882 –με κουμπάρο τον Σ. Εμπειρίκο26– και η εγκατάσταση του Υδραίου καπετάνιου στο νησί της Άνδρου. Νέα περίοδο ανεργίας αντιμετώπισε ο Α. Σύρμας το διάστημα 1883-1886, οπότε μετά από ένα μικρό διάστημα υπηρεσίας στο α/π Σκαραμαγκάς του Βασιλείου Εμπειρίκου, του πρώτου ατμοπλοίου της Άνδρου27, εργάστηκε σε πλοία της εταιρείας Φώσκολος, Μάγκος & Σια, μεταξύ τους και το α/π Δημήτριος Σκυλίτσης, βιβλία του οποίου περιέχονται επίσης στο Αρχείο. Το 1886, η οικογένεια Εμπειρίκου του απηύθυνε την πρόταση να αναλάβει την πλοιαρχία του α/π Α.Embiricos, με μισθό 300 φράγκα, «διότι περισσότερα ένεκεν της γνωστής υμών κρίσεως των ατμοπλοίων δεν δυνάμεθα να πληρώσωμεν». Ο Α. Σύρμας απάντησε

ότι, καθώς τότε βρισκόταν στην υπηρεσία των Π.Μ. Κουρτζή, «...δεν δύναμαι χωρίς να προειδοποιήσω αυτούς να παραιτηθώ αίφνης της θέσεώς μου διότι τούτο αντιβαίνει εις την ηθικήν»28. Τελικώς, προσλήφθηκε από τους Εμπειρίκους το 1904, έμεινε στην υπηρεσία τους για δέκα περίπου χρόνια κυβερνώντας τρία ατμόπλοιά τους και η εξέταση του αρχειακού υλικού που διασώθηκε κυρίως από την πλοιαρχία του επί δύο εξ αυτών είναι εξαιρετικά διαφωτιστική για τη συμπλήρωση της εικόνας των ναυτιλιακών επιχειρήσεων της οικογένειας Εμπειρίκου. Το πρώτο ατμόπλοιό τους στο οποίο πλοιάρχευσε ήταν το α/π Λεωνίδας, 1.750 κκχ, ναυπήγησης 1896 και ιδιοκτησίας του εγκατεστημένου στη Βραΐλα Αλκιβιάδη Εμπειρίκου ενώ πράκτοράς του στο Λονδίνο ήταν το γραφείο C.L. Embiricos. Το Ημερολόγιο του πλοίου παρέχει συστηματική και λεπτομερή αναφορά για κάθε ταξίδι, παραθέτοντας το ένα μετά το άλλο τα ακρωτήρια, τα νησιά, τις ακτές απ’ όπου διέρχεται το πλοίο, τα μίλια που καλύπτει, το στίγμα του στη θάλασσα καθώς και την ταχύτητά του. Τις χρονιές 1905 και 1906, το πλοίο μετέφερε αποκλειστικώς σιτηρά από το Ταϊγάνιο, το Γέισκ, το Αχταρύ, το Νοβοροσίσκ, το Γαλάτσι, τη Βραΐλα και το Μπουργκάς προς το Λονδίνο, το Λίβερπουλ, το Άμστερνταμ και το Ρότερνταμ στα δυτικά ταξίδια, και κάρβουνο από το Κάρδιφ προς τη Μασσαλία, τη Νάπολι, το Τόρε Ανουντσιάτο, τη Γένοβα και τη Σαβόνα, προς ανατολάς29. Το 1906, οι Εμπειρίκοι εμπιστεύτηκαν στον Αναστάσιο Σύρμα το νεότευκτο α/π Ανδριάνα, 1.867 κκχ, που είχε κατασκευαστεί την ίδια χρονιά και κόστισε 27.600 λίρες30. Μετέβη δε ο ίδιος στο Sunderland για να το παραλάβει και, φανερά ευχαριστημένος, έγραφε από κει στον Αλκιβιάδη Εμπειρίκο: «Κύριε Α. Εμπειρίκε, έλαβον την επιστολή σας της 6ης τρεχ. και σας απαντώ ότι το κάθε τι εις το α/π «Ανδριάνα» είναι εντάξει και δεν του λείπει ούτε ένα βελόνι, και χωρίς κολακείαν είναι εύμορφον, ισχυρόν και αναλόγως ταχύ, η δε τακτική ταχύτης του ανήλθε εις θάλασσαν μίλια (knots) (9) με κατανάλωση αγγλικούς άνθρακες 21 τόνων περίπου και υπολογίζουμε μετά του αρχιμηχανικού του πλοίου ότι μετά της αυτής

Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, «Αυτοβιογραφία του Αναστασίου Σύρμα». 24 Ό.π. 25 Περισσότερα σχετικά με την οικογένεια Πολέμη, βλ. Χαρλαύτη Τζελίνα - Χαριτάτος Μάνος - Μπενέκη Ελένη, ό.π., 153-155, και Θεοτοκάς Γιάννης - Χαρλαύτη Τζελίνα, ό.π., 364-367. 26 Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, «Αυτοβιογραφία του Αναστασίου Σύρμα». 27 Πολέμης Ι. Δημήτριος, «Η ναυτιλία της Άνδρου στην περίοδο του ατμού», περιοδικό Ιστορικά, εφημ. Ελευθεροτυπία, 31 Ιουλίου 2003, 16-17. 28 Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, φάκελος 2, αλληλογραφία Νικ. Εμπειρίκου και Α. Σύρμα, Νοέμβριος 1886. 29 Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, Ημερολόγιον του α/π Λεωνίδας, 17/6/1904-2/5/1906. 30 Χαρλαύτη Τζελίνα, ό.π., 302.

23

34

Ðåñßðëïõò

τακτικής ταχύτητος 9 μιλίων θα καταναλίσκει από τα συνηθισμένα κάρβουνα Cardiff περί τους 19 τόνους. Είμαι πολύ ευχαριστημένος από το κυβέρνισμα του πλοίου, καθώς και από το ταξίδευμα, επίσης και από όλας του τας διαιρέσεις των αμπαριών, αι οποίαι θα μας παρέχουν μεγάλην ευκολίαν εις την παραλαβήν πολλών ειδών φορτίου, και επεύχομαι αυτό να είναι καλορήζικον»31. Στις σελίδες του Εξοδολογίου/Ταμείου του ατμοπλοίου παρακολουθεί κανείς αναλυτικά το πρώτο ταξίδι του Ανδριάνα. Ο Αναστάσιος Σύρμας μεταβαίνει από την Άνδρο στο Sunderland μέσω Πειραιά, Πατρών, Brindisi, Παρισιού και Λονδίνου, χρεώνοντας αργότερα το λογαριασμό του πρώτου αυτού ταξιδιού του πλοίου με εισιτήρια, βαρκαδιάτικα, αμαξιάτικα, έξοδα διερμηνέα, τηλεγραφικά και λοιπά έξοδα καθώς και με αυτά της παραμονής του στο Sunderland περιμένοντας την αποπεράτωση της κατασκευής του πλοίου στα ναυπηγεία από τους Short Brothers. Εκείνη την περίοδο ο μισθός του είναι 400 φράγκα. Στη θέση του ανθυποπλοιάρχου θα ταξίδευε ο γιος του Θεόδωρος Σύρμας, με μισθό 150 φράγμα. Ο πλοίαρχος ναυτολογεί επίσης 14 ναύτες και 4 θερμαστές, των οποίων τα έξοδα ταξιδιού προς το Sunderland βαρύνουν επίσης το λογαριασμό του ταξιδιού. Για τις ανάγκες του ταξιδιού, που θα άρχιζε από το Dunston-on-Tyne, προμηθεύεται τρόφιμα από την εταιρεία T.Craig: κρέας, ψάρια, μπύρα, οπωρικά και λαχανικά, και καταβάλλει τα απαιτούμενα δώρα στον επιστάτη, τους εργάτες της φόρτωσης καθώς και «στον άνθρωπο των κατασκευαστών του πλοίου». Αγοράζει επίσης κάποια εργαλεία για το πλοίο, γραφική ύλη και σκεύη μαγειρικής, πληρώνει τα φορτωτικά, τη μισθοδοσία, και χρεώνει διάφορα έξοδα πλοιάρχου στο λογαριασμό του ταξιδιού. Το ταξίδι εκείνο τέλειωσε στη Μασσαλία στις 28/10 Αυγούστου 1906 και ο Αναστάσιος Σύρμας έστειλε στους πλοιοκτήτες στη Βραΐλα το λογαριασμό του ταξιδιού λίγες μέρες αργότερα, από το Αχταρύ, όπου βρισκόταν το πλοίο στο πλαίσιο του δεύτερου ήδη ταξιδιού του32. Όπως υπαγόρευε στον Αν. Σύρμα ο Αλκιβιάδης Εμπειρίκος, «...έκαστον ταξείδι θα αρχίζει από την ημέραν της αναχωρήσεως εκ του λιμένος εκφορτώσεως και θα κλείη την προτεραίαν της εκ του λιμένος εκφορτώσεως»33. Έτσι, το πλοίο απέπλευσε την επομένη, 29/11 Αυγούστου 1906, για την Κωνσταντινούπολη για να καταλήξει στο Αχταρύ όπου φόρτωσε για λογαριασμό της Louis Dreyfous & Co. φορτίο κριθαριού. Στο παρθενικό του εκείνο ταξίδι στην Αζοφική, το α/π Ανδριάνα υπέστη το πρώτο του μικρό ατύχημα. Στις 10 Σεπτεμβρίου 1906, ο καπετάν Σύρμας έστελνε στα γραφεία των Εμπειρίκων στη Βραΐλα και το Λονδίνο, τηλεγράφημα που μιλούσε για προσάραξη του πλοίου στα ρηχά, 35 μίλια από το Αχταρύ, για την απώλεια 60 τόνων καυσίμων και 70 τόνων φορτίου αλλά και για την επιθεώρηση του πλοίου από τους Lloyds που απέδειξε καμία βλάβη καρίνα και μικρή μόνο βλάβη στις μηχανές, η οποία επέτρεπε πάντως τον απόπλου του πλοίου34. Υγειονομικά, προρατικά και βαρκαδιάτικα βάρυναν το λογαριασμό εκείνου του ταξιδιού μαζί με νέες προμήθειες τροφίμων: όρνιθες, αυγά, ψωμιά και καπνιστά ψάρια αγοράσθηκαν για το ταξίδι που θα κατέληγε δύο μήνες περίπου αργότερα -λίγο περισσότερο από ό,τι διαρκούσαν συνήθως τα ταξίδια του Ανδριάνα- στο Brake της Γερμανίας35. Το Βιβλίο Μισθοδοσίας Πληρώματος του α/π Ανδριάνα παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για τη σύνθεση του πληρώματός του κατά ειδικότητες και το ύψος των μισθών και καταδεικνύει σχετική σταθερότητα σε πρόσωπα αλλά και την επιλογή ανδριώτικων πληρωμάτων, επιλογή που επιβεβαιώνει τη λειτουργία δικτύων σε επίπεδο ναυτότοπου. Ο πλοίαρχος δεχόταν επιστολές από τους ιδιοκτήτες σχετικά με τη διαχείριση του πληρώματος και ιδίως σχετικά με τον περιορισμό των εξόδων σε μισθούς και τροφοδοσία36. Εκείνος, κάποτε απάντησε: «...Έκαστον πλοίον έχει ξεχωριστόν βιβλίον και διαφορετικήν διαχείρισιν ένας έκαστος πλοίαρχος, δια τούτο οι κ.κ. Συνάδελφοί μου των ατμοπλοίων σας πρέπει να κοιτάξουν τα άλλα έξοδά των και όχι μόνον την μείωσιν των μισθοδοσιών και των τροφίμων δια το πλήρωμα»37. Και στο εν λόγω Αρχείο περιλαμβάνεται μικρό ποίημα του Δημητρίου Μ. Καΐρη, του 1908, στο οποίο εξαίρεται η τιμιότητα του Α. Σύρμα, ως του μόνου «...όστις του χρυσού ηρνίθη την λατρείαν / Κι’ απεσκοράκισε

μακράν κλοπήν και αδικίαν...», σε σύγκριση μάλιστα με ορισμένους συναδέλφους του, οι οποίοι «του ρακενδύτου ναύτου των ζητούν να πίουν αίμα»38. Ο Α. Σύρμας πλοιάρχευσε του α/π Ανδριάνα επί τέσσερα χρόνια. Στα ταξίδια αυτά το πλοίο μετέφερε σιτηρά από το Δούναβη και την Αζοφική προς τα λιμάνια της ηπειρωτικής βόρειας Ευρώπης (Αμβέρσα, Ρότερνταμ, Άμστερνταμ, Έμντεν και Βρέμη)39. Τα συνήθη ταξίδια του διακόπηκαν για λίγο τον Οκτώβριο του 1908, εξαιτίας περιστατικού το οποίο χάρισε στον πλοίαρχο Σύρμα μετάλλιο από την ιταλική κυβέρνηση. Ενώ ταξίδευε έξω από τις βορειοδυτικές ακτές της Ισπανίας με κατεύθυνση το Κάρδιφ, σύμφωνα με τη διήγηση του πλοιάρχου: «Απαντήσαμεν ατμόπλοιον ευρισκόμενον εις κινδυνώδην κατάστασιν διακρίνοντες αυτό εκ των ερυθρών φανών και ως εκ τούτου πλησιάσαντες αυτό, και ηρωτήσαμεν αυτούς τι έχουν ανάγκην και μας απήντησαν ότι βυθίζονται από ύδατα, συνάμα βλέποντες αυτούς να καταβάζωσι τας λέμβους. Μετά ημισίαν ώραν εσώσαμεν πέντε άτομα εκ μίας λέμβου ημιβυθισμένης από ύδατα. Την λέμβον αυτήν ως εκ των πολλών υδάτων που είχε, δεν ηδυνήθημεν να την σηκώσωμεν και ούτως εβυθίσθη και απωλέσθη. Οι δε απομείναντες εν τω πάσχοντι πλοίω, έκραζον αδιακόπως ζητούντες βοήθειαν δια να τους σώσωμεν και τους απαντήσαμεν τρις δια της ατμοσυρίχτρας, σημείον ότι καθήμεθα και επιβλέπομεν αυτούς προς σωτηρίαν, κρατούντες το πλοίον μας πλησίον όσον ήτο δυνατόν. Κατ’ αυτόν τον τρόπον εστάθημεν επί οκτώ ώρας. Εις τας 7 ώρας της πρωίας, βλέποντες τους εν κινδύνω ευρισκόμενους εν τω βυθιζόμενον ατμόπλοιον το οποίο εξακριβώσαμεν ότι ήτο Ιταλικόν εκ Γενούης ονόματι “Providenzia” και κράζοντες δια να τους σώσωμεν καθ’ όσον δεν είχον άλλην λέβον, ως εκ τούτου ερρίψαμεν την μεγάλην λέμβον μετά τεσσάρων ανθρώπων. Του υποπλοιάρχου, του αρχιθερμαστού, ενός ναύτου και ενός Ιταλού εκ των διασωθέντων πέντε, οίτινες κατά την διαταγήν μου μετέβησαν αυτοθελήτως εις το πλάγιον του βυθίζοντος πλοίου και προσέλαβον τους υπολοιπομένους εκ του πληρώματος, ένδεκα τον αριθμόν, και τους μετέφερον εις το πλοίον μας σώους. Μετά ταύτα εβάλαμεν την λέμβον εις την θέση της και αμέσως εκκινήσαμεν ολοταχώς εις τον δρόμον μας. Εκ των 21 του πληρώματος του “Providenzia” εσώσαμεν τους 16, τους οποίους αποβιβάσαμεν εις Barry Dock»40. Μεγάλος όγκος του Αρχείου Σύρμα (ναυλοσύμφωνα, ασφαλίσεις, γραμμάτια τραπεζών, εξοδολόγια, μισθοδοσίες, αποσπάσματα ημερολογίων, αλληλογραφία με το πρακτορεύον γραφείο του) αφορά στη διαχείριση του ατμοπλοίου Anastassios A. Syrmas, ναυπήγησης 1894 και χωρητικότητας 2.079 τόνων, για το διάστημα 1923-1929, από το γραφείο S.G. Embiricos που διατηρούσαν επί πολλές δεκαετίες στο Λονδίνο οι Εμπειρίκοι, και κυρίως ο Σταμάτιος Γ. Εμπειρίκος και οι απόγονοί του41. Το πλοίο ανήκε στο γιο του Αναστασίου, Θεόδωρο Σύρμα (1862-1930), ένα μοναχοβαπορά που άρχισε την καριέρα του δίπλα στον πατέρα του, δούλεψε στα πλοία της οικογένειας Εμπειρίκου και ανέθεσε το μοναδικό του πλοίο στο μεγάλο ανδριώτικο γραφείο του Λονδίνο, από το οποίο, το 1924, πήρε δάνειο 7.500 λιρών με τόκο 5% και υποθήκη το πλοίο κατά 96%. Στο αρχειακό υλικό καταγράφονται ταξίδια και κέρδη του πλοίου καθώς και μεταβολές στην πλοιοκτησία του της τάξης του 1-2%, αποτελώντας ένα τυπικό παράδειγμα χρηματοδότησης της πλοιοκτησίας του ενός βαποριού κατά το Μεσοπόλεμο. Υλικό ανάλογης φύσης και όγκου, όπως αυτό του Αρχείου Σύρμα, συνδυαζόμενο με άλλα σύνολα, όπου αυτά διασώζονται, μπορεί να συμπληρώνει με επάρκεια την εικόνα της λειτουργίας της ελληνόκτητης ναυτιλιακής επιχείρησης και να παρέχει τη δυνατότητα να ανασυσταθεί, κατά το δυνατόν, η ναυτιλιακή ιστορία της χώρας. Προς την κατεύθυνση αυτή μπορούν σημαντικά να συμβάλλουν ναυτικά Μουσεία ή/και τοπικά Αρχεία που λειτουργούν στους παραδοσιακούς ναυτότοπους και έχουν τη δυνατότητα να εντοπίσουν, να χαρτογραφήσουν και να διασώσουν –έστω εξ αντιγράφων– αρχειακό και φωτογραφικό/τεκμηριωτικό υλικό που απόκειται σήμερα –για λίγο ίσως ακόμη– μεταξύ κάποιων ξεχασμένων οικογενειακών κειμηλίων.

Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, Επαγγελματική αλληλογραφία πλοιάρχου Αναστ. Σύρμα με C.L. Embiricos (Λονδίνο) και Α. Embiricos (Βραΐλα), 10/7/1906 -4/3/1909. 32 Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, Εξοδολόγιον/Ταμείον του α/π Ανδριάνα, 5/6/1906-5/2/1910. 33 Χαρλαύτη Τζελίνα, ό.π., 297. 34 Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, Copie des letters, 19/7/1906-4/3/1909, Ημερολόγιον του α/π Ανδριάνα, 5/3/190812/7/1909 και Εξοδολόγιον/Ταμείον του α/π Ανδριάνα 5/6/1906-5/2/1910. 35 Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, Εξοδολόγιον/Ταμείον του α/π Ανδριάνα, 5/6/1906-5/2/1910. 36 Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, Copie des letters, Bραΐλα, 11/24 Αυγ. 1908, Αλκιβιάδης Εμπειρίκος προς Α. Σύρμα. 37 Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, Επαγγελματική αλληλογραφία πλοιάρχου Αναστ. Σύρμα με C.L. Embiricos (Λονδίνο) και Α. Embiricos (Βραΐλα), 10/7/1906 -4/3/1909. 38 Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, φάκ. 4. 39 Χαρλαύτη Τζελίνα, ό.π., 294-295, πίν. 6.7. 40 Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο πλοιάρχου Αναστασίου Σύρμα, Ημερολόγιον του α/π Ανδριάνα, 5/3/1908 - 12/7/1909. 41 Χαρλαύτη Τζελίνα - Χαριτάτος Μάνος - Μπενέκη Ελένη, ό.π., 141 και Θεοτοκάς Γιάννης - Χαρλαύτη Τζελίνα, ό.π., 185, 190.

31

Ðåñßðëïõò

35

NAYTIKA KAI IΣΤΟΡΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ

ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΥ ΑΙΩΝΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ Η Αθήνα υπήρξε η ισχυρότερη των ναυτικών πόλεων και των νησιών της αρχαίας Ελλάδος και όχι μόνον. Υπήρξε η κορυφαία ναυτική δύναμη, του τότε γνωστού κόσμου των κλασικών χρόνων. Είναι βέβαιον, ότι από τότε ετέθησαν οι βάσεις της ναυτικής παράδοσης και υπόστασης της χώρας μας, η οποία διατηρείται στις πρώτες θέσεις μέχρι σήμερα, αμείωτη. Γράφει ο Δρ. Ευαγ. Αθηναίος | Μέλος του Ν.Μ.Ε. Η δημιουργία της Αθήνας ως κραταιάς ναυτικής πόλεως, από την οποία απέρρευσε το μεγαλείο της, δεν είναι συμπτωματικό γεγονός. Είναι ένα αναμφισβήτητο αποτέλεσμα κατάλληλης πολιτικής. Οι συνθήκες εκμεταλλεύσεως της ελληνικής γης, ήταν πάντα με ελάχιστες δυνατότητες. Ίδιες και αναλλοίωτες ήταν οι συνθήκες αυτές και στην περιοχή της Αττικής. Μόνη διέξοδος, η θάλασσα, αφού η Αθήνα με όλη την ξηρασία του εδάφους της, κρατούσε δέσμιους τους κατοίκους της με το μαγευτικό της κλίμα. Αυτή λοιπόν η κοινή παραδοχή για το ναυτικό μέλλον της πόλεως, ήταν πεποίθηση αμετακίνητη, όχι μόνον των πολιτικών, αλλά και όλων των κατοίκων. Μια διακομματική γραμμή όπως θα λέγαμε σήμερα, ακολουθήθηκε απ’ όλες τις πολιτικές μερίδες κι ούτε στιγμή δεν άλλαξε, καθ’ όλη τη διάρκεια της αθηναϊκής δημοκρατίας. Την εποχή του Περικλέους, η ναυτιλία των Αθηναίων έφθασε στον κολοφώνα της, όπως και η ακμή της πόλεως. Όμως, εκείνοι, οι οποίοι έθεσαν τις βάσεις για την ανάπτυξη της ναυτιλίας στην Αθήνα, ήταν ο Περικλής, ο Πεισίστρατος και ο Θεμιστοκλής. Εξ αυτών ο τρίτος, υπήρξε ο μεγάλος ναυτικός νούς της πόλεως. Ο μεγάλος ναύαρχος που έσωσε στη Σαλαμίνα όχι μόνον τους Αθηναίους, αλλά κι όλους τους Έλληνες από τον εξανδραποδισμό των Περσών. Ακόμη υπήρξε ο μεγάλος οραματιστής, ο οποίος εγκαίρως κατάλαβε ότι οι Έλληνες θα πρέπει να επιζητούν στη θάλασσα πάντα, κατά τον πόλεμο τη νίκη και κατά την ειρήνη τη διαβίωση. Και πέραν όλων των άλλων, υπήρξε ο δημιουργός του λιμένος Πειραιώς, στον

οποίο οφείλεται και η μεγάλη ακμή της Αθήνας. Μια ιδιαίτερη πολιτική μερίδα πολιτών, το κόμμα των Παραλίων, ευνοούσε τη ναυτιλιακή ανάπτυξη της πόλεως, επειδή το σύνολο των μελών της αποζούσε αμέσως από τη ναυτιλία. Οι Παράλιοι ήταν οι κάτοικοι της παράλου γης. Δηλαδή του παραλιακού διαμερίσματος της Αττικής από Πειραιώς, μέχρι και Λαυρίου. Αυτοί εκέρδιζαν τη ζωή τους από τη θάλασσα. Ήταν κυρίως ναυτικοί και ασχολούντο με τη ναυτιλία, την ακτοπλοϊα, την αλιεία, τις αλυκές κλπ κλπ. Αυτοί ήταν πλουσιότεροι από τους Διακρείς που κατοικούσαν στα ορεινά διαμερίσματα της Αττικής. Ωστόσο, δεν είχαν την ευμάρεια αυτών που κατοικούσαν στις γόνιμες πεδιάδες της πολιτείας, οι οποίοι εκαλούντο Πεδιείς. Όπως λοιπόν οι Παράλιοι είχαν διαφορά από τους άλλους κατοίκους των δύο άλλων τμημάτων της πολιτείας, στην ευπορίαν του βίου, έτσι και στην πολιτική ακολουθούσαν τη μέση οδό. Ειδικότερα, είχαν φιλελεύθερη δημοκρατική συνείδηση, ευρισκόμενοι σε αντίθεση με τις ολιγαρχικές τάσεις των πλουσίων γαιοκτημόνων Πεδιαίων και τις ανατρεπτικές των Διακρίων. Οι Παράλιοι, θάλεγε κανείς, ότι διαμόρφωσαν αποκλειστικά τη ναυτιλιακή πολιτική των Αθηνών και συνέβαλαν αποτελεσματικά, στην ανάπτυξη του εμπορίου της πόλεως-κράτος των Αθηνών. Όμως το κέντρον δραστηριότητος των παραλίων υπήρξε η πόλη του Πειραιά, η ανάπτυξη του οποίου οφείλετο στη φιλοπονία των κατοίκων του. Οι παράλιοι ανέδειξαν τον Πειραιά ως το μέγιστο ναυτιλιακό κέντρο του αρχαίου κόσμου και ως μέσον πλουτισμού για την πόλη της Αθήνας. Η εξέλιξη της πόλεως του Πειραιώς, μπορεί να μην αποτελεί μονομερές ιστορικό γεγονός. Όμως, είναι κατά ένα τρόπο άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανάπτυξη της Αθήνας και ακολούθησε ανά τους αιώνες την τύχη της. Επιλεγμένος κατ’ αρχήν, ο Πειραιάς για πολεμικός ναύσταθμος διότι, παρουσίαζε ασφάλεια κατά πάσης επιδρομής, ανεδείχθει σε μεγάλο εμπορικό λιμάνι, κέντρο κάθε εμπορικής συναλλαγής. «Εμπόριον γαρ, εν μέσω της Ελλάδος τον Πειραιά κατεσκευάσατο» μας λέει ο Ισοκράτης. Η κίνηση του λιμένος Πειραιώς ήταν εκπληκτική στην κλασική περίοδο. Εκεί κατέληγαν τα πάσης φύσεως εμπορεύματα, από τα πέρατα της Μεσογείου. Πάνω: Άποψη του Πειραιά σε επιστολικό δελτάριο των αρχών του 20ου αι. Κάτω: Φωτογραφία του Πειραιά του 1892.

Άποψη του Πειραιά σήμερα.

«Εκ μεν Κυρήνης δέρμα βόειον, εκ δε Ελλησπόντου σκόμβρους και πάντα ταρίχη, εκ δ’ αύ θετταλίας χόνδρον και πλευρά βόεια, αι δε Συρακούσαι συς και τυρόν παρέχουσιν, εκ δ’ Αιγύπτου τα κρεμαστά ιστία και βίβλους, από δ’ αύ Συρίας λιβανωτόν, η δε καλή Κρήτη κυπάριττον τοίσι θεοίσιν, η δε Λιβύη πολύν ελέφαντα, η Ρόδος ασταφίδας τε και ισχάδας ηδυονείρους». Όλο το ναυτικό εμπόριο της Αθήνας διεξήγετο από τον Πειραιά και περιλάμβανε κάθε συναλλαγή. Ειδικά το λιμάνι είχε γίνει μεγάλο διαμετακομιστικό κέντρο. Στις αποβάθρες του κάθε μέρα, υπήρχε μία μεγάλη συγκέντρωση ναυτικών και εμπόρων, κάθε εθνικότητος και φυλής. Εκεί ακουγόταν κάθε διάλεκτος ελληνική και κάθε ξένη γλώσσα.

O Λέων του Πειραιά, αντίγραφο αρχαίου γλυπτού που άρπαξε ο Μοροσίνι και σήμερα βρίσκεται στην Βενετία.

Ακόμη εκεί, υπήρχε ευχέρεια προμήθειας παντός είδους και χρήματος. Συγκεκριμένα, εγένετο αγoραπωλησία χρήματος σε μεγάλο βαθμό από τις τράπεζες (μεγάλα τραπέζια) τοποθετημένα στις Στοές, το ένα δίπλα στο άλλο στη σειρά. Πίσω από την τράπεζα καθισμένος ο χρηματιστής-τραπεζίτης, έκανε τη διαπραγμάτευση. Το ναυτικό εμπόριο του λιμένος Πειραιώς, έδωσε τον πλούτο και την αίγλη στην Αθηναϊκή Δημοκρατία του Χρυσού Αιώνος, διότι παρείχε οικονομικούς πόρους σε μόνιμη βάση. Όλες αυτές οι πρόσοδοι της Αθηναϊκής Πολιτείας προήρχοντο από τους φόρους και τους δασμούς που επεβάλλοντο επί των εισαγομένων και εξαγομένων εμπορευμάτων, ως και των λιμενικών τελών. Ξέχωρα όμως από την εκμετάλλευση του λιμένος, η οποία ομολογουμένως πραγματοποιείτο εντατικά από την Πολιτεία, υπήρχαν και άλλα οφέλη. Μεγάλες ήσαν και οι πρόσοδοι από τον εμπορικό στόλο των Αθηναίων Ναυκλήρων (Εφοπλιστών). Τα εμπορικά πλοία των Αθηναίων, εισεκόμιζαν χρήμα (χρυσίον) στην πόλη της Παλλάδος τόσο, όσο όλη η άλλη δραστηριότης της πόλεως θα ήταν δύσκολο να αποδώσει. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να δοθεί και μία διευκρίνιση, διότι επικρατεί η άποψη, ότι τα πλοία της κλασικής περιόδου, πολεμικά και εμπορικά, ήταν ενιαία. Τούτο, δεν είναι αληθές, διότι η διαφοροποίηση των δύο αυτών κατηγοριών υπήρξε κατάδηλος. Τα πολεμικά πλοία ήταν κομψά και ευέλικτα, με προσεγμένη γραμμή και άνευ μεγάλης χωρητικότητος. Στα εμπορικά πλοία επιδιώκετο η δημιουργία ικανού εμπορεύσιμου χώρου. Τα πλοία αυτά ήταν πλατιά και βαθιά και εκαλούντο στρογγύλα, λόγω της μεγάλης χωρητικότητος την οποία διέθεταν. Άλλα εμπορικά πλοία ήταν οι ολκάδες και οι σιταγωγοί άκατοι. Τα πλοία όλων των κατηγοριών εκινούντο με ιστία και μόνον σε περίπτωση ανάγκης με κουπιά. Δεν ήταν δυνατόν όμως, αυτή η τεράστια για την εποχή οικονομική κίνηση, να μην είχε κάποια ρύθμιση, ανάλογη με τη σπουδαιότητά της. Η ρύθμιση αυτή επιτυγχάνετο με ένα πλήρες διοικητικό σύστημα, τελείως οργανωμένο. Έτσι υπήρχαν 10 (δέκα) κληρωτοί επιμελητές του εμπορίου και του εισαγόμενου σίτου, οι οποίοι εκτός των άλλων αρμοδιοτήτων, ανάγκαζαν και τους εισαγωγείς να κομίζουν τα δύο τρίτα αυτού, Ðåñßðëïõò

37

Άποψη του Πειραιά σήμερα.

