PERIPLOUS 125 by Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος

ΒΡΑΒΕΙΟ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ 2023

ΤΕΥΧΟΣ 125 • ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ-ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2023

ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37

Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ.-YEN-ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΒΡΑΒΕΙΟ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ 2023

125

OKTΩΒΡΙΟΣ // ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2023

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 02

Χαιρετισμός του Εκδότη

Βράβευση του «Περίπλου Ναυτικής Ιστορίας» από την Ακαδημία Αθηνών

ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ Ν.Α.Τ. ΓΙΑ ΤΗ ΝΑΥΤΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ

“ΑΓΑΠΗΜΕΝΗ ΚΩΣΝΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ” • Της Μαρίας Μερσυνιά

Η Μάχη του Ναβαρίνου - σύμφωνα με τις Οθωμανικές πηγές • Του Χ. Σουκρού Ιλιτζάκ

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ 1912-1913 Η δράση του στόλου του Αιγαίου μέσα από τις συλλογές και τα αρχεία του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος • Επιμέλεια αφιερώματος Πηνελόπη Βουγιουκλάκη

«Η συμβολή του Έπους 1940-41 και τα ακραία φαινόμενα των χειμώνων στην έκβαση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου» • Του ακαδημαϊκού Χρήστου Ζερεφού, Γενικού Γραμματέα της Ακαδημίας Αθηνών

«ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ 1913-1940» • Παρουσίαση της νέας έκδοσης του Αντιναυάρχου ε.α. Αναστασίου Δημητρακόπουλου ΠΝ

Κωνσταντίνος Καταγάς - Ο ναύαρχος ποιητής • Του Αντιναυάρχου ε.α. Ιωάννη Παλούμπη ΠΝ

« ΚΡΟΥΑΖΙΕΡΑ ΠΕΙΡΑΙΑΣ » - ΜΑΡΙΝΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ ΛΙΜΑΝΙ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ • Tου Θεοδώρου Κόντε

Χριστουγεννιάτικη εκδήλωση του Κέντρου Ειδικής Φροντίδας Παιδιών (ΚΕΦΠ) του Πολεμικού Ναυτικού.

Ημερολoγιο ΝΜΕ

Ανακοίνωση - Γενική Συνέλευση και Αρχαιρεσίες 2024

Γραμματεία: Κλεοπάτρα Ρηγάκη

Αποχαιρετισμός - Σωτήριος Τζαμουράνης

Εκτύπωση: ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΣΤΕΡΓΙΟΥ Μον. ΙΚΕ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ & ΘΑΛΑΣΣΑ

ΒΑΡΟΜΕΤΡΟ

ΤΕΥΧΟΣ 125 • ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ-ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2023

ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37

Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ.-YEN-ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Εξώφυλλο Βράβευση του «Περίπλου Ναυτικής Ιστορίας» από την Ακαδημία Αθηνών

Τριμηνιαία Έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Κωδ. 2528 Ιδιοκτήτης: Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος Μαρίνα Ζέας, Πειραιάς 185 37 Τηλ.: 210 45 16 264 • Fax: 210 45 12 277 E-mail: info@hmmuseum.gr, hellenicmaritimemuseum@gmail.com Website: www.hmmuseum.gr Εκδότης - Διευθυντής: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Διεύθυνση Σύνταξης: Γιάννης Παλούμπης

Επιμέλεια Έκδοσης: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πηνελόπη Βουγιουκλάκη Δρ Βυζαντινής Αρχαιολογίας Ιωάννα Μπερμπίλη ΑΜ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας & Διοίκησης Πολιτιστικών Μονάδων

Διαφημίσεις: Ν. Νικολαΐδης-Ε. Σ. Σύρος Τηλ./Fax: 210 24 35 075

ΔΙΑΝΈΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΆΝ Οι απόψεις που εκφράζονται στον ΠΕΡΙΠΛΟΥ είναι προσωπικές των συγγραφέων και δε δεσμεύουν το ΝΜΕ, ούτε ερμηνεύουν την πολιτική ή τις αποφάσεις του.

Τραπεζικός λογαριασμός για την κατάθεση συνδρομής μελών: ΕΘΝΙΚΉ ΤΡΆΠΕΖΑ/Δικαιούχος: Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος Aρ. Λογ/σμου: 072/482020-74/ IBAN: GR13 0110 0720 0000 0724 8202 074 Παράκληση η κατάθεση να γίνεται ΕΠΩΝΥΜΩΣ, ώστε να αποστέλλεται ακολούθως και η σχετική απόδειξη.

Το εξώφυλλο του πρώτου τεύχους, το θέµα του οποίου είχε φιλοτεχνήσει ο Γήσης Παπαγεωργίου

Βράβευση του

«Περίπλου Ναυτικής Ιστορίας» από την Ακαδημία Αθηνών

Η Πρόεδρος του ΝΜΕ και ιδρυτικό μέλος της ομάδας έκδοσης του περιοδικού «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» παρέλαβε το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών στην πανηγυρική συνεδρία της 21ης Δεκεμβρίου 2023.

τις 21 Δεκεμβρίου 2024 κατά την πανηγυρική Συνεδρία της Ακαδημίας Αθηνών, βραβεύτηκε το περιοδικό του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, το περιοδικό μας, από το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα της χώρας. Η διάκριση αυτή ήλθε σαν επιστέγασμα κόπων, προσπαθειών και υλοποίηση ονείρων των πρωτοπόρων εργατών του πνεύματος που ξεκίνησαν το περιοδικό πριν από 32 χρόνια. Πρωτεργάτες της έκδοσης , που την εμπνεύστηκα και την ξεκίνησαν το 1991 ήταν: • Ο Ναύαρχος (ε,α) Κωνσταντίνος Παΐζης, Πρόεδρος, τότε, του ΝΜΕ, συγγραφέας και ερευνητής της Ιστορίας του Πολεμικού Ναυτικού. • Ο Πλοίαρχος Ε.Ν. Αναστάσιος 4

125

•

Τζαμτζής, συγγραφέας και ιστορικός της Ελληνικής Εμπορικής Ναυτιλίας και τότε μέλος του Δ.Σ. Ο Νικόλαος Λάχανος Αρχιπλοίαρχος (Ο) (ε.α), Βετεράνος του Β΄ ΠΠ και τότε Γενικός Γραμματέας Δ.Σ. Ο Γήσης Παπαγεωργίου Αξιωματικός (Μ) ΠΝ(εα) τότε μέλος του Δ. Σ του Μουσείου και διακεκριμένος ταλαντούχος σκιτσογράφος, γνωστός για τις επιμελημένες και πρωτότυπες εκδόσεις του για τις στολές και του Πολεμικού Ναυτικού και τους παλαιούς πέτρινους φάρους. Αναστασία Αναγνωστοπούλου – Παλούμπη τότε μέλος του ΔΣ και σημερινή Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος.

Η αξιοσημείωτη διάκριση αποτελεί μεγάλη ηθική ανταμοιβή και για όλους εμάς που σήμερα στελεχώνουμε την ομάδα επιμέλειας του περιοδικού και και συνεχίζουμε αδιάλειπτα και με αφοσίωση την έκδοση του. Η βράβευση αποτελεί έμπνευση και δέσμευση προς τους αναγνώστες όλους για τη διατήρηση της ποιότητας της τριμηνιαίας μας έκδοσης. Εκφράζουμε τις ειλικρινείς μας ευχαριστίες προς την Ακαδημία Αθηνών για τη βράβευση. Παράλληλα θα θέλαμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας προς όλους όσους στηρίζουν έμπρακτα το περιοδικό με τα ενδιαφέροντα άρθρα τους και με τις ευγενικές χορηγίες τους επί 32 συναπτά έτη.

125 5

Η αρχαιολόγος και μέλος της ομάδας επιμέλειας του περιοδικού Ιωάννα Μπερμπίλη,, η Πρόεδρος του ΝΜΕ Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη και ο ακαδημαϊκός καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας Κωνσταντίνος Μπουραζέλης.

Η κυρία Αναστασία Αναγνωστοπούλου- Παλούμπη, Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, κρατώντας το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.

Η Πρόεδρος του ΝΜΕ Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη με τον Πρόεδρο της Ακαδημίας Αθηνών Μιχαήλ Σταθόπουλου

O Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας, Καθηγητής Χρήστος Ζερεφός και η ομάδα του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος που επιμελείται τον «Περίπλου». Από αριστερά οι αρχαιολόγοι Ιωάννα Μπερμπίλη και Πηνελόπη Βουγιουκλάκη, η Πρόεδρος του ΝΜΕ Αναστασία ΑναγνωστοπούλουΠαλούμπη και ο Διευθυντής Σύνταξης Αντιναύαρχος ΠΝ(εα) Ιωάννης Παλούμπης.

125

ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ Ν.Α.Τ. ΓΙΑ ΤΗ ΝΑΥΤΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ Πειραιάς, 2023

ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ Ν.Α.Τ. ΓΙΑ ΤΗ ΝΑΥΤΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ

ΕΠΙΤΕΛΙΚΗ ΣΥΝΟΨΗ 1. Η ναυτιλία αποτελεί έναν από τους βασικούς πυλώνες της ελληνικής οικονομίας (συνεισφέροντας το 2021 το 9,4% στο Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν), που αναβαθμίζει το διεθνές προφίλ της χώρας, παρουσιάζοντας σε δύο τουλάχιστον δείκτες (ιδιοκτησία στόλου και αξία στόλου) επίδοση άνω του 10% σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι ναυτιλιακές δραστηριότητες υπογραμμίζουν την εθνική παρουσία σε όλα τα μήκη και πλάτη της υφηλίου, ενισχύουν τις σχέσεις της Ελλάδας με άλλες ναυτιλιακές χώρες και ενισχύουν την εδαφική και κοινωνική συνοχή της χώρας μας και της Ε.Ε. 2. Η Ελληνική ναυτική αγορά εργασίας εμφανίζει τα κύρια χαρακτηριστικά της παγκόσμιας και της ευρωπαϊκής αγοράς εργασίας για τους ναυτικούς, οι οποίες αντιμετωπίζουν από τις αρχές της δεκαετίας του 2020 νέες προκλήσεις υπό το πρίσμα εξωγενών παραγόντων (πανδημία του Covid-19, πόλεμος στην Ουκρανία, ενεργειακή κρίση, πράσινη μετάβαση, απανθρακοποίηση) και του αυξανόμενου σφοδρού ανταγωνισμού μεταξύ των ναυτιλιακών επιχειρήσεων. Η (διαχρονική) μείωση του αριθμού των απασχολούμενων (Ελλήνων) ναυτικών αποτελεί ένα βασικό χαρακτηριστικό της εγχώριας αγοράς εργασίας, ακολουθώντας τις αντίστοιχες διεθνείς τάσεις που έχουν οδηγήσει από τα μέσα της δεκαετίας του 2010 σε σημαντικό έλλειμμα θέσεων αξιωματικών του ναυτιλιακού τομέα.

παραμένει ιδιαίτερα ελλιπής, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για έναν κρίσιμο συντελεστή της ανταγωνιστικότητας της ναυτιλίας και, κατ’ επέκταση, της οικονομικής ανάπτυξης. 4. Αναγνωρίζοντας τις συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες, το Ναυτικό Απομαχικό Ταμείο (ΝΑΤ) επιδιώκει να συμβάλλει με την παρούσα Έκθεση στην ενίσχυση της «ορατότητας» της Ελληνικής ναυτικής απασχόλησης, εμπλουτίζοντας την πολύ περιορισμένη σχετική βιβλιογραφία με ένα ολιστικό υπόδειγμα αναφοράς που εξασφαλίζει: ➔ την ανάδειξη της ιστορίας και του σύγχρονου ρόλου του ΝΑΤ στο πεδίο της υποστήριξης των εθνικών πολιτικών για την προαγωγή της ναυτιλίας και της ναυτικής απασχόλησης, ➔ την αποτύπωση του διεθνούς και του ευρωπαϊκού περιβάλλοντος της εμπορικής ναυτιλιακής δραστηριότητας, που επιδρά καθοριστικά στη ναυτική απασχόληση ενόψει του «παγκοσμιοποιημένου» χαρακτήρα της ναυτικής αγοράς εργασίας, ➔ την σκιαγράφηση της ιδιότυπης φυσιογνωμίας της εγχώριας ναυτικής αγοράς εργασίας και των σύνθετων προκλήσεων που αντιμετωπίζει η Ελληνική ναυτιλία στο πεδίο των ανθρώπινων πόρων, ➔ την παρουσίαση των πρόσφατων βασικών εξελίξεων και τάσεων της ναυτικής απασχόλησης στην Ελλάδα, όπως προκύπτουν από την ανάλυση των διοικητικών δεδομένων του ΝΑΤ με έμφαση στα στοιχεία που εξάγονται από την βάση δεδομένων της Αναλυτικής Περιοδικής Δήλωσης Ναυτικών (ΑΠΔΝ).

3. Η αποτελεσματική εφαρμογή εθνικών πολιτικών για την ανάπτυξη Πειραιάς, 2023 5. Σε εθνικό επίπεδο, το ΝΑΤ ήταν ο πρώτος φορέας που των ανθρώπινων πόρων της ναυτιλίας επιβάλλει την ολοκληρωμένη επιχείρησε την συστηματική αποτύπωση του μεγέθους της ναυτικής κατανόηση της ναυτικής αγοράς εργασίας και την συστηματική απασχόλησης στην Ελλάδα, μέσω της απογραφής των Ελλήνων παρακολούθηση των βασικών μεγεθών και τάσεων της ναυτικής Ναυτικών που διενήργησε αμέσως μετά την έναρξη λειτουργίας του απασχόλησης. Ωστόσο, ο παγκοσμιοποιημένος χαρακτήρας και το 1862. Για τα 155 χρόνια που λειτούργησε ως ο πλέον εμβληματικός οι ιδιαιτερότητες της ναυτικής αγοράς εργασίας καθιστούν την Ελληνικός φορέας κοινωνικής ασφάλισης των ναυτικών (1861 παρακολούθηση της ναυτικής απασχόλησης μία de facto δυσχερή 2016), το ΝΑΤ αποτέλεσε έναν πολύ σημαντικό κόμβο πληροφοριών διαδικασία και, συνεπώς, μία σύνθετη πρόκληση ακόμα και για τα για την ναυτική απασχόληση, αφενός, μέσω της τήρησης πληθώρας πλέον αναπτυγμένα κράτη της Ευρωπαϊκής Περιφέρειας. Υπό το σχετικών διοικητικών δεδομένων, αφετέρου, μέσω της διενέργειας πρίσμα αυτό, η αποτύπωση της ναυτικής απασχόλησης τείνει να 8

125

περιοδικών απογραφών. Μετά την ριζική ασφαλιστική μεταρρύθμιση του 2016, το ΝΑΤ συνεχίζει την αυτόνομη λειτουργία του, ασκώντας, καταρχήν, μη ασφαλιστικές αρμοδιότητες. Η ικανότητά του, μάλιστα, να συγκεντρώνει και να επεξεργάζεται πολύτιμες πληροφορίες για τη ναυτική απασχόληση αναβαθμίσθηκε σημαντικά κατά την τελευταία πενταετία. Το 2018 ξεκίνησε η λειτουργία της νέας βάσης δεδομένων του ΝΑΤ, η οποία αντιστοιχεί στην εφαρμογή «Αναλυτική Περιοδική Δήλωση Ναυτικών» (ΑΠΔΝ). Μέσω της ΑΠΔΝ, ενισχύθηκε ο βαθμός αξιοπιστίας, το εύρος και η ποικιλία των διοικητικών δεδομένων που συγκεντρώνει το ΝΑΤ σχετικά με τη ναυτική απασχόληση. Παράλληλα, το ΝΑΤ απέκτησε το 2021 και άρχισε να χρησιμοποιεί κεντρικό σύστημα αναφορών επιχειρηματικής ευφυίας (Business Intelligence - BI). Πρόκειται για ένα εξειδικευμένο πληροφοριακό σύστημα που επιτρέπει την ταχύτερη πρόσβαση στην πληροφορία, διευκολύνει την υποβολή ερωτημάτων και την άντληση στοιχείων και από τις δύο βάσεις δεδομένων του φορέα (ΟΠΣ/ΝΑΤ και ΑΠΔΝ) και παρέχει τη δυνατότητα αξιοποίησης προηγμένων τεχνικών μετασχηματισμού δεδομένων. 6. Επιδιώκοντας να αναδείξει τις πρόσφατες εξελίξεις και τάσεις της ναυτικής απασχόλησης στην Ελλάδα, η παρούσα Έκθεση παρουσιάζει τα πορίσματα διεπιστημονικής επεξεργασίας επιλεγμένων ώριμων δεδομένων της ΑΠΔΝ την περίοδο 2020-2022. Για τις ανάγκες της σχετικής έρευνας εφαρμόσθηκε ένα αυστηρό μεθοδολογικό πλαίσιο που εξετάζει την εξέλιξη της ναυτικής απασχόλησης σύμφωνα με δύο κύριους δείκτες: ▪ τον “συνολικό αριθμό εγγεγραμμένων ναυτικών” (ή «συνολική εγγεγραμμένη ναυτική απασχόληση»), που περιλαμβάνει το σύνολο των μελών συγκροτημένων πληρωμάτων πλοίων για τα οποία υποβλήθηκαν ΑΠΔΝ στο ΝΑΤ καθ’ όλο/α το/τα έτος/η αναφοράς (έστω και για μία ημέρα ασφάλισης από ναυτική απασχόληση) ▪ τον “αριθμό εγγεγραμμένων ναυτικών κατά τον 8ο μήνα τους έτους”, που περιλαμβάνει το σύνολο των μελών συγκροτημένων πληρωμάτων πλοίων για τα οποία υποβλήθηκαν ΑΠΔΝ στο ΝΑΤ κατά τον μήνα Αύγουστο του/των έτους/ ετών αναφοράς (ενδεικτικό χρονικό σημείο του έτους με υψηλά επίπεδα ναυτικής απασχόλησης). 6.1. Τα βασικά πορίσματα από την επεξεργασία των δεδομένων της ΑΠΔΝ ως προς την κατάσταση της εγγεγραμμένης ναυτικής απασχόλησης το 2022 συνοψίζονται ως εξής: (α) Ο συνολικός αριθμός των εγγεγραμμένων ναυτικών ανήλθε στους 24.162, εκ των οποίων οι 1.814 ήταν αλλοδαποί (υπήκοοι άλλων Κρατών Μελών ΕΕ). Ειδικά κατά τον 8ο μήνα, ο αριθμός των εγγεγραμμένων ναυτικών ανήλθε στους 16.877, εκ των οποίων 1.174 ήταν αλλοδαποί (υπήκοοι άλλων Κρατών Μελών ΕΕ). (β) Ο συνολικός αριθμός εγγεγραμμένων γυναικών ναυτικών ανήλθε στις 1.619. Ειδικά κατά τον 8ο μήνα, η εγγεγραμμένη γυναικεία ναυτική απασχόληση αντιστοιχούσε σε 1.133 άτομα. Η μεγάλη πλειονότητα (ποσοστό 70%) αφορούσε εργαζόμενες στην ευρύτερη κατηγορία των επιβατηγών. Το ποσοστό των γυναικών ναυτικών ηλικίας κάτω των 45 ετών ήταν 84%. (γ) Η πλειοψηφία των εγγεγραμμένων ναυτικών (ποσοστό σχεδόν 70%) ήταν ηλικίας κάτω των 45 ετών, με τους περισσότερους (ποσοστό σχεδόν 40%) να ανήκουν στην κρίσιμη ηλικιακή κατηγορία 31 - 45 ετών. Η ομάδα των νεοεισερχόμενων ναυτικών (ηλικίας έως 30 ετών) αντιστοιχούσε στο 30% επί του συνόλου. (δ) Οι πλέον πολυπληθείς ειδικότητες ναυτολόγησης στους εγγεγραμμένους ναυτικούς αντιστοιχούσαν στους μηχανικούς (Α΄, Β΄, Γ΄), τους ναύτες, τους θαλαμηπόλους και τους πλοιάρχους. (ε) Ο αριθμός των εγγεγραμμένων δοκίμων / εκπαιδευόμενων ναυτικών που απασχολήθηκαν σε πλοία ανήλθε στους 3.555 (109 από αυτούς απασχολήθηκαν στην ευρύτερη κατηγορία των επιβατηγών πλοίων). 6.2. Τα βασικά πορίσματα από την επεξεργασία των δεδομένων της ΑΠΔΝ ως προς τις εξελίξεις και τάσεις στην εγγεγραμμένη ναυτική απασχόληση την περίοδο 2020 - 2022 συνοψίζονται ως εξής:

(α) Το ξέσπασμα της πανδημίας COVID-19 και οι συνακόλουθες επιπτώσεις της στις διεθνείς και εγχώριες μεταφορές εμπορευμάτων και επιβατών είχαν έντονη αρνητική επίδραση στη ναυτική απασχόληση το 2020. (β) Η ανάκαμψη της ναυτικής απασχόλησης ξεκίνησε σχετικά γρήγορα ήδη από το 2021 και συνεχίσθηκε το 2022. Ειδικότερα, ο συνολικός αριθμός εγγεγραμμένων ναυτικών για το έτος 2022 ήταν αυξημένος κατά 5% σε σχέση με το 2020, ενώ ο αριθμός των εγγεγραμμένων ναυτικών κατά τον 8ο μήνα του 2022 ήταν αυξημένος σχεδόν κατά 10% σε σχέση με τον 8ο μήνα του 2020. Ειδικά στην ευρύτερη κατηγορία των επιβατηγών, σημαντική αύξηση της απασχόλησης παρατηρήθηκε στον τομέα των θαλαμηγών. (γ) Η γυναικεία ναυτική απασχόληση επλήγη ιδιαίτερα από την κρίση της πανδημίας. Ωστόσο, επανάκαμψε γρήγορα παρουσιάζοντας το 2022 αύξηση 31% σε σχέση με το ιστορικό χαμηλό του 2020. Ειδικότερα, η εγγεγραμμένη γυναικεία ναυτική απασχόληση το 2022 ανήλθε σε 1.619 άτομα (ποσοστό 6,7% της συνολικής εγγεγραμμένης ναυτικής απασχόλησης), υπερβαίνοντας τα επίπεδα προ πανδημίας. Οι ναυτιλιακές δραστηριότητες που τροφοδοτούνται από τον τουρισμό (επιβατική ναυσιπλοϊα και ναυσιπλοϊα αναψυχής) απασχολούν το μεγαλύτερο ποσοστό των γυναικών ναυτικών και, συνεπώς, αποτελούν κρίσιμο μοχλό για την προαγωγή της γυναικείας ναυτικής απασχόλησης. (δ) Η κρίση της πανδημίας έπληξε ιδιαίτερα την απασχόληση των δοκίμων / εκπαιδευόμενων ναυτικών, η οποία όμως έχει επανέλθει σε φάση ανάκαμψης σημειώνοντας το 2022 συνολική αύξηση σχεδόν 30% σε σχέση με το 2020 (ειδικά στην ευρύτερη κατηγορία των επιβατηγών σημειώθηκε αύξηση σχεδόν 85%). (ε) Διαχρονικά, η εποχικότητα αποτελεί μία κρίσιμη παράμετρο για τη ναυτική απασχόληση στην Ελλάδα, κυρίως, λόγω της έντονης τουριστικής κίνησης που παρατηρείται στα νησιά σε συγκεκριμένες περιόδους του έτους. Το κρίσιμο αυτό χαρακτηριστικό επιβεβαιώνεται από τα στοιχεία της ΑΠΔΝ, που καταδεικνύουν σταδιακή αύξηση της συνολικής εγγεγραμμένης απασχόλησης κατά τους μήνες Απρίλιο και Μάιο και κορύφωση της κατά τους θερινούς μήνες έως και τον Σεπτέμβριο. 6.3. Όσον αφορά τις ομάδες ναυτικών που δεν περιλαμβάνονται στην ως άνω «εγγεγραμμένη ναυτική απασχόληση», δύο ευρήματα της έρευνας παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον: (α) Ο αριθμός των ναυτικών που απασχολούνται ως αρχιπλοίαρχοι και αρχιμηχανικοί σε ναυτιλιακές επιχειρήσεις (για τους οποίους υποβάλλονται ΑΠΔΝ αν και δεν αποτελούν μέλη πληρωμάτων) σχεδόν διπλασιάσθηκε κατά την τελευταία πενταετία (1.024 το 2022 από 644 το 2018), καταδεικνύοντας ότι η απασχόληση σε ναυτιλιακές εταιρείες εξελίσσεται σε ιδιαίτερα ελκυστική επιλογή για ναυτικούς υψηλών προσόντων. (β) Ο αριθμός των ναυτικών που εξαγόρασαν χρόνο υπηρεσίας τους σε μη συμβεβλημένα πλοία ξένης σημαίας (για τους οποίους δεν υποβάλλονται μεν ΑΠΔΝ αλλά τηρούνται σχετικά δεδομένα στο ΟΠΣ του ΝΑΤ) ανήλθε το 2022 στους 5.352. 7. Η συστημική ανάγνωση των δεδομένων της ΑΠΔΝ υπό το πρίσμα και άλλων πηγών πληροφόρησης για τη λειτουργία της Ελληνικής ναυτικής αγοράς εργασίας οδηγεί στην ανάδειξη των βασικών προκλήσεων ανάπτυξης των ανθρώπινων πόρων της Ελληνικής ναυτιλίας, οι οποίες έχουν ήδη διαγνωσθεί σε σημαντική έκταση από τους κοινωνικούς εταίρους του ναυτιλιακού τομέα. Η Έκθεση αποτυπώνει με αντικειμενικό τρόπο το πλέγμα των σχετικών προκλήσεων και τις αναγκαίες παρεμβάσεις αποτελεσματικής αντιμετώπισής τους, επιβεβαιώνοντας την ισχυρή δέσμευση της ηγεσίας και των στελεχών του ΝΑΤ να συνεχίσουν τις διαχρονικές δραστηριότητες του πλέον εμβληματικού δημόσιου οργανισμού υποστήριξης των Ελλήνων ναυτικών στη χώρα μας και να προωθήσουν άμεσα καινοτομικές πρωτοβουλίες σε πεδία υψηλής προτεραιότητας για τους κοινωνικούς εταίρους της ναυτικής αγοράς εργασίας. 125 9

“ΑΓΑΠΗΜΕΝΗ ΚΩΣΝΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ” ΈΚΘΕΣΗ ΜΕ ΕΡΓΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΙΔΡΥΜΑΤΩΝ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΜΑΡΙΝΑΣ ΜΑΡΤΙΝΟΥ ΚΑΙ VEHBI KOÇ

ε αφορμή τα εγκαίνια για την επαναλειτουργία της Ελληνικής Σχολής Γαλατά στην Κωνσταντινούπολη, φιλοξενήθηκε στους χώρους της για 7 μήνες (Μαϊος 2023 – Νοέμβριος 2023) μια ιδιαίτερης σημασίας έκθεση με τίτλο “Aziz Istanbul” / “Cherished Istanbul”. Η Σχολή Γαλατά, άλλοτε Σχολείο της Ελληνικής κοινότητας της περιοχής , επανήλθε στη διαχείριση των αρχικών ιδιοκτητών της μετά από πολυετής προσπάθειες και τις . Η ημέρα της επίσημης επαναλειτουργίας της ως πολιτιστικού κέντρου συγκέντρωσε πλήθος κόσμου και ένωσε σε έναν κοινό σκοπό τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο , τον κο Rahmi Koc και το ζεύγος Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου. Οι δύο μεγάλοι επιχειρηματίες της Ελλάδας και της Τουρκίας, συναντήθηκαν σε μια ευλογημένη στιγμή, όταν η κατασκευαστική εταιρεία του κου Rahmi Koc, ARK INSAAΤ, ανέλαβε την ανακαίνιση του κτηρίου με την αποκλειστική χορηγία του Ιδρύματος Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου. 10

125

Της Μαρίας Μερσυνιά

Αρχειονόμου-Βιβλιοθηκονόμου, MSc Δημόσιας Ιστορίας Υπεύθυνης Τμήματος Πολιτιστικών Δράσεων της ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ Επιμελήτριας Συλλογής Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου

Άποψη της έκθεσης

Έκθεση ήταν αφιερωμένη στην «αγαπημένη» Κωνσταντινούπολη, προβάλλοντας επιλεγμένα έργα των συλλογών των 2 επιχειρηματιών. Η Συλλογή του Ιδρύματος Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου (ΙΑΜΜ) παρουσίασε σπάνια πανοράματα της Κωνσταντινούπολης αλλά και υδατογραφίες και ελαιογραφίες με απεικονίσεις σημαντικών τοπόσημων της Πόλης. Από τη Συλλογή του Vehbi Koç Foundation Sadberk Hanım Museum, παρουσιάστηκαν επιλεγμένα θρησκευτικά αντικείμενα από ασήμι και σεντέφι, κατασκευασμένα από τεχνίτες της Πόλης του 18ου και 19ου αιώνα. Συλλογή Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου

125 11

ΑΓΑΠΗΜΕΝΗ ΚΩΣΝΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ Συλλογή Ιδρύματος Vehbi Koç

Οι πίνακες των Ευρωπαίων ζωγράφων – περιηγητών της Συλλογής Μαρτίνου ανέδειξαν τον θαυμασμό των καλλιτεχνών για την Πόλη και τη μαγική επιρροή που είχε πάνω τους, ενώ τα θρησκευτικά αντικείμενα του Μουσείου Sadberk Hanim αποκάλυψαν την απαράμιλλη τεχνική παραγωγή και το υψηλό επίπεδο δεξιοτεχνίας των κατασκευαστών. Ο κοσμοπολίτικος χαρακτήρας της Πόλης είναι εμφανής σε όλα τα επίπεδα καθώς η ζωγραφική απεικόνισή της, μέσα από τα ευαίσθητα μάτια των καλλιτεχνών, γίνεται πραγματικότητα μέσα από τα εξαίρετα έργα των τεχνιτών. Η Κωνσταντινούπολη του 18ου και 19ου αιώνα , αποτελώντας τον κοινό τόπο αναφοράς όλων των αντικειμένων και έργων τέχνης που εκτίθενται , προβάλλεται μεγαλειώδης, πολυπρόσωπη και ακτινοβόλος, παγιώνοντας την αξιοζήλευτη θέση που ήδη κατέχει στο διεθνές πολιτιστικό γίγνεσθαι 12

125

ΑΓΑΠΗΜΕΝΗ ΚΩΣΝΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ Συνεργασία Ελλάδας και Τουρκίας

κα Hulya Bilgi εκ μέρους του Μουσείου Sadberk Hanim και η κα Φανή – Μαρία Τσιγκάκου σε συνεργασία με το ίδρυμα Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου, επιμελήθηκαν το στήσιμο της έκθεσης αλλά και τον πολυτελή κατάλογο που την συνοδεύει. Η κα Hulya Bilgi , ανέφερε για την έκθεση «Καθώς είμαστε το πρώτο ιδιωτικό Μουσείο του Ιδρύματος Vehbi Koc , το οποίο άνοιξε τις πόρτες του στο κοινό, φιλοξενούμε μια τεράστια συλλογή αντικειμένων από επιλεγμένα αντικείμενα αντιπροσωπευτικά διαφόρων πολιτιστικών υποβάθρων που αναπτύχθηκαν στην Ανατολία από το 6000π.Χ. μέχρι την Οθωμανική και Δημοκρατική περίοδο» H ιστορικός τέχνης κα Φανή – Μαρία Τσιγκάκου, ανέφερε χαρακτηριστικά: « Αυτά τα έργα δημιουργήθηκαν από καλλιτέχνες που έφτασαν στην

Κωνσταντινούπολη, αποτυπώνουν σκηνές από την καθημερινή ζωή και κρατούν τη μνήμη εκείνης της περιόδου ζωντανή. Είμαστε πολύ χαρούμενοι που παρουσιάζουμε τη Συλλογή του Ιδρύματος Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου , η οποία παρέχει πληροφορίες για τις διαφορετικές όψεις της παράδοσης της Ευρωπαϊκής ζωγραφικής» Τα 34 έργα της Συλλογής Μαρτίνου που εκτέθηκαν, δημιουργήθηκαν από καλλιτέχνες όπως οι Amadeo Preziosi, Joseph Schranz, MichelFrançois Preault, Clara Barthold Mayer, Louis Lottier, Antoine Ignaz Melling, Louis-François Cassas, Thomas Allom, Alfred-Marie-Joseph de Courville, Antoine-Laurent Castellan, και Konstantin Kapıdağlı. Δύο υπέροχα και σπάνια πανοράματα του 18ου αι. υπογεγραμμένα από τον καλλιτέχνη Cook , απεικονίζουν τις δύο όχθες της Πόλης με γλαφυρότητα,

αναδεικνύοντας ταυτόχρονα την πληθωρική και συναρπαστική της φύση. Οι καλλιτέχνες που ζούσαν στο Βόσπορο ζωγράφιζαν με λεπτομέρεια και μυθιστορηματική περιγραφή. Οι Οριενταλιστές και οι ρομαντικοί καλλιτέχνες παρέσυραν τον θεατή να μοιραστεί την δική τους προοπτική στις παραμυθένιες γωνιές της Πόλης. Η έκθεση της Σχολής Γαλατά ,με το συμβολικό της χαρακτήρα, ανέδειξε τα ευεργετικά αποτελέσματα της αγαστής συνεργασίας δύο Ιδρυμάτων , ενός Ελληνικού και ενός Τουρκικού, τα οποία σκοπό έχουν την ανάδειξη του πολιτισμού και της ιστορίας της πατρίδας τους. Η κοινή ιστορία των 2 λαών στον ίδιο τόπο και το μεγαλείο της Πόλης, παρουσιάστηκαν με σεβασμό και αλληλοεκτίμηση, αφού είναι και για τους δύο … η «Αγαπημένη Κωνσταντινούπολη»

Οι συνδιοργανωτές και χορηγοί της έκθεσης. Από αριστερά ο κύριος Αθανάσιος Μαρτίνος, η κυρία Semahat Sevim Arsel – Koç, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης Βαρθολομαίος, η κυρία Μαρίνα Μαρτίνου και ο κύριος Rahmi Koç

125

125 15

Η Μάχη του Ναβαρίνου σύμφωνα με τις Οθωμανικές πηγές* Του Χ. Σουκρού Ιλιτζάκ**

George Philip Reinagle, “Η ναυμαχία του Ναβαρίνου 1827”, 1828 Ελαιογραφία, 121,9 x 243,8 εκ. Εθνικό Ναυτικό Μουσείο του Greenwich * Αυτό το σύντομο άρθρο προέρχεται από διάλεξη που παρουσιάστηκε διαδικτυακά στις 13 Οκτωβρίου 2022 στο συνέδριο με τίτλο “Admiral Viscount Nelson: New insights into his Personal Life & Naval Career” που διοργανώθηκε από το Εθνικό Ναυτικό Μουσείο του Ηνωμένου Βασιλείου στο Πόρτσμουθ και από το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη. Την μετάφραση του κειμένου από τα αγγλικά επιμελήθηκε ο Ναύαρχος Ιωάννης Παλούμπης, στον οποίο οφείλονται θερμές ευχαριστίες. ** Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, Ρέθυμνο. Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ. Συντομογραφίες: AMAE: Archives du Ministère des Affaires étrangères (Παρίσι) C.BH: Cevdet Bahriye CO: Colonial Office FO: Foreign Office

125

HAT: Hatt-ı Hümayun ODA: Osmanlı Devlet Arşivleri (Οθωμανικά Κρατικά Αρχεία, Κωνσταντινούπολη) TNA: The National Archives (Λονδίνο)

TSMA: Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi [Αρχεία του παλατιού Τοπ Καπί, Κωνσταντινούπολη] Y.EE: Yıldız Esas Evrak

Πολλά έχουν γραφτεί για τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου, την τελευταία μεγάλη ναυμαχία στην ιστορία που έγινε εξ ολοκλήρου με ιστιοφόρα. Επίσημα έγγραφα των ευρωπαϊκών δυνάμεων της εποχής καθώς και απομνημονεύματα των πρωταγωνιστών έχουν δημοσιευτεί και απεικονίζουν με ζωντανό τρόπο την εξέλιξη αυτού του γεγονότος1. Ενώ ουσιαστικά κάθε μελέτη της Ελληνικής Επανάστασης κάνει τουλάχιστον μια σύντομη αναφορά σε αυτή τη μάχη, η Οθωμανική οπτική παραμένει χωρίς επαρκή μελέτη2. Οι περισσότερες ιστορίες ερευνών του Οθωμανικού 19ου αιώνα αναφέρονται δεόντως σε όσα είναι γνωστά στην τουρκική ιστοριογραφία ως «Επιδρομή του Ναβαρίνου», ή «Καταστροφή του Ναβαρίνου». Αλλά εργασίες ειδικώς αφιερωμένες στο Ναβαρίνο είναι σπάνιες και συχνά δεν διαθέτουν ακαδημαϊκή αυστηρότητα3. Αυτή η προφανής έλλειψη ενδιαφέροντος εκ μέρους της Οθωμανικής ιστοριογραφίας είναι περίεργη λαμβάνοντας υπόψη τον πλούτο των διαθεσίμων πηγών. Συγκεκριμένα τα Οθωμανικά Κρατικά Αρχεία στην Κωνσταντινούπολη περιλαμβάνουν μια εκτεταμένη συλλογή τεκμηρίων που σχετίζονται με τον Ελληνικό πόλεμο της ανεξαρτησίας προσφέροντας ένα πλούτο ανεκμετάλλευτων πληροφοριών και για τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου.

ριν προχωρήσουμε στο κύριο θέμα, είναι απαραίτητο να παρουσιάσουμε μια πολύ σύντομη γενική επισκόπηση του ιστορικού υπόβαθρου. Στη δεκαετία πριν από την Ελληνική Επανάσταση, η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρισκόταν σε έντονη εσωτερική αναταραχή4. Αμέσως μετά τη λήξη του Ρωσο–Τουρκικού πολέμου (1806–1812) η Υψηλή Πύλη έβαλε σε εφαρμογή ένα σχέδιο με σκοπό να ενοποιήσει τις επαρχίες της υπό μία κεντρική εξουσία και να δημιουργήσει ένα νέο επαρχιακό στρατό διοικούμενο από αυτοκρατορικούς Βεζίρηδες. Αυτή η προσπάθεια έφερε την Υψηλή Πύλη σε άμεση σύγκρουση με μυριάδες επαρχιακούς μεγιστάνες διαφορετικών διαμετρημάτων, θρησκειών και εθνοτήτων οι οποίοι είχαν απολαύσει ένα μεγάλο βαθμό αυτονομίας από τη δεκαετία 1770. Αυτές οι εσωτερικές μάχες προξένησαν μεγάλες καταστροφές σε όλη την Αυτοκρατορία που έμοιαζε με μια δεκαετή περίοδο εμφυλίου πολέμου και τελικά οδήγησαν

στην εξάντληση της στρατιωτικής δυναμικότητας της Υψηλής Πύλης. Πολλοί επαρχιακοί μεγιστάνες, όπως ο Αλή Πασάς Τεπελενλής, ανατράπηκαν βιαστικά χωρίς να αντικατασταθούν τα δίκτυα και οι υποδομές τους με αποτελεσματικές εναλλακτικές λύσεις. Κατά συνέπεια, οι αυτοκρατορικοί βεζίρηδες που αντικατέστησαν τους μεγιστάνες είχαν μεγάλη δυσκολία να βρουν, να κινητοποιήσουν και να χρηματοδοτήσουν αναγκαίες στρατιωτικές δυνάμεις εναντίον των Ελλήνων επαναστατών. Είναι ασφαλές να λεχθεί ότι το Οθωμανικό κράτος παρουσίαζε όλα τα σημεία ενός καταρρέοντος κράτους κατά τη διάρκεια του ελληνικού πολέμου της ανεξαρτησίας. Επέδειξε αξιοσημείωτη ανικανότητα, αγωνιζόταν να διεξαγάγει τις βασικές της λειτουργίες και εξασκούσε μόνο ονομαστική εξουσία πάνω στο μεγαλύτερο τμήμα της επικρατείας της.

• 1 Για τα πιο σημαντικά έργα σχετικά με τη μάχη του Ναβαρίνου, βλέπε C. M. Woodhouse, The Battle of Navarino (Λονδίνο: Hoddler & Stoughton, 1965); George Douin, Navarin (6 Juillet-20 Octobre 1827) (Κάϊρο: Société Royale de Géographie d'Egypte, 1927); Jane Bourchier (επιμ.), Memoir of the Life of Admiral Sir Edward Codrington (Λονδίνο: Longmans, Green, & Co., 1873), vol. 2. • 2 Για μια πρόσφατη επισκόπηση των γεγονότων γύρω από τη μάχη, βλέπε Robert Holland, “Navarino” στο Greek Revolution: A Critical Dictionary, Πασχάλης Κιτρομηλίδης & Κωνσταντίνος Τσουκαλάς (επιμ.) (Harvard University Press, 2021), 281-95. • 3 Για δύο έργα στα τουρκικά αφιερωμένα στο Ναβαρίνο, βλέπε Fevzi Kurtoğlu, Yunan İstiklâl Harbi ve Navarin Muharebesi (Çengeloğlu Tahir Paşa) [Ο Ελληνικός Πόλεμος της Ανεξαρτησίας και η Μάχη του Ναβαρίνου, Τσεγκελόγλου Τάχιρ Πασάς] (Άγκυρα: Genelkurmay Başkanlığı, 1944). Οι μεταγραφές των αρχειακών εγγράφων από τον Kurtoğlu περιέχουν πολλά αναγνωστικά λάθη, που συχνά τα καθιστούν δυσανάγνωστα. Ali Fuat Örenç, «1827 Navarin Deniz Savaşı ve Osmanlı Donanması, [Ναυμαχία του Ναβαρίνου του 1827 και το Οθωμανικό Ναυτικό]» Tarih Dergisi 46 (2009): 37-84. • 4 Για τις εσωτερικές διαμάχες σε όλη την αυτοκρατορία στη δεκαετία του 1810, βλέπε H. Şükrü Ilıcak, “The decade prior to the Greek Revolution: A black hole in Ottoman history” στο The Greek Revolution in the Age of Revolutions (1776‐1848), Reappraisals and Comparisons, Πασχάλης Κιτρομηλίδης (επιμ.) Λονδίνο: Routledge, 2021), 139-148.

