ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ_ΤΕΥΧΟΣ 74 by Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος

ΤΕΥΧΟΣ 74 • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2011

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37 Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - YEN - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ // ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ // ΜΑΡΤΙΟΣ 2011

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 02

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΤΗ

25η ΜΑΡΤΙΟΥ 1821. ΟΙ ΕΝΟΠΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ Του Γεώργιου Λιάκουρη | Αντιστράτηγου ε.α.

H NAYMAXIA TOY NABAPINOY Επίλογος της Επανάστασης του 1821 Του Ιωάννη Παλούμπη | Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α.

ΑΣΦΑΛΕΙΕΣ - ΑΣΦΑΛΙΣΤΕΣ Του Κωνσταντίνου Α. Φιλίππου Διπλ. Ναυπηγού-Μηχανολόγου, Μέλους του Ν.Μ.Ε.

Ο Ανθυποπλοίαρxος Εμμανουήλ Αντωνιάδης Του Γαβριήλ Ν. Συντομόρου

Αφιέρωμα στον Στρατεύσιμο Ναύτη Πολεμιστή ...στο πρόσωπο του Νίκου Παπουλή Του Άγγελου Χρυσικόπουλου | Αντιναύαρχου Π.Ν. ε.α.

Επετειακή εκδήλωση για τα 75 χρόνια της Ενώσεως Σμυρναίων

ιστορια ναυτικησ ιατρικησ. δ’ ημεριδα. • Η Ιατρική στα Επτάνησα κατά την περίοδο της Εθνεγερσίας | Καθ. Ι. Βρότσος • Το Αμερικανικό Νοσοκομείο του Πόρου | Αντώνης Βιρβίλης • Τα Λοιμοκαθαρτήρια στον Ελλαδικό Χώρο κατά την εποχή της Επαναστασης | Δρ. Εμμανουήλ Ν. Μαγιορκίνης | Βιολόγος, Ιατρός-ειδ. Βιοπαθολόγος, Διδάκτωρ Ιατρ. Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών • Οι γιατροί στα πλοία του Αγώνα | Δρ. Λάζαρος Ε. Βλαδίμηρος Μαιευτήρας-Γυναικολόγος, Διδάκτωρ Ιατρ. Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών • Οι πρώτοι Επιστήμονες Έλληνες Γιατροί του Πολεμικού Ναυτικού | Δρ. Αριστείδης Γ. Διαμαντής, Πλοίαρχος (ΥΙ) Π.Ν., Κυτταρολόγος, Διδάκτωρ Ιατρ. Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, Δ/ντής Εργαστηριακού Τομέα και Γραφείου Μελέτης Ιστορίας Ελληνικής Ναυτ. Ιατρ. Ναυτ. Νοσοκομείου Αθηνών • Samuel Gridley Howe (1801-1876) | Δρ. Ιωάννης Πολυχρονίδης, Υποναύαρχος (ΥΙ) Π.Ν. ε.α., ΝευρολόγοςΨυχίατρος, Διδάκτωρ Ιατρ. Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

Ιωάννα Μπερμπίλη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας

σχόλιο ...στο άρθρο «Υδραίοι οι δημιουργοί της ασφάλισης των ναυτικών» Tου Δημητρίου Λισμάνη | Αντιναύαρχου ε.α.

Xαράλαμπος Τορτορέλης Παιδαγωγός - Μουσειολόγος

Aποχαιρετώντας τον Βασίλη Κωνσταντακόπουλο

21 Μαρτίου: Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης Αφιέρωμα στη Κική Δημουλά

Αποτελέσματα 1ου Διαγωνισμού Θαλασσινής Λογοτεχνίας για διήγημα & ποίηση του Νμε

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ & ΘΑΛΑΣΣΑ • Βιβλιοπαρουσιάσεις • Δωρεές βιβλίων & περιοδικών

ΚΟΠΗ ΠΙΤΑΣ ΤΟΥ ΝΜΕ

Εκτύπωση: Ι.Ν. ΠΑΛΛΗΣ ΑΕΒΕ

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΕΟΡΤΑΣΜΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΗΜΕΡΑΣ ΜΟΥΣΕΙΩΝ

ημερολογιο μουσειου

Στα μέλη του Μουσείου διανέμεται Δωρεάν

Εκθέσεις τέχνης μελών ΝΜΕ

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

ΒΑΡΟΜΕΤΡΟ

Εξώφυλλο Μαντώ Μαυρογένους (1796/1797-1840). Λιθογραφία. Έκδοση A. Friedel, 1827. Aρ. Συλλογής: 195.

Τριμηνιαία Έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Κωδ. 2528 Ιδιοκτήτης: Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος Μαρίνα Ζέας, Πειραιάς 185 37 Τηλ.: 210 45 16 264 • Fax: 210 45 12 277 E-mail: nme@ath.forthnet.gr

Εκδότης - Διευθυντής: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Διεύθυνση Σύνταξης: Γιάννης Παλούμπης Επιμέλεια Έκδοσης: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πηνελόπη Βουγιουκλάκη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας

Διαφημίσεις: Ν. Νικολαϊδης Τηλ./Fax: 210 24 35 075 Γραμματεία: Ελένη Γαστεράτου

Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Ελένη Τάτση

Οι απόψεις που εκφράζονται στον ΠΕΡΙΠΛΟΥ είναι προσωπικές των συγγραφέων και δε δεσμεύουν το ΝΜΕ, ούτε ερμηνεύουν την πολιτική ή τις αποφάσεις του.

XΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ Κυρίες και κύριοι,

Πριν αναφερθώ στα τρέχοντα γεγονότα και τα νέα του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, όπως συνηθίζεται στην στήλη αυτή, θα ήθελα να αναφερθώ περιληπτικά στην ηρωίδα που κοσμεί το εξώφυλλο του παρόντος τεύχους μας. Μία από τις όχι πλήρως φωτισμένες πτυχές της Επανάστασης του 1821 είναι το γεγονός πως σ’ αυτήν συμμετείχαν ενεργά και πολέμησαν γυναίκες σε μία από τις πρώτες φορές στην παγκόσμια ιστορία. Η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα από τις Σπέτσες και η Μαντώ Μαυρογένους που δραστηριοποιήθηκε στη Μύκονο, είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα αγωνιστριών της Επανάστασης που αφιέρωσαν τον εαυτό τους και την οικογενειακή τους περιουσία στον αγώνα για την ελληνική ανεξαρτησία. Η Μαντώ Μαυρογένους, μία από τις ευγενέστερες φυσιογνωμίες της Επανάστασης, την οποία παρουσιάζουμε στο εξώφυλλο σε λιθογραφία του Adam Friedel του 1827, καταγόταν από ελληνική οικογένεια της Ρουμανίας που είχε εγκατασταθεί στην Τεργέστη. Σε ηλικία μόλις 24 ετών, όταν ξέσπασε η Επανάσταση, πήγε στη 2

Μύκονο και ξεσήκωσε τους κατοίκους εναντίον των Τούρκων. Με πλοία εξοπλισμένα με δικά της έξοδα, καταδίωξε τους πειρατές που λυμαίνονταν τις Κυκλάδες και αργότερα πολέμησε στο Πήλιο, στη Φθιώτιδα και στη Λιβαδειά. Πέραν όμως της πολεμικής της δραστηριότητας σημαντικότερη ήταν η συμβολή της Μαντώς στον Αγώνα, με τη σύνταξη επιστολών στην γαλλική γλώσσα, την οποία κατείχε, έκκλησης προς τις γυναίκες της Γαλλίας, για τη συμπαράστασή τους προς τον αγωνιζόμενο και δεινοπαθούντα πληθυσμό της Ελλάδας. Για τον αγώνα διέθεσε όλη της την περιουσία. Για τους αγώνες και την προσφορά της ο Ιωάννης Καποδίστριας της απένειμε το αξίωμα της επιτίμου Αντιστρατήγου και της παραχώρησε κεντρικό σπίτι στο Ναύπλιο ως κατοικία. Η απονομή του αξιώματος συνέβη για πρώτη και μοναδική φορά στην ελληνική ιστορία. Μετά την Επανάσταση απογοητευμένη περιέπεσε στην δίνη των εσωτερικών ερίδων της πολιτικής σκηνής, όπως συνέβη με πολλούς άλλους αγνούς αγωνιστές. Αποσύρθηκε στη Μύκονο και αργότερα στην Πάρο, όπου πέθανε πολύ φτωχή και λησμονημένη.

Στιγμιότυπο από την καθέλκυση του θωρακισμένου καταδρομικού «Γεώργιος Αβέρωφ» στα ναυπηγεία του Orlando του Λιβόρνου. 12.3.1910.

Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, σαν μια κιβωτός που φυλάσσει για την τωρινή και τις επόμενες γενιές την ναυτική παράδοση και κληρονομιά του θαλασσινού λαού μας, πλέει και αυτό στην πλημμυρίδα και στα επικίνδυνα νερά των εξελίξεων της Ελληνικής και της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Ο πολιτισμός είναι ο τομέας που δυστυχώς παραμελείται περισσότερο από άποψη οικονομικής στήριξης, την στιγμή που πιο πρακτικά θέματα όπως η ανεργία, ο τομέας της υγείας, η εκπαίδευση κ.α. υποχρηματοδοτούνται και χιλιάδες συνάνθρωποί μας βρίσκονται σε δύσκολη θέση και στενάζουν οικονομικά. Ωστόσο θα πρέπει με ψυχραιμία να ζυγίσουμε τις προτεραιότητές μας και να συνειδητοποιήσουμε ότι μακροπρόθεσμα ο πολιτισμός μας είναι αυτός που θα συνεχίσει να μας προσδιορίζει σαν έθνος, να μας εμπνέει και να τροφοδοτεί ακόμα και οικονομικά τη χώρα μας, σε διάφορους τομείς, όπως στον τουρισμό, κ.ά. Για όλα τα παραπάνω, το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος έχει ανάγκη, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, την στήριξη κάθε είδους από τα μέλη και φίλους του, ώστε να μην διακοπεί ούτε στιγμή η συνεχής εξηντάχρονη παρουσία και πορεία του στον τομέα του πολιτισμού και στην ένδοξη θαλασσινή δραστηριότητα του Έλληνα ιστορικά. Στο παραπάνω πλαίσιο, με ακόμη πιο δύσκολες οικονομικά συνθήκες αλλά με μεγαλύτερο ενθουσιασμό, σχεδιάζουμε τις επόμενες δράσεις και υπηρεσίες μας στους επισκέπτες μας και φίλους της ναυτικής ιστορίας. Στις 18 Μαΐου, όπως κάθε χρονιά, εορτάζεται η Διεθνής Ημέρα Μουσείων. Η φετινή θεματολογία, «Μουσεία και Μνήμη», καθώς και η συμπλήρωση 100 χρόνων από την ένταξη του Θωρηκτού Γ. ΑΒΕΡΩΦ στο πολεμικό μας ναυτικό, αποτελούν μία μοναδική ευκαιρία για τους μικρούς μας επισκέπτες να γνωρίσουν την ιστορία του πλοίου μέσα από ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα το οποίο σχεδιάστηκε από την επιστημονική ομάδα του Μουσείου. Το πρόγραμμα, σύμφωνα με τις νέες αντιλήψεις για την μουσειακή αγωγή, σκοπό έχει την διαπαιδαγώγηση των μικρών μαθητών με ευχάριστες δραστηριότητες. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Ένα μπαούλο γεμάτο ιστορία. Πλέοντας με το Θωρηκτό Αβέρωφ» θα πραγματοποιηθεί στις 18 και 21 Μαΐου. Τα παιδιά και εγγόνια των μελών και φίλων του Μουσείου μπορούν να κρατήσουν θέσεις σε επικοινωνία με το προσωπικό του Μουσείου για την συμμετοχή τους.

Τον Απρίλιο ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα του λογοτεχνικού διαγωνισμού ποίησης και διηγήματος του Μουσείου. Ανεξάρτητα από τους νικητές του διαγωνισμού, τα ίδια τα κείμενα και την αξιολόγησή τους λογοτεχνικά, οι συμμετοχές και η προσπάθεια ήταν συγκινητικά. Μαθητές από την Ημαθία, στρατιωτικοί από τον Έβρο, Κύπριοι, Λαρισαίοι, Κρητικοί, Γαλαξιδιώτες, Καλαματιανοί φίλοι μας, ακόμα και άνθρωποι που δεν έχουν άλλη σχέση με τη θάλασσα από το να την αγναντεύουν, να ονειρεύονται και να ταξιδεύουν νοερά μαζί της, αποτύπωσαν τις σκέψεις τους και τα συναισθήματά τους στο χαρτί, με την μορφή στίχων, φανταστικών ή όχι ιστοριών, ακόμα και μαντινάδων και τα μοιράστηκαν μαζί μας. Τους συγχαίρουμε όλους και τους περιμένουμε στο Μουσείο να τους γνωρίσουμε προσωπικά. Για την συνέχεια της επικοινωνίας με το κοινό προκηρύξαμε φωτογραφικό διαγωνισμό με θέμα «Έλληνες και θάλασσα» ο οποίος θα λήξει στις 31 Αυγούστου του 2011. Καλούμε όλους τους φίλους μας να εμπνευστούν από τις καλοκαιρινές τους αποδράσεις στις παραλίες και τις ακρογιαλιές μας, από τα ελληνικά καράβια ή ακόμα και ψαροκάικα, να αποτυπώσουν τις όμορφες θαλασσινές στιγμές τους και να μας αποστείλουν τις φωτογραφίες τους. Η μεγαλύτερη και σημαντικότερη εκδήλωση που προγραμματίζει το Μουσείο για φέτος, και ήδη βρίσκεται σε διαδικασία εντατικού σχεδιασμού, είναι η έκθεση για το Θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ» και τα εκατό χρόνια από την άφιξή του στην Ελλάδα, η οποία θα πραγματοποιηθεί στα τέλη Σεπτεμβρίου του 2011. Θα παρουσιαστεί η ιστορία του πλοίου τόσο μέσα από κειμήλια όσο και μέσα από πίνακες, όπως τον αποτύπωσαν οι σημαντικότεροι Έλληνες θαλασσογράφοι της εποχής του σε ένδοξες στιγμές. Γι αυτή την σπουδαία εκδήλωση σας καλούμε ιδιαιτέρως να συνδράμετε το Μουσείο με κάθε τρόπο, τόσο με την οικονομική σας υποστήριξη με μορφή χορηγίας από τους επιχειρηματίες μέλη μας, ακόμα όμως και με όποιον άλλο τρόπο θεωρήσετε, όπως στην αναζήτηση κειμηλίων και τεκμηρίων της ιστορίας του ένδοξου πλοίου από προσωπικά αρχεία και συλλογές. Σας ευχόμαστε Καλή Ανάσταση.

Αναστασία Αναγνωστοπούλου - Παλούμπη 3

25 ΜΑΡΤΙΟΥ 1821 η

Του Γεώργιου Λιάκουρη | Αντιστράτηγου ε.α.

ΟΙ ΕΝΟΠΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ «Όταν αποφασίσαμε να κάμωμε την επανάστασιν, δεν εσυλλογισθήκαμε ούτε πόσοι είμεθα, ούτε πως δεν έχομε άρματα, ούτε ότι οι Τούρκοι εβαστούσαν τα κάστρα και τις πόλεις, ούτε κανένας φρόνιμος μας είπε: Που πάτε εδώ να πολεμήσετε με σιτοκάραβα βατσέλα, άλλ’ ως μία βροχή έπεσε σε όλους μας η επιθυμία της ελευθερίας μας, και όλοι, και οι κληρικοί και οι προεστοί και οι καπεταναίοι και οι έμποροι, μικροί και μεγάλοι, όλοι εσυμφωνήσαμεν εις αυτόν τον σκοπόν και εκάμαμεν την επανάστασιν». Aντωνίου Κριεζή (1872-1944), “Το μεγάλο καράβι”. Υδατογραφία: 54x77εκ. Αρ. Συλλογής: 989. Aντίγραφο από το έργο του Antoine Roux το 1818. Υδραίικη πολάκα που ονομάστηκε “Το μεγάλο καράβι”, καθώς είχε χωρητικότητα 600 τόνων. Ναυπηγήθηκε στην Ύδρα το 1816 και ανήκε στους αδελφούς Κουντουριώτη, στον Δ. Αλ. Κριέζη και στον Β. Μπουντούρη.