στην πόλη των Αθηνών. Επίσης, η τήρηση της τάξεως, είχε ανατεθεί σε 5 (πέντε) αγορανόμους, οι οποίοι φρόντιζαν για την καθαρή πώληση των εμπορευμάτων, για τη σωστή τιμή. Με κλήρωση ακόμη ανεδεικνύοντο και 5 (πέντε) μετρονόμοι, αρμόδιοι για τον έλεγχο των μέτρων και των σταθμών. Επίσης και 15 (δεκαπέντε) σιτοφύλακες, οι οποίοι διακανόνιζαν, τα ζητήματα του εισαγόμενου σίτου και των πωλουμένων άρτων. Τελικά, η διοίκηση του λιμένος παρείχε μία υψηλής στάθμης εποπτεία του εμπορίου. Αξιοσημείωτο είναι, ότι μείζων λιμήν του Πειραιώς, εκτός από το κεντρικό λιμάνι, το οποίο εκαλείτο «εμπόριον» διέθετε κι άλλο λιμάνι, κάτι σαν την ελεύθερη ζώνη των ημερών μας, όπου εκεί διεξήγετο εμπόριον χωρίς κρατικό έλεγχο. Αυτή η περιοχή ήταν ο σημερινός λιμήν των Φωρών, πλησίον της σημερινής Δραπετσώνας, εκεί που ήταν μέχρι πριν λίγα χρόνια, τα σφαγεία του Πειραιώς. Αλλά πρέπει να σημειωθεί ότι όλη εκείνη η εξαιρετική, εμπορική και ναυτική κίνηση, είχε προσφέρει στον Πειραιά μία κοσμοπολίτικη όψη, –θα λέγαμε μία όψη διεθνούς πόλεως. Έτσι είχαν συρρεύσει πολλοί ξένοι, οι οποίοι λάτρευαν τις δικές του θεότητες κατά πολιτεία. Οι Οργεώνες, οι Ερανισταί, οι Θιασώται είχαν ιδιαίτερα ιερά. Τέτοια ήταν της Ίσιδος των Αιγυπτίων, της Σύριας Θεάς Αρτέμιδος της Νάνας, της Θρακικής Βενδίδος, του Σαβαζίου θεού, και της Εμπορίας Θεάς Βεβήλας. Πέραν από τα ιερά αυτά, υπήρχε ο Βωμός της Εστίας, του Διός 38

Ðåñßðëïõò

Μελίχιου, Φιλίου, Ξενίου κλπ κλπ. Επίσης υπήρχαν, το Ιερόν του Σωτήρος Διός, του Διονύσου, της Μουνιχίας Αρτέμιδος, και κυρίως το ιερόν της Αφροδίτης το Αφροδίσιον. Εκεί πραγματοποιούντο και οι σπονδές στον έρωτα των διερχομένων ναυτικών. Η Αφροδίτη στον Πειραιά ελατρεύετο ως Εύπλοια, Ουρανία, Άπαρχος Συρία, καμία φορά και ως Ρέα. Ακόμη στον Πειραιά, όπως σε κάθε εμπορική πόλη, όπου το χρήμα ήταν άφθονο, εγίνοντο μεγαλοπρεπείς εορτές και δημόσιοι πανηγύρεις. Τέτοιες εορτές, εκτελούντο κατά τακτά χρονικά διαστήματα και ήσαν: Τα «Πείραια», «τα Διονύσια», «τα Μουνίχια»προς τιμήν της Αρτέμιδος, τα «Βενδίδια» προς τιμήν της Βενδίδος κ.α. Τέλος, εγίνοντο και ναυτικές εορτές, με αγώνες πλοίων, λεμβοδρομίες και θεατρικές παραστάσεις. Αλλά, ας μη σταματήσουμε εδώ μόνο με την εξιστόρηση του ναυτικού μεγαλείου της κλασικής Αθήνας. Ένας μικρός επίλογος είναι αναγκαίος, διότι η ιστορία είναι χρήσιμη μόνον όταν ο άνθρωπος διδάσκεται απ’ αυτήν. Και θα ενισχύσουμε το επιχείρημά μας με την άποψη του Λαμαρτίνου που έλεγε ότι: «η Ιστορία διδάσκει τα πάντα ακόμα και το παρόν και το μέλλον». Οι αρχαίοι Έλληνες δημιούργησαν μία τεράστια οικονομική κίνηση στον Πειραιά, που οδήγησε στο «Χρυσό Αιώνα». Η σημερινή αναφορά μας είναι επίκαιρη, διότι, συνέπεσε με τα εγκαίνια του Μουσείου της Ακροπόλεως, τα εκθέματα του οποίου, είναι προϊόντα και κυρίως απόρροια των οικονομικών συνθηκών που δημιούργησε η ναυτιλία την εποχή αυτή. Εξ άλλου η ανάπτυξη και η διατήρηση του οικονομικού αυτού θαύ-

ματος στηρίχθηκε σε μία άρτια οργανωμένη υποδομή: Διοικητική, οργάνωση καταλλήλων υπηρεσιών. Τραπεζική, –τραπεζικό σύστημα για τη χρηματιστηριακή συναλλαγή. Πολεοδομική –Αρχιτέκτων Ιππόδαμος Δρόμοι, Αποβάθρες, Στοές στον Πειραιά κλπ κλπ. Πολιτιστική, με την ίδρυση διαφόρων θρησκευτικών κέντρων ιερών, βωμών, με πανηγύρεις με ναυτικές εορτές, θεατρικές παραστάσεις, αγώνες πλοίων λεμβοδρομίες κλπ. Οι νέοι Έλληνες, (οι νεώτεροι) έδιωξαν τη ναυτιλία τους από την Ελλάδα, αμέσως μετά τη μεταπολίτευση, περίοδο κατά την οποία είχε φθάσει σε αξιοζήλευτες πρωτιές παγκοσμίως, σε όλους τους τομείς. Ο τρόπος με τον οποίο έκοψε τον ομφάλιο λώρο σιγά σιγά, με την πατρίδα της η ελληνική ναυτιλία, είναι γνωστός. Όμως σήμερα προτιμούμε όλοι μας να μη το θυμόμαστε ή μάλλον να μη το συζητούμε. Επιγραμματικά αναφερόμαστε σε κάποια γεγονότα και κυρίως σε κάποιες ενέργειες και παραλείψεις, κυβερνήσεων ή πολιτικών κομμάτων, ανεξαρτήτως χρώματος, κυανού, πρασίνου, ερυθρού. Σήμερα η Ελληνική ποντοπόρος Ναυτιλία, αφελληνίζεται στα ξένα, γιατί δεν υπάρχει κανένας δεσμός με την πατρίδα. Κρατισμός, λαϊκισμός, εύνοια στο συνδικαλισμό τον κακώς νοούμενο, ανάπτυξη και ανοχή στη συντεχνιακή νοοτροπία που οδήγησε στην υποαπασχόληση των Ναυπηγείων Σκαραμαγκά, Ελευσίνος, Σύρου, Περάματος, αλλά και στο κλείσιμο πολύ μεγάλου αριθμού Μηχανουργείων στον Πειραιά. Επίσης, οδήγησε και στη διάλυση της εκπαίδευσης στην οποία περιλαμβάνεται και η ναυτική. Χρεοκοπία του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου του πλουσιότερου Ασφαλιστικού Οργανισμού, μέχρι τότε.

Ακόμη, ανακύκλωση πληρωμάτων με αμφίδρομη ταλαιπωρία εργοδοσίας και ναυτικών. Ύστερα απ’ όλα αυτά, παρουσιάστηκε απροθυμία των νέων να προσέλθουν στο ναυτικό επάγγελμα, με συνέπεια να υπάρξει έλλειψη ελληνικών πληρωμάτων. Ήταν ο τελευταίος κρίκος που συνέδεε το Ελληνικό πλοίο και την πατρίδα μαζί με τα εφοπλιστικά γραφεία που σιγά σιγά εγκαταλείπουν τον Πειραιά κι αυτά. Ωστόσο, η ελληνική ναυτιλία δεν χάθηκε, πάντα προοδεύει στα ξένα και όλοι οι Έλληνες, της εύχονται να είναι πάντα πρώτη. Εκείνη που έχασε είναι η μάνα Ελλάδα, που έφυγε απ’ την αγκαλιά της και στερήθηκε τα οφέλη της. Να λοιπόν τι διδάσκει η ιστορία: Στην αρχαιότητα ικανοί ηγέτες Πεισίστρατος, Θεμιστοκλής, Περικλής με το λιμάνι του Πειραιώς και τη ναυτιλία οδήγησαν την Αθήνα στο Χρυσό Αιώνα. Στις μέρες μας μία από τις Κυβερνήσεις με μπερδεμένες ιδεολογίες, φιλελεύθερες κατ’ όνομα, αλλά και με κρατισμό, δύο ιδιωτικές τράπεζες με ιδιαίτερους δεσμούς με τη Ναυτιλία τις κρατικοποίησε. Κι άλλη μία σειρά κυβερνήσεων, με άκρατο λαϊκισμό και αριστερά συνθήματα την ώρα που κατέρρεε ο υπαρκτός σοσιαλισμός, έδιναν παροχές με δανεικά που μας οδήγησαν στα σημερινά αδιέξοδα. Αλλά κλείνοντας, ας χρησιμοποιήσουμε το στίχο του ποιητή που είναι τα τελευταία χρόνια της μόδας, με την αντίθετη σημασία του:

Ελλάς το μεγαλείο σου Βασίλεμα δεν έχει

Ðåñßðëïõò

39

ΘΕΜΑΤΑ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΤΟΥ ΙΩAΝΝΗ ΚΑΤΣΑΒΟY. Υπαξιωματικού Π.Ν. - Νοσηλευτή

[ΕΙΣΑΓΩΓΗ]

Η Ιερή Πόλη του Μεσολογγίου έχει περάσει στην παγκόσμια ιστορία ως ένα Είναι αλήθεια πώς σύμβολο του διαρκούς αγώνα για την ελευθερία. Το ηρωικό έχουμε συνηθίσει αυτό έπος των Ελεύθερων να μιλάμε και να Πολιορκημένων στην παρούσα διαβάζουμε για την εργασία προσεγγίζεται από πολιορκία και την την πλευρά της υγιεινής. Είναι ηρωική έξοδο του γνωστό ότι προς το τέλος της Γ΄ Πολιορκίας οι συνθήκες Μεσολογγίου έχοντας υγιεινής είχαν καταστεί τρακατά νου και εξαίρογικές. Σε πείσμα όμως της λοντας την επική πλευρά γικής, δεν καταρρακώθηκε το του κατορθώματος της φρόνημα των αγωνιστών και απελπισίας. Το άρθρο η δίψα τους για Ελευθερία. Η που λάβαμε και με χαρά Ιστορία καταγράφει πως οι Τουρκοαιγύπτιοι, μετά από δημοσιεύουμε βλέπει συνεχείς αποτυχίες τους στο το ιστορικό γεγονός πεδίο της μάχης, αποφασίζουν από μια διαφορετική να εντείνουν την πίεση προς και οπωσδήποτε πολύ τους πολιορκημένους, καταλαμβάνοντας τα νησάκια της ενδιαφέρουσα οπτική λιμνοθάλασσας και περιμένογωνία. ντας την εξάντλησή τους. Η «Περίπλους» κατάσταση εξελίσσεται όλο και πιο απελπιστική για τους Έλληνες, διότι δυσχεραίνεται ο από θαλάσσης ανεφοδιασμός, ώστε ο υποσιτισμός και οι αρρώστιες να εξασθενίζουν τους άνδρες της φρουράς και να προκαλούν ακόμη και θάνατο σε πολλούς. Χαρακτηριστικοί οι στίχοι του εθνικού μας ποιητή Δ. Σολωμού, στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους»: «…Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει Λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει. Τα μάτια η πείνα εμαύρισε’ στα μάτια η μάνα μνέει’ Στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα και κλαίει: “Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τι σ΄έχω γω στο χέρι; Οπού συ μου ΄γινες βαρύ κι ο Αγαρηνός το ξέρει...» Το Μεσολόγγι είναι ταυτισμένο όσο καμιά άλλη ελληνική πόλη με τον αγώνα του 1821. Εισέρχεται στην επανάσταση στις 20 Μαΐου 1821. Η πρώτη σημαντική εχθρική απειλή ήρθε στις 20 Ιουλίου 1822 από τη θάλασσα και θα επαναληφθεί λίγους μήνες αργότερα, στις 25 Οκτωβρίου με 31 Δεκεμβρίου 1822 (Α΄ Πολιορκία). Επόμενη κατάληψη της πόλης και της περιοχής αποπειράται το β΄ εξάμηνο του 1823 (Β΄ Πολιορκία). Η τελευταία πολιορκία και πιο σημαντική πραγματώνεται από 15 Απριλίου 1825 έως 10 Απριλίου 1826 (Γ΄ Πολιορκία). Με την είσοδο του 1826 οι πολιορκούμενοι ήταν ήδη εξαντλημένοι από τη πείνα και τις άλλες στερήσεις ενώ κατά τον τελευταίο μήνα πριν την Έξοδο, η κατάσταση είχε γίνει κυριολεκτικά αποκαρδιωτική. Μόνο από την ποθούμενη άφιξη του ελληνικού Στόλου περίμεναν βοήθεια. Δυστυχώς, προσπάθειες ανεφοδιασμού από τον Ανδρέα Μιαούλη, στις αρχές Απριλίου, αποτυγχάνουν, και ως μόνη λύση απέμεινε η ΕΞΟΔΟΣ η οποία και αποφασίζεται να γίνει πράξη την νύχτα της 10ης προς 11η Απριλίου του 1826. Όταν νύχτωσε όλοι περίμεναν το σύνθημα του ξεκινήματος. Στη συνέχεια όμως κατά την έναρξη της Εξόδου αντιλαμβάνονται την προδοσία του σχεδίου στους Τουρκοαιγυπτίους. Επικρατούν σύγχυση και πανικός και τα τουρκικά πυρά προκαλούν τεράστιες απώλειες ενώ τα γυναικόπαιδα επιστρέφουν στην πόλη. Καμιά δύναμη όμως δεν ήταν ικανή να αναχαιτίσει την πορεία εκείνη των αγωνιστών προς την ΑΘΑΝΑΣΙΑ. Την πορεία τους συνοδεύει την ίδια νύχτα και η ανατίναξη από τον ηρωικό Χρήστο Καψάλη της πυριτιδαποθήκης, όπως και άλλων ισχυρών σπιτιών, όπου κλείστηκαν οι τραυματισμένοι και

40

Ðåñßðëïõò

Πίνακας του Ευγένιου Ντελακρουά με τίτλο “Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου” (ελαιογραφία).

γενικότερα οι πιο ανήμποροι. Και το ολοκαύτωμα θα συμπληρωθεί στις 12 Απριλίου με την ανατίναξη του ιστορικού Ανεμόμυλου από τον τραγικό Επίσκοπο Ιωσήφ Ρωγών. Παράλληλα 6000 περίπου γυναικόπαιδα θα οδηγηθούν στην πιο απάνθρωπη σκλαβιά.

[ΔΙΑΤΡΟΦΗ] Με την έναρξη της πολιορκίας εντός της πόλης

είχαν αποθηκευτεί μικρές ποσότητες ξηράς τροφής, κυρίως παξιμάδια. Δυστυχώς όμως ήταν κακής ποιότητας. Παρά τις συνεχείς εκκλήσεις για αποστολή τροφίμων ποικίλοι λόγοι το εμπόδιζαν. Ακόμα και όταν γινόταν κατορθωτός, όπως περί τα μέσα Νοεμβρίου, ο εφοδιασμός αναφύονταν νέα εμπόδια. Για παράδειγμα στα τέλη του 1825, καταφθάνει ένα φορτίο καλαμποκιού. Παρά την επί 24ωρο εργασία των 4 μύλων της πόλης, δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν στις ανάγκες επισιτισμού. Γι’ αυτό αναφέρεται ότι διαμοιραζόταν ένα μέρος αλευριού και ένα μέρος σπόρων καλαμποκιού με σκοπό, άλλοι να τους αλέθουν σε χειρόμυλους και άλλοι να τους καταναλώνουν βραστούς. Με την είσοδο του 1826 κατέπλευσε και πάλι ο ελληνικός Στόλος με τον Μιαούλη και έφερε λίγα εφόδια. Ωστόσο έκτοτε το πρόβλημα της έλλειψης τροφίμων γινόταν μεγαλύτερο. Οι λιμοκτονούντες ελεύθεροιπολιορκημένοι στράφηκαν και προς την κατανάλωση των μη φαγώσιμων αλμυρών φυτών της λιμνοθάλασσας. Προς τα τέλη του 1825 παρουσιάστηκαν και ελλείψεις σε κρασί και ρακί, τα οποία και συχνότατα τα χρησιμοποιούσαν και ως αναλγητικά και “δυνα-

μωτικά” των τραυματιών. Αντίθετα δεν αναφέρεται έλλειψη λαδιού. Είναι προφανές ότι από την αρχή της πολιορκίας ήταν σε έλλειψη και το κρέας. Εντός του περιτειχίσματος, αλλά και στα νησάκια της λιμνοθάλασσας, υπήρχε ένας μικρός αριθμός οικόσιτων ζώων. Σύντομα όμως καταναλώθηκαν, ώστε τους τελευταίους μήνες της πολιορκίας να αναφέρονται περιπτώσεις κατανάλωσης αλόγων, μουλαριών, γαϊδουριών και κατόπιν σκύλων, γατών και ποντικών. Αλλά και αυτά έλειψαν. Λόγω της περίσφιξης του αποκλεισμού από τον εχθρό δεν υπήρχε δυνατότητα πρόσβασης στους βάλτους πέριξ της λιμνοθάλασσας και την συλλογή βατράχων προς βρώση. Καταγράφονται, εξαιτίας της απόγνωσης, ακόμα και σπάνιες περιπτώσεις ανθρωποφαγίας νεκρών. Σχετικές μαρτυρίες αναφέρουν: ένα μέλος της ”Στρατιωτικής Επιτροπής“ ο Γούλας Ρεντινιώτης διενεργεί έρευνες για κρυμμένα τρόφιμα και «...εύρε εις απόκρυφον τι μέρος τον μηρόν και άλλα μέλη παιδίου, φρίξας δε διά το εύρημα ηρώτησε την οικοδέσποιναν, παρ΄ης επληροφορήθη, ότι το παιδίον, αποθανόν εκ της πείνης εχρησίμευσεν εις τροφήν των επιζώντων..». Έτερη μαρτυρία του Νικολάου Κασομούλη αναφέρει: «...εκείνη την ημέραν ένας Κραβαρίτης έκοψεν κρέας από το μηρί ενός φονευμένου και το έφαγεν...». Ακόμη συμφωνα με τον Νικόλαο Μακρή: «...ευρέθησαν πολλοί εις την σκληράν και αναπόδραστον ανάγκην να φάγωσι και ανθρωπίνας σάρκας και, ως διηγούντο, ελάμβανον το ήπαρ εκ των φονευμένων και όντων κράσεως υγιούς, το ετηγάνιζον με έλαιον και έρριπτον ολίγο ξύδι, το τοιούτον δε παρασκεύασμα παρείχεν ευάρεστον τροφήν προς τους αγνοούντας την προέλευσιν του, ανεκτήν δ’ εις τους γνωρίζοντας ταύτην...».

Είναι χαρακτηριστικός ο απλός τρόπος καταγραφής τους από τον αυτόπτη μάρτυρα Νικόλαο Κασομούλη: «...η ασθένεια των περισσοτέρων ήτον ο πονόστομος, και μεταχειρίζοντο ξείδι διά την θεραπείαν, έπειτα, πόνος εις ταις κλείδωσαις, γόνατα, στραγάλια και αγκώνες. Πολλοί στρατιώται ευρίσκοντο κατάκοιτοι από τούτο το πάθος, αρθρίτην τον ελέγαμεν, και άλλοι πάλιν σκορμπούτο...». Ακόμη, στις δύσκολες συνθήκες πολιορκίας, τα άταφα πτώματα δημιουργούσαν εστίες μόλυνσης και δυσωδίας και οι ελεύθεροιπολιορκημένοι ταλαιπωρούνταν και από ψείρες, ιδίως οι ασθενείς και οι τραυματίες.

[ΕΠΙΛΟΓΟΣ] Η θυσία του Μεσολογγίου, που επί 12 ολόκληρους

μήνες αντιστάθηκε ηρωικά, προώθησε το ελληνικό ζήτημα, όσο καμιά άλλη ελληνική νίκη. Οι φλόγες του Μεσολογγίου θέρμαναν τις καρδιές των πολιτισμένων λαών και τους ξεσήκωσαν σε μια αληθινή σταυροφορία για την απελευθέρωση του ελληνικού έθνους. Οι ξένες δυνάμεις άρχισαν να κοιτούν σοβαρά την υπόθεση της ελληνικής επανάστασης, αλλά και η καθυστέρηση των Τούρκων στο Μεσολόγγι, έδωσε τη δυνατότητα στις ελληνικές δυνάμεις στην υπόλοιπη Ελλάδα ν’ ανασυνταχθούν. Δεν είναι υπερβολή να πούμε, ότι η θυσία των υπερασπιστών του Μεσολογγίου εξασφάλισε την ελευθερία της Ελλάδος.

H έξοδος του Mεσσολογγίου του Θεόδωρου Βρυζάκη. Εθνική Πινακοθήκη.

[ΥΔΡΕΥΣΗ]

Η ύδρευση του Μεσολογγίου πραγματοποιείτο από πηγή εκτός της πόλης και από δύο δεξαμενές και λίγα πηγάδια εντός των τειχών. Από την αρχή της τελευταίας πολιορκίας η κυρία πηγή υδροδότησης της πόλης καταλήφθηκε από τους Τούρκους. Ενώ και οι δεξαμενές μολύνθηκαν από την απόθεση άταφων σωμάτων νεκρών πολεμιστών. Με συνέπεια, όλο το καλοκαίρι, να αναγκαστούν να πίνουν το γλυφό νερό των πηγαδιών, το οποίο όμως επέφερε τελικά επίταση του αισθήματος της δίψας. Αναγκάστηκαν να ανοίξουν και νέα φρεάτια ώστε να προμηθευτούν κάποιες επιπλέον ποσότητες ποσίμου ύδατος. Επισημαίνεται ότι τα φρεάτια κατασκευάστηκαν κατά την πορεία των φλεβών νερού και συχνότατα βρίσκοταν σε τοποθεσίες απροστάτευτες υπό τα συνεχή πυρά του εχθρικού πυροβολικού και γι’ αυτό η προσέγγισή τους γινόταν κατά βάση τις νυχτερινές ώρες. Τον Οκτώβριο του 1825 μπόρεσαν να απελευθερώσουν την κυρία πηγή υδροδότησης και να επισκευάσουν το υδραγωγείο, ώστε να έχουν σταθερή προμήθεια ποσίμου ύδατος μέχρι τον Μάρτιο του 1826, λίγο πριν την Έξοδο.

[ΙΑΤΡΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΑΣΘΕΝΩΝ]

Η ένδεια και έλλειψη μέσων εντός του πολιορκούμενου Μεσολογγίου είχε και αντίκτυπο στην ιατρική περίθαλψη των τραυματιών και των αρρώστων. Από την “Διοίκηση” είχε σταλεί ως ιατρός ο Λουκάς Βάγιας ο οποίος και κατέβαλε προσπάθειες οργάνωσης νοσοκομείου. Δεν κατορθώθηκε όμως να λειτουργήσει λόγω ένδειας μέσων. Καταγράφεται χαρακτηριστικά ότι το κτίριο που ανέφεραν ως “Νοσοκομείο” πραγματώνονταν από την απλή παρουσία του ιατρού, δεν διέθετε ούτε φάρμακα, ούτε τρόφιμα, ούτε στρώματα για νοσηλεία. Κατά την διάρκεια της τελευταίας Πολιορκίας καταγράφεται ότι δραστηριοποιούνταν περιοδικά, είτε για μικρά είτε για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα, οι παρακάτω επιστήμονες και πρακτικοί ιατροί: ο ελβετός Johan Jacob Meyer, o Βιτσέντζος Μαυρίκιος ‘Ρωμανός’, ο Πέτρος Στεφανίτσης, ο Λουκάς Βάγιας, ο Γρηγόριος Δούκας Τσιάπας, ο Γ. Ιωνάς, ο Ν. Κωνσταντίνου, ο Κονοφάος και ο χειρουργός Βασίλειος.

[ΝΟΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ]

Το υγρό κλίμα της πόλης, λόγω της λιμνοθάλασσας, σε συνδυασμό με την κακής έως ακατάλληλης ποιότητας τροφή αναγκαστικά οδήγησαν σε νόσους του γαστρεντερικού συστήματος. Αναφέρονται συχνότατα επεισόδια διάρροιας και δυσεντερίας και η έλλειψη ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης δεν βοηθούσε στην σύντομη και πλήρη αποκατάσταση της υγείας. Η κακής ποιότητας διατροφή οδήγησε αναπόφευκτα και σε σημεία και συμπτώματα αβιταμίνωσης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Οι ημέρες των Ελεύθερων Πολιορκημένων (Μεσολόγγι: 1824-1826) έκδ. ΩΚΕΑΝΙΔΑ, Αθήνα 2001.

2. Ι. Ραζή- Κότσικας: ΣΥΜΒΟΛΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΤΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΞΟΔΟΥ TOΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ, εκδ. Ναυτ. Επιθεωρήσεως, Αθήναι 1932.

3. Ν. Κασομούλης: ΕΝΘΥΜΗΜΑΤΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 1821-1833, εκδ. Δημιουργία Α. Χαρίση, Αθήναι 1997.

4. Αθ. Σμοκοβίτης: ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΣΤΟ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ, Θεσσαλονίκη 1972.

Ðåñßðëïõò

41

Της Σαπφώ Μορτάκη | Αρχαιολόγου-Μουσειολόγου, Εθελόντριας επιμελήτριας Ναυτικού Μουσείου Λιτοχώρου

ΥΛΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ 1. Η έννοια του υλικού πολιτισμού.

Είμαστε περιστοιχισμένοι από αντικείμενα, άρα μας περιβάλλει η ιστορία. (Lubar and Kingery 1993: viii) Τα πράγματα που βρίσκονται γύρω μας, τα άψυχα όντα που έχουν υλική υπόσταση, ο υλικός κόσμος, δεν είναι απλές μονοσήμαντες, βουβές και δεδομένες οντότητες, αλλά συνδέονται με σύνθετες πολιτισμικές σημασίες και πολλαπλά νοήματα που μετασχηματίζονται καθημερινά, καθώς διάφορες και διαφορετικές κοινωνικές ομάδες και άτομα συνδιαλέγονται μαζί τους, αναπτύσσοντας πολύπλευρες και αμφίδρομες σχέσεις και διαδράσεις. Η θεωρία του υλικού πολιτισμού επεξεργάζεται τη σύνδεση των πραγμάτων με τις ανθρώπινες κοινωνίες και τον πολιτισμό τους. Ο όρος υλικός πολιτισμός είναι ένας γενικός όρος που καλύπτει όλα τα κινητά και ακίνητα, φυσικά και κατασκευασμένα από τον άνθρωπο υλικά στοιχεία του περιβάλλοντος ακόμα και τον ανθρώπινο λόγο και τη μουσική που παράγεται με τη χρήση του σώματος και του αέρα, αν και, συνήθως επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στην ερμηνευτική προσέγγιση των κινητών υλικών πραγμάτων που είναι κατασκευασμένα από τους ανθρώπους. (Νάκου 2001: 12) Υλικός πολιτισμός είναι, κατά κύριο λόγο, οι εκδηλώσεις του πολιτισμού μέσω υλικών δημιουργιών. Μελέτη του υλικού πολιτισμού είναι η μελέτη του υλικού, προκειμένου να κατανοήσουμε τον πολιτισμό, να ανακαλύψουμε τα πιστεύω, τις πεποιθήσεις, τις αξίες, τις ιδέες, τις συμπεριφορές και τις προϋποθέσεις μίας συγκεκριμένης κοινότητας ή κοινωνίας σε δεδομένη στιγμή. Η βασική προϋπόθεση είναι ότι τα αντικείμενα 42

Ðåñßðëïõò

που είναι κατασκευασμένα από ανθρώπινα χέρια, αντανακλούν, συνειδητά ή ασυνείδητα, άμεσα ή έμμεσα, τις πεποιθήσεις των ανθρώπων εκείνων που τα παρήγγειλαν, τα κατασκεύασαν, τα αγόρασαν και τα χρησιμοποίησαν, και, κατ’ επέκταση, τις πεποιθήσεις της ευρύτερης κοινωνίας, όπου ανήκαν τα άτομα αυτά. Ο υλικός πολιτισμός, έτσι, γίνεται ένας κλάδος της κοινωνικής ανθρωπολογίας ή της κοινωνικής ιστορίας που επικεντρώνεται στα αντικείμενα (Prown 1993: 1). Σύμφωνα με το Deetz, υλικός πολιτισμός είναι αυτό το τμήμα του ανθρώπινου φυσικού περιβάλλοντος που έχει διαμορφωθεί σκόπιμα από αυτόν, σύμφωνα με ένα σχέδιο πολιτιστικά υπαγορευμένο (Deetz 1977: 7). Κατά τον Tilley, υλικός πολιτισμός είναι ένα μέσο έκφρασης και επικοινωνίας που σχετίζεται με την κοινωνική πρακτική. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί προκειμένου να μετασχηματίσει, να συγκεντρώσει ή να διατηρήσει κοινωνικές πληροφορίες. Παρόλο που παράγεται από μεμονωμένες οντότητες, αποτελεί πάντοτε μία κοινωνική παραγωγή (Tilley 1994: 68 – 69). Η ερμηνευτική προσέγγιση του υλικού πολιτισμού δεν έχει σταθερό χαρακτήρα μέσα στο χώρο και το χρόνο, αλλά διαφοροποιείται κάθε φορά σύμφωνα με τις επικρατούσες πολιτισμικές και επιστημολογικές τάσεις. Κάθε πολιτισμός δηλαδή αντιλαμβάνεται τα πράγματα διαφορετικά. Αλλά και μέσα σε κάθε πολιτισμό με το πέρασμα του χρόνου και τις αλλαγές που αυτός επιφέρει στη σκέψη και στη γνώση των ανθρώπων παρατηρούνται τομές που διαφοροποιούν τις επικρατούσες κάθε φορά αντιλήψεις που διαμορφώνουν οι άνθρωποι για τα πράγματα.