125 17

Η Μάχη του Ναβαρίνου

ην άνοιξη του 1822, η Υψηλή Πύλη ματαιοπονώντας από τις ανεπιτυχείς προσπάθειες που έκανε παρατάσσοντας τους Γενίτσαρους και στρατολογημένους αγρότες, κατάλαβε μια σκληρή αλήθεια: ότι δεν υπήρχε άλλη πρακτική επιλογή από το να αναθέσει την καταστολή της ελληνικής εξέγερσης σε Αλβανούς πολέμαρχους και μισθοφόρους. Ωστόσο, οι Αλβανοί δεν είχαν τίποτα να κερδίσουν από την εχθρική στάση τους απέναντι στους Έλληνες και ήταν πρόθυμοι να ακολουθήσουν το ένστικτο επιβίωσής τους. Οι προσπάθειες της Υψηλής Πύλης να τους εντάξει σε ένα ενιαίο Μουσουλμανικό μέτωπο εναντίον των ξεσηκωμένων Ελλήνων δεν έφεραν αποτέλεσμα καθώς εθελουσίως επιμήκυναν τη σύγκρουση για όσο το δυνατόν περισσότερο5. Μία κρίσιμη περίσταση προέκυψε τον Δεκέμβριο του 1823 όταν ο Μουσταφά Πασάς Μπουσάτι, ο πατριάρχης της επιφανούς δυναστείας της Βόρειας Αλβανίας εγκατέλειψε την πολιορκία του Μεσολογγίου με πρόσχημα κακού καιρού. Ως αντίδραση σ’ αυτή την εξέλιξη η Υψηλή Πύλη έλαβε το εξαιρετικό μέτρο αναθέτοντας την αποστολή της κατάπνιξης της Ελληνικής εξέγερσης στον Διοικητή της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή Πασά. Γι’ αυτό το λόγο βλέπουμε τον γιό του Ιμπραήμ Πασά ως αρχιστράτηγο επικεφαλής στο Ναβαρίνο κάποια χρόνια αργότερα.

5 Για μια ολοκληρωμένη κατανόηση του πολύπλευρου ρόλου που έπαιξαν οι Αλβανοί κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, βλέπε H. Şükrü Ilıcak (επιμ.), “Those Infidel Greeks”, The Greek War of Independence through Ottoman Archival Documents (Λέϊντεν: Brill, 2021), 1-29: https://brill.com/downloadpdf/ title/60933.

125

Το Οθωμανικό Ναυτικό στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης Την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης, όπως και οι χερσαίες δυνάμεις, το οθωμανικό ναυτικό αποδείχθηκε επίσης εντελώς ανίκανο. Ελλείψει εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού και κινήτρων, με δυσκολία προσπαθούσε να επιχειρήσει έξω από τα Δαρδανέλια. Απαιτείται σοβαρή έρευνα για να καταλάβουμε τις αιτίες που ήρθαν έτσι τα πράγματα, αλλά προφανώς, το ναυτικό δεν εξαιρούνταν από τη γενική εξασθένηση της οργάνωσης και της απόδοσης διαφόρων εκτελεστικών και στρατιωτικών σωμάτων.

πό το 1797, και πιθανότατα από παλαιότερα, το Αυτοκρατορικό Ναυτικό στηριζόταν αποκλειστικά σχεδόν μόνο σε Έλληνες ναυτικούς από την Ύδρα, τις Σπέτσες, τα Ψαρά, τον Πόρο και το Τρίκερι. Σύμφωνα με μία αναφορά που πιθανότατα παρουσιάστηκε στον Σουλτάνο το 1825, αυτή η μεταβολή στην εθνοτική σύνθεση των πληρωμάτων του Αυτοκρατορικού Ναυτικού έλαβε χώρα από κάποιον πρώην Μεγάλο Ναύαρχο Χουσεΐν Πασά. Ο Μεγάλος Βεζύρης ο οποίος παρουσίασε την αναφορά δεν διευκρίνισε σε ποιον Χουσεΐν Πασά αναφερόταν, αλλά από το 1789 μόνο δύο Χουσεΐν πασάδες υπηρέτησαν στη θέση του Μεγάλου Ναυάρχου, ο Γκιρίτλι (Κρητικός) Χουσεΐν Πασάς (1789–1792) και ο Κιουτσούκ Χουσεΐν Πασάς (1792–1803). Σε κάθε περίπτωση, η αναφορά συμπεραίνει ότι πριν από αυτό η πλειονότητα των ναυτών στο Αυτοκρατορικό Ναυτικό ήταν κυρίως Μουσουλμάνοι

επιστρατευόμενοι από τους Φελλάχους που διέμεναν στην παραλιακή ζώνη μεταξύ Αντιόχειας και Αλεξάνδρειας. Όμως ο Χουσεΐν Πασάς θεώρησε ότι οι Μουσουλμάνοι ναυτικοί ήταν «άχρηστοι» και τους αντικατέστησε με Έλληνες νησιώτες. Από εκείνο το σημείο και μετά Έλληνες νησιώτες σχεδόν αποκλειστικά προσλαμβάνονταν στο Αυτοκρατορικό Ναυτικό6. Όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση είναι μάλλον ακριβές να υποτεθεί ότι οι Έλληνες ήταν οι μόνοι ναυτικοί της Αυτοκρατορίας και όπως με ευκρίνεια το έθεσε ο Γάλλος Επιτετραμμένος στην Κωνσταντινούπολη, Υποκόμης Βιέλα «η επανάσταση στον Μοριά και στα νησιά δεν αποστέρησαν μόνο τους Τούρκους από αυτή την πηγή, αλλά τους έστρεψε τελείως εναντίον τους»7. Όταν η Ελληνική Επανάσταση ξέσπασε μερικοί από τους Έλληνες ναυτικούς που βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη φυλακίστηκαν

Ambroise Louis Garneray, “Η ναυμαχία του Ναβαρίνου 1827”, 18271830. (Λεπτομέρεια) Ελαιογραφία, 179x278 εκ. Μουσείο Γαλλικής Ιστορίας, Βερσαλλίες Γαλλία.

σύμφωνα με τις Οθωμανικές πηγές

στις ναυτικές φυλακές8 ενώ εκείνοι που βρίσκονταν στα νησιά τους για τον χειμώνα συνενώθηκαν με τους επαναστάτες σε μεγάλους αριθμούς9. Ως αποτέλεσμα ο Οθωμανικός Στόλος που έπλευσε στην Καλλίπολη αργά τον Μάιο να περιμένει ναυτικούς ήταν σχεδόν χωρίς πληρώματα και αυτοί επί των πλοίων ήταν εν μέρει και αυτοί Έλληνες10. Όσο για την τύχη όσων ήδη επέβαιναν σε μερικά πλοία κατά μήκος των ακτών του Ιονίου που ενεπλάκησαν στην καταστολή της εξέγερσης του Αλή Πασά, υπάρχουν περιορισμένες διαθέσιμες πληροφορίες. Σύμφωνα με τον Πρόξενο της Βρετανίας στην Πάτρα, Φίλιπ Τζέιμς Γκριν, η πρώτη ναυτική εμπλοκή μεταξύ Οθωμανικού και Ελληνικού πλοίου μετά το ξέσπασμα της εξέγερσης έγινε στα ανοιχτά του λιμανιού της Ζακύνθου στις αρχές Μαΐου 1821. Συγκεκριμένα, το μισό πλήρωμα του οθωμανικού πλοίου — το οποίο ήταν μέρος της μοίρας του Καπουντανά Μπέη (υποναυάρχου)— ήταν Έλληνες από την Ύδρα ή άλλα νησιά11. Αυτή η σύγκρουση προφανώς έκανε την ήδη επισφαλή θέση των ελληνικών πληρωμάτων στον Οθωμανικό στόλο ακόμη πιο αδύναμη. Στα μέσα Ιουνίου, ο Καπουντανά Αλί Μπέης έκανε μια κρίσιμη ανακάλυψη ενώ ο αυτοκρατορικός στόλος έπλεε κοντά στην Ηγουμενίτσα. Αποκάλυψε μια συνωμοσία μεταξύ των Υδραίικων πληρωμάτων, υποστηρίζοντας ότι βρίσκονταν σε κρυφή επικοινωνία με άλλους Υδραίους για να προχωρήσουν τα σχέδιά τους. Κάποιοι από αυτούς είχαν τα νέα επαναστατικά διακριτικά, που ήταν και στην ελληνική σημαία, με τατουάζ στους πήχεις των χεριών τους12. Ο καπετάν Μανώλης από την Ύδρα κατηγορήθηκε ότι προσπαθούσε να πείσει τους Υδραίους να λιποτακτήσουν χρησιμοποιώντας τα τρεχαντήρια που είχαν προσληφθεί για τον αυτοκρατορικό στόλο. Επίσης φέρεται να έστειλε μηνύματα στους αντάρτες, καλώντας τους να στοχοποιήσουν τον οθωμανικό στόλο, με υποσχέσεις

για υποστήριξη από το εσωτερικό των οθωμανικών σκαφών. Κατά συνέπεια, ο Οθωμανός αντιναύαρχος πήρε αυστηρά μέτρα, εκτελώντας έντεκα από τα ελληνικά μέλη του πληρώματος, συμπεριλαμβανομένου του καπετάν Μανώλη, των συγγενών του, και εκείνων που είχαν τατουάζ με επαναστατικά διακριτικά. Σύμφωνα με άλλον Βρετανό πρόξενο, Ουίλιαμ Μάγιερ της Πρέβεζας, αυτές οι εκτελέσεις, μαζί με λιποταξίες και απολύσεις, υπονόμευσαν σκληρά την αποτελεσματικότητα των πληρωμάτων του οθωμανικού στόλου13. Μη έχοντας πλέον εμπιστοσύνη στα ελληνικά πληρώματα, η Υψηλή Πύλη, σε κατάσταση πανικού, επιδίωξε να στρατολογήσει νέους ναυτικούς για να καλύψουν τις κενές θέσεις14. Τον Ιούλιο του 1821, οι Οθωμανοί υπουργοί υιοθέτησαν την ιδέα να προσλάβουν Ναπολιτάνους ναύτες από τη Σικελία. Σύμφωνα με τους υπουργούς, οι Ναπολιτάνοι ήταν «ανώτεροι ναύτες σε σύγκριση με τους άπιστους της Ύδρας. Ωστόσο, δεδομένου ότι ήταν κι αυτοί άπιστοι, ούτε αυτούς έπρεπε να εμπιστευτούν και ήταν επιτακτική ανάγκη να στρατολογηθούν μουσουλμάνοι»15 Οι Ναπολιτάνοι τελικά επιστρατεύτηκαν, με τις υπέρογκες μισθολογικές απαιτήσεις τους και τις ανησυχίες για πιθανές φιλορωσικές συμπάθειες που ανάγκασαν την Υψηλή Πύλη να αναζητήσει μουσουλμάνους ναύτες. Κατά συνέπεια, φιρμάνια εστάλησαν κατά μήκος της ακτογραμμής που εκτείνεται από τη Μαύρη Θάλασσα έως την Αραβία, να επιστρατευθούν μουσουλμάνοι άνδρες με ναυτική εμπειρία16. Ωστόσο, η στρατολόγηση μουσουλμάνων ναυτικών αποδείχθηκε μια μακρά και απαιτητική προσπάθεια. Ένας σημαντικός αριθμός από αυτούς ήταν απρόθυμοι να ενταχθούν στο ναυτικό και όσοι το έκαναν, συχνά δεν είχαν επαρκή εκπαίδευση17. Κατά συνέπεια, το οθωμανικό ναυτικό παρέμεινε σε κατάσταση χάους καθ' όλη τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, εμποδιζόμενο από το ανώτερο ανθρώπινο δυναμικό και το κίνητρο των Ελλήνων επαναστατών18. Μέχρι την άνοιξη του 1822, η Υψηλή

Πύλη κατάφερε να βγάλει μια αρμάδα στη θάλασσα, ωστόσο η εντυπωσιακή ανικανότητά τους απέναντι στις • 6 Χουσνού Εφέντης (Υπουργός Ναυτικών) προς Υψηλή Πύλη, χωρίς ημερομηνία, ODA/HAT 28521. Δείτε επίσης, ODA/C.BH. 3008, 24 Δεκέμβριος 1797. • 7 Viella προς Baron Portal (Υπουργός Εξωτερικών για το Ναυτικό και τις Αποικίες), [μέσα Μαΐου 1821], AMAE Turquie 233. • 8 Υψηλή Πύλη προς Μαχμούντ Β’, [τέλη Ιουλίου 1821], ODA/HAT 51316; Υψηλή Πύλη προς Μεγάλο Ναύαρχο, 26 Ιουλίου 1821,ODA/Ayniyat 573/352, στο “Those Infidel Greeks”, 138-39. • 9 Strangford προς Castlereagh, 10 Μαΐου 1821, TNA/ FO 78-98/30. • 10 Viella προς Baron Portal (Υπουργός Εξωτερικών για το Ναυτικό και τις Αποικίες), [μέσα Μαΐου 1821], AMAE Turquie 233. • 11 Philip James Green, Sketches of War in Greece (Λονδίνο: Thomas Hurst & Co., 1827), 35. • 12 Καπουντανά Αλί Μπέης προς Υψηλή Πύλη, 14 Ιουνίου 1821, ODA/HAT 36094. • 13 Meyer προς Londonberry, 15 Ιουνίου 1821, TNA/FO 78/103/148-153 στο Ε. Πρεβελάκης και Κ. Μερτικοπούλου (επιμ.), Ήπειρος, Αλή Πασάςκαι Ελληνική Επανάσταση: Προξενικές Εκθέσεις του Γουίλιαμ Μάγιερ από την Πρέβεζα (Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, 1996), 1/394; Meyer προς Επίτροπο, 17 Ιουνίου 1821, TNA/CO 136 /1104 /75-76 στο Ήπειρο, Αλή Πασάς και η Ελληνική Επανάσταση, 1/401. • 14 Αυτοκρατορική επιγραφή του Μαχμούντ ΄ Β , [τέλη Ιουλίου 1821], ODA/HAT 51316: «Μετά την εξέγερση των Ελλήνων, δεν είναι καθόλου επιτρεπτό η χρησιμοποίησή τους στα αυτοκρατορικά πλοία και είναι επιτακτική η στρατολόγηση μουσουλμάνων ναυτικών». • 15 Υψηλή Πύλη προς Μαχμούντ Β’, χωρίς ημερομηνία, ODA/HAT 37944. • 16 Υψηλή Πύλη προς Μεγάλο Ναύαρχο, 26 Ιουλίου 1821, ODA/Ayniyat 573/352 στο “Those Infidel Greeks”, 138-39; Υψηλή Πύλη προς Μαχμούντ Β’, [τέλη Ιουλίου 1821], ODA/HAT 51316. Ο Γάλλος ναύαρχος Halgan, αναφέροντας στις αρχές Αύγουστος 1821, δήλωσε ότι τα τέσσερα οθωμανικά πλοία που είδαν έξω από τη Σάμο ήταν επανδρωμένα σε μεγάλο βαθμό από Φράγκους, χωρίς να προσδιορίσει την εθνικότητά τους. Βλέπε, Υποναύαρχος Halgan προς Υπουργό Ναυτικών και Αποικιών, 7 Αυγούστου 1821, AMAE Turquie 234. • 17 Απαντώντας στο φιρμάνι, ο κυβερνήτης της Σιδώνας, Αμπντουλάχ Πασάς, ισχυρίστηκε ότι οι άνθρωποι σε εκείνη την παράκτια περιοχή που ασχολούνταν με θαλάσσιες δραστηριότητες έπλεαν στη θάλασσα χρησιμοποιώντας μικρά σκάφη. Επιπλέον, οι ναύτες στα πλοία που ανήκαν στους εμπόρους πολύ μεγαλύτερων προβλητών ήταν ως επί το πλείστον Έλληνες, αλλά περιλάμβαναν και κάποιους «θαλάσσιους Τούρκους». Παρά τις προσπάθειες στρατολόγησης ναυτών από τους Άραβες και τους φελάχ, η απόκτηση της συγκατάθεσής τους για στράτευση αποδείχθηκε ανέφικτος. Ο κυβερνήτης δήλωσε επίσης ότι ακόμη και αν ένας τέτοιος [μεγάλος] αριθμός ναυτικών μπορούσε να στρατολογηθεί με τη βία, η μεταφορά τους στην Κωνσταντινούπολη από ξηρά ή θάλασσα θα αποτελούσε σημαντική πρόκληση. Παρόλα αυτά τέτοια πρόσληψη θα γινόταν αν διαταχθεί με βασιλικό διάταγμα. Βλέπε, Υψηλή Πύλη προς Μαχμούντ Β’, χωρίς ημερομηνία, ODA/HAT 37944. • 18 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις ελληνικές ναυτικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, βλέπε Κατερίνα Γαλάνη & Τζελίνα Χαρλαύτη, “Aegean Islands and the Revolution at Sea στο Κιτρομηλίδης & Τσουκαλάς, Greek Revolution: Α Critical Dictionary, 147-60; Τζελίνα Χαρλαύτη & Κατερίνα Γαλάνη, “The sea and nation-building: Between a privately-owned merchant fleet and a revolutionary National Navy, 1821-1827” στο The Greek Revolution in the Age of Revolutions, 203-15.

125 19

Η Μάχη του Ναβαρίνου ελληνικές ναυτικές δυνάμεις εξέπληξε ακόμη και αξιωματούχους της Υψηλής Πύλης. Ένα αποκαλυπτικό απόσπασμα από μια επιστολή επίπληξης που στάλθηκε στον Οθωμανό αντιναύαρχο τον Ιούλιο του 1822 έχει ως εξής: «Δυσκολευόμαστε να καταλάβουμε γιατί παραπονιέστε για την κούραση των στρατευμάτων, την ανάγκη για ενισχύσεις και περισσότερες τροφοδοτικές μερίδες, αφού το Αυτοκρατορικό Ναυτικό έχει αποπλεύσει μόνο πρόσφατα από την αυτοκρατορική πρωτεύουσα, πλήρως επανδρωμένο με στρατιώτες και ναύτες, και με αρκετές μερίδες για επτά μήνες. Από την αναχώρησή σας, έχετε ταξιδέψει μόνο μέχρι τη Χίο και παραμείνατε εκεί επ’ αγκύρα, δεν έχετε καν εμπλακεί σε μάχη με τα πλοία των άπιστων [άπιστος σημαίνει Έλληνας εδώ]. Η εντύπωσή μας είναι ότι, φοβούμενοι τέτοια καραβάκια όπως τα καΐκια των καταραμένων άπιστων της Χίου θέλετε να τρέξετε πίσω στα Δαρδανέλια, αν και τα καράβια υπό τις διαταγές σας μοιάζουν με ιστιοπλοϊκά κάστρα. Έχουμε προετοιμάσει αυτά τα πλοία για το Αυτοκρατορικό Ναυτικό τα τελευταία δύο χρόνια με κόστος χιλιάδων πουγκιών με πολλές δυσκολίες. Πέρυσι, ο αείμνηστος μεγάλος Ναύαρχος και εσείς επαναφέρατε πίσω το ναυτικό χωρίς ιδιαίτερο λόγο

και χωρίς να καταβάλλετε την παραμικρή προσπάθεια στον Μοριά και χωρίς κανένα φόβο Θεού ή του Σουλτάνου μας. Ο τρόπος ενεργείας σας ήταν η προφανής αιτία της πτώσης της Τριπολιτσάς και άλλων τόπων στα χέρια των άπιστων, προκαλώντας την εξόντωση όλων αυτών των μουσουλμάνων ανδρών, γυναικών και παιδιών, που ζούσαν εκεί. Όπως και πέρυσι, έχετε την τάση να βρίσκετε δικαιολογίες για να σέρνετε τα πόδια σας και να χάνετε χρόνο, που ισοδυναμεί με δειλία και προδοσία κατά της θρησκείας και του κράτους μας. Όλοι προσποιείστε ότι κατέχετε τις ιδιαιτερότητες του ναυτικού πολέμου και καυχιέστε ότι είστε έμπειροι ναυτικοί, ωστόσο συμπεριφέρεστε σαν να μην ξέρετε τίποτα από τη ναυτική τέχνη. Εν ολίγοις, προφανώς δεν μπορείτε να κάνετε τίποτα άλλο παρά να σπαταλάτε πόρους»19. Σύμφωνα με την Υψηλή Πύλη, η αποτυχία του ναυτικού οφειλόταν στους «ανώτερους αξιωματικούς του Ναυτικού και τους αβάσιμους φόβους τους». «Όχι μόνο δεν έχουν εκπληρώσει καμία από τις οδηγίες μέχρι τώρα, αλλά έχουν επίσης τρομάξει τους μεγάλους ναυάρχους που έχουν διοριστεί μέχρι τώρα, καθώς και τις Αιγυπτιακές και Βαρβαρικές Μοίρες, από την ανάληψη οποιασδήποτε ενέργειας»20.

Ο Σουλτάνος και οι Οθωμανοί υπουργοί χρησιμοποιούσαν συχνά την έκφραση «δειλοί αξιωματικοί του Ναυτικού» για να χαρακτηρίσουν αυτά τα άτομα, τα οποία αναμενόταν να εξελιχθούν γρήγορα από καπετάνιοι και πληρώματα εμπορικών σκαφών σε ειδικευμένους θαλασσινούς πολεμιστές21. Σύμφωνα με πληροφορίες, ο μεγαλύτερος τρόμος τους ήταν τα ελληνικά πυρπολικά πλοία, που προκάλεσαν τέτοιες καταστροφές οι οποίες ενστάλαξαν καθολικό πανικό στις καρδιές τους22. Οι Μεγάλοι Ναύαρχοι δεν υπερέβαιναν τους υφισταμένους τους. Ο Χουσρέφ Πασάς, ο τέταρτος Μεγάλος Ναύαρχος διορισμένος από την αρχή της επανάστασης, κατείχε τη θέση του Μεγάλου Ναυάρχου από το 1811 έως το 1818. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Βρετανό πρεσβευτή Στράνγκφορντ, «η πείρα του περιοριζόταν στις πρακτικές γνώσεις των εργασιών του ναυπηγείου και «ο γενικός χαρακτήρας του ήταν της κατώτερης τάξης»23. Μέχρι τον Φεβρουάριο του 1823, έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του για να αποτρέψει την Υψηλή Πύλη από την αποστολή του στη θάλασσα24. Βλέπουμε ότι στην εκστρατεία του 1823, το οθωμανικό ναυτικό επανδρώθηκε κατά κύριο λόγο από Φράγκους (δλδ. Δυτικοί

• 19 Υψηλή Πύλη προς Καπουντανά Μπέη, 5 Ιουλίου 1822, ODA/Ayniyat 576/36, στο “Those Infidel Greeks”, 366-67. Για ένα άλλο αξιόλογο έγγραφο, βλέπε Υψηλή Πύλη προς Μεγάλο Ναύαρχο, 4 Οκτωβρίου 1822, ODA/Ayniyat 577/44, στο “Those Infidel Greeks”, 433-35: «Το Υπέροχο Κράτος έχει εξοπλίσει μια αρμάδα με κόστος χίλια πουγκιά πιάστρες και με μεγάλη δυσκολία […] Ωστόσο τίποτα δεν έχει επιτευχθεί μέχρι τώρα. Τα πλοία μας—που μοιάζουν φρούρια—δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τα καΐκια των απίστων. Δεν κάνουν τίποτα άλλο από το να περιηγούνται άσκοπα […] Η Μεσόγειος είναι η θάλασσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. ωστόσο ενώ το αυτοκρατορικό ναυτικό λειτουργεί από μόνο του στη θάλασσα, οι άπιστοι ληστές έχουν κυριαρχήσει στη Μεσόγειο και έχουν κόψει τους θαλάσσιους δρόμους, παρά την παρουσία τόσων πολλών πλοίων του πολεμικού ναυτικού […] Μήπως οι υψηλόβαθμοι αξιωματικοί του ναυτικού δεν φοβούνται τον Θεό; Δεν ντρέπονται μπροστά στην Αυτοκρατορική Μεγαλειότητα; Τι θα έχουν να πουν την Ημέρα της Κρίσεως, ενώ τριγυρνούν βρίσκοντας δικαιολογίες για να κερδίσουν χρόνο μέχρι τον Νοέμβριο [δηλ. χειμώνα], ώστε να επιστρέψουν αντί να εκδικηθούν […] Τότε, πότε θα χρησιμοποιηθεί ένας τόσο μεγάλος στόλος αν όχι τώρα; Ακόμη και ένας άνθρωπος με την ελάχιστη επιμέλεια και ζήλο δεν μπορεί να ανεχθεί αυτή την κατάσταση. Πέρυσι, τόσα χρήματα σπαταλήθηκαν επειδή υψηλόβαθμοι αξιωματικοί του ναυτικού δεν κατάφεραν τίποτα. Επιπλέον, δεν έδειξαν κανένα σημάδι ντροπής μετά το περιβόητο περιστατικό στη Χίο [αναφερόμενος στη δολοφονία του Οθωμανού Μεγάλου Ναυάρχου από Έλληνες επαναστάτες]. Στον απόηχο, από την ημέρα που έφτασαν στα νερά του Μωρέως, περιπλανώνται με το πρόσχημα ότι μεταφέρουν τρόφιμα στο Ναύπλιο με περίπου 80–90 πλοία στα χέρια τους, σαν να ήταν αυτό το πιο δύσκολο έργο ποτέ. Δεν καταλαβαίνουμε γιατί φοβάστε τόσο πολύ τον εχθρό— του οποίου η θρησκεία είναι ξεχωριστή από τη δική σας — παρά το γεγονός ότι έχετε ένα τέτοιο ναυτικό υπό τις διαταγές σας […] Η Αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα απαγορεύει αυστηρά στο ναυτικό να επιστρέψει στα Δαρδανέλια χωρίς άδεια, όπως συνέβη πέρυσι. • 20 Υψηλή Πύλη προς Μεγάλο Ναύαρχο, 4 Οκτωβρίου 1822, ODA/Ayniyat 577/43, στο “Those Infidel Greeks”, 431-32. • 21 Για πληροφορίες σχετικά με τα εμπορικά πλοία που μετατράπηκαν σε θωρηκτά και τα πληρώματά τους βλ., Γιουσούφ Μπέη (Κυβερνήτης της Ρόδου) προς Υψηλή Πύλη, 26 Μαΐου 1821, ODA/HAT 38439; Υψηλή Πύλη προς Μαχμούντ ΄ Β , χωρίς ημερομηνία, ODA/HAT 51300. • 22 Γιουσούφ Πασάς (Φρούραρχος της Πάτρας) προς Υψηλή Πύλη, 16 Ιανουαρίου 1823, ODA/HAT 39983; Strangford προς Canning, 10 Δεκεμβρίου 1822, ΤΝΑ/FO 111/27. Για περισσότερες πληροφορίες για την ανάπτυξη πυρπολικών από τους Έλληνες βλ Γαλάνη & Χαρλαύτη, “Aegean Islands”, 152; Χαρλαύτη & Γαλάνη, “The sea and nation-building”, 206. • 23 Strangford προς Canning, 10 Δεκεμβρίου 1822, TNA/FO 111/27. • 24 Strangford προς Canning, 10 Φεβρουαρίου 1823, TNA/FO 114/4. • 25 Strangford προς Canning, 26 Μαρτίου 1823, TNA/FO 114/33. • 26 Υψηλή Πύλη προς Διοικητή της Σιλίστρας, 18 Φεβρουαρίου 1825, ODA/C.BH.8484; Αχμέτ Πασάς στον πράκτορά του στην Υψηλή Πύλη, 19 Μαρτίου 1825, ODA/HAT 28574; Turner προς Canning, 26 Απριλίου 1825, TNA/FO 131/18.

125

σύμφωνα με τις Οθωμανικές πηγές

Ευρωπαίοι), που περιγράφονται ως εξαιρετικοί ναυτικοί, «που είχαν παρακινηθεί από γενναιόδωρους μισθούς, να εγκαταλείψουν την εμπορική υπηρεσία και να επιβιβαστούν στον οθωμανικό στόλο»25. Τα πράγματα άρχισαν να βελτιώνονται για την Υψηλή Πύλη το 1824, μόνο όταν το Αιγυπτιακό Ναυτικό, με τους Ευρωπαίους αξιωματικούς του, ένωσε τις δυνάμεις του με το Αυτοκρατορικό Ναυτικό. Οι συνδυασμένες ναυτικές δυνάμεις απέκτησαν μεγαλύτερη ευελιξία στην Ανατολική Μεσόγειο, επιτρέποντάς τους να μην διεξάγουν μόνο επιχειρήσεις διάσωσης, όπως αυτές στην Κρήτη, αλλά και στρατηγικές επιδρομές, όπως αυτές που κατευθύνθηκαν στα Ψαρρά. Μέχρι το 1825, βλέπουμε επίσης περίπου δύο χιλιάδες Κοζάκους που διέφυγαν από τη Ρωσική δίωξη να υπηρετούν στο Οθωμανικό Ναυτικό, συνοδευόμενοι από τους ιερείς και τους διερμηνείς τους26. Κάτω: Χάρτης του κόλπου του Ναβαρίνου και της διάταξης των πλοίων κατά τη ναυμαχία, 52x74 εκ. Λιθογραφείο A. Magnaron, Τεργέστη 24 Νοεμβρίου 1827. Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος.

Την παραμονή της Μάχης

έχρι το 1827, τα δύο βασικά προπύργια της ελληνικής αντίστασης, το Μεσολόγγι και η Αθήνα, είχαν πέσει και ο στρατός του Ιμπραήμ Πασά προχωρούσε στον Μοριά27. Το νησί της Ύδρας ήταν το απόλυτο προπύργιο της εξέγερσης στα μάτια της Υψηλής Πύλης, που βάζει τον Ιμπραήμ Πασά κάτω από επίμονες πιέσεις για να επιφέρει αποφασιστικό πλήγμα στο νησί. Τελικά, τις πρώτες μέρες του Σεπτεμβρίου, τα κοινά ναυτικά Τουρκο-Αιγύπτου-Τυνησίας στάθμευσαν στο Ναβαρίνο, στον νοτιοδυτικό Μοριά, έτοιμα για δράση28. Καθώς ο Σεπτέμβριος πλησίαζε στο τέλος του, οι ναυτικές δυνάμεις της Βρετανίας και της Γαλλίας συνέκλιναν έξω από το λιμάνι του Ναβαρίνου, με στόχο την επιβολή των διατάξεων της Συνθήκης του Λονδίνου του Ιουλίου 1827, δηλαδή να αποτρέψουν το Οθωμανικό Ναυτικό να αναλάβει δράση κατά των Ελλήνων χρησιμοποιώντας ακόμα και βία εάν χρειαζόταν. Η ρωσική μοίρα εντάχθηκε μαζί τους στις 15 Οκτωβρίου.

Στις 19 Σεπτεμβρίου, ο Ιμπραήμ Πασάς ανακοίνωσε τελικά την απόφασή του να αναλάβει επιχειρήσεις στα νησιά Ύδρας και Σπετσών. Στη συνέχεια, στις 25 Σεπτεμβρίου, οι σύμμαχοι ναύαρχοι συναντήθηκαν με τον Ιμπραήμ και προειδοποίησαν ότι είχαν αυστηρές εντολές να τον εμποδίσουν να πραγματοποιήσει το σχέδιό του. Ο Ιμπραήμ Πασάς διαμαρτυρήθηκε, αλλά ανέστειλε την εκστρατεία μέχρι να λάβει περαιτέρω οδηγίες από την Κωνσταντινούπολη. Σε επικοινωνία του με την Υψηλή Πύλη, ο Ιμπραήμ Πασάς τόνισε ότι αν επρόκειτο να πλεύσει προς την Ύδρα υπό αυτές τις συνθήκες, οι Βρετανοί και οι Γάλλοι ενδέχεται να προκαλέσουν εχθροπραξίες μεταξύ Κυθήρων και Μεθώνης. Προειδοποίησε επίσης ότι ο συμμαχικός στόλος θα μπορούσε να εμποδίσει την επιστροφή του Οθωμανικού Ναυτικού στον Μοριά29. Η συμμαχική απειλή δημιούργησε ένα κύμα πανικού μεταξύ των Οθωμανών καπεταναίων, οι οποίοι με τη σειρά τους έγραψαν επιστολή προς την Υψηλή Πύλη στις 30 Σεπτεμβρίου. Στην επιστολή, εξήγησαν γιατί πλέοντας προς τα νησιά δεν ήταν μια καλή κίνηση και παρακάλεσαν επειγόντως την κυβέρνηση να επανεξετάσει την οδηγία της. Σύμφωνα με τους καπετάνιους: «Οι βρετανικές και γαλλικές δυνάμεις είχαν συγκεντρωθεί ανοιχτά του Ναβαρίνου με συνολικά 28 σκάφη,

• 27 Για την πτώση της Αθήνας, βλέπε H. Şükrü Ilıcak, “Revolutionary Athens through Ottoman Eyes (1821–1828) New Evidence from the Ottoman State Archives” στο Ottoman Athens, (επιμ.) Μαρία Γεωργοπούλου & Κωνσταντίνος θανασάκης (Αθήνα: Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, 2019), 243-59. • 28 Η οθωμανική τουρκική ονομασία του Ναβαρίνου ήταν Anavarin. • 29 Υψηλή Πύλη προς Ιμπραήμ Πασά, χωρίς ημερομηνία, ODA/HAT 40338-A

125 21

Η Μάχη του Ναβαρίνου τα οποία περιλάμβαναν 9 πλοία της γραμμής και 12 φρεγάτες και κορβέτες, καθώς και άλλους τύπους σκαφών. Σκοπός τους ήταν να βοηθηθούν τα ελληνικά ληστρικά πλοία και τα νησιά καταγωγής τους. Σε περίπτωση που προκύψει ένοπλη σύγκρουση, ήταν σαφές ότι ο σημαντικός αριθμός βρετανικών σκαφών, διαθέτοντας τρομερές δυνατότητες άμυνας και επίθεσης, θα έγερνε τη ζυγαριά δυσμενώς. Επιπλέον, πέρα από την υπάρχουσα παρουσία εχθρικών πλοίων σε αυτά τα ύδατα, πρόσθετα σκάφη θα μπορούσαν να συγκλίνουν σταδιακά εκεί σε σύντομο χρονικό διάστημα. Μεταξύ του οθωμανικού ναυτικού που στάθμευε στο Ναβαρίνο, υπήρχαν τρία πλοία γραμμής. Ωστόσο, ένα από αυτά πήρε τόσο πολύ νερό που οι ναύτες του δεν μπορούσαν να σταματήσουν τη διαρροή, καθιστώντας το ακατάλληλο για μάχη. Ενώ τα υπόλοιπα πλοία ήταν, δόξα τω Θεώ, σε καλή κατάσταση, ήταν προφανές ότι η ικανότητά τους επαρκούσε για εμπλοκές μόνο εναντίον των ελληνικών σκαφών και θα ήταν δύσκολο να αντέξουν την ισχύ των συμμαχικών πλοίων. Η Υψηλή Πύλη δεν χρειαζόταν να υπενθυμισθεί ότι μια επίθεση στην Ύδρα ή στα άλλα νησιά θα σήμαινε κήρυξη πολέμου με τις συμμαχικές Ευρωπαϊκές δυνάμεις που, Θεός φυλάξοι, θα οδηγούσε στην καταστροφή ολόκληρου του Αυτοκρατορικού Ναυτικού»30. Οι καπετάνιοι δήλωναν επίσης ότι θα περίμεναν με ανυπομονησία τις αυτοκρατορικές εντολές και ότι «ακόμη και αν ήταν αδύνατο να ενεργήσουν αντίθετα με την αυτοκρατορική βούληση, δεδομένων των σημερινών συνθηκών, ήταν καθήκον τους να ειδοποιήσουν [την Υψηλή Πύλη] εγκαίρως, παρά να, Θεός φυλάξοι, διακινδυνεύσουν την καταστροφή ενός τέτοιου Ναυτικού του Υπέρτατου Κράτους, που είχε δημιουργηθεί [με μεγάλη δυσκολία]».

125

ξεπερνούσαν ποτέ την πρόκληση που θέτουν τα 28 συμμαχικά πλοία. Κατά συνέπεια, ο Ιμπραήμ Πασάς ζήτησε και πάλι οδηγίες από την Υψηλή Πύλη31.

Επιστολή προς την Υψηλή Πύλη με τις σφραφίδες των 61 κυβερνητών των πλοίων της οθωμανικής μοίρας που ναυλοχούσε στο Ναβαρίνο. Ημερομηνία 30 Σεπτεμβρίου 1827. Οθωμανικά Κρατικά Αρχεία, HAT 38071. Το εντυπωσιακό αυτό έγγραφο φέρει τις σφραγίδες 61 καπεταναίων και Διοικητών του συνενωμένου Οθωμανικού Ναυτικού. Μια απογραφή των σκαφών παρουσιάζει την παρουσία 3 πλοίων γραμμής, 16 φρεγατών, 29 κορβετών, 9 μπρικιών και 4 γολετών. Συγκεκριμένα, αυτή η απογραφή δεν κάνει μνεία των τριών πυρπολικών πλοίων στην οθωμανική υπηρεσία. Στις 12 Οκτωβρίου, ο Ιμπραήμ Πασάς συσκέφθηκε με τους ανώτερους διοικητές του Οθωμανικού Ναυτικού για να εξετάσουν την κατάσταση. Στην έκθεσή του, ο Ιμπραήμ Πασάς τόνισε ότι ο ίδιος δεν είναι εξοικειωμένος με τη «ναυτική επιστήμη» και εξέφρασε τον δισταγμό του να είναι αυτός που θα ευθύνεται για πιθανή ζημιά στο Ναυτικό. Απλώς μετέφερε τις συζητήσεις που έγιναν με τους αξιωματικούς. Συνοπτικά, οι αξιωματικοί επεσήμαναν ότι δεν μπόρεσαν να εξαλείψουν ούτε τα ελληνικά πλοία στα τελευταία επτά χρόνια και αναρωτήθηκαν πώς θα

Ενώ περίμενε οδηγίες από την Κωνσταντινούπολη, ο Ιμπραήμ Πασάς αναχώρησε στις 15 Οκτωβρίου στην ενδοχώρα του Μοριά. Φεύγοντας άφησε αντικαταστάτες τον Τάχιρ Πασά και τον Μουχαρέμ Μπέη επικεφαλής του οθωμανικού και του αιγυπτιακού στόλου αντίστοιχα. Αυτός κατευθύνθηκε προς την ενδοχώρα στον Μοριά, δήθεν για να επιθεωρήσει τα χωριά της Πάτρας, της Γαστούνης, του Πύργου και της περιφέρειας Καλαβρύτων που είχαν ζητήσει αμνηστία και να υποτάξει τους ανυπότακτους32. Ο Ιμπραήμ Πασάς δεν έλαβε έγκαιρα την απάντηση της Υψηλής Πύλης, πιθανώς και ποτέ. Η Υψηλή Πύλη είχε μάθει για τη μυστική συμφωνία μεταξύ των συμμαχικών κρατών στο Λονδίνο. Σύμφωνα με πληροφορίες, σχεδίαζαν να επέμβουν στο ελληνικό ζήτημα χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα εκτός από τον πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αν και η Ρωσία ήταν μέρος αυτής της συμφωνίας, καθυστερούσε να στείλει το Ναυτικό της στη Μεσόγειο, οδηγώντας την Υψηλή Πύλη σε εικασίες ότι η Βρετανία και η Γαλλία μπορεί να μην ήταν το ίδιο επιθετικές χωρίς τη ρωσική παρουσία. Συνεπώς, οι διακηρύξεις που έκαναν οι Βρετανοί και Γάλλοι Ναύαρχοι ήταν απλώς λόγια για να αποτρέψουν τον Ιμπραήμ Πασά από την εκτέλεση της αποστολής του. Και αν ακόμα τα συμμαχικά κράτη κήρυσσαν πόλεμο ενωμένα, θα ήταν αδιανόητο η Υψηλή Πύλη να εγκατέλειπε την αποφασιστικότητά της και να συμμορφωνόταν με τις επιθυμίες των Φράγκων, «ακόμη κι αν ο κόσμος καταρρεύσει, Θεός φυλάξοι»33.

WE’RE BY YOUR SIDE At Bureau Veritas, each and every one of us is by your side to help you navigate your decarbonization journey. Supporting you with practical advice, tools and technology for you to make the right decisions for your business. Learn more at marine-offshore. bureauveritas.com

Shaping a better maritime world. Bureau Veritas was founded in 1828 to address marine risks. Our priority is safety - for our clients and society. Today we are a multi-sector Testing, Inspection and Certification (TIC) organization with more than 75,000 people world-wide and about 1,400 laboratory and testing facilities. Bureau Veritas Hellas M.A.E. 23 Etolikou street, 18545 Piraeus Greece Tel: (+30) 210 406 3000 e-mail: grc_lpr@bureauveritas.com

125 23

Η Μάχη του Ναβαρίνου Η Υψηλή Πύλη υποστήριξε σταθερά ότι η ξένη επέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις του Οθωμανικού κράτους ήταν εντελώς απαράδεκτη. Αν τα συμμαχικά κράτη εντόπιζαν έστω και τον παραμικρό υπαινιγμό παραχώρησης ή δισταγμού ως απάντηση στις προτάσεις και τους ισχυρισμούς τους, ήταν προφανές ότι το όλο θέμα θα έβγαινε εκτός ελέγχου, με αποτέλεσμα

εξαιρετικά δυσμενείς συνέπειες. Αν ο Ιμπραήμ Πασάς απέφευγε να εκστρατεύσει προς την Ύδρα και τις Σπέτσες, θα ερμηνευόταν ως σημάδι αδυναμίας εκ μέρους του οθωμανικού κράτους και σύντομα θα απαιτούσαν την αποχώρησή του από τον Μοριά επίσης. Σύμφωνα με την Υψηλή Πύλη, οι Φράγκοι βασίζονταν πάντα στην πονηριά και προσπάθησαν

να επιτύχουν τους στόχους τους μέσω εξαπάτησης. Τώρα, κατέφευγαν απλά σε μπλόφες για εκφοβισμό των Οθωμανών. Οι οδηγίες που έλαβε ο Ιμπραήμ Πασάς ήταν σαφείς: εκστρατεύστε στα νησιά, και αν συναντήσετε εμπόδια από τα συμμαχικά πλοία, απαντήστε όπως χρειάζεται34.