Με

αυτά τα σοφά λόγια δέκα χρόνια μετά το τέλος της Επαναστάσεως του 1821, της οποίας φέτος εορτάζουμε την 190η επέτειο, ο γέρος του Μοριά, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, εξηγεί στους μαθητές του γυμνασίου Αθηνών, τι ήταν εκείνο που τους ώθησε να αποφασίσουν την επανάσταση, το πώς δηλαδή αποφάσισαν να κάνουν την κορυφαία εκείνη έξαρση της ιστορίας του Γένους μας, το ανεπανάληπτο αυτό θαύμα, το αποκορύφωμα πατριωτικού αισθήματος, το γεγονός που θα μπορούσε να προσδιορισθεί με δεκάδες ακόμα προσδιορισμών, χωρίς κορεσμό, είναι αλήθεια. Όταν λοιπόν καλείται κάποιος να συγγράψει πανηγυρικό κείμενο επ΄ευκαιρεία της επετείου αυτής, γίνεται εύκολα αντιληπτό το δέος, το 4

βάρος της ευθύνης, αλλά και η αίσθηση τιμής, όταν μάλιστα του προσφέρεται το «βήμα» του εκλεκτού εντύπου, που λέγεται «Περίπλους». Βασικός παράγων επιτυχίας του θαύματος της Επαναστάσεως του 1821 υπήρξαν οι Ένοπλοι Δυνάμεις του Γένους, που με τις ενέργειές τους άναψαν, αλλά και συντήρησαν τη φλόγα της Επαναστάσεως και αντιμετώπισαν τις πολύ καλά οργανωμένες και εξοπλισμένες Οθωμανικές. Αυτόν ακριβώς τον παράγοντα επιτυχίας θα προσπαθήσω να αναλύσω στο παρόν σημείωμα. Τις κατά Ξηρά και θάλασσα Στρατιωτικές Δυνάμεις του Γένους κατά την Επανάσταση. Είναι ιστορικά αποδεδειγμένο ότι το γένος των Ελλήνων από την επομένη της Αλώσεως άρχισε να προετοιμάζει εκείνες τις ηθικές και υλικές δυνάμεις, που ήταν απαραίτητες για τον μελλοντικό ξεσηκωμό του. Παράλληλα και ενώ

ανεπτύσσοντο οι ηθικές και υλικές δυνάμεις του, το Γένος αποκτούσε τα όπλα του. Τις αιτίες δημιουργίας τις έδωσε αυτή η ίδια η Τουρκική Διοίκηση. Το φοβερό παιδομάζωμα, η δεκάτη του αίματος όπως έχει προσφυώς αποκληθεί, που άφησε τόσα πένθη, και οι πάσης φύσεως αδικίες και προσβολές της τιμής από το δυνάστη ανάγκασαν τους περισσότερο υπερήφανους και τολμηρότερους να αναλάβουν το όπλο τους «έπ’ ωμ», θα μπορούσαμε να πούμε σήμερα, και να πάρουν τα «βουνά» κατά την κοινή ρήση. Εκεί σχημάτισαν μια νέα ανεξάρτητη και φιλοπόλεμη Ελλάδα, που ήταν για όλους τους πτωχούς, τους δυσαρεστημένους και γενναίους Έλληνες μία Πατρίδα στα όρη. Από εκεί έστηναν πόλεμο με τους Τούρκους, πόλεμο που διαρκούσε όσο και η ζωή τους. Αυτή η εμφάνιση των πρώτων Ελλήνων ενόπλων, είναι η πρώτη αποφασιστική διαμαρτυρία κατά της αυθαιρεσίας του κράτους που ίδρυσε ο κατακτητής, εναντίον ενός ολόκληρου πολιτισμένου λαού. Τους γενναίους αυτούς άνδρες οι Τούρκοι τους ονόμασαν «Κλέφτες» για να τους δυσφημήσουν. Ο Κολοκοτρώνης το λέει σε μία από τις ωραιότερες φράσεις του «Το κλέφτης εβγήκεν από την εξουσία».1 Σιγά-σιγά σχηματίσθηκαν και οργανώθηκαν σώματα ολόκληρα κλεφτών με την ιεραρχία τους και την πειθαρχία τους. Δημιουργήθηκαν λοιπόν τάξεις κλεφτών, πρώτοι, δεύτεροι και τρίτοι, αρχηγοί.2 Οι κλέφτες απετέλεσαν τη μόνιμη επανάσταση επάνω στα βουνά. Κύριο μέλημα τους ήταν να μη συλληφθούν αιχμάλωτοι, δεν τους έμελλε για τη ζωή τους. `Οταν αποχαιρετούσαν ο ένας στον άλλο έλεγαν: «Καλό μολύβι». Ήθελαν θάνατο ανώδυνο. Πολλά δημοτικά κλέφτικα ήταν τραγούδια θανάτου. 3 Οι πρώτοι κλέφτες προήρχοντο από τους «στρατιώτες», τους επαγγελματίες αυτούς του Βυζαντινού στρατού και μέλη των στρατιωτικών οικογενειών, πολλοί από τους οποίους διέφυγαν στη Δύση και απετέλεσαν τα σπουδαία σώματα των «STRADIOTI –STRATIOTI» των Φραγκικών στρατών. Η εκγύμναση τους βασιζόταν στην εφ’ όρου ζωής άσκηση. Η ζωή των βουνών ήταν γι’ αυτούς γυμναστική, τραγική μπορεί να πει κανείς, από τη οποίαν δημιουργούνταν άνδρες με θαυμαστές φυσικές ιδιότητες και δυνάμεις. Η τακτική τους στηριζόταν στην πλήρη εκμετάλλευση του εδάφους, το οποίο αποτελούσε το φυσικό τους σύμμαχο, που μείωνε την ισχύ του κατά πολύ ισχυρότερου αντιπάλου, σε συνδυασμό βέβαια με τις ικανότητες, το ηθικό, την υψηλοφροσύνη και την πανουργία τους. Οι Κλέφτες έγιναν πολλοί. Ο Όλυμπος, το Πήλιο, η Πίνδος, τα Άγραφα και οι κορυφές της Στερεάς, της Πελοποννήσου και της Μακεδονίας, έγιναν ορμητήρια μεγάλων καπετανάτων και βρέθηκαν υπό το κράτος τους. Από εκεί πλέον κυριαρχούσαν σε όλη τη ύπαιθρο, η οποία με τη πάροδο του χρόνου έπεσε στα χέρια και την απόλυτη κυριαρχία τους, εξασφαλίζοντας έτσι πέρα από τη δική τους ελευθερία και αυτή των ομογενών των χωριών και πολλές φορές και των πόλεων. Η κατάσταση για τους Τούρκους κατέστη αφόρητη. Προ του κινδύνου να απωλέσουν όλη την ύπαιθρο, αλλά και για να αποφύγουν τις συμμαχίες, που πολλές φορές συνήπταν οι κλέφτες με εχθρούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο Σουλτάνος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής απεφάσισε τον 16ο αιώνα να συνθηκολογήσει με τους ισχυρότερους από τους καπετάνιους των κλεφτών, σύμφωνα με προηγηθέν πρότυπο και προηγούμενο επί Ενετοκρατίας, από τους οποίους μάλιστα δανείσθηκαν και το όνομα. Αντί δηλαδή του Ενετικού «Αρματόρες» τους ονόμασαν «Αρματολούς», δηλαδή οπλισμένους.4 Η Πύλη λοιπόν μεταχειρίσθηκε 1 2 3 4

Ένας ξένος περιηγητής ο Τουρνεφόρ λίγα χρόνια μετά την Άλωση γράφει: «ονομάζουν με αυτό το όνομα τους επαναστάτες Έλληνες». Τα δημοτικά τραγούδια μας έδωσαν για τους Κλέφτες πολύτιμες πληροφορίες: «Στις χώρες σκλάβοι κάθονται, τους Τούρκους αγναντεύουν, και στα βουνά κλεφτόπουλα με το σπαθί στο χέρι. Πασά τους έχουν το σπαθί, βεζίρη το ντουφέκι, Κάλλιο να ζω με τα θεριά παρά να ζω με Τούρκους.» Κάθε καπετανάτο όπως ονομάζονταν οι μικροί αυτοί στρατοί διοικείτο από τον αρχηγό, συνήθως καλούμενο «καπετάνιο», είχε επίσης τον υπαρχηγό ή πρωτοπαλίκαρο και κατά βάση κληρονομική διαδοχή στην αρχηγία. Σ’ ένα από αυτά ο βαρειά πληγωμένος καπετάνιος λέγει στα παλληκάρια του: «Παιδιά μου μην σκανιάζεστε και μη παραπονιέστε, Εγώ δεν έχω τίποτε, λίγο‘ μαι λαβωμένος, Πικρό είναι το λάβωμα, γλυκό ’ ναι το μολύβι, Τραβάτε με να σηκωθώ και βάλτε με να κάτσω». Και συνεχίζει ο λαβωμένος ζητώντας κόκκινο κρασί να πλύνει την πληγή του και τους δίνει οδηγίες πώς να κατασκευάσουν το μνήμα του, «Και φέρτε το μαχαίρι μου τα’ ασημοχάτζαρό μου, Και φτιάξτε μου το μνήμα μου, έτσι ώστε να Στέκω ορθός να πολεμώ, να πέφτω να γιομίζω». Σύμφωνα όμως με άλλη εκδοχή το Αρματολός προέρχεται από την Ελληνική λέξη αρματολόγος και ο θεσμός έχει προηγηθεί του Σουλεϊμάν και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Μουράτ τον Β! κατά το πρότυπο των Απελατών και Ακριτών του Βυζαντίου.

ένα μέρος των κλεφτών για το σχηματισμό στρατιωτικών σωμάτων, για τήρηση της τάξεως, δημόσιας ασφάλειας και φρούρηση των στενωπών και των επαρχιών της υπαίθρου από πάσης φύσεως επιδρομές. Δημιουργήθηκαν έτσι τα αρματολίκια από του Αξιού μέχρι του Ισθμού. Λίγο πριν την Επανάσταση αναφέρονται 17 ονοματισμένα συνήθως από τους τόπους δράσεως.5 Δέκα στη Θεσσαλία, τέσσερα στην `ΗπειροΑιτωλοακαρνανία και τρία στη Μακεδονία. Η δημιουργία των Αρματολών ήταν η πρώτη μεγάλη επιτυχία της πολεμικής δυνάμεως του Γένους. Πολεμιστές προερχόμενοι από τα σώματα των κλεφτών μεταβλήθηκαν σε φύλακες της υπαίθρου, δηλαδή έμμεσα σε υπερασπιστές των κατοίκων της. Οι αρματολοί ευρίσκοντο σε διαρκή επαφή με τους δημογέροντες και το λαό.6 Στην Πελοπόννησο δεν υπήρχε ανάλογη κίνηση διότι στην ουσία αυτή ή τουλάχιστον μεγάλες περιοχές της μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα δεν είχαν υποταχθεί πλήρως στους Τούρκους. Εδώ κυριαρχούν παντού οι Κλέφτες και οι ιδιωτικοί στρατοί των τοπικών αρχόντων οι γνωστοί «κάποι».7 Οι Αρματολοί μην νομίσει κανείς ότι ήταν μόνιμα στην υπηρεσία των Τούρκων. Η υποταγή στο δυνάστη ήταν συμβατική. Από τις αρχές του 18ου αιώνα έχουμε συγκεκριμένες ενέργειες που μετατοπίζουν τους Αρματολούς από την υποτέλεια στην ανεξαρτησία και στην απαρχή H φρεγάτα Ελλάς.

μιας άτυπης στην αρχή, ουσιαστικής αργότερα, συνεργασίας με τους κλέφτες. Έτσι σε Φιρμάνι της 13ης Ιουνίου 1714, μαρτυρείται από τους ίδιους τους κατακτητές, η συνεργασία Αρματολών και Κλεφτών.8 Η Πύλη ποτέ δεν είχε εμπιστοσύνη σε αυτούς. Τους ανεχόταν όταν δεν ήταν δυνατό να κάνει διαφορετικά, για να τους καταστρέψει όταν μπορούσε. Τότε τους έπαυε και αμέσως άρχιζε η καταδίωξη τους. Για να σωθούν τότε οι Αρματολοί ξαναγίνονταν Κλέφτες. `Ετσι, η μετάπτωση από το αρματολίκι στην κλεφτουριά και το αντίστροφο ήταν συνηθισμένο φαινόμενο, στο οποίο οφειλόταν και η ταύτιση των δύο αυτών εννοιών με τη λέξη Κλεφταρματολισμός. Ένα δημώδες άσμα είναι χαρακτηριστικό. Σύμφωνα με αυτό στην κορυφή του Ολύμπου κάθονται ένας αετός, ο οποίος, σύμφωνα με τη δημώδη μούσα, συζητά με έναν νεκρό αγωνιστή, ο οποίος λέγει: «Φάγε, πουλί, τα νιάτα μου, φάγε και την ανδρειά μου, 5 6

ΚΑΡΑΒΕΡΙΑ, ΑΛΛΑΣΟΙ, ΔΕΡΒΙΝΟ, ΜΗΛΙΕΣ, ΕΛΥΜΠΟΣ, ΜΑΥΡΟΒΟΥΝΙ, ΚΑΚΙΑ, ΑΓΡΑΦΑ, ΜΑΛΑΚΑΣΙ, ΠΑΤΡΑΡΣΙΚΙ, ΒΕΝΕΤΙΚΟΥ, ΑΙΔΟΡΙΚΙΟΥ, ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ. Δημιουργήθηκαν λοιπόν οι γενιές των Αρματολών, οικογένειες στρατιωτικές, ένας κόσμος ολόκληρος πολεμιστών Ο ΜΗΛΙΩΝΗΣ, Ο ΣΤΟΥΡΝΑΡΗΣ, ΟΙ ΜΠΟΥΚΟΥΒΑΛΑΙΟΙ, ΟΙ ΤΣΑΡΑΙΟΙ, ΟΙ ΒΛΑΧΑΒΑΙΟΙ, ΟΙ ΚΟΝΤΟΠΑΝΝΑΙΟΙ, ΟΙ ΣΚΥΛΟΔΗΜΑΙΟΙ, Ο ΖΗΤΡΟΣ, Ο ΜΑΚΡΥΘΑΝΑΣΗΣ, Ο ΚΑΡΑΚΙΤΣΟΣ, Ο ΝΙΚΟΛΟΣ ΤΖΙΟΒΑΡΑΣ, ΟΙ ΛΑΖΑΙΟΙ, ΟΙ ΦΩΤΟΜΑΡΑΙΟΙ, ΟΙ ΣΤΑΘΑΔΕΣ, Ο ΚΑΤΣΑΝΤΩΝΗΣ, ΟΙ ΜΠΑΣΔΕΚΗΔΕΣ, ΟΙ ΤΣΟΓΚΡΑΙΟΙ, ΟΙ ΒΑΡΝΑΚΙΩΤΙΔΕΣ, ΟΙ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΙ, ΟΙ ΓΙΟΛΔΑΣΑΙΟΙ, ΟΙ ΧΟΡΜΟΒΑΙΟΙ, Ο ΔΙΑΚΟΣ, Ο ΠΑΝΟΥΡΓΙΑΣ, Ο ΔΥΟΒΟΥΝΙΩΤΗΣ και άλλοι ων ουκ εστίν αριθμός. Εδώ κυριαρχούν ονόματα όπως οι: ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΑΙΟΙ, ΟΙ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΑΙΟΙ, ΟΙ ΣΤΑΜΑΤΕΛΟΠΟΥΛΑΙΟΙ, ΟΙ ΓΕΡΑΚΑΡΗΔΕΣ, ΟΙ ΠΛΑΠΟΥΤΑΙΟΙ, ΟΙ ΧΡΟΝΑΙΟΙ, ΟΙ ΜΠΑΡΜΙΤΣΙΩΤΑΙΟΙ, ΟΙ ΑΚΡΑΜΠΕΛΑΙΟΙ, Ο ΠΕΡΙΦΗΜΟΣ ΚΑΠΕΤΑΝ ΖΑΧΑΡΙΑΣ και τόσοι άλλοι, πλήθος αναρίθμητο. «Οι εις τους Καζάζες (νομούς δηλαδή) Γιαννιτσών και Εδέσσης κλέφτες και αρματολοί κατά τη συνήθειά τους αποσυρθέντες εις τα πέριξ όρη συνεκέντρωσαν περί τους εβδομήκοντα ομόφρονάς των, διαπράττοντας πλείστας ληστείας και λεηλασίας».

Να κάμεις πήχη το φτερό, και πιθαμή το νύχι, Στο Λούρο, στο Ξηρόμερον αρματολός εστάθην, Στα Χάσια και στον `Ολυμπο δώδεκα χρόνους κλέφτης Και συνεχίζει με τα κατορθώματά του λέγοντας στον αετό Εξήντα αγάδες σκότωσα και έκαψα τα χωριά τους Για να καταλήξει Πλην ήρθε η αράδα μου στον πόλεμο να πέσω». Οι Κλέφτες και οι Αρματολοί είχαν μεν τοπικά περιορισμένη δράση, δεν παραγνώριζαν όμως ότι τα συμφέροντα των Ελλήνων ήταν κοινά και ότι προς αυτή την κατεύθυνση θα έπρεπε να κατατείνουν όλες οι προσπάθειες τους. Σε αυτούς Κλέφτες-Αρματολούς απευθύνεται ο Ρήγας. Αναφέρεται λοιπόν ο Ρήγας σε 34 Αρματολούς που: «χωρίς καμίαν δειλίαν Σκοτώνουν τους τυράννους, Που πατούν την τυραννίαν και τρέχουν σαν θηρία με χαρά στη φωτιά». Συγχρόνως καλούσε με το Θούριό του τους Κλέφτες-Σταυραετούς του Ολύμπου και τα Ξεφτέρια των Αγράφων να ορμήσουν εναντίον των τυράννων «Ψηλά τα μπαϊράκια, Σηκώστε τον σταυρόν Και σαν αστροπελέκια Κτυπάτε τον εχθρόν» Από αυτούς περίμενε την απελευθέρωση της Ελλάδος και ο ανώνυμος συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας το 1806 γράφοντας: «Την σήμερον εις όλην την Ελλάδα ευρίσκονται βέβαια περισσότεροι από 10.000 αρματολοί, των οποίων η ανδρεία είναι ανεκδιήγητος και η αγάπη δια τη ελευθερίαν απερίγραπτος» Κάποια στιγμή, περί το τέλος του 18ου αι. οι Αρματολοί της Στερεάς και της Μακεδονίας και οι Κλέφτες της Πελοποννήσου απετέλεσαν σοβαρό πρόβλημα για την Πύλη, η οποία απεφάσισε να απαλλαγεί από αυτούς. Άρχισε λοιπόν εκστρατεία εναντίον των κλεφτών της Πελοποννήσου, αρχικά, τους περισσότερους από τους οποίους εξανάγκασε να καταφύγουν στα Επτάνησα, τα οποία όπως θα δούμε στη συνέχεια απετέλεσαν το καταφύγιο όλων των κυνηγημένων, αλλά και τον τόπο εκπαιδεύσεως τους. Στη Στερεά όμως τα πράγματα δεν ήταν τόσο εύκολα για τους Οθωμανούς, λόγω της ύπαρξης του «ιδιότυπου κράτους του Αλή Πασσά». Εδώ πολλοί από τους κυνηγημένους, εκτός από τα Επτάνησα, καταφεύγουν στην αυλή του Αλή Πασά. Με αυτόν τον τρόπο σχηματίσθηκε μια άλλη μορφή πολεμιστών της εποχής οι περίφημοι «Τσοχανταραίοι» του Αλή και ο στρατός των Ιωαννίνων, που απετέλεσαν ένα πρώτης τάξεως σχολείο για τους Αρματολούς της Στερεάς των τελευταίων προ της Επαναστάσεως δεκαετιών και εκ του οποίου προήλθαν σημαντικοί αρχηγοί του αγώνα, όπως: Ο ΟΔΥΣ6