2. Τα αντικείμενα & η χρήση τους.

Παρά την πολυσημία τους, τα αντικείμενα διαθέτουν ορισμένα σταθερά στοιχεία που καθορίζουν το πλαίσιο της ερμηνείας τους. Αυτά αφορούν στην υλική μορφή τους και τις διασυνδέσεις τους με το χρόνο και το χώρο. Κάθε πράγμα καθορίζεται πρωταρχικά από την ύλη και τη φόρμα του, καθώς γίνεται αντιληπτό ως φορμαρισμένη ύλη. Τα αντικείμενα είναι κομμάτια του υλικού κόσμου. Μοιράζονται αυτήν την ιδιότητα με όλα τα έμβια όντα. Κατ’ αρχήν διακρίνουμε τα πράγματα με βάση την εξωτερική τους μορφή (Μ. Heidegger [1950] 1986: 43). Τα κατασκευασμένα από ανθρώπους αντικείμενα υπόκεινται στη σχέση με τον άνθρωπο, το υποκείμενο. Χαρακτηρίζονται από μία εξωτερική πραγματικότητα που καθιστά

εφικτή τη θέαση της διαφορετικότητας, των τύπων τους, και τη διάκριση των ιδιοτήτων κάθε αντικειμένου, που είναι προσιτά στα κατάλληλα μοντέλα ανάλυσης και ερμηνείας που σε συνδυασμό μας προσφέρουν μία αντίληψη του ρόλου του αντικειμένου στην κοινωνική οργάνωση. Με άλλα λόγια, πρέπει να είναι εφικτό, ρωτώντας πως, τι, πότε, που, από ποιον και γιατί, σχετικά με κάθε αντικείμενο, να επιτυγχάνουμε ενδιαφέρουσες απαντήσεις (Pearce 1994: 125). Τα χρηστικά αντικείμενα συνδέονται άμεσα με κοινωνικές και πολιτισμικές παραμέτρους, καθώς κατασκευάζονται για την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων σκοπών. Για παράδειγμα, η μαγνητική πυξίδα (μπούσουλας), από τα βασικότερα όργανα

ενός πλοίου για την τήρηση της πορείας πλεύσεώς του σε σχέση με το μαγνητικό βορρά. Εξακολουθεί να αποτελεί υποχρεωτικό όργανο κάθε πλοίου ακόμη και μετά την ανακάλυψη και ευρεία χρήση της γυροσκοπικής πυξίδας. Προκειμένου να ανταποκριθούν στο χρηστικό ρόλο τους, κατασκευάζονται έτσι ώστε η φόρμα, οι διαστάσεις, η δομή, το βάρος, ο όγκος η ύλη τους να προσαρμόζονται στις δυνατότητες του ανθρώπινου σώματος, να είναι εύχρηστα. Τα αντικείμενα ως εργαλεία μπορούν να γίνουν κατανοητά ανεξάρτητα από τους κοινωνικούς τους προσδιορισμούς, παρόλο που, εφόσον κατασκευάστηκαν σε μία συγκεκριμένη κοινωνία, αντικατοπτρίζουν τα κοινωνικά της πρότυπα. (Maquet 1993: 31).

1

2

1. Μαγνητική πυξίδα (μπούσουλας): αποτελεί μαγνητική βελόνα αναρτημένη ελεύθερα σε οριζόντιο επίπεδο και επηρεάζεται από το γήινο μαγνητικό πεδίο. Προσανατολίζεται κατά την κατεύθυνση του μαγνητικού βορρά. Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου. 2. Γυροσκοπική πυξίδα: βασίζεται στην κίνηση του γυροσκοπίου αντί της μαγνητικής πυξίδας. Δείχνει πάντοτε τον αληθή βορρά. Κύριο και πιο ευαίσθητο στοιχείο της λειτουργίας της είναι ο γυροσφόνδυλος. Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου. 3. Διόπτρες ακτοπλοΐας και ωκεανοπλοΐας, εξάντες, πυξίδες, στιγμογράφοι και οκτάντες. Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου.

3. Τα αντικείμενα και ο χώρος.

3

Η σχέση των αντικειμένων με το χώρο είναι άμεση και καθοριστική, καθώς ο χώρος εμποτίζει τα αντικείμενα με κοινωνική σημασία και αξία αλλά και τα ίδια τα αντικείμενα διαποτίζουν το χώρο με νοήματα και σημασίες. Η διασύνδεση των αντικειμένων μεταξύ τους μέσα στο χώρο επηρεάζει την αντίληψη που διαμορφώνουμε γι’ αυτά, καθώς η παράταξή τους διαμορφώνει ένα νήμα που τα συνδέει νοηματικά. Αντίστοιχα, η παρουσίαση μιας συλλογής αντικειμένων στον ίδιο χώρο αναδεικνύει το κοινό θεματικό νήμα που τα συνδέει, όπως στο Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου, διόπτρες ακτοπλοΐας και ωκεανοπλοΐας, εξάντες, πυξίδες, στιγμογράφοι και οκτάντες εκτίθενται σε σύνολο. Τα αντικείμενα αποκτούν διαφορετικές σημασίες και αξίες σε σχέση με την κοινωνική διάσταση του χώρου, μέσα στον οποίο κάθε φορά είναι ενταγμένα, οι οποίες είναι πολλές και σύνθετες, γιατί εξαρτώνται από τη διασύνδεσή τους με ποικίλα και διαφοÐåñßðëïõò

43

ρετικά συστήματα σημασίας και αξιών, που συμμετέχουν στη διαδικασία επικοινωνιακών ανταλλαγών του πολιτισμού (Νάκου 2001: 51), π.χ., ένας πίνακας φέρει διαφορετική σημασία και αξία, αν βρίσκεται αναρτημένος στο σαλόνι ενός σπιτιού ως διακοσμητικό στοιχείο με αισθητική αξία, εγκαταλελειμμένος σε κάποια αποθήκη ως άχρηστο αντικείμενο, μέσα σε ένα μπαούλο ως οικογενειακό κειμήλιο, ενταγμένο σε μία ιδιωτική συλλογή ως έργο με συλλεκτική αξία, σε ένα μουσείο ως μαρτυρία του πολιτισμού.

4. Τα αντικείμενα και ο χρόνος.

Τα αντικείμενα συνδέονται και με το κοινωνικό πλαίσιο του παρόντος, μέσα στο οποίο τα παρατηρούμε, καθώς και με τα διαφορετικά ιστορικά κοινωνικά πλαίσια που έχουν μεσολαβήσει, τα οποία διαμορφώνουν τη βασικότερη, ίσως, παράμετρο της πολυσημίας τους, η οποία συνδέεται με την ανθεκτικότητά τους στο χρόνο και την ιστορικότητά τους. Αποτελούν το μοναδικό είδος ιστορικών γεγονότων που συνέβησαν στο παρελθόν, αλλά συνεχίζουν να επιζούν. Μπορούμε να τα ξαναβιώσουμε, είναι αυθεντικό πρωτογενές υλικό για μελέτη. Είναι ιστορικές μαρτυρίες, τα αποτελέσματα αιτιών, δημιουργήθηκαν για κάποιο λόγο. Ο Peter Gay στην εισαγωγή του βιβλίου του Art and Act αναγνωρίζει τρεις τύπους ιστορικής πρόκλησης που ταιριάζουν τόσο στα αντικείμενα όσο και σε άλλα ιστορικά γεγονότα: η δεξιοτεχνία, ο πολιτισμός και η απομόνωση, εννοώντας τον ψυχισμό κάθε δημιουργού που συνδέεται με την παράδοση (Prown 1993: 2-3). Η ιστορικότητα των αντικειμένων δεν οφείλεται μόνο αποκλειστικά στις διασυνδέσεις τους με τις κοινωνίες που τα επινόησαν, τα κατασκεύασαν, τα εγκατέλειψαν , αλλά και με τις κοινωνίες που τα ανακάλυψαν, τα μελέτησαν, ή εξακολουθούν να τα μελετούν ως μαρτυρίες για το παρελθόν, όπως για παράδειγμα, ο βαρογράφος, ο οποίος χρησιμοποιούνταν πριν από το 1950, όταν και αντικαταστάθηκε από το βαρόμετρο. Τα πράγματα συνδέονται και με την καθημερινή ζωή στο παρελθόν και το παρόν και έτσι λειτουργούν ως μαρτυρίες για τη ζωή διαφόρων κοινωνικών ομάδων (Πιρς 2002: 34). Στο μουσείο εκτίθεται ναυτολόγιο, επίσημο έγγραφο, στο οποίο φαίνεται η κίνηση του πληρώματος σε σχέση με τη μισθοδοσία και την ασφαλιστική, συνταξιοδοτική κάλυψή του. Περιέχει το ιστορικό του καραβιού, αποτελεί αρχειακό υλικό, φυλάσσεται και επιθεωρείται από τις αρχές. Επίσης, ημερολόγιο γέφυρας του έτους 1957 που είναι το πιο επίσημο έγγραφο του πλοίου, γι’ αυτό και φυλάσσεται στην καμπίνα του καπετάνιου. Σ’ αυτό καταγράφονται όλα τα συμβάντα του πλοίου και του πληρώματος, η πορεία του, αλλά και τα στοιχεία των επιβατών και του πληρώματος. Τα αντικείμενα έχουν πεπερασμένη διάρκεια ζωής (Πιρς 2002: 33-34) και μπορεί να έχουν πολύπλοκους κύκλους ζωής, κατά τους οποίους σε κάποια περίο44

Ðåñßðëïõò

4

5

6

7

4. Πίνακες όπου απεικονίζουν καράβια διαφόρων τύπων. Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου. 5. Βαρογράφος: αυτογραφικό βαρόμετρο μέσω του οποίου η ατμοσφαιρική πίεση καταγράφεται αυτόματα σε κατάλληλη διάταξη σε χάρτινη ταινία που μετακινείται σε κύλινδρο, με τη βοήθεια ωρολογιακού μηχανισμού. Από τα παλαιότερα που κυκλοφόρησαν και όπου οι τιμές σκιαγραφούνται σε ειδικό αποτυπωτικό χαρτί. Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου. 6. Βαρόμετρο: όργανο που δείχνει την ατμοσφαιρική πίεση. Μονάδα μέτρησής του είναι το χιλιοστόβαρο (millibars), παλαιότερα και οι ίντσες. Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου. 7. Ναυτολόγιο. Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου.

δο να χαίρουν μεγάλης αναγνώρισης, μετά να ζήσουν ως απορρίμματα ή ημιαπορρίμματα σε χωματερές και μάνδρες, και κατόπιν να ανασυρθούν από τη λήθη μέσω αρχαιολογικών διεργασιών ή αλλαγών του γούστου, για να ενταχθούν τέλος σε μουσειακές συλλογές. (Πιρς 2002: 36), όπως το δρομόμετρο, το παλαιότερο όργανο για τη μέτρηση της διανυθείσης απόστασης του πλοίου σε ναυτικά μίλια, από τη

στιγμή που ο έλικάς του (προπέλα) ριφθεί στη θάλασσα, μέχρι τη στιγμή της κάθε παρατήρησης-ανάγνωσης στον ενδείκτη του. Η μέση ωριαία ταχύτητα του πλοίου υπολογίζεται με μία απλή διαίρεση των διανυθέντων ναυτικών μιλίων δια του μεσολαβούντος χρόνου. Χρησιμοποιούνταν ειδικά σε περιπτώσεις ομίχλης, πριν από το 1970, όταν κυριάρχησαν τα δορυφορικά συστήματα.

8

9

8. Ημερολόγιο γέφυρας. Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου. 9. Δρομόμετρο (παρκέττα). Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου.

5. Οι διαφορετικές σημασίες των αντικειμένων & η ερμηνεία τους.

Η αντίληψη που διαμορφώνουμε για τα αντικείμενα συνδέεται και με τις ιδιαίτερες διανοητικές, ψυχικές, σωματικές, κοινωνικές και πολιτισμικές εμπειρίες, παραστάσεις, γνώσεις και δεξιότητες που διαθέτουμε, ως άτομα και κοινωνικές ομάδες εμείς που τα παρατηρούμε. (Νάκου 2001: 74) Η διασύνδεση των αντικειμένων με το κοινωνικό και πολιτισμικό σύστημα και η δυνατότητά τους να υποδουλώνουν κοινωνικά νοήματα τα καθιστά σύμβολα. Κάθε πράγμα μπορεί να μελετηθεί σε διάφορα επίπεδα, ως προς τη φυσική, λειτουργική, οικονομική, σημασιολογική σημασία του, γιατί τα αντικείμενα όπως και οι λεκτικές ή εικονικές αφηγήσεις, μας «αφηγούνται» τις ιστορίες τους και «όσο περισσότερο έχουν μελετηθεί τα αντικείμενα, τόσο οι αφηγήσεις τους αυτές γίνονται κατανοητές (Pearce 1994: 81). Σύμφωνα με τις σύγχρονες θεωρίες του υλικού πολιτισμού, της μουσειολογίας, της αρχαιολογίας και, γενικότερα, της ανθρωπολογίας, όλα τα αντικείμενα, ακόμη και τα φυσικά, θεωρούνται «opera aperta», αντι-

κείμενα ανοιχτά σε διάφορες εναλλακτικές «αναγνώσεις», ερμηνείες, χρήσεις (Νάκου 2001: 81).

6. Η πολιτική σημασία των αντικειμένων.

Κάθε ερμηνευτική προσέγγιση των αντικειμένων είναι μία ενέργεια εξοικείωσης του υλικού πολιτισμού και επιβολής τάξης σ’ αυτόν, είναι μία μορφή άσκησης εξουσίας που συνδέεται με συγκεκριμένη πολιτική (Tilley 1994:74). Με αυτήν την έννοια, η ερμηνευτική διαδικασία, μεταξύ άλλων, αποδίδει στα αντικείμενα πολιτικά νοήματα και πολιτική σημασία (Νάκου 2001:96). Η πολιτική σημασία απορρέει, μεταξύ των άλλων, και από την ιδιότητά τους ως ιστορικών μαρτυριών (Νάκου 2001:97). Οι πολιτικές διαστάσεις των αντικειμένων συνδέονται, μεταξύ των άλλων, με τις πολιτικές διαστάσεις της παραγωγής, της δόμησης και της κοινοποίησης (Νάκου 2001: 99). Τα αντικείμενα αποκτούν πολιτική σημασία ως εμπορεύματα, μέσω των διαδικασιών παραγωγής και κατανάλωσης. Ακόμη και κάθε απλή πράξη οικειοποίησης ενός αντικειμένου έχει πολιτικές διαστάσεις, γιατί συνδέεται με συγκεκριμένες κρίσεις για

την κοινωνική, αισθητική και χρηματική ανταλλακτική αξία και σημασία του (Vergo 1989: β: ι). Οι αξίες και οι κατατάξεις των αντικειμένων δεν έχουν μόνιμη ισχύ, αλλά είναι κοινωνικές συμβάσεις που συνδέονται με την τροχιά των αντικειμένων μέσα σε διαφορετικά κοινωνικά συστήματα αξιών (Νάκου 2001: 101) π.χ. η εμπορευματική αξία. Η πολιτική αξία των αντικειμένων συνδέεται και με τις συλλεκτικές πρακτικές και την ύπαρξη αντίστοιχων αγορών. Εν τέλει, οι διαφορετικές σημασίες και αξίες που δυνάμει μπορούν να αποκτούν τα αντικείμενα είναι πολλές και σύνθετες, γιατί εξαρτώνται από τη διασύνδεσή τους με ποικίλα και διαφορετικά συστήματα σημασίας αξιών που συμμετέχουν στη διαδικασία επικοινωνιακών ανταλλαγών του πολιτισμού (Νάκου 2001: 103). Η εξάρτησή μας από τα αντικείμενα δεν είναι μόνο φυσική-σωματική αλλά και, κυρίως, ψυχολογική. Η πλειοψηφία των αντικειμένων που παράγονται στις μέρες μας, δεν εξυπηρετούν στη διευκόλυνση της ζωής μας από υλικής πλευράς αλλά, αντίθετα, εξυπηρετούν στο να σταθεροποιήσουμε την τάξη του νου μας (Csikszentmihalyi 1993: 21).

Προφορική πηγή: Νικόλαος Π. Βλαχόπουλος, Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου Λιτοχώρου. Βιβλιογραφία:

1. Νάκου Ειρήνη (2001), Μουσεία: Εμείς, τα πράγματα και ο πολιτισμός, Αθήνα: Νήσος.

2. Πιρς Σούζαν (2002), Μουσεία, Αντικείμενα και Συλλογές, μία πολιτισμική μελέτη, Λία Γυιόκα (επίμ.), Θεσσαλονίκη: Βάνιας.

3. Heidegger M. (1950, 1986), Η προέλευση του έργου τέχνης, Αθήνα: Δωδώνη.

4. Lubar Steven and Kingery W. David (eds.), History from Things – Essays on Material Culture, Washington and London: Smithsonian Institution Press.

5. Prown Jules David (1993), “The Truth of Material Culture: History or Fiction?”, στο Lubar Steven and Kingery W. David (eds.), History from Things-Essays on Material Culture, Washington and London: Smithsonian Institution Press.

6. Csikszentmihalyi Mihaly (1993), “Why We Need Things”, στο Lubar Steven and Kingery W. David (eds.), History from Things – Essays on Material Culture, Washington and London: Smithsonian Institution Press.

7. Maquet Jacques (1993), “Objects as Instruments, Objects as Signs”, στο Lubar Steven and Kingery W. David (eds.), History from Things-Essays on Material Culture, Washington and London: Smithsonian Institution Press.

8. Pearce Susan (1994), “Museum Objects”, στο Pearce Susan (ed.), Interpreting Objects and Collections, London and New York: Routledge.

9. Tilley Christopher (1994), “Interpreting Material Culture”, στο Pearce Susan (ed.), Interpreting Objects and Collections, London and New York: Routledge.

10. Pearce Susan (1994), “Thinking about Things”, στο Pearce Susan (ed.), Interpreting Objects and Collections, London and New York: Routledge.

11. Prown Jules (1994), “Mind in Matter: an introduction to material culture theory”, στο Pearce Susan (ed.), Interpreting Objects and Collections, London and New York: Routledge.

12. Deetz J. (1977), In Small Things Forgotten, Garden City New York: Doubleday Natural History Press.

Ðåñßðëïõò

45

Στις 30 Μαρτίου 2009 πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση της Αδελφότητας Υδραίων Αθηνών για την επέτειο της κήρυξης της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, στην Αθηναϊκή Λέσχη. Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης μίλησε η ιστορικός κα Κωνσταντίνα Αδαμοπούλου, διευθύντρια του Ιστορικού Μουσείου Υδρας με θέμα «Το ναυτικό κατά την Εθνεγερσία του 1821». Παρακάτω δημοσιεύουμε μέρος της ομιλίας με σημαντικές επιμέρους ενότητες του θέματος.

ΤΟ ΝΑΥΤΙΚO ΤΗΣ ΕΘΝΕΓΕΡΣIΑΣ ΤΟΥ 1821

»

Της Κωνσταντίνας Αδαμοπούλου Ιστορικού-Διευθύντριας Ιστορικού Αρχείου -Μουσείου Ύδρας

Πώς ο απλός ναύτης της κουβέρτας του σιτοκάραβου μεταμορφώθηκε τελικά στον ατρόμητο ναυτίλο του 21;

Υπάρχει σαφής και στοιχειοθετημένη απάντηση στο ερώτημα!

Η ιδιαίτερη επιτηδειότητα και οι εξαιρετικές ικανότητες που απόκτησαν οι Έλληνες ναυτικοί της εποχής σε θέματα πολεμικής τακτικής, ήταν αποτέλεσμα δύο κυρίως παραγόντων. Πρώτος –και κυριότερος– υπήρξε αναμφίβολα η ενδημική την εποχή εκείνη στη Μεσόγειο πειρατεία: η φοβερή δράση των πειρατών που λυμαίνονταν τότε τις μεσογειακές θάλασσες, συγκρουόμενοι σε πολλές περιπτώσεις με πληρώματα ελληνικών εμπορικών σιτοκάραβων, αποτέλεσε πραγματική μάστιγα για τα νησιά και τους ελληνικούς νησιωτικούς πληθυσμούς, οι οποίοι ζούσαν έχοντας 46

Ðåñßðëïõò

προσαρμόσει ανάλογα τον τρόπο ζωής τους, ακόμη και το χαρακτήρα τους και τον τρόπο συμπεριφοράς τους και βίωναν καθημερινά το φόβο μιας πειρατικής αιχμαλωσίας στα αλγερίνικα κάτεργα, όπου οι συνθήκες διαβίωσης ήταν πραγματικά άθλιες, ή –στην καλύτερη περίπτωση– της αιχμαλωσίας σε κάποιο πειρατικό ιστιοφόρο, χριστιανών πειρατών της Δύσης. Οι διεθνείς συγκυρίες εξάλλου, δημιουργούσαν στους καραβοκύρηδες του Αιγαίου την ανάγκη απόκτησης συνεχώς μεγαλύτερων πλοίων, πλήρως εξοπλισμένων και ετοιμοπόλεμων (αρμαμέντα), με τα οποία, όχι λίγες φορές, επιδίδονταν σε πραγματικές ναυμαχίες εναντίον πλοίων εχθρικών, κυρίως αλγερίνων και τυνησίων πειρατών.

Σε άλλες περιπτώσεις βασική αιτία δημιουργίας ενός έμπειρου, ετοιμοπόλεμου στόλου αποτέλεσε η δράση των ίδιων των νησιωτών ως καταδρομέων ή πειρατών που δρούσαν με διάφορες σημαίες για λoγαριασμό ξένης δύναμης, εφοδιασμένοι μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις από ηγεμόνες των ευρωπαϊκών κρατών με τα λεγόμενα «ρύσια γράμματα» (lettres de marque) ή, αργότερα, με τα ειδικά «διπλώματα καταδρομής». Είναι γνωστή, για παράδειγμα, η συμμετοχή υδραίικων πληρωμάτων στους πειρατικούς στόλους των ιπποτών του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου, ιδιαίτερα όταν οι τελευταίοι μετά το 1530 εγκαταστάθηκαν στη Μάλτα και επιδίδονταν σε φοβερές καταδρομές, έχοντας αυτήν ως ορμητήριο. Τα πειρατικά

Επάνω: Αντωνίου Κριεζή (1872-1944), Ο “Θεμιστοκλής“ της Ύδρας. Υδατογραφία: 44x58 εκ. Αρ. Συλλογή: 1.008. Aντίγραφο από το έργο του Antoine Roux το 1816.

κούρσα του 18ου αιώνα, αποτελούσαν έτσι κι αλλιώς ένα θεμιτό –για τα δεδομένα της εποχής– τρόπο απόκτησης εμπορικών κεφαλαίων, ιδίως όταν οι καιροί για το ελληνικό εμπόριο ήταν χαλεποί. Η συμμετοχή λοιπόν σ’ αυτά των ελληνικών πλοίων και των πληρωμάτων τους, εκτός των προσποριζόμενων κερδών, μετέδιδε καθώς ήταν φυσικό, χρόνο με το χρόνο, και τα μυστικά της πολεμικής τέχνης στους απλούς Έλληνες ναύτες. Εκείνο που θα πρέπει να τονιστεί στο σημείο αυτό, είναι το γεγονός ότι οι Έλληνες όταν μεταμορφώνονταν σε πειρατές και καταδρομείς, απέφευγαν στο μέτρο του δυνατού, την ανάμειξή τους σε θέματα δουλεμπορίας, την οποία δημιουργούσε η έξη της αρπαγής και στη συνέχεια πώλησης ανδρών και γυναικόπαιδων στα σκλαβοπάζαρα της Αφρικής και της Ασίας. Σχετικά με τον σημαντικό αυτό παράγοντα της ελληνικής εξάσκησης στη ναυτοσύνη, τη συμμετοχή στα πειρατικά κούρσα δηλαδή, σας αναφέρω ότι ήδη στα 1770 ο Ενετός πρόξενος της Θεσσαλονίκης De la Rocca, παραπονείται ότι πλήθος κουρσάρων λυμαίνονται το Αρχιπέλαγος «...οι περισσότεροι δε εξ αυτών ήσαν Σφακιανοί, Υδραίοι και Σπετσιώται...» όπως αναφέρει, ενώ καθώς χαρακτηριστικά αποδεικνύει σχετική μαρτυρία από το Αρχείο της Ύδρας «...οι Υδραίοι εξήλθον εις το κούρσος γενόμενοι σούδιτοι(υπήκοοι) εγκλέζοι με το μπαϊράκι(σημαία) της νατσιόνας (έθνους) αυτής…». Φαίνεται ότι οι Άγγλοι, πρωτομάστορες του είδους, είχαν κατορθώσει μεταξύ των άλλων να εξασφαλίσουν και των Υδραίων τη συνεργασία, για να τους χρησιμοποιήσουν στον συνεχή αγώνα τους κατά των Γάλλων και του εμπορίου τους, ιδιαίτερα κατά την περίοδο του Επταετούς πολέμου. Οι πειρατικές μάλιστα επιχειρήσεις με συμμετοχή των Ελλήνων είχαν οργανωθεί τόσο καλά ώστε οι Άγγλοι δημιούργησαν το

1745 παροικία από Έλληνες κουρσάρους στο Πορτ Μαόν της ισπανικής Μινόρκας που διατηρήθηκε πέρα από το 1770. Μέχρι και ορθόδοξη εκκλησία είχαν ιδρύσει εκεί με «θεοσεβούμενο» εκκλησίασμα τους πειρατές και τις οικογένειές τους. Η εκκλησία αυτή λειτούργησε μέχρι το 1782. Ο δεύτερος παράγοντας που συνέτεινε στη δημιουργία ενός εξαιρετικά έμπειρου ελληνικού ναυτικού ήταν η άγνοια των Τούρκων περί τα ναυτικά πράγματα ή ακόμη ίσως και ο έμφυτος φόβος τους για τη θάλασσα, με την οποία ποτέ δεν απόκτησαν ιδιαίτερα καλές σχέσεις και η οποία δημιουργούσε μόνιμη αβεβαιότητα και ανασφάλεια στους αρχηγούς του οθωμανικού στόλου. Οι Οθωμανοί ναύτες δεν ήταν παρά απλοί στρατιώτες ξηράς, χρήσιμοι –στην καλύτερη περίπτωση– για κοντινές συμπλοκές (ρεσάλτα) από πλοίου σε πλοίο. Αυτή ήταν και η αιτία που ανάγκαζε την Πύλη να καταφεύγει ετησίως

σε υποχρεωτική στράτευση έμπειρων Ελλήνων ναυτών. Πράγματι η από το 1749 και εξής θεσμοθετημένη ναυτολόγηση νεαρών Ελλήνων νησιωτών στον οθωμανικό στόλο ως μισθοφόρων, ειδικευμένων κυρίως στην εξάρτηση των ιστίων (γεμιτζήδες) είτε στην καθαυτό πολεμική τέχνη (μελλάχηδες ή σεφερλήδες) εξασφάλιζε, σ’ αυτούς μεν, την προπαίδευση σε θέματα ναυτικής πολεμικής τακτικής, στο δε οθωμανικό στόλο ένα σώμα πλήρως ικανό και επανδρωμένο με αποτελεσματικό, ανθρώπινο δυναμικό. Από το 1797 ως τις παραμονές της Επανάστασης γνωρίζουμε λ.χ. ότι η Ύδρα έδινε ετησίως στον οθωμανικό στόλο από 100 έως 500 άνδρες ανάλογα με τις ανάγκες της αρμάδας διαθέτοντας επιπρόσθετα και τα απαιτούμενα χρηματικά ποσά για τη συντήρησή τους. Συνήθως οι κατατασσόμενοι υπηρετούσαν εκεί για ένα 6 μήνες ή ένα χρόνο εκτός κι αν ο Καπουδάν πασάς έκρινε απαραίτητη την παράταση της θητείας τους. Η επίδοση και οι ικανότητες ειδικότερα των Υδραίων ναυτών οι οποίοι υπηρετούσαν υποχρεωτικά στον οθωμανικό στόλο ήταν τέτοια, ώστε ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα αρχηγός των Ελλήνων ναυτών της ναυαρχίδας ήταν πάντοτε Υδραίος (είχε τον τίτλο του μπαςρεϊζη )ο οποίος εξουσίαζε δικαιωματικά το πρωραίο μέρος του πλοίου και «ενθρονιζόταν» με ειδική επίσημη τελετή κατά την οποία ο Καπουδάν πασάς του φορούσε το βαθυγάλαζο «καφτάνι»-σύμβολο οθωμανικής εξουσίας. Αποτελούσε δε ο μπας-ρεϊζης ένα ισχυρό και αξιοσέβαστο πρόσωπο που εκπροσωπούσε τους Υδραίους στην Κωνσταντινούπολη και ρύθμιζε –συνήθως θετικά– πολλές υποθέσεις τους με την Πύλη. Οι συγκυρίες, καθώς διαπιστώνουμε και στην περίπτωση αυτή, προοιώνισαν τη μεταμόρφωση των απλών αυτών ναυτεμπόρων σε έμπειρους, ετοιμοπόλεμους ναυτίλους, με διαρκή και έντονη παρουσία σε όλη την περίοδο του ναυτικού Αγώνα.