Η Μάχη. Οι διιστάμενες αφηγήσεις

ε βάση τις πληροφορίες που έχω συγκεντρώσει από διάφορα έγγραφα και την περίληψη που παρέχεται από τον αυτοκρατορικό ιστοριογράφο Αχμέτ Λουτφή, η οθωμανική αφήγηση των γεγονότων την ημέρα της μάχης του Ναβαρίνου εκτυλίσσεται ως εξής:35 Στις 20 Οκτωβρίου, 27 συμμαχικά πολεμικά πλοία, συμπεριλαμβανομένων 11 πλοίων της γραμμής, έπλευσαν ξαφνικά στο λιμάνι σε παράταξη μάχης, χωρίς να συναντήσουν αντίσταση από το Οθωμανικό Ναυτικό. Ο Μουχαρέμ Μπέης έστειλε αγγελιοφόρο στον Βρετανό Ναύαρχο Κόδριγκτον να διαμαρτυρηθεί και να απαιτήσει την απόσυρσή τους. Αν και εβλήθη προειδοποιητική βολή πυροβόλου σηματοδότησης από το κάστρο, τα συμμαχικά πλοία έπλευσαν μπροστά. Κάθε ένα από τα συμμαχικά πλοία έριξε διπλές άγκυρες απέναντι σε ένα οθωμανικό πλοίο, ενώ 5 πλοία της γραμμής συνέχισαν να πλέουν εντός του κόλπου. Οι σύμμαχοι στρατιώτες βρίσκονταν σε επιφυλακή, κρατούσαν τσεκούρια, τουφέκια και αναμμένα φιτίλια κανονιού. Παρά αυτά τα

φανερά σημάδια των πολεμικών προθέσεων οι Οθωμανοί αξιωματικοί δεν προέβησαν σε καμία ενέργεια. Μία από τις συμμαχικές φρεγάτες έκανε τολμηρούς ελιγμούς προς ένα οθωμανικό πυρπολικό πλοίο και έστειλε βάρκες για να απαιτήσει να αποσυρθεί από την περιοχή36. Όταν ο καπετάνιος του πυρπολικού πλοίου αρνήθηκε να συμμορφωθεί, στρατιώτες στο υπερυψωμένο κατάστρωμα μάχης της φρεγάτας απελευθέρωσαν τα τουφέκια τους. Σε απάντηση, οι Οθωμανοί στρατιώτες στο πυρπολικό πυροβόλησαν και έθεσαν πυρ στο πυρπολικό πλοίο. Στη συνέχεια, η συμμαχική φρεγάτα εξαπέλυσε πυρά πυροβολικού, ωστόσο το Οθωμανικό Ναυτικό απέφυγε εμφανώς να εμπλακεί σε μάχη. Σε εκείνο το σημείο, ο Κόδριγκτον έστειλε δύο αξιωματικούς στον Μουχαρέμ Μπέη για να ρωτήσουν για την αιτία της κλιμακούμενης αντιπαράθεσης. Ο Βρετανός ναύαρχος έβαλε επίσης μία βολή κανονιού προς τη συμμαχική φρεγάτα για να την αναγκάσει να σταματήσει τα πυρά της. Καθώς και ο Μουχαρέμ Μπέης

επιχείρησε να στείλει σήμα στα Οθωμανικά πλοία να μην βάλουν με τα κανόνια τους. Το πλοίο της γραμμής υπό τη διοίκηση του Γάλλου Ναυάρχου ξεκίνησε απερίσκεπτα πυρά κανονιού και άνοιξε ο ασκός του Αιόλου. Η μάχη κράτησε 3,5 ώρες. Τελικά στη μάχη βυθίστηκαν 11 οθωμανικά σκάφη, ενώ άλλα έφυγαν προς την ακτή, στοιβαγμένα στην άκρη του κόλπου. Όλη τη νύχτα που ακολούθησε, δεν υπήρξαν κανονιοβολισμοί και από τις δύο πλευρές, αλλά 4 επιπλέον οθωμανικά πλοία κάηκαν στις φλόγες. Την επόμενη μέρα, όπως ήταν τα πληρώματα και οι στρατιώτες των υπόλοιπων οθωμανικών πλοίων αποβιβάσθηκαν αφήνοντας τα πλοία έρημα. Διαδόθηκε ανάμεσά τους η είδηση ότι δεν πρέπει να πέσουν στα χέρια του εχθρού. Κατά συνέπεια, έβαλαν σκόπιμα φωτιά στα υπόλοιπα πλοία. Τα συμμαχικά πλοία, από την άλλη πλευρά, προσπάθησαν να επισκευάσουν τα βεβλαμένα σκάφη τους όσο μπορούσαν καλύτερα με τις δυνατότητές που είχαν πριν αποσυρθούν από αυτά τα νερά.

• 30 Αίτηση των καπεταναίων προς την Υψηλή Πύλη, χωρίς ημερομηνία, ODA/HAT 38071-D. Το κείμενο της αναφοράς των καπεταναίων είναι σχεδόν πανομοιότυπο με την αναφορά του Τάχιρ Πασά προς την Υψηλή Πύλη. Δείτε, Τάχιρ Πασάς προς Υψηλή Πύλη, 30 Σεπτεμβρίου 1827, ODA/HAT 38071. • 31 Ιμπραήμ Πασάς προς Υψηλή Πύλη, 12 Οκτωβρίου 1827, ODA/HAT 38071-C. • 32 Ιμπραήμ Πασάς προς Υψηλή Πύλη, 28 Οκτωβρίου 1827, ODA/HAT 40696. • 33 Ιμπραήμ Πασάς προς Υψηλή Πύλη, 28 Οκτωβρίου 1827, ODA/HAT 40338-A. • 34 Ό.π. • 35 Βλ. Ιμπραήμ Πασάς προς Υψηλή Πύλη, 28 Οκτωβρίου 1827, ODA/HAT 40696; Περίληψη των εκθέσεων που υποβλήθηκαν από τον Ιμπραήμ Πασά και την προφορική αναφορά του Τάχιρ Πασά, χωρίς ημερομηνία, ODA/HAT 39983-A· Ιμπραήμ Πασάς προς Υψηλή Πύλη, 17 Νοεμβρίου 1827, ODA/HAT 38367; Ahmed Lütfi Efendi, Vakanüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, (Κωνσταντινούπολη: Yapı Kredi Yayınları, 1999), 1/62-65; Örenç, 57-8. • 36 Αυτό το πλοίο ήταν η βρετανική φρεγάτα Dartmouth.

125

σύμφωνα με τις Οθωμανικές πηγές

Ο παραπάνω απολογισμός αποκλίνει από εκείνους των συμμαχικών δυνάμεων σε μερικά σημεία. Πρωτίστως, οι δυτικές μαρτυρίες στερούνται βεβαιότητας για το πώς ακριβώς ξεκίνησε η μάχη. Ενώ διάφορες εκδοχές υπάρχουν, αποδίδουν γενικά την ευθύνη στους Οθωμανούς37. Εμβαθύνοντας στην έρευνα για να προσδιορίσουμε «ποιος πυροβόλησε πρώτος» φαίνεται σαν μια μάταιη άσκηση. Επομένως, αρκεί να αναφερθεί ο Οθωμανικός αντίλογος, ο οποίος απουσιάζει από τη μη τουρκόφωνη ιστοριογραφία38. Ο Ιμπραήμ Πασάς ήταν πολύ σίγουρος για την αθωότητα των Οθωμανών για να ισχυριστεί ότι «υπήρχε αποφασιστική απόδειξη ότι αυτοί [δηλαδή οι σύμμαχοι] έριξαν πρώτοι με τα τουφέκια τους στο οθωμανικό πυρπολικό πλοίο και στη συνέχεια ξεκίνησαν βολές κανονιού»39. Το δεύτερο σημείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι η αβεβαιότητα γύρω από τον ακριβή αριθμό των οθωμανικών πλοίων που καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια της μάχης. Διάφορες πηγές παρέχουν διαφορετικούς αριθμούς και πολλές Δυτικές πηγές υποστηρίζουν ότι το οθωμανικό ναυτικό εκμηδενίστηκε πλήρως40. Σύμφωνα με τον κατάλογο που συνέταξε ο Ιμπραήμ Πασάς, 52 πλοία υπέστησαν ζημιές: 6 καταστράφηκαν εξ ολοκλήρου 10 βυθίστηκαν και 36 τυλίχθηκαν στις φλόγες41. Με τη χρήση των σφραγίδων που αναφέρονται στην αναφορά των καπεταναίων ως βάση για την καταμέτρηση του αριθμού

Έγγραφο με την καταγραφή των απωλειών του οθωμανικού στόλου κατά τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου από τον διοικητή του ενωμένου τουρκοαιγυπτιακού στόλου Ιμπραήμ Πασά. Οθωμανικά Κρατικά Αρχεία, HAT 40718-C. των πλοίων που βρίσκονταν στο Ναβαρίνο και διασταυρώνοντάς το με τον κατάλογο των κατεστραμμένων πλοίων, μπορεί κανείς να συμπεράνει ότι και τα 3 πλοία γραμμής, 15 από τις 16 φρεγάτες, 21 από τις 29 κορβέτες, 8 από 9 μπρίκια, 2 από τις 4 γολέτες και 3 πυρπολικά καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια της μάχης. Συνολικά, 52 από τα 64 σκάφη καταστράφηκαν. Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση προκύπτει όταν εξετάζουμε την τύχη των 36 αποτεφρωμένων πλοίων της Αυτοκρατορικής αρμάδας. Από αυτά, 14 πλοία κάηκαν την επόμενη μέρα, όχι κατά τη διάρκεια της μάχης, συμπεριλαμβανομένου ενός πλοίου γραμμής, 2 φρεγατών

Έγγραφο με αναφορές στα οθωμανικά πλοία που κάηκαν ολοσχέρως κατά τη διάρκεια και την επόμενη μέρα της ναυμαχίας. Οθωμανικά Κρατικά Αρχεία - Τοπ Καπί, Κωνσταντινούπολη αρ. d.7596 και 11 κορβετών42. Επειδή την επόμενη μέρα δεν υπήρξε μάχη, είναι πιθανό ότι αυτά ήταν τα πλοία που πυρπολήθηκαν από τους ίδιους τους Οθωμανούς στρατιώτες. Εξίσου ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι κανένα οθωμανικό έγγραφο δεν παρέχει τον αριθμό των θυμάτων. Ενώ ευρωπαϊκές εκτιμήσεις των ιστορικών για τους οθωμανικούς θανάτους κυμαίνονται από τρεις έως οκτώ χιλιάδες. Τα οθωμανικά αρχεία σιωπούν για το θέμα των νεκρών. Μόνο μια φορά έγραψε ο Οθωμανός Σουλτάνος Μαχμούτ Β' ότι «λυπήθηκε τους καπεταναίους [που πέθαναν]. Ανάμεσά τους υπήρχαν ενεργητικοί άνδρες που γνώριζαν την επιστήμη της ναυτοσύνης»43.

• • • •

37 Βλ., για παράδειγμα, Woodhouse, Navarino, 116. 38 Για μια διορατική παράγραφο σχετικά με την έναρξη των εχθροπραξιών, βλέπε Holland, 292. 39 Ιμπραήμ Πασάς προς Υψηλή Πύλη, 17 Νοεμβρίου 1827, ODA/HAT 38367-A. 40 Βλ. για παράδειγμα, Stanford Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey (Κέιμπριτζ: Cambridge University Press, 1977), 2/30; Lucien Frary, Russia and the Making of Modern Greek Identity, 1821-1844 (Οξφόρδη: Oxford University Press, 2015), 36; Roderick Beaton, Greece, Biography of a Modern Nation (Σικάγο: The University of Chicago Press, 2019), 101; William St Clair, That Greece Might Still Be Free, The Philhellenes in the War of Independence (Κέιμπριτζ: Open Book Publishers, 2008), 331. Σύμφωνα με τον St Clair, μόνο 29 πλοία του τουρκοαιγυπτιακού στόλου των 89 σκαφών επέζησαν της μάχης ή υπέστησαν μεγάλες ζημιές. • 41 ODA/HAT 40718-C • 42 ODA/ΤSΜΑ.d 7596 • 43 Αυτοκρατορική επιγραφή του Μαχμούντ Β’, χωρίς ημερομηνία, ODA/HAT 17512. Αντίθετα, ο Μεχμέτ Αλί Πασάς, Κυβερνήτης της Αιγύπτου, ανέφερε τον αριθμό των επιζώντων, ο οποίος ανήλθε σε πέντε έως έξι χιλιάδες άτομα, που αποτελούνταν και από τις δύο κατηγορίες στρατιώτες και αιχμάλωτοι (που πιθανώς υποδηλώνει Έλληνες αιχμαλώτους που αναγκάστηκαν να εργαστούν σε οθωμανικά πλοία). Βλέπε, Ahmed Lütfi, Tarih-i Lütfi, 1/72.

125 25

Η Μάχη του Ναβαρίνου Το παιχνίδι των κατηγοριών

τη συνέχεια παρατηρούμε ότι ολόκληρη η υπόθεση εξελίσσεται σε ένα παιχνίδι ευθυνών. Η Υψηλή Πύλη απέδωσε τη μάχη στις συμμαχικές δυνάμεις, ενώ οι Οθωμανοί διοικητές αντάλλαξαν κατηγορίες μεταξύ τους. Όπως παρατήρησε ο Σουλτάνος, «Κανείς δεν ήταν πρόθυμος να αναλάβει την ευθύνη για κάτι τέτοιο»44. Ο Σουλτάνος ήταν σαστισμένος και απορούσε, καθώς, ενώ οι Έλληνες μερικές φορές με την κάλυψη της βρετανικής σημαίας και άλλες φορές υπό τη ρωσική, είχαν διαπράξει πλήθος αποτρόπαιων πράξεων, πώς στο καλό οι Οθωμανοί διοικητές επέτρεψαν την είσοδο στο λιμάνι στους συμμαχικούς στόλους χωρίς ενδελεχή επιθεώρηση45. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, Οθωμανοί αξιωματούχοι—και οι δύο, οι αναφέροντες τα γεγονότα από το Ναβαρίνο και αυτοί που τα ερμηνεύουν στην Υψηλή Πύλη—υπογράμμισαν την ακλόνητη πεποίθησή τους ότι η είσοδος των συμμαχικών πλοίων στο λιμάνι έγινε με πολεμικές προθέσεις. Υποστήριξαν σταθερά ότι το όλο περιστατικό ήταν εσκεμμένο και όχι απλώς ατύχημα, σε αντίθεση με ό,τι υπέθεταν οι σύμμαχοι ναύαρχοι την

επομένη ημέρα μετά τη μάχη στη συνομιλία τους με τον Τάχιρ Πασά ή ό,τι υπεστήριξαν οι πρεσβευτές των συμμαχικών κρατών στην Κωνσταντινούπολη όταν έφτασε η είδηση της καταστροφής46. Ο Ιμπραήμ Πασάς κατηγόρησε τους αξιωματικούς στους οποίους είχε εμπιστευθεί τη διοίκηση του Ναβαρίνου για την απρονοησία τους. Τους είχε δώσει εντολή να ρίξουν μια άσφαιρη βολή ως σήμα από το κάστρο, αν τα συμμαχικά πλοία προσπαθούσαν να εισέλθουν στον όρμο και να εμπλακούν άμεσα, εάν αγνοούσαν το σήμα. Ωστόσο, οι αξιωματικοί δεν συμμορφώθηκαν, κάτι που ο Ιμπραήμ Πασάς επέκρινε ως δειλία47. Θεώρησε επίσης υπεύθυνο τον Τάχιρ Πασά για τα πλοία που κάηκαν την επομένη ημέρα. Σύμφωνα με τον ίδιο, με διαταγή του Τάχιρ Πασά οι στρατιώτες τόλμησαν να πυρπολήσουν τα εναπομείναντα πλοία. Προφανώς, ο Ιμπραήμ Πασάς είδε την κίνηση του Τάχιρ Πασά να παραδώσει δύο σκλάβους Έλληνες που κατείχε στον Άγγλο ναύαρχο σε μια προσπάθεια να αποσπάσει την εύνοιά του, ως ένδειξη της δειλίας του. Ο Ιμπραήμ Πασάς ήταν εξίσου μπερδεμένος όταν είδε τον Τάχιρ Πασά να φυγαδεύεται από το Ναβαρίνο ξαφνικά σε μια κορβέτα με έξι καπετάνιους. Διηγήθηκε ότι

παρακολούθησε αυτή τη σκηνή έκπληκτος, «με το δάχτυλο στο στόμα» [δλδ. σε μεγάλη σύγχυση]48. Επίσης, ο πατέρας του Ιμπραήμ, Μεχμέτ Αλή Πασάς, έδειξε απέχθεια για την προσπάθεια του Τάχιρ Πασά να σώσει το κεφάλι του, διαδίδοντας φήμες ότι ο Μεχμέτ Αλί επεδίωκε ανεξαρτησία από την Οθωμανική κυριαρχία, και τον αναθεμάτισε ως αποκλειστικό υπεύθυνο για την καταστροφή του Αυτοκρατορικού Ναυτικού49. Δυστυχώς, λείπει η προσωπική αφήγηση του Τάχιρ Πασά για τη μάχη, ή τουλάχιστον δεν μπόρεσα να την εντοπίσω. Η προφορική του αναφορά έχει διατηρηθεί μόνο στην ενοποιημένη περίληψη της Υψηλής Πύλης με την αντίστοιχη του Ιμπραήμ Πασά50. Αν και ο Τάχιρ Πασάς εξορίστηκε στην Αδριανούπολη για την άθλια ήττα, τα διαθέσιμα έγγραφα δεν τον εμπλέκουν σε οποιαδήποτε αδικοπραγία. Φαίνεται ότι η Υψηλή Πύλη δεν έλαβε σοβαρά υπ’ όψη της, τις προσπάθειες του Ιμπραήμ Πασά να ρίξει την ευθύνη στον Τάχιρ Πασά. Ο Μεγάλος Βεζίρης Σελίμ Πασάς είπε αμέσως μετά τη μάχη, «ήταν τόσο προφανές όσο ο ήλιος ότι ο Ιμπραήμ Πασάς και μόνο αυτός, προκάλεσε το περιστατικό του Ναβαρίνου και την απώλεια τόσων πολλών πλοίων51».

Έρευνα και ανάλυση παιχνιδιού κατηγοριών

αναζήτηση για να βρεθεί ο ένοχος για την καταστροφή συνεχίστηκε μετά από πολλές δεκαετίες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1870, ο

αυτοκρατορικός ιστοριογράφος Αχμέτ Λουτφή έγραψε ό,τι δεδομένης της εξέλιξης των γεγονότων και της αναχώρησης του Ιμπραήμ Πασά από το Ναβαρίνο [για την ενδοχώρα

του Μοριά] μετά τη συνομιλία του με τον Γάλλο ναύαρχο, προτείνει με πεποίθηση ότι ο Ιμπραήμ Πασάς γνώριζε ξεκάθαρα τις προθέσεις των Φράγκων52.

• 44 Αυτοκρατορική επιγραφή του Μαχμούντ ΄ Β , 17 Νοεμβρίου 1827, ODA/HAT 38367: «Ακριβώς όπως οι ναύαρχοι των Τριών Κρατών προσπαθούν να μας κατηγορήσουν για την έναρξη της μάχης, οι δικοί μας αξιωματούχοι κουνούν το δάχτυλο ο ένας στον άλλο. Κανείς δεν είναι πρόθυμος να αναλάβει την ευθύνη για ένα τέτοιο θέμα. Ο Παντοδύναμος Θεός γνωρίζει την κατάσταση κάθε ατόμου και ανταμείβει ανάλογα». • 45 Αυτοκρατορική επιγραφή του Μαχμούντ ΄ Β , χωρίς ημερομηνία, ODA/HAT 47680. • 46 Ιμπραήμ Πασάς προς Υψηλή Πύλη, 28 Οκτωβρίου 1827, ODA/HAT 40696; Ιμπραήμ Πασάς προς Υψηλή Πύλη, 17 Νοεμβρίου 1827, ODA/HAT 38367; Ιμπραήμ Πασάς προς Υψηλή Πύλη, 17 Νοεμβρίου 1827, ODA/HAT 38367-A. Γράφοντας τη δεκαετία του 1870, ο αυτοκρατορικός ιστοριογράφος Αχμέτ Λουτφή ήταν της ίδιας γνώμης: «Είναι αναμφισβήτητο ότι τα τρία [συμμαχικά] κράτη είχαν αποφασίσει προμελετημένα να βυθίσουν και να εξαφανίσουν το αυτοκρατορικό ναυτικό». Βλέπε, Ahmed Lütfi, Tarih-i Lütfi, 1/65. • 47 Ιμπραήμ Πασάς προς Υψηλή Πύλη, 17 Νοεμβρίου 1827, ODA/HAT 40718-E. • 48 Ιμπραήμ Πασάς προς Υψηλή Πύλη, 17 Νοεμβρίου 1827, ODA/HAT 40595. • 49 Μεχμέτ Αλί Πασάς στον πράκτορά του στην Κωνσταντινούπολη, 28 Νοεμβρίου 1827, ODA/HAT 40727· Ahmed Lütfi, Tarih-i Lütfi, 1/72. • 50 Βλ. ODA/HAT 39983-A. • 51 Υψηλή Πύλη προς Μαχμούντ Β’, χωρίς ημερομηνία, ODA/HAT 20262. • 52 Ahmed Lütfi, Tarih-i Lütfi, 1/64.

125

Ο Λουτφή μετέφερε επίσης φήμες ότι ο Ιμπραήμ Πασάς αποφάσισε να κρατήσει τον οθωμανικό στόλο στο λιμάνι αφού συνεννοήθηκε με τους αξιωματικούς του για να αποτρέψει ολόκληρο τον στόλο να υποκύψει και να χαθεί αν επρόκειτο να εγκαταλείψουν το λιμάνι, δεδομένου του μεγάλου αριθμού πλοίων των συμμαχικών κρατών. Ωστόσο, ο Τάχιρ Πασάς διαφώνησε με αυτό το μέτρο, υποστηρίζοντας ότι η παραμονή του στόλου στον όρμο θα οδηγούσε στην πλήρη καταστροφή του. Ο Τάχιρ Πασάς επέμεινε ότι τα πλοία έπρεπε να αποπλεύσουν από τον όρμο. Η θάλασσα ήταν απέραντη, και ακόμη και αν χάνονταν μερικά πλοία, τα περισσότερα θα έφταναν σε ασφαλές μέρος. Λόγω αυτής της διαφωνίας, και δεδομένου ο Τάχιρ Πασάς ήταν υπό τη διοίκηση του Ιμπραήμ πασά και δεν μπορούσε να πάρει τα πλοία έξω από τον όρμο μόνος του, έλαβε γραπτή εντολή κράτησης από τον Ιμπραήμ Πασά. Εφ’ όσον η εξέλιξη των γεγονότων απέδειξε ότι η εκτίμηση του Τάχιρ Πασά για την κατάσταση ήταν σωστή, αυτός βιαστικά έφυγε από το Ναβαρίνο φοβούμενος τον Ιμπραήμ Πασά53. Η σύνδεση μεταξύ των παραπάνω επιχειρημάτων αποκαλύπτει μια θεωρία συνωμοσίας, αν και δεν διατυπώθηκε ποτέ ρητά από τον Λουτφή. Ο Αμπντουραχμάν Σερέφ, ο τελευταίος αυτοκρατορικός ιστοριογράφος, πλησίασε το θέμα πιο ειλικρινά στη δεκαετία του 1910, απηχώντας τους υπαινιγμούς του Λουτφή. Στο σύντομο άρθρο του για τον Τάχιρ Πασά, ο Σερέφ αναφέρθηκε σε φήμες που κυκλοφορούσαν εκείνη την εποχή. Σύμφωνα με τις φήμες, ο πρώην Μεγάλος Ναύαρχος Χουσρέφ Πασάς, ο οποίος απολύθηκε λίγο πριν από τη μάχη του Ναβαρίνου λόγω της σύγκρουσής του με τον Ιμπραήμ Πασά, πίστευε ότι η όλη υπόθεση ήταν συμπαιγνία. Κατά τη διάρκεια της ανάκρισής του ο Τάχιρ Πασάς

• • • •

σύμφωνα με τις Οθωμανικές πηγές υποστήριξε ότι αν τα οθωμανικά πλοία είχαν φύγει από τον όρμο, θα υφίσταντο λιγότερες ζημιές στην ανοιχτή θάλασσα, μια άποψη με την οποία συμφώνησε ο Χουσρέφ Πασάς. Ο Σερέφ περαιτέρω υπέθεσε ότι η επιμονή του Ιμπραήμ Πασά και του Μουχαρέμ Μπέη να μείνουν μέσα στον όρμο προερχόταν όχι από έλλειψη ναυτικής εμπειρίας, αλλά από κακόβουλες προθέσεις54. Αυτή η φράση, «κακόβουλες προθέσεις», παραπέμπει ξεκάθαρα στην υποτιθέμενη μυστική κατανόηση μεταξύ του Ιμπραήμ Πασά και των συμμάχων ναυάρχων. Η αφήγηση του Λουτφή αντανακλά το κυρίαρχο οθωμανικό αίσθημα στις δεκαετίες που ακολούθησαν τους Τούρκο-Αιγυπτιακούς Πολέμους της δεκαετίας του 1830, ωθώντας τον να καταβάλει σημαντικές προσπάθειες για να δικαιώσει τον Τάχιρ Πασά ενώ ενοχοποιούσε τους Αιγύπτιους για την καταστροφή. Σε μια πραγματεία του 1895, αυτή τη φορά από τον αυλικό του Αμπντούλ Χαμίτ ΄ , Μπεκίρ (Σιτκί?) Μπέη, ο Ιμπραήμ Β Πασάς υποδείχθηκε για άλλη μια φορά ως ένοχος για την τραγωδία. Σύμφωνα με τον Μπεκίρ Μπέη, τα ευρωπαϊκά κράτη ήταν δυσαρεστημένα με τις διαταραχές στις εμπορικές υποθέσεις που προκαλούνταν από την ελληνική εξέγερση και προσπάθησαν να επιλύσουν τα προβλήματα με την παραχώρηση ανεξαρτησίας στους Έλληνες. Το πρότειναν στο Οθωμανικό κράτος. Ο Ιμπραήμ Πασάς αναγνώρισε επίσης ότι δεν υπήρχε άλλη εναλλακτική από το να συμφωνήσει σε αυτό, ωστόσο η Υψηλή Πύλη δεν έδωσε ποτέ τη συγκατάθεσή της. Κατά συνέπεια, έφτασαν οι στόλοι των συμμαχικών δυνάμεων και πυρπόλησαν τον αυτοκρατορικό στόλο που ήταν αγκυροβολημένος στο Ναβαρίνο. Έχοντας επίγνωση της πραγματικής κατάστασης, ο Ιμπραήμ

Πασάς «ξεγλίστρησε διακριτικά και δραπέτευσε»55. Εδώ, ο Μπεκίρ Μπέης αναφερόταν στην εκστρατεία του Ιμπραήμ Πασά στην ενδοχώρα του Μοριά στις 15 Οκτωβρίου και την απουσία του κατά τη διάρκεια της μάχης. Στις αρχές της δεκαετίας του 1890, ο σημαντικός Οθωμανός ιστορικός και πολιτικός Αχμέτ Τζεβντέτ είχε έναν μάλλον αντισυμβατικό υποψήφιο στο μυαλό ως τον ένοχο. Έγραψε μια σύντομη πραγματεία ως απάντηση στην έρευνα του Σουλτάνου Αμπντούλ ΄ σχετικά με τα αίτια του Χαμίτ Β περιστατικού στο Ναβαρίνο. Απέδωσε την ευθύνη στον Περτέφ Πασά, που εκείνη την εποχή κατείχε τη θέση του Reisülküttab56. Μέχρι τη δεκαετία του 1890, ο Περτέφ Πασάς είχε ήδη χαρακτηριστεί ως η ηγετική φυσιογνωμία της φιλοβρετανικής παράταξης της δεκαετίας του 1830 εντός της Υψηλής Πύλης. Ο Τζεβντέτ κατέχει παρόμοια θέση στην οθωμανική/τουρκική ιστοριογραφία όπως o Παπαρρηγόπουλος στην ελληνική, καθώς το πολύτομο έργο του καθιέρωσε την εθνική κύρια αφήγηση για τον επόμενο αιώνα. Εμβαθύνει στην ελληνική εξέγερση στον 11ο και 12ο τόμο της Ιστορίας του. Ενώ τα αντιβρετανικά του αισθήματα μπορεί να μην εκφράζονται ρητά στο βιβλίο του, στην πραγματεία του Ναβαρίνου, απέδωσε κατηγορηματικά την Ελληνική ανεξαρτησία στη Βρετανική επιρροή. Αυτό οδήγησε φαινομενικά σε μια αναδρομικά δυσμενή άποψη για τον Περτέφ Πασά. Σύμφωνα με τον Τζεβντέτ οι συμμαχικές δυνάμεις επιδιώκοντας να αναγκάσουν το Οθωμανικό κράτος να αποδεχθεί τις προτάσεις τους σχετικά με το Ελληνικό ζήτημα, σχεδίασαν να πυρπολήσουν το Αυτοκρατορικό Ναυτικό. Χρησιμοποίησαν το Οθωμανικό πυρπολικό (του οποίου οι στρατιώτες, σύμφωνα με τις

53 Ό.π. 54 Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih Musahabeleri [Συζητήσεις Ιστορίας], Enver Koray (επιμ.), (Άγκυρα: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1985), 20. 55 Πραγματεία του Μπεκίρ Μπέη, 19 Νοεμβρίου 1895, ΟSA /Υ.ΕΕ. 39-3. 56 Reisülküttab: Οθωμανός αξιωματούχος που λειτουργούσε ως ισοδύναμος υπουργός Εξωτερικών από τον δέκατο όγδοο αιώνα.

125 27

Η Μάχη του Ναβαρίνου συμμαχικές διηγήσεις, άνοιξαν πυρ με μουσκέτα κατά της βρετανικής λέμβου, εκκινώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τη μάχη) ως πρόσχημα και μετά έριξαν το φταίξιμο στους Οθωμανούς για την όλη υπόθεση. Ο Τζεβντέτ υποστήριξε, λαμβάνοντας υπόψη την εξέλιξη των γεγονότων, ότι ενώ ήταν κατανοητό πως ο Ιμπραήμ Πασάς γνώριζε την απόφασή τους, η θεμελιώδης αιτία αυτής της θλιβερής κατάστασης ήταν η ηλιθιότητα του Περτέφ Πασά και των κρατικών αξιωματούχων που ευθυγραμμίστηκαν με τις απόψεις του. Το λάθος τους ήταν ότι δεν επιχείρησαν να μετρήσουν τη δύναμη των συμμαχικών δυνάμεων εναντίον του Αυτοκρατορικού Ναυτικού και παρουσιάζοντας στον Σουλτάνο παράλογες απόψεις και μέτρα, έπαιρναν επικίνδυνα μονοπάτια, και όλα αυτά επιμένοντας στο ψέμα57.

Επίλογος

ολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν ότι η Ναυμαχία του Ναβαρίνου ήταν το πιο αποφασιστικό γεγονός στον δρόμο προς την Ελληνική ανεξαρτησία58. Φυσικά, θα ήταν παράλογο να υποτιμηθεί η σημασία της. Ωστόσο, θα υποστήριζα ότι ο αντίκτυπός της ήταν περιορισμένος και ότι η υπερβολική έμφαση στο Ναβαρίνο είναι ενδεικτική μιας ευρύτερης τάσης μεταξύ των ιστορικών να υποβαθμίζουν τον κεντρικό ρόλο της Ρωσίας στη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Μετά το Ναβαρίνο, η Υψηλή Πύλη έκανε έντονες προσπάθειες για ανασυγκρότηση και εκκίνηση ναυπήγησης νέων πλοίων59. Τα πρακτικά των συζητήσεων που έγιναν μετά τη μάχη, μεταξύ της Υψηλής Πύλης και των πρεσβευτών των συμμαχικών δυνάμεων αποκαλύπτουν ότι η οθωμανική

κυβέρνηση δεν ενέδωσε σε απειλές για παραχωρήσεις υπέρ των Ελλήνων60. Παρατηρούμε στα αυτόγραφα διατάγματα του Σουλτάνου ότι προτιμούσε να πάει σε πόλεμο με τη Ρωσία παρά να δώσει ανεξαρτησία σε έναν υποτελή λαό, αν και πιθανόν καταλάβαινε ότι μια τέτοια επιλογή θα ήταν επιζήμια για την αυτοκρατορία του. Και πράγματι, αυτό ακριβώς συνέβη. Αν δεν είχε ξεσπάσει ο Ρωσο-Οθωμανικός πόλεμος το 1828 και οι Ρώσοι δεν καταλάμβαναν την Αδριανούπολη, απειλώντας ευθέως τον Οθωμανικό θρόνο τον Αύγουστο του 1829, ο Μαχμούντ Β', ο οποίος αντιστάθηκε σθεναρά στις επεμβάσεις των συμμαχικών δυνάμεων για την υποστήριξη των Ελλήνων, δεν θα είχε ποτέ συναινέσει στην ίδρυση ενός ανεξάρτητου Ελληνικού κράτους. Κατά συνέπεια, η σύγκρουση θα είχε συνεχιστεί κατά κάποιο τρόπο παρά την καταστροφική ήττα στο Ναβαρίνο.

Ivan Aivazovsky, “H ναυμαχία του Ναβαρίνου 1827”, 1846 Ελαιογραφία, 172x234 εκ. Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, Αγία Πετρούπολη Ρωσία.

• 57 Πραγματεία του Αχμέτ Τζεβντέτ, 14 Ιουλίου 1892, ODA/Y.EE. 39-9.37 Βλ., για παράδειγμα, Woodhouse, Navarino, 116. • 58 Βλ., για παράδειγμα, John S. Koliopoulos & Thanos M. Veremis, Modern Greece: A History since 1821 (Chichester, U.K.; Malden, MA: Wiley & Blackwell, 2010); Beaton, Greece, 101; St Clair, That Greece, 331.37 Βλ., για παράδειγμα, Woodhouse, Navarino, 116. • 59 Σχετικά με την κατασκευή νέων πλοίων βλ., Örenç, 72-75; Αυτοκρατορική επιγραφή του Μαχμούντ Β', χωρίς ημερομηνία, ODA/HAT 17512. • 60 Βλ., για παράδειγμα, Υψηλή Πύλη προς Μαχμούντ Β’, χωρίς ημερομηνία, ODA/HAT 47680; Ahmed Lütfi, Tarih-i Lütfi, 1/68-71; Örenç, 68-69.

125

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ 1912-1913 Η δράση του στόλου του Αιγαίου μέσα από τις συλλογές και τα αρχεία του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Επιμέλεια αφιερώματος Πηνελόπη Βουγιουκλάκη

O Στόλος του Αιγαίου εν πλω στη ναυμαχία της Λήμνου

125

ι δύο Βαλκανικοί πόλεμοι άλλαξαν ριζικά τη φυσιογνωμία της Ελλάδας και τη διεθνή της θέση. Η έκτασή της και ο πληθυσμός της σχεδόν διπλασιάστηκαν. Τα ελληνικά στρατεύματα προήλαυσαν με επιτυχία στα εδάφη της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της κεντρικής Μακεδονίας, απελευθερώνοντας ελληνικές πόλεις και χωριά, ενώ ο ελληνικός στόλος προχώρησε στην απελευθέρωση των νησιών του Βορειανατολικού Αιγαίου κατορθώνοντας να επιβάλλει την κυριαρχία του στο Αιγαίο. Οι επιτυχίες του ελληνικού στόλου επισφραγίσθηκαν με τις νικηφόρες ναυμαχίες της Έλλης (3.12.1912) και της Λήμνου (5.1.1913), που υπήρξαν οι μοναδικές τουρκικές προσπάθειες αμφισβήτησης της ελληνικής κυριαρχίας στη θάλασσα. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος έχει στις συλλογές του ένα μεγάλο αριθμό ιστορικών κειμηλίων και αρχείων από αυτή την περίοδο. Στολές και προσωπικά αντικείμενα πολεμιστών, όπλα και λάφυρα πολέμου, έγγραφα και ημερολόγια, φωτογραφίες, λιθογραφίες και έργα ζωγραφικής συνθέτουν τις πτυχές του ναυτικού πολέμου του 1912-1913 αναδεικνύοντας τον ρόλο του Ναυτικού στην επιτυχή έκβαση του αγώνα.

Χάρτης «Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΑΣ», (λεπτομέρεια). Έκδοση της εφημερίδας « Ατλαντίς», Νέα Υόρκη, ΗΠΑ 1913. 125 31

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ 1912-1913 - 8 Οκτωβρίου 1912 Η απελευθέρωση της Λήμνου …6 Ὀκτωβρίου Καταπλέομεν εἰς Λῆμνον. Στέλλεται λέμβος τοῦ «Ἀβέρωφ», ὅπως προσκαλέσῃ τόν Διοικητήν τῆς Λήμνου ἐπί τοῦ πλοίου, γνωρίση δέ εἰς αὐτόν συγχρόνως ὅτι ἐν ἀνυπακοῇ θά κτυπηθῇ ἡ Νῆσος ὑπό τῶν πλοίων… Ὁ Διοικητής τῆς Νήσου λαμβάνει παρά τοῦ Ἀρχηγοῦ προθεσμίαν ὥρας ὅπως ἀπαντήσῃ εἰς τό ἐρώτημα περί παραδόσεως τῆς Νήσου. Παρελθούσης τῆς προθεσμίας ἄνευ ἀπαντήσεως, στέλλεται εἰς τήν ξηράν Ἀξιωματικός νά ζητήση τήν ἀπάντησιν. Ὁ Διοικητής τῷ γνωρίζει ὅτι ἡ πλειοψηφία τῆς γενομένης συσκέψεως ἀπεφάσισε νά μή παραδοθῇ ἡ Νῆσος... Ἀποπλέομεν περιπολοῦντες τήν Νῆσον... 7 Ὀκτωβρίου Εἰς τάς 11ῳ. π.μ. πλέομεν πρός τήν Λῆμνον, εἰδοποιηθέντες ὅτι τό ἄγημα φθάνει ἐκεῖ. Βροχή συνεχής. Συναντῶμεν τήν «Δόξαν» καί τήν «Ἀσπίδα» συνοδεύοντα τόν ἐπίτακτον «Πηνειόν» ἐφ' οὗ ἐπιβαίνει τό ἄγημα. Καταπλέομεν καί ἀγκυροβολοῦμεν εἰς Μοῦδρον... Ὁ Ἀρχηγός καλεῖ ἔνδον τόν Διοικητήν τοῦ ἀγήματος πρός συνεννόησιν. 8 Ὀκτωβρίου Τήν 7ω.30λ. π.μ. ὁ «Πηνειός» ὁδηγεῖται ἐντός τοῦ Μούδρου ἔνθα θ' ἀποβῇ τό ἄγημα. Ἡ «Δόξα» διατάσσεται νά ὑποστηρίξη τήν ἀπόβασιν. Τό ἄγημα ἀπαρτίζεται ἀπό 540 στρατιώτας καί δύο ἀποβατικά πυροβόλα τοῦ «Ἀβέρωφ» ὑπηρετούμενα ὑπό ναυτῶν. Διοικητής τοῦ ἀγήματος ὁ Λοχαγός τοῦ Πεζικοῦ Κονταράτος. Εἰς τοῦτον δίδεται διαταγή παρά τοῦ Ἀρχηγοῦ ἔγγραφος περί τοῦ σκοποῦ τῆς ἀποβάσεως. Κηρύσσεται εἰς ἀποκλεισμόν ἡ Νῆσος Λῆμνος μεθ' ὅλων τῶν λιμένων καί ἀκτῶν αὐτῆς. Ἐξέρχεται ὁ «Ἀβέρωφ» καί τ' ἀντιτορπιλλικά εἰς περιπολίας... 9 Ὀκτωβρίου ...Εἰς τάς 9 ½ π.μ. λαμβάνομεν τηλεγράφημα ἀπό τόν εἰς Κάστρο εὑρισκόμενον Μοίραρχον ὅτι ἐπί τοῦ Κάστρου ὑψώθη ἡ Ἑλληνική Σημαία. Καταπλέομεν εἰς Κάστρο... Αποσπάσματα από το ημερολόγιο του Στόλου του Αιγαίου. Αρχείο Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη

Οι κάτοικοι του Μούδρου υποδέχονται τις πρώτες λέμβους από τα πολεμικά πλοία

Τουρκική σημαία από το λιμεναρχείο του Μούδρου στη Λήμνο, λάφυρο από την απελευθέρωση του νησιού

-18 Οκτωβρίου 1912 Ο τορπιλισμός του τουρκικού θωρηκτού «Φετχί –Μπουλέν» Ὑπουργεῖον Ναυτικῶν Ἀθήνας (Λίαν ἐπεῖγον) Κατερίνη 19.10.1913 11.35 Ἑσπέρας. Ἐχθές Πέμπτην ἐτορπιλλήσαμεν ἐπιτυχῶς τουρκικόν θωρηκτόν Φετχί Μπουλέντ εἰς λιμένα Θεσσαλονίκης. Πλοῖον βυθιζόμενον ἔκλινε δεξιά. Πλήρωμα καί πλοῖον ἠμῶν ἀβλαβές ἐκ τῆς ἐπιθέσεως. Διαταγή ἀνακλητική 1012 ἐλήφθη μετά τόν κατάπλουν ἠμῶν εἰς Κατερίνην ἐξ ἐπιθέσεως. Κυβερνήτης τορπιλλοβόλου 11 (υπογραφή) Ν. Βότσης Το τηλεγράφημα του κυβερνήτη του τορπιλοβόλου «11» Υποπλοίαρχου Νικόλαου Βότση προς το Υπουργείο Ναυτικών

125

Θυρεός του τουρκικού θωρηκτού «ΦετχίΜπουλέν»

Χρωμολιθογραφία που εικονίζει την ανατίναξη του τουρκικού θωρηκτού. Εκδότης: Π.Ν. Δροσόπουλος. Η έκδοση λιθογραφιών την περίοδο εκείνη ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη και απέβλεπε στην ενημέρωση του ελληνικού λαού και στην τόνωση του εθνικού φρονήματος,

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ 1912-1913 18-19 Οκτωβρίου 1912 Η απελευθέρωση των νήσων Θάσου, Ίμβρου, Αγίου Ευστρατίου και Σαμοθράκης …Τήν 17ην ἰδίου μηνός ἔλαβον τήν διαταγήν καταλήψεως τῶν νήσων Θάσσου, Ἴμβρου, Σαμοθράκης καί Ἁγίου Στράτη καί ἀπεφάσισα νά χρησιμοποιήσω ἀμφοτέρας τάς ἀνωτέρω δυνάμεις, προσωρινῶς ὅπως ἐπιτύχω τήν αὐθημερόν κατάληψιν τῶν τεσσάρων νήσων. Τήν ἑσπέραν τῆς 17ης Ὀκτωβρίου τά θωρηκτά «Σπέτσαι» καί «Ὕδρα» μετά τῶν ἀντιτορπιλλικῶν «Θύελλα» καί «Λόγχη» καί τοῦ ἐπίτακτου «Πέλοψ», ἐφ’ οὗ ἐπέβαινε τό μέγιστον μέρος τῆς ὑπό τόν λοχαγόν Κονταρᾶτον πεζικῆς δυνάμεως, ἀπέπλευσεν ἐκ Μούδρου διά Θάσσον μέ τήν διαταγήν νά καταπλεύσωσιν ἐκεῖ τήν πρωίαν τῆς ἑπομένης καί νά ἐνεργήσωσι τήν κατάληψιν τῆς νήσου. Τήν ἑπομένην πρωίαν, τῆς 18ης Ὀκτωβρίου, ἀπέπλευσα ἐκ Μούδρου μετά των θωρηκτῶν «Ἀβέρωφ» καί «Ψαρά» καί τοῦ ἀντιτορπιλλικοῦ «Ναυκρατοῦσα», προτιθέμενος νά ἐμφανισθῶ πρό τοῦ Σεντούλ-Μπάχρ καί κατόπιν να ἐκτελέσω τήν κατάληψιν τῆς Ἴμβρου καί τῆς Σαμοθράκης διά δυνάμεως ἐκ τοῦ ναυτικοῦ ἀγήματος ἐπιβαινούσης τοῦ «Ἀβέρωφ»... Τό πλοῖον ἐφοδιασμοῦ «Κανάρης» μετά τοῦ τορπιλλοβόλου 14 ἀπέστειλα κατά τήν αὐτήν ὥραν τοῦ ἀπόπλου μετά μικρᾶς πεζικῆς δυνάμεως εἰς Ἅγιον Στράτην ἵνα καταλάβη τὴν νῆσον... Ἔπλεον ἤδη πρός τήν πόλιν τῆς Ἴμβρου, ὅτε αἱ «Σπέτσαι» ἀνέφερον ὅτι κατέλαβον τήν Θάσσον....Η κατάληψη τῆς Ἴμβρου ἐβράδυνε νά συντελεσθῇ ὡς ἐκ τῆς ἐλλείψεως πολλῶν λέμβων πρός ἀποβίβασιν τοῦ ἀγήματος...Η κατάληψις αὐτή ἐγένετο ἄνευ οὐδεμίας ἀντιστάσεως ἐπειδή ἡ ὀλιγάριθμος Τουρκική φρουρά ἐτράπη εἰς φυγήν πρός τά ὀρεινά μέρη τῆς νήσου. Τό ἀντιτορπιλλικό «Πάνθηρ» μᾶς κατέφθασε μικρόν μετά τήν κατάληψιν τῆς Ἴμβρου, ὅτε ἤδη ἔπλεον πρός τήν Σαμοθράκην, καί συνηντώμην μετά τῶν θωρηκτῶν «Σπέτσαι», «Ὕδρα» καί Ο Μοίραρχος Πλοίαρχος Πέτρος Γκίνης και το επιτελείο του στον τῶν ἀντιτορπιλλικῶν «Θύελλα» καί όρμο Παναγιά της Θάσου «Λόγχη» περί τήν δύσιν τοῦ ἡλίου. Ἕνεκα δέ τῆς ἐπερχόμενης νυκτός ἀνέβαλον διά τήν ἑπομένην πρωΐαν τήν κατάληψιν τῆς νήσου ταύτης καί κατά τήν νύχτα ἐκείνη διεδρόμησα μεταξύ Σαμοθράκης καί Θάσσου μετά τῶν τεσσάρων θωρηκτῶν, τῶν τεσσάρων ἀντιτορπιλλικῶν «Λέων», «Πάνθηρ», «Θύελλα» καί «Λόγχη» καί τοῦ ἐπιτάκτου «Πέλοψ» παρακολουθοῦντος τήν ἐκ Θάσσου ἐπανελθοῦσαν δύναμιν καί τήν ἑπομένην πρωΐαν πρός τάς 8 ὤρ. τῆς 19ης Ὀκτωβρίου κατέλαβον τήν Σαμοθράκην ὠσαύτως ἄνευ ἀντιστάσεως.... Εἰς Μοῦδρον συνήντησα ἐκεῖ τόν «Κανάρην» ὅστις εἶχε καταλάβει τήν νῆσον Στράτην κατά τήν διαταχθεῖσαν ὥραν τῆς προηγουμένης ἡμέρας, ὠσαύτως ἄνευ οὐδεμιᾶς ἀντιστάσεως... Απόσπασμα από την έκθεση του Αρχηγού Στόλου, Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη σχετικά με τις απελευθερώσεις των νήσων

Ζητωκραυγές κατά την ύψωση της ελληνικής σημαίας στον όρμο Παναγιά της Θάσου 125 33

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ 1912-1913 - 22 Οκτωβρίου 1912 Η απελευθέρωση των Ψαρών Πρός κατάληψιν τῆς νήσου Ψαρᾶ ἀπέστειλα τό ἀντιτορπιλλικόν «Ἱέραξ». Τό πλοῖον τοῦτο ἅμα κατέπλευσέν ἐκεῖ ἐπλησίασε τήν ἀκτήν καί ἀντελήφθη, πρίν ἤ ἀποβιβάση τό μικρόν ναυτικόν ἄγημα διά τήν κατάληψιν, ἐπικειμένην ἀντίστασιν ἐκ μέρους τῆς αὐτόθι μικρᾶς Τουρκικῆς φρουρᾶς καί ἀπειλητικήν στάσιν τῶν Τούρκων κατά τῶν ἐντοπίων, ὡς ἐκ τῆς ἐγγυτάτης ἀποστάσεως αὐτοῦ ἀπό τῆς παραλίας. Ἔβαλεν ὅθεν τρεῖς βολάς πυροβόλου κατά τοῦ Διοικητηρίου καί τῆς παρακειμένης οἰκίας καί ἐνέσπειρε τόν πανικόν εἰς πάντας τούς Τούρκους. Μία τῶν βολῶν ἐξερῥάγη καί ἐφόνευσε τόν Μουδίρην μετά τριῶν στρατιωτῶν. Οἱ λοιποί διεσκορπίσθησαν τραπέντες εἰς φυγήν, μεθ' ὅ ἀπεβιβάσθη τό μικρόν ἄγημα ὑπό ὑπαξιωματικόν καί κατέλαβε τήν νῆσον ἀμαχητεί. Απόσπασμα από την έκθεση του Αρχηγού Στόλου, Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη σχετικά με τις απελευθερώσεις των νήσων

Το αντιτορπιλικό - ανιχνευτικό «Ιέραξ». Φωτογραφία Α. Γαζιάδη.