ΣΕΥΣ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΣ, Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΑΙΣΚΑΚΗΣ, Ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΔΙΑΚΟΣ, και πολλοί άλλοι. Άλλη πηγή πολεμιστών του αγώνα υπήρξαν τα λεγόμενα στρατιωτικά κέντρα, τα προπαιδευτήρια των πεζικών δυνάμεων, όπως τα αποκαλεί ο Παπαρρηγόπουλος, δηλαδή οι αγωνιστές του Σουλίου και της Μάνης, αλλά και άλλων ηρωικών περιοχών όπως τις Πάργας και της Κρήτης. 9 Και ερχόμαστε στα Επτάνησα, την μεγάλη αυτή δεξαμενή πολεμιστών και κυρίως ηγητόρων. Πως έγινε αυτό; Όπως προελέχθη, όλοι οι αγωνιστές της Στερεάς, της Ηπείρου και της Πελοποννήσου οσάκις κατεδιώκοντο από το δυνάστη εύρισκαν ασφαλές καταφύγιο στα Επτάνησα, υπό οποιαδήποτε κατοχή και εάν αυτά βρίσκονταν. Γράφει ο Κολοκοτρώνης για τη εποχή αυτή: «`Ολα τα στρατεύματα, όλα τα καπετανάτα, τα κλέφτικα της Ρούμελης, είχαν καταφύγει εις την Επτάνησο από τον ίδιο κατατρεγμό τον ιδικόν μου». Και εκεί, από του τέλους του 18ου αι. μέχρι των παραμονών της Επαναστάσεως, θα πραγματοποιηθεί μία συστηματική οργάνωση των πολεμικών δυνάμεων του Γένους και θα αναδειχθούν οι ηγέτες, που θα το οδηγήσουν στην αποφασιστική σύγκρουση με το δυνάστη. Με αυτό τον τρόπο σχηματίσθηκαν τα εξ Ελλήνων πολεμιστών σώματα της Επτανήσου, υπό τους εκάστοτε κατακτητές των νήσων που απέβησαν πραγματικές στρατιωτικές σχολές για τους παλιούς Κλέφτες και Αρματολούς, τους μη γνωρίζοντες μέχρι τότε παρά μόνο την πρωτόγονο τακτική των ορέων, η οποία όμως δεν ήταν αρκετή για τις ανάγκες του αγώνα. Τα πλέον γνωστά από τα σώματα αυτά είναι: Η Λεγεώνα των Ελαφρών Σκοπευτών από Σουλιώτες και άλλους Ηπειρώτες. Το Αλβανικό, μόνο κατ’ όνομα, Σύνταγμα Το Επτανησιακό Τάγμα Το Επτανησιακό Πυροβολικό Οι Ιόνιοι Έφιπποι Κυνηγοί Ο Λόχος των Ιονίων Σκαπανέων Η Επτανησιακή Χωροφυλακή Οι Κερκυραίοι Χωροφύλακες Το Ελληνικό Ελαφρό Πεζικό Σώμα υπό τον Curch, το οποίο μετεξελίχθη σε Σύνταγμα. Μια άλλη δεξαμενή πολεμιστών υπήρξαν τα μισθοφορικά εξ Ελλήνων σώματα, που παρείχαν υπηρεσίες σε διάφορους Βασιλείς και Ηγεμόνες της Δύσεως. Ως τέτοια αναφέρουμε: Το άγνωστο σε πολλούς, σώμα δυνάμεως Συντάγματος που συγκροτήθηκε από τον περίφημο Ν. ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΝ, ή ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥΝ ή 9

Από τις περιοχές αυτές προήλθε ένα πλήθος απαράμιλλων πολεμιστών οι οποίοι προσετέθησαν στους προαναφερθέντες. Είναι οι ΜΠΟΤΣΑΡΑΙΟΙ, ΟΙ ΤΖΑΒΕΛΑΙΟΙ, ΟΙ ΔΑΓΚΛΗΔΕΣ, Ο ΔΡΑΚΟΣ, Ο ΦΩΤΟΜΑΡΑΣ ΟΙ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΑΙΟΙ, ΟΙ ΣΤΑΜΑΤΕΛΟΠΟΥΛΑΙΟΙ και τόσοι άλλοι.

Πάνω: Επιχρωματισμένη λιθογραφία του χαράκτη Lacoucha, διαστάσεων 22x17 εκ. Απεικονίζεται Έλληνας αρματολός και νέα της εποχής της Ελληνικής Επανάστασης. Αρ. Συλλογής: 1.884. Aριστερά: Το ομοίωμα του τροχήλατου ατμόπλοιου «Καρτερία». Αρ. Συλλογής: 279.

ΤΣΕΣΜΕΛΗΝ, το οποίο υπηρέτησε μεταξύ άλλων και υπό το στρατηγό Κλεμπέρ κατά την εκστρατεία του Μ. Ναπολέοντος στη Αίγυπτο στο τέλος του 18ου αι. Ο Παπάζογλους, μία θρυλική μορφή της εποχής, αρχικά προσέφερε τις υπηρεσίες του σώματος του στον ηγεμόνα των Μαμελούκων Μουράτ Μπέη στη συνέχεια δε στον Μ. Ναπολέοντα. Οι άνδρες του σώματος διακρίθηκαν ιδιαίτερα για την ανδρεία τους σε πολλές μάχες και τιμήθηκαν από τον ίδιο τον Ναπολέοντα και τους στρατηγούς του. Ο Παπάζογλους έλαβε από τον ίδιο τον Κλεμπέρ τα διάσημα και το ξίφος του βαθμού του συνταγματάρχου, αρχικά και αργότερα του ταξιάρχου του γαλλικού στρατού και τοποθετείται διοικητής της νέας Ελληνικής Λεγεώνας που απετέλεσε μετεξέλιξη του Συντάγματός του.10 Πολλοί από τους άνδρες του Παπάζογλου όπως οι Σάλμας, Κυριάκος, Κεσιμιλής, Βούρβαχης, Βούλγαρης, Μυλωνάς, Λομβέρδος και άλλοι νοιώθουν την ικανοποίηση και χαρά να υπηρετήσουν την πατρίδα τους στον ξεσηκωμό βοηθώντας τη με την πολύτιμη πείρα τους. Ένα άλλο παρεμφερές σώμα υπήρξε το εις την Νεάπολη της Ιταλίας υπάρχον τα χρόνια προ της Επαναστάσεως «Βασιλικόν Μακεδονικό Σύνταγμα»(ΒΜΣ). Η συγκρότησή του ΒΜΣ ανάγεται στην 3η δεκαετία του 18ου αιώνα όταν ο Βασιλιάς του Βασιλείου της Νεαπολέως-Σικελίας Αψβούργος Κάρολος Ζ’ άρχισε να στρατολογεί Έλληνες από τη Χιμάρα, κατά το πρότυπο του Ενετικού Regimento Chimarioto του 17ου αιώνα, που υπήρχε άλλωστε ακόμα την εποχή αυτή. Το ΒΜΣ ανέπτυξε πλουσιότατη πολεμική δράση για υποστήριξη των συμφερόντων του Βασιλείου, ενώ ένα πλήθος σπουδαίων Ελλήνων υπηρέτησαν στις τάξεις του.11 Το ΒΜΣ κάποια στιγμή ανεπτύχθη σε Ταξιαρχία, αργότερα διελύθη με την εμφάνιση των γάλλων στην περιοχή για να ανασυγκροτηθεί το 1816, με διοικητή το γνωστό Βρετανό φιλέλληνα Richard Curch. Η δράση του ΒΜΣ τερματίσθηκε το 1820. Οι άνδρες του διασκορπίσθηκαν σε άλλους στρατούς, πλην με την έκρηξη της Επαναστάσεως το 1821, οι περισσότεροι έσπευσαν στην Ελλάδα πραγματοποιώντας επιτέλους ένα όνειρο 10 Η λεγεώνα αυτή, μαζί με την Κοπτική Λεγεώνα θα ακολουθήσουν το Γαλλικό στρατό στη Μασσαλία το 1801 και θα αποτελέσουν τους περίφημους Κυνηγούς της Ανατολής, σώμα με σπουδαία δράση και σημαντική συμβολή σε μεγάλες επιχειρήσεις του γαλλικού στρατού στα Βαλκάνια (Δαλματία-Ραγούσα, Ιόνια νησιά κλπ). 11 Για λόγους συντομίας αναφέρουμε τους Διοικητές του. Ο κεφαλλονίτης Γεώργιος Χωραφάς, ο Στράτης Γκίκας, ο Βλάσσης, ο Αθανάσιος Γκίκας, γιός του Στράτη, ο Κων\νος Κασνέτσης.

δικό τους, αλλά και όλων των Ελλήνων μισθοφόρων, να διαθέσουν δηλαδή την πείρα και τέχνη του πολέμου, όχι υπηρετώντας πια σε ξένους ηγεμόνες, αλλά τη δική τους πατρίδα. Η μακρά εκ της πατρίδος απουσία και υπηρεσία σε άλλους στρατούς δεν τους έκανε να ξεχάσουν το ότι είναι Έλληνες.12 Αυτά όμως δεν ήταν τα μόνα σώματα από τα οποία άντλησε στελέχη και μαχητές ο ξεσηκωμός. Δεν πρέπει να λησμονούμε τους λόχους της στρατιωτικής δύναμης των Παραδουνάβιων ηγεμονιών. Εκεί υπηρέτησαν ως αρχηγοί μεγάλων σωμάτων ο Γεωργάκης Ολύμπιος, ο Ιωάννης Κολοκοτρώνης, ο Σάββας Φωκιανός- Καμινάρης, ο Βούλγαρης, και ο ήρωας του Σκουλενίου Α. Καρπενησιώτης. Σε αυτούς πρέπει να προσθέσουμε και τα Ελληνικά μισθοφορικά σώματα που έδρασαν στην αυτοκρατορική Ρωσία και τα οποία είναι: Το Ελληνικό Σύνταγμα Πεζικού,. Το οποίο μετεξελίχθη στο γνωστό Ελληνικό Τάγμα Πεζικού της Μπαλακλάβα, με πλούσια δράση. Η Ελληνική Μονάδα της Οδησσού, της οποίας Διοικητής υπήρξε και ο Ν. Πάγκαλος, μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα φυσιογνωμία με μεγάλη δράση στη Ρωσία και Μολδοβλαχία Το Σώμα των Ομόδοξων Δοκίμων, μία Σχολή θα λέγαμε, στην οποία φοίτησαν περισσότεροι από 200 Έλληνες, που υπηρέτησαν στον Τσαρικό στρατό και Ναυτικό. Ιδιαίτερα σημαντικό υπήρξε το Ελληνικό Σώμα, που ιδρύθηκε στην Οδησσό το 1806, με την υποστήριξη των Ρώσων και του ηγεμόνα της Βλαχίας Κ. Υψηλάντη με αποκλειστικό σκοπό την απελευθέρωση της Γραικίας. Τέλος δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε τη συμβολή του κύματος των εθελοντισμού-Φιλελληνισμού, το οποίο άρχισε με την έναρξη, αλλά συνεχίσθηκε όλη τη διάρκεια της Επαναστάσεως και το οποίο συνέβαλε αποφασιστικά από πολλές απόψεις στην επιτυχία της. Η συμβολή τους στις Ένοπλες Δυνάμεις του Γένους συνίστατο στο ότι τις ενίσχυσαν με ένα μεγάλο αριθμό εμπείρων μαχητών και στελεχών. Από αυτούς πάνω από 310 έδωσαν τη ζωή τους για την απελευθέρωση της μητέρας του πολιτισμού και της ελευθερίας, όπως πίστευαν και την οποίαν προσήλθαν για να βοηθήσουν. Και το ερώτημα που ανακύπτει είναι εύλογο. Δεν υπήρχε τακτικός στρατός, ή τουλάχιστον δεν ανελήφθησαν προσπάθειες για το σκοπό αυτό. Και βέβαια αλλά χωρίς σημαντική επιτυχία. 13 Ας έλθουμε τώρα στον άλλο κλάδο των ΕΔ το Πολεμικό Ναυτικό. Η συμβολή του στόλου στην επιτυχία της Εθνεγερσίας υπήρξε κατά γενική ομολογία σημαντική, όπως αναμφισβήτητο τυγχάνει και το γεγονός ότι οσάκις διαρκούσης της επαναστάσεως παραμελήθηκε ο στόλος, η επανάσταση κινδύνευσε να αποτύχει. Η δημιουργία στόλου και η επιτυχής χρησιμοποίησή του κατά την Επανάσταση υπήρξε συνέπεια της ναυτοσύνης, της πλούσιας ναυτικής παραδόσεως και του εμπορικού δαιμονίου των κατοίκων των παραλίων περιοχών και των νησιών της Ελλάδας. Τα ναυτικά προσόντα και οι ικανότητες αυτές ήταν γνωστές, τόσο στον υπεύθυνο στρατολογίας του Οθωμανικού στόλου, τον Δραγουμάνο του στόλου, όσο και στους ναυάρχους των στόλων των μεγάλων ναυτικών δυνάμεων της Δύσεως. Έτσι ο Δραγουμάνος του Οθωμανικού στόλου, ο οποίος πολλές φορές ήταν Έλληνας Φαναριώτης στρατολογούσε ναύτες από τα ναυτικά θέματα του Βυζαντίου, πριν και μετά την Άλωση. Ανάλογη στρατολόγηση πραγματοποιούσαν και οι Ευρωπαίοι. Είναι ιστορικά αποδεδειγμένο ότι στην περίφημα ναυμαχία της Ναυπά12 Χαρακτηριστικό παράδειγμα της φλόγας που θέρμαινε τις καρδιές των ανθρώπων αυτών αποτελεί ο δράσας στην Επανάσταση, υπολοχαγός του ΒΜΣ Γιαννικώστας. Ο Γιαννικώστας λοιπόν, όταν υπηρετούσε στο ΒΜΣ δεν δίστασε να χαστουκίσει ανώτερο του, ο οποίος ειρωνεύτηκε τη φουστανέλα που φορούσε και για την πράξη του αυτή παραπέμφθηκε στο στρατοδικείο, τιμωρήθηκε με δύο χρόνια ειρκτή, αλλά σώθηκε με παρέμβαση του Richard Curch. 13 Γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι για να εξαλειφθούν τα μειονεκτήματα των ατάκτων σωμάτων που προαναφέρθηκαν έπρεπε να συγκροτηθεί τακτικός στρατός. Πράγματι αναλήφθηκαν πολλές προσπάθειες στις οποίες πρωτοστάτησαν οι Ελληνικής καταγωγής αξιωματικοί που προσήλθαν από τους Ευρωπαϊκούς στρατούς, καθώς και φιλέλληνες αξιωματικοί. Τα όποια τμήματα τακτικού στρατού που οργανώθηκαν κατά τη διάρκεια της Επαναστάσεως, λίγο μετά τη συγκρότησή τους τα περισσότερα από αυτά διαλύονταν, άλλοτε από έλλειψη των απαραιτήτων εφοδίων και άλλοτε για λόγους πολιτικούς, παρ΄όλα αυτά υπήρξαν αξιόλογα, υπηρέτησαν την πατρίδα με ζήλο και αυταπάρνηση και απέδειξαν πόσο ωφέλιμη για το στρατό ήταν η οργάνωση, η τάξη, η πειθαρχία και το πνεύμα της συνεργασίας. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον Ιερό Λόχο του Αλ. Υψηλάντη, το τακτικό σώμα που ίδρυσε ο Δημήτριος Υψηλάντης στην Καλαμάτα, το πρώτο Σύνταγμα Πεζικού, που διαλύθηκε στην αποτυχία του Πέτα, ανασυστάθηκε το 1824 υπό τον Φαβιέρο κ.α.