Κάτω: Αντωνίου Κριεζή (1872-1944), “Το μεγάλο καράβι“. Υδατογραφία: 54x77 εκ. Αρ. Συλλογή: 989.

Aντίγραφο από το έργο του Antoine Roux το 1818.

Ðåñßðëïõò

47

(...) Ας αναφερθούμε τώρα δι’ ολίγων στη διοικητική οργάνωση του ναυτικού Αγώνα. Η δομή του ελληνικού στόλου έμοιαζε με αυτή των ατάκτων της ξηράς: δεν υπήρχε δηλαδή ανώτατος διοικητής, στόλαρχος. Το κάθε νησί εξέλεγε ένα ναύαρχο και έναν αντιναύαρχο για μια συγκεκριμένη επιχείρηση. Το Μάρτιο του 1822 ιδρύθηκε το Υπουργείο επί των Ναυτικών και η διεύθυνσή του ανατέθηκε σε μια τριμελή Επιτροπή από εκπροσώπους και των τριών μεγάλων νησιών. Αν και ο ελληνικός στόλος υστερούσε υλικά και οργανωτικά του οθωμανικού, χωρίς μία ουσιαστικά μόνιμη ναυτική διοίκηση, ωστόσο με τη γενική αρχηγία του μοναδικού σε πολεμική μαεστρία Ανδρέα Μιαούλη, ο οποίος σιωπηρά είχε αναγνωριστεί «ως πρώτος μεταξύ ίσων», και με την άφθαστη σε τακτική και αποτελεσματικότητα χρήση του φοβερού όπλου των πυρπολικών (το οποίο στην ουσία έστρεφε τη δύναμη του αντιπάλου σε βάρος του και το οποίο σχεδόν τελειοποίησαν οι Υδραίοσπετσιώτες και οι Ψαριανοί θυσιάζοντας πολλά από τα μέχρι πρότινος εμπορικά προσοδοφόρα τους καράβια) καταναυμάχησε επανειλημμένα την τουρκική αρμάδα. Παράλληλα οι ναύαρχοι των τριών νησιών Ανδρέας Μιαούλης για την Ύδρα, Γεώργιος Ανδρούτσος για τις Σπέτσες και Νικολής Αποστόλης για τα Ψαρά οργανώνουν ακατάπαυστα ναυμαχίες, καταθέτουν τη γνώση και το στρατηγικό τους νου και συνεχίζουν να αναγνωρίζουν, όπως προαναφέραμε, στο πρόσωπο του Μιαούλη τον primum inter pares. Οι Υδραίοι ναυμάχοι Τομπάζηδες, οι Σαχίνηδες, οι Κριεζήδες, οι Τσαμαδοί, οι Σπετσιώτες Μέξηδες, οι Ορλώφ, οι Μποτασαίοι, οι Χατζηανάργυροι, οι Ανδρούτσοι, οι Ψαριανοί, Κανάρηδες, οι Αποστόληδες, οι Γιαννίτσηδες, οι Νικόδημοι, οι Διακογιάννηδες, και τόσοι άλλοι, παρελαύνουν θεαματικά στη χορεία των πρωταγωνιστών της ναυτοσύνης μεταμορφωμένοι ξαφνικά από εμπορευόμενους οικογενειάρχες σε διευθυντές ενός ιδιόμορφου Αγώνα.. Και πρωτοστατούν στο Αγώνα αυτό δημιουργώντας απίστευτα κατορθώματα, γεμάτα ηρωϊσμό και δόξα. Δίνονται ολόψυχα στον Αγώνα με όσα μέσα διαθέτουν και κατορθώνουν οι Έλληνες θαλασσινοί πολεμιστές, παρά τις όποιες δυσκολίες συναντούσαν, κυρίως εξαιτίας της έλλειψης χρηματοδότησης για τις ναυτικές τους εκστρατείες, να ανατρέψουν σε μεγάλο βαθμό τα σχέδια (ιδίως ανεφοδιασμού φρουρίων και στρατηγικών θέσεων) και τις ενέργειες του οθωμανικού στόλου και να δυσχεράνουν, αν όχι να διακόψουν εντελώς, την επικοινωνία των Τούρκων και αργότερα και των συμμάχων τους Αιγυπτίων, με το Μοριά ή με άλλα νευραλγικά, στρατηγικά σημεία της χώρας, καθώς και να παρακινήσουν ουδέτερα νησιά στην Επανάσταση ή να υπερασπιστούν τα ήδη επαναστατημένα. Η επικράτηση και η σταθεροποίηση της Επανάστασης ήταν γι’ αυτούς μονόδρομος και τελικός στόχος .

48

Ðåñßðëïõò

Ιστιοφόρο. Τοιχογραφίες από το αρχοντικό Ράλλη στην Ερμούπολη.

»

Η πορεία του Αγώνα και οι τραγικές οικονομικές του συνέπειες

Ο ναυτικός Αγώνας συνεχίζεται νικηφόρος μέχρις εσχάτων. Οι ναυμαχίες και οι πυρπολήσεις διαδέχονται η μία την άλλη: Ναυμαχία των Πατρών, πυρπόληση τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο από τον Κανάρη, Ναυμαχία Δαρ, Μπογάζ, πυρπόληση τουρκικής κορβέτας στην Τένεδο, ναυμαχία Σάμου, Ναυμαχία Κω-Αλικαρνασσού, ναυμαχία Γέροντα, ναυμαχία Μεθώνης. Ένας τέτοιος Αγώνας όμως και μάλιστα με άνισες,τις περισσότερες φορές, προϋποθέσεις, συνεπαγόταν ασφαλώς και αναπόφευκτες απώλειες. Ωστόσο οι όποιες καταστροφικές απώλειες δημιουργήθηκαν για να υπογραμμίσουν το ολοκαύτωμα, τη δόξα του ελληνικού ναυτικού Αγώνα. Οι περιουσίες πράγματι που τελικά διασώθηκαν ήταν ελάχιστες. Μετά το τέλος του Αγώνα, η ΄Υδρα μοιραία είχε χάσει το 78% περίπου των πλοίων της, διέθετε δηλαδή συνολικά 100 μόνον πλοία συνολικής χωρητικότητας 10.240 τόνων. Για τις γειτονικές Σπέτσες τα πράγματα ήταν πολύ χειρότερα: στο τέλος του Αγώνα διέθεταν μόνο 50 πλοία ενώ γύρω στα 1830 τα σπετσιώτικα πλοία που είχαν απομείνει ήταν μόνο 16!! Όταν τελείωσε ο Αγώνας, εκτιμήθηκαν και οι τεράστιες χρηματικές απώλειές του των οποίων το ύψος μόνο κατά προσέγγιση μπορεί να υπολογιστεί. Μια γενική ιδέα δίνουν οι αποζημιώσεις που ζήτησαν οι πλοιοκτήτες των νησιών μετά το τέλος του πολέμου. Ενδεικτικά αναφέρω ότι οι Υδραίοι απαίτησαν 10.000.000 χρυσά φράγκα της εποχής, οι Σπετσιώτες 5.570.000, οι Ψαριανοί 4.430.000 και οι Κάσιοι 1.110.000 χρυσά φράγκα. Με δεδομένη τη σημερινή αξία της χρυσής λίρας που αγγίζει τα 200 ευρώ όλοι νομίζω ότι μπορούμε να αναλογιστούμε την

αντιστοιχία των διατεθέντων ποσών. Κλείνοντας θα παραθέσω ένα μικρό απόσπασμα από το λόγο του Σπετσιώτη Ανάργυρου Χατζη αναργύρου στις 24 Νοεμβρίου 1851 ενώπιον της Βουλής των Ελλήνων το οποίο θεωρώ ότι μέσα στις λίγες του γραμμές χαράζει βαθιά σαν ακμή γραφίδας σε κερί όλο το νόημα και το μεγαλείο του επαναστατικού Αγώνα των νησιών μας: « Χάριν της κοινής σωτηρίας ουδενός των ιδιαιτέρων εφείσθημεν. Αι ναυτικαί νήσοι του εμπορίου, τα πριν ειρηνικά ορμητήρια, ανέλαβον την αγρίαν των στρατοπέδων μορφήν. Αι δε ταπειναί ολκάδες, δύναμιν κατά της ασθενείας αυτών περιβαλλόμεναι τον ζήλον, την τόλμην και την ανδρείαν των πληρωμάτων, μετεβλήθησαν ως εκ μαγείας εις τριήρεις καινοφανείς, αγερώχως επιτιθέμενας κατά των αληθινών της Τουρκίας και Αιγύπτου κολοσσών. Τα αποταμιεύματα του παρελθόντος πολυετών κόπων και κινδύνων αξιόμισθος αμοιβή, της παντοτεινής κατά την Επανάστασιν απορίας του Δημοσίου έτοιμος επίκουρος, παρέσχον ταμείον του αυτοσχεδίου τούτου πολεμικού ναυτικού ακένωτον. Άνδρες, πλοία, χρήματα το παρελθόν και το ενεστώς, προσεφέρθησαν ολοκαύτωμα επί του ιερού βωμού της πατρίδος.» Η τεράστια ωστόσο προσφορά όλων των ελληνικών ναυτότοπων και του θαλασσινού δυναμικού τους που ολόψυχα διέθεσαν τα πάντα στην υπόθεση της ελληνικής Ανεξαρτησίας ασφαλώς δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αποτιμηθεί με αριθμούς και ύλη. Παραμένει και θα παραμείνει για πάντα στο νου και την καρδιά όλων εμάς, των σημερινών απογόνων, για να μας θυμίζει το ΑΙΩΝΙΟ ΧΡΕΟΣ!!.

Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων Το υλικό του Ιστορικού Αρχείου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας χρονολογείται από τη σύσταση του Ελληνικού Κράτους και καλύπτει όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων που αφορούν τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μνημεία της Ελλάδας, καθώς και τη διοικητική εξέλιξη και ιστορία της Υπηρεσίας. Έγγραφα, τα οποία μαζί με φωτογραφίες, χάρτες και σχεδιαγράμματα συγκεντρώθηκαν αρχικά σε περίπου 1500 κιβώτια, αποτέλεσαν το ιστορικό και ανενεργό αρχειακό υλικό που πέρασε στη δικαιοδοσία της Διεύθυνσης Εθνικού Αρχείου Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού (ΔΕΑΜ). Η Διεύθυνση είναι αρμόδια για την τακτοποίηση των φακέλων, τη σύνταξη γενικού ευρετηρίου, την παροχή αντιγράφων του αρχείου καθώς επίσης και για τη λήψη κάθε πρόσφορου μέσου για τη συντήρηση των διατηρητέων εγγράφων και την εν γένει επιστημονική εκμετάλλευσή του.

ΤO

εύρος, η παλαιότητα και η αντικειμενική αξία των πληροφοριών που περιέχονται στο υλικό του Αρχείου το καθιστούν ως ένα από τα σημαντικότερα αρχειακά σύνολα της χώρας. Τα τεκμήρια, ένα ανεκτίμητης αξίας πολιτιστικό απόθεμα, συνδράμουν στο έργο της σύγχρονης αρχαιολογικής έρευνας, στη μελέτη της ιστορίας της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στην Ελλάδα και στην εμβάθυνση τομέων που αφορούν την κοινωνική, πολιτική και οικονομική ιστορία της χώρας. Το 2009 βρήκε τη Διεύθυνση σε μια πολύ καλή της φάση μετεξέλιξης. Εγκαινιάστηκε το νέο κτίριο του Ιστορικού Αρχείου. Πρόκειται για ένα πλήρως ανακαινισμένο, νεοκλασικό κτίριο, στην οδό Ψαρομηλίγγου 22, το οποίο είναι πλήρως εξοπλισμένο με ειδικές αίθουσες ελεγχόμενου κλιματισμού για τη φύλαξη του αρχείου, ειδικές αρχειοθήκες υψηλών προδιαγραφών, εργαστήρια συντήρησης και χώρους μελέτης, μετά από μια μεταβατική περίοδο αναταξινόμησης και τακτοποίησης του υλικού στις αρχειοθήκες, θα προσφέρει πλέον ευκαιρία άνετης πρόσβασης στο ερευνητικό κοινό. Με την ευκαιρία των εγκαινίων του νέου κτιρίου, οργανώθηκε έκθεση σημαντικών τεκμηρίων του Ιστορικού Αρχείου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, με σκοπό τη γνωστοποίηση προς τους μελετητές και το ευρύ κοινό της ύπαρξης και ιδιαίτερα της σημασίας του. Η έκθεση αποτελεί, εξάλλου, το πρώτο βήμα για σειρά άλλων δράσεων, τις οποίες η Διεύθυνση έχει ήδη οργανώσει ή σχεδιάσει για το άμεσο μέλλον, όπως το εκπαιδευτικό πρόγραμμα και το οπτικοακουστικό έκθεμα που τη συνοδεύουν, αλλά και η σειρά ενημερωτικών διαλέξεων που πρόκειται να ξεκινήσουν το 2009. Παράλληλα, με τη συμμετοχή της Διεύθυνσης στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κοινωνία της Πληροφορίας του Γ΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης ψηφιοποιήθηκε ένα τμήμα του πολύτιμου αρχείου κάνοντας το προσβάσιμο σε ερευνητές. Τέλος εκδόθηκε και ο πρώτος τόμος-κατάλογος του αρχείου όπου φωτίζονται εννέα διαφορετικά θέματα, κρίσιμης σημασίας όλα για την ιστορία της Αρχαιολογίας στην Ελλάδα.

»

Η Διευθύντρια της Διεύθυνσης Εθνικού Αρχείου Μνημείων κα Μεταξία Τσιποπούλου, Δρ. Φ., προσκαλεί τα μέλη του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος στο νέο κτίριο του αρχείου. Θα πραγματοποιηθεί οργανωμένη ξενάγηση στην έκθεση των ιστορικών αρχείων. Οι ενδιαφερόμενοι παρακαλούνται να δηλώσουν συμμετοχή στην γραμματεία του Ναυτικού Μουσείου, στο τηλ. 210 45 16 264. Όταν συμπληρωθεί ο απαιτούμενος αριθμός συμμετοχών θα ανακοινωθεί η ημερομηνία πραγματοποίησης της επίσκεψης.

50

Ðåñßðëïõò

ΜΙΑ ΕΠΕΤΕΙΑΚΗ ΒΡΑΔΙΑ

Κάθε χρόνο ο Δήμαρχος Παπάγου κ. Βασίλης Ξύδης διοργανώνει μια βραδιά προς τιμήν των αποστράτων αξιωματικών που απεφοίτησαν από τις τρεις Στρατιωτικές Σχολές, Ευελπίδων, Δοκίμων και Ικάρων, πριν από 50 χρόνια. Έτσι και φέτος την Παρασκευή 19 Ιουνίου, στον όμορφο χώρο κάτω από την εκκλησία της Αγίας Σκέπης , τιμήθηκαν εκείνοι που απεφοίτησαν το 1959. Ο ίδιος ο Δήμαρχος ήταν ταυτόχρονα τιμών και τιμώμενος, γιατί κι αυτός βγήκε απ’ τη Σχολή Δοκίμων το 1959. Εμείς, το Μουσείο, βρεθήκαμε εκεί, γιατί μεταξύ των τιμωμένων ήταν ο Αντιναύαρχος (εα) Γιάννης Παλούμπης, ο άνθρωπος του περιοδικού μας, αρχηγός της τάξης του 1959 της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. Ο Πρόεδρος του Συνδέσμου της τάξεως 1959 της Σ.Σ.Ε. Στρατηγός κ. Τσόλκας επεφύλαξε μια μικρή έκπληξη τόσο προς τον Δήμαρχο, όσο και προς τους αρχηγούς των τάξεων 1959 Σ.Ν.Δ. και Σ.Σ.Ι. Είχε ετοιμάσει μια αναμνηστική πλακέτα που απευθυνόταν προς όλους τους αποφοίτους των αντιστοίχων τάξεων. Τέλος ο κ. Τσόλκας και οι δύο αρχηγοί των τάξεων Σ.Ν.Δ. και Σ.Σ.Ι. Αντιναύαρχος Γ. Παλούμπης και Αντιπτέραρχος Ν. Παπαδόπουλος αντίστοιχα απήυθυναν λίγα λόγια προς τους παρευρισκομένους. Παρατίθεται κατωτέρω η παρέμβαση-χαιρετισμός του κ. Παλούμπη. ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ

Α

γαπητοί φίλοι και συνάδελφοι Απόφοιτοι των παραγωγικών Στρατιωτικών Σχολών Κατ’ αρχήν θα ήθελα κι εγώ, εκ μέρους όλων μας, να ευχαριστήσω τον αγαπητό συμμαθητή και φίλο, Δήμαρχο Παπάγου κ. Βασίλη Ξύδη, για την εξαιρετική ιδέα του, να ...προβληματίζει κάθε χρόνο τους συναδέλφους αποστράτους, θυμίζοντάς τους πως πέρασε κιόλας μισός αιώνας από της εξόδου των από τις παραγωγικές σχολές. Δεν θα ήθελα, μέρα πού ‘ναι, να πω τίποτε τετριμμένο και κοινότοπο για το πόσο το διάβα του μισού αυτού αιώνα φόρτωσε όλους μας με ρυτίδες στα πρόσωπα, με κιλά στα σώματα, με χιόνια στα κεφάλια. Ούτε θά ‘θελα να κάνω συγκρίσεις της σημερινής πραγματικότητας με τα λυγερόκορμα παιδιά του ’59, που παίρναμε τα ξίφη μας, αλάθητο και συμβολικό δείγμα της προαγωγής μας στον πρώτο βαθμό του Αξιωματικού και συγχρόνως παίρναμε θέση στις εδαφικές, θαλασσινές και εναέριες εσχατιές της πατρίδας μας, ακοίμητοι φρουροί της εδαφικής ακεραιότητας, αλλά και της εθνικής αξιοπρέπειας της χώρας μας. Εκτίμησα λοιπόν πως η μικρή μου παρέμβαση θα έπρεπε να κινηθεί στην κατεύθυνση της σύνθεσης ενός πολύ σύντομου απολογισμού ζωής, χωρίς αυτό να σημαίνει πως θεωρούμαστε ξεπερασμένοι. Αντίθετα μάλιστα η αναψηλάφιση του παρελθόντος υποβοηθά τη χάραξη της πορείας του μέλλοντος και απ’ αυτής της πλευράς είναι μια αισιόδοξη ενέργεια. Η κληρουχία μας αγαπητοί φίλοι, υπήρξε μια περίεργη γενιά που έζησε τη μεταβατική φάση σε πολλούς τομείς της οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής και τεχνολογικής ζωής. Γίνανε περισσότερα πράγματα στη διάρκεια των 70 χρόνων της ζωής μας, απ’ ό,τι είχε γίνει επί πολλούς αιώνες πριν από το 1940. Ζήσαμε παιδάρια προσχολικής ηλικίας στην κατοχή, σχολιαρόπαιδα του Δημοτικού στον εμφύλιο, γενιά των συλλαλητηρίων υπέρ του αγώνα της ΕΟΚΑ στο Γυμνάσιο. Αργότερα, διακόψαμε απότομα την επαφή μας με την εξέλιξη της πολιτικής και ιστορικής ζωής του τόπου, εισερχόμενοι στα στρατόπεδα των σχολών μας.

Όταν ξαναβρήκαμε το νήμα, μέσα σ’ ένα φορτισμένο μετεμφυλιακό κλίμα της δεκαετίας του ’60, μέσα σε σημαντικές κοινωνικές αναταραχές, βρεθήκαμε μπροστά σε απροσδόκητες στρατιωτικοπολιτικές εξελίξεις, που ανάγκασαν όλους μας εκόντες, άκοντες να πάρουμε θέση, όπως και όπου, ο καθένας έκρινε σωστότερο. Χρειάστηκε να ζήσουμε τη μεγαλύτερη εθνική συμφορά μετά το ’22 για να ξαναβρεθούμε στη ρότα των λοιπών ευρωπαϊκών κρατών στο σύγχρονο κόσμο. Στον οικονομικό τομέα, ξεκινήσαμε ξυπόλυτοι οι περισσότεροι, τη δεκαετία του ’40 και σήμερα ο καθένας μας και η οικογένειά του διαθέτει εκτός από ένα μεγάλο αριθμό ...παπουτσιών, ένα πλήθος άλλων προϊόντων άκρατου καταναλωτισμού. Όσον αφορά τον τομέα της τεχνολογικής εξέλιξης, μπήκαμε στις Σχολές χωρίς πολλοί από εμάς να έχουμε πιάσει τηλέφωνο και ζήσαμε την απίστευτη, έως πριν από 60 χρόνια, ανάπτυξη της τεχνολογίας που μας έφερε στη σημερινή εποχή του παγκόσμιου διαδικτύου και της πανανθρώπινης επικοινωνίας και γνώσης. Στη διάρκεια της ζωής μας είχαμε την τύχη να δούμε το μεγάλο άλμα της ανθρωπότητας προς το διάστημα που συνέπεσε με το πρώτο βήμα του ανθρώπου στο φεγγάρι. Παράλληλα βιώνουμε καθημερινά τις αφάνταστες προόδους της ιατρικής επιστήμης που βρίσκεται μπροστά στο σοβαρό ενδεχόμενο να επιτύχει τον διπλασιασμό της ανθρώπινης ζωής. Θεωρώ απόλυτα περιττό να υπενθυμίσω σε ειδήμονες την επανάσταση που συντελέσθηκε στα μέσα της αμυντικής τεχνολογίας. Το μόνο που συνοπτικά θα ήθελα να αναφέρω είναι πως η απόσταση από την εποχή των τόξων και των ασπίδων μέχρι τα οπλικά μέσα του ’40, είναι περίπου η ίδια όση διήνυσαν τα οπλικά συστήματα από το ’40 μέχρι σήμερα. Όταν ξεκινήσαμε, αγαπητοί φίλοι, τα κοινωνικά μας ήθη είχαν ελάχιστα διαφοροποιηθεί σχεδόν από την εποχή της γέννησης του Χριστού. Μέσα στη δική μας διάρκεια ζωής βιώσαμε μια επανάσταση των κοινωνικών σχέσεων με κορωνίδα την απόλυτη εξίσωση των δύο φύλων και την κατάληψη παραδοσιακών ανδρικών τομέων

Σ’ αυτή τη σελίδα δεξιά: O Αντιναύαρχος Π.Ν. Ι. Παλούμπης ε.α. στο βήμα με τον συμμαθητή του Δήμαρχο Παπάγου κ. Β. Ξύδη. Σ’ αυτή τη σελίδα αριστερά: Η Πρόεδρος του Ν.Μ.Ε. μεταξύ των κ. Παλούμπη και του Δημάρχου Παπάγου. Στην απέναντι σελίδα από πάνω προς τα κάτω: Ο Δήμαρχος Παπάγου κ. Βασίλειος Ξύδης παραδίδει αναμνηστικές πλακέτες στους Βετεράνους του Β΄ Π.Π. κατά σειρά στους Ναυάρχους κ.κ. Θεόδ. Λυμπεράκη, Γ. Μόραλη, Δημ. Δούση και Θεόδ. Μανωλόπουλο.

52

Ðåñßðëïõò

από εκπροσώπους του αδυνάτου, όπως συνηθιζόταν να λέγεται, φύλου. Δεν ξέρω πόσο όλα αυτά που ανέφερα, αλλά και πολλά άλλα, που ο χρόνος δεν επιτρέπει ούτε καν να απαριθμήσω, αποτελούν προοδευτικές εξελίξεις με θετική επίδραση στη ζωή του ανθρώπου. Ορισμένες ασφαλώς ναι, άλλες είναι διφορούμενες και αμφιλεγόμενες. Στον σημερινό, όμως, απολογισμό δεν μου επιτρέπεται να αποσιωπήσω και τις κάποιες δυσμενείς εξελίξεις που κατατρύχουν την κοινωνία μας, που κι αυτές συνέβησαν στις δικές μας μέρες και δεν μπορέσαμε να τις αποτρέψουμε, ή δεν αντιληφθήκαμε έγκαιρα τη διείσδυσή τους στον κοινωνικό μας ιστό. Πρόκειται για την κατάργηση και ανατροπή όλων σχεδόν των αρχών και αξιών με τις οποίες είχαμε γαλουχηθεί στα σχολικά μας χρόνια και στα παραγωγικά στρατιωτικά ιδρύματα. Τα αποτελέσματα αυτής της ανατροπής τα βλέπουμε καθημερινά γύρω μας. Έννοιες όπως πειθαρχία, σεβασμός προς την κοινωνική ιεραρχία, εντιμότητα, φιλοπατρία, θρησκεία, ανταμοιβή ανάλογη της προσπάθειας, φιλότιμο γενικότερα, αποτελούν γράμμα κενό και ξεπερασμένο για τη σημερινή κοινωνία, ενώ στη θέση αυτού του οπισθοδρομικού, έστω, οικοδομήματος, δεν φρόντισε κανείς να στήσει κάτι άλλο. Καταργήθηκε, δηλαδή, αντί να εκσυγχρονισθεί, η μεσαιωνική πανοπλία με την οποία θωρακιζόταν στην εποχή μας ο έφηβος κι έτσι ο σημερινός νέος εκτίθεται απροστάτευτος στις απειλές, που συνιστούν οι καινοφανείς δοξασίες μηδενισμού, εύκολου πλουτισμού και έλλειψης σεβασμού προς αξίες και αρχές. Ήταν αυτές οι αρχές, που διατηρήθηκαν επί χιλιετίες σαν βάσεις της κοινωνικής εξέλιξης, σαν τροχιογραμμές πάνω στις οποίες κινήθηκε το τρένο της ιστορίας. Θα ήταν βολικό αλλ’ όχι έντιμο να ισχυριστούμε πως η δική μας γενιά δεν ευθύνεται για το συλλογικό αυτό φαινόμενο, που ναι μεν δεν παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στις μέρες μας, αλλά είναι βέβαιο πως στην εποχή μας γιγαντώθηκε και απέκτησε γνωρίσματα κοινωνικής επιδημίας. Θα πρέπει επίσης να ομολογήσουμε πως αποτελεί δείγμα κοινωνικού εκφυλισμού και πολιτικού αμοραλισμού η επίδειξη ενός πλούτου και αντίστοιχου σνομπισμού αμφίβολης αν μη επιλήψιμης προέλευσης και χαρακτηριστικής αδιαφορίας για τον αντίκτυπο που έχουν στην κοινωνία. Αγαπητοί συνάδελφοι. Δεν θα ήταν συνετό εκ μέρους μου να επιχειρήσω να ολοκληρώσω τη σύντομη παρέμβασή μου αφήνοντας ένα κατάλοιπο πίκρας για τα χρόνια που πέταξαν και ίσως ενοχής ή οργής, για το νοσηρό περιβάλλον που δημιουργήθηκε και με τη δική μας ευθύνη και το οποίο κληρονομούμε στα παιδιά μας. Η πείρα της ηλικίας μας των 70 περίπου χρόνων, μας επιτρέπει να συμβουλεύσουμε τους τους εν ενεργεία συναδέλφους μας να αποδεσμευθούν και να αποκρούσουν τους σαγηνευτικούς συμβιβασμούς που υπονοούν ιεραρχική εξέλιξη βασισμένη σε διαφορετικούς παράγοντες από την επαγγελματική ικανότητα και επιμέλεια. Είναι προτιμότερη η έντιμη απόσυρση από την αμφίβολη αξιοκρατικά προαγωγή. Άλλωστε αυτή είναι ίσως η μοναδική συμβολή της δικής μας επαγγελματικής τάξεως στην εξυγίανση του περιβάλλοντος που περιγράψαμε. Ακολουθώντας μια πιο αισιόδοξη προσέγγιση θα έλεγα πως είμαστε ευτυχείς που έχουμε ήδη πίσω μας ένα τόσο πλούσιο σε εμπειρίες παρελθόν. Τα άσπρα μας κεφάλια συμβολίζουν τη σοφία και την πείρα που έχει κατασταλάξει μέσα μας και σε άλλες προγενέστερες εποχές και κοινωνίες θα αποτελούσαμε τους κοινωνικούς οδηγούς προς κατευθύνσεις μετριοπαθείς και σοφές. Δεν είμαστε αχρείαστοι και μονολιθικοί, όπως αφήνεται εύλογα να διαδίδεται. Είμαστε πολύτιμοι και πολύπειροι, το μόνο μας μειονέκτημα είναι η έλλειψη ελαστικής συνείδησης που μας καθιστά αταίριαστους με τις περιστάσεις. Κοιτάμε μπροστά με τη βεβαιότητα ότι έχουμε πολλά ακόμη να δώσουμε στην κοινωνία και στο προσωπικό μας περιβάλλον. Κουβαλάμε μέσα μας βαθιά τη λύπη για τους συμμαθητές μας που βιάστηκαν να φύγουν, είμαι δε βέβαιος πως από κάπου ψηλά θα μας κοιτάνε με το χαμόγελο της μακάριας αίσθησης που τους χαρίζει η ανεπίληπτη εκτέλεση του επίγειου καθήκοντός των. Με την τελευταία αυτή αναφορά, σπονδή αγάπης και μνήμης σ’ αυτούς που έφυγαν πρώτοι, με αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση, σηκώνω το ποτήρι μου ευχόμενος υγεία σε όλους μας και είθε να γιορτάσουμε κι άλλες επετείους που ο αγαπητός μας κ. Δήμαρχος θα οργανώσει. Ευκαιρίες όλες για αντάμωμα και ανταλλαγή χρήσιμων και ευχάριστων αναμνήσεων». Ðåñßðëïõò

53

Κριτική Τέχνης

Ελένn Μπαzιώτου

Θ

αλασσογραφίες, προσωπογραφίες, τοπία, νεκρή φύση, συνθέσεις και γλυπτά φανερώνουν την πολυσχιδή καλλιτεχνική προσωπικότητα της Ελένης Μπαζιώτου. Στα έργα της Πειραιώτισσας Καλλιτέχνιδας το υγρό, στοιχείο, η θάλασσα, απλώνεται στους πίνακές της με θαυμαστή απόδοση στην φυσική του μορφή, ενώ οι ατελείωτες φωτεινές αντανακλάσεις του προσφέρουν στο θεατή ένα αίσθημα ηρεμίας, αισιοδοξίας και απεραντοσύνης. Οι αγιογραφίες της φανερώνουν βαθιά πίστη, σεβασμό στις παραδόσεις και γνώση της Ελληνικής Ιστορίας που πάντα εμπνέουν τους αυθεντικούς Έλληνες καλλιτέχνες, αυτούς που γνωρίζουν, μελετούν, θαυμάζουν αλλά δεν αλλοιώνονται ούτε χάνουν την μοναδικότητά τους από ξενόφερτες τάσεις και ιδέες. Στην παλέτα της Ελένης Μπαζιώτου ανακατεύονται η πλούσια χρωματική αρμονία, η σχεδιαστική κίνηση, η πλαστικότητα των όγκων και ο λυρισμός, προσφέροντάς μας έργα που αναδεικνύουν ταυτόχρονα την δυναμικότητα της χειραφετημένης, σύγχρονης γυναίκας και την ευαισθησία, την λεπτή αισθητική και την ζεστασιά της μητέρας. Η Ελένη Μπαζιώτου απόκτησε πτυχίο ζωγραφικής από το École de Paris. Μαθήτευσε κοντά στον ζωγράφο Δ. Μυταρά και τον γλύπτη Ε. Μουστάκα ενώ διδάχτηκε την χρήση νέων τεχνολογιών για αποκατάσταση της εκκλησιαστικής εικόνας από τον Καθηγητή της ΑΣΚΤ Γ. Κορδή. Τα τελευταία χρόνια έχει πραγματοποιήσει 25 ατομικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό και έχει συμμετάσχει σε περισσότερες από 250 ομαδικές πανελλήνιες και διεθνής. Έργα της έχουν καταχωρηθεί στο AT World Museum (Παγκόσμιο Μουσείο), επίσης βρίσκονται σε Συλλογές, Πινακοθήκες, και Μουσεία (όπως στο Muzeul Florean-Ρουμανία, Oxfordshire Museum και Art Modesto

54

Ðåñßðëïõò

Museum των Ηνωμένων Πολιτειών, στο Museum Zadar της Κροατίας, στο Villa Maria Palace in Quiliano της Ιταλίας, στο Castello in Corigliano της Ιταλίας, στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή Δικαιοσύνης και Ειρήνης, στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών, στη βιβλιοθήκη Πειραιώς κ.α.) Συνεργάστηκε με την Jack Morton και τον Δημήτρη Παπαϊωάννου στην κατασκευή των γλυπτών του

Αθήνα 2004. Επίσης συμμετείχε με ζωγραφικό έργο της και βραβεύτηκε, στους Ολυμπιακούς Αγώνες 2008, στο Πεκίνο. Τέλος, η Ελένη Μπαζιώτου είναι ενεργό μέλος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος και το στηρίζει προσφέροντάς συχνά έργα της προς πώληση για την ενίσχυσή του. Ευχόμαστε καλή συνέχεια και νέες επιτυχίες στις καλλιτεχνικές αναζητήσεις.