Μαρμάρινη προτομή του Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη. Έργο Θωμά Θωμόπουλου.

- 4 Νοεμβρίου 1912 Η απελευθέρωση της Ικαρίας

…Πρός κατάληψιν τῆς νήσου Ἰκαρίας ἀπέστειλα τό ἀντιτορπιλλικόν «Θύελλα». Αὐτή ὠσαύτως συνετελέσθη ἄνευ ἀντιστάσεως ἐπειδή οὐδείς Τοῦρκος ὑπῆρχεν ἐκεῖ…

Απόσπασμα από την έκθεση του Αρχηγού Στόλου, Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη σχετικά με τις απελευθερώσεις των νήσων Το αντιτορπιλικό «Θύελλα». Ελαιογραφία Βασίλειου Χατζή. Κατά τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913, ο ζωγράφος Χατζής επιβιβάστηκε, κατ’ επιταγή της ελληνικής κυβέρνησης, σε πολεμικά πλοία προκειμένου να απεικονίσει σκηνές από τη δράση του ελληνικού στόλου.

125

As one of the largest independent crude oil tanker companies, with an owned and operated modern fleet of over 65 vessels, Euronav is ready to cross the seas with you. From the narrowest harbour entrances to the largest sea ports. Wherever your ambition steers us

www.euronav.com

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ 1912-1913 - 24 Οκτωβρίου 1912 Η απελευθέρωση της Τενέδου Ἡμέρα Τετάρτη 24 8βρίου.Περί τήν 7ην ὥραν ἀναχώρησις μετ' ἀντιτορπιλικῶν εἰς κατάληψιν τῆς Τενέδου (καιρός σχετικῶς γαλήνιος ἀλλά ψύχος δριμύτατον). Ἀκριβῶς περί τήν 12ην καταπλέομεν εἰς Τένεδον. Ἐξέρχεται ἀτμάκατος ἥτις φέρει τόν Ἀρχιμανδρίτην τῆς νήσου καί ἰατρόν τινά γέροντα ἀντιπρόσωπον τοῦ Τούρκου ἡ πόλις παραδίδεται. Ἐξέρχεται τό ἄγημα. Ὑψοῦται περί τήν 2αν ὥραν ἡ Ἑλληνική σημαία μας ὑπό τούς ἤχους τῆς Μουσικῆς καί τούς κανονιοβολισμούς. Αἱ ζητωκραυγαί ἀκούονται ἐκ τοῦ πλοίου τῶν κατοίκων ὡς καί αἱ κωδωνοκρουσίαι... Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Αρχιμανδρίτη του Στόλου Διονυσίου Γ. Δάφνου

Ο Αρχιμανδρίτης του στόλου Διονύσιος Γ. Δάφνος επί του θωρηκτού «Αβέρωφ»

Ανιχνευτικά αγκυροβολημένα στον όρμο της Τενέδου παρακολουθούν τη διέλευση των θωρηκτών, των αντιτορπιλικών και του υποβρυχίου

2 Νοεμβρίου 1912 Η απελευθέρωση της Χερσονήσου του Άθω Ἡμέρα Παρασκευή 2 Νοεμβρίου. Περί τό μεσονύκτιον ἀπεφασίσθη ἡ κατάληψις τῆς χερσονήσου τοῦ Ἄθω ἢ Ἁγίου Ὅρους. Ἄπαρσις γίνεται εἰς τάς 7 π.μ. καί διά ταχύτητος 18 ½ μιλίων, εἰς τάς 10 ½ ἀγκυροβολοῦμεν εἰς τόν ὅρμον Δάφνης. Πλησιάζομεν πρός τό Ἅγιον Ὅρος. Θαυμάσιον θέαμα. Ἱερά συγκίνησις... Κανονιοβολισμοί καί πυροβολισμοί ἀκούονται πυκνότατοι ἀντιχαιρετῶμεν διά 21 κανονιοβολισμῶν μικροστολίζεται ὁ Ἀβέρωφ. Συνοδεύουν ὁ Ἱέραξ ὁ Πάνθηρ. Προηγήθη ἡ Θύελλα ἥτις ἀπεβίβασε 2 ὥρας πρό ἠμῶν 50 ἄνδρας οἵτινες κατέλαβον τό ἐπήνειον τοῦ Ἁγίου Ὅρους (Λιμεναρχεῖον καί Τελωνεῖον) καί ὥδευσαν πρό τῆς Καρυᾶς… Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Αρχιμανδρίτη του Στόλου Διονυσίου Γ. Δάφνου

Επί του αντιτορπιλικού «Πάνθηρ» ο κυβερνήτης Αθ. Μιαούλης με μοναχούς του Αγίου Όρους.

125

Το ημερολόγιο του Αρχιμανδρίτη του Στόλου Διονυσίου Δάφνου.

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ 1912-1913 - 8/11/1912-8/12/1912 Η απελευθέρωση της Λέσβου Μυτιλήνη 9 Νοεμβρίου 1912 Ἠυτύχησα σήμερον νά πατῶ ἐπί τοῦ προσφιλοῦς ἐδάφους τῆς Μυτιλήνης. Ἔστι ἀφάνταστος ἡ ὑποδοχή ἢς ἐτύχομεν. Ἄνθη κουφέτα ῥίζι μᾶς κατέβρεχε ἐπί ½ ὥρας κατά τήν ἐξοδόν μας. Ἐγώ τιμητικῶς ὅλως διετάχθη νά ἐπιβῶ τοῦ «Ἀβέρωφ» μετά τοῦ ἀγήματος καί ἤμην ὁ πρῶτος ὅστις ἔστησα τή σημαία ἐπί τοῦ Διοικητηρίου... Απόσπασμα επιστολής του Ανθυποπλοιάρχου Νικολάου Ρίτσου στην οποία περιγράφεται η υποδοχή των κατοίκων της Λέσβου στον ελληνικό στόλο

Η ελληνική ναυτική μοίρα με επικεφαλής το θωρηκτό «Αβέρωφ» έξω από τη Μυτιλήνη. Επιστολικό δελτάριο.

Η διάτρητη από σφαίρες στολή και το ξίφος του Ανθυποπλοιάρχου Νικόλαου Ρίτσου

- 9 Νοεμβρίου 1912 Η βύθιση της τουρκικής κανονιοφόρου «Τραπεζούντα» από το τορπιλοβόλο «14» στον όρμο των Κυδωνιών (Αϊβαλί) 10 Νοεμβρίου 1912 23ω. Ἀβέρωφ πρός Ἀθήνας. Ἀριθ.877. Ὑπουργεῖον. Χθές νύκτα τορπιλλοβόλον 14 εἰσελθόν Ἀϊβαλί ἐπετέθη κατά τουρκικῆς κανονιοφόρου πλήρωμα τῆς ὁποίας ἅμα ἐμφανίσει τορπιλλοβόλου ἐγκατέλειψεν ἀνοῖξαν κρουνούς κατακλήσεως. Τορπιλλοβόλον παρεβλήθη καί ἄγημα ὑπό Ὕπαρχον ἐπέβη αὐτῆς ἀλλά μή δυνηθέντος ἀγήματος ἐμφράξαι εἰμή μίαν ὀπήν, κανονιοφόρος ἤρξατο βυθιζομένη δι’ ὅ μετά ἀνάκλησιν ἀγήματος ἐτορπιλλήθη παρά τορπιλλοβόλου καί ἀνετινάχθη… Απόσπασμα από την αναφορά του Αρχηγού του Στόλου, Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη προς το Υπουργείο Ναυτικών σχετικά με το κατόρθωμα του «Τ14»

Ο Υποναύαρχος Περικλής Αργυρόπουλος, κυβερνήτης του «Τ14» κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Φωτογραφία Nelly’s.

Το τορπιλοβόλο «14» 125 37

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ 1912-1913 11 Νοεμβρίου -21 Δεκεμβρίου 1912 Η απελευθέρωση της Χίου …Δελτεῖον Ναυτικῶν ἐπιχειρήσεων Ἡ τέταρτη μοῖρα τοῦ Ἑλληνικοῦ στόλου ἀποτελουμένη ἐκ τῶν εὐδρώμων Μακεδονίας, Ἑσπερίας, Ἀρκαδίας καί τῶν ἀνιχνευτικῶν Νέας Γενεᾶς καί Κεραυνοῦ ὑπό τήν ἀρχηγίαν τοῦ πλοιάρχου Ἰωάν. Δαμιανοῦ κατέπλευσα εἰς τήν πρωτεύουσα τῆς νήσου Χίου (Κάστρω). Τήν 11 Νοεμβρίου ἡμέρα Κυριακή ὥρα 8 π.μ. συνοδευομένη ὑπό 2. Ταγμάτων τοῦ 7ου πεζικοῦ συντάγματος καί 1 πυροβολαρχία Ὀρηβατικὴ λυομένη ὑπό τοῦ Διοικητοῦ τοῦ συντάγματος τοῦ πεζικοῦ Π. Δεληγραμμάτικα ἐπιβενόντων ἐπί τῶν μεταγωγικῶν Πατρίδος, Σαπφοῦς, Ἐριαίτας καί ἐζήτησε τήν παράδωσιν τῆς νήσου ἀποτυχούσης τῆς παρεμβάσεως τῶν προξένων Ο Ανθυποπλοίαρχος Νικόλαος Ρίτσος, επικεφαλής του ναυτικού πρός ἠρινηκήν παράδωσιν ἕνεκα τῆς ἐπιμονῆς τοῦ αποβατικού αγήματος και ο Δόκιμος Ιωάννης Παστρικάκης στρατιωτικοῦ Διοικητοῦ τῆς νήσου ἤρξατο κ(αί) ἐπιβήβαση σκοτώθηκαν στις επιχειρήσεις κατάληψης της νήσου Χίου τοῦ Ἑλληνικοῦ στρατοῦ εἰς θέσιν Κούταρη νοτίως τῆς πρωτευούσης. Ἐν ὥρᾳ 3 μ.μ. Τουρκικός στρατός ἐνεδρεῦον ἐπετέθη ἐκ διαφόρων σημείων ὅπως παραμποδίση τήν ἀποβίβασιν ἥτις ἐνεργή βιαίως ὑπό τήν προστασίαν τοῦ πυροβολικοῦ τοῦ στόλου καὶ ἐπερατώθη ἐπιτηχεῖς τοῦ ἀντιπάλου στρατοῦ ὑποχωρήσαντος βαθμηδόν καί ἀποσυρθέντος περί τήν δῦσιν τοῦ ἡλίου ὀλωσχερῶς ἀπό τῶν κατεχωμένων ὑπ' αὐτοῦ θέσεως. Ὁ Τουρκικός στρατός ἐγκατέληψε τήν πόλιν περί τό μεσονύχτιον καί ἀπεσύρθη εἰς τήν κορυφήν τοῦ ὅρους Πρόβατον τήν 8ην ὥραν π.μ. τῆς Δευτέρας ὁ ἀποβατικός στρατός προελάσεις κατέλαβε τήν πρωτεύουσα ἀμαχητεῖ μεθ' ὁ προήλασε κατά τά ἔξω ταύτας παρατεταγμένον Τουρκικόν στρατόν τόν ὁποῖον ἀπεδίωξε μετά μάχων καί καταδιώκη εἰς τό ἐσωτερικόν τῆς νήσου... Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Δημητρίου Μπαλέρμπα, δίοπου πυροβολητή στο θωρηκτό «Ψαρά»

- 3 Δεκεμβρίου 1912 Η Ναυμαχία της Έλλης ...Τὸ πῦρ ἑκατέρωθεν ἠτο ταχύ ἀπό τῆς ἐνάρξεως τῆς μάχης. Τά Τουρκικά θωρηκτά εὐθύς ὡς ἤρχισα νά τά πλησιάζω πολύ ἔθεσαν εἰς ἐνέργειαν καί τά ταχυβόλα των, τά δέ πυροβολεῖα τῆς ξηρᾶς διαδοχικῶς... Ὁ «Ἀβέρωφ» ὅθεν ἔβαινε ἁλματωδῶς πρός τήν ἐχθρικήν γραμμήν ὑπό χάλαζαν βλημάτων ἀνηκόντων εἰς πυροβόλα ἀπό τοῦ μεγίστου μέχρι τῶν μικρῶν ταχυβόλων. Τέσσερα μεγάλα πυροβολεία καί τέσσερα θωρηκτά τόν εἶχον σκοπόσημον καί ἐφ' ὅσον ἐπροχώρει ἐπολλαπλασιάζετο ὁ ἀριθμός τῶν διευθυνομένων βλημάτων κατ'αυτοῦ... Πρός τάς 10 ὤρ. Περίπου εἶχον διαγράψει τήν πολυγωνικήν γραμμήν, πρός τήν ὁποίαν ἐπλησίαζον νά λάβω ἐντελῶς ἀντίθετον πορείαν καί ἠνοίγετο πρό ἐμοῦ ὁλόκληρον τό πεδίον τῆς μάχης. Ἡ μοῖρα τῶν Ἑλληνικῶν θωρηκτῶν, ἐν καλῇ γραμμῇ παραγωγῆς, ἔβαινε συγκλίνουσα πρός τά Τουρκικά ...ἐπί τῆς γεφύρας τοῦ «Βαρβαρόσσα» λάμψις ἐκρήξεως μεγάλης ἐκτάσεως προερχομένη ἐκ βλήματος τῶν 23 ἐκ. τοῦ πρωραίου πύργου... Ἐν τῷ μεταξύ ἡ ὑπερφαλάγγισης τοῦ ἐπί κεφαλῆς πλοίου τοῦ ἐχθροῦ εἶχεν ἤδη συντελεσθῇ. Ἐξηκολούθησα ἐν τούτοις μέ τήν αὐτήν ταχύτητα νά πλησιάζω τόν ἐχθρόν παρ'όλον τό πῦρ τό διευθυνόμενον ἐναντίον μου. ...Ἡ ἄτακτος κίνησις τῶν Τουρκικῶν θωρηκτῶν, ἐκ τῶν ὁποίων ἄλλα ἐστράφησαν διαδοχικῶς καί ἄλλα ἀθρόως, κατέληξε μετ' ολίγον νά φαίνωνται σωρός ἐνώπιον τοῦ κατερχόμενου «Ἀβέρωφ» καί ν’ αποτελοῦν ἐν σῶμᾳ ὡς σκοπόσημον...

Αποσπάσματα από την έκθεση του Αρχηγού του Στόλου του Αιγαίου, Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη

125

Χρωμολιθογραφία με τη ναυμαχία της Έλλης. Έκδοση Δράκου Παπαδημητρίου.

Θραύσματα βλήματος 23 εκ., το οποίο εκτοξεύθηκε από το τουρκικό θωρηκτό «Μεσουδιέ» και χτύπησε την πρυμναία καπνοδόχο του θωρηκτού «Αβέρωφ» κατά τη ναυμαχία της Έλλης

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ 1912-1913 - 9 Δεκεμβρίου 1912 Το υποβρύχιο «Δελφίν» επιτίθεται στο τουρκικό καταδρομικό «Μετζητιέ». Η πρώτη στην πολεμική ιστορία επίθεση υποβρυχίου εν καταδύσει … 9 Δεκεμβρίου Εἰς τάς 8ω.30λ. π.μ. εἰδοποιήθημεν ὅτι ἐξῆλθον τῶν στενῶν τό «Μετζητιέ», ἕτερον καταδρομικόν τύπου Πεϊκισεφκέτ καί 3 ἀντιτορπιλλικά. Ἀποπλέουν ἐκ Μούδρου τό «Βέλος», ἡ «Νίκη», ἡ «Νέα Γενέα», ἡ «Λόγχη» καί ἡ «Δόξα», ἐπίσης τά θωρηκτά. Συναντῶμεν ἔξωθεν τῆς Ἴμβρου τόν «Δελφίνα» διευθυνόμενον εἰς Μοῦδρον. Περί τήν 12ω. εὑρισκόμεθα μεταξύ Ἴμβρου καί στενῶν. Τά δύο ἐχθρικά καταδρομικά ἀντιληφθέντα τά θωρηκτά φεύγουν ὁλοταχῶς διά τά στενά. Τά τρία ἀντιτορπιλλικά εἶχον διαφύγει τήν προσοχήν τῶν ἡμετέρων ἀνιχνευτικῶν καί εἶχον μεταβῇ εἰς Τένεδον. Ὁ «Δελφίν» ἐτορπίλλησεν ἀνεπιτυχῶς τό «Μετζητιέ» ἐγένετο δέ ἀντιληπτός ὑπό τῶν ἀντιτορπιλλικῶν ἕνεκα τούτου ἔκαμε λίαν βαθέος κατάδυσιν καί ἠναγκάσθη ν' ἀφήσῃ ἀμφότερα τά ζεύγη τῶν μολύβδων ἀσφαλείας...

Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Στόλου του Αιγαίου. Αρχείο Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη.

Το υποβρύχιο «Δελφίν»

Το περισκόπιο του υποβρυχίου «Δελφίν»

- 2 Ιανουαρίου 1913 Ο κανονιοβολισμός του ευδρόμου «Μακεδονία». 2 Ἰανουαρίου …Περί τήν μεσημβρίαν εἰδοποιούμεθα τηλεγραφικῶς παρά τοῦ Ὑπουργείου ὅτι τό «Μετζητιέ» εὑρίσκεται εἰς τήν πόλιν Σῦρον ἢν καί κανονοβολεῖ. Μετ' ὀλίγην ὥραν (περί τήν 1ω μ.μ.) εἰδοποιούμεθα ἐπίσης ὑπό τοῦ Ὑπουργείου ὅτι τό «Μετζητιέ» ἐκανονιοβόλησε τήν εἰς Σῦρον ὁρμοῦσαν «Μακεδονία», ἥτις κατόπιν πυρκαϊᾶς ἐβυθίσθη... Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Στόλου του Αιγαίου. Αρχείο Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη. ΣΗΜ: Θα πρέπει να σημειωθεί ότι κατονομάζεται εσφαλμένα το τουρκικό επιδρομικό ως το "Μετζητιέ" αντί του "Χαμηδιέ εντύπωση που προκλήθηκε από τη λανθασμένη αναφορά του κυβερνήτη του «Mακεδονία», πλωτάρχου Λ. Τσουκαλά.

Το βοηθητικό εύδρομο «Μακεδονία» τυλιγμένο στις φλόγες» στο λιμάνι της Σύρου

Απόσπασμα από το περιοδικό «Εικονογραφημένη».

125 39

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ 1912-1913 - 5 Ιανουαρίου 1913 Η Ναυμαχία της Λήμνου …Τό καραβάκι μας εἶναι ἀθάνατο κ(αί) δοξασμένο ἔπρεπε νά ἤσουν μέσα ἀγαπητέ Μῆτσο νά θαυμάσης τό μεγαλεῖον της Ναυμαχίας. νά ἰδῇς δέ πώς ἐχώρει ὁ Ἀβέρωφ ἐναντίον τοῦ ἐχθροῦ ἀκάθεκτος ἐξεμμών ἐκ τῶν πυροβόλων τοῦ κεραυνούς κ(αί) θάνατον ἐναντίον τῶν ἀπίστων, τά δέ πληρώματα ἀπό τάς μηχανάς ὡς τούς ἱστούς ἐζητοκραύγαζε εἰς ἑκάστην ὁμοβροντίαν εἰς ἐν μόνον ἀποβλέποντες εἷς τήν νίκην κ(αί) τήν δόξαν τοῦ ἐλλ. ναυτικοῦ. Θεωρῶ δέ ἐμαυτόν εὐτυχῆ διότι ὑπηρετῶ ἐν τῷ ἐνδοξωτέρω πλοίῳ του Στόλου μας τό ὁποῖον κατεδίωξε δίκην προβάτων ὁλόκληρον τόν Τουρκικόν Στόλον... Ιδιωτική επιστολή μέλους του πληρώματος του θωρακισμένου καταδρομικού «Αβέρωφ»

Η φυγή των τουρκικών πλοίων προς τα Στενά

O κυβερνήτης του θωρηκτού «Αβέρωφ» και Aρχιεπιστολεύς του Αρχηγού Στόλου, Αντιπλοίαρχος Σοφοκλής Δούσμανης

24 Ιανουαρίου 1913 Το υδροπλάνο «Ναυτίλος» εκτελεί πτήση πάνω από τη χερσόνησο της Καλλίπολης …Τήν ἑπομένην, Πέμπτην 24/1, ἡ αὐτή γαλήνη ἐπικρατεῖ. Νομίζομεν ὅτι εὑρισκόμεθα εἰς ἀληθῆ ἄνοιξη. Τήν 9ην π.μ. ἀνεχώρησε τό ὑδροπλάνον κατευθυνθέν εἰς Δαρδανέλλια πρός κατόπτευσιν τοῦ Τουρκικοῦ Στόλου, παρέλαβε δέ μεθ' ἑαυτοῦ 4 βόμβας, ἵνα ρίψη αὐτάς ἐκ τοῦ ὕψους κατά τοῦ ἐχθροῦ... Πάντες ἐναγωνίως ἀναμένομεν τήν ἐπάνοδον τοῦ ὑδροπλάνου. Πλήν παρῆλθε ἡ 2α μ.μ. ὥρα, καθ' ἥν ἀνεμένετο, ἔφθασε καί ἡ 4η μ.μ. καί ἀκόμη δέν ἐφάνη. Τοῦτο μᾶς ἐμβάλλει εἰς ἀνησυχίαν. Αὕτη δυστυχῶς δέν ἦτο ματαία διότι μετ' ολίγον τό ἀεροπλάνον ρυμουλκούμενον ὑπό ἀντιτορπιλλικοῦ εἰσήρχετο εἰς τό ὁρμητήριον. Βραδύτερον ἐπληροφορηθήκαμεν ὅτι ἀφοῦ κατεσκόπευσε τόν ἐχθρόν ρίψας κατ' αὐτοῦ τάς βόμβας, διετρήθη ὁ θῶραξ αὐτοῦ ἐκ τῶν συνεχῶν πυροβολισμῶν τοῦ ἐχθροῦ, ὑπό σφαίρας Μάουζερ. Ἐπέστρεφε δέ διευθυνόμενον ἐνταῦθα, ὅτε μικρά τις βλάβη ἐπελθοῦσα εἰς τό μηχάνημα αὐτοῦ, τό ἠνάγκασε νά κατέλθη ἐπί τῆς θαλάσσης ρυμουλκηθέν ὑπό τοῦ ἐκεῖ, πρός τοῦτο, περιπολοῦντος ἀντιτορπιλλικοῦ....Περί τοῦ ἀποτελέσματος τῆς βολῆς τῶν βομβῶν, δέν ἠδυνήθη τό ἴδιον νά μᾶς πληροφορήση ἕνεκα τοῦ ὕψους εἰς ὅ εὑρίσκετο καί τῆς μεγάλης ταχύτητος ἥν εἶχε. Ἀναμφιβόλως ὅμως ὁ πανικός τῶν Τούρκων ἐπὶ τῇ πτώσει τῶν ὀβίδων ἐναερίως θά ἦτο μέγιστος!!!... Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Στιγμιότυπο από τη ρυμούλκηση Εμμανουήλ Αναργύρου, ναύτη θερμαστή του υδροπλάνου από το στο θωρηκτό «Ύδρα». αντιτορπιλικό «Βέλος» φωτορεπορτάζ στην Ελλάδα.

125

Τετράδια από το ημερολόγιο του Εμμανουήλ Αναργύρου, ναύτη θερμαστή στο θωρηκτό «Ύδρα»

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ 1912-1913 - 2 Μαρτίου 1913 Η ένωση της νήσου Σάμου με την Ελλάδα 2 Μαρτίου ἡμέρα Σάββατον …Ὥρα 12 Μεσονύκτιον. Ῥαδιοτηλεγράφημα Ἀθηνῶν. Θωρηκτόν Σπέτσαι μετέβη εἰς νῆσον Σάμον καί κατέλαβεν αὐτήν… Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Δημητρίου Μπαλέρμπα, δίοπου πυροβολητή στο θωρηκτό «Ψαρά» Το θωρηκτό «Σπέτσαι».

Τετράδια του ημερολογίου του Δημητρίου Μπαλέρμπα, δίοπου πυροβολητή στο θωρηκτό «Ψαρά»

- 27 Ιουνίου 1913 Η απελευθέρωση της Καβάλας …Ἀπό πρωΐας (27 Ἰουνίου) ἐπληροφορηθήκαμεν διά τοῦ ἀσυρμάτου ὅτι ἐγκαταλειφθείσης τῆς Καβάλλας ὑπό τῶν Βουλγάρων, ἔπλευσεν ἐκεῖ τό ἀνιχνευτικόν «Νέα Γενεά» μετά τοῦ Ναυάρχου πρός κατάληψιν τῆς πόλεως. Περί τήν 9ην πρωϊνήν κατελήφθη ἡ πόλις ἐν ὀνόματι τοῦ Βασιλέως, ὑψώθη δ' ἐπισήμως ἡ Ἑλληνική σημαία … Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Εμμανουήλ Αναργύρου, ναύτη θερμαστή στο θωρηκτό «Ύδρα».

Στιγμιότυπο από την απελευθέρωση της Καβάλας. Στην επιχείρηση συμμετείχαν τα αντιτορπιλικά «Δόξα», «Πάνθηρ» και «Ιέραξ». Ο Ναύαρχος Κουντουριώτης μετέβη στην πόλη με το αντιτορπιλικό «Νέα Γενεά».

Ο πρώτος Διοικητής της Καβάλας, Αντιπλοίαρχος Α. Κριεζής, διακηρύσσει την απελευθέρωση της πόλης και υψώνει την ελληνική σημαία στο Διοικητήριο. 125 41

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ 1912-1913 - 12 Ιουλίου 1913 Η απελευθέρωση της Αλεξανδρούπολης (Δεδεαγάτς) ...Σήμερον περί τήν 11ην π.μ. (Πέμπτην 11 Ἰουλ.) ἐλήφθη τηλεγράφημα ἐκ τοῦ διαμένοντος ἐν Καβάλλᾳ Ναυαρχείου διατάσσον νά ἀναχωρήσωμεν λίαν ἐσπευσμένως διά Δεδεαγάτς πρός προστασίαν τῆς πόλεως, καθ’ ὅτι ἐγκαταλείψαντες ταύτην οἱ Βούλγαροι ἔθεσαν πῦρ εἰς τάς στρατιωτικάς ἀποθήκας. Μετά μίαν περίπου ὥραν ἀπεπλεύσαμεν ἐκ Θάσου, ἀναπτύξαντες δέ πᾶσαν τήν δυνατήν ταχύτητα κατεπλεύσαμεν τήν 7ην μ.μ. εἰς Δεδεαγάτς. Μακρόθεν ἐφαίνοντο σύννεφα καπνοῦ. Κατ' ἀρχάς ὑπεθέσαμεν ὅτι ἐπυρπόλησαν τήν πόλιν, ἀλλά μετ' ὀλίγον ἐπληροφορηθήκαμεν ὅτι τῇ ἐπεμβάσει τῶν Δυνάμεων ἠρκέσθησαν μόνον νά ἀποτεφρώσωσι τάς στρατιωτικάς ἀποθήκας, ἔνθα εἶχον διάφορα πιτυρά καί ὑλικά πολέμου. Ἡ προσέγγισίς μας ἐγένετο μετά μεγάλης προφυλάξεως καί ἀπὸ ὡρισμένον μέρος. Ἀπό πρωΐας εἶχε προσεγγίσει ἐν ἀντιτορπιλλικόν διά πλοηγοῦ τό ὁποῖον μᾶς ὡδήγησε, Πρῶτον προσήγγισαν αἱ «Σπέτσαι» καὶ ἡ «Ὕδρα» μετά δύο δέ ὥρας κατέπλευσε καί ὁ Ἀβέρωφ μετά δύο ἀντιτορπιλλικῶν. Τήν ἑπομένην (Παρασκευήν 12 Ἰουλίου) λίαν πρωΐ ἀπεβιβάσθησαν ἀγήματα ἐκ τῶν θωρηκτῶν (περί τούς 200 ἄνδρας) πρός φρούρησιν τῆς πόλεως... Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Εμμανουήλ Αναργύρου, ναύτη θερμαστή στο θωρηκτό «Ύδρα»

Τo θωρηκτό “Ύδρα» μαζί με τα «Σπέτσαι» και «Ψαρά» ακολουθούν τον «Αβέρωφ»

125

Μετά την απελευθέρωση του Δεδεαγάτς ακολούθησε επιχείρηση άρσεως των ναρκών που είχαν ποντίσει οι Βούλγαροι έμπροσθεν του λιμένος. Ιούλιος 1913.

125 43

«Η συμβολή του Έπους 1940-41 και τα ακραία φαινόμενα των χειμώνων στην έκβαση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου» Του ακαδημαϊκού Χρήστου Ζερεφού, Γενικού Γραμματέα της Ακαδημίας Αθηνών*

λα ξεκίνησαν στις 15 Αυγούστου του 1940, όταν το ιστορικό καταδρομικό «Έλλη» τορπιλίζεται και βυθίζεται από το ιταλικό υποβρύχιο “Delfino”, προμήνυμα των ορέξεων του τότε Ιταλικού καθεστώτος εν καιρώ ειρήνης. Ο Ιταλός πρέσβυς Γκράτσι θα παρατηρήσει αργότερα στα γραπτά του: «Το έγκλημα της Τήνου είχε ως αποτέλεσμα, για να μην πω έκανε το θαύμα, να δημιουργηθεί στην Ελλάδα απόλυτη ενότητα ψυχών. Όλοι τότε πείσθηκαν ότι έναν μόνο αδυσώπητο εχθρό έχουν: την Ιταλία!». Η κρίσιμη ιστορική στιγμή της σύγκρουσης ανάμεσα στη φασιστική Ιταλία και στο ελεύθερο φρόνημα του ελληνικού λαού, ήρθε στις τρεις παρά δέκα το πρωί της 28ης Οκτωβρίου του 1940. Ο πρωθυπουργός διαβάζοντας το τελεσίγραφο της Ιταλίας είπε: «ώστε, λοιπόν, πόλεμος». Και μισή ώρα πριν την εκπνοή του τελεσιγράφου εξεδόθη το πρώτο ιστορικό πολεμικό ανακοινωθέν: «Αι ιταλικαί στρατιωτικαί δυνάμεις προσβάλλουν από της 5ης και 30’ πρωινής σήμερον τα ημέτερα τμήματα προκαλύψεως της ελληνοαλβανικής μεθορίου. Αι ημέτεραι δυνάμεις αμύνονται του πατρίου εδάφους».

* Το κείμενο αποτελεί την πανηγυρική ομιλία της 28ης Οκτωβρίου και έχει δημοσιευθεί στο ανάτυπο από τα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τ. 93 Α’ (2018).