κτου τον Οκτώβριο του 1571 συμμετείχαν από 15000 Έλληνες ναύτες σε κάθε αντίπαλο στόλο. Αυτό έκανε πολλούς από τους ιστορικούς να σημειώσουν ότι δεν επρόκειτο περί ναυμαχίας Χριστιανών και Οθωμανών αλλά μεταξύ Ελλήνων. Αμέσως σχεδόν μετά την Άλωση και σταδιακά άρχισε να δημιουργείται ένας αξιόλογος εμπορικός στόλος ελληνικής πλοιοκτησίας και με ελληνικά πληρώματα, ο οποίος διασχίζει τα νερά της Μεσογείου, του Ευξείνου, ακόμη και του Ατλαντικού. Η συνθήκη του Κιουτσούκ - Καϊναρτζή το 1774 με τα πλεονεκτήματα που έδινε στους έχοντες αναπεπταμένη στα πλοία τη Ρωσική σημαία, συνέβαλε σημαντικά στη βελτίωση των όρων ασφαλείας και ελευθερίας κινήσεων των Ελληνικών πλοίων και οι Έλληνες πλοιοκτήτες μετεβλήθησαν σε κατόχους ποντοπόρων πλοίων και εμπόρους συγχρόνως. Κατά τις παραμονές της Επαναστάσεως ο αριθμός των ελληνικών πλοίων υπολογιζόταν σε 700 περίπου, τα οποία ανήκαν κυρίως σε Υδραίους, Σπετσιώτες, Ψαριανούς, Κάσσιους. Από αυτά τα 150, τα μεγαλύτερα Aντωνίου Κριεζή (1872-1944), Ο “Θεμιστοκλής” της Ύδρας. Υδατογραφία: 44x58εκ. Αρ. Συλλογής: και ταχύτερα, χρησιμοποιήθηκαν ως πλοία 1.008. Aντίγραφο από το έργο του Antoine Roux το 1816. Το πλοίο ανήκε στην οικογένεια Βούλγαρη. Ήταν εξοπλισμένο με 12 κανόνια, είχε 70 άνδρες για πλήρωμα και 400 τόνους εκτόπισμα. Στον πίνακα της γραμμής του στόλου, ενώ τα υπόλοιπα το καράβι φέρει τη ραγιάδικη σημαία. ως βοηθητικά, πυρπολικά, κ.α. Κύριος τύπος των πλοίων της Επαναστάσεως ήταν ο Πάρων ή Μπρίκι όπως τότε εκαλείτο. Είχε εκτόπισμα 250 κόρων, δύο Τα πλοία λοιπόν και τα πληρώματα ήταν έτοιμα. Ο ανεφοδιασμός, σε ιστία και ήταν εξοπλισμένο με 20 πυροβόλα συνήθως. Επίσης χρη- πυρομαχικά και οπλισμό, των πλοίων, τις περισσότερες φορές επισιμοποιήθηκαν μεγαλύτερα πλοία όπως οι Νάβες 500 κόρων και λύθηκε από τους ίδιους τους πλοιοκτήτες, πολλοί από τους οποίους τριών ιστίων.14 Το 1826 εντάχθηκαν στον ελληνικό στόλο τα πρώτα διέθεσαν όλη την περιουσία τους για την επιτυχία του αγώνα. Εθνικά πλοία: το ατμήλατο «Καρτερία» και η Φρεγάτα «Ελλάς», ενώ Αυτές λοιπόν υπήρξαν οι Ένοπλοι Δυνάμεις του Γένους κατά την Επανάη αρχηγία ανετέθη στον Βρετανό ναύαρχο Κόχραν, ενώ την Καρ- σταση του 21. Οι περισσότερες και σημαντικότερες προέρχονταν από τερία κυβερνούσε ο βρετανός Άστιγξ. Η μετατροπή των πλοίων σε τα σπλάχνα του, επιβεβαιώνοντας τη αρχική ρήση του Γέρου του Μοριά, πολεμικά ήταν σχετικά εύκολη, αν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι ότι μόνοι τους άρχισαν την επανάσταση. Όχι μόνο μόνοι τους, αλλά και τα «σκαριά» των πολεμικών δεν διέφεραν πολύ από τα εμπορικά, με όλη την επίσημη Ευρωπαϊκή Διπλωματία ενάντια διακείμενη.15 Εγκαενώ η ανάγκη αντιμετωπίσεως των πειρατών, είχε εξαναγκάσει τους ταλελειμμένη λοιπόν στο θεό και στα χέρια των Ελλήνων επρόκειτο να πλοιοκτήτες να εξοπλίσουν τα πλοία τους με πυροβόλα. Εξ άλλου, μείνει η Επανάσταση, τα πρώτα τουλάχιστον χρόνια και βέβαια μόνο ο συναντώνται πολεμικοί στολίσκοι πολύ προ της επαναστάσεως, θεός γνωρίζει τι θα απέμενε από αυτή αν οι ορεσίβιοι και πρωτόγονοι όπως οι στολίσκοι των Ψαριανών, των Μητρομάρα, Κατσώνη, Σπά- πολλές φορές πολεμιστές της και οι θαλασσόλυκοι ναυτικοί της, που θα, Βλαχάβα και τόσων άλλων. Οι θαλασσόλυκοι αυτοί, ως άλλοι προαναφέρθηκαν δεν την στήριζαν με την πίστη τους, την πείρα τους, Κλέφτες της θαλάσσης επέδραμαν εναντίον των παραλίων, αλλά και τη ψυχή τους, το αίμα τους και πολλές φορές με το βιός τους. Όλοι αυτοί του στόλου της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, γι’ αυτό οι Οθωμανοί αποτέλεσαν, σύμφωνα με την απάντηση του θ. Κολοκοτρώνη στον τους απεκάλεσαν κατ’ αναλογία με τους κλέφτες «Κουρσάρους». `Αγγλο ναύαρχο Χάμιλτον, οι μεν Κλέφτες τη φρουρά του Βασιλιά Ένας μεγάλος αριθμός Ελλήνων ναυτικών εξακολουθεί να προσφέ- των Ελλήνων, η δε Μάνη, το Σούλι και τα βουνά τα Φρούρια του. 16Sus, ρει υπηρεσίες στους Πολεμικούς στόλους χωρών της Ευρώπης, αλλά qui delendam harum alit as et invelit escitiu scipici usanimaios explaccum facimaximet qui quo vidio omnimi, και αυτής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πολλοί από αυτούς με 15 Είναι χαρακτηριστικό το ανακοινωθέν που εξέδωσαν ο Βασιλεύς της την έκρηξη της Επαναστάσεως προσήλθαν αυθορμήτως να προσφέΑγγλίας Γεώργιος μετά τη συνάντηση του με αντιπροσώπους της Ρωρουν τις υπηρεσίες τους στον αγώνα της πατρίδας. Είναι ιστορικά σίας και της Αυστρίας στο Ανόβερο τον Οκτώβριο του 21. Το ανακοιβέβαιο ότι πάνω από το 30% των υπηρετούντων στον Οθωμανικό νωθέν λοιπόν έλεγε ότι δεν υπήρχε λόγος να μελετήσουν την αλλαγή στόλο Ελλήνων ναυτών προσήλθε να προσφέρει υπηρεσίες. Ο Εθνετου πολιτικού καθεστώτος της Ανατολής και ότι όσον αφορά στους γέρτης Ρήγας δεν τους ξέχασε στο σάλπισμά του για την εξέγερση. `Ελληνες, δεν είχαν παρά να εκφράσουν την ευχή «όπως ο χρόνος και η θεία πρόνοια παράσχουσιν εις τον λαόν τούτον την ανακούφισιν Όπως απευθύνθηκε στους Αρματολούς-Κλέφτες έτσι απευθύνθηκε την οποία αι δυνάμεις δεν θα ηδύναντο να του παράσχωσι χωρίς να και στους Έλληνες ναυτικούς που υπηρετούσαν στον Οθωμανικό προδώσωσι τας λοιπός αυτών υποχρεώσεις» στόλο παραγγέλοντάς τους 16 Ας διαβάσουμε τα ίδια τα λόγια του Γέρου του Μωριά «Αυτό δε γίνεται « Κι όσοι είστε στην Αρμάδα σαν άξια παιδιά ποτέ, ελευθερία ή θάνατος, εμείς, καπιτάν Άμιλτον, ποτέ συμβιβαοι νόμοι σας προστάζουν να βάλετε φωτιά» σμόν δεν εκάμαμεν με τους Τούρκους. Άλλους έκοψεν, άλλους εσκλά14 Ενιαία διοίκηση δεν υπήρχε, άτυπα όμως αναγνωριζόταν ως αρχιναύαρχος ο ναύαρχος των Υδραίων. Επομένως ο οίκος των Κουντουριωτών εξασκούσε την γενική αρχηγία. Πρώτοι ναύαρχοι ορίσθηκαν ο Υδραίος Γιακουμάκης Τομπάζης, των Σπετσών ο Γκίκας Τσούπης, και των Ψαρών ο Νίκος Αποστόλης.

βωσεν με το σπαθί και άλλοι καθώς εμείς εζούσαμε από γενεά σε γενεά. Ο βασιλεύς μας εσκοτώθη, καμιά συνθήκη δεν έκαμε. Η φρουρά του είχε παντοτινόν πόλεμον με τους Τούρκους και δυο φρούρια ήταν πάντοτε ανυπότακτα. Μου είπε»ποία είναι η βασιλική φρουρά, ποία είναι τα φρούρια Η ΦΡΟΥΡΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΑΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΛΕΓΟΜΕΝΟΙ ΚΛΕΦΤΕΣ, ΤΑ ΦΡΟΥΡΙΑ Η ΜΑΝΗ ΤΟ ΣΟΥΑΙ ΚΑΙ ΤΑ ΒΟΥΝΑ».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ: ‘’ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ” ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ν. ΝΙΚΑΣ, ΑΘΗΝΑΙ. 2. Δ. Δ. ΚΟΚΚΙΝΟΥ: «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΕΛΙΣΣΑ, ΑΘΗΝΑΙ 1956 3. Σ. Λ. ΜΠΡΕΚΗ: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ Γ. ΓΚΕΛΜΠΕΣΗΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1998 4. Γ. Δ. ΛΙΑΚΟΥΡΗ ΑΝΤΓΟΥ ε.α. «ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΣΕ, ΒΑΡΗ 2000. 5. N. CH. PAPPAS: “BALKAN FOREIGN LEGIONS IN THE 18th CENTURY ITALY. THE REGIMENTO REAL MACEDONE” ΕΚΔΟΣΗ ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ 1981. 6. Κ. ΡΑΔΟΣ: «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΟΥ ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΕΣΜΕΛΗΣ Η ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥΣ….» ΑΘΗΝΑΙ 1916 7. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ

ΔΙΚΑΙΟΣ: «Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ» ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΥΧΟΣ ΦΕΒΡ. 2003.

H NAYMAXIA TOY NABAPINOY Την

Τετάρτη 23 Μαρτίου στις 7:00 το απόγευμα πραγματοποιήθηκε εκδήλωση στην αίθουσα τελετών του Πειραϊκού Συνδέσμου «Βαρώνου Κίμωνος Ράλλη» για την επέτειο της 25ης Μαρτίου. Την εκδήλωση διοργάνωσε ο Πειραϊκός Σύνδεσμος ένα από τα αρχαιότερα σωματεία της πόλης του Πειραιά με πλούσιο παρελθόν στον εκπαιδευτικό, πολιτιστικό, καλλιτεχνικό και αθλητικό τομέα. Λειτουργώντας από το 1894 ο Πειραϊκός Σύνδεσμος έχει προσφέρει πάρα πολλά στην κοινωνική ζωή της πόλης και έχει ανεκτίμητη συμβολή στους τομείς ενδιαφέροντός του. Η εκδήλωση άρχισε με τη Φιλαρμονική ορχήστρα του Δήμου Πειραιά η οποία παιάνισε κατ’ αρχήν τον «Εθνικό Ύμνο» δίνοντας έτσι τον τόνο εθνικής έξαρσης που επικράτησε καθ’ όλη τη βραδιά στο πολυπληθές ακροατήριο. Η Φιλαρμονική έκλεισε την παρουσία της με το απαραίτητο εμβατήριο «Ο Ναύτης του Αιγαίου» για να υπογραμμίσει τη φύση των ομιλιών που θα ακολουθούσαν. Ακολούθησε μια λυρική εισήγηση της Προέδρου του Πειραϊκού Συνδέσμου κας Φερενίκης Θεοχάρη, η οποία ανέπτυξε το νόημα της ημέρας της 25ης Μαρτίου. Η Πρόεδρος τόνισε την υποχρέωση μνήμης που πρέπει να αισθάνονται οι σημερινοί Έλληνες για τους προγόνους εκείνους, που πριν από 190 ακρι-

βώς χρόνια ξεκινούσαν τον δύσκολο αγώνα της ελευθερίας, έχοντας ως μοναδικό τους γνώμονα την πίστη στη θρησκεία και στις μεγάλες παραδόσεις του Γένους. Η κυρία ομιλία της εκδήλωσης εκφωνήθηκε από τον Αντιναύαρχο (ε.α) Ιωάννη Παλούμπη Π. Ν. με θέμα ναυτικού ενδιαφέροντος παρμένο φυσικά από την περίοδο του αγώνα της Παλιγγενεσίας. Η ομιλία του κ. Παλούμπη που δημοσιεύεται παρακάτω είχε ως θέμα: «Η Ναυμαχία του Ναβαρίνου. Ο επίλογος της Επανάστασης του 1821» Στη συνέχεια η καθηγήτρια πιάνου του Ωδείου Πειραιώς του Πειραϊκού Συνδέσμου κα Φώφη Μανιαδάκη ερμήνευσε στο πιάνο την «Πολωνέζα» του Chopin. Τέλος την εκδήλωση έκλεισαν ο κ. Γεννάδιος Μπίκωφ καθηγητής βιολιού του Συνδέσμου και η Κα Μανιαδάκη που ερμήνευσαν τη «Σουίτα Μέρος 2» του Περικλή κούκου καθώς και κάποιες πολύ γνωστές και αξέχαστες μελωδίες του Μάνου Χατζιδάκι. Στην εκδήλωση παραβρέθηκαν μεταξύ άλλων οι βουλευτές Πειραιά κ. Δ. Καρύδης και Π. Μελάς, ενώ το Δήμο Πειραιά εκπροσώπησε ο Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου Παναγιώτης Κουβάτσος.