Έκθεση Ζωγραφικής Παρουσίαση: X. Τορτορέλης, Παιδαγωγός-Μουσειολόγος

Πόλυ Κουγιουμτζέλη - Στέλλα Πέτροβα

A

Έργο Στέλλας Πέτροβα

Έργο Στέλλας Πέτροβα

Έργο Πόλυς Κουγιουμτζέλη

Έργο Πόλυς Κουγιουμτζέλη

πό τις 9 έως τις 17 Μαΐου 2009 πραγματοποιήθηκε η έκθεση ζωγραφικής δύο νέων ζωγράφων και φίλων του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Πρόκειται για τις κυρίες Πόλυ Κουγιουμτζέλη και Στέλλα Πέτροβα. Η έκθεση πραγματοποιήθηκε στον Πνευματικό Πολυχώρο «Μάνος Λοΐζος» του Δήμου Νίκαιας. Στην έκθεση παραβρέθηκαν τόσο ο Δήμαρχος της Νίκαιας κ. Στυλιανός Μπενετάτος όσο και ο Δήμαρχος Γλυφάδας κ. Ιωάννης Θεοδωρόπουλος. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος εκπροσώπησε η Πρόεδρος κα Αναστασία ΑναγνωστοπούλουΠαλούμπη. Η κα Πόλυ Κουγιουμτζέλη σπούδασε Φυσικός Τεχνικός και εργάσθηκε στην μέση εκπαίδευση. Ωστόσο από μικρή ηλικία αγαπούσε την ζωγραφική. Την κλίση της αυτή καλλιέργησε με σπουδές στο Τμήμα Εικαστικών Τεχνών. Ένα σημαντικό έργο της είναι αυτό που κοσμεί την είσοδο του ΙΕΚ Ηλιούπολης. Για το έργο της αυτό βραβεύτηκε από τον τότε Δήμαρχο Ηλιούπολης κ. Γεωργάκη. Έχει λάβει μέρος σε πολλές ομαδικές εκθέσεις του Δήμου Ηλιούπολης αλλά και στο αγαπημένο της νησί, την Κεφαλονιά. Τα έργα της μαρτυρούν μια γυναίκα, ευαίσθητη καλλιτέχνιδα, που εμπνέεται τόσο από την ομορφιά της φύσης και την μουσική, όσο και από το σύγχρονο, αστικό περιβάλλον. Η κα Στέλλα Πέτροβα από μικρή ηλικία ασχολείται με την ζωγραφική. Σπούδασε Διακοσμητική και Ζωγραφική στη Σχολή Βακαλό. Επίσης έχει παρακολουθήσει πολλά μαθήματα και σεμινάρια σχετικά με την Ιστορία της Τέχνης και την Αισθητική. Στα έργα της ανακαλύπτουμε την διεισδυτική ματιά της στο περιβάλλον και την μελέτη της για μια πιο ρεαλιστική αποτύπωση στον καμβά των στοιχείων της φύσης. Ευχόμαστε στις δύο ζωγράφους να συνεχίσουν με τον ίδιο ενθουσιασμό την όμορφη ενασχόλησή τους.

Ðåñßðëïõò

55

Μετά από αιτήματα πολλών αναγνωστών μας, ο «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» γίνεται συνδρομητικός, ώστε να μπορούν να τον προμηθευτούν και αναγνώστες που δεν μπορούν να προσέλθουν στο πωλητήριο του Μουσείου και δεν είναι μέλη μας. Μπορείτε να προσφέρετε παράλληλα την συνδρομή ενός έτους ως δώρο σε αγαπημένους σας και λάτρεις της Ναυτικής μας Παράδοσης και Κληρονομιάς. Το περιοδικό θα αποτελέσει μια σημαντική πηγή γνώσεων και ψυχαγωγίας. Για τους ενδιαφερόμενους, μπορείτε να προσέλθετε στα γραφεία του Μουσείου ώστε να συμπληρώσετε την αίτηση και να εξοφλήσετε με μετρητά ή πιστωτική κάρτα VISA και MASTERCARD είτε να πληρώσετε τη συνδρομή σας στον Λογαριασμό ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 072 / 482018 - 52 με την αιτιολογία πληρωμής «εξόφληση συνδρομής ενός έτους για το περιοδικό Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας». Στην συνέχεια μπορείτε να αποστείλετε αντίγραφο της απόδειξης πληρωμής καθώς και τον παρακάτω πίνακα συμπληρωμένο με τα στοιχεία σας ταχυδρομικά στο

Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, Ακτή Θεμιστοκλέους - Φρεαττύς, 185 37 Πειραιάς ή με φαξ στο 210 45 12 277 Από την ημερομηνία που θα φθάσουν στο Μουσείο η αίτησή σας και η εξόφλησή σας θα παραλαμβάνετε τα επόμενα τέσσερα τεύχη του «Περίπλου Ναυτικής Ιστορίας που καλύπτουν χρονικό διάστημα ενός έτους. Για τους νέους συνδρομητές θα προσφέρονται πέντε παλαιότερα τεύχη του περιοδικού ως δώρο.

Ονοματεπώνυμο Παραλήπτη Περιοδικού: Ονοματεπώνυμο Δωρητή Περιοδικού*: Ταχ. Διεύθυνση: Πόλη:

Χώρα:

Τηλ. Επικοινωνίας:

Κινητό:

Τ.Κ.:

* Συμπληρώνεται μόνο στην περίπτωση που κάποιος προσφέρει την συνδρομή ως δώρο στον αναγραφόμενο παραλήπτη του περιοδικού.

56

Ðåñßðëïõò

Γευστικά Ταξίδια

Οι μαθητές του Δημοτικού Σχολείου της Ιεράς Μητρόπολης Πειραιώς πραγματοποιούν τα δικά τους «γευστικά ταξίδια» Όπως κάθε χρονιά, έτσι και φέτος, οι μαθητές του Δημοτικού Σχολείου της Ιεράς Μητρόπολης Πειραιώς συμμετείχαν στα εκπαιδευτικά προγράμματα του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Αυτή την φορά οι μαθητές της Γ΄ τάξης του Δημοτικού επέλεξαν να παρακολουθήσουν το νέο εκπαιδευτικό πρόγραμμα «γευστικά ταξίδια». Τα παιδιά εμπνεύστηκαν από τους μύθους και τους θρύλους που γνώρισαν στο Μουσείο. Αποφάσισαν να πραγματοποιήσουν και τις δικές τους

ΜE

αφορμή την επίσκεψη στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος και την παρακολούθηση του Προγράμματος Γευστικά Ταξίδια, οι μαθητές της Γ1 τάξης θέλησαν να ερευνήσουν και να μάθουν περισσότερα για τις διαδρομές που ακολούθησαν ορισμένα τρόφιμα μέχρι να διαδοθούν σε όλο το πλανήτη. Σαν αποτέλεσμα αυτής της έρευνας, τα παιδιά γνώρισαν πώς συνέβαλαν στη διαμόρφωση των σημερινών μας διατροφικών συνηθειών μεγάλοι θαλασσοπόροι όπως ο Μάρκο Πόλο και ο Κολόμβος. Ήρθαν ακόμα σε επαφή με όμορφους κινέζικους, ιαπωνικούς, ινδιάνικους θρύλους και παραμύθια για το τσάι, την πατάτα, τη σοκολάτα και το ρύζι. Έμαθαν πως η αγάπη μιας γυναίκας έσπασε το μονοπώλιο του καφέ στην Ολλανδία, γιατί οι Αιγύπτιοι σκλάβοι που έχτιζαν την πυραμίδα του Χέοπα έτρωγαν καθημερινά μια σκελίδα σκόρδο, αλλά και πως οι αρχαίοι Έλληνες γνώρισαν το κρασί, το λάδι, την μπανάνα και το καρπούζι. Στο τέλος, ομάδες μαθητών έφτιαξαν το δικό τους γευστικό χάρτη, ώστε να ανακαλύψουν τα σταυροδρόμια των γευστικών ταξιδιών.

έρευνες και να καταγράψουν και νέες ιστορίες με εξερευνητικά ταξίδια τα οποία συνδέθηκαν και με την ανακάλυψη νέων τροφίμων, άγνωστων μέχρι τότε. Τις ιστορίες αυτές δημοσίευσαν στη σχολική τους εφημερίδα «η φωνή», τεύχος 32 και αναδημοσιεύουμε στον «Περίπλου». Συγχαίρουμε τους μαθητές για την πρωτοβουλία τους και την αγάπη τους για την γνώση και τους ευχόμαστε καλή πρόοδο.

-Α, καημένα, τίποτα δεν ξέρετε εσείς... Του κόσμου του λείπει ένα πράγμα: ένα δεντράκι χαμηλό, που κάνεις πολλές πολλές ρώγες, κολλημένες σε ένα τσαμπούρο, γλυκές, ολόγλυκες! Σταφύλι το λένε. Πίνεται και ζουλιστό και είναι ακόμα πιο γλυκό. Την άλλη μέρα συγκαλεί ο Θεός τα ζώα και τα ρωτά πως τους φαίνεται ο κόσμος.

-Καλός λένε όλα. Τότε γυρίζει ο Θεός στον πετεινό και στο γουρούνι και τους λέει: -Αμ εσείς, πετεινέ και γουρούνι γιατί κάθεστε χώρια συλλογισμένοι και δεν μιλάτε; -Ήντα να σου πούμε δημιουργέ; Όλα καλά και άξια , αλλά λείπει κάτι. Ένα δεντρουλάκι μικρό που κάνει στρογγυλές ρόγες και τις στύβουν και κάνουν το κρασί. Ο Θεός αμέσως είπε:- Γεννηθήτω άμπελος και κλήμα! Σταφύλι και κρασί! Όποιος δεν πιει καθόλου δεν θα ευθρανθεί η καρδιά του! Όποιος παραπιεί, θα κάνει του πετεινού τα μυαλά και του γουρουνιού τη μούρη!

Η πολλή σκέψη γέννησε το τσάι (Ομάδα Μαθητών) O Gautama Bouddha, σύμφωνα με το μύθο, ανακάλυψε το τσάι όταν καθισμένος στον κήπο του τη στιγμή της περισυλλογής του, ένα φύλλο που έφερε ο αέρας έπεσε μέσα στο φλιτζάνι του. Ευτυχώς θεώρησε σωστό να το πιει και όχι να το πετάξει... Ένας άλλος μύθος λεει ότι ο Bodhi - Dharma, ιδρυτής του βουδιστικού δόγματος zen, για να μην κλείσουν τα μάτια του και κοιμηθεί όταν αυτός βρισκόταν σε περισυλλογή, έκοψε τα βλέφαρά του... Εκεί που έπεσαν φύτρωσε εάν φυτό, το cha, που τα φύλλα του έμοιαζαν με τα βλέφαρά του. Ήταν το πασίγνωστο πια τσάι. Και βέβαια δεν ξανακοιμήθηκε

Πως έγινε το κρασί (Παράδοση της Νάξου) (Γιάννης Κυριακούλης) Όταν έκανε ο Θεός τον κόσμο, σκέφτηκε να ρωτήσει όλα τα πλάσματα πως τους φαίνεται και αν τους λείπει τίποτα. Το ‘μαθε ο διάβολος και πάει και πιάνει τον πετεινό και το γουρούνι.

-Πως σας φαίνεται ο κόσμος; τα ρωτάει.

-Καλός, λένε αυτά.

58

Ðåñßðëïõò

ποτέ από τότε. Όμως η αλήθεια είναι αυτοκρατορική! Σε κάποια περιοδεία του, ο αυτοκράτορας της Κίνας Shen Nung, κάθισε για να σκεφτεί ποιο καντόνι του θα πήγαινε να επισκεφτεί. Μια παραλλαγή του μύθου λεει ότι απλώς ήθελε να ξεκουραστεί λίγο. Η ουσία είναι ότι καθώς έβραζαν νερό για να πιουν, πάντα έβραζαν για να είναι καθαρό και χωρίς μικρόβια, πάλι έπεσαν μερικά φύλλα μέσα στο βραστό νερό, δίνοντας του κίτρινες και καφετιές ανταύγειες. Αυτό ήταν! Δοκίμασε το ρόφημα και γοητεύτηκε από τη γεύση του αλλά και από τις διεγερτικές του ιδιότητες. Άλλωστε ως προστάτης και πατέρας της γεωργίας στην Κίνα είχε δοκιμάσει όλα τα φυτά που υπήρχαν, με σκοπό να βοηθήσει τη μοίρα των ανθρώπων. Μας χάρισε έτσι ένα ρόφημα ευδαιμονίας και απόλαυσης.

Η ιστορία του Καφέ (Ομάδα Μαθητών) Υπάρχουν πολλοί μύθοι σχετικά με την ανακάλυψη του καφέ. Ο πιο γνωστός είναι σχετικά με ένα βοσκό με το όνομα Κάλντι, ο οποίος καθώς φύλαγε το κοπάδι του που έβοσκε σε μια πεδιάδα της Αιθιοπίας, παρατήρησε πως τα ζώα του έγιναν πιο ζωηρά όταν έφαγαν από τους καρπούς ενός συγκεκριμένου θάμνου. Αφού δοκίμασε και ο ίδιος από αυτούς τους καρπούς και επιβεβαίωσε τις δυναμωτικές ιδιότητές τους, αποφάσισε να πάρει τους καρπούς και να τους πάει σε ένα μοναστήρι που βρισκόταν εκεί κοντά.

Ο καρπός της Αγάπης (Μάρκος Αμαργιαννιτάκης) Ένα ταξίδι γεμάτο περιπέτεια ήταν όταν βρέθηκα σαν εξερευνητής με το πλοίο μου στο αυστραλιανό δάσος, με τα καγκουρό, τα κοάλα, τα πουλιά και τα πελώρια μυρμήγκια. Πολλά φυτά με παράξενα σχήματα όπως το δέντρο με λοφίο, το δέντρο σε σχήμα μπουκάλι και το δέντρο σε σχήμα καρδιάς με πολλά κλαδιά και ζουμερούς καρπούς. Γι’ αυτό το τελευταίο δεν μπόρεσα να βρω τίποτα στα βιβλία των εξερευνητών! Η γεύση από τους καρπούς του ήταν υπέροχη! Του έδωσα το όνομα «Δέντρο της καρδιάς με τον καρπό της αγάπης». Πήρα σπόρους, τους έφερα πίσω στη χώρα μου και άρχισα να τους καλλιεργώ.

Από το ημερολόγιο του εξερευνητικού πλοίου (Παρασκευή Ελευθεριάδη)

Ο Ηγούμενος του μοναστηριού πίστεψε πως οι καρποί ήταν έργου του διαβόλου και τους πέταξε στη φωτιά. Όταν όμως οι καρποί άρχισαν να καίγονται αναβλήθηκε μια ξεχωριστή μυρωδιά. Έτσι πήραν τους καρπούς από τη φωτιά και οι μοναχοί μετά από διάφορες επεξεργασίες έμαθαν να φτιάχνουν αυτό το βαθύ σκούρο ποτό που απολαμβάνουμε μέχρι και σήμερα. Οι μοναχοί αποφάσισαν πως ο καρπός τελικά όχι μόνο δεν ήταν έργο του κακού, αλλά ήταν δώρο από το Θεό, αφού τους βοηθούσε να μένουν ξάγρυπνοι κατά τη διάρκεια των προσευχών τους.

Το «μαγικό» allium sativum, κοινώς σκόρδο (Ομάδα Μαθητών) Αν το φυτέψετε κοντά στις τριανταφυλλιές σας, θα τις προστατεύει από τα έντομα. Αν το καταναλώσετε, δε θα σας προστατεύσει μόνο από την υπέρταση – ιδιότητα σχετικά γνωστή – αλλά και από το άσθμα. Το «μαγικό » σκόρδο έχει χιλιάδες ιδιότητες γνωστές ήδη από την αρχαιότητα. Το 1971, μια επιστημονική αποστολή, υποστηριζόμενη από την Unesco, ανακάλυψε σε χαλάσματα ενός αρχαίου Θιβετιανού μοναστηριού τη συνταγή ενός παλαιού κινέζικου γιατρικού, γραμμένη πάνω σε πήλινες πλάκες ηλικίας 5.000 χρόνων. Ίσως είναι αυτή η παλαιότερη αναφορά στις ιδιότητες του σκόρδου. Αλλά και οι άλλοι πολιτισμοί έχουν να δώσουν αρκετά δείγματα για τη γνώση τους γύρω από τις ιδιότητές του. Οι Αιγύπτιοι το θεωρούσαν ιερό φυτό και έδιναν καθημερινά μία σκελίδα σκόρδο -σαν τονωτικό- στους εργάτες που έχτιζαν τις πυραμίδες. Οι αρχαίοι έλληνες το έδιναν για τους ίδιους λόγους στους αθλητές των ολυμπιακών αγώνων. Οι Ρωμαίοι, όταν γεννιόνταν τα παιδιά, έτριβαν τα χείλη τους με σκόρδο για να τα απολυμάνουν. Φτάσαμε έτσι στα 1858, που και η σύγχρονη Ιατρική με τον Pasteur, αναγνωρίζει τις αντιβιοτικές ιδιότητες του σκόρδου.

Σήμερα φτάσαμε στο νησί παραμυθένιο. Εκεί καθώς περπατούσα για να το εξερευνήσω, έβλεπα διάφορα φρούτα πάνω στα δέντρα. Κάποια στιγμή είδα ένα παράξενο φρούτο πάνω σ’ ένα δέντρο και το έκοψα για να το δοκιμάσω. Ήταν γευστικότατο! Του έδωσα το όνομα «μαντάτο». Από το ταξίδι αυτό γύρισα στη χώρα μου με πολλά «μαντάτα» στις αποσκευές μου.

Χαμένη στο νησί (Ασπασία Βεργοπούλου) Μια μικρή εξερευνήτρια βρέθηκε σ’ ένα έρημα νησί. Εκεί που περπατούσε χάθηκε, δεν ήξερε το δρόμο του γυρισμού. Η οικογένεια της που περίμενε στο πλοίο ανησύχησε. Κάποια στιγμή η μικρή καθώς έψαχνε να βρει το δρόμο της επιστροφής, είδε ένα δέντρο με ένα περίεργο φρούτο. Το ονόμασε «σταφυλόνη», γιατί έμοιαζε με σταφύλι. Ανέβηκε πάνω στο δέντρο για να κόψει τους καρπούς του και από ψηλά είδε το δρόμο της επιστροφής. Πήρε τους καρπούς μαζί της και γύρισε στο πλοίο.

Ο ναυαγός (Παναγιώτης Βρεττάκος) Μία φορά ένα χαρούμενο αλλά φτωχό παιδί, ο Κωστάκης, πήγε με τους γονείς του ένα ταξίδι στη Μήλο. Ξαφνικά η θάλασσα άρχισε να αγριεύει. Το πλοίο βυθίστηκε. Η οικογένεια του Κωστάκη μπήκε στις σωσίβιες λέμβους. Εκείνος όμως δεν πρόλαβε να μπει και η θάλασσα τον ξέβρασε σε ένα έρημο νησί. Ήταν τελείως μόνος του. Άρχισε να πεινάει και αποφάσισε να εξερευνήσει το δάσος του νησιού. Καθώς προχωρούσε του επιτέθηκε ένα άγριο ζώο. Ο Κωστάκης με όση δύναμη του είχε απομείνει, κατάφερε να ανέβει σένα δέντρο και να σωθεί. Πάνω στο δέντρο είδε ένα αλλιώτικο φρούτο. Το δοκίμασε και του άρεσε τόσο πολύ που έφαγε κι άλλο κι άλλο ... ώσπου βαρυστομάχιασε και δεν μπορούσε να κουνηθεί πια. Έμεινε εκεί, δεν θυμάται για πόσο, μέχρι που ευτυχώς τον βρήκαν οι γονείς του. Γύρισαν πίσω στη χώρα τους και αποφάσισαν να καλλιεργήσουν και να πουλήσουν το περίεργο αυτό φρούτο. Είχε μεγάλη επιτυχία και έτσι η φτωχή οικογένεια του Κωστάκη έγινε πια πλούσια. Ðåñßðëïõò

59

Εκπαιδευτικά προγράμματα και ξεναγήσεις στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος ατά το τρέχον εκπαιδευτικό έτος 2008-9 Κ και για 15η χρονιά, συνεχίζονται τα εκπαιδευτικά προγράμματα σε ομάδες μαθητών και ξεναγήσεις σε οργανωμένες ομάδες επισκεπτών. Η εργασία ενός μουσειοπαιδαγωγού-ξεναγού είναι πολύ δύσκολη αφού καλείται να κρατήσει αμείωτο το ενδιαφέρον μεγάλων ομάδων μικρών παιδιών για μιάμιση ώρα, να μεταδώσει με ευχάριστο και ψυχαγωγικό τρόπο γνώσεις, να ικανοποιήσει τις προσδοκίες των συνοδών εκπαιδευτικών για την επίσκεψη, αλλά και να απαντήσει στα αναρίθμητα ερωτήματα των μαθητών. Τα μικρά ευχαριστώ στο τέλος των προγραμμάτων και τα σχόλια των παιδιών για το πόσο ωραία πέρασαν είναι μια ανταμοιβή για το έργο μας. Βεβαίως, το Μουσείο επίσημα πραγματοποιεί πρόγραμμα αξιολόγησης των προγραμμάτων του με ερωτηματολόγια τα οποία συμπληρώνονται από τους δασκάλους των ομάδων που μας επισκέπτονται και σύντομα θα ανακοινωθούν τα πρώτα αποτελέσματα τα οποία είναι πολύ ενθαρρυντικά για την εκπαιδευτική προσφορά του Μουσείου.

Επάνω: Ευχαριστήρια επιστολή στην Αρχαιολόγο κα. Ι. Μπερμπίλη από τον σύλλογο φίλων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Αριστερά & Κάτω: Φωτογραφίες που απέστειλαν από τον Παιδικό Σταθμό της Ιεράς Μητρόπολης Πειραιά μαζί με ευχαριστήρια επιστολή η οποία ανέγραφε: Τις πιο θερμές μας ευχές για την άψογη φιλοξενία και το συγκροτημένο εκπαιδευτικό σας πρόγραμμα.

Πάνω: Εργασία μαθητή τρίτης δημοτικού.

60

Ðåñßðëïõò

Δημιουργικότητα και καινοτομία Ευρωπαϊκό Έτος 2009 • Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος • Δημιουργικότητα και καινοτομία Ευρωπαϊκό Έτος 2009 • Ναυτικό Μουσείο

Ευρωπαϊκό έτος 2009

Δημιουργικότητα Συμμετοχή του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος στο «Ευρωπαϊκό Έτος Δημιουργικότητας και Καινοτομίας»

ΜΕΤΑ

από πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ανακήρυξε το 2009 «Ευρωπαϊκό Έτος Δημιουργικότητας και Καινοτομίας». Την έκθεση για την θεματική της ανακήρυξης του νέου έτους παρουσίασε στους Ευρωβουλευτές η Πρόεδρος της Επιτροπής Πολιτισμού και Παιδείας, Ελληνίδα Ευρωβουλευτής κα Αικατερίνη Μπάτζελη. Στόχο του Ευρωπαϊκού Έτους 2009 αποτελεί η προώθηση της δημιουργικότητας για όλους ως κινητήριας δύναμης για καινοτομία και ως βασικού παράγοντα για την ανάπτυξη προσωπικών, εργασιακών, επιχειρηματικών και κοινωνικών ικανοτήτων μέσω της δια βίου μάθησης. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος για άλλη μία χρονιά υιοθετεί τον εορτασμό, θεωρώντας τον μία σημαντική

ευκαιρία για την συνέχιση των δράσεών του που ξεκίνησαν πέρσι, με την συμμετοχή του στο «2008: Ευρωπαϊκό Έτος Διαπολιτισμικού Διαλόγου». Συγκεκριμένα προγραμματίζονται οι παρακάτω εκδηλώσεις: 1. Πανελλήνιος Μαθητικός Διαγωνισμός με θέμα «Θάλασσα, πηγή ζωής και πολιτισμού».

2. Διαγωνισμός θαλασσογραφίας για τους φοιτητές της Σχολής Καλών Τεχνών. Παράλληλα, το περιοδικό «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» προκηρύσσει τους παρακάτω διαγωνισμούς: 1. Διαγωνισμός θαλασσινής φωτογραφίας.

2. Διαγωνισμός θαλασσινού διηγήματος και ποίησης. Ðåñßðëïõò

61

Δημιουργικότητα και καινοτομία Ευρωπαϊκό Έτος 2009 • Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος • Δημιουργικότητα και καινοτομία Ευρωπαϊκό Έτος 2009 • Ναυτικό Μουσείο Ελλάδ

Διαγωνισμός Ελαιογραφiας Φοιτητων Καλων Τεχνων

ΣΤΑ

πλαίσια του Ευρωπαϊκού Έτους Δημιουργικότητας και

Καινοτομίας 2009, το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος προκηρύσσει τον πρώτο διαγωνισμό ελαιογραφίας φοιτητών Ανώτατων Σχολών Καλών Τεχνών. Το θέμα του διαγωνισμού θα είναι «Θάλασσα, πηγή ζωής και πολιτισμού». Θα αναζητηθεί η προσωπική ματιά των νέων καλλιτεχνών στο σημαντικό θέμα του πλούσιου υγρού στοιχείου του πλανήτη μας, τόπου όπου έχουν διαδραματιστεί σημαντικά ιστορικά γεγονότα και από τον οποίο έχουν εμπνευστεί

σπουδαίοι

καλλιτέχνες.