125

πόλεμος διεξήχθη μεταξύ μιας εξαιρετικά άνισης κατανομής των δυνάμεων (17 μεραρχίες πεζικού αντιμετώπισαν 63 ιταλικές μεραρχίες και 14 αλβανικά τάγματα, 27 παλαιά πλοία πολέμησαν με 315 ιταλικά και 150 παλαιά αεροπλάνα με 4.000 ιταλικά). Το χτύπημα υπήρξε βαρύ για τον ελληνικό λαό, που μόλις είχε αρχίσει να συνέρχεται από την αιμορραγία των πολεμικών επιχειρήσεων των ετών 1916 ως 1922 και από τον συγκλονισμό της Μικρασιατικής Καταστροφής. Βαριά όμως και η εθνική κληρονομιά της ιστορίας των Ελλήνων μέσα στους αιώνες, από το όχι του Προμηθέα, το όχι της Αντιγόνης, το Μολών Λαβέ του Λεωνίδα, το όχι στους Ρωμαίους, το όχι στον Μωάμεθ τον Πορθητή και το όχι του αγώνα της ανεξαρτησίας της Ελλάδος, στο όχι του 1940. Η νίκη στεφάνωσε τα ελληνικά όπλα, στο δίκαιο και πολυαίμακτο αγώνα για το πάτριο έδαφος. Τον αγώνα που διεξήγαγαν με αυταπάρνηση και ηρωισμό οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί της Μεραρχίας Ιωαννίνων στην Ήπειρο, του αποσπάσματος Δαβάκη στην Πίνδο, των Κρητών και των άλλων μονάδων, του πεζικού, του ιππικού, του πυροβολικού, της αεροπορίας και του ναυτικού. Οι χιλιάδες νεκροί και τραυματίες, οι νίκες στην Κορυτσά, στο Πόγραδετς, στο Αργυρόκαστρο, στους Αγίους Σαράντα, στην Κλεισούρα και ο βαρύς χειμώνας, ο θάνατος στα χιονισμένα αλβανικά βουνά και οι συνέπειες της νίκης των Ελλήνων ηρώων αποτελούν το περιεχόμενο της σημερινής πανηγυρικής ομιλίας. Θα φανεί πράγματι, ότι ο ηρωισμός των Ελλήνων μεγεθύνεται κατά πολύ, εάν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι οι νικηφόρες περίοδοι πολλές φορές συνέβησαν με εξαιρετικά ακραίες και δυσμενείς μετεωρολογικές συνθήκες. Όπως προκύπτει από τα χρονικά του Γενικού Επιτελείου Στρατού «Χειμεριναί Επιχειρήσεις-Ιταλική Επίθεσις Μαρτίου 1941» και την ανάλυση του Λαζάρου Αρσενίου με τίτλο «Ανατομία του Έπους 194041», σχετικά με τις τραγωδίες τόσο στην Τρεμπεσίνα των Μεραρχιών Κρητών όσο και στο νότιο μέτωπο

στην επίθεση του Α’ Σώματος Στρατού της 15ης Φεβρουαρίου 1941, αναφέρονται μεταξύ άλλων και τα εξής: «Το κρύο κατεβαίνει δεκαπέντε και είκοσι βαθμούς κάτω από το μηδέν ακόμα και την ημέρα. Και αρχίζουν τα ομαδικά κρυοπαγήματα. Όσοι προσβάλλονται σε υψηλό βαθμό, πεθαίνουν επί τόπου∙ από ψύξη. Πολλοί προσβάλλονται ελαφρότερα και στέλνονται στα μετόπισθεν. Αν φτάσουν σε νοσοκομείο, θα είναι τυχεροί αν τους κόψουν ένα μόνο πόδι. Οι περισσότεροι είναι άτυχοι. Τους κόβουν και τα δύο. Αλλά υπάρχουν και οι εντελώς κακότυχοι. Αυτοί με τις ακατάλληλες για παγωμένο χιόνι αρβύλες γλιστρούν, κατρακυλούν στα βάραθρα της Τρεμπεσίνας και χάνονται∙ για πάντα. Είναι τόσο ισχυρή η χιονοθύελλα ώστε σημαντικός αριθμός αξιωματικών και οπλιτών του 44ου Συντάγματος πεζικού Ρεθύμνης διαρρέει, συνεπεία παγοπληξιών. Ολόκληρο τάγμα σαρώθηκε από χιονοθύελλα και διευθύνει την επίθεση ο υποδιοικητής του, παγόπληκτος και υποβασταζόμενος και αυτός. Δύο από τα τάγματα του συντάγματος αυτού απέμειναν με 500 άνδρες. Από τις 29 Ιανουαρίου μέχρι την 18 Φεβρουαρίου, σε 20 μόλις μέρες, η Vη Μεραρχία έχασε 3.344 άνδρες. Από αυτούς νεκροί 237, τραυματίες 1.179, παγόπληκτοι 1.813 και 115 εξαφανισθέντες σε βάραθρα. Στις επόμενες πέντε μέρες η ίδια μεραρχία έχασε άλλους 3.356, οι περισσότεροι παγόπληκτοι. Συνολικά, σύμφωνα με τα στοιχεία της ιστορίας του ΓΕΣ, στην Τρεμπεσίνα χάθηκαν 6.700 από τους 15.975 άνδρες που είχε η μεραρχία. Βεβαίως οι Κρητικοί προκάλεσαν στον αντίπαλο βαρύτατες απώλειες και συνέβαλαν με τον υπέρμετρο ηρωισμό τους στις νίκες που ακολούθησαν …. Παρόμοια τραγωδία εκτυλίσσεται και στο Νότιο Μέτωπο. Το Α’ Σώμα Στρατού επιτέθηκε την 15η Φεβρουαρίου. Κερδίζει έδαφος, αλλά με βαρύτατες απώλειες, κυρίως από παγοπληξίες. Στο Απόσπασμα Π. Κατσώτα, στο Γκόλικο, σημειώνονται καθημερινά 60 με 80 κρούσματα. Η VIII Μεραρχία έχει το Φεβρουάριο 236 τραυματίες και 611 παγόπληκτους». Δεν ήταν μόνον οι στρατιώτες στο μέτωπο που συνάντησαν τεράστιες

δυσκολίες από τις καιρικές συνθήκες, δυσκολίες συνάντησαν και οι έφεδροι μετεωρολόγοι αξιωματικοί του πυροβολικού, όπως προκύπτει και από την αναφορά του έφεδρου αξιωματικού του πυροβολικού Στέφανου Παπαγιαννάκη. Ο Παπαγιαννάκης συνέλεξε παρατηρήσεις τόσο από τους μετεωρολογικούς σταθμούς εκστρατείας της 8ης Μεραρχίας όσο και από άλλους, με στοιχεία ακροβάθμιων θερμομέτρων. Είναι χαρακτηριστικό εδώ να τονισθούν οι δυσκολίες που συνάντησε όχι μόνο ο έφεδρος μετεωρολόγος αλλά και άλλοι συνάδελφοί του τόσο κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου όσο και μετά την γερμανική εισβολή. Οι δυσκολίες αυτές, όπως φαίνεται και στο συνημμένο έγγραφο, συνοψίζονται στις γενικές παρατηρήσεις του Παπαγιαννάκη σε αναφορά του προς το ΓΕΣ με ημερομηνία 18.12.1943. Η έρευνα των στοιχείων αυτών συνεπληρώθη με τη μελέτη συνοπτικών χαρτών και κυρίως των ευρωπαϊκών επαναλύσεων των μετεωρολογικών παραμέτρων. Από την παρούσα έρευνα και εκείνη του Παπαγιαννάκη προκύπτει ότι τα κυριότερα κύματα ψύχους του χειμώνα 1940-41 σημειώθηκαν κατά τις εξής χρονικές περιόδους: 1) 21 Νοεμβρίου έως 4 Δεκεμβρίου 2) 7 έως 17 Δεκεμβρίου 3) 24 έως 30 Δεκεμβρίου 4) 9 έως 14 Μαρτίου 5) 5 έως 15 Απριλίου Εξ όλων αυτών, το ισχυρότερο κύμα ψύχους υπήρξε εκείνο της περιόδου 7 έως 17 Δεκεμβρίου, με πτώσεις θερμοκρασίας που κυμάνθηκαν μεταξύ -11oC και -19οC. Κατά τη διάρκεια των ψυχρών εισβολών σημειώθηκαν και οι ελάχιστες θερμοκρασίες του χειμώνα που παρατηρήθηκαν στους περισσοτέρους σταθμούς της ζώνης των επιχειρήσεων και της λοιπής Ελλάδος. Για να έχουμε πληρέστερη εικόνα των καιρικών συνθηκών κατά τις περιόδους κυμάτων ψύχους, παρατίθενται στον Πίνακα 1 μερικές από τις χαμηλότερες ελάχιστες θερμοκρασίες με τις αντίστοιχες ημερομηνίες: 125 45

ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Απόλυτες ελάχιστες θερμοκρασίες Δεκεμβρίου 1940 – Μαρτίου 1941 στους μετεωρολογικούς σταθμούς στην περιοχή του ελληνοαλβανικού μετώπου (έκθεση Σ. Παπαγιαννάκη) Βλέπουμε ότι οι ελάχιστες θερμοκρασίες -19οC και -20οC σημειώθηκαν στη Μοσχόπολη σε ύψος 1200 μ. Μπορούμε να συμπεράνομε ότι στις χιονοσκεπείς κορυφές με υψόμετρο άνω των 1500 μ., οι θερμοκρασίες κάτω των -20οC ήσαν συχνές, ιδίως κατά τις αίθριες νύχτες. Στο Σχήμα 1 εμφανίζεται η χρονοσειρά των ημερήσιων τιμών θερμοκρασίας και βροχής στην ορεινή ζώνη της Πίνδου σε υψόμετρο άνω των 1.500 μ. από την στάθμη της θάλασσας. Τα οριζόντια βέλη στο Σχήμα δείχνουν περιόδους σημαντικών πολεμικών επιχειρήσεων κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Παρατηρούμε ότι σε ορισμένες περιόδους καιρικά συστήματα δημιούργησαν βροχοπτώσεις, σε ορισμένες περιπτώσεις σημαντικές, οι οποίες δυστυχώς μετέτρεψαν ορισμένες παγωμένες περιοχές σε περιοχές με λάσπη, με αποτέλεσμα να γίνουν ακόμα δυσκολότερες οι μετακινήσεις των στρατευμάτων και του εξοπλισμού. Σχήμα 1: Επανα-ανάλυση ημερησίων τιμών Θερμοκρασίας και βροχής στην Ορεινή ζώνη της Πίνδου σε Ύψομετρο μεγαλύτερο των 1500 μέτρων από τη στάθμη της Θάλασσας Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι ανωτέρω θερμοκρασίες του αέρος καταγράφηκαν με θερμόμετρα εγκατεστημένα εντός μετεωρολογικού κλωβού και ότι οι θερμοκρασίες του χιονοσκεπούς εδάφους, με τις οποίες κυρίως σχετίζονται τα κρυοπαγήματα των κάτω άκρων, ασφαλώς παρουσίαζαν ακόμη χαμηλότερες ελάχιστες τιμές. Από πλευράς τραυματιολογικής, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και η στολή των φαντάρων σχετικά με τα κρυοπαγήματα των κάτω άκρων διότι οι υγρανθείσες γκέτες που φορούσαν οι στρατιώτες πάγωναν και διαστελλόμενες διέκοπταν την κυκλοφορία του αίματος σε θερμοκρασίες πολύ χαμηλές, με τραγικά αποτελέσματα. Παρά όλες τις τραγωδίες και τον άνισο αγώνα, οι Έλληνες νικούν και απωθούν τους εισβολείς, όχι μόνον το χειμώνα του 1940-41 αλλά και κατά την άνοιξη. Μάλιστα δε, οι ιταλικές αποτυχίες συγκλόνισαν τόσο πολύ τον Μουσολίνι, ώστε να πάψει πλέον να αναφέρεται στη Μεσόγειο ως “Mare Nostrum”, κάτι το οποίο συνήθιζε να 46

125

κάνει πριν και κατά την ιταλική εισβολή. Μετά την αποτυχία και της εαρινής επιδρομής των ιταλικών στρατευμάτων αλλά και το πραξικόπημα του Βελιγραδίου της 27ης Μαρτίου 1941, ο Χίτλερ αποφάσισε την πραγματοποίηση εκστρατείας κατάκτησης των Βαλκανίων, εξαναγκασθείς συγχρόνως να αναβάλει για τέσσερις εβδομάδες και την εκστρατεία εναντίον της Ρωσίας με τον κωδικό Barbarossa. Βεβαίως ο Χίτλερ γνώριζε πόσο κρίσιμος ήταν ο παράγων χρόνος για την έκβαση της εκστρατείας της Ρωσίας και είχε μάλιστα προκαθορίσει την εισβολή για τα μέσα Μαΐου. Γι’ αυτό το λόγο όταν εισέβαλε στην Ελλάδα ευελπιστούσε να επιτύχει την κάμψη της μόνον με την επίδειξη δυνάμεως. Πριν ακόμα χαράξει η αυγή της 6ης Απριλίου 1941, εκατοντάδες γερμανικά μαχητικά αεροπλάνα άνοιξαν την επίθεση με μια σφοδρή επιδρομή κατά του Βελιγραδίου, που διήρκεσε επί τρεις συνεχείς ημέρες. Η εκδικητική μανία των εισβολέων απαιτούσε να μετατραπεί η πρωτεύουσα της Γιουγκοσλαβίας σε ερείπια. Ακόμα και το όνομα που εδόθη στην επιχείρηση αυτή της Λουφτβάφε ήταν χαρακτηριστικό: «ΤΙΜΩΡΙΑ»! Εν τω μεταξύ τα γερμανικά στρατεύματα της δωδεκάτης στρατιάς του φον Λιστ κτύπησαν ταυτοχρόνως την Ελλάδα και τη Γιουγκοσλαβία, η Ιταλία κηρύσσει τον πόλεμο κατά της Γιουγκοσλαβίας και ουγγρικές δυνάμεις εισβάλουν. Μέσα σε λίγες μέρες ο γιουγκοσλαβικός στρατός, πριν ακόμα προλάβει να κινητοποιηθεί, είχε τεθεί εκτός μάχης. Στην Ελλάδα και παρ’ όλη τη γερμανική υπεροχή, ο φον Λιστ δεν κατόρθωσε να εξοντώσει το συμμαχικό εκστρατευτικό σώμα. Από τα λιμάνια της Πελοποννήσου το βρετανικό ναυτικό, με την πολύτιμη βοήθεια των ελληνικών πλοίων, διέσωσε σε μια νέα επιχείρηση Δουνκέρκης, κάτω από πολύ δυσμενέστερους όρους, το μέγιστο μέρος του εκστρατευτικού σώματος. Από τις 21 έως τις 29 Απριλίου βυθίσθηκαν σ’ αυτή την επιχείρηση είκοσι έξι πλοία, από τα

οποία τα είκοσι ένα ήταν ελληνικά, συμπεριλαμβανομένων και 5 νοσοκομειακών. Η αποχώρηση του Βασιλέως και της Κυβερνήσεως από την Ηπειρωτική Ελλάδα στις 24 Απριλίου, σημείωσε το τέλος της οργανωμένης ελληνικής άμυνας. Έτσι, με μια σημαντικότατη επιβράδυνση στην εφαρμογή του σχεδίου τους, οι δυνάμεις του Άξονα κυριάρχησαν σ’ ολόκληρο το Βαλκανικό χώρο. Ο επίλογος της εκστρατείας αυτής επρόκειτο να γραφεί ύστερα από ένα περίπου μήνα στη σκληρή, πολυαίμακτη και ηρωική μάχη της Κρήτης. Η εκτέλεση του γερμανικού σχεδίου, που προέβλεπε τη μεταφορά μεγάλων δυνάμεων αλεξιπτωτιστών, με παράλληλη απόβαση από τη θάλασσα δυνάμεων πεζικού. Υπολογίζονται σε 16.000 οι στρατιώτες που επρόκειτο να ριφθούν από τον αέρα. Οι αεροπορικές δυνάμεις που συμμετείχαν και υπεστήριζαν την επιχείρηση, ήσαν επίσης επιβλητικές: έλαβαν μέρος συνολικά 1.280 αεροπλάνα. Η αντίσταση που προέβαλαν οι ελληνοαγγλικές δυνάμεις υπήρξε ισχυρή και ενισχύθηκε από το γεγονός ότι δίπλα στα τακτικά στρατεύματα που εμάχοντο, έσπευσε ο ηρωικός λαός της Κρήτης και με πρόχειρα και πολλές φορές πρωτόγονα μέσα, αντιμετώπισε τους πάνοπλους αλεξιπτωτιστές. Οι γερμανικές απώλειες υπήρξαν βαρύτατες. Πολλά μεταγωγικά αεροπλάνα κατερρίφθησαν στον αέρα γεμάτα Γερμανούς στρατιώτες, από την αντιαεροπορική άμυνα και άλλες πολλές δεκάδες κατεστρέφοντο στην προσπάθειά τους να προσγειωθούν στα ανεσκαμμένα από τις γερμανικές βόμβες, πεδία προσγειώσεως. Εκατοντάδες αλεξιπτωτιστές εφονεύθησαν κατά την κάθοδό τους ή επί του εδάφους τόσο από τμήματα του τακτικού στρατού όσο και από ένοπλες ομάδες του λαού. Αλλά οι Γερμανοί συνέχισαν τη μεταφορά αεραγημάτων αδιαφορούντες για τις βαρύτατες αυτές απώλειες. Εξαιτίας αυτών, έκτοτε περιορίσθηκε σημαντικά η χρήση αλεξιπτωτιστών από τους Γερμανούς στις επόμενες επιχειρήσεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Την έκτη ημέρα της μάχης, η θέση των ελληνοβρετανικών στρατευμάτων έγινε κρίσιμη και την ίδια νύχτα, ελήφθη η απόφαση της εκκενώσεως της Κρήτης. Βρετανικά σκάφη ανέλαβαν να αποσύρουν τα στρατεύματα από το Ηράκλειο και τα Σφακιά, στη Νότια ακτή της Κρήτης, και πραγματοποίησαν ως τις 20 Μαΐου αυτό το δυσχερέστατο έργο, με βαρύτατες απώλειες κάτω από τη συνεχή καταδίωξη της γερμανικής αεροπορίας. Η φρουρά του Ρεθύμνου, κυκλωμένη, εξακολουθούσε να μάχεται ως τις 30 Απριλίου, οπότε και παρεδόθη αφού εξήντλησε τα τρόφιμα και τα πολεμοφόδιά της. Έτσι τερματίσθηκε η μάχη της Κρήτης, με τους Γερμανούς στη συνέχεια να στρέφονται με ιδιαίτερο μένος εναντίον των ηρωικών κατοίκων του νησιού. Δεν τους συγχώρησαν την ηρωική αντίσταση που προέβαλαν και που δυσχέρανε τόσο την κατάληψη της Κρήτης. Εκατοντάδες από αυτούς, άνδρες και γυναίκες, συνελήφθησαν αμέσως με την κατηγορία ότι διέπραξαν ωμότητες και εστάλησαν στα χιτλερικά στρατόπεδα εξοντώσεως. Στις 24 Σεπτεμβρίου 1942 ο υπουργός των Εξωτερικών της Μεγάλης Βρετανίας Άντονυ Ήντεν, σε ομιλία του στη Βρετανική Αυτοκρατορική Λέσχη του Λονδίνου, είπε: « ……… η Ελλάς πρώτη έδωσε αλησμόνητο μάθημα στον Μουσολίνι, διότι αυτή υπήρξε η αφορμή της εθνικής επαναστάσεως στη Γιουγκοσλαβία εναντίον του Άξονα, διότι αυτή, με τη μικρή βοήθεια που σταθήκαμε τότε ικανοί να της δώσομε, κράτησε τους Γερμανούς στο ηπειρωτικό της έδαφος και στην Κρήτη επί έξι εβδομάδες, διότι αυτή ανέτρεψε τη χρονολογική σειρά όλων των σχεδίων του γερμανικού Επιτελείου και έτσι επέφερε ριζική μεταβολή στην όλη πορεία του πολέμου. Εμείς οι Άγγλοι δε θα λησμονήσομε ποτέ την ανακούφιση και την παρηγοριά που μας προσέφερε κατά τις αγωνιώδεις εκείνες στιγμές του πολέμου η τιμιότητα και η αξιοπρέπεια της στάσεως των Ελλήνων». Εκπομπή της 27ης Απριλίου 1942 του Ραδιοφωνικού Σταθμού της Μόσχας, με θέμα «Χαιρετισμός προς Έλληνες», 125 47

ανέφερε: «… Επολεμήσατε μικροί εναντίον μεγάλων και επικρατήσατε. Δεν ήταν δυνατό να γίνει διαφορετικά, γιατί είσαστε Έλληνες. Ως Ρώσοι κερδίσαμε, χάρις στη θυσία σας, χρόνο για να αμυνθούμε. Σας ευγνωμονούμε». Ο δε Φραγκλίνος Ρούσβελτ έγραψε: «Όταν πολλοί άνθρωποι είχαν απωλέσει κάθε ελπίδα για τη νίκη, ο Ελληνικός λαός τόλμησε να αμφισβητήσει το αήττητο του Άξονα, αντιτάσσων εναντίον των απάνθρωπων μηχανημάτων του πολέμου, μόνο το δικό του υπερήφανο πνεύμα της ελευθερίας».

H ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΜΟΣΧΑΣ

(1941-1942) πως είδαμε προηγουμένως, ο Χίτλερ είχε δαπανήσει έξι πολύτιμες εβδομάδες για την κατάκτηση της Ελλάδος και της Κρήτης (6 Απριλίου-20 Μαΐου) και επιπλέον άλλες 33 ημέρες (20 Μαϊου-22 Ιουνίου) για τις μετακινήσεις των στρατευμάτων της Βαλκανικής και την ανασύνταξη τους στην Πολωνία. Το γερμανικό σχέδιο αστραπιαίου πολέμου προέβλεπε την πλήρη εκμηδένιση των Ρώσων πριν από το ρωσικό χειμώνα. Όμως αντί να η επίθεση πραγματοποιηθεί στα μέσα Μαΐου η γερμανική εισβολή ξεκίνησε στις 22 Ιουνίου 1941. Προ της ισχυρότατης γερμανικής πίεσης, οι Ρώσοι μαχόμενοι σκληρά, υποχώρησαν καταστρέφοντας κάθε τι χρήσιμο για τον εχθρό. Εκκένωσαν το Σμολένσκ την 10η Αυγούστου αφού όμως καθυστέρησε η γερμανική προέλαση για αρκετές εβδομάδες. Σοβαρή επίσης καθυστέρηση προκάλεσε και η απόφαση των Γερμανών να εξαπολύσουν μεγάλη κυκλωτική κίνηση κατά του Κιέβου, η οποία αποκόμισε μεν 600.000 Ρώσους αιχμαλώτους το Σεπτέμβριο, αλλά συγχρόνως επέφερε την απώλεια πολυτιμότατων εβδομάδων προ του επερχόμενου χειμώνα. Οι λαμπρές αυτές επιτυχίες του γερμανικού στρατού έδιναν την εντύπωση ότι το τέλος της Ρωσίας θα ερχόταν σύντομα. Αλλά για άλλη μία φορά ο χρόνος λειτουργούσε υπέρ των Ρώσων, των οποίων η αντίσταση αντί να εξασθενεί λόγω των τεραστίων απωλειών, αντίθετα αύξανε προοδευτικά, όσο οι θωρακισμένες μεραρχίες του Χίτλερ εισέδυαν βαθύτερα στην απέραντη Ρωσία. Στη γερμανική πλευρά, η προέλαση των Γερμανών τους έδωσε τόση αυτοπεποίθηση ότι η εκστρατεία θα τελείωνε πριν από το χειμώνα, ώστε παραμέλησαν να εφοδιάσουν τους άνδρες με κατάλληλο ρουχισμό για την αντιμετώπιση του ρωσικού

125

ψύχους. Οι γερμανικές στρατιές υπό μορφήν τεράστιας λαβίδας προσπάθησαν να απομονώσουν τη Μόσχα. Η γερμανική όμως προέλαση συνέχισε με ρυθμό συνεχώς επιβραδυνόμενο, για να σταματήσει μόλις μετά τρεις εβδομάδες. Τα γερμανικά ανακοινωθέντα απέδιδαν συνεχώς την επιβράδυνση της προέλασης στον καιρό. Πράγματι ο χειμώνας είχε ενσκήψει νωρίτερα και γενικώς υπήρξε δριμύτερος του μέσου όρου. Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά την πρώτη επίθεση κατά της Μόσχας, το γερμανικό Γενικό Επιτελείο συμβούλευσε ο στρατός να οργανώσει θέσεις για το χειμώνα, για να προφυλαχθεί όχι μόνο από τις επιθέσεις αλλά και από το ψύχος. Ο Χίτλερ όμως, αγνοώντας τη διαταγή του Επιτελείου, προτίμησε να διακινδυνεύσει τον αγώνα, διατάζοντας τη δεύτερη γερμανική επίθεση που άρχισε την 15η Νοεμβρίου με το θερμόμετρο να συνεχίζει να κατεβαίνει. Την 4η Δεκεμβρίου 1941 τα γερμανικά στρατεύματα, προωθούντο βραδέως και με μεγάλες απώλειες. Είχαν μάλιστα πλησιάσει σε κάποιο σημείο σε απόσταση 30 μόλις χιλιομέτρων από τη Μόσχα. Και από την άλλην όμως πλευρά η κατάσταση στη συνεχώς βομβαρδιζόμενη Μόσχα ήταν δραματική. Οι Δημόσιες Υπηρεσίες και ο περιττός πληθυσμός είχαν μεταφερθεί προς ανατολάς και γινόντουσαν οι τελευταίες ετοιμασίες για την άμυνα της πόλης,

στην οποία παρέμενε ακόμη και ο Στάλιν. Εν τω μεταξύ ο Joukov είχε σημαντικότατα ενισχυθεί με τρεις νέες στρατιές από τον Βόλγα, τα Ουράλια και τη Σιβηρία. Την 5η Δεκεμβρίου, με πυκνό χιόνι και δριμύτατο ψύχος, εξαπελύθη η τελευταία θυελλώδης γερμανική επίθεση κατά της εξωτερικής άμυνας της πρωτεύουσας. Λόγω όμως των εξαιρετικά χαμηλών θερμο-κρασιών, η πήξη των ελαίων, καθήλωσε στο έδαφος 1.000 άρματα του Guderian και τα αεροπλάνα της Luftwaffe, ενώ οι ρωσικές μηχανές ήταν καλύτερα προσαρμοσμένες στο κλίμα του τόπου. Ο Γάλλος στρατιωτικός συγγραφεύς Guillaume, αναφέρει ότι λόγω του υπερβολικού ψύχους αχρηστεύονταν τα τηλεβόλα από τις συστολές και καταστρέφονταν οι κινητήρες και αι ατμομηχανές από τις διαστολές. Τέλος στις 6 Δεκεμβρίου αρχίζει η μεγάλη ρωσική αντεπίθεση στη μέγιστη δριμύτητα του χειμώνα και τότε διετάχθη η γενική υποχώρηση. Οι ποταμοί είχαν ήδη πήξει, το χιόνι στο έδαφος έφθανε μέχρι την κοιλιά των αλόγων, η θερμοκρασία ήταν κάτω από τους -33ο Κελσίου, με τους Γερμανούς αποδεκατισμένους από τα κρυοπαγήματα και τις συνεχείς επιθέσεις της σιβηρικής στρατιάς. Στο Σχήμα 2 φαίνονται οι θερμοκρασίες του αέρα στην Ευρώπη την 6η Δεκεμβρίου 1941, τότε που πάγωσαν όλα από το Λένινγκραντ και τη Μόσχα μέχρι το Στάλινγκραντ.

Την 8η Δεκεμβρίου ο Χίτλερ υποχρεώθηκε να εξαγγείλει ότι εξαιτίας του καιρού η επίθεση στο Ανατολικό Μέτωπο σταμάτησε, στις δε 19 Δεκεμβρίου ανέλαβε ο ίδιος προσωπικά την αρχηγία των ενόπλων δυνάμεων. Στις 7 Ιανουαρίου 1942 επήλθε το τραγικό τέλος της μάχης της Μόσχας. Οι απώλειες του γερμανικού στρατού στη μάχη της Μόσχας υπήρξαν τεράστιες. Ξεπέρασαν τις 300.000 οι νεκροί. Αντίστοιχα, τεράστιες ήσαν και οι απώλειες κατά την εκστρατεία του Ναπολέοντα, όπως προκύπτει και από την περίφημη αναπαράσταση των ανθρώπινων απωλειών του Minard, η οποία εμφανίζεται στο Σχήμα 3. Κατά τον Minard (1869), ο στρατός του Ναπολέοντα είχε 422.000 άνδρες κατά τον Ιούνιο του 1812, από τους οποίους επέστρεψαν μόλις 10.000 άνδρες. Στο Σχήμα φαίνονται και οι χαμηλές θερμοκρασίες που παρατηρήθηκαν στις διάφορες ημερομηνίες, ιδίως της επιστροφής των όσων επέζησαν.

Σχήμα 2: Θερμοκρασίες του αέρα στην Ευρώπη κατά την 6η Δεκεμβρίου 1941

Σχήμα 3: Ο αριθμός των στρατιωτών του γαλλικού στρατού κατά τη διάρκεια της επίθεσης (κόκκινη γραμμή) και κατά τη διάρκεια της υποχώρησης (μαύρη γραμμή). Το πλάτος των γραμμών δείχνει το σύνολο του γαλλικού στρατού. Στο κάτω μέρος του διαγράμματος φαίνεται η θερμοκρασία του αέρα, βάσει της κλίμακας Ρεωμύρου, μετά την έξοδο της Μεγάλης Στρατιάς από τη Μόσχα (από τα δεξιά στ' αριστερά). Minard (1869)

Ιδιαίτερη εντύπωση προξενούν διάφορες συμπτώσεις ημερομηνιών, μεθόδων, επιδιώξεων και άλλων χαρακτηριστικών και στις δύο εκστρατείες, του 1812 και του 1941. 1. Στις 24 Ιουνίου άρχισε την επίθεση ο Ναπολέων, στις 22 Ιουνίου ο Χίτλερ. Και στις δύο περιπτώσεις η επίθεση άρχισε σε πολύ προχωρημένη εποχή. Και ο Ναπολέων και ο Χίτλερ ήσαν απολύτως πεπεισμένοι ότι η 2. Η αλαζονεία για βέβαιη, σύντομη νίκη οδήγησε και στις δύο περιπτώσεις στο γεγονός ότι τόσο οι Γάλλοι όσο και οι Γερμανοί ήσαν ανεπαρκώς ντυμένοι και παρασκευασμένοι για τον ρωσικό χειμώνα. Τα άλογα των Γάλλων εστερούντο αγκιστρωτών πετάλων για να βαδίζουν πάνω στους πάγους. Τα μηχανέλαια των γερμανικών αρμάτων είχαν υψηλό σημείο πήξεως. 3. Η κατάκτηση του Σμολένσκ καθυστέρησε πολύ και τους δύο επιδρομείς. Στις 18 Αυγούστου κατελήφθη από τους Γάλλους στις 10 Αυγούστου από τους Γερμανούς. 125 49

4. Και στις δύο περιπτώσεις - όπως λέγει ο Liddell Hart, τόσο ο Χίτλερ, όσον και ο Ναπολέων, υπέπεσαν στα ίδια σφάλματα στην ίδια περιοχή - ο δε χρόνος λειτούργησε υπέρ των Ρώσων διπλά. Και διότι τους έδωσε τον καιρό να αποπερατώσουν την επιστράτευσή τους και διότι έφερε τον πόλεμο πιο κοντά προς το χειμώνα, ο οποίος έπαιξε αποφασιστικό ρόλο και στους δύο πολέμους. 5. Στη μία περίπτωση οι Ρώσοι καίνε τη Μόσχα. Στη δεύτερη περίπτωση όλα έχουν ετοιμασθεί για να επαναληφθεί η καταστροφή. 6. Στις 13 Οκτωβρίου του 1812 εσημειώθη στη Μόσχα ο πρώτος παγετός. Περί τα μέσα Οκτωβρίου του 1941 έπεσαν οι πρώτες νιφάδες χιονιού. Οι μετεωρολογικές συνθήκες άρχισαν να επιδεινώνονται μετά την 15η Οκτωβρίου όταν εξαπελύθη η πρώτη γερμανική επίθεση κατά της Μόσχας, ενώ η πρώτη επίθεση του Ναπολέοντα είχε ήδη ξεκινήσει ένα μήνα νωρίτερα. Ίσως έτσι να εξηγείται και η επιτυχία των Γάλλων να καταλάβουν για λίγο τη Μόσχα. 7. Για λόγους γοήτρου καθυστερεί ο Ναπολέων επικίνδυνα την αποχώρηση από τη Μόσχα. Για λόγους γοήτρου επιμένει ο Χίτλερ στη δεύτερη ατυχή επίθεση κατά της Μόσχας. 8. Οι κατατρυχόμενοι από το ψύχος και τις στερήσεις Γάλλοι ήλπιζαν ότι θα σώζοντο, κατά την επιστροφή, εισερχόμενοι στο Σμολένσκ, όπου όμως δεν βρήκαν πουθενά καταφύγιο. Η φαντασία των εξαντλημένων Γερμανών εξήπτετο από το όραμα του καταφυγίου της Μόσχας, στην οποίαν ουδέποτε εισήλθαν εκτός ως αιχμάλωτοι. 9. Τόσο ο Χίτλερ, όσο και ο Ναπολέων, στους λόγους τους χρέωσαν ολόκληρο το βάρος της καταστροφής στο ρωσικό χειμώνα. 10. Η Μόσχα υπήρξε εξ ίσου μοιραία και για τους δύο εισβολείς. Ο Ναπολέων κατέλαβε τη Μόσχα, ενώ ο Χίτλερ δεν το κατόρθωσε. Παρά ταύτα οι Γερμανοί κατέκτησαν πολύ μεγαλύτερες εκτάσεις από τους Γάλλους, τις διατήρησαν για περισσότερο χρόνο, οι καταστροφές που προξένησαν όσο και απώλειες που υπέστησαν ήσαν ασυγκρίτως μεγαλύτερες και τέλος πλησίασαν πολύ περισσότερο προς την αποφασιστική νίκη από τους εισβολείς του 1812. 11. Και οι δύο πόλεμοι ενέπνευσαν μεγάλους μουσουργούς. Στην περίπτωση του Ναπολέοντα ο Beethoven συνθέτει το Πένθιμο Εμβατήριο στην 3η του Συμφωνία στη μνήμη των πεσόντων και αφιερωμένο στην αρχή στον Μέγα Ναπολέοντα, αφιέρωση την οποία στη συνέχεια αφαίρεσε. Πολύ αργότερα κατά παραγγελία του Τσάρου ο Tchaikovsky συνθέτει την ουβερτούρα «1812» και ο Prokofiev την όπερα «Πόλεμος και Ειρήνη» σε λιμπρέτο του Leon Tolstoy. Επίσης ο Shostakovich αφιερώνει τις Συμφωνίες του Λένινγκραντ και του Στάλινγκραντ στις νίκες των Ρώσων. Τέλος, η μεγάλη σύνθεση του 1961 του Benjamin Britten “War Requiem” είναι ορατόριο εμπνευσμένο από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο σε ποίηση που γράφτηκε κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. 12. Στο Σχήμα 4 φαίνονται οι μέσες θερμοκρασίες του αέρα κατά τον χειμώνα στην Αγία Πετρούπολη από το 1750 μέχρι το 2010. Με κύκλο είναι σημειωμένες οι ακρότατες μέσες θερμοκρασίες που επικράτησαν και στους δύο πολέμους και είναι κάτω των -10ο Κελσίου. Στην περίπτωση της γερμανικής επίθεσης ήταν ακόμη χαμηλότερες. Ένα ισχυρότατο φαινόμενο El Nino έδρασε έτσι ώστε να επιδεινωθούν οι χειμώνες της περιόδου 1941-1943 ώστε να συγκαταλέγονται μέσα στους πλέον δριμείς χειμώνες. Είναι χαρακτηριστικό ότι, όπως προκύπτει από το Σχήμα 5 που φαίνονται και οι χειμώνες, στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών από το 1860 και μετά, οι χειμώνες 1942 και 1943 μπορούν να χαρακτηριστούν επίσης ως δριμείς χειμώνες. Είναι τα έτη της Κατοχής, τα έτη της πείνας και του ψύχους, όπου χιλιάδες άμαχοι Έλληνες έχασαν τη ζωή τους κάτω από εξαιρετικά δυσοίωνες θερμοκρασίες αλλά και κυρίως την πείνα που σκόρπισε σε όλη τη χώρα η γερμανοϊταλική κατοχή. Σχήμα 4: Μέσες θερμοκρασίες αέρα κατά τον χειμώνα στην Αγία Πετρούπολη από το 1750 μέχρι το 2010

125

Σχήμα 5: Αποχές της Μέσης θερμοκρασίες αέρα χειμώνα από τον κλιματικό μέσο όρο στο σταθμό του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών κατά την χρονική περίοδο 18602010

H ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΝΤ (1942-1943)

Ακόμα μεγαλύτερη καταστροφή υπέστησαν οι Γερμανοί στο Στάλινγκραντ. Εκεί τον Οκτώβριο του 1942 η βροχή μετέβαλε το πεδίο της μάχης σε βόρβορο. Ολόκληρο το βάρος του ανεφοδιασμού των περικυκλωμένων Γερμανών έπεσε στους ώμους της γερμανικής αεροπορίας. Πυρομαχικά, καύσιμα, υγειονομικό υλικό, παντός είδους εφόδια και το σιτηρέσιο πείνας, μετεφέροντο από τα μεταγωγικά αεροπλάνα, των οποίων όμως οι αφίξεις μειώνονταν συνεχώς και λόγω επιδείνωσης του καιρού και λόγω της απομάκρυνσης από της βάσεις ανεφοδιασμού. Στην προσπάθειά της αυτή η γερμανική αεροπορία έχασε 600 μεταγωγικά αεροπλάνα. Στις αρχές του Ιανουαρίου 1943 η κατάσταση των περικυκλωμένων Γερμανών είχε καταστεί τραγική. Τα πυρομαχικά τα κατανάλωναν μόνον σε αναπόφευκτη ανάγκη. Το σιτηρέσιο περιορίσθηκε σε 100 γραμμάρια άρτου και 30 γραμμάρια λιπαρών. Όλοι οι ίπποι του Ρουμανικού Σώματος καταναλώθηκαν. Κατέφαγαν σκύλους, γάτες ακόμη και πτώματα. Η εξαθλίωση είχε φθάσει στο έσχατο σχεδόν όριο, όταν ο von Paulus κλήθηκε στο Βερολίνο αεροπορικώς για να προαχθεί φευ! σε στρατάρχη και να επιστρέψει στη συνέχεια στο Ρωσικό μέτωπο για να μοιρασθεί την ίδια τύχη με την στρατιά του. Στις 13-14 Ιανουαρίου, στον τομέα Novo Alexeivski, οι Γερμανοί εκδιώχθηκαν από τα χαρακώματα, κατατρεχόμενοι στη γυμνή στέπα, ενώ η θερμοκρασία είχε κατέβει μέχρι τους -28ο Κελσίου, εγκαταλείποντας στους Ρώσους νοσοκομεία γεμάτα με πληγωμένους και ανάπηρους από τα κρυοπαγήματα. Στο Σχήμα 6 φαίνονται οι θερμοκρασίες του αέρα στην Ευρώπη την 2α Φεβρουαρίου 1943, όταν δηλαδή επήλθε το τέλος της μάχης του Στάλινγκραντ. Χαρακτηριστικό του τρόμου τον οποίο προκάλεσε στους Γερμανούς το ψύχος, αποτελεί η ακόλουθη περικοπή ημερήσιας διαταγής του von Paulus.

Σχήμα 6: Θερμοκρασίες του αέρα στην Ευρώπη κατά την 2α Φεβρουαρίου 1943

«Αν η Στρατιά καταπαύσει την αντίσταση, λέγει ο στρατάρχης, ένα είδος θανάτου πρέπει να αναμένουμε∙ είτε από εχθρικές σφαίρες είτε από το ψύχος και την πείνα». Η μάχη του Στάλινγκραντ σημείωσε το τέλος του αστραπιαίου πολέμου, το δε κλίμα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην έκβασή της. Οι Γερμανοί στη μάχη αυτή απώλεσαν περισσότερους από 400.000 άνδρες, ένα στρατάρχη, 16 στρατηγούς και οριστικά την ελπίδα να νικήσουν στον πόλεμο αυτό. Η ιστορία αποδεικνύει ότι οι κλιματικές ακρότητες προσέφεραν πάντοτε προστασία στη χώρα που δέχεται την εισβολή, ιδίως όταν αυτή έχει μεγάλη γεωγραφική έκταση. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί ότι οι επικρατούσες καιρικές συνθήκες απέβησαν δυσμενέστατες στον επιτιθέμενο, κυρίως σε δύο εποχές του έτους. Αφενός μεν κατά τη διάρκεια των ισχυρών χειμερινών παγετών, αφ’ ετέρου δε κατά την περίοδο της τήξης των πάγων κατά την άνοιξη, οπότε τα πάντα καθηλώνονταν επάνω στη λάσπη. Αυτό προκύπτει σαφέστατα από τα πρώτα δύο έτη του ρωσογερμανικού πολέμου, στον οποίο ο κανόνας ήταν να υπερισχύουν

οι Γερμανοί κατά το θέρος, κυρίως λόγω της υπεροχής τους σε αεροπορία και άρματα, και να υπερέχουν οι Ρώσοι κατά το χειμώνα. Μόνον μετά το 1943, όταν η πλάστιγγα έκλινε οριστικά υπέρ των Συμμάχων, απέκτησαν σε όλες τις εποχές υπεροχή οι Ρώσοι. Τόσο στη ρωσο-γερμανική σύρραξη του 1941-43 όσο και στη ρωσο-γαλλική σύρραξη (181213), οι στρατάρχες υποτίμησαν τον καιρό ο οποίος ήταν αντίξοος, κυρίως για τους επιτιθέμενους. Η μικρή Ελλάδα αντέστη ηρωικά και οι ελληνικές νίκες είχαν σπουδαίες συνέπειες στο διεθνές διπλωματικό πεδίο διότι διέψευσαν το θρύλο του αήττητου Άξονα και εξευτέλισαν σε πρώτη φάση τον Μουσολίνι. Ο πόλεμος στην Ελλάδα συμπαρασύροντας και τη Γερμανία είχε σαν αποτέλεσμα τη δέσμευση ισχυρών δυνάμεων στα Βαλκάνια. Και, τέλος, ακόμη πιο σημαντική υπήρξε η συμβολή του πολέμου στην Ελλάδα για την ήττα των Γερμανών στο ανατολικό μέτωπο. Η αναβολή της εισβολής κατά έξι εβδομάδες στην επιχείρηση Barbarossa έφερε τους Γερμανούς πολύ κοντά στο βαρύτατο ρωσικό χειμώνα, πριν προφτάσουν να επιτύχουν την αστραπιαία νίκη που ευελπιστούσαν. 125 51

Κυρίες και Κύριοι,

Η Ακαδημία Αθηνών, τιμώντας τα ελληνικά ανδραγαθήματα του πολέμου 1940-41 απένειμε διακρίσεις και μετάλλια στις Ένοπλες Δυνάμεις μας και σε μεμονωμένους ήρωες, όπως φαίνεται στον Πίνακα 2, για να ακολουθήσει το 1948 και η απονομή μεταλλίων ανδρείας σε Έλληνες από τη Μεγάλη Βρετανία και όχι μόνον. Πίνακας 2: Ψήφισμα και απονομή Βραβείων και Μεταλλίων από την Ακαδημία Αθηνών σχετικά με τον πόλεμο 1940-41 Ψήφισμα της Ακαδημίας Αθηνών επί τη κηρύξει του πολέμου κατά της Ελλάδος

6 Απριλίου 1941

Χρυσούν Μετάλλιον στις Ένοπλες Δυνάμεις της χώρας

31 Οκτωβρίου 1946. Το Μετάλλιον επεδόθη στον Βασιλέα Γεώργιο ως Αρχηγού των Ενόπλων Δυνάμεων

Αργυρούν Μετάλλιον στο Σώμα Διπλωματούχων Αδελφών και Εθελοντών Νοσοκόμων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού

Πανηγυρική 24ης Μαρτίου 1946

Βραβείον Αρετής «Εις την άγνωστον Ελληνίδα» της Πίνδου

Πανηγυρική Μαρτίου 1947

Βραβείον στην Οργάνωση «Φανέλλα του Στρατιώτου»

Πανηγυρική Δεκεμβρίου 1947

Αργυρούν Μετάλλιον μετά θάνατον εις τον Δαβάκην Κωνσταντίνον

24 Μαρτίου 1948 (ημερομηνία απόφασης)

Θα τελειώσω υπενθυμίζοντας τα λόγια του αειμνήστου Εθνικού μας ποιητή Κωστή Παλαμά και πρώτου Γραμματέα επί των Πρακτικών της Ακαδημίας Αθηνών: Η μεγαλωσύνη εις τα Έθνη δεν μετριέται με το στρέμμα με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται και με το αίμα. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Οι Ελληνικές νίκες είχαν σπουδαιότατες συνέπειες στο διεθνές διπλωματικό πεδίο ήδη από την αρχή των εχθροπραξιών. Διέψευσαν το θρύλο για το αήττητο του Άξονα. Κράτη που θεωρούνταν βέβαιο ότι θα συμμετείχαν στον πόλεμο υπέρ του Άξονα, άρχισαν να εμφανίζουν διστακτικότητα ή ακόμη και να προβάλλουν άρνηση. Σχετικά οι «Τάιμς» του Λονδίνου έγραφαν στο φύλλο τους της 28ης Νοεμβρίου: «Οι ελληνικές νίκες είχαν τεράστια απήχηση στην Εγγύς Ανατολή … Στην Αίγυπτο διέλυσαν τελείως τις ανησυχίες για ιταλική εισβολή και μετέβαλαν τον Μουσολίνι, που θεωρούνταν από τη λαϊκή φαντασία ως κάτι σπουδαίο, σε κωμικό πρόσωπο». Κλασσικό παράδειγμα στη χώρα μας αποτελεί η παράφραση της γνωστής ναπολετάνικης καντσονέτας με τίτλο «Κορόιδο 52

125

Μουσολίνι». Την 1η Δεκεμβρίου η εφημερίδα «Νταίηλυ Τέλεγκραφ» τόνιζε: «Ο Νοέμβριος έφερε μεγάλη μεταβολή στη διπλωματική μας κατάσταση. Ο Χίτλερ αναζητούσε μάταια να βρει νέους συμμάχους. Δεν μπόρεσε να εξασφαλίσει παρά μόνο την Ουγγαρία και τη Ρουμανία, που ήταν ήδη υπό το πέλμα του. Και ο κύριος λόγος της αποτυχίας αυτής υπήρξαν οι ελληνικές επιτυχίες εναντίον της Ιταλίας». Μάλιστα, η πιο χαρακτηριστική περίπτωση κράτους, που αρνήθηκε τότε τη σύμπραξη με τον Άξονα, ήταν η Ισπανία. Εκτός όμως από τις συνέπειες εναντίον του Άξονα στο διπλωματικά πεδίο που είχε ο πόλεμος της Ελλάδας, το γεγονός ότι συμπαρέσυρε και τη Γερμανία, είχε σαν αποτέλεσμα τη δέσμευση ισχυρών δυνάμεων του Άξονα,

που διαφορετικά θα είχαν διατεθεί σε άλλα μέτωπα, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στους Βρετανούς να σταθεροποιήσουν τη θέση τους στην Αφρική και ιδιαίτερα στη Μέση Ανατολή. Τέλος, ακόμη πιο σημαντική υπήρξε η συμβολή του πολέμου της Ελλάδος για την ήττα των Γερμανών στο ανατολικό μέτωπο. Η εμπλοκή ειδικά της Γερμανίας στον πόλεμο αυτό και οι ευρύτερες επιχειρήσεις στα Βαλκάνια που υποχρεώθηκε να διενεργήσει, ήταν η κυριότερη αιτία για την αναβολή της ενάρξεως της επιθέσεως εναντίον της Σοβιετικής Ενώσεως κατά πέντε ως έξι εβδομάδες. Οι συνέπειες της αναβολής αυτής υπήρξαν κρισιμότατες για τους Γερμανούς, καθώς επήλθε ο βαρύτατος ρωσικός χειμώνας, πριν προφτάσουν να επιτύχουν αποφασιστικά αποτελέσματα.