σκληρός. Εφάρμοσε υρίες & Κύριοι ένα σχέδιο ερήμωσης Αποτελεί μοναδικαι εξανδραποδισμού κό παγκοσμίως παράτο οποίο μετέβαλλε δειγμα για το πως ένας τις πόλεις και τα χωριά μικρός λαός κατόρθωτης Πελοποννήσου σε σε ζώντας επί τέσσερις στάχτη και καπνίζοαιώνες σε βάρβαρη ντα ερείπια. Ο άμαχος δουλεία, να διατηρήσει πληθυσμός περιφερότην εθνική του συνείταν στα βουνά και στις δηση, περί της κοινής σπηλιές για να γλιτώσει καταγωγής, θρησκείας από το μαχαίρι των αικαι γλώσσας και να μην γυπτίων και τρεφόταν αφομοιωθεί, να μη χαμε χόρτα και ρίζες. θεί από προσώπου γης. Ισχνές σκιές που έμοιαΠολλά χαρακτηριστικά ζαν με ανθρώπους του λαού συνετέλεσαν καταβεβλημένες από στη διατήρηση της την πείνα, το φόβο και εθνικής αυτογνωσίας, την έλλειψη αρμάτων κυρίως όμως θα πρέκαι τροφών. Τα μόνα πει να αναφερθούν η σημεία της Πελοπονπίστη στη θρησκεία, η νήσου που παρέμεναν καρτερία και η αντοχή, νησίδες αντίστασης και το εμπορικό πνεύμα ελευθερίας ήταν η Αρκαι το ναυτικό δαιμόνιο γολίδα, το Ναύπλιο, η σύμφυτα και τα δύο με Ακροκόρινθος, ο Ταΰτα γονίδια της φυλής γετος της Λακωνίας και και φυσικά οι κληροδοΤου Ιωάννη Παλούμπη | Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α. η Μονεμβασία. τημένες από γενιά σε Έχοντας υπ’ όψιν της η γενιά μεγάλες παραδόΠύλη την τραγική κατάσταση της Ελλάδας και θεωρώντας ότι η ελλησεις του Γένους και η εμπεδωμένη συνείδηση της κληρονομιάς των νική επανάσταση εξέπνεε, απέρριπτε κάθε πρόταση μεσολαβήσεως αρχαίων μεγαλείων. για ειρήνευση μεταξύ των εμπολέμων από τις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις Η ελληνική επανάσταση κράτησε οχτώ ολόκληρα χρόνια. Κατά τη και ανέμενε νέες ενισχύσεις από την Αίγυπτο για να επιφέρει το τελιδιάρκειά της έγιναν φανερά όλα τα χαρακτηριστικά της φυλής που κό της χτύπημα κατά των Ελλήνων. παρέμειναν αναλλοίωτα από την αρχαιότητα. Πράξεις άφθαστου Στο ευρωπαϊκό πλαίσιο η ελληνική επανάσταση αντιμετωπίσθηκε ηρωισμού και αυτοθυσίας εναλλάσσονταν με, φιλαυτίες και διχόκατά διαφορετικό τρόπο από τις κυβερνήσεις και διαφορετικά από νοιες. Είναι πράγματι εκπληκτικό το πόσο εύκολα οι πρόγονοί μας την κοινή γνώμη των χωρών της Ευρώπης. Πλέον συγκεκριμένα η εκείνης της περιόδου, απ’ τη μια μεριά έγραφαν σελίδες δόξας στα συγκυρία της άνθησης του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και η οθωμαΔερβενάκια, στο Μανιάκι, στο Μεσολόγγι, στην Ερεσό, στην Τένεδο, νική ακραία σκληρότητα που εφαρμοζόταν στην αντιμετώπιση των στη Χίο και από την άλλη επιδίδονταν σε εμφύλιες συρράξεις για την διαδοχικών ελληνικών εξεγέρσεων είχαν δημιουργήσει ένα κύμα κατάληψη και τη νομή της εξουσίας, όταν ο εχθρός καιροφυλακτούφιλελληνισμού στους λαούς της Ευρώπης. Η τραγική έξοδος του Μεσε και απεργαζόταν την κατάπνιξη της επανάστασης και τον αφανισολογγίου με τις θυσίες και τα πλείστα παραδείγματα ηρωισμού και σμό του ελληνικού γένους. Αυτοί ήταν οι πρόγονοί μας, αντιφατικοί, αυταπάρνησης μεταδόθηκε στην Ευρώπη και ενίσχυσε τη συμπάσυνδύαζαν τη φρόνηση με την αποκοτιά, τον άφθαστο αλτρουισμό θεια των λαών προς την ελληνική υπόθεση. Αντίθετα οι κυβερνήσεις, με την ιδιοτέλεια και χάρις σ’ αυτούς είμαστε σήμερα ελεύθεροι. στην αρχή τουλάχιστον, είχαν τοποθετηθεί ενάντια στην ελληνική Οι συνέπειες της ολέθριας πολιτικής της Κεντρικής Ελληνικής Διοίεπανάσταση, όπως υπαγόρευε η συμμετοχή τους στην κησης κατά τα έτη 1823-1825 και της έλλειψης συντοΙερά Συμμαχία που είχαν συστήσει οι Αυλές της Αγγλίνισμού και στοιχειώδους συνεννόησης μεταξύ των ας, Αυστρίας, Ρωσίας, Πρωσίας και Γαλλίας, μετά τη προκρίτων των νήσων, αλλά και μεταξύ των νησιωτών, Στην απέναντι σελίδα: Λιλαίλαπα των Ναπολεοντείων πολέμων. Σκοπός της Ιετων Μωραϊτών, των Ρουμελιωτών, και λοιπών αρχηθογραφία υπό Ου. Σμαρτ ράς Συμμαχίας ήταν η διατήρηση της υφισταμένης καγών ενόπλων ομάδων και διοικητών ναυτικών Μοιρών και Χ. Πάιαλλ με σκηνή ταστάσεως στον ευρωπαϊκό χώρο και επομένως κάθε έφεραν την επανάσταση περί το τέλος του 1826 μέχρι από την Ναυμαχία του επαναστατικό εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα αντιμετα μέσα του 1827 να πνέει τα λοίσθια. Στα αίτια αυτά Ναβαρίνου, Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Πάνω: τωπιζόταν ως εχθρικό. θα πρέπει να αποδοθούν κατά μεγάλο μέρος οι καταΙστιοφόρα. Ελαιογραφία Πέραν όμως της γενικής στάσεως, κάθε μία χώρα με την στροφές της Χίου το 1822, της Κάσου και των Ψαρών του Michele Felice. πολιτική της προσπαθούσε να επιτύχει τα περισσότερα το 1824, η αδυναμία ανεφοδιασμού του Μεσολογγίου δυνατά οφέλη από τη διαφαινόμενη συρρίκνωση, αν όχι από τον Απρίλιο του 1825 έως τον Απρίλιο του 1826, η κατάρρευση, της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Έτσι λοιανεμπόδιστη αποβίβαση αιγυπτιακών στρατευμάτων πόν πολύ περιληπτικά οι πολιτικές των χωρών εμφανίζονταν ως εξής: στην Πελοπόννησο το 1825 και το 1827, η τραγικότερη σελίδα της Η Ρωσία παρουσιαζόταν ως προστάτρια των ομοδόξων Χριστιαεπανάστασης η σφαγή του Φαλήρου την 24η Απριλίου του 1827, η νών των Βαλκανίων που καταδυναστεύονταν από τους τούρκους. αναπόφευκτη πτώση της Ακροπόλεως των Αθηνών τον Αύγουστο Διακαής όμως πόθος και μόνιμος στόχος της ρωσικής εξωτερικής του 1827, η υποσκέλιση του Παρνασσού και του Ελικώνα που σημαπολιτικής από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου ήταν η ελευθερία τοδοτούσαν την απόλυτη εξουθένωση κάθε επαναστατικής κίνησης ναυσιπλοΐας δια μέσου των Στενών των Δαρδανελίων και η κάθοδος της Στερεά Ελλάδας. της ρωσικής ναυτικής ισχύος στη Μεσόγειο. Σ’ αυτό το πλαίσιο η ελΟ πληθυσμός της χώρας εμπόλεμος και απόλεμος είχε ελαττωθεί ληνική επανάσταση ευθυγραμμιζόταν με τα ρωσικά συμφέροντα και καθ’ όσον ολόκληρες επαρχίες είχαν ερημωθεί. Τα υλικά μέσα που ως προς τούτο η υποστήριξή της ήταν ειλικρινής, καθώς αύξανε τη δεν ήταν ποτέ άφθονα είχαν εξαντληθεί. ρωσική επιρροή στα Βαλκάνια. Ο Παπαρρηγόπουλος χαρακτηρίζει την κατάσταση που είχε δημιουρΗ Αυστρία τηρούσε στάση θεματοφύλακα της Ιεράς Συμμαχίας και γηθεί με τη φράση «Ο Θεός είχεν αποσύρει την δεξιάν του αφ’ ημών». ήταν αντίθετη προς τις ελληνικές επιδιώξεις. Η ίδια συγκροτούνταν Καθ’ όλο το 1827 η Πελοπόννησος, η κοιτίδα της επανάστασης, πααπό ένα μωσαϊκό εθνοτήτων και δεν επιθυμούσε με κανένα τρόπο ρουσίαζε θέαμα οικτρό, καθώς αντιμετώπιζε τον φοβερότερο μέχρι να ενθαρρύνει πουθενά τάσεις εθνικής ανεξαρτησίας, κάτι που εντώρα εχθρό τον Αιγύπτιο Ιμπραήμ, γιο του Μεχμέτ Αλή, του Πασά δεχομένως θα είχε επιπτώσεις στο εσωτερικό της. της Αιγύπτου. Ο Ιμπραήμ συνδύαζε δύο ιδιότητες που τον καθιστούΗ Αγγλία, ιδίως στην αρχή, ήταν αντίθετη με τη ρωσική κάθοδο στη σαν τον πλέον επικίνδυνο αντίπαλο που είχε αντιμετωπίσει η επαΜεσόγειο, διότι θα ετίθετο υπό αμφισβήτηση η δική της θαλασσονάσταση. Ήταν μια στρατιωτική ιδιοφυία και συγχρόνως αδίστακτα

Επίλογος της Επανάστασης του 1821

H NAYMAXIA TOY NABAPINOY

Πάνω: Ελληνική οικογένεια διανυκτερεύουσα εις την ύπαιθρον μετά την δήωσιν της Πελοποννήσου από τον Ιμπραήμ. Δεξιά: Λιθογραφία του Ιμπραήμ Πασά. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

κρατορία. Επομένως ήταν αντίθετη με όποια κίνηση συνέτεινε προς αυτή την εξέλιξη. Αργότερα πιεζόμενη και από τη φιλελληνική στάση της κοινής της γνώμης τοποθετήθηκε υπέρ της ιδρύσεως ενός μικρού ημι-ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, φόρου υποτελούς στην οθωμανική Πύλη και ουσιαστικά αγγλικού προτεκτοράτου. Η Γαλλία μετά την ήττα της στους πολέμους του Ναπολέοντα προσπαθούσε να αποκατασταθεί ως Μεγάλη Δύναμη και ήθελε να καταστήσει παντού ενεργή την παρουσία της. Η στάση της απέναντι στην ελληνική υπόθεση ήταν φιλική, δείχνοντας έτσι στο εσωτερικό φιλελεύθερες τάσεις και στο εξωτερικό αύξηση της επιρροής της. Αυτό ήταν το περίγραμμα των διεθνών σχέσεων μέσα στο οποίο εξελισσόταν επί έξι χρόνια ο ελληνικός απελευθερωτικός αγώνας. Στις αρχές του 1826 σημειώνεται μια στροφή στην αγγλική εξωτερική πολιτική που συμπίπτει με την ισχυροποίηση των φιλελεύθερων στοιχείων στην αγγλική κυβέρνηση με την τοποθέτηση του Γεωργίου Κάνινγκ ως Υπουργού των Εξωτερικών. Στη μετάλλαξη αυτή συνετέλεσε η αποδοχή της πλέον ρεαλιστικής απόψεως ότι η υποστήριξη των ελλήνων μόνο από τους ρώσους δεν θα ήταν μακροχρονίως συμφέρουσα για την αγγλική πολιτική. Παράλληλα στη Ρωσία τον Δεκέμβριο του 1825 είχε πεθάνει ο τσάρος Αλέξανδρος που ήταν ένθερμος υπέρμαχος της Ιεράς Συμμαχίας και είχε αναλάβει ο τσάρος Νικόλαος, ο οποίος έδειχνε μεγαλύτερη αποφασιστικότητα για την προστασία των χριστιανών. Καρπός των ευνοϊκών, για την ελληνική επανάσταση, συγκυριών σε Αγγλία και Ρωσία ήταν το Πρωτόκολλο της Πετρουπόλεως που συνάπτεται στις 4 Απριλίου 1826 μεταξύ των δύο χωρών. Το Πρωτόκολλο προέβλεπε τη μεσολάβηση των δύο χωρών στην οθωμανική Πύλη και την εξάσκηση της επιρροής των προς την κατεύθυνση της ειρήνευσης της περιοχής, ιδιαίτερα του Αιγαίου για να μπορεί να κυκλοφορεί ελεύθερα η εμπορική ναυτιλία και του τερματισμού των σφαγών και του εξανδραποδισμού των χριστιανών. Παράλληλα εισηγείτο τη δημιουργία στοιχειωδώς αυτόνομης, αλλά υποτελούς 12

στον Σουλτάνο ελληνικής περιοχής, γεγονός που σύμφωνα με τους μεσολαβούντες θα απέβαινε εις όφελος της οθωμανικής αυτοκρατορίας, η οποία θα συγκεντρωνόταν στην ανασύνταξη του απέραντου κράτους της χωρίς στρατιωτικούς αντιπερισπασμούς. Η συμφωνία αυτή της Πετρουπόλεως αποτέλεσε την πρώτη διεθνή αναγνώριση του ελληνικού ζητήματος και η εφαρμογή της θα επιδιωκόταν, κατά μεν την Αγγλία μόνο με ειρηνικά μέσα, κατά δε τη Ρωσία ακόμη και δια των όπλων. Στις 8 Δεκεμβρίου 1826 στις αρχές του Πρωτοκόλλου της Πετρουπόλεως προσχώρησε και η Γαλλία, ενώ η Αυστρία παρέμεινε αντίθετη σε κάθε επέμβαση και εξάσκηση πίεσης προς την Τουρκία. Τον Ιανουάριο του 1827 οι πρεσβευτές της Αγγλίας και Ρωσίας πραγματοποίησαν το πρώτο διάβημα στην Κωνσταντινούπολη και ζήτησαν τη διακοπή των εχθροπραξιών. Η αντίδραση της Πύλης ήταν αρνητική χαρακτηρίζοντας την ελληνική υπόθεση εσωτερικό ζήτημα της οθωμανικής αυτοκρατορίας στο οποίο δεν μπορούσαν να έχουν λόγο εξωτερικές δυνάμεις. Το πρώτο εξάμηνο του 1827 έλαβαν χώρα συνεχείς διαπραγματεύσεις και ζυμώσεις δι αλληλογραφίας και αντιπροσώπων μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων της Ευρώπης Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας, Αυστρίας και Πρωσίας, σχετικά με την στάση που θα έπρεπε να τηρήσουν έναντι το ελληνικού ζητήματος. Η προσπάθεια ήταν να ασπασθούν τις αρχές του Πρωτοκόλλου της Πετρουπόλεως και άλλες δυνάμεις της Ευρώπης, ώστε η πίεση προς την οθωμανική Υψηλή Πύλη να γίνει ισχυρότερη και περισσότερο αποτελεσματική. Τα αντικρουόμενα επιχειρήματα και οι αντιτιθέμενες απόψεις αντανακλούσαν αφ’ ενός την φιλελληνική πίεση από την κοινή γνώμη των χωρών προς τις κυβερνήσεις τους, αλλά παράλληλα τα ανομολόγητα κρατικά συμφέροντα της κάθε μίας χώρας έναντι των λοιπών. Τον Μάιο του 1827 οι αρχικές τρεις, από τις πέντε διαλεγόμενες χώρες, αυτές που είχαν συμφωνήσει με το Πρωτόκολλο της Πετρουπόλεως, ήτοι Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία κατέληξαν σε ένα κείμενο συμφωνίας, που αποτύπωνε την απόφασή τους να παρέμβουν στην Οθωμανική Πύλη υπέρ της ειρήνευσης μεταξύ των Οθωμανών και των εξεγερμένων Ελλήνων. Το κείμενο της αποφάσεως των Βασιλικών Αυλών Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας εξειδικεύτηκε με τη Συνθήκη του Λονδίνου, η οποία υπογρά-

H NAYMAXIA TOY NABAPINOY άλλων μέσων «με τις βολές των πυροβόλων» φηκε στις 6 Ιουλίου του 1827 και στην οποία πεΣτις 25 Σεπτεμβρίου ο Κόδρινγκτον συνοδευόριλαμβάνονταν τα μέτρα τα οποία συμφώνησαν μενος από τον Γάλλο Ναύαρχο Δεριγνί που είχε οι συμβαλλόμενες χώρες να λάβουν, για να επιεν τω μεταξύ φτάσει στο Ναβαρίνο, επισκέφθηβάλλουν την ειρήνη. Στη Συνθήκη προβλεπόταν η καν τον Ιμπραήμ στο στρατόπεδό του στην Πύλο, μεσολάβηση προς τον Σουλτάνο και η εξάσκηση παρουσία και των δύο Ναυάρχων του, του αιγύπίεσης, αποκλειομένης όμως της προσφυγής στα πτιου Μωχαρέμ Μπέη και του τούρκου Ταχήρ όπλα για την επιβολή της θέλησης των τριών ΔυΜπέη που υπηρετούσαν υπό τις διαταγές του. Οι νάμεων. ευρωπαίοι Ναύαρχοι επέδωσαν τη Συνθήκη του Επισυναπτόμενο στη Συνθήκη υπήρχε ένα μυστιΛονδίνου για την κατάπαυση των εχθροπραξιών κό πρωτόκολλο στο οποίο συμφωνούσαν οι Δυστη θάλασσα και στην ξηρά και αφού ανακοίνωνάμεις ότι εάν η Πύλη δεν δεχόταν τη διακοπή των σαν ότι οι έλληνες είχαν ήδη δεχθεί την ανακωχή εχθροπραξιών οι τρεις Δυνάμεις θα επέβαλλαν εζήτησαν από τους μουσουλμάνους: την απόφασή των δια παντός μέσου αποκλειομέ1. Να απόσχουν από κάθε μετακίνηση του νης και πάλι της προσφυγής στα όπλα. Ένα μέτρο στόλου των από το Ναβαρίνο θα ήταν η σύναψη εμπορικών και διπλωματικών 2. Να σταματήσουν τις πολεμικές επιχειρήσχέσεων με την Ελλάδα. Τέλος συμφωνούσαν σεις κατά των ελλήνων ότι αν όλα αυτά δεν απέδιδαν, οι αντιπρόσωποί 3. Να επιστρέψουν ο αιγυπτιακός και ο τουρτους στο Λονδίνο θα είχαν την πληρεξουσιότηκικός στόλος στις βάσεις τους. τα να συζητήσουν και να προσδιορίσουν τα μεΟι δύο ευρωπαίοι Ναύαρχοι εξήγησαν στον τέπειτα μέτρα που θα χρειάζονταν να ληφθούν. Ιμπραήμ ότι οι κυβερνήσεις τους ήταν αποφαΟι συμφωνίες που έγιναν στο Λονδίνο στάλθησισμένες να εφαρμόσουν τη Συνθήκη, αλλά ότι καν προς με επιστολή οδηγιών του Υπουργού η δράση τους θα είχε ειρηνικό χαρακτήρα. Ο Εξωτερικών της Αγγλίας Ντάντλεϋ (Ο Κάνινγκ Ιμπραήμ υποσχέθηκε με τον λόγο της τιμής του είχε ήδη γίνει Πρωθυπουργός) προς τον Ναύαρότι δεν θα απέπλεε από το Ναβαρίνο. Πάντως χο Κόδρινγκτον επί κεφαλής της Αγγλικής ναυτιστο υποσυνείδητο του Κόδρινγκτον είχε ήδη κής Μοίρας στην Ανατολική Μεσόγειο, για να τις δημιουργηθεί η εντύπωση ότι ναι μεν η προσπάεφαρμόσει. Παράλληλα τις ίδιες οδηγίες λάμβαθεια θα ήταν να επιτύχει ανακωχή δια του αποναν και οι δύο άλλοι Ναύαρχοι από τις δικές τους κλεισμού κυρίως με ειρηνικά μέσα, αλλά αν χρειαρχές, Δεριγνί επί κεφαλής της Γαλλικής ναυτικής αζόταν θα προσέφευγε στη βία. Στην απόφαση Μοίρας και Χέϋδεν της αντίστοιχης Ρωσικής. αυτή είχε ενθαρρυνθεί και από τις διευκρινίσεις Οι οδηγίες συνοψίζονταν στην παρεμβολή των του Στράτφορντ Κάνινγκ από την Κωνσταντισυμμαχικών Μοιρών μεταξύ των αντιμαχομένούπολη. Ήταν απόλυτα φυσικό το μυαλό ενός νων, ώστε να επιτευχθεί ανακωχή των εχθροστρατιωτικού να βλέπει σαν συμπέρασμα των πραξιών και στην παρεμπόδιση εφοδιασμού των διαφόρων δυσερμήνευτων οδηγιών, ότι η τελική τούρκο-αιγυπτίων, που βρίσκονταν στην Πελοκατάληξη θα ήταν κάποια στρατιωτική αναμέπόννησο, με στόχο τον εξαναγκασμό σε απόσυρτρηση, εφ’ όσον ο στόχος θα ήταν η επιβολή της ση. Εφιστάτο δε η προσοχή των συμμάχων ότι η καταπαύσεως των εχθροπραξιών. παρεμβολή θα γινόταν με συμφιλιωτικό πνεύμα Σε αυτή την ερμηνεία τον ενθάρρυνε και ο Δεκαι τα μέτρα στα οποία θα αναγκάζονταν να ριγνί και αργότερα ο ρώσος Ναύαρχος Χέϋδεν, καταφύγουν θα έπρεπε να μην καταλήξουν σε ο οποίος έφτασε στις 13 Οκτωβρίου. Ο Χέϋδεν εχθροπραξίες. Οι στόλοι δεν θα έπρεπε να χρηήταν περισσότερο από όλους θερμός υποστησιμοποιηθούν παρά μόνο στην περίπτωση που ρικτής της στρατιωτικής ενέργειας κατά των οι τούρκοι θα επέμεναν να παραβιάσουν τις αποτούρκο-αιγυπτίων διότι αυτές ήταν και οι ενθαρκλεισμένες διαβάσεις. ρύνσεις που είχε πάρει από τον τσάρο Νικόλαο, Οι οδηγίες αυτές στάλθηκαν στις 12 Ιουλίου και ο οποίος αποχαιρετώντας τον στην Κροστάνδη ελήφθησαν από τον Κόδρινγκτον στις 7 Αυγούτου είχε πει: «ελπίζω στο τέλος-τέλος να δώσετε στου, ο οποίος φυσικά έσπευσε να ζητήσει διευένα μάθημα στους τούρκο-αιγυπτίους κατά τον κρινίσεις τόσο από τον Άγγλο Πρεσβευτή στην ρωσικό τρόπο». Κωνσταντινούπολη όσο και από το Λονδίνο. Παρ’ όλα ταύτα, όσο κι αν ο τρόπος εφαρμογής Στις 16 Αυγούστου οι τρεις Πρεσβευτές στην της Συνθήκης του Λονδίνου άφηνε περιθώρια Κωνσταντινούπολη επέδωσαν κοινό διάβημα για εναλλακτικές ενέργειες, οι επίσημες οδηγίστην Πύλη για την κατάπαυση των εχθροπραξιών ες των τριών κυβερνήσεων και το πνεύμα της εντός 15 ημερών, το οποίο όμως απορρίφθηκε. κυβερνήσεως του Κάνινγκ, Πρωθυπουργού της Στις 9 Σεπτεμβρίου οι Πρεσβευτές ανακοίνωσαν Αγγλίας μέχρι τις 8 Αυγούστου 1827, οπότε πέστην Πύλη ότι έδωσαν οδηγίες στους τρεις Ναυθανε αιφνιδίως, ήταν η εφαρμογή της Συνθήκης άρχους να εφαρμόσουν ειρηνικό αποκλεισμό. του Λονδίνου να πραγματοποιηθεί, κατ’ αρχήν, Ο Άγγλος Πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπομε ειρηνικά μέσα. λη Στράτφορντ Κάνινγκ, εξάδελφος του ΠρωΟ Κόδρινγκτον με τη Μοίρα του αποσύρθηκε θυπουργού Γεωργίου Κάνινγκ, ερμηνεύοντας στην απέναντι Ζάκυνθο και άφησε τη Φρεγάτα με ευρύτητα τη Συνθήκη του Λονδίνου έδωσε DARTMOUTH έξω από το Ναβαρίνο να επιτητις δικές του προσωπικές λεπτομερείς οδηγίες ρεί την παραμονή του μουσουλμανικού στόλου στον Κόδρινγκτον σε δύο επιστολές. Στην πρώμέσα στον όρμο. τη με ημερομηνία 19 Αυγούστου του έγραφε Στις 2, 3 και 4 Οκτωβρίου ο Ιμπραήμ παρασπόνότι «δεν πρέπει να λάβετε το μέρος κανενός των Από πάνω προς τα κάτω: Προσωπογραφία εμπολέμων, αλλά θα αντιπαραθέσετε τις δυνά- του Γεώργιου Κάνιγκ, χαρακτικό, Γεννάδειος δησε και προσπάθησε τρεις φορές να θέσει υπό μεις σας ανάμεσά τους και θα διατηρήσετε την Βιβλιοθήκη. Ο Sir Edward Codrington, o τον έλεγχό του τον Πατραϊκό κόλπο και να ανεφοειρήνη με τον τηλεβόα σας αν είναι δυνατόν. Κόμης Lοuis de Heiden και ο Υποναύαρχος διάσει την τουρκική φρουρά της Πάτρας, παρά Στην ανάγκη όμως … με τα μέσα που χρησιμο- Henri Daniel Gautier de Rigny, λιθογραφίες, τον «ιερό» λόγο τιμής που είχε δώσει στους δύο Ναυάρχους όταν τον είχαν επισκεφθεί. Ο Κόδρινποιούμε για να διατηρήσουμε ένα αποκλεισμό Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. γκτον τον απέτρεψε με απλή επίδειξη δυνάμεως απέναντι σε φίλους ή εχθρούς – εννοώ με τη 4 - 6 πλοίων, πλην όμως ενισχύθηκε η πεποίθησή βία». Στη δεύτερη επιστολή της 1ης Σεπτεμτου ότι δεν μπορούσε να βασίζεται στις διαβεβαιώσεις του αιγυπτίου βρίου έγραφε, ότι δεν θα έπρεπε ο Ναύαρχος να ενεργήσει με στρατηλάτη και κάποτε η τελική αναμέτρηση θα ήταν αναπόφευκτη. «εχθρικό πνεύμα» αλλά ότι «στην ανάγκη» οι διαταγές του «έπρεΗ λύσσα του Ιμπραήμ για τη συμμαχική επιτήρηση του στόλου του, πε να επιβληθούν με τη βία» και μετά την εξάντληση όλων των 13