Ενός τόπου τόσο σημαντικού για την θαλασσινή Ελλάδα που δυστυχώς κινδυνεύει από την μόλυνση του περιβάλλοντος. Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τους όρους συμμετοχής, την επιτροπή αξιολόγησης καθώς και την βράβευση των έργων θα ανακοινωθούν σε επόμενο τεύχος του «Περίπλου» καθώς και σε δελτίο τύπου από το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος.

62

Ðåñßðëïõò

δος • Δημιουργικότητα και καινοτομία Ευρωπαϊκό Έτος 2009 • Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος • Δημιουργικότητα και καινοτομία Ευρωπαϊκό Έτος 2009 • Ναυτικό Μουσείο

2ος Πανελλήνιος Μαθητικός Διαγωνισμός Ζωγραφικής

«Θάλασσα, πηγή ζωής και πολιτισμού» Απρίλιος 2009 - Απρίλιος 2010

ΤO

Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος καλεί τους μαθητές όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης να συμμετάσχουν στον 2ο Πανελλήνιο Μαθητικό Διαγωνισμό Ζωγραφικής με θέμα «Θάλασσα, πηγή ζωής και πολιτισμού». Ο διαγωνισμός πραγματοποιείται στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Έτους Δημιουργικότητας και Καινοτομίας, όπως ανακηρύχθηκε το 2009 από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Στο διαγωνισμό θα γίνονται δεκτά έργα μαθητών Προσχολικής, Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, σε χαρτί ή χαρτόνι, οποιωνδήποτε διαστάσεων ή τεχνικής (μολύβι, μαρκαδόρος, ξυλομπογιές, παστέλ, τέμπερα, κερομπογιές, υδατοχρώματα κ.ά.). Οι εργασίες μπορεί να είναι ατομικές ή ομαδικές. Στην περίπτωση ομαδικών εργασιών οι μικροί καλλιτέχνες που θα διακριθούν θα μοιραστούν το βραβείο. Οι εργασίες μπορούν να αποσταλούν ομαδικά από το σχολείο των μαθητών ή ακόμα και προσωπικά από τους ίδιους τους μαθητές. Θα παραδοθούν στο Μουσείο ταχυδρομικά ή προσωπικά στην διεύθυνση Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, Ακτή Θεμιστοκλέους, Φρεαττύδα, 185 37 Πειραιάς, από Τρίτη έως Σάββατο, 08:30-14:30, στα γραφεία του προσωπικού. Στο πίσω μέρος των έργων θα πρέπει να αναγράφονται ευκρινώς τα παρακάτω στοιχεία:

1. Ονοματεπώνυμο μαθητή 2. Τηλέφωνο επικοινωνίας με τον κηδεμόνα του μαθητή 3. Σχολείο μαθητή 4. Τηλέφωνο σχολείου του μαθητή 5. Τίτλος του έργου Η παραλαβή των εργασιών θα αρχίσει άμεσα και θα συνεχιστεί μέχρι την Πέμπτη, 1η Απριλίου 2010. Τον Μάιο του 2010 θα ανακοινωθούν τα τρία βραβεία τα οποία θα αποδοθούν τόσο στους μαθητές όσο και στα σχολεία τους. Στα πλαίσια την Διεθνούς Ημέρας Μουσείων, 18 Μαΐου 2010 θα πραγματοποιηθεί στην αίθουσα εκδηλώσεων του Μουσείου έκθεση με όλα τα έργα των μαθητών. Παράλληλα, τα έργα θα παρουσιαστούν και σε ηλεκτρονική έκθεση η οποία θα αναρτηθεί σε ηλεκτρονικό κόμβο-ιστολόγιο το οποίο θα κατασκευαστεί γι αυτό τον σκοπό από το Μουσείο. Κατά την διάρκεια των εκδηλώσεων θα μοιραστούν αναμνηστικά δώρα σε όλους τους μαθητές-συμμετέχοντες στον διαγωνισμό. Ðåñßðëïõò

63

Δημιουργικότητα και καινοτομία Ευρωπαϊκό Έτος 2009 • Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας • Δημιουργικότητα και καινοτομία Ευρωπαϊκό Έτος 2009 • Περίπλους Ναυτικής Ισ

1ος Διαγωνισμός Θαλασσινής Λογοτεχνίας Περίπλου Ναυτικής Ιστορίας

ΣΤΑ

πλαίσια του Ευρωπαϊκού Έτους Δημιουργικότητας και Καινοτομίας, το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος προκηρύσσει τον 1ο Διαγωνισμό θαλασσινής Λογοτεχνίας για διήγημα και ποίηση. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να αποστείλουν τα κείμενά τους, τα οποία για το μεν διήγημα δε θα υπερβαίνουν τις τρεις σελίδες, για δε την ποίηση, τους τριάντα στίχους, με ψευδώνυμο, σε τέσσερα αντίτυπα τα οποία δεν επιστρέφονται και με απλή ταχυδρομική επιστολή (συστημένα θα αποκλείονται). Έξω από το φάκελο θα ορίζεται η κατηγορία (πεζό ή ποίηση). Τα πλήρη στοιχεία των συμμετεχόντων θα εσωκλείονται σε δεύτερο φάκελο (κλειστό, διαφορετικά αποκλείονται), έξω από τον οποίο θα αναγράφεται το ψευδώνυμο. Τα κείμενα πρέπει να είναι ανέκδοτα, να μην έχουν δημοσιευτεί στο παρελθόν με οποιονδήποτε τρόπο και να είναι γραμμένα με γραφομηχανή ή Η/Υ. Μόνο ένα έργο μπορεί να υποβληθεί από τους ενδιαφερόμενους για κάθε μία από τις δύο κατηγορίες. Κάθε αποστελλόμενο έργο να είναι τυπωμένο στη μια πλευρά της σελίδας. Ως τελευταία ημερομηνία συμμετοχής στο διαγωνισμό ορίζεται η Πέμπτη, 1η Απριλίου 2010. Ημερομηνία αποστολής θα θεωρείται αυτή που αναγράφεται στη ταχυδρομική σφραγίδα του φακέλου. Τα αποτελέσματα του διαγωνισμού θα ανακοινωθούν κατά την διάρκεια των εορταστικών εκδηλώσεων για την Διεθνή Ημέρα Μουσείων στις 18 Μαΐου 2010. Θα δοθούν τρία Βραβεία και τρεις Έπαινοι για κάθε κατηγορία. Όλες οι συμμετοχές θα αναρτηθούν σε ηλεκτρονικό κόμβο-ιστολόγιο που θα δημιουργηθεί από το Μουσείο γι αυτό τον σκοπό. Παράλληλα, κατά την διάρκεια της συλλογής των διηγημάτων-ποιημάτων, η συντακτική ομάδα του περιοδικού του Μουσείου «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» θα μπορεί να επιλέγει και να δημοσιεύει κείμενα στην στήλη του περιοδικού «Λογοτεχνία και Θάλασσα» με το υποβαλλόμενο ψευδώνυμο, δίχως αυτό να αποτελεί ένδειξη για την τελική βράβευση των έργων. Η αποστολή των κειμένων θα γίνει στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, Ακτή Θεμιστοκλέους, Φρεαττύδα, 185 37 Πειραιάς με την ένδειξη «για τον 1ο διαγωνισμό θαλασσινής λογοτεχνίας».

64

Ðåñßðëïõò

στορίας • Δημιουργικότητα και καινοτομία Ευρωπαϊκό Έτος 2009 • Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας • Δημιουργικότητα και καινοτομία Ευρωπαϊκό Έτος 2009 • Περίπλους

1ος Διαγωνισμός Θαλασσινής Φωτογραφίας Περίπλου Ναυτικής Ιστορίας

ΟΤΑΝ

κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα άρχισαν να παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των πειραματισμών των χημικών για την αποτύπωση της πραγματικότητας πάνω σε χαρτί με την βοήθεια του φωτός, κανένας δεν φανταζόταν ότι η φωτογραφία θα κατέληγε όχι μόνο να αποτυπώσει στιγμές της πραγματικότητας αλλά να γίνει απόδειξη, ντοκουμέντο, τέχνη και διασκέδαση. Κατάφερε να αλλάξει την πορεία μιας άλλης τέχνης χιλιετιών, της ζωγραφικής. Τώρα πια ο ρεαλισμός του ζωγραφικού έργου έπαψε να είναι ο στόχος του ζωγράφου. Μετά από πολλές προσπάθειες και κατακτήσεις στο σχέδιο, σκοπό του ζωγράφου αποτελεί η πρωτοτυπία στην προσωπική του ματιά στον κόσμο (ιμπρεσιονισμός, εξπρεσιονισμός, κ.ά.). Ο ρεαλισμός πλέον επιτυγχάνεται απλά με ένα απλό φωτογραφικό κλικ. Μέσω του φωτογραφικού Αρχείου του ΝΜΕ μπορούμε να παρακολουθήσουμε την ιστορία της Ελληνικής Φωτογραφίας (περισσότερες από 9.000 καταγεγραμμένες ασπρόμαυρες και έγχρωμες φωτογραφίες, 2.000 ασπρόμαυρα και έγχρωμα ταχυδρομικά δελτάρια και περί τα 200 αρνητικά σε γυάλινες πλάκες). Το φωτογραφικό υλικό του Μουσείου δίνει εικόνα σε όλες τις μεγάλες στιγμές της θαλασσινής ιστορίας των τελευταίων εκατό χρόνων αλλά και τον ρομαντισμό που μας εμπνέει το θαλασσινό τοπίο. Ο 1ος διαγωνισμός θαλασσινής φωτογραφίας του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος πραγματοποιείται στα πλαίσια του 2009-Ευρωπαϊκό Έτος Δημιουργικότητας και Καινοτομίας και έρχεται να συνδέσει το φωτογραφικό αρχείο του με

την σύγχρονη φωτογραφία και να δοθεί συνέχεια στον εμπλουτισμό της συλλογής του. Στον διαγωνισμό μπορεί να λάβει μέρος οποιοσδήποτε, με οποιαδήποτε φωτογραφική μηχανή, ανεξαρτήτως τεχνολογίας (αρνητικό ή ηλεκτρονική φωτογραφία). Ο κάθε ένας που συμμετέχει μπορεί να αποστείλει ταχυδρομικά ή να παραδώσει προσωπικά μέχρι τρεις φωτογραφίες στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, Ακτή Θεμιστοκλέους, Φρεαττύδα, 185 37 Πειραιάς ή ηλεκτρονικά στο nme@ ath.fothnet.gr με την ένδειξη «για τον 1ο διαγωνισμό θαλασσινής φωτογραφίας», αναγράφοντας ευκρινώς το ονοματεπώνυμο του φωτογράφου, τη διεύθυνση κατοικίας και το τηλέφωνό του. Για τους ανήλικους συμμετέχοντες απαιτείται και το όνομα του κηδεμόνα τους. Μέχρι και την 1η Απριλίου 2010 και ανά τρεις μήνες θα αποδίδονται τρεις έπαινοι για τις έως τότε φωτογραφίες οι οποίες θα έχουν αποσταλεί στο Μουσείο. Οι επιλεγμένες φωτογραφίες θα δημοσιεύονται στο αντίστοιχο τεύχος του περιοδικού του Μουσείου «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας». Από το σύνολο των απονεμόμενων ανά τρίμηνο Επαίνων θα επιλεχθούν και θα βραβευτούν τρεις φωτογραφίες τον Μάιο του 2010. Στις 18 Μαΐου 2010 (Διεθνής Ημέρα Μουσείων) θα πραγματοποιηθεί έκθεση όλων των συμμετοχών στον διαγωνισμό, βραβευμένων ή όχι, στην αίθουσα εκδηλώσεων του Μουσείου. Παράλληλα, οι φωτογραφίες θα παρουσιαστούν και σε ηλεκτρονική έκθεση η οποία θα αναρτηθεί σε ηλεκτρονικό κόμβο-ιστολόγιο το οποίο θα κατασκευαστεί γι αυτό τον σκοπό από το Μουσείο. Ðåñßðëïõò

65

Γιάννης

Ρίτσος 100

χρόνια από τη γέννησή του

ΤO

Υπουργείο Πολιτισμού ανακήρυξε το 2009 «Έτος Γιάννη Ρίτσου» για τα εκατό χρόνια που συμπληρώνονται φέτος από την γέννηση του μεγάλου ποιητή την 1η Μαΐου 1909. Ο Ρίτσος γεννήθηκε στη Μονεμβασιά. Ο πατέρας του ήταν κτηματίας αλλά έχασε την περιουσία του γεγονός που οδήγησε την οικογένεια στα πρόθυρα της φτώχεια. Ο νεαρός τότε ποιητής μελέτησε τον Μαρξισμό και ενστερνίσθηκε τις απόψεις του, κάτι που αποτύπωσε στην ποίησή του στην οποία παρουσίαζε μεγάλα κοινωνικοπολιτικά προβλήματα της εποχής του. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να εξοριστεί πολλές φορές εξαιτίας των περίπλοκων πολιτικών καταστάσεων της εποχής. Τόποι της εξορίας του υπήρξαν η Μακρόνησος, ο Άγιος Ευστράτιος, η Γυάρος, η Λέρος και κατά την διάρκεια της επταετίας της χούντας η Σύρος. Η οικογένειά του χτυπήθηκε από σοβαρά προβλήματα υγείας εξαιτίας των οποίων έχασε τον μικρό αδελφό και την μητέρα του. Λόγο της άσχημης οικογενειακής κατάστασης ο πατέρας και η αδελφή του νοσηλεύτηκαν σε νοσοκομείο ψυχικών νοσημάτων. Και ο ίδιος ταλαιπωρήθηκε από προβλήματα υγείας τα οποία επιτάθηκαν από τις ταλαιπωρίες που υπέστη στους τόπους εξορίας του. Όλη αυτή η ένταση επηρέασε την ποίησή του («Επιτάφιος», «το τραγούδι της αδελφής μου», κ.ά.). Εξέδωσε πάνω από εκατό ποιητικές συλλογές και συνθέσεις, εννέα πεζογραφήματα (ο ίδιος τα ονομάζει μυθιστορήματα), τέσσερα θεατρικά, μελέτες, χρονογραφήματα, μεταφράσεις. Συνεργάστηκε με τη «Διάπλαση των Παίδων» και με την εφημερίδα «Ριζοσπάστης». Το 1968 προτάθηκε για το βραβείο Νόμπελ από 75 Γάλλους ακαδημαϊκούς, συγγραφείς και νομπελίστες. Το 1975 ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και το 1987 του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Παράλληλα διακρίθηκε με πολλά Ελληνικά και διεθνή βραβεία. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1977 βραβεύτηκε και με το Βραβείο Λένιν. Πέθανε στις 11 Νοεμβρίου 1990 αφήνοντας 50 ανέκδοτες συλλογές ποιημάτων οι οποίες εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του με τον τίτλο «Αργά». Στα πλαίσια των πανελληνίων εορτασμών για το έτος Γιάννη Ρίτσου αναδημοσιεύουμε αποσπάσματα από το έργο του «Το Εμβατήριο του Ωκεανού». Μια ποιητική συλλογή που περικλείει το «ταξίδι» του ποιητή και όλο το κλίμα της εποχής του εμφυλίου. Ποίος θα μπορούσε να αμφιβάλει ότι οι ποιητικές εικόνες του λιμανιού, οι συμπεριφορές του κόσμου, οι ήχοι και οι μυρωδιές δεν είναι η ίδια η εμπειρία του συγγραφέα, στο λιμάνι, αναμένοντας να σαλπάρει το καράβι για τα ταξίδια του; Καλή ανάγνωση. «Περίπλους» 66

Ðåñßðëïõò

Το Εμβατήριο του Ωκεανού (Αποσπάσματα)

Νυχτερινό λιμάνι Φώτα πνιγμένα στα νερά πρόσωπα δίχως μνήμη και συνέχεια φωτισμένα από τους περαστικούς προβολείς μακρινών πλοίων κι ύστερα φωτισμένα στην σκιά του ταξιδιού λοξά ιστία με κρεμασμένες λάμπες ονείρου σαν τις ραγισμένες φτερούγες αγγέλων που αμάρτησαν οι στρατιώτες με τις κάσκες ανάμεσα στην νύχτα και στο κάρβουνο τραυματισμένα χέρια σαν την συγνώμη που έφτασεν αργά. Αιχμάλωτοι δεμένοι στις άγκυρες ένας κρίκος γύρω στο λαιμό του ορίζοντα κι άλλες αλυσίδες εκεί στα πόδια των παιδιών και στα χέρια της αυγής που κρατούν μια μαργαρίτα. ... Είχαμε τον κήπο στην άκρη της θάλασσας. Άπ΄ τα παράθυρα γλιστρούσε ο ουρανός κι η μητέρα καθισμένη στο χαμηλό σκαμνί κεντούσε τους αγρούς της άνοιξης με τα ανοιχτά κατώφλια των άσπρων σπιτιών με τα όνειρα των πελαργών στην αχυρένια στέγη γραμμένη στη γλαυκή διαφάνεια Εσύ δεν είχες έρθει ακόμη. Κοιτούσα την δύση και σε έβλεπα -μια ρόδινη ανταύγεια στα μαλλιά σου -ένα μειδίαμα σκιάς βαθειά στη Θάλασσα. Η μητέρα μου κρατούσε τα χέρια. Μα εγώ πίσω από τον τρυφερό της ώμο πίσω απ΄ τα μαλλιά της τα χλωμά στρωτά με ένα στρώμα υπομονής και ευγένειας κοιτούσα σοβαρός την θάλασσα. Ένας γλάρος με φώναζε στο βάθος της εσπέρας εκεί στην γαλανή καμπύλη των βουνών. ... Γυμνοί παλέψαμε στην αμμουδιά το μεσημέρι με τα υγρά κορμιά των δωδεκάχρονων παιδιών πιο πολύ για το αγκάλιασμα παρά για την πάλη πιο πολύ για την πάλη παρά για την νίκη μονάχα για την νίκη. Αλμυρά μαλλιά ηλιοψημένοι μηροί ο φλοίσβος ανάμεσα στο φιλί η θάλασσα πιο πέρα απ΄ το σπασμό. Τα μεσημέρια βουίζοντας κατέβαιναν σε στροβίλους φωτιάς να τυλίξουν μ΄ άσπρες φλόγες τα ψαράδικα σπίτια να κάψουν τις καρδιές που δεν αντιστέκονται. Έξω από τα παράθυρα το γαληνό κιθάρισμα του μπάτη το φωτεινό πρόσωπο της ευωδίας στην άσπρη μνήμη του καλοκαιριού με μια μαβιά δέσμη σκιάς λοξά στο βελουδένιο μάγουλο.

Γιάννης Ρίτσος | 100 χρόνια από τη γέννησή του Απ΄ τις γωνιές φεύγουν περίτρομα πλήθη αγριοπερίστερων. Πόρτες χάσκουν την νύχτα. Ξίφη αστράφτουν. Ένα φεγγάρι αποκεφαλισμένο. Οι άνθρωποι ετοιμάζουν σκάλες με ανθρώπινα κόκαλα για να ανέβουν. Κύριε Κύριε κι εμείς εδώ στη μέση των μεγάλων δρόμων λυπημένοι κι αδέξιοι με το άδειο δισάκι στα χέρια μ’ ένα κλουβί αηδονιών στη ράχη με την πλατιά μνήμη της θάλασσας στο μέτωπο με χέρια αθώα που δεν επαιτούν. Μητέρα δεν μας μένει τίποτα. Που θ΄ απαγκιάσουμε; Που θα κοιμηθούμε;

Χρυσή αναπνοή του ατέλειωτου νερού δίχτυα που λιάζονται στα βράχια βάρκες γεμάτες καρπούς και λουλούδια τα σπίτια μας γραμμένα μες στη θάλασσα να τα σπίτια μας. (...) Μας πήραν το θαλασσινό τραγούδι μας δέσαν τα θαλασσινά μας πόδια. Παιδάκια σιωπηλά κι απορημένα με τα αλατισμένα ματόκλαδα με τα μεγάλα μάτια τα γαλάζια περνάμε φοβισμένα στις μεγάλες πολιτείες κάτω απ΄ τα νοσοκομεία που μυρίζουν ύπνο κι ιδρώτα κάτω απ΄ τα σπίτια με τούς κόκκινους γλόμπους κάτω απ΄ τα μέγαρα που καπνίζουν αίμα νύχτα κι αρπαγή. Μητέρα μητέρα που αρνηθήκαμε την τρυφερή σοφία των δακρύων σου που ΄ναι το μακρόθυμο χέρι σου με την έκφραση της καρτερίας που ΄ναι το χέρι σου ν΄ ακούσουμε την αυγή και την θάλασσα να ζεστάνουμε τη μοναξιά; Μητέρα ο ουρανός γκρεμίστηκε στα δάκρια των αθώων. Εμείς που περπατήσαμε τις νύχτες σε λευκά δάση μαργαριταριών εμείς που πελεκήσαμε στην πέτρα τη γαληνή μορφή του ονείρου δεν ξέρουμε να περπατάμε πάνω στους δρόμους που κάθε μέρα βάφονται με το αίμα του ξανθού Ιησού. Πίσω απ΄ τους τοίχους μας παραμονεύουν

(...) Παιδί μελαχρινό με τα γαλάζια μάτια με τα πυκνά μαλλιά που τα χτένισε η θάλασσα παιδί με το ανεύθυνο βάδισμα που ποτέ δεν ρωτούσε την γη περήφανο παιδί που αρνιόσουνα την εκκλησία της Κυριακής που έφτιαχνες χαρταετούς και πλοία με τα τετράδια της αριθμητικής θυμάσαι τον γέρο καπετάνιο που ξέχασε το λιμάνι κοιτάζοντας τα αστέρια για να κερδίσει την νιότη τραγουδώντας τη θάλασσα; Έτσι την ώρα που μας άφηνε το τελευταίο χαμόγελο της νύχτας και δεν είχαμε άλλο πλοίο να μπαρκάρουμε κι ήταν οι προκυμαίες χωρίς φανάρια κι επιβάτες απαντήσαμε τον ίσκιο μας ώ παιδί της θάλασσας απαντήσαμε σένα μ΄ ένα φεγγάρι ανοιξιάτικο στα χέρια να βηματίζεις μονάχο στ΄ ακρογιάλι ανάμεσα στα βράχια όπου ρεμβάζουν γαλήνια τα καβούρια και οι φώκιες. Μάτια χορτασμένα με ζωγραφιές υδάτινες που πεινούν ακόμη το νερό παρελάσεις άστρων στη μνήμη κοιμισμένων γλάρων έφοδος ξαφνική των δελφινιών, πανικός των υδρόβιων και πάνω στους ραγισμένους καθρέφτες του νερού η κυκλική απόδραση του γαλαξία. Η σιγή φεύγει πάλι τρομαγμένη μακριά στην κοιμισμένη παραλία - λευκή κόρη των πνιγμένων καπετάνιων που ζει στα ερείπια του πανάρχαιου μώλου και κάθε νύχτα που γεμίζει το φεγγάρι την κυνηγούν οι μεθυσμένοι ναύτες. Κύριε τ’ ουρανού της γης και της θάλασσας ως πότε θ΄ αγρυπνούμε ως πότε θα διψάμε ως πότε δεν θα πεθαίνουμε; (...) Ο πίνακας που συνοδεύειν τους στίχους του Ρίτσου είναι έργο του αείμνηστου ζωγράφου, Μέλους του Μουσείου, Δημήτριου Χατζίνα που απεβίωσε πρόσφατα. Εκφράζουμε τα ειλικρινή μας συλλυπητήρια στους οικείους του.

Ðåñßðëïõò

67

Η ΟΠΕΡΑ ΤΩΝ ΒΑΣΤΑΖΩΝ

Ε

κείνα τα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια οι χαμάληδες της Σπηλιάς ήτανε η πραγματική δύναμη στο λιμάνι της Κέρκυρας. Χοντροκομμένοι όλοι τους και μπρατσωμένοι, χωρίς τα περιττά σκουτιά να περιορίζουνε τις ασύστολες κοιλιές τους, βουτούσανε τις βαλίτσες των ταξιδιωτών στό ‘να χέρι, να τις κοτσάρουνε στον ώμο ή να τις στοιβάξουνε στην καρέτα τους και γραμμή για το σπίτι και το ξενοδοχείο. Αν έμπαινε ξένος του σιναφιού τους στο χαμαλίκι του λιμανιού, τον κάνανε βάναυσα πέρα δια παντός, χωρίς ποτέ να χρειαστεί να χρησιμοποιήσουνε την περίσσια τους δύναμη. Είχε το γιο του ένας από δαύτους, που τα παιδιά τον φωνάζανε Ταρζάν, ίσα με δεκαπέντε χρονώ∙ με το σγουρό μαλλί του δαχτυλίδι και τις μεγάλες πλάτες του, κομμένος στα μέτρα της δουλειάς τους. Ο Ταρζάν ήτανε από τα πιο γερά παιδιά του λιμανιού. Βουτούσε άφοβα ψηλά από τη σκαλιέρα των καϊκιών και το «κορδονέτο» του παλιού Λιμεναρχείου, τραβούσε μακροβούτι κάτω από τη μπίγα που περιμάζευε με τους μήνες τα κομμάτια των βουλιαγμένων καραβιών καταμεσί στο λιμάνι. Από συνήθειο παρατούσε τους μεγάλους στην κουβέντα τους, για να επιβάλει με το στανιό τη συμμετοχή του στα παιγνίδια των άλλων παιδιών, γύρω στον Άγνωστο Στρατιώτη. Τους μάζευε όλα τα φράγκα τους στις μπάλες, έβαζε τα περισσότερα γκολ στο ποδόσφαιρο, έδερνε και τους πλέον δύστροπους, αν τύχαινε ν’ αμφισβητήσουνε την εγκυρότητά τους. Κάποια στιγμή τον φώναζε ο πατέρας του −ίδια γεροδεμένος και σγουρομάλλης− και ο Ταρζάν παρατούσε το παιγνίδι και ξανάσμιγε το σινάφι του, πέρα στις καρέτες, για το αγώι της ημέρας. Οι άλλοι δυνατοί του λιμανιού ήτανε οι λεμβούχοι. Σκληροί, όλοι τους, και αλέγκροι στις δοσοληψίες τους με τον κόσμο της Σπηλιάς, αλλά και άνθρωποι οικογενειάρχες με κοινωνικό πρόσωπο 68

Ðåñßðëïõò

ΤΟΥ ΦΩΤΗ ΜΕΤΑΛΛΙΝΟΥ

και συνήθειες∙ με τον καφέ τους στο «Καφέ-Γυαλί», τον όρκο τους και το κερί στον Αη-Σπυρίδωνα, τη βάρκα με τα καθαρά στρωσίδια της, που λικνιζότανε νωχελικά δεμένη στο μουράγιο. Τη σωματειακή τους υπόσταση εκπροσωπούσε ο «Σύνδεσμος Λεμβούχων Κερκύρας», απέναντι από την Εθνική Τράπεζα. Τα πλοία εκείνο τον καιρό μένανε αρόδο και οι επιβάτες βγαίνανε στο λιμάνι με τις βάρκες. Με όλο το δυνατό κύμα οι λεμβούχοι μπορούσανε να κρατούνε επιδέξια τη βάρκα τους κολλητά στη σκάλα του πλοίου, για να μπαίνουνε οι επιβάτες∙ το ίδιο επιδέξια πλευρίζανε στο λιμάνι, να σαλτάρουνε οι επιβάτες στην ξηρά με τις βαλίτσες τους τις περισσότερες φορές μουσκεμένοι από τη θάλασσα και όλοι τους να έχουνε κάτι να πούνε για την περιπέτεια της απόβασης στο νησί μας. Κυρίως μελετούσα από μακριά τη συντροφιά και τα φερσίματα των χαμάληδων, που η χερήλατη καρέτα τους φάνταζε στην παιδική κρίση μου η πλέον προνομιακή ιδιοκτησία. Μέσα σ’ εκείνη τη συντεχνία των αθυρόστομων χοντράνθρωπων, με τα βρώμικα σκουτιά, τα πλαδαρά τους κασκέτα παρατημένα αιώνια στα κεφάλια τους και την ολοφάνερη απλυσιά της δουλειάς τους, διαισθανόμουνα την αδιόρατη δύναμη της ομαδικότητας και συναδέλφωσης. Αυτή τους η δύναμη τόνιζε δραματικά μέσα μου ένα αίσθημα αδυναμίας και μοναξιάς στην αφιλόξενη Χώρα ακόμα την αδήριτη ανάγκη να ανήκω κι’ εγώ κάπου. Ξαπλώνανε στις καρέτες τους σε απίθανες συμποσιακές στάσεις, κουβεντιάζανε με τις ώρες τα νιτερέσα και τους καβγάδες τους∙ για τα μεθύσια τους στην τάδε ταβέρνα, για τις μπουκαλιές που πέσανε και τα κεφάλια που ραΐσανε με τον αέρα πάντα της δύναμης και της απόλυτης εξουσίας στο χώρο και στα πόστα τους. Ρωτούσανε, από καιρό σε καιρό, αν σήκωσε μπαλόνι στο Παλιό Φρούριο −το σήμα ότι φάνηκε το καράβι−, μέχρι που κάποιος τους ξεσήκωνε φωνάζοντας, πάνω απ’ τα Μουράγια, πως

Η Όπερα των Βαστάζων το καράβι ξεμπουκάρισε και όπου νά ‘ναι αριβάρει και τότε τα μαζεύανε όλοι μαζί για τα πόστα τους. Οι λεμβούχοι από το «ΚαφέΓυαλί» τραβούσανε γραμμή στις βάρκες τους και αλαργαίνανε με δυνατό κουπί στο πέλαγος. Ακολουθούσαν οι αργόσυρτες μαούνες, λικνίζοντας φιλάρεσκα τα πισσαρισμένα πισινά τους, να παραλάβουνε τα βαριά φορτία του καραβιού. (...) Έβλεπα τους χαμάληδες πολλές φορές, να χτυπιούνται άγρια μεταξύ τους, για κάποιο αμφισβητούμενο αγώι και άλλες ασήμαντες αιτίες να ματώνουνε σιχαμερά στο πρόσωπο απ’ τις γροθιές, να βλαστημούνε και να κυλιούνται σ’ όλη τη σκαλινάδα της Μητρόπολης, βογκώντας από την προσπάθεια να σακατέψουνε τα μπαμπέσικα σωθικά του αντίπαλου. Κανένας δεν έμπαινε στη μέση να τους χωρίσει, κανένας δεν έτρεχε να φωνάξει αστυφύλακα, να σταματήσει το κακό∙ μέχρι που κάποια στιγμή τους κλώτσαγε καταγής ο «Ματσέντης», - ένας κοντακιανός του σιναφιού τους με τον αέρα του αφέντη.