Παρουσίαση της νέας έκδοσης

«ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ 1913-1940» του Αντιναυάρχου ε.α. Αναστασίου Δημητρακόπουλου ΠΝ

ο Σάββατο 2 Δεκεμβρίου 2023 πραγματοποιήθηκε με επιτυχία η παρουσίαση του τρίτομου έργου του Αντιναυάρχου ε.α. Αναστασίου Δημητρακόπουλου ΠΝ, που πραγματεύεται με ολιστικό τρόπο την ιστορία του όπλου του Πολεμικού Ναυτικού από το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων το 1913 έως την είσοδο της Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τον Οκτώβριο του 1940. Για το βιβλίο και τον συγγραφέα μίλησε η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος κυρία Αναστασία Αναγνωστοπούλου – Παλούμπη, ο βραβευμένος από την Ακαδημία Αθηνών συγγραφέας ιστορικών έργων Αντιναύαρχος Π.Ν. (εα) Ιωάννης Παλούμπης και ο επίσης διακεκριμένος συγγραφέας ιστορικών βιβλίων Αντιναύαρχος Π.Ν. (εα) Δημήτριος Λισμάνης. Επίσης παρουσίαση του βιβλίου έκανε ο επίκουρος καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου κύριος Αντώνης Κλάψης, οποίος καθώς δεν μπόρεσε να παραστεί, έστειλε το κείμενο της ομιλίας του, το οποίο και ανέγνωσε ο Αντιπρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου, Ναύαρχος Π.Ν. (εα) και πρώην Αρχηγός ΓΕΝ Νικόλαος Τσούνης. Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους: ο Αρχηγός Στόλου Αντιναύαρχος Δημήτριος Κατάρας ΠΝ, ο Διοικητής Σχολής Ναυτικών Δοκίμων Υποναύαρχος Χρήστος Σιασάκος ΠΝ, ο εκπρόσωπος του Αρχηγού Λ.Σ. Διευθυντής Α΄ Κλάδου Υποναύαρχος Λ.Σ. Τρύφωνας Κοντιζάς, ο πρώην Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού Ναύαρχος Δημήτριος Ελευσινιώτης, ο Πρόεδρος του Συνδέσμου Αποφοίτων της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων Αντιναύαρχος Π.Ν. (εα) Αντώνιος Αναστασάκης, ο Πρόεδρος του Πολεμικού Μουσείου κ. Αναστάσιος Λιάσκος, ο τέως Πρόεδρος του ΣΑ/ΣΜΥΝ, Αξιωματικός ΠΝ (εα) Ελευθέριος Σφακτός, ο πρώην Αντιπεριφερειάρχης Νήσων και απόστρατος Αξιωματικός του ΠΝ Τάκης Χατζηπέρος, πολλοί εν ενεργεία και εν αποστρατεία Αξιωματικοί του Πολεμικού Ναυτικού, καθώς και επιχειρηματίες της Ναυτιλίας, Καθηγητές Πανεπιστημίου, 54

125

Το τρίτομο έργο «Ιστορία του Πολεμικού Ναυτικού 1913-1940» , έκδοση του ΝΜΕ 2023.

Λογοτέχνες, Εκπρόσωποι Φορέων και Συλλογικοτήτων Πειραιώς και Αθηνών. Στην εκδήλωση το παρόν έδωσε ο κύριος Ευάγγελος Κοροβέσης Πρόεδρος της εταιρίας RFENERGY ADVANCE ENERGY SOURCES η οποία είναι χορηγός της τρίτομης έκδοσης. Ο συγγραφέας της έκδοσης ο κος Αναστάσιος Δημητρακόπουλους ανέφερε χαρακτηριστικά για τους λόγους που τον ώθησαν στη συγγραφή του έργου: «Ακούστηκαν από τους προηγούμενους ομιλητές αναφορές στο πρόσωπό μου ως ιστορικού. Τους ευχαριστώ αλλά επιθυμώ να τονίσω ότι δεν θεωρώ τον εαυτό μου ως ιστορικό και ότι δεν διεκδικώ τέτοιες περγαμηνές. Αν ήμουν, το βιβλίο τούτο πιθανότατα θα ήταν διαφορετικό. Υπήρξα αξιωματικός τού Ναυτικού, αγάπησα το Ναυτικό, αγαπώ το Ναυτικό και την Ιστορία και ο συνδυασμός, μαζί με ευαισθησία την οποία γεννά μία τεσσαρακονταετής υπηρεσία, μοιραία επηρεάζουν και τον τρόπο γραφής μου». Μακρύς ήταν ο κατάλογος προσώπων και φορέων που συνέδραμαν ή συνέβαλαν στη μακρόχρονη και επίπονη διαδικασία της συγγραφής του τρίτομου έργου τους οποίους ευχαρίστησε δια ζώσης ο συγγραφέας κος Δημητρακόπουλος κατά την εκδήλωση. Ειδικότερα ευχαρίστησε την Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη που στήριξε το έργο του συμπεριλαμβάνοντας το στις εκδόσεις του Μουσείου και την

εταιρεία RF Energy ΑΕ και τον Πρόεδρο της Ναύαρχο κο Ευάγγελο Κοροβέση για την χορηγία η οποία επέτρεψε την έκδοση του βιβλίου. Τέλος δεν παρέλειψε να ευχαριστήσει θερμά τους ομιλητές που δέχτηκαν πρόθυμα την πρόσκληση του να παρουσιάσουν το βιβλίο αλλά και όλους τους παρισταμένους στην εκδήλωση. Η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη στο χαιρετισμό της ανέφερε χαρακτηριστικά: «Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος πιστό στους ιδρυτικούς του σκοπούς έχει δώσει μεγάλη έμφαση στο εκδοτικό έργο του με στόχο την ανάδειξή του φορέα μας ως κέντρου έρευνας της ναυτικής ιστορίας. […] Δεν είναι τυχαίο ότι πολλές εκδόσεις του Μουσείου έχουν διακριθεί με βραβεία και επαίνους από την Ακαδημία Αθηνών και όχι μόνο. […] Η παρούσα έκδοση του κυρίου Δημητρακόπουλου αποτελεί συνέχεια του προηγούμενου έργου του συγγραφέα με τίτλο Ιστορία του Πολεμικού Ναυτικού 1874-1912, το οποίο εκδόθηκε και αυτό από το Μουσείο μας το 2015. Το Δ.Σ. του Μουσείου και εγώ προσωπικά τον συγχαίρουμε για την πραγματικά εξαίρετη δουλειά και τον ζήλο του και τον ευχαριστούμε θερμά για την ευαισθησία του να εμπιστευτεί το έργο του στον φορέα μας, το Ναυτικό Μουσείο που τόσο κι αυτός αγαπά και στηρίζει.»

Ο συγγραφέας Αντιναύαρχος ΠΝ (εα) Αναστάσιος Δημητρακόπουλος στο βήμα

Στο βήμα ο κος Νικόλαος Τσούνης και ο συντονιστής της εκδήλωσης δημοσιογράφος κος Ηλίας Νταλούμης

Ο Αρχηγός Στόλου Αντιναύαρχος Δημήτριος Κατάρας συγχαίρει τον συγγραφέα Αντιναύαρχο ΠΝ (εα) Αναστάσιο Δημητρακόπουλο.

Ο Αντιναύαρχος ΠΝ (εα) Δημήτριος Λισμάνης στο βήμα

Ο Αντιναύαρχος ΠΝ (εα) Ιωάννης Παλούμπης

Μετά το πέρας της εκδήλωσης παρατέθηκε μικρή δεξίωση. Στο στιγμιότυπο διακρίνονται από αριστερά: Ο Πρόεδρος του Συνδέσμου Αποφοίτων ΣΝΔ, Αντιναύαρχος ΠΝ (εα) Αντώνιος Αναστασάκης, η Πρόεδρος του ΝΜΕ Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, η δημοσιογράφος Κλαίρη Παπαγεροθέου και ο Αντιναύαρχος ΠΝ (εα) Δημήτριος Λαδόπουλος

125 55

Κωνσταντίνος Καταγάς Ο ναύαρχος ποιητής

Ο Κωνσταντίνος Καταγάς κατά τη διάρκεια της 7ης Συνάντησης των Ναυτικών Μουσείων της Μεσογείου το Νοέμβριο του 2000 στο ΕΙΕ.

ε την ευκαιρία της παρουσίασης της βράβευσης του περιοδικού μας «Περίπλους» από την Ακαδημία Αθηνών στις 21/12/2023, θεωρήσαμε σκόπιμο να παρουσιάσουμε και την προσωπικότητα και το έργο ενός αφανούς εργάτη του πνεύματος, που πέρασε από το Ναυτικό μας Μουσείο και διετέλεσε Επιμελητής Σύνταξης του περιοδικού μας από το 1997 έως το 2000. Πρόκειται για τον αγαπητό σε όλους τους φίλους του Μουσείου Ναύαρχο Κωνσταντίνο Καταγά, ποιητή και πνευματικό εργάτη, οι προσπάθειες του οποίου συνετέλεσαν στην καθιέρωση 56

125

του περιοδικού στην παρούσα πνευματική βαθμίδα, βραβευμένη σήμερα από την Ακαδημία Αθηνών. Τον κ. Καταγά γνώρισα όταν, είχα την τύχη, να εισαχθώ και εγώ το 1955 στο Βασάνειο Ίδρυμα της Πειραϊκής, το Ίδρυμα που χάραξε σε όλους μας ένα τρόπο ζωής μέσα στο Πολεμικό Ναυτικό. Όποιος είχε γνωρίσει τότε τον κ. Καταγά, θα είχε εντυπωσιασθεί από την πραότητα του χαρακτήρα και την ευγένεια της συμπεριφοράς, μέσα στο θηριοτροφείο που έμοιαζε, τότε, η Σχολή για τους νεοεισερχομένους πρωτοετείς Ναυτικούς Δοκίμους. Το συγγραφικό έργο του κ.

Καταγά ξεκίνησε μετά την αποστρατεία του, όταν ανακλήθηκε στην αρχή της δεκαετίας του 1990 για να επαναδιατυπώσει τις Διατάξεις του Πολεμικού Ναυτικού οι οποίες, είναι αλήθεια, απαιτούσαν, το ολιγότερο, μία εξ αρχής εγγραφή για να προσαρμοσθούν στο γλωσσικό ιδίωμα της εποχής και βέβαια να συμπληρωθούν με απαραίτητες προσθήκες και διορθώσεις που η πείρα ετών είχε συσσωρεύσει. Αντί άλλου προλογικού σχολίου, παρατίθεται στη συνέχεια ένα αυτοβιογραφικό σημείωμα του κ. Καταγά.

Συνοπτικό βιογραφικό του Κωνσταντίνου Καταγά, Αντιναυάρχου ΠΝεα Ο Κωνσταντίνος Γ. Καταγάς είναι απόστρατος Αντιναύαρχος του ΠΝ το οποίο υπηρέτησε για 41 χρόνια. Γεννήθηκε στην Νεάπολη Λακωνίας το 1934 και εισήλθε στην Σχολή Ναυτικών Δοκίμων το 1952. Από του βαθμού του Σημαιοφόρου μέχρι και του Πλοιάρχου υπηρέτησε επί πλοίων, κυρίως αντιτορπιλικών ως Αξιωματικός τους, ως Κυβερνήτης τους και ως Διοικητής μοιρών και στολίσκων τους. Στους ανωτάτους βαθμούς διοίκησε την Διοίκηση Αντιτορπιλικών, την Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, την Ναυτική Σχολή Πολέμου, τον Ναύσταθμο Σαλαμίνος και την Διοίκηση Διοικητικής Μερίμνης του Ναυτικού. Σπούδασε στην Αγγλία στην σχολή Ναυτικών Επικοινωνιών του Αγγλικού Ναυτικού (HMS MERCURY) όπου έλαβε το πτυχίο Ν. Επικοινωνιών, στην Ναυτική Σχολή Πολέμου του ΠΝ, και στην Ναυτική Σχολή πολέμου των ΗΠΑ όπου έλαβε το πτυχίο (Masters) Στρατηγικής και Διεύθυνσης Επιχειρήσεων. Συμμετείχε στο κίνημα του Ναυτικού του 1973 εναντίον της χούντας, συνελήφθη, φυλακίσθηκε και βασανίσθηκε στην ΕΣΑ, αποτάχθηκε μαζί με τους συμμετέχοντες συναδέλφους του και επαναφέρθηκε στην ενέργεια με την μεταπολίτευση το 1974. Στον βαθμό του Πλοιάρχου απεστάλη στην Ολλανδία(1980) ως Διοικητής του Ναυτικού Κλιμακίου Ολλανδίας (ΝΚΟ) δια την παρακολούθηση και παραλαβή των νέων φρεγατών ΕΛΛΗ και ΛΗΜΝΟΣ. Μετά την αποστρατεία του με τον βαθμό του Αντιναυάρχου ανακλήθηκε στην ενέργεια και συνέταξε τις νέες Διατάξεις του Πολεμικού Ναυτικού (Γενικό Κανονισμό) που κυρώθηκαν με ΠΔ το1991) Απασχόληση με τα Γράμματα. Δημοσίευσε εργασίες Ναυτικής ιστορίας, λογοτεχνίας και ποιήματα σε διάφορα περιοδικά και εφημερίδες και παρουσίασε διαλέξεις σε διάφορα ακροατήρια. Προλόγισε σχετικά έργα συναδέλφων του και άλλων. Συντάκτης για τρία χρόνια του περιοδικού «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος και για έξη χρόνια του περιοδικού του ιδρύματος «Μαρία Τσάκου». Εκδοθέντα έργα του: «Ο Ναυτικός Σάκκος» (ποιήματα, Εκδ. Ι. Σιδέρη, 1994), «Από τον Ήλιο ως τον Θουκυδίδη» (ποιήματα, Εκδ. Ι. Σιδέρη, 1997), « Ομηρικά Ναυτικά Θέματα» (Εκδ. Ι. Σιδέρη, 2006). «Του Ομήρου ζώσες φράσεις και αιώνια Ρητά» ( Εκδ.Πικραμένος 2018) Επιμέλειες: «Φιλοσοφικά απανθίσματα Γρ. Λιονή» (Εκδ. Παρουσία,1997) «Ημερολόγιο Ναυτικού Αγώνα 1912/13» (Εκδ. Ι. Σιδέρη, 2010) «Η απελευθέρωση της Χίου» (Εκδ. Έντυπον Χίος, 2014) Έχει τιμηθεί με διακρίσεις για το πνευματικό του έργο από τον ΥΕΘΑ, από την Ένωση Ελλήνων Λογοτεχνών, από την Ένωση Αποστράτων Αξιωματικών Ναυτικού και από την Euroclassιca Χίου.

Ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι πρωτότυπες μελέτες του ναυάρχου Κωνσταντίνου Καταγά για τα ποιητικά έργα που σώζονται μέχρι σήμερα και αποδίδονται στον Όμηρο, τα δύο έπη Ιλιάδα και Οδύσσεια και τους Ομηρικούς Ύμνους. Ο έγκριτος συγγραφέας και ακαδημαϊκός Τίτος Αθανασιάδης εξάρει τη συμβολή του Κωνσταντίνου Καταγά στην κατανόηση και ερμηνεία του ναυτικού χαρακτήρα των ομηρικών κειμένων. Στην συνέχεια δημοσιεύουμε το άρθρο του Τίτου Αθανασιάδη στην εφημερίδα ΕΣΤΙΑ της 16/17 Ιανουαρίου 2021. Τίτλος είναι: Ἡ ναυτική πολεμική ἱστορία μας σέ ποιητικό λόγο ΜΙΑ ΜΟΝΑΔΙΚΗ στην παγκόσμια ἱστορία πολιτιστικῆς φύσεως παράδοση συνοδεύει τό Ἑλληνικό Πολεμικό Ναυτικό: Η λογιοσύνη πολλῶν στελεχών του. Ἕλληνες ναυμάχοι, στόλαρχοι και γενικά ναυτικοί πολεμικοί ηγέτες, ἀπό τήν ἐποχή τοῦ Θεμιστοκλή πού με τις περίφημες χορηγίες του γιά τά ἔργα τοῦ Φρύνιχου προσπαθούσε να συνεγείρει στούς ὑπέρ πατρίδος ἀγῶνες τον Αθηναϊκό λαό, ἀλλά και ναυτικοί της γέφυρας, τῆς πλώρης και τοῦ ἄλμπουρου, ἐκτός τῆς προσφοράς τους πρός τό Ἔθνος, ἔχουν συμβάλει, με τη συγγραφή, μετά τήν ἀποστρατεία τους κυρίως; εἴτε ἀπομνημονευμάτων εἴτε τεκμηριωμένων ἀναλύσεων, στην καλύτερηκατανόηση τοῦ ἑλληνικοῦ καί δι εθνοῦς ἱστορικοῦ γίγνεσθαι, ἀλλά καί τήν πρόοδο τῶν Γραμμάτων καί Τεχνῶν. Τρεῖς ἀπό αὐτούς, μάλιστα, οἱ ναύαρχοι 'Ιω. Τούμπας, Δημ. Φωκᾶς καί Στυλ. Λυκούδης ἔχουν φορέσει την τήβεννο τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν ὡς μέλη της. Ἐνῶ πολλοί ἄλλοι ἔχουν τιμηθεῖ ἀπό τό ἀνώτα το πνευματικό ἵδρυμα τῆς χώρας μέ βραβεῖα καί ἐπαίνους του, γιά τό ποικίλο πνευματικό ἔργο τους. Ἔχουμε γράψει στο παρελθόν στην «Εστία» γιά «50 μικρούς Ηροδότους» τοῦ Ἑλληνικοῦ Πολεμικού Ναυτικοῦ. Πενήντα ἱστοριογράφους, μεταξύ τῶν ὁποίων καί μερικοί λογοτέχνες. Ἕνας ἀπό αὐτούς, τῆς τάξεως τῶν Ναυτικών Δοκίμων τοῦ 1952, ἀπό τή θαλασσόβρεχτη Νεάπολη τῆς Λακωνίας, ὁ ἀντιναύαρχος ἐν ἀποστρατείᾳ, Κωνσταντίνος Καταγᾶς, 87 ἐτῶν σήμερα, θύει ὄχι μόνο στην μοῦσα τῆς Ἱστορίας, Κλειώ, ἀλλά καί σ' αὐτήν τῆς Ποίησης, Καλλιόπη, ἱστορώντας τό ναυτικό πολεμικό ἔπος τῶν Ἑλλήνων με στίχους γιά τούς Αργοναύτες, τόν Τρωικό πόλεμο, τήν ναυμαχία στήν Σαλαμῖνα, τήν ἥττα τῶν Ἀθηναίων ἀπό τούς Σπαρτιάτες στούς Αἰγός Ποταμούς, τόν διάπλου τοῦ Ἰνδοῦ ἀπό τόν στόλο τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου, τήν κυριαρχία του Βυζαντινού ναυτικοῦ, τόν ἆθλο τῶν καπεταναίων του '21, τήν ναυτική εποποιία στο Αἰγαῖο τό 1912-13, τό διπλό ναυτικό ΟΧΙ του 1940-1944. Πρόκειται για ποιητική πανδαισία 762 στίχων, δεκαπεντασύλλαβων κυρίως, ἀλλά καί δωδεκασύλλαβων καί δεκασύλλαβων καί ἐλευθέρων. Σέ 762 στίχους ή πολεμική ναυτική ἱστορία τῆς Ἑλλάδας! Επίτευγμα σπάνιο. Τό ἔργο τοῦ φιλίστορα καί ποιητή, ναυάρχου ἐ.ά. Κωνσταντίνου Καταγά, περιλαμβάνεται σέ τέσσερα βιβλία, τρία ἐκ τῶν ὁποίων τοῦ ἱστορικοῦ καί ὑπεραιωνόβιου ἐκδοτικοῦ οἴκου «Ι. Σιδέρης» καί ἕνα τῶν ἐκδόσεων «Πικραμένος» καί ἐντυπωσιάζει ὄχι μόνο γιά τό «μέτρο» τῆς ποιητικής σύνθεσης, ἀλλά καί γιά τά εἰσαγωγικά σχόλια καί τίς ἀναλύσεις του Λάκωνα λογοτέχνη, κυρίως ὅσον ἀφορᾶ τόν Ὅμηρο καί τά δύο ἀθάνατα ἔπη του, «Ιλιάδα» καί «Ὀδύσσεια», πού ἀποτελοῦν τά «Εὐαγγέλια» (λέξη όμηρική, ἐπισημαίνει ὁ ποιητής) ὄχι μόνο τῆς ἑλληνικῆς ἀλλά καί τῆς διεθνοῦς ποίησης. Πυκνή καί ἐξέχουσα εἶναι ἡ ἀναφορά του ναυάρχου καί στόν Θουκυδίδη καί τόν Ἡρόδο- το, ἕνα μάλιστα ἀπό τά βιβλία του ἔχει τίτλο ἀπό τόν «Ήλιο στον Θουκυδίδη» (1997). Ὁ ἀλησμόνητος συνεργάτης τῆς «Εστίας», διαπρεπής ἱστορικός Σαράντος Καργάκος, θεωρεί τόν Κωνσταντίνο. Καταγά «κορυφαῖο ὁμηριστή». Ο ναύαρχος-ποιητής, ἄν καί δέν εἶναι φιλόλογος, ἔχει σπουδάσει τόν Όμηρο σε βάθος, μελετώντας τά ἔργα του, ἀλλά καί τά ἔργα τῶν πανεπιστημιακών δασκάλων, κυρίως τῶν Wolfgang Schadewaldt καί Ιωάννη καί Φάνη Κακριδή. Στόν ναύαρχο Κωνσταντίνο Καταγά ὀφείλουμε τήν ἄποψη ὅτι ὁ πόλεμος στο Ἴλιον (Τροία) εἶναι κατά βάση ναυτικός καί ὅτι ἡ «Ιλιάδα» εἶναι σε σημαντικό βαθμό ναυτικό ἔπος, ἐνῶ ἡ «Ὀδύσσεια» εἶναι καθ' όλοκληρία ναυτική εποποιία. Τήν ἄποψη περί του τρωικού πολέμου ὡς κυρίως ναυτικοῦ πολέμου ὁ Κωνσταντίνος Καταγάς την στηρίζει ὄχι μόνο στο ὅτι ἡ ἐκστρατεία ἀπό τήν κυρίως Ἑλλάδα, μέ τήν συγκέντρωση τοῦ ἑλληνικού στόλου στήν Αὐλίδα, τόν ἐν συνεχεία διάπλου τοῦ Αἰγαίου καί τήν ἀπόβαση τῶν πληρωμάτων του στην Τρωάδα εἶναι ἐπιχείρηση καθαρά ναυτική, ἀλλά καί στό ὅτι στις ἀκτές πού ἀποβιβάστηκαν οἱ Ελληνες πολεμιστές ἐδημιούργησαν ἰσχυρό ναύσταθμο γιά τόν ἀσφαλῆ ἐλλιμενισμό τῶν πλοίων τους καί τήν ἐν συνεχείᾳ ἀπ' αὐτόν ὑποστήριξη τῶν χερσαίων πολεμικῶν ἐπιχειρήσεών τους, πού διεξήγοντο μεταξύ τῆς ἀκτῆς καί τῶν τειχῶν τῆς πόλεως. Ὡς ναυτικός πολεμικός ἡγέτης, ὁ ναύαρχος Κωνσταντίνος Καταγάς δίδει μεγάλη σημασία στόν ἑλληνικό ναύσταθμο στην Τρωάδα, διότι ἐάν κατελαμβάνετο ἀπό τούς Τρῶες καί τά ἑλληνικά πλοῖα ἐπυρπολοῦντο ἤ ἐβυθίζοντο ἀπ' αὐτούς, τό ἑλληνικό έκστρατευτικό σῶμα ὄχι ἁπλῶς θά ἡττᾶτο ἀλλά καί θά αἰχμαλωτίζετο. Ὁ Λάκων ναύαρχος κάνοντας χρήση στοιχείων πού παραθέτει στήν Ἱστορία του ὁ Θουκυδίδης μᾶς δίδει ἀκριβῶς τόν ἀριθμό τῶν ἀποτελούντων τό ἑλληνικό ἐκστρατευτικό σῶμα κατά τόν ἀπόπλου τοῦ στόλου, ἀνδρῶν καί πλοίων: 100.810 ἄνδρες, οἱ ὁποῖοι ἐπέβαιναν ἐπί 1.186 σκαφῶν πού οἱ ἴδιοι κωπηλατοῦσαν, ἤ ἄν φυσούσε οὔριος ἄνεμος ἱστιοπλοούσαν. Οἱ κωπηλάτες καί ἱστιοπλόοι ναυτικοί ἔγιναν, μετά τήν ἀπόβασή τους στο Ίλιο, πολεμιστές. Ἔτσι συνέβαινε τότε, πρώτη περίοδο όργανωμένων πολέμων: οἱ ναῦτες ἦταν καί ὁπλῖτες, πολεμιστές. Οἱ στρατιωτικῆς φύσεως έκτιμήσεις καί τά σχόλια του ναυάρχου Κωνσταντίνου Καταγά συμβάλλουν στην ἑδραίωση τῆς ἄποψης, ὅτι ὁ τρωικός πόλεμος ὑπῆρξε πραγματικότητα καί ὅτι τά δύο ἔπη «Ιλιάδα» καί «Ὀδύσσεια» εἶναι ἔργο ἑνός καί τοῦ αὐτοῦ ποιητή. Τοῦ Ὁμήρου. Ὁ «Θεῖος ποιητής», ὅπως τόν ἀποκαλεῖ ὁ Καταγάς, ὑπῆρξε ὁπωσδήποτε ναυτικός, ἤ πολυταξιδευτής, διότι δέν ἐξηγεῖται διαφορετικά τόσο ἄριστη γνώση ναυτικών τόπων καί ὅρων, πολλούς τῶν ὁποίων ἀποδίδει στη νεοελληνική ὁ ναύαρχος. Γιά νά ἀποδείξει τήν «ναυτογένεια» τῶν δύο Ομηρικῶν ἐπῶν, ὁ Κ. Καταγᾶς σημειώνει, ἀναλύει καί σχολιάζει στο βιβλίο του «Ομηρικά Ναυτικά Θέματα» (2006) τίς θαλασσινές παρομοιώσεις τοῦ Ὁμήρου στήν «Ιλιάδα» (Ραψωδίες Δ, Ι, Ο, Φ, Χ, Ω) καί στήν «Ὀδύσσεια» (στήν ὁποία ἡ θάλασσα κυριαρχεῖ καί στίς 24 Ραψωδίες). Ἀκόμη, ὁ ναύαρχος ποιητής καί ἱστορικός πραγματοποιεῖ, πέραν τῶν δύο ἐπῶν, μιά παντελῶς πρωτογενῆ ἐργασία παρουσιάζοντας τό ναυτικό στοιχεῖο, ὡς κυρίαρχο καί στούς «Ομηρικούς Ὕμνους» (33 ὕμνοι τοῦ Ὁμήρου πρός τούς Ὀλύμπιους θεούς). 125 57

ΝΗΟΛΟΓΙΟ ΛΙΒΕΡΙΑΣ: ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΝΑΥΤΙΛΙΑ ΤΟ 2024 ΚΑΙ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ December 2023 – Dr. Michalis Pantazopoulos, Senior Vice President & General Manager of the Liberian International Ship & Corporate Registry’s (LISCR) Piraeus office, managers of the Liberian Registry

παγκόσμια ναυτιλία αντιμετωπίζει πολλές προκλήσεις, όπως η απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές, η ψηφιοποίηση, οι γεωπολιτικές εντάσεις, οι ελλείψεις εργατικού δυναμικού και οι περιβαλλοντικοί κανονισμοί. Για να παραμείνει ανθεκτική και ανταγωνιστική στις προσκλήσεις και προσαρμόσιμη στις αλλαγές ενδεχομένως να πρέπει να υιοθετήσει μια σειρά από στρατηγικές. Παρουσιάζουμε εν συντομία τα ζητήματα και τις στρατηγικές αντιμετώπισης από την οπτική γωνία του Νηολογίου της Λιβερίας.

Απανθρακοποίηση, Καθαρές-Μηδενικές Εκπομπές GHG και Περιβαλλοντικοί Κανονισμοί

Η ναυτιλία βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι που προκαλείται κυρίως από την περιβαλλοντική πρόκληση και σε απάντηση αυτής της πρόκλησης χρειάζεται να μετατραπεί σε μια «βιομηχανία» μηδενικών εκπομπών αερίων θερμοκηπίου (GHG) έως ή περίπου το 2050, όπως επίσης απαιτείται από την αναθεωρημένη Στρατηγική μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου του IMO που εγκρίθηκε στη συνεδρίαση του IMO MEPC 80 τον Ιούλιο του 2023. Αυτή η αναθεωρημένη στρατηγική του IMO GHG αποτελεί σημαντική ενίσχυση της αρχικής στρατηγικής που υιοθετήθηκε στο MEPC 72 το 2018 και «μόνο» συνέχιζε τις προσπάθειες για τη μείωση των εκπομπών CO2 70% έως το 2050. Τώρα ο στόχος είναι 100% μείωση όλων των αερίων του θερμοκηπίου έως ή περίπου το 2050 σ’ όλη τη διαδικασία από την παραγωγή καυσίμου και την παράδοση έως τη χρήση επί των πλοίων και όλες τις εκπομπές που παράγονται σε αυτά, δηλαδή μηδενικές εκπομπές GHG έως το 2050. Αν και η διεθνής ναυτιλία μεταφέρει περίπου το 90% του παγκόσμιου εμπορίου και εκπέμπει λιγότερο από το 3% των παγκόσμιων εκπομπών, ο κλάδος μας, συμπεριλαμβανομένου του ΙΜΟ, 2 έχει δεσμευτεί να απελευθερώσει τις ανθρακούχες εκπομπές και να φτάσει σε μηδενικές εκπομπές GHG μέχρι τα μέσα αυτού του αιώνα. Η ναυτιλία βρίσκεται στο σωστό δρόμο για να αντιμετωπίσει την τεράστια περιβαλλοντική πρόκληση. Ωστόσο, μόλις ξεκινήσαμε την απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές και το ταξίδι προς τις καθαρές/μηδενικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και υπάρχει πολλή σκληρή και αφοσιωμένη δουλειά μπροστά μας για να επιτευχθούν τα επίπεδα φιλοδοξίας της στρατηγικής μείωσης των εκπομπών GHG του ΙΜΟ. Ευτυχώς, βρισκόμαστε στη μέση της υιοθέτησης των προκλήσεων και των ευκαιριών της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης, και μαζί με ένα ευέλικτο και προσαρμοστικό διεθνές ρυθμιστικό πλαίσιο από τον ΙΜΟ, η ναυτιλία έχει μπροστά της μια ρεαλιστική και πραγματική ευκαιρία να ανταποκριθεί σωστά και έγκαιρα στον τρόπο αντιμετώπισης της περιβαλλοντικής πρόκλησης. Για να αξιοποιήσουμε πλήρως τις ευκαιρίες για καινοτομία και υιοθέτηση νέων τεχνολογιών που επιτρέπει πλέον το ρυθμιστικό πλαίσιο, χρειαζόμαστε στενή παγκόσμια συνεργασία μεταξύ όλων των υψηλής ποιότητας και μακροπρόθεσμα ενδιαφερομένων φορέων (ναυπηγεία, εταιρείες σχεδιασμού, νηολόγια, νηογνώμονες, κατασκευαστές κινητήρων, εταιρείες καινοτόμου τεχνολογίας, πλοιοκτήτες/διαχειριστές κ. α.). Για να γίνει αυτό πρέπει να αυξήσουμε τη συνεργασία και να εξασφαλίσουμε χρηματοδότηση για την ανάληψη έργων έρευνας και ανάπτυξης. Ο ΙΜΟ έχει τώρα ξεκινήσει την ανάπτυξη των ενδιάμεσων μέτρων της στρατηγικής μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και αναμένεται ότι αυτά τα μέτρα θα είναι ένας συνδυασμός τεχνικού μέτρου και οικονομικού μέτρου. Το τεχνικό μέτρο θα είναι πιθανώς ένα Παγκόσμιο Πρότυπο Καυσίμου (GFS) και το οικονομικό μέτρο εισφορά GHG ή μηχανισμός χρέωσης για την παροχή κινήτρων για την αύξηση της απορρόφησης καυσίμων καθαρών μηδενικών ή σχεδόν μηδενικών εκπομπών GHG. Αναμένεται ότι η χρηματοδότηση που θα συγκεντρωθεί από το οικονομικό μέτρο θα διατεθεί επίσης για τη χρηματοδότηση των τόσο αναγκαίων καινοτόμων κοινών βιομηχανικών έργων έρευνας και ανάπτυξης. Σε αυτό το πλαίσιο, το Νηολόγιο της Λιβερίας από το 2016 συμμετέχει ενεργά σε κοινά προγράμματα και μελέτες (JIPs) και η εμπλοκή μας αυξάνεται σταθερά. Τα τελευταία 3 χρόνια, έχουμε συμμετάσχει σε πάνω από 35 JIPs και αναμένουμε ότι αυτό θα αυξηθεί περαιτέρω έως ότου αναπτύξουμε και εγκρίνουμε πλοία μηδενικών εκπομπών που η εφαρ-

125

μογή τους στη διεθνή ναυτιλία θα είναι εφικτή, ρεαλιστική, και βιώσιμη αλλά και θα διασφαλίζει ότι η μεταφορά φορτίου παραμένει ανταγωνιστική.

Στο μέτωπο της ψηφιοποίησης, η

ναυτιλία μπορεί να βελτιώσει την αποτελεσματικότητα και την ανταγωνιστικότητά της υιοθετώντας ψηφιακές τεχνολογίες όπως η τεχνητή νοημοσύνη (AI), τα «μεγάλα» δεδομένα και την αλληλοσύνδεση τους (blockchain). Αυτές οι τεχνολογίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη βελτιστοποίηση των λειτουργιών του πλοίου, τη βελτίωση της εφοδιαστικής αλυσίδας και τη μείωση της απάτης. Ταυτόχρονα, η ναυτιλία θα πρέπει να επενδύσει στην κατάρτιση και την εκπαίδευση για να διασφαλίσει ότι το εργατικό της δυναμικό έχει τις δεξιότητες για τη λειτουργία και τη συντήρηση ψηφιακών συστημάτων. Τα επόμενα χρόνια ενδέχεται να προκύψει ανάγκη για ανάπτυξη ψηφιακής υποδομής, όπως δίκτυα δεδομένων υψηλής ταχύτητας και ασφαλή κέντρα δεδομένων για την υποστήριξη του ψηφιακού μετασχηματισμού της.

Όσον αφορά τις γεωπολιτικές εντάσεις, ενώ η ναυτιλία λειτουρ-

γεί υπό τις πλέον δύσκολες συνθήκες, ίσως θα χρειαστεί να εξετάσει το ενδεχόμενο μείωσης της έκθεσής της στις γεωπολιτικές εντάσεις διαφοροποιώντας τις αλυσίδες εφοδιασμού της όπως παρατηρούμε λόγω της πρόσφατης έντασης στη Μέση Ανατολή και τις επιθέσεις δίαφορων τρομοκρατικών ομάδων σε διερχόμενα πλοία. Αυτό μπορεί να γίνει με τη χρήση πολλαπλών λιμανιών και δρομολογίων αποστολής και με την προμήθεια αγαθών από διάφορες χώρες. Ενδέχεται να απαιτείται ανάπτυξη σχεδίων έκτακτης ανάγκης για την αντιμετώπιση προβλημάτων που προκαλούνται από γεωπολιτικές εντάσεις. Αυτά τα σχέδια θα πρέπει να περιλαμβάνουν εναλλακτικές διαδρομές πλεύσης, ασφαλείς εγκαταστάσεις αποθήκευσης και ασφαλιστική κάλυψη. Ενδεχομένως θα υπάρξει αύξηση του κόστους λειτουργίας και η επιβάρυνση του καταναλωτή στην εφοδιαστική αλυσίδα.

Οι ελλείψεις εργατικού δυναμικού είναι και θα παραμείνει μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για την πρόοδο της ναυτιλίας. Ως εκ τούτου, ο κλάδος θα χρειαστεί να επενδύσει στην κατάρτιση και την εκπαίδευση για να προσελκύσει και να διατηρήσει ειδικευμένους ναυτικούς και εργαζομένους. Αυτό περιλαμβάνει εκπαίδευση για ναυτικούς, λιμενικούς και επαγγελματίες logistics. Επιπλέον, απαιτείται η προώθηση της διαφορετικότητας και της ένταξης για τη δημιουργία ενός πιο φιλόξενου και ελκυστικού χώρου εργασίας για όλους τους εργαζόμενους και κυρίως τους ναυτικούς. Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό, η βελτίωση των συνθηκών εργασίας για την προσέλκυση και τη διατήρηση εργαζομένων είναι πολύ κρίσιμη, συμπεριλαμβανομένης της παροχής ανταγωνιστικών μισθών και παροχών, ασφαλών και υγιών εργασιακών περιβαλλόντων και ευκαιριών για επαγγελματική ανέλιξη. Η Ναυτιλία ως Κλάδος Συνεργασίας Ως επίλογος, η ναυτιλία είναι κλάδος συνεργασίας και όχι μονόδρομος, και εμείς, το Νηολόγιο της Λιβερίας, δεσμευόμαστε να διασφαλίσουμε ότι θα μοιραστούμε με τους πλοιοκτήτες τις εμπειρίες μας, την τεχνολογία μας και το παγκόσμιο δίκτυό μας για να διασφαλίσουμε ότι τα πλοία τους λαμβάνουν την υποστήριξη που χρειάζονται για να λειτουργήσουν σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο και ολοένα πιο περίπλοκο ρυθμιστικό περιβάλλον. Ο στόχος για συνεχή βελτίωση, καινοτομία, χρήση τεχνολογίας για τη βελτίωση του υπάρχοντος συστήματος για τα πλοία ώστε να λειτουργούν αποτελεσματικά, ασφαλή και φιλικά προς το περιβάλλον είναι μια συνεχής προσπάθεια και η Λιβερία έχει δεσμευτεί σε αυτή τη συνεχή προσπάθεια που θα βελτιώσει όχι μόνο τη ναυτιλία αλλά και την παγκόσμια κοινότητα γενικότερα. Είναι μια δέσμευση περισσότερο αναγκαία από ποτέ, τώρα.

ΥΠΗΡΕΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑ ΑΠΟ ΤΟ 1948

ΜΕ ΣΥΝΕΠΕΙΑ, ΥΠΕΥΘΥΝΟΤΗΤΑ, ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑ.

THE PREFERRED FLAG FOR GREEK SHIPOWNERS LISCR HELLAS S.A. ΕΥΠΛΟΙΑΣ 2, ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΤΗΛ.: 210 4529670 - info@liscr.gr

125 59

ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΛΙΜΕΝΕΣ

– ΜΑΡΙΝΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ ΛΙΜΑΝΙ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ –

« ΚΡΟΥΑΖΙΕΡΑ ΠΕΙΡΑΙΑΣ » του Θεοδώρου Κόντε

125

Πριν λίγο καιρό πραγματοποιήθηκε τo 2o Πανελλήνιο Συνέδριο Τουριστικών Λιμένων και Μαρινών στην Μυτιλήνη που οργανώθηκε από την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου. Αντικείμενο του Συνεδρίου ήταν η παρουσίαση σύγχρονων δεδομένων στον χώρο των επιστημών και των τεχνολογιών που σχετίζονται με τις βελτιώσεις τουριστικών εγκαταστάσεων λιμένων και μαρίνων, συμπεριλαμβανομένης της διαχείρισης και προστασίας περιβάλλοντος. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, στην ελληνική επικράτεια έχουν χωροθετηθεί 167 μαρίνες και υπάρχουν επιπλέον 11 προς χωροθέτηση. Όσο για τους λιμένες θεωρούμε ως τουριστικούς λιμένες τους τουριστικούς προορισμούς που υποδέχονται κρουαζιερόπλοια με σύνολο 48 λιμένες τακτικών προσεγγίσεων και περίπου 28 επιπλέον με μειωμένες δυνατότητες σε νέους προορισμούς για προσέγγιση συνήθως μικρών κρουαζιεροπλοίων, ως επίσης και προσέγγιση σε αγκυροβόλια. Σχετικά με τις Μαρίνες αποδεικνύεται ότι υπάρχει μεγάλη έλλειψη θέσεων προσέγγισης σκαφών ιδιαίτερα έλλειψη θέσεων για mega yachts στα οποία υπάρχει μεγάλη ανάπτυξη στον

κλάδο τα τελευταία χρόνια. Επιπλέον αναμένεται ακόμα μεγαλύτερη ανάπτυξη στην Ανατολική Μεσόγειο με την Ελλάδα να είναι η κερδισμένη χώρα λόγω των αξιόλογων προορισμών που διαθέτει, των υπηρεσιών και κλιματολογικών / περιβαλλοντικών συνθηκών αλλά και επιπλέον την αναζήτηση θέσεων σκαφών για ελλιμενισμό στην χώρα μας που έρχονται κυρίως από την Τουρκία, λόγω των υπερβολικών αυξήσεων των τελών στα οποία υπόκεινται τα εν λόγω σκάφη προσφάτως στην γείτονα χώρα.

ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΛΙΜΕΝΕΣ

Τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι στην ελληνική αγορά διακινούνται περίπου 5220 σκάφη σχετικά μικρού μεγέθους (7-24 μέτρων), αλλά και περίπου 190 μεγάλα σκάφη με τα περισσότερα να είναι μεγαλύτερα των 35 μέτρων. Υπάρχουν 10100 θέσεις ελλιμενισμού σε σύνολο χωροθετημένων μαρίνων και υπάρχουν περίπου 5700 θέσεις για σκάφη διαφόρων μεγεθών σε χερσαίες εγκαταστάσεις. Με τα σημερινά δεδομένα και τη σχετική ανάπτυξη που παρατηρούμε τελευταίως, υπολογίζεται ότι υπάρχει έλλειψη περίπου 3200 θέσεων ελλιμενισμού αλλά και έλλειψη θέσεων σε χερσαίες εγκαταστάσεις για περίπου 1000 σκάφη διαφόρων μεγεθών.

Σίγουρα οι νέες μαρίνες Βουλιαγμένης και Ελληνικού καθώς και άλλες, θα καλύψουν κάποιο μέρος των εν λόγω απαιτήσεων. Επίσης από το σύνολο των χωροθετημένων μαρίνων υπάρχουν περίπου 38 μαρίνες με πλήρη οργάνωση και εξαιρετικές υπηρεσίες, αλλά υπάρχει και μεγάλος αριθμός μαρίνων που χρειάζονται αξιόλογες βελτιώσεις εγκαταστάσεων και υπηρεσιών. • Θα πρέπει βέβαια να αναφερθούμε και στις μελλοντικές προβλεπόμενες βελτιώσεις των υποδομών λόγω των εξελίξεων των υβριδικών σκαφών και την χρήση πράσινης ενέργειας και φυσικά να επιτευχθεί ο στόχος για ιδανική πράσινη λειτουργία μαρίνων.