H NAYMAXIA TOY NABAPINOY

Είσπλους στον όρμο. Προηγείται το Cabrian, έπεται το Glasgow. Αριστερά τμήμα της νησίδος Σφακτηρία.

που ετηρείτο κλεισμένος μέσα στον κόλπο του Ναβαρίνου, ξέσπασε σε εκτεταμένες επιχειρήσεις δηώσεως και καταστροφής ολόκληρης της Πελοποννήσου, σκοτώνοντας άνδρες, γυναίκες, παιδιά και ζώα, πυρπολώντας πόλεις, χωριά, καλλιέργειες και δάση. Όσοι κάτοικοι σώθηκαν στα βουνά μαστίζονταν από λιμό και τρέφονταν μόνο με αγριόχορτα. Προς επαλήθευση αυτών των αναφορών ο Κόδρινγκτον απέσπασε τη Φρεγάτα CABRIAN με κυβερνήτη τον Πλοίαρχο Hamilton να πλεύσει στον Μεσσηνιακό κόλπο. Στην επίσημη επιστολή του ο Hamilton επί λέξει αναφέρει: «Έχω την τιμή να σας πληροφορήσω ότι έφτασα εδώ χτες με τη συνοδεία της Ρωσικής Φρεγάτας KONSTANTINE. Εισπλέοντας στον όρμο παρατηρήσαμε σύννεφα καπνού τα οποία αποδείκνυαν ότι η διαδικασία της ερήμωσης συνεχιζόταν. Τα πλοία αγκυροβόλησαν έξω από τις Κιτριές της Καλαμάτας και αποστείλαμε μία κοινή επιστολή με τον Ρώσο Πλοίαρχο προς τον Τούρκο Διοικητή. Στους απεσταλμένους με την επιστολή δεν επετράπη να πλησιάσουν στο αρχηγείο, ούτε μέχρι τώρα έχουμε λάβει απάντηση. Το απόγευμα βγήκαμε στη στεριά στον ελληνικό τομέα και μας υποδέχθηκαν με μεγάλο ενθουσιασμό. Η απόγνωση των κατοίκων που αποσύρονται από τα πεδινά είναι συνταρακτική. Γυναίκες και παιδιά πεθαίνουν κάθε στιγμή από απόλυτη ασιτία μη έχοντας άλλη τροφή από βρασμένα χορτάρια. Υποσχέθηκα να στείλω μια μικρή ποσότητα άρτου στις σπηλιές στα βουνά εκεί όπου αυτοί οι εξαθλιωμένοι έχουν καταφύγει. Υποθέτω ότι αν ο Ιμπραήμ παραμείνει στην Ελλάδα, περισσότερο από το ένα τρίτο των κατοίκων της θα πεθάνει από ασιτία» Οι πράξεις αυτές θεωρήθηκαν όχι μόνο παραβιάσεις της Συνθήκης, αλλά και έργα ανεξήγητης θηριωδίας, γι αυτό αποφασίσθηκε η αποστολή της αγγλικής Φρεγάτας DARTMOUTH μέσα στον κόλπο του Ναβαρίνου για να επιδώσει προσωπικώς στον Ιμπραήμ σχετική προειδοποίηση. Η Φρεγάτα επέστρεψε ύστερα από άκαρπες προσπάθειες να συναντήσει τον Ιμπραήμ, ο οποίος μονίμως απουσίαζε προφασιζόμενος κάποιο λόγο. Στις 18 Οκτωβρίου οι τρεις συμμαχικές Μοίρες συγκεντρώθηκαν έξω από το Ναβαρίνο και κατόπιν συσκέψεως των τριών Ναυάρχων συνέταξαν ένα Πρωτόκολλο στο οποίο διαπιστωνόταν η παρασπονδία του Ιμπραήμ και η απροθυμία του να δεχθεί τις προβλέψεις της Συνθήκης του Λονδίνου. Το πρωτόκολλο συμφωνίας των τριών Ναυάρχων έκλεινε με τις λύσεις που εξετάσθηκαν και την απόφαση την οποία πήραν: «Λαμβάνοντας υπόψη ότι στους διοικητές των συμμαχικών μοιρών δεν μένει παρά η εκλογή μεταξύ τριών τρόπων επιβολής της θελήσεως των αντιστοίχων αυλών τους, και συγκεκριμένα: 1ον. Εξακολούθηση σε όλο το διάστημα του χειμώνα ενός αποκλεισμού, δυσχερούς, δαπανηρού και ανώφελου, εφόσον μια καταιγίδα θα μπορούσε να διασκορπίσει τις Μοίρες και να επιτρέψει στον 14

Ιμπραήμ να μεταφέρει τον καταστρεπτικό του στρατό σε διάφορα σημεία του Μορέα και των νησιών. 2ον. Συγκέντρωση των συμμαχικών Μοιρών στο ίδιο το Ναβαρίνο και εξασφάλιση δια της συνεχούς παρουσίας τους της απραξίας του Οθωμανικού στόλου. Αλλά αυτό το μέσο από μόνο του οδηγεί σε ατέρμονα κατάσταση, εφόσον η Πύλη επιμένει να μην αλλάζει σύστημα. 3ον. Κατάπλους των Μοιρών και λήψη θέσεων στο Ναβαρίνο με σκοπό να επαναληφθούν προς τον Ιμπραήμ οι προτάσεις οι οποίες, σύμφωνα με το πνεύμα της συνθήκης, θα είναι φανερά πλεονεκτικές για την Πύλη. Μετά την μελέτη των τριών αυτών τρόπων, ομόφωνα αποφασίσαμε ότι ο τρίτος τρόπος θα μπορέσει, χωρίς αιματοχυσίες και χωρίς εχθροπραξίες, αλλά απλώς με την επιβλητική παρουσία των Μοιρών, να επιφέρει αποτέλεσμα που θα οδηγήσει στον επιθυμητό σκοπό: Κατά συνέπεια τον υιοθετήσαμε και με το παρόν πρωτόκολλο διακηρύσσουμε την πρόθεσή μας να τον εφαρμόσουμε» Έτσι αποφασίσθηκε να εισπλεύσουν οι τρεις Μοίρες στον κόλπο του Ναβαρίνου, να αγκυροβολήσουν πλησίον των τούρκο-αιγυπτιακών πλοίων και να επαναλάβουν στον Ιμπραήμ τις προτάσεις τους. Το σχέδιο είσπλου εκπονήθηκε από τον Κόδρινγκτον ο οποίος έλαβε υπ’ όψιν του διάφορα στοιχεία, μεταξύ των οποίων να κρατηθούν χωριστά οι Γάλλοι από τους Ρώσους και δεύτερον να δοθεί σε καθένα από τους συμμάχους ευκαιρία που να ικανοποιεί την αξιοπρέπειά του. Ελήφθη επίσης υπ’ όψιν ότι στα αιγυπτιακά πλοία υπηρετούσαν γάλλοι αξιωματικοί και επομένως δεν θα έπρεπε κατά το δυνατόν να παραταχθεί η γαλλική Μοίρα απέναντι από αυτά. Ο μουσουλμανικός στόλος ήταν αγκυροβολημένος σε τρεις γραμμές και σε σχήμα ημικυκλίου ανοικτού προς την είσοδο του όρμου. Το σχέδιο αγκυροβολίας του μουσουλμανικού στόλου είχε εκπονηθεί από τον Γάλλο αξιωματικό του ναυτικού Letellier που υπηρετούσε κοντά στον αιγύπτιο Ναύαρχο Μωχαρέμ Μπέη. Τα μουσουλμανικά πλοία είχαν πλαγιοδετήσει επάνω στις αλυσίδες των αγκυρών τους, ώστε ανεξάρτητα από τη διεύθυνση του πνέοντος ανέμου να μπορούν να παρουσιάζουν την πλευρά τους και επομένως την πλήρη κανονιοστοιχία, προς το κέντρο του ημικυκλίου. Οι διαταγές που είχε δώσει ο Κόδρινγκτον όριζαν σαφώς ότι κανένα συμμαχικό πλοίο δεν θα άρχιζε πυρ παρά μόνο εάν άρχιζαν πρώτοι οι αντίπαλοι. Η 20η Οκτωβρίου που ορίσθηκε ως ημέρα εφαρμογής του σχεδίου ξημέρωσε με αίθριο καιρό, γαληνιαία θάλασσα και υποπνέοντα ΝΑ άνεμο ούριο για τα εισπλέοντα στον όρμο συμμαχικά πλοία. Περί ώραν 13:00 φάνηκαν τα συμμαχικά πλοία να πλησιάζουν προς την είσοδο του όρμου σε τρεις στήλες πλέοντα με τον άνεμο στο δεξιό ισχύον (δευτερόπρυμα).

H NAYMAXIA TOY NABAPINOY Οι συμμαχικές ναυτικές Μοίρες είχαν την ακόλουθη σύνθεση:

Α.- Αγγλική Μοίρα 1. ASIA 2. GENOA 3. ALBION 4. DARTMOUTH 5. CAMBRIAN 6. GLASGOW 7. TALBOT 8. ROSE 9. MOSQUITO 10. BRISK 11. PHILOMEL 12. HIND

Πλοίο Γραμμής Πλοίο Γραμμής Πλοίο Γραμμής Φρεγάτα Φρεγάτα Φρεγάτα Κορβέτα Κορβέτα Κορβέτα Κορβέτα Κορβέτα Ημιολία

84 πυροβόλων. Ναυαρχίδα. 74 πυροβόλων. 74 πυροβόλων. 42 πυροβόλων. 48 πυροβόλων. 50 πυροβόλων. 28 πυροβόλων. 18 πυροβόλων. 10 πυροβόλων. 10 πυροβόλων. 10 πυροβόλων. 6 πυροβόλων.

Β. - Γαλλική Μοίρα 1. SIRENE 2. SCIPION 3. TRIDENT 4. BRESLAU 5. ARMIDE 6. DAPHNE 7. ALCYONE

Φρεγάτα Πλοίο Γραμμής Πλοίο Γραμμής Πλοίο Γραμμής Φρεγάτα Ημιολία Ημιολία

60 πυροβόλων. Ναυαρχίδα. 74 πυροβόλων. 74 πυροβόλων. 74 πυροβόλων. 44 πυροβόλων. 6 πυροβόλων. 10 πυροβόλων.

Γ.- Ρωσική Μοίρα 1. AZOFF Πλοίο Γραμμής 2. EZEKIEL Πλοίο Γραμμής 3. HANHOULD Πλοίο Γραμμής 4. ALEXANDER NEWSKY Πλοίο Γραμμής 5. PROVORNOY Φρεγάτα 6. HELENA Φρεγάτα 7. KONSTANTINE Φρεγάτα 8. CASTOR Φρεγάτα

74 πυροβόλων. Ναυαρχίδα. 74 πυροβόλων. 74 πυροβόλων. 74 πυροβόλων. 48 πυροβόλων. 48 πυροβόλων. 50 πυροβόλων. 48 πυροβόλων.

Σύμφωνα με την αναφορά του Γραμματέως του Τούρκου Ναυάρχου που δόθηκε στον Άγγλο Ναύαρχο Κόδρινγκτον μετά τη ναυμαχία οι τρείς Οθωμανικές ναυτικές Μοίρες που βρίσκονταν στον κόλπο του Ναβαρίνου είχαν την ακόλουθη σύνθεση:

Α.- Τουρκικά πλοία 1. 3 Πλοία Γραμμής 2. 15 Φρεγάτες 3. 18 Κορβέτες 4. 4 Πάρωνες

2 των 84 και 1 των 76 πυροβόλων. 48 πυροβόλων. 18-24 πυροβόλων. 19 πυροβόλων.

Β.- Αιγυπτιακά πλοία. 1. 4 Φρεγάτες 2. 8 Κορβέτες 3. 8 Πάρωνες 4. 6 Πυρπολικά.

64 πυροβόλων. 18-24 πυροβόλων. 19 πυροβόλων.

Γ.- Τυνησιακά πλοία. (Δεν έλαβαν μέρος στην ναυμαχία) 1. 2 Φρεγάτες. 2. 1 Πάρων.

Δ.- Μεταγωγικά. 41 πλοία εκ των οποίων 8 Αυστριακά.