-Έλα, τεγειώσαμε… παμέτε!.. Τους μίλαγε με πατρική σιγουριά κι’ εκείνοι τον υπακούανε και λύνανε τον καυγά τους, δίχως άλλη κουβέντα. Φαινότανε ‘φχαριστημένοι που είχανε διώξει από μέσα τους το κακό της περίσσιας δύναμης, που μπορούσε να βλάψει την αδερφοσύνη της συντροφιάς, ακόμα και την ίδια τους την υγεία… Τους κοίταζα πάντα από μακριά -ένας μικρός και αλογάριαστος παρίας, εκείνοι δυνατοί και απρόσβλητοι στη σιγουριά της Δρακονόμητης πολιτείας τους. Μια μέρα που τα κουβεντιάζανε έξω από το Μποσκέτο, προς τη μεριά της Μαντρακίνας, τό ‘χανε γύρει στα κοινωνικά. Λέγανε για μια Κάτια, που ήτανε πολύ ψυχικάρα και είχε αναλάβει το παιδί της αδερφής της, −φαΐ, ντύσιμο και σχολειό, τα έξοδά του όλα πλερωμένα∙− της τό ‘χε πραγματικό αρχοντόπουλο. Είπε ένας άλλος πως η Κάτια ήτανε στη δουγειά τση σκέτη οβριά και πως δε δούλευε μπιστιού με τίποτα και για κανένα έτσι που πήγαινε, στο τέλος, θα έχανε την πελατεία τση. Φέρανε μετά την κουβέντα τους σε κάποια Λουκία. Ζωήρεψε απότομα η συζήτηση, αγρίεψε τα πάνω για καυγά μιλούσανε όλοι μαζί, λέγανε ο καθένας το δικό του, - να καταλάβεις αδύνατο. Πήρε το λόγο ο «Ματσέντης» κι’ η φασαρία κόπασε με μιας.

- Εγώ σας λέω, μια φορά, που η Λουτσία βουρλισμένη δεν είναι. Ο Μαρτσέλλος είναι εντάξει άθρωπος και, τώρα όπου σιάξανε τα πράματα, μία των ημερών θα ξεμπουκάρει. Θα γύρει πίσω τσου Κορφούς και τη Λουτσία θα την πάρει -θα τηνε δείτε μία των ημερών μεγάλη σενιόρα στο Πρίντεζι. Μου τό ‘πε εμένα η ίδια, πως ήτανε δύο φορές να φύγει για Πρίντεζι και δεν την άφηκε η «μάμμα» τση.

- Είναι μεγάλη βουρλισιά, τση λέει, αυτό που πά’ να κάμεις μήτε που ξέρεις όπου ζει... Κι’ εγώ σου λέω, ο Μαρτσέλλος ζει και βασιλεύει! Εγώ παραξενεύτηκα, που σ`αυτό το άγριο σινάφι ο λόγος της «μάννας» είχε τόση μεγάλη πέραση∙ - δεν είναι τέλεια ο κόσμος χαλασμένος, σκεφτόμουνα με κάποια ανακούφιση. Εκείνος ο δεμένος σγουρομάλλης, −ο πατέρας του «Ταρζάν» με τη Γοργόνα ζωγραφισμένη στο κάρο του−, δεν τα συμμεριζότανε όλα αυτά. Έλαβε, μια στιγμή, το λόγο και η κουβέντα τους πήρε πάλι τα πάνω της.

- Σιγά που την εγλίτωσε από τσου Γερμανούς.. Εγώ σου λέω τονε πιάκανε, μόλις εβγήκε ανοιχτά∙ - κρίμας την ξένη βάρκα του αθρώπου. Να την αφήναμε καλύτερα ήσυχη και αραγμένη στην Κόντρα-Φόσσα, να κρουβίσουμε και το Μαρτσέλλο, μη τον αφήκουμε και κάμει τη βουρλισιά του, και τώρα θά ‘τανε όλα μια χαρά. Μας ετουμπάρησε η Λουτσία το κλάημα τση, - α’ δε δώκετε, λέει, ένα χέρι να φύγει και τονε πιάκουνε οι Γερμανοί, εγώ θα σκοτωθώ. - Πάρε Μαρτσέλλο την ξένη βάρκα του αθρώπου και άμε στην ευχή τση Παναΐας. Εμείς εσώσαμε καλά, και πού ‘ναι τώρα ο Μαρτσέλλος... Δε το μπορώ, μωρές παιδιά, το άτιμο το κλάημα.

- Κι`εγώ σου λέω, ορέ Καρούζο, όπου τον έμασε ανοιχτά η εγγλέζικη τορπιλάκατο, - γιομάτο ήτουνε το πέλαος από εγγλέζικα καράβια όλο εκείνο τον καιρό. Εγώ σου λέω, όπου ο Μαρτσέλλος είναι σπίτι του καλά και να το θυμηθείς που θα ματάρθει. Εκεί απάνω στην κουβέντα τους εκόπιασε και μια «Μαρία» των ελευθέριων ηθών, με κότσο τα μαλλιά της και στάθηκε ανάμεσα στην ομήγυρη. ‘Οπου αρχίζουνε να της εκφράζουνε τον ομαδικό θαυμασμό τους, με κάθε λο(γ)ής ανάκουστη κουβέντα της ξεκάθαρης αρσενικής βουλιμιάς. Τα λόγια τους βγαίνανε ασύστολα, σπαρταριστά, μέσα από τα χοντρά κεφάλια τους, που τους βολεύανε περίφημα ν’ αντιστηρίζουνε τα βαριά τους φορτία, για τούτο είχανε κι’ όλο το λεύτερο να εξουσιάζουνε αλογάριαστα τις ταπεινές λειτουργίες τους. Ετότες ο «Μπιτζάρος» πήρε από τ’ αυτί του τ’ ολόφρεσκο γαρούφαλλο και της το πέταξε στα πόδια. Τό ‘μασε από κάτω η γυναίκα στοργικά και το φώλιασε ξετσίπωτα ανάμεσα τα ξέχειλα στήθια της. Και ξαφνικά ο Καρούζος, πάνω στον οίστρο μιας απρόσμενης παρόρμησης, άφηκε τη Γοργόνα στην άνεση του κάρου του, σαν που τον τράβηξε η Μαρία πάνω σε τεντωμένο σκοινί, που έδενε αόρατο τους δυο τους. Ακροπατούσε αυτός μπαλαρινίστικα, μ’ ένα σωρό τρελά κορμοζυγιάσματα σκερτσόζικα, αστεία όπου, ο αθεόφοβος, ελάκεψε τη μια στιγμή απ’ το λερό βαστάζικο σκουτί του, και, σαν που ακούμπησε τον ώμο του Λεβάντικο σπαθί της Ιπποσύνης, εναέρισε το σκούφο του με εξαίσια οπερετική χάρη και βρέθηκε γονατιστός στα πόδια της Μαρίας των μύριων πόθων. Εκεί, και με το χέρι στην καρδιά, της αυτοσχέδιασε την πλέον αναιδημόνευτη άρια της οικουμένης εξύμνησε σε τέλειο σκοπό, καταλεπτώς, όλες τις κρύφιες χάρες της γυναίκας μαζί και τους ξεδιάντροπους αντρίκειους πόθους του. Η κομπανία των βαστάζων ξαμόλησε γύρωθε τα παρορμητικά τρομπόνια των κρασοδίαιτων λαρυγγιών της σε λεύτερο σεκόντο ογκαστικών εξάρσεων, μέσα σε γενική και ανυπόκριτη αγαλλίαση. Εξαίρεση εκείνος ο Μπιτζάρος, που, νηφάλιος και συγκρατημένος, κινούσε το χέρι ρυθμικά κοντά στο πρόσωπο, προσέχοντας με τέλεια κριτική διάθεση την εξέλιξη της σκηνής και συναινώντας κατά διαστήματα με το κεφάλι. Πάνω στην τελική κορώνα του Καρούζου τέντωσε πέρα το χέρι του με την παλάμη ανοιχτή και την ευτυχισμένη έκφραση της τέλειας παραδοχής του. Η Μαρία είχε γείρει φιλάρεσκα το κεφάλι της το πληθωρικό σώμα της χαλάρωσε απρόσμενα σε πρωτόβρετες τσάκισες ανυπόκριτου αισθησιασμού και τέλειας παράδοσης. Ο Καρούζος σηκώθηκε αργά και, χωρίς άλλη κουβέντα, έριξε τη σγουρή κεφάλα του κατάπλωρα στα τροφαντά στήθια της, για να βοσκήσει απερίσπαστος το δικαιωματικό τίμημα της υψηλής τέχνης του. Γύρισε στην ομήγυρη βαστώντας θριαμβευτικά το κόκκινο γαρούφαλλο στο στόμα και δρόμισε στο κάρο του τρικλίζοντας από ευτυχισμένο μεθύσι. Η Μαρία έστεκε στη θέση της ακίνητη, αγαλματένια, σαν που αρνιότανε πεισματικά πως έσβησε η πρόσκαιρη μαγεία. Και τότες ήτανε, που ο νοικοκυρίστικος κότσος της ξεκλείδωσε −πρώτη φορά− τους ανερεύνητους χώρους της παιδικής μου υποψίας για τις υπονοούμενες κρυφές συνάντησες, για σχέσεις μυστηριακές και κάποιο θαυμάσιο είδος γυναίκειας φροντισιάς, που εξασφάλιζε εκείνη την ακαταμάχητη αίγλη της πάνω στο γένος των βαστάζων. Το διαολεμένο της χαμόγελο ανάδινε μιαν αίσθηση απόλυτης εξουσίας του θηλυκού πάνω στο πιο σκληρόπετσο αρσενικό είδος. Η χοντρο-Μαρία με τον κότσο της φοβέρισε το μικρό κόσμο μου, με τρόμαξε και μ’ έκαμε να φύγω πέρα. Δεν ήτανε ακόμα η Αρετή και η Κακία, που συναπάντησα στις περιπλανήσεις μου, παρά η συνείδηση της αδυναμίας του μικρού και αγίνωτου παιδιού, να διαχωρίσει, από τόσο νωρίς, το καλό από το κακό. Ήτανε προπαντός η αίσθηση μιας αβάσταχτης ερημιάς, μέσα στην άγνωστη πόλη, που μ’ αρνιότανε αλύπητα να δείξει το ωραίο της πρόσωπο. Ðåñßðëïõò

69

Επήρα το καντούνι τ’ Αγιού, −ας μπω στην εκκλησιά να προσκυνήσω. Κάθισα άβολα στο τρίποδο απ’ το μεγάλο ασημί μανουάλι, μπροστά στο μαραμαρόστηθο της εκκλησιάς∙− αυτό και ήτανε το πόστο μου για πολύ καιρό, να παρακολουθώ καθημερινά τον εσπερινό στον Άγιο. « Φως ιλαρόν αγίας δόξης αθανάτου Πατρός...» Μήτε που πρόσεχα τα λόγια στην αρχή, παρά γυρόφερνα το βλέμμα στις εικόνες, πάνω στον ουρανό της εκκλησιάς μέσα βαθιά στο τρεμοφώτιστο παρεκκλήσι, με τις χρυσές καντήλες του πάνω από τη λάρνακα τ’ Αγιού και στο φως των αργυρών καντηλιών, που

κρέμονταν από ψηλά πελώρια με τα απλόχερα τάματα∙ - λογιών ασημοκάραβα που κιντυνέψανε στα πέλαγα. Στα μέσα μου λογάριαζα πως ήτανε σπουδαίοι καπεταναίοι, για να κουμαντάρουνε τα μεγάλα καράβια τους στις άγριες θάλασσες. Για κάποιο λόγο ήθελα, κι’ εγώ, να κρεμάσω μια μέρα το δικό μου καράβι, χωρίς να ξέρω το γιατί, μήτε αν είχα και ποτές μου κιντυνέψει. Μέσα μου καταστάλαζε η γαλήνη κάποιας σιγουριάς και ένα αίσθημα ανακούφισης, από κάποιο είδος φιλοξενίας στην άγνωρη πόλη. Άλλοτε πάλι ο νους μου έτρεχε στο δικό μου παράδεισο, με τα νερά και τα χλωρά γεννήματα του χωριού μου. Λογάριαζα με πάσα ακρίβεια, την ώρα που φτάνανε τα νερά να ποτίσει ο Μάκης το χωράφι στις «Καρυδιές» πως έπρεπε να θυμηθεί και την τελευταία σποριά που ανηφόριζε στον όχτο, μη μένουνε απότιστα τα γεννήματα κι’ αδυνατίζουνε σ’ αυτό το μέρος... Συνειδητοποιούσα, με τον καιρό, το ευχάριστο αίσθημα μιας απόλυτης ελευθερίας∙ -να πάω εκεί στον Άγιο μας, όποτε θέλω και χωρίς καμιά υποχρέωση, να πάρω δύναμη, για να ριζώσω στην πόλη μου και πάλι ο νους να τρέχει λεύτερα στου χωριού μου τις δροσερές ρεματιές, στα καταπράσινα χωράφια του, σ’ ανθρώπους γελαστούς, αγαπημένους. Χωρίς να το καταλαβαίνω, χαιρόμουνα τα προνόμια του πιστού, που αποφασίζει και διαλέγει λεύτερα και με δική του κρίση που δε δανείζεται τη δύναμη, μήτε και τη χρωστάει σε κανένα που μένει πάντα λεύτερος, μοναδικά ακέριος. (...) (Σπάραγμα συνώνυμου ιστορήματος).

Λάζαρος Ε. Βλαδίμηρος, Αριστείδης Γ. Διαμαντής

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ (1912-1963) Πρωτοπόρος της Γυναικολογικής Ενδοκρινολογίας στην Ελλάδα Εκδόσεις ΚΑΥΚΑΣ - Αθήνα 2009

Τ

ο εκλεκτό μέλος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, Μαιευτήρας - Γυναικολόγος κ. Αριστείδης Διαμαντής σε συνεργασία με τον Κυτταρολόγο κ. Λάζαρο Βλαδίμηρο, διδάκτορες της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και επιστημονικοί Συνεργάτες του Εργαστηρίου Ιστορίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών εξέδωσαν το βιβλίο «ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ (1912-1963) - ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΝΔΟΚΡΙΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ». Όπως αναφέρεται και σε δελτίο τύπου από τις εκδόσεις ΚΑΥΚΑΣ «Τον Γρηγόρη Λαμπράκη τον γνωρίζουμε όλοι ως έναν από τους μεγαλύτερους αγωνιστές που θυσιάστηκαν για την ιδέα της Δημοκρατίας. Κανείς μας όμως δεν γνώριζε ότι ήταν πρωτοπόρος και σε έναν άλλο τομέα, αυτόν της γυναικολογικής ενδοκρινολογίας, αφού ήταν υφηγητής της Μαιευτικής Γυναικολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πολλά άρθρα και κάποια βιβλία γράφτηκαν για τον Λαμπράκη μετά τη δολοφονία του. Άλλα εγκωμιαστικά και άλλα αρνητικά, ανάλογα με την πλευρά του φράχτη όπου βρίσκονταν οι εκάστοτε συγγραφείς. Τώρα οι δύο συγγραφείς επιδιώκουν, αν όχι να τον μεταφέρουν στο κύριο σώμα της ιστορίας της ιατρικής, τουλάχιστον να υποψιάσουν τους αναγνώστες για την επιστημονική οντότητα του Λαμπράκη, η οποία συνθλίφτηκε από την 70

Ðåñßðëïõò

πολιτική του παρουσία και την αδόκητη εγκληματική διακοπή της πορείας του στην ακμή της επιστημονικής του σταδιοδρομίας. Οι συγγραφείς με επιστημονική συγκράτηση παραθέτουν συντομότατα την πολιτική διαδρομή του Λαμπράκη, η οποία διακόπηκε με τη δολοφονία του, σε λίγες παραγράφους και μετά με ενάργεια αναλύουν τη βασική τους θέση για το υψηλότατο επίπεδο της επιστημονικής του παρουσίας στην ιατρική γενικά και στην γυναικολογική ενδοκρινολογία ειδικότερα. Μεταφέρονται σχόλια έγκυρων και διάσημων καθηγητών για το έργο του Λαμπράκη, παρουσιάζονται 35 δημοσιευμένες εργασίες του και γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στο δίτομο σύγγραμμά του περί ενδοκρινολογίας. Ο λιτός αλλά μεστός τρόπος της παρουσίασης μεταδίδει σε λίγα κεφάλαια τη σημασία του επιστημονικού του έργου. Το βιβλίο όχι απλώς παροτρύνει, αλλά διεκδικεί από τους αναγνώστες να το διαβάσουν από την αρχή ως το τέλος. Μπορεί οι εργασίες του και το σύγγραμμά του να έχουν ξεπεραστεί από την εξέλιξη της επιστήμης, αλλά το επιστημονικό έργο του Λαμπράκη διδάσκει ήθος και τρόπο επιστημονικής διαγωγής και οι συγγραφείς φροντίζουν αυτό να γίνει απόλυτα κατανοητό. Αυτό που εισπράττει ο αναγνώστης χάρη στους δύο συγγραφείς είναι ότι η είσοδος του Γρηγόρη Λαμπράκη στις σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας μπορεί να του πρόσφερε την αιωνιότητα, από την άλλη όμως στέρησε στον ίδιο και στην επιστήμη μιας αντίστοιχης σημασίας θέση στην ιατρική ιστορία». Ευχόμαστε καλή επιτυχία στους συγγραφείς και καλή συνέχεια στο σημαντικό, επιστημονικό έργο τους. Περίπλους

Βιβλιοπαρουσίαση | Δωρεές Βιβλίων & Περιοδικών

Δώρησαν στη βιβλιοθήκη του Μουσείου και ευχαριστούμε θερμά τους: ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 κ. Φράγκος, Κων/νος: «Τα μυστικά της θάλασσας», Φράγκος, Κ.

 κ. Στεργίου, Βαγγέλης: «Δήμος Ανακτορίων: Λησμονημένοι μαχητές του 1821» Νίκος Θ. Μήτσης.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 κ. Μολυβιάτης, Πέτρος (Πρόεδρος Ιδρύματος «Κων/νος Γ. Καραμανλής»: 1. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής στον Εικοστό Αιώνα. (3 τομ.) 2. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και η εποχή του. Μουσείο Μπενάκη. 3. Κωνσταντίνος Καραμανλής: αρχείο, γεγονότα και κείμενα. 4. Ο πολιτικός λόγος του Κωνσταντίνου Καραμανλή. 5. In Memoriam: η διεθνής κοινότητα τιμά τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. 6. Κωνσταντίνος Καραμανλής: ένα έτος από τον θάνατό του.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 κ. Μασούρας, Τιμ.: 1. Οι μεγάλες ναυμαχίες. Joffrin, Laurent.

2. Προσωπογραφίες Ελλήνων & Φιλελλήνων Αγωνιστών. Κάρλ Κρατσάϊζεν.3. Το λεύκωμα Πεϋτιέ. Έκδ. Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος,1971. 4. Basic Submarine approach and attack manual. Σχολή Υποβρυχίων. 5. Oceanographic study of the Aegean Sea. H. O. PUB. No 753 6. Sonar conditions in the Aegean.

 κ. Κατωπόδης, Θωμάς (Πρόεδρος Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών): 1. «Η ποιήτρια Σαπφώ και ο Λευκάτας» πρακτικά ΙΒ’ Συμποσίου 2007.

2. «Φωτογραφικό Λεύκωμα: 1971-2008» Φατούρος, Γιώργος 3. «Ο Άγιος Βάρβαρος και ο εποικισμός Ακαρνανών εις Λευκάδα» Σ.Ι. Παπαδάτου.

4. «Επετηρίς. τομ. Ι’ 2004-2005».

5. «Επετηρίς τομ. Θ’ 2003» 6. «Επετηρίς τομ. ΣΤ’ 1984» 7. «Επετηρίς τομ. Ε’ 1978-80» 8. «Αριστοτέλης Βαλαωρίτης» Γεράσιμος Γρηγόρης 9. «Χριστιανική Ζωγραφική» Χρ. Σολδάτος 10. «Ζ’ Πανιόνιο Συνέδριο 26-30/5/2002: Πρακτικά τομ. Α’, Β’» 11. «Πρακτικά Δ’ Συνεδρίου Επτανησιακού Πολιτισμού 8-12/9/1993»

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 κ. Δημαράκης, Αναστάσιος: «Πορτολάνος» Σκαφών Αναψυχής.

5η εκδ.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Περιοδικά και έντυπα που εστάλησαν στο Ν.Μ.Ε.: ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

27. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ (Τ. 60)

1. SHIPPING (τ. 451, 452)

28. ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΗ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ (τ. 100)

2. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ (τ. 907-909)

29. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑ (τ. 5)

3. ΛΙΜΑΝΙ (τ. 192-194)

30. ΖΗΝΩΝ (τ. 209)

4. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ (τ. 152-154)

31. ΕΞΑΝΤΑΣ (τ. 33)

5. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ (τ. 85, 86)

32. OUTPUT (τ. 21)

6. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ & ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΑ ΝΕΑ (τ. 1062, 1063)

33. ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ (τ. 26)

7. NATIONAL GEOGRAPHIC – Αγγλική έκδοση (Απρίλιος 2009) 8. ΠΕΙΡΑΪΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ (τεύχος 58)

ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ

9. ΙΣΤΙΟΠΛΟΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (τ. 82)

1. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΗ (φ. 153-155)

10. ΝΑΥΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ (τ. 119, 120)

2. ΚΑΣΤΕΛΛΑ (φ. 150-152)

11. ΕΛΝΑΒΙ (τ. 424, 425)

3. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΒΡΟΝΤΑΔΟΥ (φ. 1044, 1045)

12. ΑΜΥΝΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ (τ. 268, 269)

4. ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΝ ΦΩΣ (φ. 674, 675)

13. ΝΕΑ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

5. Ο ΕΠΙΒΑΤΗΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ (φ. 44)

ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΝΟΜΠΕΛ (τ. 24-26)

6. ΤΥΠΟΣΠΟΡ (φ. 137, 138)

14. ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ (τ. 89)

7. Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ (φ. 114-123)

15. ΝΕΑ ΥΔΡΑΪΚΗ ΠΝΟΗ (τ. 89)

8. ΚΡΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ (φ. 18)

16. ΛΑΜΠΡΟΣ ΚΑΤΣΩΝΗΣ (τ. 106)

9. ΟΙΝΟΥΣΣΑΙ (φ. 542, 543)

17. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΕΓΗ (τ. 19)

10. Η ΧΙΟΣ ΜΑΣ (φ. 62)

18. ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ (τ. 30)

11. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΣΑΣΜΥΝ (φ. 101)

19. ΠΛΟΙΑΡΧΙΚΗ ΗΧΩ (τ. 404)

12. ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ (φ. 72)

20. SIGNALS (τ. 87)

13. ΚΡΗΤΙΚΑ ΝΕΑ (φ. 468,469)

21. ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ (τ. 203, 204)

14. ΕΦΕΔΡΙΚΑ ΝΕΑ (φ. 4)

22. Ο ΑΠΟΜΑΧΟΣ ΠΛΟΙΑΡΧΟΣ (τ. 68)

15. Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΣΥΝΔ. ΑΠΟΣΤΡΑΤΩΝ ΑΞΙΩΜ. ΣΤΡΑΤΟΥ

23. ΝΕΑ ΣΚΕΨΗ (τ. 502)

ΜΑΚΕΔ.-ΘΡΑΚΗΣ (φ. 62, 63)

24. ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ ΦΥΣ.ΙΣΤΟΡΙΑΣ (τ. 95)

16. ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ HELMEPA (φ. 193)

25. ΣΠΕΤΣΙΩΤΙΚΗ ΗΧΩ (τ. 107)

17. Η ΦΛΟΓΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (φ. 38)

26. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ (τ. 567)

18. ΒΙΒΛΙΟ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (φ. 20) Ðåñßðëïõò

71

Ημερολόγιο Μουσείου ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΜΟΥΣΕΙΟΥ 23Η EΚΘΕΣΗ ΒΙΒΛIΟΥ ΠΑΣΑΛΙΜAΝΙ-ΠΕΙΡΑΙAΣ Από τις 12 μέχρι τις 28 Ιουνίου 2009 πραγματοποιήθηκε η 23η έκθεση βιβλίου Πειραιά, στο Πασαλιμάνι. Για δεύτερη χρονιά, με τη πρωτοβουλία και την πολύτιμη συνδρομή του κ. Χρήστου Δρακόπουλου συμμετείχε και το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος στην Έκθεση με δικό του περίπτερο.

ΤΟ

Μουσείο παρουσίασε τις εκδόσεις του καθώς και ανάτυπα με παλαιούς φάρους και γκραβούρες με πλοία. Πολλοί ήταν οι επισκέπτες της έκθεσης που στάθηκαν στο περίπτερό μας για να ξεφυλλίσουν τα βιβλία, να ενημερωθούν, να ψωνίσουν ή και να δώσουν συγχαρητήρια για την νέα αυτή πρωτοβουλία του μας. Στα εγκαίνια, τα οποία πραγματοποιήθηκαν την Δευτέρα, 15 Ιουνίου 2009, παραβρέθηκαν εκπρόσωποι των Αρχών της Πολιτείας και του Πειραιά. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος εκπροσώπησαν η Πρόεδρος, ο Γενικός Γραμματέας κ. Τιμόθεος Μασούρας, το μέλος του Δ.Σ. κ. Νικόλαος Αρτεμάκης και ο Ναύαρχος κ. Ι. Παλούμπης. Ο Πρόεδρος του Συλλόγου Βιβλιοχαρτοπωλών και Εκδοτών Πειραιά κ. Νικόλαος Παρασκευόπουλος σημείωσε τα ακόλουθα σε σύντομο χαιρετισμό του: «Ελπίζουμε η 23η έκθεση βιβλίου που φέτος γίνεται κάτω από νέες συνθήκες να σηματοδοτήσει μια αναγέννηση τόσο για το θεσμό όσο και για την πορεία του βιβλίου, του πολιτισμού και της παιδείας. Σήμερα, η οικονομική κρίση βρίσκει το βιβλίο στη δεύτερη θέση –μετά τα καύσιμα– των «προϊόντων» που πλήττονται. Όμως, αυτό που θέλουμε να τονίσουμε είναι ότι εμείς δεν θεωρούμε το βιβλίο «προϊόν», αλλά πνευματικό αγαθό, που θα έπρεπε να τυγχάνει ιδιαίτερης φροντίδας και ενίσχυσης από την οργανωμένη πολιτεία. Σε καμιά περίπτωση δεν θα έπρεπε αυτή τη στιγμή να θίγουμε θέματα χαμηλής αναγνωσιμότητας, βιβλιοφιλίας, παιδείας. Στη χώρα που γέννησε τη φιλοσοφία, το θέατρο, τον πνευματικό πολιτισμό, κάποια πράγματα θα έπρεπε να είναι αυτονόητα. Σε μια Ευρώπη που δείχνει να προβληματίζεται και να ανησυχεί για την αναγνωσιμότητα –που ήδη βρίσκεται σε πολύ υψηλά επίπεδα σε σχέση με τα δικά μας νούμερα– και που το βιβλίο τυγχάνει ιδιαίτερης προσοχής και φροντίδας, εμείς δεν μπορεί να σφυράμε αδιάφορα. Είναι αναγκαίο πιο πολύ από ποτέ, να δούμε σοβαρά το θέμα των βιβλιοθηκών που ενώ τόσες φορές έχουν εξαγγελθεί δεν υπάρχουν, τα προγράμματα για την ανάπτυξη της βιβλιοφιλίας και της αναγνωσιμότητας που παραμένουν σχέδια επί χάρτου, έναν ολόκληρο κόσμο που ζει και δημιουργεί φωτίζοντας τον πολιτισμό να κινδυνεύει να αποδεκατιστεί. Με έκπληξη πληροφορηθήκαμε ότι το Υπουργείο Οικονομίας προχωρεί στην δωρεάν παροχή φορητών υπολογιστών στους μαθητές της Α΄ Γυμνασίου όπου μάλιστα τα βιβλία θα παρέχονται σε ψηφιακή μορφή μαζί με τον υπολογιστή, ο σύγχρονος λοιπόν 72

Ðåñßðëïõò

ελληνικός πολιτισμός έκανε πάλι το θαύμα του στη χώρα που καταλαμβάνει την τελευταία θέση στην εφηβική βιβλιοαναγνωσιμότητα στην Ευρώπη, προτείνεται την αντικατάσταση των βιβλίων από Η/Υ όταν παγκοσμίως καταβάλλεται προσπάθεια να ελεγχθεί και περιοριστεί η επίδραση της εικόνας στους νέους, εμείς θα δαπανήσουμε ένα τεράστιο ποσό για τον ακόμη ισχυρότερο εθισμό των νέων από την εικόνα. Δυστυχώς η σύγχρονη τεχνολογία αδυνατεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της κόπωσης στην ανάγνωση κειμένου σε μια οθόνη όπου πολύ δύσκολα μπορούμε να υπερβούμε τις 12 ώρες τηλεόρασης, παίζουμε 3 ημέρες συνεχώς ηλεκτρονικά παιχνίδια! Η απόλυτη επικράτηση της εικονικής πραγματικότητας απέναντι στον γραπτό λόγο. Πριν 3 χρόνια το Υπουργείο Πολιτισμού μας ανακοίνωσε την απόφασή του να προχωρήσει στην παράδοση μιας μικρής μαθητικής βιβλιοθήκης με 10 βιβλία λογοτεχνικά και επιστημονικά σε κάθε απόφοιτο του λυκείου για την τόνωση της αναγνωσιμότητας, τί απέγινε λοιπόν αυτό το σχέδιο, μα και βέβαια Η/Υ! Βλέπετε οι επιχειρήσεις υπολογιστών είναι πολύ πιο ισχυρές και οικονομικά εύρωστες. Ο κόσμος του βιβλίου λοιπόν, σε μια συντονισμένη προσπάθεια, ζητά την αρωγή της πολιτείας και κυρίως των Υπουργείων Πολιτισμού και Παιδείας ώστε οι νέοι να μυηθούν στη μαγεία του, να εκτιμήσουν τη χρησιμότητά του, να μπορέσουν να ωφεληθούν από αυτό, να αναπτύξουν τη γνώση, τη σκέψη και την κρίση τους. Αγαπητές κυρίες και κύριοι Η Ελλάδα έχει πολλούς τηλεθεατές. Αναγνώστες δεν έχει. Η ευχή μας είναι όχι μόνο η έκθεση βιβλίου να στεφθεί από επιτυχία αλλά να επιστρέψουμε στη λογική ότι η πνευματική τροφή είναι εξίσου σημαντική με τη φυσική τροφή και ο χώρος του βιβλιοπωλείου να ξαναγίνει εστία πολιτισμού όπως του αξίζει».