HYBRID MEGA YACHT

Έτσι υπολογίζονται οι ακόλουθες σταδιακές βελτιώσεις υποδομών μαρίνων: • Βελτίωση ηλεκτρικών εγκαταστάσεων που θα εξασφαλίσουν ενισχυμένες παροχές προς τα σκάφη με ειδικές προδιαγραφές και ασφαλιστικές προϋποθέσεις, • Εγκαταστάσεις αποθήκευσης καυσίμων μεθανόλης – υδρογόνου για εφοδιασμό σκαφών όταν απαιτείται, • Ιδανική προϋπόθεση για ηλεκτρική ενέργεια σε πράσινες μαρίνες είναι η εγκατάσταση solar panels και ίσως οι ανεμογεννήτριες, 125 61

ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΛΙΜΕΝΕΣ • Σχετικές αδειοδοτήσεις εγκαταστάσεων απαιτούν μεγάλο χρονικό διάστημα και υψηλό κόστος επένδυσης, • Απαιτείται επίσης περαιτέρω εξέλιξη ηλεκτρολογικών εγκαταστάσεων / αυτοματισμών καθώς και ασφάλειας για τις εν λόγω απαιτήσεις νεότευκτων σκαφών στους λιμένες, • Βελτίωση περιβαλλοντικών εγκαταστάσεων και συστημάτων ελέγχου για την πλήρη εφαρμογή κανόνων στα πλοία και στις μαρίνες. • Τα προαναφερθέντα για τις εν λόγω βελτιώσεις και κυρίως για τις περιβαλλοντικές βελτιώσεις, δημιουργούνται μετά την εξέλιξη των νέων σκαφών με υβριδική τεχνολογία και πηγή ενέργειας προς παραγωγή καθαρής ηλεκτρικής ενέργειας με χρήση κυψελών καυσίμου 50kw – 500 kw. Λειτουργία κυψελών με μεθανόλη. Εναλλακτικά βέβαια σκάφη με ηλεκτροπρόωση και παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από κινητήρες με χρήση υδρογόνου με μελλοντικά ακόμα και την παραγωγή επί του σκάφους. • Σχετικά με τους τουριστικούς λιμένες κρουαζιέρας, οι ελλείψεις υποδομών είναι το κύριο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι operators, αλλά και η global οργάνωση των αφίξεων ανά περιοχή προορισμού,

το περιβόητο berth allocation, το οποίο εφαρμόζεται με μεγάλη ακρίβεια σε όλους τους τουριστικούς προορισμούς ανά τον κόσμον. Βέβαια λόγω της υπερβολικής ζήτησης ορισμένων προορισμών αλλά και το μέγεθος άλλων προορισμών με σύγκριση την χωρητικότητα και τον αριθμό των πλοίων που προσεγγίζουν. Ταυτόχρονα η «φέρουσα ικανότητα» ανά προορισμό πρέπει να εφαρμοσθεί άμεσα για την καλή εξυπηρέτηση πελατών, τουριστών και τοπικών κατοίκων.

υποχρεώσει μόνον τους μεγάλους, κύριους λιμένες προσέγγισης, αφήνοντας εκτός τους μικρούς προορισμούς προς το παρόν.

Η πράσινη ενεργειακή εφαρμογή στην Ναυτιλία δεν θα μπορούσε να λείψει από την τουριστική ναυτιλία και φυσικά να συμπεριλάβει και τους λιμένες με τις ανάλογες υποδομές για την ελαχιστοποίηση της ρύπανσης του περιβάλλοντος στους λιμένες αλλά και στις πόλεις- προορισμούς που προσεγγίζουν.

Μέχρι το 2022 σε παγκόσμιο επίπεδο είχαν εγκατασταθεί σε 38 λιμένες με προοπτική να αυξηθούν στους 49 εντός του 2023 και έως το 2025 να έχουν φθάσει τους 72. Τα κρουαζιερόπλοια με shore power υπήρχαν σε 88 μέχρι το τέλος του 2022, με προοπτική να αυξηθούν στα 167 έως το 2025. Φυσικά πρέπει να προσθέσομε και επιπλέον 91 πλοία νέων ναυπηγήσεων που θα προστεθούν και θα ανήκουν στις νέες κατασκευές.

Το cold ironing στους λιμένες εφαρμόζεται ήδη και τα πλοία που προσεγγίζουν θα πρέπει να έχουν shore power για την άμεση απενεργοποίηση των κινητήρων και λαμβάνοντας ηλεκτροδότηση από την παροχή στον λιμένα. Είμαστε βέβαια αρκετά μακριά ακόμα για την πλήρη εφαρμογή του κανονισμού που θα 62

125

Οι εν λόγω εγκαταστάσεις προγραμματίζονται για τους κύριους λιμένες και ήδη στην Ευρώπη έχουν εγκατασταθεί σε 11 λιμένες, ενώ αναμένονται να αυξηθούν σε 25 λιμένες μέχρι το 2025 και σε 58 λιμένες μέχρι το 2035, έτος κατά το οποίο αναμένεται να γίνει η πλήρης εφαρμογή του κανόνα.

Είναι γεγονός ότι οι εν λόγω παροχές στους λιμένες για τα κρουαζιερόπλοια είναι αρκετά περιορισμένες στους τουριστικούς προορισμούς, εξαιτίας των μεγάλων

ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΛΙΜΕΝΕΣ απαιτήσεων ιπποδύναμης που χρειάζονται τα εν λόγω πλοία για τις πλήρως προσφερόμενες υπηρεσίες στους επιβαίνοντες. Οι περισσότεροι προορισμοί που έχουν ήδη cold ironing μπορούν να εξυπηρετήσουν μόνο ένα κρουαζιερόπλοιο μεγάλου μεγέθους, αλλά προβλέπεται η σταδιακή βελτίωση συνθηκών και αύξηση των εν λόγω παροχών. Κλείνοντας αυτό το θέμα θα πρέπει να αναφέρουμε ότι ιδανικά το cold ironing στους λιμένες και ιδιαίτερα σε αυτούς οι οποίοι είναι πλησίον πόλεων, η ενέργεια που θα παρέχεται θα πρέπει να είναι πραγματικά «πράσινη» και να παράγεται φυσικά από πλήρη χρήση καθαρών καυσίμων με zero carbon emissions, αλλά ακόμη και με χρήση ηλιακής ενέργειας (panels) ή αιολικής ενέργειας (δηλαδή από ηλιακά πάρκα-γεννήτριες). • Τι μέλλει γενέσθαι στο μεγάλο λιμάνι της Χώρας μας? Ο Πειραιάς ως ο κύριος τουριστικός λιμένας της Χώρας μας κρατάει πάντα την πρώτη θέση ως προορισμός για επισκέψεις στην Αθήνα αλλά είναι και ο κύριος homeporting λιμένας. Βέβαια όπως όλοι οι λιμένες που προαναφέραμε, έτσι και ο Πειραιάς έχει ελλείψεις υποδομών με κύρια έλλειψη αυτή την στιγμή το cold ironing. Η έλλειψή του έχει σαν αποτέλεσμα σήμερα την αρκετά υψηλή επιβάρυνση του περιβάλλοντος των πόλεων που βρίσκονται περιμετρικά του λιμανιού. Ας ελπίσομε ότι οι εν λόγω εγκαταστάσεις δεν θα αργήσουν να πραγματοποιηθούν ιδιαίτερα και φυσικά θα πρέπει να προβλεφθεί ώστε η παροχή ενέργειας να προέρχεται από καθαρά καύσιμα ή τρόπους παραγωγής πράσινης ενέργειας. Ένα θέμα που ήρθε στην αντίληψή μας είναι ότι προσφάτως δόθηκε το πράσινο φως για την εκκίνηση εργασιών αποπεράτωσης του τμήματος λιμένος Πειραιώς για Κρουαζιέρες. Όλοι γνωρίζουμε ότι η πλήρης έλλειψη περιβαλλοντικής μελέτης αλλά και κυκλοφοριακής μελέτης στην πόλη του Πειραιά ήταν οι κύριες αιτίες διακοπής των εργασιών της επέκτασης στην νότια προβλήτα κρουαζιέρας όπου θα ελλιμενίζονται μεγάλου μεγέθους κρουαζιερόπλοια.

Το συγκεκριμένο έργο έχει έναν προϋπολογισμό της τάξεως των €136 εκατομμυρίων περίπου και θα λάβει χώρα στην προσήνεμη περιοχή της εισόδου του λιμένος και η εν λόγω επέκταση θα μπορεί να ελλιμενίζει πλοία άνω των 300 μέτρων δίνοντας μια περαιτέρω ώθηση στον κλάδο της κρουαζιέρας. Όμως θεωρούμε ότι η απαίτηση επίλυσης του έντονου κυκλοφοριακού προβλήματος στην πόλη του Πειραιά ήταν και είναι ακόμη ο κυριότερος λόγος αναβολής του έργου έως ότου βρεθούν λύσεις για την απρόσκοπτη εξυπηρέτηση των επισκεπτών, αλλά και την ρύθμιση της κανονικότητας στην κυκλοφορία των κατοίκων του Πειραιά καθώς και των ναυτιλιακών επιχειρήσεων που είναι εγκαταστημένες στην πόλη και αυξάνονται σημαντικά, μετατρέποντας τον Πειραιά στο κυρίως ναυτιλιακό city. Κυκλοφοριακό πρόβλημα στον Πειραιά ήδη υπάρχει με την παρούσα χωρητικότητα και θα ήθελα να υπενθυμίσω συγκεκριμένη ημερομηνία του 2019 όπου με 8-9 κρουαζιερόπλοια είχε δημιουργηθεί πλήρης ακινητοποίηση του κυκλοφοριακού με 260 και πλέον τουριστικά λεωφορεία να αναζητούν διέξοδο από την πόλη και τελικά, οι τουρίστες να επιστρέφουν στα πλοία τους χωρίς να έχουν επισκεφθεί τα αξιοθέατα που είχαν προγραμματίσει να δουν.

Η ανωτέρω πρόταση είναι πραγματικά εκτός τόπου και χρόνου για τους ακόλουθους λόγους: • Οι Operators και οι εταιρείες κρουαζιέρας θα αντιδράσουν άμεσα γιατί δεν μπορεί να μεταφέρεις επιβάτες μέσω θαλάσσης για κάποιο χρονικό διάστημα και επιπροσθέτως να τους μετεπιβιβάζεις και σε άλλο πλοιάριο μεταφοράς για να μπορέσουν να επισκεφθούν τον προορισμό που επιθυμούν. Δηλαδή δημιουργείται για αυτούς τους ανθρώπους μια επιπλέον ταλαιπωρία, φυσικά επιπλέον έξοδα μεταφοράς τους αλλά και μεγάλες πιθανότητες να είναι αδύνατη αυτή η μεταφορά τους δια θαλάσσης λόγω δυσμενών καιρικών συνθηκών και άλλων πολλών αρνητικών καταστάσεων, συμπεριλαμβανομένης και της απομάκρυνσης από την πόλη του Πειραιά. Οι επιβάτες πιθανόν να νιώσουν ότι φυγαδεύονται από τον Πειραιά προς το Φάληρο και την Αθήνα. Με τα δεδομένα αυτά, για ποιον λόγο να προσεγγίσει ένα κρουαζιερόπλοιο στο λιμάνι του Πειραιά και να μην αγκυροβολίσει στο Φαληρικό Δέλτα, και από την μια πλευρά να αποβιβάσει τους επιβαίνοντες με tenders σε ελάχιστο χρονικό διάστημα και να μεταφερθούν με ευκολία στα αξιοθέατα και από την άλλη πλευρά, η Εταιρεία να έχει ελάχιστο κόστος ελλιμενισμού?

Ψάχνοντας να βρούμε τις λύσεις που έχουν προταθεί πρόσφατα στις μελέτες αυτές, απογοητευθήκαμε διαβάζοντας ότι η κύρια λύση είναι η εξής: «να μεταφέρονται με shuttle boats οι επιβάτες των κρουαζιεροπλοίων από την εν λόγω περιοχή προς το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας στο Νέο Φάληρο και από εκεί να επιβιβάζονται σε λεωφορεία για τους προορισμούς τους». Αν είναι ποτέ δυνατόν! Αναρωτιόμαστε ποιοι είναι αυτοί οι μελετητές που παρουσίασαν τέτοιες εξωπραγματικές προτάσεις!! Μήπως κάποιοι τους επέβαλαν να προτείνουν αυτή την λύση για την ευκολότερη επίλυση του προβλήματος και της γραφειοκρατίας, χωρίς να υπάρξει κανένα απολύτως κόστος και ας είναι μη εφαρμόσιμη????? 125 63

ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΛΙΜΕΝΕΣ • Τι γνώμη και τι θέση έχει πάρει ο Δήμος του Πειραιά αλλά και οι φορείς και επαγγελματίες της πόλης? Οι απαράδεκτες αυτές προτάσεις είναι εις βάρος του κλάδου της Κρουαζιέρας και πιθανότατα να αντιμετωπίσουμε αντίθετα αποτελέσματα από τα προσδοκώμενα, δηλαδή να απομακρυνθούν πλοία για να αποφύγουν μια τέτοια ταλαιπωρία οι επιβάτες τους και το αποτέλεσμα θα είναι φυσικά να έχουμε νέες εγκαταστάσεις χωρίς όμως χρήση! Είναι πραγματικά απίστευτο ότι προσπαθούν να δώσουν λύσεις χρησιμοποιώντας λάθος τακτικές, την στιγμή που έχουν παρουσιαστεί προτάσεις επίλυσης οι οποίες υπόκεινται σε σημερινά δεδομένα και βασίζονται στην τεχνογνωσία, ώστε να λυθεί το πρόβλημα με την κατασκευή οδικών δικτύων τα οποία εκτός του ό,τι θα εξυπηρετήσουν τον τομέα της Κρουαζιέρας, θα εξυπηρετήσουν και τους κατοίκους του Πειραιά προς την έξοδό τους από την πόλη.

• Μερικές εναλλακτικές προτάσεις έχουν τεθεί για μελέτη από τους αρμόδιους διεθνείς μελετητές κατασκευών οδικών δικτύων, αλλά θεωρούμε ότι λόγω υπέρογκου κόστους απορρίφθηκαν. Το έργο αυτό της εύκολης μετάβασης των τουριστών από τον Πειραιά με τις εκδρομές και επισκέψεις τους στους προορισμούς που επιθυμούν να δουν είναι ένα έργο επίλυσης του προβλήματος και για τους τουρίστες, αλλά και της εξυπηρέτησης των εργαζομένων στο ναυτιλιακό κέντρο του Πειραιά, της εύκολης επισκεψιμότητας της πόλης και την εξυπηρέτηση των κατοίκων του Πειραιά και των άλλων επαγγελματιών της πόλης. • Μερικές από τις προτάσεις που είχαν γίνει στο παρελθόν χωρίς όμως καμμία ανταπόκριση και τύχη είναι οι εξής: • Υπογειοποίηση του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου και κατασκευή μιας μεγάλης λεωφόρου από το Νέο Φάληρο προς το λιμάνι του Πειραιά,

• Κατασκευή διαφόρων υπερυψωμένων υπέργειων δρόμων ταχείας κυκλοφορίας, συμπεριλαμβανομένων δικτύων περιμετρικά του λιμένος με ένωση των δικτύων αυτών προς την πλευρά της Δραπετσώνας, της Πειραϊκής και του Κέντρου. • Τέλος, η μελέτη μιας άλλης υπογειοποίησης. • Η υπέργεια οδική αρτηρία που θα εξυπηρετεί τους προαναφερθέντες σκοπούς αλλά και την εξυπηρέτηση της Ακτοπλοΐας, των κοντέινερς και της επισκευαστικής βάσης. Φυσικά ένα τέτοιο έργο είναι πολύ κοστοβόρο αλλά θα μπορούσε η κατασκευή του να προγραμματισθεί σε διάφορα στάδια. Επαναλαμβάνουμε ότι ένα τέτοιο έργο στην πρωτεύουσα και στο λιμάνι του Πειραιά θα προσέφερε πολλά προτερήματα και ασφάλεια στην πόλη και πραγματικά θα εξυπηρετούσε πλήρως τον εν λόγω σκοπό με τον καλύτερο τρόπο, αφού θα εξυπηρετούσε την ανάπτυξη της πόλης του Πειραιά, και τους κατοίκους αλλά και τους επαγγελματίες.

Υπέργειες οδικές αρτηρίες στην Γένοβα Εν κατακλείδι αναφέρουμε ότι παρόμοιες λύσεις έχουν δοθεί με μεγάλη επιτυχία και σε άλλες πυκνοκατοικημένες πόλεις με ανάλογους λιμένες και κίνηση, όπως είναι η Γένοβα στην Ιταλία αλλά και σε περιοχές της Βόρειας Ευρώπης. Η θέση του Δήμου Πειραιά αλλά και της Περιφέρειας και φυσικά των συναρμόδιων Υπουργείων για το θέμα αυτό, θα είναι καταλυτική προς την σωστή κατεύθυνση για το καλό του Κλάδου αλλά και της πόλης του Πειραιά για μια εγγυημένη, ασφαλή πολιτική ανάπτυξη. 64

125

Το ανανεωμένο Πωλητήριο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

Επισκεφτείτε τον νέο καλαίσθητο χώρο του Πωλητηρίου. Θα ανακαλύψετε επιλεγμένα είδη σε προσιτές τιμές. Μοναδικά αναμνηστικά και ιδέες για δώρα όλα εμπνευσμένα από τη θάλασσα και τα πλοία. Το παιδικό τμήμα θα ξετρελάνει τους μικρούς μας επισκέπτες. Μην ξεχνάτε ότι με τις αγορές σας από το Πωλητήριο ενισχύετε τη λειτουργία του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. 125 65

Χριστουγεννιάτικη εκδήλωση του Κέντρου Ειδικής Φροντίδας Παιδιών (ΚΕΦΠ) του Πολεμικού Ναυτικού.

αρούμενα πρόσωπα και παιδικές φωνές γέμισαν την αίθουσα εκδηλώσεων του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος το Σάββατο 16 Δεκεμβρίου 2023. Μετά την διακοπή τριών χρόνων λόγω της πανδημίας, το Μουσείο είχε τη χαρά να φιλοξενήσει και πάλι τη χριστουγεννιάτικη εκδήλωση του Κέντρου Ειδικής Φροντίδας Παιδιών (ΚΕΦΠ) του Πολεμικού Ναυτικού. Ο Διευθυντής Υποναύαρχο (ΥΙ) Δημοσθένη Δαμιανό και τα στελέχη του Κέντρου με περισσή αγάπη φρόντισαν για την οργάνωση της παιδικής εκδήλωσης. Παρέστησαν ο Αρχηγός ΓΕΝ

Αντιναύαρχος Ιωάννης Δρυμούσης, ο Υπαρχηγός ΓΕΝ Υποναύαρχος Κωνσταντίνος Βλάχος ΠΝ, ο Διευθυντής Διεύθυνσης Υγειονομικού του ΓΕΝ (ΓΕΝ/ΔΥΓ) Αρχιπλοίαρχος (ΥΙ) Σταύρος Γιαννικάκης ΠΝ, Αξιωματικοί εν ενεργεία, οι γονείς και τα παιδιά που συμμετέχουν στα προγράμματα του ΚΕΦΠ. Τα παιδιά είπαν ποιήματα, τραγούδησαν τα παραδοσιακά κάλαντα και πήραν όλα δώρα. Στη συνέχεια διασκέδασαν με παράσταση καραγκιόζη από το θίασο του Θεάτρου Σκιών Α. Αθανασίου και με τα μαγικά κόλπα και τους γρίφους του ταχυδακτυλουργού «Απόλλων». Η χαρούμενη εορταστική ατμόσφαιρα

συμπληρώθηκε με την προσφορά κερασμάτων και πατροπαράδοτων γλυκών. Για εκείνη την ημέρα το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος διέθεσε τα έσοδα από την πώληση των εκδόσεων του και το χρηματικό ποσό των 1.000 ευρώ, από τη δωρεά της κυρίας Αννύ Χατζηπροδρόμου, για τους σκοπούς του Κέντρου Φροντίδας Παιδιών του ΠΝ. Η ευτυχία και η χαρά των παιδιών ήταν η καλύτερη ανταπόδοση για όλους όσους συνέβαλαν στην διοργάνωση της εκδήλωσης. Θερμά συγχαρητήρια σε όλους τους συντελεστές.

Λίγα λόγια για το ΚΕΦΠ Το ΚΕΦΠ λειτουργεί από τον Νοέμβριο του 2006, σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο στις εγκαταστάσεις του Ναυτικού Νοσοκομείου Πειραιά (ΝΝΠ), παρέχοντας τις υπηρεσίες του σε παιδιά των οικογενειών του Στρατιωτικού και Πολιτικού προσωπικού των Ενόπλων Δυνάμεων και του προσωπικού των Σωμάτων Ασφαλείας. Το Κέντρο στελεχώνεται διακλαδικά από εξειδικευμένους Δασκάλους Ειδικής Σχολικής Αγωγής, Κλινικούς/ Σχολικούς Ψυχολόγους, Παθολόγους Λόγου (Λογοθεραπευτές), Εργοθεραπευτή και Κοινωνικό Λειτουργό, παρέχοντας εξειδικευμένα θεραπευτικά προγράμματα και θεραπείες.

125

Ο Αρχηγός ΓΕΝ Αντιναύαρχος Ιωάννης Δρυμούσης και ο Διευθυντής του ΚΕΦΠ Υποναύαρχος (ΥΙ) Δημοσθένης Δαμιανός περιστοιχισμένοι από επιτελείς και στελέχη της Υγειονομικής Υπηρεσίας του Πολεμικού Ναυτικού.

Ο Διευθυντής του ΚΕΦΠ Υποναύαρχος (ΥΙ) Δημοσθένης Δαμιανός προσέφερε στην Πρόεδρο του ΝΜΕ Αναστασία ΑναγνωστοπούλουΠαλούμπη λεύκωμα με ζωγραφιές των παιδιών του ΚΕΦΠ.

Ο Αρχηγός ΓΕΝ Αντιναύαρχος Ιωάννης Δρυμούσης μοίρασε δώρα σε όλα τα παιδιά που συμμετείχαν στη γιορτή. 125 67



Ημερολoγιο ΝΜΕ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΆΤΙΚΗ ΕΚΔΉΛΩΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΜΈΛΗ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΊΟΥ

ο πρωινό του Σαββάτου 9 Δεκεμβρίου στη φιλόξενη αίθουσα εκδηλώσεων του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος η Πρόεδρος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου -Παλούμπη και μέλη του Διοικητικό Συμβούλιο υποδέχτηκαν τα μέλη και τους φίλους του ΝΜΕ που μπόρεσαν να παρευρεθούν στην άτυπη εορταστική συνάντηση. Η συνάντηση αποτελεί μια ευχάριστη παράδοση που έχει καθιερωθεί τα τελευταία χρόνια και συνδυάζει το πνεύμα των γιορτών με την ανάγκη για ενίσχυση της κοινότητας και των σχέσεων μεταξύ των φίλων του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Η ατμόσφαιρα είναι γεμάτη χαρά και εορταστική διάθεση, ενώ τα υπέροχα κεράσματα, προσθέτουν ένα επιπλέον στοιχείο ευχάριστης απόλαυσης στην εμπειρία των παρισταμένων. Παράλληλα προσφέρεται η ευκαιρία για συζητήσεις περί πολιτιστικών θεμάτων που αφορούν τις δράσεις και τη λειτουργία του Μουσείου.

125



Ημερολόγιο ΝΜΕ

Από αριστερά ο κος Νικόλαος Μοσχονάς, η Πρόεδρος του ΝΜΕ κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, ο Ταμίας του ΝΜΕ κος Ιωάννης Τριφύλλης, ο Πρόεδρος του Ιδρύματος «Μαρία Τσάκος» κος Ευθύμιος Μητρόπουλος, ο επιχειρηματίας και μέλος του ΕΒΕΠ κος Ιωάννης Παρασκευάκος και ο Αντιπρόεδρος του ΝΜΕ, Ναύαρχος ΠΝ(εα) Νικόλαος Τσούνης

Από αριστερά η Γενική Διευθύντρια του ΝΑΤ Γεωργία Μανιάτη, η Πρόεδρος του ΝΜΕ κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, ο Πρόεδρος του ΝΑΤ Κωνσταντίνος Τσαγκαρόπουλος και ο Αντιπρόεδρος του ΝΜΕ, Ναύαρχος ΠΝ(εα) Νικόλαος Τσούνης

Η κυρία Δέσποινα Κατσαρού- Μοσχονά, μέλος ΔΣ του ΝΜΕ, ο καθηγητής της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης Νικόλαος Μοσχονάς και ο Αντιναύαρχος ΠΝ εα κος Ιωάννης Παλούμπης.

Η Πρόεδρος του ΝΜΕ με την κα Σκουτέρη και την κα Μένη Πασχάλη

Η κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου- Παλούμπη και η γιατρός κα Μαρία Λάσκαρη

125 69



Ημερολόγιο ΝΜΕ ΕΠΊΣΚΕΨΗ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΊΑΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΎ ΝΑΥΤΙΚΟΎ ΜΟΥΣΕΊΟΥ ΤΗΣ ΚΊΝΑΣ ΣΤΟ ΝΑΥΤΙΚΌ ΜΟΥΣΕΊΟ ΤΗΣ ΕΛΛΆΔΟΣ 7-11-2023

ην Τρίτη 7 Νοεμβρίου 2023 επισκέφθηκε το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος αντιπροσωπεία από το Ναυτικό Μουσείο της Κίνας την οποία αποτελούσαν ο Αντιπρόεδρος του Μουσείου κ. Λου Ουέι, ο Διευθυντής του Τμήματος Συλλογής Κειμηλίων κ. Γου Σενλίν, η Υποδιευθύντρια Οικονομικού Τμήματος κα. Λι Κεκίν, η Υπεύθυνη του Τμήματος Εκπαίδευσης κα Λιού Νταντάν, η Υποδιευθύντρια του Τμήματος Κοινωνικής Επικοινωνίας της Επιτροπής Μεταφορών της Σανγκάης κα. Φου Ξιάο και ο Υποδιευθυντής του Κέντρου Ανάπτυξης Λιμένα και Ναυτιλίας της Σανγκάης κ. Λι Ζάογινγκ Τους υποδέχτηκαν η Πρόεδρος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου - Παλούμπη, ο Αντιπρόεδρος Β΄ του Δ.Σ. Ναύαρχος ΠΝ (εα) Νικόλαος Τσούνης, το μέλος του Δ.Σ. κος Θεόδωρος Κόντες, ο Αντιναύαρχος ΠΝ(εα) κος Ιωάννης Παλούμπης, οι επιμελήτριες συλλογών και υπεύθυνες εκπαιδευτικών προγραμμάτων του ΝΜΕ κυρίες Πηνελόπη Βουγιουκλάκη, Ιωάννα Μπερμπίλη και Κλεοπάτρα Ρηγάκη. Σκοπός της επίσκεψης ήταν η γνωριμία των δύο ομοειδών φορέων και η διερεύνηση της δυνατότητας πολιτιστικών συνεργασιών Στην διάρκεια της επίσκεψης οι κινέζοι εκπρόσωποι ξεναγήθηκαν στη μόνιμη έκθεση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος και ενημερώθηκαν για την 74χρονη ιστορία του, τους ιδρυτές και τη δημιουργία του πυρήνα των συλλογών του, καθώς και για το σημαντικό εκδοτικό και εκπαιδευτικό

125

έργο που επιτελεί. Επίσης αναφέρθηκε ότι υπάρχουν και άλλα σημαντικά ναυτικά μουσεία στην περιφέρεια της χώρας και ότι υπάρχει ο θεσμός των ανά διετία πανελληνίων συνεδρίων τον συντονισμό του οποίου έχει το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Ο αντιπρόεδρος κος Lu Wei επισήμανε ότι ανάλογα μία φορά το χρόνο πραγματοποιείται συνάντηση των προέδρων των περιφερειακών ναυτικών μουσείων της Κίνας στο κεντρικό ναυτικό μουσείο της Σαγκάης. Οι εκπρόσωποι του κινεζικού μουσείου παρουσίασαν τον φορέα τους, ο οποίος ιδρύθηκε με πρωτοβουλία και χρηματοδότηση του κράτους το 2005. Σκοποί του είναι να προβάλλει το ναυτικό παρελθόν και τον ηγετικό ρόλο της Κίνας στην παγκόσμια ναυτιλιακή βιομηχανία και επίσης να αποτελέσει κέντρο επιστημονικής έρευνας για θέματα της ναυτιλίας γενικότερα. Όπως μας ενημέρωσαν το νέο εθνικό ναυτικό μουσείο κατασκευάστηκε και λειτουργεί με τη συγχρηματοδότηση του υπουργείου μεταφορών και της τοπικής αυτοδιοίκησης της πόλης της Σαγκάης. Είναι χτισμένο στις όχθες μιας μεγάλης τεχνητής λίμνης και καταλαμβάνει μία συνολική έκταση 46.434 τ.μ. ενώ η έκθεσή του εκτείνεται σε 21.000 τ.μ. Παράλληλα περιλαμβάνει χώρο για ναυτικά αθλήματα και αναψυχή, πλανητάριο, αίθουσες προβολών και ειδικό παιδικό τμήμα. Ο φορέας, που άνοιξε τις πύλες του για το κοινό το 2010, έχει 450 υπαλλήλους και δέχεται περισσότερους

από 500.000 επισκέπτες το χρόνο. Οι Κινέζοι εκπρόσωποι ανέφεραν ότι τους ενδιαφέρει ιδιαίτερα να εμπλουτίσουν τη συλλογή του μουσείου με κειμήλια σχετικά με το Ναυτικό της Κίνας κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ζήτησαν πληροφορίες για τον τρόπο προσέγγισης της εκπαιδευτικής κοινότητας και ειδικότερα των μικρών μαθητών. Εξέφρασαν την εκτίμησή τους για την μακραίωνη ελληνική ναυτική ιστορία και παράδοση και το έργο που επιτελεί το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος στον τομέα αυτό και διατύπωσαν την επιθυμία για συνεργασία των δύο μουσείων. Η επίσκεψη ολοκληρώθηκε σε εγκάρδιο κλίμα με την ανταλλαγή δώρων. Αμφότεροι οι εκπρόσωποι των δύο ναυτικών μουσείων εξέφρασαν τη θέλησή τους να ενισχύσουν τους πολιτιστικούς δεσμούς μεταξύ των δύο χωρών με κοινό τόπο την θάλασσα που μας ενώνει. Σε συνέχεια της επίσκεψης και με στόχο την προώθηση της συνεργασίας των δύο ναυτικών μουσείων έχει υπογραφεί MOU με σκοπό τη διοργάνωση δύο μεταφερόμενων περιοδικών εκθέσεων το 2025 με θέματα που θα προβάλλουν τη ναυτική πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδας και της Κίνας αντίστοιχα. Αυτές οι εκθέσεις θα παρουσιαστούν στον Πειραιά και στη Σαγκάη παράλληλα δίνοντας τη δυνατότητα στους επισκέπτες των δύο μουσείων να εξερευνήσουν την πλούσια και μακραίωνη ναυτική κληρονομιά και ιστορία των δύο χωρών.



Ημερολόγιο ΝΜΕ

ΕΠΊΣΚΕΨΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΉΣ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΊΑΣ ΑΠΌ ΤΗΝ ΠΌΛΗ ΤΗΣ ΣΑΓΚΆΗΣ

ην Τρίτη το πρωί στις 28 Δεκεμβρίου 2023 πραγματοποιήθηκε στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος επίσκεψη αντιπροσώπων από την κεντρική διοίκηση για τον Πολιτισμό και από το Ιστορικό Μουσείο της πόλης της Σαγκάης. Την αντιπροσωπεία αποτελούσαν από τις αρχές του Δήμου της Σαγκάης ο κύριος Χιάνγ Γιχάι, Αναπληρωτής Γενικός Διευθυντής, Διοίκησης Πολιτισμού και Τουρισμού, ο κύριος Ζου Κιάνγκ, Διευθυντής του Τμήματος Εξωτερικών Υποθέσεων και Δημοσίων Σχέσεων της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος, ο κύριος Ου Σιάοτσουαν, Διευθυντής του Τμήματος Επαναστατικών Πολιτιστικών Κειμηλίων, ο κύριος Γουάν Φενγκ, Αναπληρωτής Διευθυντής του Τμήματος Μουσείων, και από το Ιστορικό Μουσείο της Σαγκάης η Αναπληρώτρια Διευθύντρια κυρία Τσιού Τσενγκπίνγκ, και η κυρία Λιού Γιούε, στέλεχος του τμήματος Εξωτερικών Υποθέσεων

Από πλευράς Ναυτικού Μουσείου τους εκπροσώπους υποδέχτηκαν η Πρόεδρος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου- Παλούμπη, ο Γενικός Γραμματέας του Δ.Σ. Υποναύαρχος Λ.Σ. (εα) κος Γεώργιος Καλαρώνης, ο Ταμίας του Δ.Σ. κος Ιωάννης Τριφύλλης, το μέλος του Δ.Σ. κος Θεόδωρος Κόντες, ο Αντιναύαρχος ΠΝ (εα) κος Ιωάννης Παλούμπης, και οι επιμελήτριες συλλογών και υπεύθυνες εκπαιδευτικών προγραμμάτων του ΝΜΕ κυρίες Ιωάννα Μπερμπίλη και Κλεοπάτρα Ρηγάκη. Σκοπός της επίσκεψης ήταν η παρουσίαση πρότασης για δημιουργία μεγάλης έκθεσης, μετά το 2025 στο Μουσείο Ιστορίας της Σαγκάης με θέμα τους κοινούς τόπους που διαμορφώνει η λειτουργία του λιμανιού για τις δύο γεωγραφικά απομακρυσμένες, αλλά ναυτιλιακά στενά συνδεδεμένες πόλεις του Πειραιά και της Σαγκάης και η εξασφάλιση της συνεργασίας του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος στο πλαίσιο διοργάνωσης της.

Για το ίδιο θέμα η κινεζική αντιπροσωπεία είχε συναντήσεις στο Μουσείου της Ακρόπολης και στο Δήμο Πειραιά. Στη συζήτηση που ακολούθησε, η Πρόεδρος και τα μέλη του Δ.Σ. που ήταν παρόντα εξέφρασαν την καταρχήν συμφωνία τους για την πρόταση συνεργασίας. Ενημέρωσαν τους Κινέζους εκπροσώπους για το έργο, τις πολιτιστικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες που επιτελεί το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος και ακολούθησε ξενάγηση στη μόνιμη έκθεση από την αρχαιολόγο και επιμελήτρια συλλογών του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Ιωάννα Μπερμπίλη. Η επίσκεψη ολοκληρώθηκε σε εγκάρδιο κλίμα με ανταλλαγή δώρων και αμφότεροι οι εκπρόσωποι των πολιτιστικών οργανισμών εξέφρασαν τη γνώμη ότι η συνεργασία αυτή θα οδηγήσει σε ουσιαστική γνωριμία των δύο Μουσείων με βέβαιο όφελος και για την πολιτιστική και τουριστική κίνηση των δύο πόλεων.

125 71



Ημερολόγιο ΝΜΕ ΣΥΜΜΕΤΟΧΉ ΤΟΥ ΝΜΕ ΣΤΗΝ 22Η ΣΥΝΆΝΤΗΣΗ ΜΟΥΣΕΊΩΝ ΝΕΌΤΕΡΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΎ

η Δευτέρα 27 Νοεμβρίου 2023 το Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος συμμετείχε στην 22η Ενημερωτική Συνάντηση Μουσείων Νεότερου Πολιτισμού την οποία διοργάνωσαν με επιτυχία η Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς σε συνεργασία με το Ελληνικό Τμήμα του ICOM στο Σεράφειο Δήμου Αθηναίων. Το θέμα της φετινής συνάντησης ήταν: «Πώς τα μουσεία αντι-δρούν στην κλιματική αλλαγή;» . Στόχος αυτών των Συναντήσεων είναι η προβολή των δράσεων των Μουσείων Νεότερου Πολιτισμού και η ανάδειξη και διάχυση των καλών πρακτικών που αναπτύσσονται στο σύγχρονο μουσειακό περιβάλλον. Στο πρώτο μέρος της ημερίδας έγιναν σύντομες παρουσιάσεις εκπαιδευτικών δράσεων που σχετίζονται με το κεντρικό θέμα, ενώ στο δεύτερο μέρος παρουσιάστηκαν νέα εκπαιδευτικά προγράμματα. Η ομάδα εκπαιδευτικών προγραμμάτων του Ναυτικού Μουσείου εκπροσωπήθηκε από την κυρία Ιωάννα Μπερμπίλη με ανακοίνωση στο δεύτερο μέρος της 22ης Συνάντησης, η οποία είχε για θέμα: «Δρόμοι της Θάλασσας: Τα νέα εκπαιδευτικά βιβλία και ανανεωμένα προγράμματα του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος»

125



Ημερολόγιο ΝΜΕ

«ΚΑΤΑΓΡΆΦΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΌΝ, ΣΧΕΔΙΆΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΈΛΛΟΝ". ΠΑΡΟΥΣΊΑΣΗ ΤΟΥ ΈΡΓΟΥ ΚΑΤΑΓΡΑΦΉΣ ΤΩΝ ΣΥΛΛΟΓΏΝ ΤΟΥ ΤΑΤΟΐΟΥ. 9-10 ΝΟΕΜΒΡΊΟΥ 2023

Διεύθυνση Διαχείρισης Εθνικού Αρχείου Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού διοργάνωσε διημερίδα στις 9 και 10 Νοεμβρίου 2023 στην Εθνική ΠινακοθήκηΜουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου. Η πρώτη ημέρα είχε θέμα "Το Εθνικό Αρχείο Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού" παρουσιάστηκε αναλυτικά το Εθνικό Αρχείο Μνημείων που αποτελεί το κεντρικό αποθετήριο του ελληνικού κράτους για τα μνημεία της Επικράτειας. Η δεύτερη ημέρα ήταν αφιερωμένη στο θέμα "Καταγραφή και τεκμηρίωση των συλλογών του πρώην βασιλικού κτήματος Τατοΐου". Παρουσιάστηκε το έργο που υλοποιείται στο πλαίσιο της Πράξης "Ψηφιοποίηση και δημοσιοποίηση επιλεγμένων συλλογών του Εθνι-

κού Αρχαιολογικού Μουσείου και του πρώην βασιλικού κτήματος Τατοΐου", με χρηματοδότηση του ΕΣΠΑ 2014-2021. Στο κτήμα, καθώς και σε άλλους χώρους του ΥΠΠΟ, φυλάσσονται, σήμερα, περισσότερα από 100.000 αντικείμενα, κάθε είδους: Οικιακός εξοπλισμός, έργα τέχνης, ενδύματα, τάπητες, στρατιωτικά είδη, παράσημα, βιβλία, αρχειακό υλικό, γεωργικά εργαλεία, κ.ά. Χρονολογούνται περίπου από το 1860 έως και το 1967. Προέρχονται από τα κτήρια του Τατοΐου αλλά και τις άλλες κατοικίες της τέως βασιλικής οικογένειας. Μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί περισσότερα από 44.000 αντικείμενα, με ορίζοντα ολοκλήρωσης των εργασιών το 2025. Με την ολοκλήρωση των εργασιών η Ελληνική Πολιτεία, θα γνω-

ρίζει με ακρίβεια την έκταση και την αξία των συλλογών του πρώην βασιλικού κτήματος Τατοΐου. Με τον τρόπο αυτό, καθίσταται δυνατή η αποτελεσματική προστασία τους, αλλά και η ανάδειξή τους, προς όφελος του κοινωνικού συνόλου και της ιστορικής μνήμης. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος είναι μεταξύ των φορέων που συνεργάζονται με το Υπουργείο Πολιτισμού για το έργο της τεκμηρίωσης φορητών αντικειμένων των συλλογών του πρώην Βασιλικού Κτήματος του Τατοΐου και εκπροσωπήθηκε στις εργασίες της συγκεκριμένης συνεδρίας από την Πρόεδρο κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου και τις αρχαιολόγους επιμελήτριες των συλλογών του ΝΜΕ κυρίες Πηνελόπη Βουγιουκλάκη και Ιωάννα Μπερμπίλη.

ΝΕΑ ΜΕΛΗ - ΚΑΛΩΣΟΡΊΖΟΥΜΕ ΤΑ ΝΈΑ ΜΈΛΗ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΊΟΥ Καλωσορίζουμε τα νέα μέλη του Μουσείου • Γεώργιος Καραγιάννης – Αξιωματικός Πολεμικού Ναυτικού • Σπυρίδων Μαντούβαλος – Δικηγόρος

• Ιωάννης Παρίσης – Πλοίαρχος Εμπορικού Ναυτικού – Πρόεδρος Μουσείου Ναυτικής και Πολιτιστικής Παράδοσης Σκιάθου

125 73

Ανακοίνωση Γενική Συνέλευση και Αρχαιρεσίες 2024

ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΤΑΚΤΙΚΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ Ν.Μ.Ε. Αγαπητά Μέλη, Σας καλούμε στη Γενική Συνέλευση των μελών του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος που ορίσθηκε, σύμφωνα με το άρθρο 21 του Καταστατικού, να γίνει την Παρασκευή 1 Μαρτίου 2024 και ώρα 10:30 στην αίθουσα διαλέξεων του Ναυτικού Μουσείου. Σε περίπτωση που δεν επιτευχθεί απαρτία κατά την πρώτη σύγκληση, η Γενική Συνέλευση θα επαναληφθεί την Κυριακή 3 Μαρτίου 2024, στον ίδιο χώρο και την ίδια ώρα με τα ίδια θέματα και θεωρείται σε απαρτία με οποιονδήποτε αριθμό παρόντων Μελών (άρθρο 20/παρ. 2), οπότε τότε η παρουσία σας είναι απαραίτητη. Θέματα ημερήσιας διάταξης:

1. Έκθεση των πεπραγμένων της Διοικήσεως για το έτος 2023. 2. Ταμειακός απολογισμός, έκθεση Εξελεγκτικής Επιτροπής του 2023 και Προϋπολογισμός του 2024. 3. Έγκριση των ανωτέρω και απαλλαγή του Διοικητικού Συμβουλίου και της Εξελεγκτικής Επιτροπής από κάθε ευθύνη.