Στον όρμο επικρατούσε πλήρης ησυχία και τα τουρκικά στρατεύματα που είχαν κατασκηνώσει γύρω από το φρούριο του Νεοκάστρου, καθώς και οι άνδρες των πυροβολείων εκατέρωθεν της εισόδου, κοιτούσαν περίεργοι τα συμμαχικά πλοία, όπως εισέπλεαν ένα, ένα και λάμβαναν το προκαθορισμένο αγκυροβόλιό τους. Μια άσφαιρη βολή πυροβόλου αντήχησε από το φρούριο του Νεοκάστρου η οποία εξελήφθη ως βολή χαιρετισμού, αλλά μάλλον επρόκειτο περί προειδοποιήσεως. Λίγες στιγμές αργότερα μια λέμβος αποσπάσθηκε από την αιγυπτιακή ναυαρχίδα, πλεύρισε την αγγλική HMS ASIA εν κινήσει και επέδωσε στον Κόδρινγκτον μήνυμα του Μωχαρέμ Μπέη ο οποίος ζητούσε από τον άγγλο Ναύαρχο να μην επιμείνει στην πρόθεσή του να αγκυροβολήσει με ολόκληρο το στόλο και ότι ο ίδιος δεν είχε πρόθεση να τον πολεμήσει. Ο Κόδρινγκτον απάντησε ξερά ότι δεν ήλθε για να λάβει διαταγές, αλλά για να δώσει. Δύο πιθανώς τυχαία επεισόδια έλαβαν χώρα εντός του όρμου πριν ακόμα αγκυροβολήσουν όλα τα συμμαχικά πλοία στις θέσεις τους, ως εκ τούτου το σχέδιο αγκυροβολίας του Κόδρινγκτον τελικά δεν ολοκληρώθηκε. Η Φρεγάτα DARTMOUTH μόλις αγκυροβόλησε αντιλήφθηκε ότι ένα τουρκικό πυρπολικό που βρισκόταν πολύ κοντά της ετοιμαζόταν από το πλήρωμά του για ανάφλεξη. Ο κυβερνήτης captain Fellowes διέταξε άμεση καθαίρεση λέμβου με υποπλοίαρχο επί κεφαλής ο οποίος είχε εντολή να πει στο πυρπολικό να σταματήσει τις ενέργειές του και να μεθορμίσει λίγο μακρύτερα. Καθώς όμως η λέμβος πλησίαζε δέχθηκε αθρόα πυρά φορητού οπλισμού από το πυρπολικό. Ένας Υποπλοίαρχος και μερικοί από το πλήρωμα της λέμβου φονεύθηκαν. Η Φρεγάτα DARTMOUTH όπως ήταν φυσικό απάντησε επίσης με φορητό οπλισμό για να καλύψει την οπισθοχώρηση της λέμβου της. Στα αμυντικά πυρά βοήθησε και η γαλλική Φρεγάτα SIRENE. Τότε η αιγυπτιακή Φρεγάτα ISBANIA έβαλλε βολή πυροβόλου μεγάλου διαμετρήματος κατά της SIRENE. Το βλήμα εξερράγη στο μεσόστεγο και προξένησε πυρκαγιά και θύματα. Βάσει των υφισταμένων διαταγών η SIRENE άρχισε αμέσως πυρ κατά της ISBANIA. Παράλληλα με αυτό το επεισόδιο ένα δεύτερο διαδραματιζόταν βορειότερα του όρμου. Ο Κόδρινγκτον δοθέντος ότι κατά τον είσπλου είχε λάβει διαβεβαίωση από τον Μωχαρέμ Μπέη ότι δεν προτίθεται να πολεμήσει σκέφτηκε να στείλει στον τούρκο Ναύαρχο Ταχήρ παρόμοια διαβεβαίωση. Έτσι έστειλε λέμβο προς την τουρκική ναυαρχίδα με τον υπηρετούντα επί του ASIA έλληνα Πέτρο Μικέλη, ως διερμηνέα. Καθώς όμως η λέμβος ήταν έτοιμη να παραβάλει στην τουρκική ναυαρχίδα, ένας από το πλήρωμα του τουρκικού πλοίου πρόβαλε από μια κανονιοθυρίδα (μπουκαπόρτα) και με ένα πιστόλι σκότωσε τον Μικέλη. Η λέμβος οπισθοχώρησε αμέσως για να επιστρέψει στο πλοίο της ενώ το HMS ASIA την κάλυπτε με πυρά και ξαφνικά όλα τα πλοία άρχισαν να βάλλουν και η ναυμαχία γενικεύθηκε. Η ώρα ήταν 15:15. Το πυρ ήταν σφοδρότατο και από τις δύο πλευρές ο δε όρμος σύντομα μεταβλήθηκε σε κόλαση φλογών και καπνού. Τα συμμαχικά πλοία άρχισαν αμέσως να αποδεικνύουν το ψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης των πυροβολητών τους. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο η τουρκική ναυαρχίδα ανατινάχτηκε και βυθίστηκε, η δε αιγυπτιακή, που μπήκε κι αυτή στη μάχη παρά τη διαβεβαίωση του Ναυάρχου της, εξέπεσε στα αβαθή και προσάραξε αφού ο Μωχαρέμ Μπέης την είχε ήδη εγκαταλείψει και είχε αποβιβασθεί με μια βάρκα στην ακτή. Τα τουρκικά και τα αιγυπτιακά πλοία ακολούθησαν πολύ σύντομα την τύχη των αντιστοίχων ναυαρχίδων, ενώ τα συμμαχικά, παρά τα πλήγματα που δέχθηκαν και τα θύματα που είχαν, διατήρησαν την ψυχραιμία τους και επέδειξαν υψηλό ηθικό και πείσμα. Πλείστα ήταν τα παραδείγματα επίδειξης αξιοθαύμαστης άμιλλας μεταξύ των συμμαχικών πληρωμάτων, που προστάτευαν τα αλλοεθνή συντροφικά πλοία με αυταπάρνηση, γενναιότητα και ηρωισμό. Στις 18:00 το πυρ σίγησε και η εικόνα του όρμου έδειχνε γεμάτη από καπνούς, συντρίμμια, ναυάγια, επιπλέοντα νεκρά σώματα και φωνές από ναυαγούς και πληγωμένους Η ναυμαχία διήρκεσε κάτι λιγότερο από τρεις ώρες και το συγκλονιστικό χαρακτηριστικό της στοιχείο ήταν η ολοκληρωτική απώλεια των στόλων της Τουρκίας και της Αιγύπτου. Από τα συμμαχικά πλοία αρκετά υπέστησαν σημαντικές ζημιές και υποχρεώθηκαν το αμέσως επόμενο διάστημα να πλεύσουν σε διάφορα λιμάνια για να επιληφθούν των επισκευών. Κανένα πλοίο δεν βυθίστηκε. Από τα Οθωμανικά πλοία κατεστράφησαν πλήρως 1 Πλοίο Γραμμής, 12 Φρεγάτες, 22 Κορβέτες, 19 Πάρωνες, 1 Ημιολία και 5 πυρπολικά. 15

H NAYMAXIA TOY NABAPINOY Σύνολο 50 πολεμικά. Τα λοιπά διασωθέντα είχαν σημαντικές ζημιές τέτοιας έκτασης που αποκλειόταν η δυνατότητα πλου για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Στα διασωθέντα περιλαμβάνονταν και τα πλοία της Τυνησιακής Μοίρας τα οποία δεν έλαβαν μέρος στη ναυμαχία και στα οποία επετράπη από τον Κόδρινγκτον να αποχωρήσουν από το Ναβαρίνο λίγες μέρες αργότερα. Οι βεβαιωμένες απώλειες ανθρωπίνου δυναμικού ήταν μόνο οι συμμαχικές και ανέρχονταν σε: Άγγλοι: 80 νεκροί 206 τραυματίες. Γάλλοι: 43 νεκροί 144 τραυματίες. Ρώσοι: 59 νεκροί 159 τραυματίες. Σύνολο: 182 νεκροί 509 τραυματίες. Σημείωση: Για σύγκριση θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι απώλειες των Άγγλων στην ναυμαχία του Τραφάλγκαρ ήταν μόνο 24 νεκροί και 100 τραυματίες. Οι Οθωμανικές απώλειες σε προσωπικό δεν είναι επιβεβαιωμένες καθώς διάφορες πηγές δίδουν διαφορετικούς αριθμούς. Μερικές πηγές ανεβάζουν τους νεκρούς σε 4.000 ή ακόμη και σε 6.000. Η πλέον πιθανή εκτίμηση είναι αυτή του Γάλλου M. Letellier ο οποίος υπηρετούσε ως εκπαιδευτής στον αιγυπτιακό στόλο. Οι νεκροί εκτιμήθηκαν σε

Άλλωστε δεν ήταν καθόλου μέσα στη λογική της διεθνούς διπλωματίας της εποχής ότι θα επιχειρείτο επίθεση εναντίον μιας αυτοκρατορίας, για ένα εσωτερικό της ζήτημα, αμφισβητήσιμης διεθνούς νομιμότητας. Αυτός ήταν, κατά τη γνώμη μου και ο λόγος, που ενώ ο μουσουλμανικός στόλος με το σχέδιο αγκυροβολίας του είχε προετοιμασθεί άριστα από τον Γάλλο Letellier για κάθε ενδεχόμενο, δεν εκμεταλλεύθηκε το πλεονέκτημά του, την περίοδο αδυναμίας των συμμαχικών Μοιρών, που ήταν το χρονικό διάστημα είσπλου στον όρμο. Πράγματι η στιγμή διέλευσης των πλοίων και ειδικότερα του πρωτόπλου κάτω από τα πυροβολεία του Νεοκάστρου και συγχρόνως του σημείου εστίασης των μουσουλμανικών πυρών όλων των πλοίων, ήταν η καταλληλότερη για την εκδήλωση επιθετικής ενέργειας εναντίον των συμμαχικών Μοιρών. Αφ’ ης στιγμής δεν έγινε εκμετάλλευση αυτής της συμμαχικής αδυναμίας και τα πλοία εισέπλευσαν ανενόχλητα και έπλευσαν κοντά στα αντίστοιχα μουσουλμανικά, το πλεονέκτημα είχε χαθεί και το αποτέλεσμα της ναυμαχίας θα εκρίνετο, όπως και τελικά κρίθηκε, από την ευστοχία των πυρών και την εκπαίδευση των ομοχειριών των πυροβόλων, στα οποία οι σύμμαχοι υπερτερούσαν.

Διακρίνονται από αριστερά: η τυνησιακή ναυαρχίδα, το Hanhoute, η αιγυπτιακή ναυαρχίδα, έκρηξη μιας τουρκικής φρεγάτας, το Azoff, τουρκικά πλοία που έχουν εξωκοίλει και το Albion.

3.000 και οι τραυματίες σε 1.109. Η προσωπική εκτίμηση του ομιλούντος είναι ότι έχουν μάλλον διασωθεί τα νούμερα αντεστραμμένα, δηλαδή θα ήταν περισσότερο αληθοφανές εάν ήταν 1.109 οι νεκροί και 3.000 οι τραυματίες. Στο σημείο αυτό θα διακινδυνεύσω μιαν απάντηση στο ερώτημα ποιες θα μπορούσε να ήταν οι εντολές που είχε πάρει ο τουρκο – αιγυπτιακός στόλος. Πιστεύω ότι και οι δύο Ναύαρχοι Μωχαρέμ και Ταχήρ είχαν λάβει οδηγίες από τον Ιμπραήμ να μην προκαλέσουν τη σύρραξη. Το τελευταίο πράγμα που θα επιθυμούσε η Υψηλή Πύλη εκείνη τη χρονική στιγμή ήταν να προκληθούν εχθροπραξίες με μία από τις Αγγλία, Γαλλία ή Ρωσία και πολύ περισσότερο με τις δύο ή τις τρεις. Αντίθετα έβλεπε ότι θα μπορούσαν να ικανοποιήσουν τους συμμάχους Ναυάρχους με τη φαινομενική συμμόρφωση προς τις πρόνοιες της Συνθήκης του Λονδίνου, ενώ έξω στη στεριά, μακριά από την παρατήρηση των πλοίων, σε μικρό χρονικό διάστημα θα μπορούσαν να επιτύχουν τον αντικειμενικό τους σκοπό, που ήταν η εξάλειψη των τελευταίων θυλάκων ελληνικής αντίστασης και η επιβολή της τουρκο-αιγυπτιακής κυριαρχίας σε όλη την Πελοπόννησο. 16

Επομένως, όπως ο Κόδρινγκτον, έτσι και οι μουσουλμάνοι Ναύαρχοι είχαν προετοιμάσει τα πληρώματά τους για όλα τα ενδεχόμενα, αλλά είχαν δώσει εντολές να μην προκαλέσουν την ανάφλεξη. Το σημείο στο οποίο διέφεραν ήταν το επίπεδο αυτοσυγκράτησης των πληρωμάτων το οποίο χαρακτήριζε και το επίπεδο συνειδητής πειθαρχίας, άρα και εμπιστοσύνης στις εντολές των αντιστοίχων Ναυάρχων και αυτό αποτελούσε ένα ακόμη σημείο υπεροχής των συμμάχων. Υπάρχουν δύο τρόποι να δει κανείς τη σύγκριση δυνάμεων των στόλων που αντιπαρατάχθηκαν στο Ναβαρίνο. Ο ένας είναι να αναφέρει τον αριθμό των πλοίων και των πυροβόλων που ήρθαν αντιμέτωπα. Τα συμμαχικά πλοία ήταν 27 και τα πυροβόλα 1.276, έναντι 69 μουσουλμανικών πλοίων και 1.994 πυροβόλων ή κατ’ άλλες πηγές 2.240. Αυτός είναι ένας τρόπος ανάγνωσης των στοιχείων που αντιπαρατέθηκαν στη ναυμαχία και ήταν ο τρόπος που οι Ναύαρχοι Κόδρινγκτον και Χέϋδεν σχολίασαν εκ των υστέρων τη σύγκρουση και την παρουσίασαν αρκετοί συγγραφείς. Θα πρέπει όμως να γίνει υπενθύμιση του γεγονότος, ότι μέχρι τότε,