Kάτω: Το μέλος του Μουσείου κ. Χρήστος Δρακόπουλος μαζί με την υπάλληλο του Μουσείου κα Γεωργία Μιαούλη και τον σύζυγό της κ. Χρήστο Παπούλια.

Στην 23η έκθεση βιβλίου σημαντική ήταν η βοήθεια των φίλων και μελών που εθελοντικά κράτησαν το περίπτερο μας ανοιχτό όλες τις μέρες της διοργάνωσης και τους οποίους ευχαριστούμε θερμά: Γαγάνη Παναγιώτη, Γαστεράτο Παναγιώτη, Δρακόπουλο Χρήστο, Κυριακοπούλου Έλενα, Λούκου Φιλία, Λούκου-Τσιμόγιαννη Μαρία, Μελκιόρε Ροζέττα, Μέρμηγκα Λουκά, Μεταξά Ηλία, Μπελιώτη Ηλέκτρα, Παπούλια Χρήστο, Σερέτη Νίκο, Συγγρό Αριστομένη, Τσιμόγιαννη Ρόη, Τσιμόγιαννη Σούλα.

ΤΟ ΝΜΕ ΗΤΑΝ ΕΚΕΙ

Γενικό Επιτελείο Ναυτικού.

Επέτειος Λήξης του Β΄ Π.Π. 1945 - 2009. Ημέρα Τιμής των Βετεράνων.

ΤΗΝ

Τετάρτη, 13 Μαΐου 2009, πραγματοποιήθηκε η τελετή εορτασμού του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού για την επέτειο λήξης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και Ημέρα Τιμής των Βετεράνων, στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων. Στον εορτασμό που πραγματοποιήθηκε παρουσία του ΥΦΕΘΑ κ. Ιωάννη Πλακιωτάκη και του αρχηγού ΓΕΝ Αντιναυάρχου Γεωργίου Καραμαλίκη ΠΝ, παρέστησαν ανώτατοι και ανώτεροι Αξιωματικοί του ΠΝ, εκπρόσωποι πολιτικών, στρατιωτικών και θρησκευτικών αρχών, επίτιμοι αξιωματικοί του πολεμικού ναυτικού, αντιπροσωπείες των τριών κλάδων των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας, Βετεράνοι του πολεμικού ναυτικού και πλήθος λοιπόν προσκεκλημένων. Κατά την έναρξη της τελετής χαιρετισμό

απηύθυνε ο αρχηγός του ΓΕΝ όπου αναφέρθηκε στην ένδοξη εποποιία του ΠΝ κατά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο και εξήρε το ρόλο και τον ηρωισμό των Βετεράνων του. Στη συνέχεια της τελετής ακολούθησε επετειακή ομιλία από τον καθηγητή κ. Σαράντο Ι. Καργάκο με θέμα «Η Συμβολή του ΠΝ στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», όπου αναπτύχθησαν με γλαφυρό τρόπο γνωστές και άγνωστες πτυχές της δράσης του Πολεμικού Ναυτικού, ενώ στη συνέχεια ακολούθησε μέσα σε έντονα συγκινησιακό περιβάλλον απονομή αναμνηστικών πλακετών στους εν ζωή Βετεράνους του Πολεμικού Ναυτικού κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος εκπροσώπησε η Πρόεδρος του Ν.Μ.Ε.

Ðåñßðëïõò

73

ΤΟ ΝΜΕ ΗΤΑΝ ΕΚΕΙ

Γενικό Επιτελείο Ναυτικού. Επέτειος Κινήματος Ναυτικού.

ΤΗΝ

Παρασκευή, 22 Μαΐου 2009, πραγματοποιήθηκε η τελετή εορτασμού της επετείου του Κινήματος του

Ναυτικού το Μάιο του 1973, στο Αντιτορπιλικό «Βέλος» που σήμερα λειτουργεί ως Μουσείο Αντιδικτατορικού Αγώνα, στη Μαρίνα Φλοίσβου. Στην τελετή παρέστησαν ο Υφυπουργός Εθνικής Άμυνας κος Κωνσταντίνος Αν. Τασούλας, εκπρόσωποι των κομμάτων, βουλευτές, τέως υπουργοί, οι Αρχηγοί των Γενικών Επιτελείων, επίτιμοι Αρχηγοί, σύσσωμο το Ανώτατο Ναυτικό Συμβούλιο, εν αποστρατεία Ναύαρχοι και στελέχη του ΠΝ, Αξιωματικοί και Υπαξιωματικοί που έλαβαν μέρος στο κίνημα, αντιπροσωπείες Αξιωματικών και Υπαξιωματικών από όλους τους κλάδους των Ε.Δ. και Σ.Α., αντιπροσωπείες μαθητών Στρατιωτικών Σχολών και πλήθος κόσμου. Χαιρετισμό απηύθυναν ο ΥΦΕΘΑ κος Κωνσταντίνος Αν. Τασούλας, ο Αρχηγός ΓΕΝ, Αντιναύαρχος Γεώργιος Καραμαλίκης ΠΝ και ο

Πάνω: ο Αρχηγός ΓΕΝ, Αντιναύαρχος Γεώργιος Καραμαλίκης ΠΝ.

Επίτιμος Αρχηγός ΓΕΝ, Ναύαρχος ε.α. Νικόλαος Παππάς ΠΝ. Κύριος

του Πολεμικού μας Ναυτικού, αλλά ήταν η φυσική συνέχεια

ομιλητής της επετείου ήταν ο καθηγητής κ. Ηλίας Ηλιόπουλος

και συνέπεια των αγώνων του, για την πατρίδα, αποτέλεσε δε

Ιστορικός, διδάκτωρ του πανεπιστημίου του Μονάχου και λέκτορας

περίτρανη απόδειξη της πίστης των στελεχών του στις αρχές της

Ιστορίας της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων.

ελευθερίας και της Δημοκρατίας και έμπρακτη ανάδειξη του ήθους,

Κατά το χαιρετισμό του, ο Α/ΓΕΝ, αναγνωρίζοντας τη σπουδαία

του χαρακτήρα, και της ψυχής τους...».

προσφορά των στελεχών που συμμετείχαν, τόνισε ότι: «....το κίνημα

Στην εκδήλωση το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος εκπροσώπησαν

του Ναυτικού δεν ήταν απλά ένα μεμονωμένο γεγονός ή μια

η Πρόεδρος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη και ο

ξεχωριστή στιγμή. Δεν αποτέλεσε μια αντανακλαστική αντίδραση

Γενικός Γραμματέας κ. Τιμόθεος Μασούρας, Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α.

74

Ðåñßðëïõò

ΤΟ ΝΜΕ ΗΤΑΝ ΕΚΕΙ Athens International 2009

Την Πέμπτη, 21 Μαΐου 2009, πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια της έκθεσης και του συνεδρίου άμυνας, ασφάλειας, ενέργειας και πολιτικής αεροπορίας «Athens International 2009» στο Εκθεσιακό Κέντρο «Metropolitan» του Διεθνούς Αερολιμένα Αθηνών «Ελευθέριος Βενιζέλος». Το Μουσείο εκπροσώπησε η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη.

ΝΕΑ ΜΕΛΗ Βαρθολομαίου Μαργαρίτα Μπαϊρλής Ευστράτιος Μπουζούνης Γεώργιος Μπούρας Χρήστος Παπαδάκης Δημήτριος Παπαδόγκωνας Νικόλαος Τζώρτζος Σταύρος Χήτος Ευριπίδης Δημητρακόπουλος Σπύρος Νικολοπούλου Άννα

Ασφαλιστική Σύμβουλος Σημαιοφόρος ε.α. Καθηγητής Μ.Ε.-Μοντελιστής Ανθυποπλοίαρχος Αρχιπλοίαρχος Π.Ν. ε.α. Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. Διακοσμητής Επιχειρηματίας Δικηγόρος Συνταξιούχος Δημοσίου

Χ Ρ Η Μ ΑΤ Ι Κ Ε Σ Δ Ω Ρ Ε Ε Σ Η εταιρεία Laskaridis Shipping Company και ο Πρόεδρος της και Α’ Αντιπρόεδρος του Μουσείου προσέφερε 10.000,00 ευρώ για την έκδοση του Ημερολογίου 2010 και την ενίσχυση της έκδοσης του Λευκώματος «Ναυτική Αεροπορία». Επίσης προσέφεραν τα εξής χρηματικά ποσά για την συνέχιση της λειτουργίας του Μουσείου. Ο κος Ιωάννης Αράπης προσέφερε 150,00 ευρώ εις μνήμη του πατρός του Πλοιάρχου ΠΝ Κων/νου Αράπη.

H κα Φιλία Λούκου προσέφερε 50,00 ευρώ εις μνήμη Ευάγγελου Καπετανάκη. Η κα Ροζέτα Μελκιόρρε προσέφερε 50,00 ευρώ εις μνήμη Ευάγγελου Καπετανάκη. Ο κος Παναγιώτης Σπυρόπουλος προσέφερε 75,00 ευρώ εις μνήμη Λουλούς Σπυροπούλου. Ο κος Ευάγγελος Πανάς προσέφερε 250,00 ευρώ. Τους ευχαριστούμε όλους θερμά.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΟYΜΕ τον Αρχιπλοίαρχο Π.Ν. κ. Ευάγγελο Γαβαλά, Κυβερνήτη του ιστορικού πλοίου-μουσείου

«Γεώργιος Αβέρωφ» για την ιδιαίτερη ευαισθησία που είχε να μας αποστείλει την επιστολή, την οποία δημοσιεύουμε παραπλεύρως, για την συμπλήρωση των εξήντα χρόνων λειτουργίας του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, θεματοφύλακα της Ναυτικής μας Ιστορίας και Παράδοσης.

Ðåñßðëïõò

75

Εταιρείες αρωγοί στους σκοπούς του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, που προσφέρθηκαν να συνεισφέρουν ετησίως χρηματικά ποσά για την επιβίωση του. Ελπίζουμε και άλλες εταιρείες να ακολουθήσουν το παράδειγμα τους για να μπορέσει το Μουσείο να συνεχίσει την λειτουργία του.

ANDRICO MARITIME Co S.A.

1.000,00

AVIN INTERNATIONAL S.A.

1.000,00

ALKYON SHIPBROKING & TRADING Ltd

1.000,00

EUROPEAN NAVIGATION Inc.

1.000,00

VANOS A.E.

1.000,00

ΑΦΟΙ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ ΕΛΛΑΣ ΕΠΕ

1.000,00

Σ. ΛΙΒΑΝΟΣ ΕΛΛΑΣ ΙΟΝΙΑ MANAGEMENT S.A. 76

500,00

BRAVE MARITIME CORP. Inc.

Ðåñßðëïõò

430,00 1.000,00

Αποκτήστε την νέα έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

H.M. Submarine Perseus Ψίθυροι από το βυθό

ΜIA

σειρά μυθιστορηματικών συμπτώσεων. Μια απίστευτη ιστορία διαφυγής από βυθισμένο υποβρύχιο εν πολέμω. Μια συνηθισμένη για την Κεφαλλονιά και τους Κεφαλλονίτες περίθαλψη και απόκρυψη καταζητούμενου απ’ το κατοχικό καθεστώς. Τέλος μια ακόμα απόδραση απ’ τα κατεχόμενα με το «Ευαγγελίστρια» του Μιλτιάδη Χούμα, συνθέτουν την ιστορία του βρετανικού υποβρυχίου «Περσεύς». Δυσκολεύεται κανείς να πιστέψει ότι πρόκειται για αληθινή ιστορία. Είναι από εκείνες τις περιπτώσεις που η πραγματική ζωή ξεπερνά το πιο ευφάνταστο μυθιστόρημα. Μυθιστορηματικός φόντος η κατοχική Κεφαλλονιά με τη διπλή κατοχή από Γερμανούς και Ιταλούς. Η Κεφαλλονιά με τον Αίνο και την εθνική της αντίσταση στις απρόσιτες κορυφές του, το ανυπόταχτο φρόνημα των κατοίκων της και το καυστικό σκώμμα στα χείλη των περήφανων Κεφαλλήνων. Η …διεισδυτική κατάδυση του Κώστα Θωκταρίδη στα γαλανά νερά της Νότιας Κεφαλλονιάς ήλθε να φέρει στο φως και να ξαναθυμίσει

μιαν ιστορία, οι ζώντες πρωταγωνιστές της οποίας έχουν αρχίσει όλο και περισσότερο να λιγοστεύουν. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος δεν θα μπορούσε να μην συμμετέχει στην έκδοση αυτή και να σταθεί, όσο του ήταν δυνατόν, αρωγός στην προσπάθεια της Ρένας Γιατροπούλου και του Κώστα Θωκταρίδη να εμφανίσουν και να αναδείξουν την εξαιρετική αυτή ναυτική περιπέτεια που υπήρξε και το τελευταίο ταξείδι ενός απ’ τους πλέον φερέλπιδες Αξιωματικούς του Ναυτικού της εποχής εκείνης, του Νίκη Μέρλιν. Η συμβολή του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος σε αυτή την εκδοτική προσπάθεια εντάσσεται στους σκοπούς του κατασταστικού του. Το παρόν πόνημα αποτελεί σημαντικό εγχείρημα που προάγει την ιστορική και ναυτική έρευνα. Είμαστε βέβαιοι ότι παραδίδουμε ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα στο βιβλιόφιλο κοινό. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Ðåñßðëïõò

77

78

Ðåñßðëïõò

BAPOMETPO

Γράφει ο Σκάπουλος

ΑΓΑΠΗΤΕΣ ΦΙΛΕΣ & ΦΙΛΟΙ. Χαμός γίνεται τις τελευταίες μέρες στο Μουσείο. Αμέσως μόλις τέλειωσαν τα μαθήματα των τελευταίων σχολείων και σταμάτησαν οι μακρόσυρτες ομάδες των παιδιών να περιφέρονται καθημερινά μέσα στο Μουσείο γεμίζοντας τις αίθουσες με τις χαρούμενες φωνές τους, αλλά και με τις χαριτωμένες ερωτήσεις τους, έπεσαν σαν ακρίδες οι άνθρωποι του Μουσείου και έγδυσαν στην κυριολεξία τις δύο πρώτες αίθουσες, την αίθουσα εκδηλώσεων που είναι και πινακοθήκη και την αίθουσα της αρχαίας Ελλάδας και των τριήρεων. Δεν άφησαν τίποτε στη θέση του. Πίνακες, έπιπλα, προθήκες, μοντέλα, χάρτες με ταξίδια αρχαίων θαλασσοπόρων, όλα μα όλα σαρώθηκαν, μαζεύτηκαν και δρομολογήθηκαν μερικά για άλλα σημεία του Μουσείου και κάποια για αποθήκες. Ο στόχος απ’ ό,τι πήρε το αυτί μου είναι να προετοιμασθούν οι δύο αίθουσες να φιλοξενήσουν το φθινόπωρο, δεν ξέρω ακόμα πότε ακριβώς, μια έκθεση έργων του Βολανάκη. Πολύ σημαντικό και τολμηρό εγχείρημα αυτό που επιχειρεί το Μουσείο και έρχεται σε μια κρίσιμη χρονιά, που γιορτάζει τα εξηκοστά του γενέθλια ενώ από την άλλη πλευρά συνεχίζει τον αγώνα του να ξεφύγει απ’ τη μιζέρια της οικονομικής ανέχειας που: ″Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ, μεγάλα κι υψηλά, τριγύρω Του έκτισαν τείχη″ Προκαλεί όμως χαρά και ενθουσιασμό αυτή η πρωτοβουλία που στηρίζεται και ενισχύεται από το ίδρυμα Λασκαρίδη, το οποίο συμμετέχει στην έκθεση με πολλούς δικούς του πίνακες. Πρόκειται αναμφισβήτητα για μια κίνηση που ανυψώνει το Μουσείο στην πρώτη γραμμή των πολιτιστικών φορέων του τόπου. Είναι ένας στόχος αντάξιος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος που εκπροσωπεί και αναδεικνύει την ιστορία των ναυτικών αγώνων του έθνους και τη ναυτική παράδοση της πρώτης εμπορικής ναυτιλίας στον κόσμο. Είναι μια εκδήλωση που αναδεικνύει επίσης την πόλη του Πειραιά στην οποία έζησε ένα μεγάλο τμήμα της ζωής του ο μεγάλος καλλιτέχνης και το λιμάνι της οποίας ύμνησε και εξωράισε με τον αξεπέραστο χρωστήρα του. Υποθέτω πως θα υπάρξουν άλλοι αρμοδιότεροι να γράψουν για το μεγάλο αυτό γεγονός σε άλλα σημεία του περιοδικού, εγώ απλά το άκουσα και γεμάτος χαρά έτρεξα να σας το προφτάσω. Δεν ξέρω ακόμα πόσο θα διαρκέσει η έκθεση, πάντως πιστεύω πως θα υπάρξει αρκετός χρόνος ώστε όλα τα μέλη του Μουσείου και όλος ο κόσμος του Πειραιά και της Αθήνας να μη χάσει την ευκαιρία να την απολαύσει, δεδομένου ό,τι είναι η πρώτη φορά που επιχειρείται στη χώρα. Επειδή δε τη βραδιά των εγκαινίων, όποτε κι αν είναι, υποθέτω

πως θα παρευρίσκονται πολλοί επίσημοι, νομίζω ότι μιαν άλλη μέρα θα είναι προτιμότερη η επίσκεψη, ώστε με ησυχία και με τη βοήθεια κάποιου καταλόγου να την περιδιαβάσει κανείς και να την απολαύσει. Όπως ανέφερα στην αρχή του σημειώματός μου, μια ακόμη σχολική χρονιά έφτασε στο τέρμα της και τα τιτιβίσματα των παιδιών έπαψαν να αντιλαλούν στις αίθουσες του Μουσείου. Έχω την εντύπωση πως θα πρέπει να αποδοθεί έπαινος στα τέσσερα παιδιά του Μουσείου για το έργο που επιτελούν καθημερινά όλο το χρόνο. Πρόκειται για τον Χάρη, την Κλεοπάτρα, την Πωλίνα και την Ιωάννα. Η τελευταία έκανε μαθήματα μέχρι και τον Μάρτιο, ενώ από τον Απρίλιο απουσιάζει σε άδεια λοχείας, διότι έφερε στον κόσμο ένα πανέμορφο κοριτσάκι. (Το είδα σε φωτογραφία κινητού τηλεφώνου). Η στήλη εύχεται θερμά στους ευτυχείς γονείς κάθε χαρά. Να είναι η μικρή υγιής και τυχερή. Όπως έλεγα αξίζει να εξαρθεί η μύηση των μαθητών που παρελαύνουν καθημερινώς απ’ το Μουσείο, στα κεφάλαια της ναυτικής ιστορίας του έθνους μας, αλλά και στη ναυτική παράδοση, από τα ξύλινα αμπάρια των σιτεμπορικών ιστιοφόρων του χθες, στα μεγαθήρια της εφοπλιστικής μας επιχειρηματικότητας του σήμερα. Είναι μια λειτουργία που δικαιώνει την ύπαρξη του Μουσείου και επιβεβαιώνει τον παιδευτικό και κοινωνικό του χαρακτήρα. Θα ήταν άδικο να μην παρατηρήσω απ’ αυτή τη στήλη της συνεχούς γκρίνιας και της καλοπροαίρετης αντιπολίτευσης τη διαφορετική ρότα που φαίνεται να κρατάει το Μουσείο. Επί τέλους τέλειωσε και το πρόγραμμα της Κοινωνίας της Πληροφορίας το οποίο υπήρξε η αφορμή να βγουν από την αποθήκη, να συντηρηθούν και να καταγραφούν πάρα πολλά εκθέματα που μέχρι τώρα βρίσκονταν εκεί τοποθετημένα από την εποχή της δωρεάς των. Δημιουργήθηκε μια διαδικτυακή πύλη, η βάση δεδομένων της οποίας είναι προσβάσιμη στους επισκέπτες του διαδικτύου, μαζί με όλες τις χρηστικές πληροφορίες που αναρτώνται εκεί ως ειδήσεις του Μουσείου. Παράλληλα κατασκευάσθηκαν έξι πανέμορφα CDs από το υλικό του Μουσείου με ιδέες και κείμενα που επιμελήθηκε το επιστημονικό προσωπικό. Νομίζω πως το πρόγραμμα της Κοινωνίας της Πληροφορίας που μόλις ολοκληρώθηκε άφησε ένα πολύ θετικό αποτέλεσμα στο Μουσείο, γιατί κοντά στις προγραμματικές αναβαθμίσεις, ανανέωσε πλήρως και τον μηχανολογικό εξοπλισμό υπολογιστών και όλων των εργαλείων καθημερινής δουλειάς των υπαλλήλων. Θα ήταν ευχής έργο εάν κατορθωνόταν να υπάρξει και πάλι ένα αντίστοιχο πρόγραμμα για περαιτέρω αναβάθμιση των λειτουργιών και γιατί όχι;;; απόκτηση πρόσθετων δυνατοτήτων εικονικής περιήγησης σε περιβάλλοντα ανάλογα με το παιδευτικό αντικείμενο του Μουσείου. Ίσως μιλάμε για όνειρα ή για λειτουργίες που έχουμε δει σε πλουσιοπάροχα επιχορηγούμενα Μουσεία. Κανείς δεν ξέρει όμως τι επιφυλάσσει το μέλλον και η μέχρι τώρα πορεία (ρότα) του Μουσείου έχει αποδείξει πως μπορούμε να αισθανόμαστε αισιόδοξοι. Τελειώνοντας θα ήθελα να υπενθυμίσω την παραίνεση που είχα απευθύνει στους αναγνώστες της στήλης όταν ανέλαβα τη συγγραφή της. Είχα παρακαλέσει να έχω τη δική σας ανάδραση με παρατηρήσεις σας, σχόλια, επώνυμα ή ανώνυμα, που θα έχουν ως βασική συνιστώσα της αλληλογραφίας μας την προαγωγή του Μουσείου και της λειτουργίας του. Οι λίγες επιστολές που έχω λάβει δεν μου αφήνουν της εντύπωση πως γράφω κάτι αξιόλογο. Σας παρακαλώ γράψτε μου κάτι δικό σας. Μέχρι τότε η στήλη εύχεται σε όλες και όλους καλό καλοκαίρι.

Ðåñßðëïõò

79

ÊÁÔÁËÏÃÏÓ ÐÏËÉÔÉÓÔÉÊÙÍ ÖÏÑÅÙÍ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ ÄÉÅÕÈÕÍÓÇ

Ô.Ê.

ÔÇËÅÖÙÍÁ

ÍÏÌÉÊÇ ÌÏÑÖÇ

ÊÁÔÇÃÏÑÉÁ

Ðáðáññçãïðïýëïõ 2

105 61 ÁèÞíá

Ôçë.: 210 33 68 518 Fax: 210 32 53 680

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

Ãéáëüò Óýìçò

856 00 ÄùäåêÜíçóá

22460 72363 22460 72569

Ä.

Åéäéêü

Óêñá 94

176 63 ÊáëëéèÝá

210 89 57 234

Í.Ð.É.Ä.

-

4. ÈÙÑÇÊÔÏ Ã. ÁÂÅÑÙÖ

¼ñìïò Ðáëáéïý ÖáëÞñïõ -Ôñïêáíôåñü

-

210 98 36 539 210 98 52 578

Êñáôéêü

-

5. Á/Ô ÂÅËÏÓ Ìïõóåßï Áíôéäéêôáôïñéêïý Áãþíá

¼ñìïò Ðáëáéïý ÖáëÞñïõ -Ôñïêáíôåñü

-

210 98 88 457

Êñáôéêü

Åéäéêü

¾äñá

180 40 ¾äñá

22980 52355

Í.Ð.Ä.Ä.

Ôïðéêü

Âéèõíßáò 2

632 00 Í. ÌïõäáíéÜ ×áëêéäéêÞò

23730 26166

Ä.

Åéäéêü

ÔóéëéâÞ

291 00 ÆÜêõíèïò

26950 42436

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

Ïäüò Ìïõóåßïõ 3

330 52 Ãáëáîßäé

22650 41558 22650 41795

Ä.

Ôïðéêü

Ìðü÷áëç Óôáõñüò

291 00 ÆÜêõíèïò

26950 28249

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

11. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÁÉÃÁÉÏÕ

Ðáñíáóóïý 2 & Ëåùö. Êçöéóßáò

151 24 Ìáñïýóé

210 81 25 547 210 98 11 581

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

12. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÁÍÄÑÏÕ

ÄÞìïò ¢íäñïõ

845 00 ¢íäñïò

22820 22264

Í.Ð.Ä.Ä.

Ôïðéêü

13. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÈÇÑÁÓ

Ìðïõìðïõëßíáò 31-33

185 35 ÐåéñáéÜò

210 42 96 815

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

ÄÞìïò Êáëýìíïõ

852 00 ÊÜëõìíïò

22430 51361

Ä

Åéäéêü

15. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÊÑÇÔÇÓ

ÁêôÞ Êïõíôïõñéþôç

731 31 ×áíéÜ

Ôçë.: 28210 91875 Fax: 28210 74484

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

16. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ËÉÔÏ×ÙÑÏÕ

Áã. Áðïóôüëùí 35

602 00 Ëéôü÷ùñï

23520 81402

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

17. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÏÉÍÏÕÓÓÙÍ ÏÉÍÏÕÓÓÅÓ ×ÉÏÕ

Ïéíïýóóåò

821 01 Ïéíïýóóåò

22720 51582

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

ÓôÝöáíïõ Ôóïýñç 20

821 00 ×ßïò

22710 44139

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

ÊáñáïëÞ & Äçìçôñßïõ 28

188 63 ÐÝñáìá

210 44 19 083

Ä.

Åéäéêü

20. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÊÁÂÁËÁÓ

-

-

Ôçë.: 2510 835826 Fax: 2510 226850

Ä.

Åéäéêü

21. ÌÏÕÓÅÉÏ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ & ÓÐÏÃÃÁËÅÉÁÓ ÍÅÁÓ ÊÏÕÔÁËÇÓ

-

814 00 ËÞìíïò

Ôçë.: 22540 51790 22540 51362 Fax: 22540 51763

Ä.

Åéäéêü

-

ÖÜñóá Áñãïóôüëé ÊåöáëëïíéÜ

Ôçë.: 26710 87260 Fax: 26710 25656

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

-

ÊáñäÜìõëá ×ßïò

Ôçë.: 2510 835287 Êéí: 6936 136 145

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

Êñõïíåñßïõ 14

Áã. ÍÜðá Êýðñïò

00357 23816366

Ä.

Ãåíéêü

-

166 74 ÃëõöÜäá

-

É.

Ãåíéêü

ÏÍÏÌÁ

1. ÁËÓÏÓ ÅËËÇÍÉÊÇÓ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ 2. ÄÇÌÏÔÉÊÏ ÍÁÕÔÉÊÏ & ËÁÏÃÑÁÖÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÓÕÌÇÓ 3. ÅËËÇÍÉÊÏ ÉÍÓÔÉÔÏÕÔÏ ÐÑÏÓÔÁÓÉÁÓ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ

6. ÉÓÔÏÑÉÊÏ ÁÑ×ÅÉÏ - ÌÏÕÓÅÉÏ ÕÄÑÁÓ 7. ÌÏÕÓÅÉÏ ÁËÉÅÕÔÉÊÙÍ ÓÊÁÖÙÍ & ÅÑÃÁËÅÉÙÍ 8. ÌÉËÁÍÅÉÏ ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ 9. ÍÁÕÔÉÊÏ & ÉÓÔÏÑÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÃÁËÁÎÅÉÄÉÏÕ 10. ÍÁÕÔÉÊÏ & ÉÓÔÏÑÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÆÁÊÕÍÈÏÕ

14. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÊÁËÕÌÍÏÕ

18. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ×ÉÏÕ 19. ÌÏÕÓÅÉÏ ÁËÉÅÉÁÓ & ÁËÉÅÕÔÉÊÙÍ ÓÊÁÖÙÍ ÓÔÏ ÐÅÑÁÌÁ

22. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÉÏÍÉÏÕ

23. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÊÁÑÄÁÌÕËÙÍ 24. ÌÏÕÓÅÉÏ “ÈÁËÁÓÓÁ” ÊÕÐÑÏÕ 25. ÍÁÕÔÉÊÇ ÓÕËËÏÃÇ Ì. ÌÅÈÅÍÉÔÇ