4. Αρχαιρεσίες εκλογής Προέδρου, Μελών Δ.Σ. και Εξελεγκτικής Επιτροπής για την τριετία 2024-2027. Οι αρχαιρεσίες θα διενεργηθούν σύμφωνα με το άρθρο 22 του Καταστατικού για την εκλογή Προέδρου, 8 μελών του Δ.Σ. καθώς και 3 μελών της Εξελεγκτικής Επιτροπής. Η διαδικασία της εκλογής καθορίζεται από τα άρθρα 6, 9, 10, 20 και 21 του Καταστατικού. Η ψηφοφορία θα διαρκέσει μέχρι τις 13:30 της ίδιας ημέρας. Όσοι εκ των μελών επιθυμούν να θέσουν υποψηφιότητα για τη θέση του Προέδρου, του μέλους του Δ.Σ. ή και τα δύο μαζί ή τέλος για μέλος της Εξελεγκτικής Επιτροπής, να σημειώσουν την ανάλογη ένδειξη στην αίτηση που εσωκλείεται και να την αποστείλουν στα γραφεία του Μουσείου μέχρι την Παρασκευή 23 Φεβρουαρίου 2024. Παράκληση μαζί με τη δήλωση υποψηφιότητας να αποσταλεί και ένα περιληπτικό βιογραφικό σημείωμα. Δικαίωμα ψήφου έχουν τα μέλη τα οποία έχουν τακτοποιήσει τις οικονομικές τους υποχρεώσεις μέχρι και το έτος 2023.

Το παρόν τεύχος κυκλοφορεί μετά την από 7/2/2024 Συνεδρίαση του Διοικητικού Συμβουλίου του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος 74

125

Αποχαιρετισμός Σωτήριος Τζαμουράνης

φυγε από τη ζωή σε ηλικία 85 ετών ο καταξιωμένος ζωγράφος και μέλος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Σωτήριος Τζαμουράνης. Είχε γεννηθεί στην Καλαμάτα το 1938 και εκεί πήρε τα πρώτα του μαθήματα στη ζωγραφική από τον Ευάγγελο Δράκο. Επίσης στην Αθήνα μαθήτευσε σε ελεύθερο σπουδαστήριο δίπλα στους Δημήτρη Γιαννουκάκη και Κωνσταντίνο Ηλιάδη. Συνέχισε τις σπουδές του στο Λουξεμβούργο και μελέτησε τη νεότερη ζωγραφική μέσα από τις συλλογές των ευρωπαϊκών πινακοθηκών και μουσείων. Ζωγράφιζε κυρίως τοπία της Μάνης και της Μεσσηνίας, θαλασσογραφίες και καράβια αλλά και ιστορικά θέματα εμπνευσμένα από τα γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Ο εκλιπών είχε συμπληρώσει πάνω από μισό αιώνα στον χώρο των εικαστικών τεχνών και είχε παρουσιάσει το έργο του σε δεκάδες ατομικές και ομαδικές

εκθέσεις. Ήταν μέλος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος (Ε.Ε.Τ.Ε.) και έργα του βρίσκονται σε Πινακοθήκες, Δημόσιες και Ιδιωτικές συλλογές όπως στην Πινακοθήκη του «Παρνασσού», του Δήμου Πειραιά, της Πάτρας και της Καλαμάτας, στο πλωτό Ναυτικό Μουσείο-Θωρηκτό «Γ. Αβέρωφ», στη Πρεσβεία της Γαλλίας στην Αθήνα, στο Γενικό Επιτελείο Ναυτικού και αλλού. Σημαντικές ιστορικές θαλασσογραφίες του υπάρχουν στη μόνιμη έκθεση του Μουσείο μας. Ο εκλεκτός ζωγράφος είχε υποστηρίξει έμπρακτα το έργο και τη συνέχιση της λειτουργίας του φορέα μας, καθώς επί σειρά ετών προσέφερε θαλασσογραφίες του προκειμένου να διατεθούν υπέρ των σκοπών του. Ο Σωτήριος Τζαμουράνης εμφύσησε την αγάπη του για τη ζωγραφική και την ιστορία στα δύο του παιδιά. Ο γιός του είναι ο καταξιωμένος ζωγράφος Δημήτριος Τζαμουράνης που ζει και εργάζεται στο Βερολίνο και η κόρη

του Κατερίνα Τζαμουράνη είναι η γνωστή αρχαιολόγος-μουσειολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, με πλούσιο επιστημονικό έργο. Κλείνοντας αυτό το σύντομο σημείωμα θα παραθέσουμε το κείμενο από το έγκυρο Λεξικό των Ελλήνων Καλλιτεχνών των εκδόσεων «Μέλισσα», γραμμένο από ιστορικούς τέχνης, το οποίο περιγράφει ευσύνοπτα και με ενάργεια το έργο του ρομαντικού ζωγράφου: «Μεταφέρει τη γοητεία και τα θέλγητρα της ελληνικής υπαίθρου, το επικό στοιχείο των ιστορικών πύργων της Μάνης και την οικιστική όψη της Καλαμάτας. Πέρα από την απλή αναπαράσταση και την επιδίωξη νατουραλιστικού αποτελέσματος, δημιουργεί με τα ατμοσφαιρικά του χρώματα μια ιδανική ηρεμία που πλησιάζει τη σφαίρα του ονείρου.» Θερμά συλλυπητήρια στην οικογένεια και τους φίλους του Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

125 75

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ & ΘΑΛΑΣΣΑ

ΈΝΑΣ ΝΑΎΑΡΧΟΣ ΛΣ ΘΥΜΆΤΑΙ ΚΑΙ ΓΡΆΦΕΙ ΣΥΓΓΡΑΦΈΑΣ Παναγιώτης Κοσμάτος ΕΚΔΟΣΕΙΣ CARPE LIBRUM 2023

να νέο βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Carpe Librum με τίτλο: «Ένας Ναύαρχος ΛΣ θυμάται και γράφει» του σεβαστού συναδέλφου Υποναυάρχου ΛΣ εα κ. Παναγιώτη Κοσμάτου, κοσμεί ήδη τις προθήκες της βιβλιοθήκης του Μουσείου μας κατόπιν της ευγενικής δωρεάς του συγγραφέα.. Ο Ναύαρχος κος Παναγιώτης Κοσμάτος είναι γνωστός στους ναυτιλιακούς κύκλους για το πάθος και την επιμέλεια με την οποία υπηρέτησε καθ’ όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής του πορείας το ελληνικό πλοίο , τον Έλληνα ναυτικό και τον Έλληνα πλοιοκτήτη. Υπηρέτησε σε περιφερειακές και επιτελικές θέσεις του Υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας: Λιμεναρχεία, Ναυτικές Σχολές, πρεσβείες, προξενεία κ.α.. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί ότι υπήρξε Γενικός Διευθυντής Λιμένων και Παραλίων ΥΕΝ, οργάνωσε την πρώτη Υπηρεσία Προστασίας Θαλασσίου Περιβάλλοντος του υπουργείου και διετέλεσε πρώτος εναέριος παρατηρητής του Λ.Σ. Ως διευθυντής της υπηρεσίας αυτής μετείχε της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Διεθνή Διάσκεψη της Στοκχόλμης το 1972 για το Παγκόσμιο Περιβάλλον, στη Διεθνή Διάσκεψη του Λονδίνου το 1978 για την υπογραφή της Σύμβασης Προστασίας του Θαλασσίου Περιβάλλοντος και τη Διεθνή διάσκεψη της Βαρκελώνης το 1975 για την προστασία της Μεσογείου από τη θαλάσσια ρύπανση. Αποστρατεύτηκε το 1982 με το βαθμό του Υποναυάρχου. Αμέσως

μετά την αποστρατεία του ανέλαβε την αρχική οργάνωση και λειτουργία της περιβαλλοντικής οργάνωσης HELMEPA και στη συνέχεια τη Διεύθυνση της Ενώσεως Ελλήνων Εφοπλιστών του Λονδίνου μέχρι το 1999. Η μακρόχρονη ενασχόληση του με όλες τις πτυχές της ναυτιλιακής δραστηριότητας τον κατέστησαν μάρτυρα και κοινωνό της όλης περιπέτειας του Λιμενικού Σώματος το οποίο ιδιαίτερα κατά τις δεκαετίες του ’70 και του ‘80 δοκιμάστηκε υπαρξιακά Με αυτή την οπτική θα μπορούσε το βιβλίο αυτό να χαρακτηριστεί και ως χρονικό άστοχων κρατικών παρεμβάσεων στην άψογη λειτουργία ενός Δημοσίου Οργανισμού την οποία θα μπορούσε να πιστοποιήσει και ο πλέον απαιτητικός ουδέτερος παρατηρητής. Το γεγονός αυτό άλλωστε επιβεβαιώνεται και στο πεδίο με την ανάπτυξη που έχει η Ελληνική Εμπορική Ναυτιλία και την θέση την οποία κατέχει στον χάρτη της Παγκόσμιας Ναυτιλίας. Το βιβλίο αυτό θα πρέπει κυρίως να αναγνωσθεί από τα εν ενεργεία αλλά και τα εν αποστρατεία στελέχη του Λιμενικού Σώματος, καθώς οι μεν πρώτοι θα αποκτήσουν χρήσιμες επαγγελματικές γνώσεις, οι δε δεύτεροι θα θυμηθούν δικές τους αναμνήσεις, οι οποίες ως εμπειρικές γνώσεις μπορούν πάλι να αξιοποιηθούν από τους πρώτους. Με αυτό τον τρόπο γράφεται και διατηρείται η παράδοση του Σώματος. Ο Ναύαρχος κύριος Παναγιώτης Κοσμάτος με το βι-

βλίο του κατέθεσε ένα πολύτιμο θησαυρό γνώσεων που προβάλλουν και φωτίζουν την ιστορία του Λιμενικού Σώματος, το οποίο αποτελεί βασικό συντελεστή του θαύματος της μεγάλης Ελληνικής Εμπορικής Ναυτιλίας Υποναύαρχος ΛΣ (εα) Γεώργιος Καλαρώνης Γενικός Γραμματέας του ΝΜΕ

ΠΡΟΣΩΠΙΚΌ ΑΡΧΕΊΟ ΑΡΧΗΓΟΎ ΕΔΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΟΎ ΝΑΠΟΛΈΟΝΤΟΣ ΖΈΡΒΑ (ΠΕΡΙΌΔΟΥ 1942-1944). ΣΥΓΓΡΑΦΈΑΣ Παραχωρηθέν υπό του Πολεμικού Μουσείου

τις 20 Νοεμβρίου στο αμφιθέατρο του Πολεμικού Μουσείου έλαβε χώρα η παρουσίαση της έκδοσης του Προσωπικού Αρχείου του Αρχηγού ΕΔΕΣ Στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα (περιόδου 1942 – 1944) που φυλάσσεται στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών. Ιστορικό σημείωμα στην έκδοση έγραψε ο Ιωάννης Β. Αθανασόπουλος ιστορικός, Επιστημονικός Σύμβουλος του Πολεμικού Μουσείου, ενώ την επιμέλεια της τεκμηρίωσης και ταξινόμησης του αρχειακού υλικού είχε ο Θεοφάνης Βλάχος ιστορικός, Επιμελητής Ιστορικού Αρχείου του Πολεμικού Μουσείου. Στην ίδια έκδοση δημοσιεύονται φωτογραφίες από το προσωπικό αρχείο του Ζέρβα, μαζί με τις λεζάντες που είχε γράψει σε κάθε μία από αυτές ο ίδιος ο στρατηγός, και τώρα περιλαμβάνονται επίσης στις συλλογές του Πολεμικού Μουσείου. Στο τέλος για την διευκόλυνση της μελέτης του υλικού έχουν συνταχθεί ευρετήρια προσώπων, εγγραφών και φωτογραφιών. Ειδικότερα για τα ονόματα των προσωπικοτήτων υπάρχει κατάλογος με σύντομα λήμματα που εξηγούν την ιδιότητα και τον ρόλο που διαδραμάτισαν στα τεκταινόμενα γεγονότα. Η έκδοση φέρνει για πρώτη φορά στο φως της δημοσιότητας το προσωπικό αρχείο της περιόδου 1942-1944 του Στρατηγού Ναπολέοντος Ζέρβα, ο οποίος ήταν ένας από τους λίγους Έλληνες του ταραγμένου πρώτου μισού του 20ού αιώνα, που με τη ζωή του και τις πράξεις του διαμόρφωσε την ιστορία της χώρας σ’ αυτό το διάστημα. Υπήρξε αρχηγός του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ) και είναι γνωστός στο πανελλήνιο για την αντιστασιακή του δράση κατά τη διάρκεια της Γερμανοϊταλικής και Βουλγαρικής Κατοχής της χώρας μας κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Γεννήθηκε στην Άρτα το 1891 και το 1910 εισήλθες στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, την οποία γρήγορα εγκατέλειψε για να ενταχθεί εθελοντικά στον στρατό και να πολεμήσει στους Βαλκανικούς Πολέμους Α΄ και Β΄ Στη συ-

125

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΕΡΓΊΝΑ 2023

νέχεια παρέμεινε στο στράτευμα και πέρασε από τη Σχολή Υπαξιωματικών του Στρατού. Πολέμησε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Γάλλων στα εδάφη της Βαλκανικής εναντίον των Γερμανών και των Βουλγάρων. Ακολούθως απεστάλη στη Μικρά Ασία όπου πολέμησε για τη Μεγάλη Ιδέα των Ελλήνων, η οποία τελικά καταποντίσθηκε στα νερά της Σμύρνης. Σε όλους τους πολέμους προήγετο επ’ ανδραγαθία. Σκληρός Βενιζελικός έλαβε μέρος σε όλα τα κινήματα και αντικινήματα της περιόδου του Μεσοπολέμου και βοήθησε ενεργά τον Πάγκαλο και τον Κονδύλη στα αντίστοιχα κινήματά των. Όταν επανήλθε στη χώρα ο Βενιζέλος, το 1928, αμνηστεύθηκε για όλα τα αδικήματα για τα οποία είχε κατηγορηθεί. Το 1937 ίδρυσε τον Εθνικό Δημοκρατικό Ελληνικό Σύνδεσμο ως πολιτική κίνηση με σκοπό την ανατροπή και εκδίωξη του καθεστώτος Μεταξά. Όταν η χώρα κατελήφθη τον Μάιο του 1941 από τις δυνάμεις του Άξονα ενεργοποίησε πάλι τον ΕΔΕΣ με στόχο την ανάπτυξη αντάρτικου κινήματος στα βουνά της χώρας εναντίον των κατακτητών. Συμπολεμιστές του Βενιζελικοί Αξιωματικοί και πολίτες που οργάνωσαν με την καθοδήγησή του τις Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών (ΕΟΕΑ). Βγήκε στο βουνό τον Ιούλιο του 1942 και όπως ήταν επόμενο ήρθε σε προστριβές με τον ΕΛΑΣ του Άρη Βελουχιώτη καθώς εκείνος κατευθυνόταν από την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ που έδρευε στην Αθήνα. Με τον συντονισμό των Βρετανών πρακτόρων που δρούσαν στην Ελλάδα και την ηγεσία του Ζέρβα, την 25 Νοεμβρίου 1942 έλαβε χώρα η μοναδική επιχείρηση στην οποία συμμετείχαν και οι δύο αντιστασιακές οργανώσεις της Ελλάδας, ο ΕΔΕΣ και ο ΕΛΑΣ και ήταν η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου. Η επιτυχία αυτής της επιχείρησης έπληξε πολύ σοβαρά την οδό εφοδιασμού των Γερμανικών στρατευμάτων

της Αφρικής και επηρέασε σοβαρά τις επιχειρήσεις της Μέσης Ανατολής. Ο ΕΔΕΣ συνέχισε τις αντάρτικες επιχειρήσεις του στην κατεχόμενη Ελλάδα μέχρι το τέλος του πολέμου και ωφέλησε πρόσθετα τη χώρα καταδιώκοντας όλους εκείνους τους Έλληνες που είχαν συνεργασθεί με τους κατακτητές. Ο Ζέρβας έφυγε από τη ζωή νωρίς, μόλις το 1957, ενώ ήταν μόνο 67 χρόνων. Το Αρχείο του Στρατηγού παραδόθηκε από τις δύο κόρες του στο Πολεμικό Μουσείο ώστε να είναι διαθέσιμο στους ιστορικούς και τους φιλίστορες ως ιστορικό τεκμήριο. Παράλληλα οι κόρες του παραχώρησαν στο Πολεμικό Μουσείο το πατρικό τους σπίτι το οποίο μετατράπηκε σε Μουσείο Αντίστασης στον εχθρό, με φωτογραφίες, ενθυμήματα και κειμήλια από την εποχή της δραστηριότητας του Στρατηγού. Ευχαριστούμε το Πολεμικό Μουσείο και ιδιαίτερα τον Πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου κ. Αναστάσιο Λιάσκο για την ευαισθησία του να χαρίσει ένα αντίτυπο της έκδοσης για τη βιβλιοθήκη του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος και να ενώσουμε κι εμείς τα συγχαρητήριά μας προς όλους τους παράγοντες που εργάσθηκαν για τη συγκρότησή της. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ & ΘΑΛΑΣΣΑ

ΑΝΑΜΝΉΣΕΙΣ ΑΠΌ ΤΟ ΚΥΠΡΙΑΚΌ ΝΑΥΤΙΚΌ ΣΥΓΓΡΑΦΈΑΣ Άγγελος Χρυσικόπουλος

λοι όσοι ζήσαμε στο Πολεμικό Ναυτικό της δεκαετίας του 1960 και 1970 γνωρίζουμε, άλλος περισσότερο, άλλος λιγότερο, τη βύθιση του περιπολικού «ΦΑΕΘΩΝ» το 1964, ένα από τα δύο πρώτα πλοία που είχαν τότε σταλεί στην Κύπρο, σαν μαγιά για τη δημιουργία Κυπριακού Ναυτικού και τη βύθιση της τορπιλακάτου Τ3 το 1974 με την Τουρκική εισβολή στην Κυρήνεια. Ενδιάμεσα όμως ;;; Προσωπικά ομολογώ ότι δεν γνώριζα σχεδόν τίποτα. Πράγματι, ήξερα ότι κάποιοι συνάδελφοι είχαν σταλεί στην Κύπρο με στόχο να οργανώσουν και να δημιουργήσουν ένα αξιόλογο Κυπριακό Ναυτικό, ικανό να σταθεί απέναντι στις απειλές που στοίχειωναν και περικύκλωναν το νησί. Αλλά εκτός από αυτή τη γενική ιδέα τίποτα άλλο περισσότερο συγκεκριμένο δεν γνώριζα. Ύστερα κιόλας από 60 χρόνια μπορώ να το ομολογήσω και να το παραδεχθώ …… ζήλευα …. Ναι ζήλευα εκείνους που είχαν σταλεί κάτω, γιατί μέσα μου ένιωθα ότι υπηρετούσαν ένα σκοπό, μια εθνική υπόθεση και …. καλώς ή κακώς εγώ, φαίνεται, δεν είχα κριθεί ικανός να συμμετάσχω σ’ αυτή την προσπάθεια. Το τι έλαβε χώρα μεταξύ των γεγονότων της Μανσούρας του ’64 και της εισβολής στην Κυρήνεια το ’74 το περιγράφει ο συμμαθητής μου (αδελφός και φίλος) Άγγελος Χρυσικόπουλος στο βιβλίο του «Αναμνήσεις από το Κυπριακό Ναυτικό» εκδόσεως Ιστορικής Υπηρεσίας Ναυτικού Ο Άγγελος βρέθηκε κάτω μαζί με μια ομάδα αξίων

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΚΉ ΥΠΗΡΕΣΊΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟΎ

συναδέλφων, που πρωτοστάτησαν στην οργάνωση ενός Κυπριακού Ναυτικού, αποτελούμενου από μικρά και ευέλικτα ταχέα σκάφη, Τορπιλακάτους, προσαρμοσμένα απόλυτα στην παράκτια άμυνα του νησιού. Για την υποστήριξη των Τορπιλακάτων οργάνωσαν βάσεις με δυνατότητες επισκευών και συντηρήσεων, μικρούς ναυστάθμους. Και το κυριότερο από όλα μεταλαμπάδευσαν στην Κύπρο τις γνώσεις και την εμπειρία τους για την επιχειρησιακή χρησιμοποίηση αυτών των σκαφών. Μέσα στο βιβλίο του ο Άγγελος περιγράφει πολλές από αυτές τις προσπάθειες στις οποίες πρωταγωνίστησε και τις έζησε από κοντά. Παράλληλα περιγράφει τα συναισθήματα των ντόπιων απέναντι στους Ελλαδίτες, συναισθήματα φιλίας αλλά και ευγνωμοσύνης για τις προσπάθειες των τελευταίων να διαχύσουν τη ναυτική τους εμπειρία και τις γνώσεις τους στη δημιουργία ενός αξιόμαχου στολίσκου ικανού να υπερασπισθεί το νησί. Ο Άγγελος τελειώνει το βιβλίο εκφράζοντας την μόλις υποκρυπτόμενη πικρία γιατί οι επόμενοι το ’74 επαναπαύθηκαν στις κίβδηλες διαβεβαιώσεις ξένων κέντρων, με αποτέλεσμα να μην εφαρμόσουν τα σχέδια που είχαν εκπονηθεί και ένα μεγάλο μέρος του νησιού να καταληφθεί σχετικά εύκολα. Πρόκειται για ένα θαυμάσιο βιβλίο για όσους θέλουν να μάθουν τις προσπάθειες που κατέβαλαν τότε, κάποιοι ονειροπόλοι και αιθεροβάμονες, να οργανώσουν Ναυτικό στην Κύπρο ικανό να αντισταθεί και να αμυνθεί και όχι να υποκύψει στους ψεύτικους καθησυχασμούς ξένων δυνάμεων.

Για τους εντρυφούντες στην Ιστορία, το βιβλίο του Άγγελου που βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Μουσείου αποτελεί ένα ιστορικό ντοκουμέντο από άνθρωπο που έζησε τα γεγονότα και πρωταγωνίστησε στην εξέλιξή τους. Γιάννης Παλούμπης

Ο ΑΡΙΣΤΌΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΉΣ ΣΥΓΓΡΑΦΈΑΣ Ιωάννη Βιδάκη και Δημητρίου Γεωργαντά

ια να είμαι ειλικρινής δεν γνώριζα ότι ο ίδιος ο Θεμιστοκλής είχε χαρακτηρίσει τον εαυτό του ως «Αριστόβουλο». Ο χαρακτηρισμός είναι επίθετο και όχι κύριο όνομα, όπως θα μπορούσε κανένας να σκεφθεί στην πρώτη ανάγνωση και σημαίνει τον «βουλόμενο κατά άριστο τρόπο». Μη γνωρίζοντας λοιπόν τη συγκεκριμένη έννοια, αισθάνθηκα αμηχανία με τον τίτλο του βιβλίου που μου ενεχείρισε το Σάββατο 2 Δεκεμβρίου στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, ο κύριος Ιωάννης Βιδάκης, ένας εκ των δύο συγγραφέων του βιβλίου : «Ο Αριστόβουλος Θεμιστοκλής» Οι συγγραφείς του βιβλίου Υποναύαρχος Ιωάννης Βιδάκης και Αρχιπλοίαρχος Δημήτριος Γεωργαντάς είναι εν αποστρατεία Αξιωματικοί Οικονομικοί του Πολεμικού Ναυτικού, οι οποίοι το 2020 με τη συμπλήρωση 2.500 ετών από τους Περσικούς Πολέμους και πλέον συγκεκριμένα από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π.Χ.), θέλοντας να εκφράσουν τα συναισθήματα που τους δημιουργούσε η επέτειος, ξεσκόνισαν τις σημειώσεις της Ιστορίας που είχαν διδαχθεί στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων και ανατρέχοντας σε ένα απίστευτο αριθμό πηγών και αναφορών σε κείμενα αρχαία και σύγχρονα, έγραψαν το βιβλίο το οποίο δώρισαν στη βιβλιοθήκη του Ναυτικού Μουσείου. Νομίζω ότι πλέον πλήρη περιγραφή της προσωπικότητας και της βιογραφίας του Θεμιστοκλή δεν θα μπορούσε κανένας να διαβάσει καθώς περιλαμβάνει τα στοιχεία από όλους τους αρχαίους συγγραφείς όπως Ηρόδοτο – Θουκυδίδη – Πλούταρχο – Αισχύλο – Διόδωρο Σικελιώτη – Νέπωτα Κορνήλιο και θα συμπεριλάβω και τον Αθανάσιο Σταγειρίτη σύγγραμμα του οποίου χρονολογούμενο το 1816 βρέθηκε επίσης και

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΝΦΟΓΝΏΜΩΝ, 2021

αποτέλεσε μία από τις αναφορές του βιβλίου. Φυσικά δεν λείπουν και οι νεότεροι είτε ήταν αξιωματικοί του Ναυτικού Ράδος – Αλεξανδρής -Σίμψας - Λισμάνης, είτε ήταν σύγχρονοι αλλοδαποί μελετητές που εντρύφησαν στα στοιχεία της βιογραφίας του καταπληκτικού αυτού ανδρός Στρατηγού και Πολιτικού της αρχαιότητας, όπως Garland – Holland – Mosse Claude και πολλοί άλλοι. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται για τον Σταμάτη Λευθεριώτη Οικονομικό αξιωματικό επίσης, ο οποίος τη δεκαετία του ’80 ήταν καθηγητής Ιστορίας στη Σχολή Δοκίμων και δίδαξε τους δύο συγγραφείς. Ο μεγάλος πλούτος πληροφοριών για τον μεγάλο Έλληνα της αρχαιότητας που με την οξυδέρκειά του κατόρθωσε να αναδείξει την Αθήνα ως πρώτη ναυτική δύναμη του καιρού του και συγχρόνως να αποκρούσει στη Σαλαμίνα την τρίτη Περσική εισβολή στον ελληνικό γεωγραφικό χώρο, παρατίθεται στο βιβλίο μαζί με όλες τις φάσεις του αγώνα των Ελλήνων να διασώσουν τις πατρίδες τους και συγχρόνως να διαφυλάξουν την μελλοντική πνευματική ανάπτυξη της Ευρώπης. Όπως τονίζεται σε όλα τα νεότερα σχετικά συγγράμματα, αν τελικά οι Πέρσες τον 5ο αιώνα π.Χ είχαν κατορθώσει να καταλάβουν τον ελληνικό γεωγραφικό χώρο, θα καταλάμβαναν εύκολα τον υπόλοιπο Ευρωπαϊκό και τότε η Ιστορία θα ήταν διαφορετική. Ο σύγχρονος πολιτισμός που στήριξε την ανάπτυξή του στην Αρχαία Ελλάδα είναι πολύ πιθανόν ότι δεν θα υπήρχε και στη θέση του θα ήταν κάτι άλλο που δεν θα στηριζόταν στις ιδέες της Ελευθερίας, της Δημοκρατίας και της αξίας της ανθρώπινης ύπαρξης. Από ό,τι φαίνεται ο παλιός καλός φίλος Σταμάτης Λευθεριώτης που δίδαξε τους δύο συγγραφείς έκανε πολύ

καλή δουλειά. Οι άξιοι μαθητές του μας παραδίδουν σήμερα μια αξιοπρόσεκτη μελέτη και συλλογή πληροφοριών για τον μεγάλο Έλληνα Θεμιστοκλή, που περιμένει στη βιβλιοθήκη του Μουσείου μας τους ερευνητές και τους απλούς αναγνώστες να την ξεφυλλίσουν. Γιάννης Παλούμπης

125 77

Γράφει ο Σκάπουλος

Αγαπητοί αναγνώστες Με περιέργεια και …. χαρά, ο Σκάπουλος παρακολουθεί την πρόσφατη μεταμόρφωση, επί το καλλιτεχνικότερον, του Μουσείου μας. Επί τέλους το ……. αθέατο, υπό την άνωθεν διερχομένη λεωφόρο, Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, αποκτά υποδομές και βελτιώνει τη δομική όψη και αισθητική του, ώστε να μπορέσει να αναγνωρισθεί και πιστοποιηθεί ως Μουσείο, σύμφωνα με τις προδιαγραφές του Υπουργείου Πολιτισμού. Ο Σκάπουλος το άκουσε, χάρηκε και σκέφτηκε «Μα είναι δυνατόν 74 χρόνια μετά τη συγκρότηση του Νομικού Προσώπου Ιδιωτικού Δικαίου με την επωνυμία «Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος» να μην αναγνωρίζεται ως τοιούτον παρά το γεγονός ό,τι, το έχουν επισκεφθεί και ξεναγηθεί στις αίθουσές του Πρόεδροι Δημοκρατίας, Πρωθυπουργοί, Πρόεδροι Βουλής και πληθώρα Υπουργών ;;;;» Απίστευτο και όμως αληθινό ! ! ! Ευτυχώς το παρόν Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε να άρει αυτό το άτοπο και να δημιουργήσει τις κτιριακές δομές που προβλέπονται στη σχετική εγκύκλιο του Υπουργείου Πολιτισμού ώστε να αναγνωρισθεί, ότι ο αστείρευτος ιστορικός πλούτος εκθεμάτων του Ιδρύματος ανήκει σε «Μουσείο».

125

Πέραν όμως της δύσκολα υποκρυπτόμενης σχετικής γκρίνιας, προερχομένης κυρίως από τη μεγάλη ηλικία, ξεχειλίζει η ικανοποίηση του Σκάπουλου και των μελών και φίλων του Μουσείου, που βλέπουν το Ίδρυμα που αγάπησαν και αγαπούν, να εκσυγχρονίζεται και να γίνεται πολύ περισσότερο ορατό και προσβάσιμο στην ελληνική κοινωνία και τη ροή των αλλοδαπών επισκεπτών του. Απαιτείται έπαινος στο Διοικητικό Συμβούλιο και αναγνώριση της γενναιοδωρίας των χορηγών του Μουσείου, οι οποίοι καθιστούν εφικτό το όνειρο γενεών φίλων του Μουσείου, να υπάρξει ένα λαμπρό και ευπρεπές Ναυτικό Μουσείο ανάλογο της Ελληνικής Ναυτικής Ιστορίας και της πρώτης Εμπορικής Ναυτιλίας στον κόσμο, ένα ακόμα στολίδι στον πολιτιστικό πλούτο της χώρας μας που αναδεικνύεται μέσα από τα Μουσεία της. Ας αποτελέσει αυτό το σημείωμα την αναγνώριση και την έκφραση ευχαριστιών των μελών και φίλων, προς τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου για τις προσπάθειές τους να αναβαθμίσουν εμφανισιακά το Ίδρυμά μας και να το καταστήσουν ανάλογο του ιστορικού και πολιτιστικού πλούτου που αυτό στεγάζει. Αγαπητοί φίλοι θεωρώ ότι όλοι πλέον έχουμε συνειδητοποιήσει ότι ο ρόλος

του πολιτισμού και των μουσείων είναι θεμελιώδης στην ανάπτυξη και την εξέλιξη μιας κοινωνίας. Τα μουσεία αποτελούν μέρος της κουλτούρας μας, αντιπροσωπεύοντας την ιστορία, την τέχνη, την επιστήμη και τον πολιτισμό του παρελθόντος και του παρόντος. Σήμερα όλο και περισσότεροι επισκέπτες προσμένουν να διερευνήσουν στον χώρο του μουσείου την ταυτότητά τους και να ερμηνεύσουν πτυχές της ιστορικής και πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Παράλληλα, τα μουσεία αποτελούν και χώρους συνάντησης και διαλόγου. Εκτός από τις εκθέσεις, συχνά φιλοξενούν εκδηλώσεις, διαλέξεις, συναυλίες, θεατρικά δρώμενα και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις που ενώνουν ανθρώπους με κοινά ενδιαφέροντα και προάγουν την πολιτιστική ανταλλαγή. Πόσες φορές μετά τη συμμετοχή μας σε μια τέτοια δράση δεν ανταλλάξαμε εντυπώσεις δεν καταθέσαμε τις σκέψεις μας ή τους προβληματισμούς μας. Και φυσικά δεν θα πρέπει να ξεχνάμε τον ρόλο που διαδραματίζουν ως χώροι μάθησης καθώς ενθαρρύνουν τους νέους μας να εξερευνήσουν και να μάθουν περισσότερα για τον πολιτισμό και την ιστορία. Σκεφτείτε πόσες χιλιάδες μαθητές έχουν περιηγηθεί μέσα στις αίθουσες του Ναυτικού Μουσείου και έχουν έρθει σε άμεση επαφή με τη ναυτική ιστορία του τόπου μας. Πόσα παιδιά έχουν ταξιδέψει στις ρότες που χάραξαν οι Έλληνες θαλασσομάχοι μέσα στο πέρασμα των αιώνων. Άραγε πόσα από αυτά τα παιδιά αγάπησαν τη θάλασσα και πόσα να στράφηκαν σε ναυτικά επαγγέλματα.

Φίλοι μου καθώς ο κόσμος μας εξελίσσεται, θεωρώ ότι ο ρόλος των μουσείων εξακολουθεί να παραμένει ζωτικός στη διατήρηση και την προώθηση της πολιτιστικής κληρονομιάς μας. Ευχή του γερο-Σκάπουλου είναι το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, το μουσείο μας, να γίνει ένα από τα μεγαλύτερα μουσεία του είδους του, ανάλογο των λαμπρών κατορθωμάτων του γένους μας. Αγαπητοί φίλοι, το σημείωμα αυτό γράφεται το τέλος Οκτωβρίου, σε εποχή ταραγμένη διεθνώς, όπου οι συγκρούσεις στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου δεν αφήνουν περιθώρια αισιοδοξίας για ειρηνική επίλυση των διαφορών και όπως συμβαίνει πάντα σε πολεμικές περιόδους τα περισσότερα θύματα είναι άμαχοι και κυρίως αθώα γυναικόπαιδα. Αγαπητοί αναγνώστες ας ευχηθούμε και ας ελπίσουμε, στις προσεχείς εβδομάδες να καταλαγιάσουν οι συγκρούσεις και να μην χρειασθεί να ασχοληθούμε ποτέ πια στο μέλλον με τέτοιου είδους θέματα, τα οποία αμαυρώνουν τον πολιτισμό μας και μας μεταφέρουν αρκετά χρόνια πίσω. Ο Σκάπουλος ελπίζει οι επόμενες γενιές να έχουν την ηθική δύναμη που πηγάζει από τις ανθρωπιστικές αξίες του πολιτισμού μας και το Διεθνές Δίκαιο , ώστε να οικοδομήσουν έναν κόσμο ειρηνικότερο. Ας ευχηθούμε και εμείς να υλοποιηθεί η προαιώνια επιταγή: ἐπί γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία

ΝΑΥΤΙΚΆ ΜΟΥΣΕΊΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΊ ΦΟΡΕΊΣ ΤΗΣ ΝΑΥΤΙΚΉΣ ΠΑΡΆΔΟΣΗΣ ΝΑΥΤΙΚA MOYΣΕΙΑ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Ακτή Θεμιστοκλέους, 185 37 Μαρίνα Ζέας-Πειραιάς, Τηλ: 210 4516264, 210 4516822, Fax: 210 4512277E-mail: info@hmmuseum.gr • Website: www.hmmuseum.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Ακτή Κουντουριώτη, 731 33 Χανιά, Τηλ: 28210 91875, Fax: 28210 74484, E-mail: mar-mus@otenet.gr • www.mar-mus-crete.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΑΛΑΞEΙΔΙΟΥ (Δημοτικό) Μουσείου 3 & Σταύρου Νιάρχου, 330 52 Γαλαξείδι, Τηλ/Fax: 22650 41795 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ - ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΔΡΑΣ (ΥΠ.ΕΘ.Π.Θ- ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ) 180 40 ΥΔΡΑ, Τηλ: 22980 52355, 54142, Fax: 22980 52355, E-mail: mail@gak-ydras.att.sch.gr • www.iamy.gr ΠΛΩΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ-Θ/Κ «Γ. ΑΒΕΡΩΦ» (Κρατικό) Μαρίνα Φλοίσβου, Τροκαντερό, 175 10 Παλαιό Φάληρο, Τηλ/Fax: 210 9888211, E-mail:averof@navy.mil.gr, Website: www.averof.mil.gr/ Α/Τ ΒΕΛΟΣ (Κρατικό) Μουσείο Αντιδικτατορικού Αγώνα, Μαρίνα Φλοίσβου, Τροκαντερό, 175 10 Παλαιό Φάληρο, Τηλ: 210 9888457 ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΜΗΣ 856 00 Γιαλός Σύμης, Δωδεκάνησα, Τηλ: 22460 72363, 22460 72569 ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΙΑΣ ΚΑΙ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗΣ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ ΤΟΥ Δ. ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ (Δημοτικό) Λ. Δημοκρατίας & Μ. Κιουρί (δίπλα στα Τ.Ε.Ε), 188 63 Ν. Ικόνιο, Πέραμα, Τηλ. 210 4014896, 210 4414700 ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ & ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ Ν. ΜΟΥΔΑΝΙΩΝ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ (Δημοτικό) Βιθυνίας 2, 632 00 Ν. Μουδανιά Χαλκιδικής, Τηλ/Fax: 23730 26166, E-mail: mfbem@hotmail.com ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Αστική μη κερδοσκοπική εταιρία) Τέρμα Αναπαύσεως, (Πύλη ΠΑΛΑΣΚΑ), 188 63 ΠΕΡΑΜΑ, Τηλ: 210 4284270, Fax: 210 4284276, E-mail: info@maritime-museum.gr • Website: www.maritime-museum.gr ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΠΟΓΓΑΛΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ (Δημοτικό) Λήμνος 81 400, Τηλ. 22540 92383, 51790, 51362, Fax: 22540 51763, E-mail: dimkout@otenet.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΖΑΚΥΝΘΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Μπόχαλη, Σταυρός, 29100 Ζάκυνθος, Τηλ.: 26950 83223/28249, Fax: 26950 83748 ΜΙΛΑΝΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Τσιλιβή, Ζακύνθου ΤΤ 22100. Τηλ. 26950 42436/ Κιν. 6974 065 776 ΝΑΥΤΙΚΟ - ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΘΑΚΗΣ (Δημοτικό) Πρώην Ηλεκτρικός Σταθμός, Βαθύ Ιθάκης, Τηλ. 2674033398 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ) Ενόπλων Δυνάμεων 10, 846 00 Μύκονος, Τηλ.: 22890 22700/210 81 25 547, Fax: 22890 22700, E-mail: museum@emproslines.com ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΝΔΡΟΥ (Δημοτικό) Δήμος Άνδρου, 845 00 Χώρα Άνδρου, Τηλ: 2282 0 22275, 2282 360223, Fax: 2282024166, E-mail: npdd@andros.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΗΡΑΣ (Ν.Π.Ι.Δ) Οία Θήρας, 847 00, Τηλ.: 22860 71156 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΟΝΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Δημοτικό Διαμέρισμα Φάρσων Δήμου Αργοστολίου, 28100 Φάρσα Κεφαλληνίας, Τηλ: 26710 87260, Fax: 26710 25656 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΒΑΛΑΣ (Δημοτικό) Ραψάνη, Χρυσοστόμου Σμύρνης 1, Τηλ: 2510 240 668, 6977 391 605, Ε-mail: nmkav.gr@gmail.com • Website:www.nmkav.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΛΥΜΝΟΥ (Δημοτικό) Δήμος Καλύμνου, 852 00 Κάλυμνος, Τηλ: 2243 0 51361 ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΠΗΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ (υπό ίδρυση) Πληροφορίες: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Τηλ.: 22730 62286 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΡΔΑΜΥΛΩΝ ΧΙΟΥ (υπό ίδρυση) Καρδάμυλα 82 300 Χίος, Τηλ. Πληροφοριών: 2510835287/ Κιν.: 6936136145 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Αγ. Νικολάου 15, 60200 Λιτόχωρο Πιερίας, Τηλ. 2352082711, E-mail: nmlitohorou@yahoo.gr • Website: www.nmlitohorou.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΙΝΟΥΣΣΩΝ (Ν.Π.Ι.Δ) Avra-Ship Management SA, Κολοκοτρώνη 116, 18535 Πειραιάς, Τηλ: 210 4181601-6, Οινούσσες, 821 01 Οινούσσες Χίου, Τηλ: 22720 55182, E-mail: elachl@gmail.com ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΧΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ) Στέφανου Τσουρή 20, 821 00 Χίος, Τηλ: 22710 44139, Fax: 22710 44141, E-mail: naftmusi@otenet.gr • Website: www.chiosnauticalmuseum.gr ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΣΚΙΑΘΟΥ Παλιό Λιμάνι, Σκιάθος 37 002, Τηλ και Fax: 24270 23504, E-mail: skiathosmaritime.m@gmail.com ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ & ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ (Ν.Π.Δ.Δ.) Κων/νου Καραμανλή 1, Δημαρχιακό Μέγαρο, ΤΤ18900, Σαλαμίνα. Τηλ.-fax: 213-2027316 E-mail: museum@0165.syzefxis.gov.gr

ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜΕΝΑ ΝΑΥΤΙΚA MOYΣΕΙΑ

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΓΙΑΣ ΝΑΠΑΣ ‘’THALASSA’’ Κρυού Νερού 14, 30707Αγία Νάπα,Κύπρος, Τηλ. 00357 23816366, Fax: 003523816369, E-mail: thalassa.museum@agianapa.org.cy • Website: www.thalassamuseum.org.cy/el/

ΦΟΡΕΊΣ (ΙΔΡΎΜΑΤΑ - ΙΝΣΤΙΤΟΎΤΑ - ΝΑΥΤΙΚΈΣ ΣΥΛΛΟΓΈΣ) ΙΔΡΥΜΑ ΑΛΣΟΥΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Παπαρηγοπούλου 2, 105 61 Αθήνα, Τηλ. 2103368517, Fax: 2103253680, E-mail:info@alsosnautikisparadosis.gr • Website: www.alsosnautikisparadosis.gr ΙΔΡΥΜΑ «ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΛΑΣΚΑΡΙΔΗ» - ΝΑΥΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ 2ας Μεραρχίας 36 & Ακτής Μουτσοπούλου, 185 35 Πειραιάς, Τηλ: 210 4297 540-1-2, Fax: 210 4296024, E-mail: info@laskaridou.gr • Website: www.laskaridou.gr/naftiki-sillogi ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Σκρα 94, 176 73 Καλλιθέα, Αθήνα, Τηλ. 2108957234 ΙΔΡΥΜΑ ΜΑΡΙΑ ΤΣΑΚΟΣ - ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΕΝΤΡΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ Μιχαήλη Λιβανού 51, 82100 Χίος, Τηλ: 22710 82777, Fax: 22710 81979, E-mail: contact@mariatsakosfoundation.gr • Website: mariatsakosfoundation.gr ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ Γρηγορίου Λαμπράκη 154, 185 33 Πειραιάς, Τηλ: 2104191358, 2104297616, Fax: 2104281665, E-mail: museum@yen.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΕΧΝΗΣ & ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ "ΑΕΙΝΑΥΤΕΣ" Πούντα Ζέζα, Λαύριο, Τηλ.: 210 4133709 80

125