H NAYMAXIA TOY NABAPINOY με πρωθυπουργό τον ΟυέΦρεγάτες και μικρότερα λινγκτον, ήταν ο λόγος του πλοία δεν λάμβαναν μέρος θρόνου στις 29 Ιανουαρίσε ναυμαχίες, οι οποίες διου του 1828, στον οποίον εξάγονταν καθ’ ολοκληρίαν εξεφράσθη η λύπη της Αγαπό τα Πλοία Γραμμής Τρίγλικής Κυβέρνησης για το κροτα και Δίκροτα. «απροσδόκητο και ατυχές Τα μικρότερα πολεμικά αυτό γεγονός» της ναυμαπλοία χρησιμοποιούνταν σε χίας. δευτερεύουσες φάσεις της Με την επιστροφή του μάχης. Είναι δε γεγονός πως στην Αγγλία ο Κόδρινγκτον σε προγενέστερες ναυμαχίυπέβαλλε βάσει σχετικού ες ένα μόνο Πλοίο Γραμμής νόμου την αίτηση επιδοείχε επανειλημμένα αντιμεμάτων του προσωπικού τωπίσει επιτυχώς μέχρι και του στόλου που ενεπλάκη έξι Φρεγάτες ή διαφορετικό στη μάχη και των συντάξεαριθμό μικρότερων πλοίων. ων για τις οικογένειες των Είναι επομένως αντιληπτό φονευθέντων. Η απάντηση στους ειδικευμένους περί που έλαβε ήταν: ότι η Αγτην ναυτική ισχύ, τί σήμαινε γλία δεν βρισκόταν σε πόη σύγκρουση 10 συμμαχιλεμο με την Τουρκία. Τότε κών Πλοίων Γραμμής εναο Κόδρινγκτον αντέδρασε ντίον 3 μουσουλμανικών στα ακίνητα νερά του κόλ- Η αναγγελία του αποτελέσματος της ναυμαχίας του Ναβαρίνου: Άνω: Στο Παρίσι, Σάββα- με αναίδεια προς τον πρωθυπουργό της Αγγλίας και που. το 10 Νοεμβρίου 1827. Κάτω: Στο Λονδίνο, Δευτέρα 12 Νοεμβρίου 1827. Aρχείο Ν.Μ.Ε. τελικώς αποστρατεύθηκε. Η μεγάλη υπέρ των συμΑποσύρθηκε φυσικά πικραμάχων διαφορά εξισορρομένος. πείτο από την έξοχη προΗ αλήθεια είναι ότι κανείς ετοιμασία υποδοχής των εκ των τριών Ναυάρχων αντιπάλων, που συνιστούσε δεν κλήθηκε να πολεμήσει το σχέδιο αγκυροβολίας υπέρ βωμών και εστιών, ουδενός δε η χώρα του Οθωμανικού στόλου. Σύμφωνα με αυτό κινδύνευε από την Τουρκία με την οποία εξ το πλάνο αγκυροβολίας οι φρεγάτες και τα άλλου, οι τρεις δυνάμεις διατηρούσαν ομαμικρότερα πλοία, έχοντας πλαγιοδετήσει, λές διπλωματικές σχέσεις. Παρά ταύτα η σχημάτιζαν δεύτερη γραμμή και συμπλήρωείσοδος των πλοίων τους στο Ναβαρίνο με ναν τα κενά της πρώτης, βρίσκοντας πεδίο τον επικρατούντα ΝΑ ούριο άνεμο, που καθιβολής για τα πυροβόλα τους, προς το κέντρο στούσε την έξοδο τουλάχιστον δυσχερή αν του ημικυκλίου. Κατ’ αυτό τον τρόπο γινόταν όχι αδύνατη, καθώς και η αγκυροβολία τους η καλλίτερη δυνατή εκμετάλλευση όλων των στο μέσον της τοξοειδούς διατάξεως του πυροβόλων ανεξαρτήτως σε πόσο μικρά εχθρού, αποτέλεσαν άκρως ριψοκίνδυνες πλοία ανήκαν. ενέργειες τριών gentlemen εν ονόματι του Είπαμε όμως ότι αυτό το πλεονέκτημα δεν το δικαίου και μόνο. εκμεταλλεύθηκε η μουσουλμανική πλευρά. Ο Κόδρινγκτον δεν παρέδωσε τα όπλα. ΚαΗ ναυμαχία του Ναβαρίνου έθεσε δύο ορότήλθε στον πολιτικό στίβο και το 1831 εκλέσημα στον κατά θάλασσα πόλεμο χθηκε βουλευτής. Το 1834 έφερε στη Βουλή • Ήταν η τελευταία ναυμαχία ιστιοφόρων το θέμα των αμοιβών των πληρωμάτων και τη σχετική άρνηση του πλοίων. Ύστερα από περίπου 40 αιώνες κατά τους οποίους το Wellington να πληρώσει. Η Βουλή υπερψήφισε την πρόταση και ο κουπί και το πανί κυριαρχούσαν στις θάλασσες, ο ατμός έκανε Wellington αναγκάσθηκε να εγκρίνει την πληρωμή του ποσού για αισθητή την παρουσία του και σηματοδοτούσε μια διαφορετην αποζημίωση των ανδρών. Όταν με τις εκλογές του 1837 επατική περίοδο της ιστορίας του ανθρώπινου γένους. Στον κατά νήλθαν στην αρχή οι φιλελεύθεροι (Wiggs ή Liberals) ο Κόδρινθάλασσα πόλεμο, μόλις προ μηνός, στη Σκάλα Σαλώνων, το γκτον ανακλήθηκε στο Ναυτικό με το βαθμό του Αντιναυάρχου πρώτο πολεμικό ατμόπλοιο στον κόσμο, που ελάμβανε μέρος και κατέλαβε ανώτατη θέση, μέχρι την αποστρατεία του. Πέθανε σε επιχειρήσεις, το ελληνικό ΚΑΡΤΕΡΙΑ, άνοιγε την εποχή της το 1851. χρήσης του ατμού. Στην Κωνσταντινούπολη οι Τούρκοι έγιναν έξω φρενών και σκλή• Ήταν η μόνη ναυμαχία από την εμφάνιση του πυροβόλου που ρυναν τη στάση τους, με αποτέλεσμα οι τρεις μεγάλες δυνάμεις διεξήχθη τελείως στατικά με τους δύο στόλους επ’ αγκύρα. Σε να διακόψουν τις σχέσεις και τον Δεκέμβριο να ανακαλέσουν τους όλες τις προηγούμενες ναυμαχίες ο ένας τουλάχιστον από τους Πρέσβεις τους. Στις 26 Απριλίου του 1828, σαν επακόλουθο της αντιπάλους εκινείτο. οξύνσεως των σχέσεων, η Ρωσία κήρυξε τον πόλεμο κατά της ΤουρΤα νέα για την ναυμαχία έφθασαν στο Λονδίνο, το Παρίσι και την κίας και εισέβαλε στα Βαλκάνια. Στις 19 Ιουλίου του 1828 αποφαΠετρούπολη τη δεύτερη εβδομάδα του Νοεμβρίου. Στις 10 Νοεμσίστηκε στο Λονδίνο από τις τρεις δυνάμεις η αποστολή γαλλικών βρίου δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα LONDON GAZETTE ολόκληρη στρατευμάτων υπό τον MAISON για να εκδιώξουν τους Αιγυπτίους η έκθεση του Κόδριγκτον για τη ναυμαχία. Οι αντιδράσεις ήταν διααπό την Πελοπόννησο, ενώ στις 9 Αυγούστου υπογράφηκε στην φορετικές στις τρεις πρωτεύουσες: Στην Πετρούπολη πανηγύρισαν. Αλεξάνδρεια συμφωνία μεταξύ Αγγλίας και Αιγύπτου, για την αποΟ Τσάρος μάλιστα παρασημοφόρησε τον Κόδριγκτον και του έθεσε χώρηση του Ιμπραήμ από την Πελοπόννησο. Στις 22 Μαρτίου 1829 στη διάθεσή του Ρωσικό πολεμικό, εάν ήθελε να το χρησιμοποιήσει. υπογράφηκε στο Λονδίνο το πρωτόκολλο με το οποίο αναγνωριζόΣτη Γαλλία υπήρξε ο ίδιος ενθουσιασμός και παρασημοφορία του ταν η αυτονομία της Ελλάδας και οριζόταν ως βόρειο όριο του πρώΚόδριγκτον. Στην Αγγλία η κοινή γνώμη θαύμασε τον Κόδρινγκτον του Ελληνικού Κράτους η γραμμή από τον Βόλο έως τον Αμβραγια το αποτέλεσμα της ναυμαχίας, αλλά η Κυβέρνηση που εν τω μεκικό. Στις 14 Σεπτεμβρίου 1829 υπογράφηκε μεταξύ Τουρκίας και ταξύ ανέλαβαν οι συντηρητικοί, υπήρξε πολύ σκεπτική. Και ναι μεν Ρωσίας η συνθήκη της Αδριανουπόλεως, η οποία προέβλεπε αναπαρασημοφόρησαν και τίμησαν τον Κόδριγκτον για τη νίκη του, λυτικά στο 10ο άρθρο της την ανεξαρτησία της Ελλάδας με τα ίδια άρχισαν όμως μια σειρά ενεργειών εναντίον του, με την κατηγορία όρια του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου του 1829. Όμως και το πρωότι υπερέβη τις διαταγές τις οποίες είχε. Η πρώτη αντίδραση ήταν να τόκολλο του Λονδίνου του 1829 και η Συνθήκη της Αδριανουπόλεαντικατασταθεί στα καθήκοντά του ως Ναυτικός Διοικητής της Μεως του 1829 προέβλεπαν ότι η Ελλάδα θα παρέμενε φόρου υποσογείου από τον Ναύαρχο Poultenay Malcolm τελής στον Σουλτάνο. Και μόνο με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, Το αποκορύφωμα της δυσαρέσκειας της Αγγλικής Κυβερνήσεως 17

H NAYMAXIA TOY NABAPINOY

Κωνσταντίνος Βολανάκης, Η ναυμαχία του Ναβαρίνου κατά Garneray. Λάδι σε καμβά, 131 x 171 εκ., Πειραιάς, Ν.M.E.

της 3ης Φεβρουαρίου 1830, που το αποδέχθηκε η Τουρκία στις 24 Απριλίου 1830 αναγνωρίσθηκε η πλήρης ανεξαρτησία της Ελλάδας. Έτσι, η Ναυμαχία του Ναβαρίνου αποτέλεσε τον καταλύτη για την δημιουργία μιας σειράς γεγονότων, επί διεθνούς επιπέδου, τα οποία οδήγησαν τελικά στην ανεξαρτησία της Ελλάδας. Αντίθετα με τον Κόδρινγκτον, οι άλλοι δύο ναύαρχοι είχαν ηρεμότερη καριέρα. Ο Δεριγνί έγινε υπουργός και πέθανε σχετικά νέος, το 1835. Ο Χέϋδεν πέρασε 16 χρόνια ως στρατιωτικός Διοικητής της επαρχίας του Revel, όπου ήταν πολύ δημοφιλής και αξιαγάπητος. Όταν πέθανε το 1850 τον έκλαψε όλη η επαρχία και ετάφη με τιμές στον ναό του Vichygorod. Οι τρεις Δυνάμεις, οι στόλοι των οποίων συμπαρατάχθηκαν στο Ναβαρίνο, είδαν από λίγο διαφορετική οπτική γωνία η καθεμία το αποτέλεσμα της ναυμαχίας και την επίδραση που είχε στην απελευθέρωση της Ελλάδας. • Ο Άγγλος ιστορικός Richard Clogg στην εισαγωγή της μονογραφίας του για τον ελληνικό αγώνα της ανεξαρτησίας, παραθέτοντας την αγγλική τοποθέτηση, γράφει ότι: «Η συντριβή του αιγυπτιακού στόλου στο Ναβαρίνο, σε τελική ανάλυση εξασφάλισε την επιτυχή έκβαση του ελληνικού ζητήματος» • Η γαλλική οπτική ήταν ότι αναμφίβολα η ναυμαχία του Ναβαρίνου διαδραμάτισε αποφασιστικό ρόλο στην έκβαση του ελληνικού πολέμου για ανεξαρτησία, διότι από στρατιωτικής απόψεως βελτίωσε τη θέση των ελλήνων. Μετά όμως απ’ αυτήν το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας εξακολουθούσε να παραμένει στα χέρια των τουρκο – αιγυπτιακών δυνάμεων. Μόλις το φθινόπωρο του 1828, μετά την απόβαση του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος στον Μοριά, υπό τον Μαιζόν, τα στρατεύματα των κατακτητών εγκατέλειψαν την Πελοπόννησο. • Τέλος η ρωσική άποψη είναι πως η απόβαση του Μαιζόν στην Πελοπόννησο πραγματοποιήθηκε μετά την έναρξη του ρωσο – τουρκικού πολέμου των ετών 1828 – 1829 και υπήρξε άμεσο αποτέλεσμα αυτού. Είναι γεγονός και πρέπει να λαμβάνεται υπ’ όψιν ότι μετά το Ναβαρίνο και μέχρι την έναρξη του ρωσο – τουρκικού πολέμου η Πύλη διέθετε αρκετές στρατιωτικές δυνάμεις ώστε να προβεί σε νέες προσπάθειες πλήρους κατάπνιξης της εξέγερσης των ελλήνων. Ήταν ο ρωσο – τουρκικός πόλεμος 18

που έλυσε σαν τον γόρδιο δεσμό με το σπαθί τις ατελείωτες διαπραγματεύσεις και ήταν η Συνθήκη της Αδριανουπόλεως της 2ας Σεπτεμβρίου 1829 που αναγνώρισε, για πρώτη φορά, την αυτονομία της Ελλάδας. Όλοι, ωστόσο, οι ιστορικοί συμπίπτουν ότι παρά τον σημαντικό ρόλο της εξωτερικής βοήθειας, η απελευθέρωση αυτή υπήρξε πριν απ’ όλα έργο των ιδίων των ελλήνων και αποτέλεσμα των ατελείωτων ποταμών αίματος και θυσιών που υπέστησαν. Πολλά έχουν γραφεί για τις συγκυρίες που οδήγησαν στη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Όπως παραδείγματος χάριν ότι στις 16 Οκτωβρίου, τέσσερις μόλις μέρες προ της ναυμαχίας, είχαν αποσταλεί καινούργιες οδηγίες προς τον Κόδρινγκτον από τη νέα κυβέρνηση της Αγγλίας, οδηγίες που εμπόδιζαν πολύ περισσότερο τη δυνατότητα εμπλοκής του σε εχθροπραξίες. Με τις ταχύτητες όμως διαβιβάσεως των εντολών που επικρατούσαν εκείνη την εποχή, όπως γίνεται κατανοητό, δεν έφτασαν έγκαιρα. Σε συγκυρίες επίσης θα πρέπει να αποδοθεί και το φιλελληνικό πνεύμα από το οποίο διεπόταν ο Γεώργιος Κάνινγκ, πρώτα Υπουργός Εξωτερικών της Αγγλίας και μετά, κατά την κρισιμότερη περίοδο, Πρωθυπουργός της χώρας. Αλλά και ο εξάδελφός του, Στράτφορντ Κάνινγκ, Πρεσβευτής της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη, από ανάλογο πνεύμα διεπόταν και ήταν αυτός που ενεθάρρυνε τον Κόδρινγκτον να ερμηνεύσει κατά στρατιωτικό τρόπο τις ασαφείς εντολές που του είχαν δοθεί. Τέλος αρκετά έχουν γραφεί για τη φυσιογνωμία του ίδιου του Κόδρινγκτον, τον φιλελληνισμό του και την αυστηρή στρατιωτική του ιδιοσυγκρασία. Είναι χαρακτηριστικό ότι, όπως έγραφε στη γυναίκα του, την παραμονή της εισόδου στον όρμο του Ναβαρίνου διάβαζε τη διεξαγωγή της μάχης και της ναυμαχίας της Σφακτηρίας που έλαβε χώρα το 425 π.Χ. μεταξύ Αθηναίων και Σπαρτιατών κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Η αλήθεια είναι πως η ιστορία γράφεται από συγκυρίες, συμπτώσεις και ανθρώπους με αδυναμίες και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Το γεγονός παραμένει πως η ναυμαχία του Ναβαρίνου που πραγματοποιήθηκε λόγω των ασαφών οδηγιών που είχαν δοθεί σε ένα ικανό και στρατιωτικά διαπαιδαγωγημένο Ναύαρχο αποτέλεσε τον επίλογο της ελληνικής επανάστασης και οδήγησε στη δημιουργία της μικρής μεν, αλλ’ επιτέλους ελεύθερης Ελλάδας.

ΑΣΦΑΛΕΙΕΣ ΑΣΦΑΛΙΣΤΕΣ Η προστασία την οποία τόση ανάγκη έχουν πάντες οι ασχολούμενοι με το διεθνές εμπόριο εξακολουθεί να προσφέρεται και σήμερα, όπως και στους περασμένους αιώνες, από τους ασφαλιστές, οι οποίοι έναντι αμοιβής (ασφαλίστρου), εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν με ευκολία τις ζημιές, οι οποίες αλλιώς θα έπεφταν στους λίγους. Οι θαλάσσιοι κίνδυνοι, η φωτιά, οι κίνδυνοι των πολέμων κ.λ.π. εξακολουθούν να υφίστανται παρ’ όλο που τα πλοία έγιναν πολύ μεγαλύτερα και προστατεύονται από σύγχρονα ναυτιλιακά βοηθήματα και συσκευές ασφαλείας, που επινοήθηκαν από την σύγχρονη επιστήμη.

Του Κωνσταντίνου Α. Φιλίππου

Διπλ. Ναυπηγού-Μηχανολόγου, Μέλους του Ν.Μ.Ε.

την πραγματικότητα, η θαλάσσια ασφάλιση, σήμερα, παρουσιάζεται περισσότερο απαραίτητη στο διεθνές εμπόριο και στην ναυτιλία απ’ ότι στο παρελθόν και αυτό διότι το οικονομικό μέγεθος ενός σημερινού ναυτικού ατυχήματος είναι κατά πολύ βαρύτερο από εκείνο του παρελθόντος. Παρ’ όλο που δεν υπάρχει νομική υποχρέωση των πλοιοκτητών και των εμπόρων στην σύναψη ναυτικής ασφαλίσεως, για προστασία της περιουσίας τους έναντι απωλειών ή ζημιών ή ακόμα προς εξασφάλιση των υποχρεώσεων τους προς τρίτους, οι σύγχρονες μέθοδοι χρηματοδότησης της ναυτιλίας και του διεθνούς εμπορίου συχνά δεν τους επιτρέπουν πολλά περιθώρια επί του θέματος αυτού. Το κεφάλαιο που υπόκειται σε απώλεια στα σύγχρονα πλοία φθάνει σε τέτοιο ύψος ώστε πολλοί λίγοι από αυτούς που ασχολούνται με την ναυτιλία θα μπορούσαν ή θα ήθελαν να δημιουργήσουν τα αναγκαία αποθέματα ώστε να τους επιτρέπεται να αντιμετωπίσουν τα μεγάλα ναυτικά ατυχήματα για τα οποία η ασφάλιση προσφέρει προστασία. Εκτός των ανωτέρω πολλά πλοία είναι υποθηκευμένα σε τράπεζες ή άλλα ιδρύματα τα οποία, έστω και αν ο πλοιοκτήτης είναι διατεθιμένος να εκμεταλλευθεί το πλοίο του ανασφάλιστο, οι ενυπόθηκοι δανειστές επιμένουν σε ένα ασφαλιστήριο συμ-

βόλαιο σαν τριτεγγύηση για το δάνειο. Στο διεθνές εμπόριο για την προσφορά τέτοιου είδους παράπλευρης εξασφάλισης, η ναυτική ασφάλεια επιτρέπει στους εμπόρους να εμπορεύονται ευρύτερα και πιο ελεύθερα και χωρίς να δεσμεύονται από τους περιορισμούς του μικρού κεφαλαίου. Χωρίς την προστασία ενός ασφαλιστηρίου συμβολαίου, ο φορτωτής, ο οποίος επένδυσε όλο το κεφάλαιό του σε ένα φορτίο αγαθών για ένα θαλάσσιο ταξίδι, θα χρειάζεται να αναμένει την είδηση της ασφαλούς άφιξης πριν προχωρήσει στην επόμενη φόρτωση. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για την χρηματοδότηση του υπερποντίου εμπορίου προλαμβάνουν τις καθυστερήσεις αυτές, οι οποίες αλλιώς θα ήταν αναπόφευκτες σε σχέση με την πληρωμή αγαθών, τα οποία πωλούνται υπερποντίως. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι, σχεδόν σε κάθε υπερπόντια εμπορική συναλλαγή, ο τραπεζίτης αναλαμβάνει τους οικονομικούς κινδύνους, ο έμπορος τους εμπορικούς, ο πλοιοκτήτης αναλαμβάνει την μεταφορά και ορισμένες ευθύνες που απορρέουν από αυτήν και ο ασφαλιστής αναλαμβάνει την προστασία όλων των ανωτέρω σε περίπτωση απώλειας ή ζημιάς από ναυτικούς ή άλλους κινδύνους. Ασφάλιση γενικά Ο όρος ασφάλιση, ασφαλιστής, ασφαλιζόμενος είναι όροι που χρησιμοποιούνται για ασφαλίσεις τόσο για συμβάντα, τα οποία οριστικά θα συμβούν, όπως ο θάνατος –το μόνο αβέβαιο στοιχείο σε αυτήν την περίπτωση είναι η ημερομηνία του συμβάντος– όσο και για συμβάντα, τα οποία μπορεί και να μην συμβούν όπως πυρκαγιά, κλοπή, ατύχημα, ασθένεια κλπ. Ορισμός της ασφαλίσεως Η μορφή της ασφαλίσεως, την οποία όλοι σήμερα γνωρίζουμε, είναι απλώς το αποτέλεσμα περιόδων εξέλιξης του παρελθόντος. Ο πρωτόγονος άνθρωπος ενδιαφερόταν μόνο να εξασφαλίσει τις καθημερινές του ανάγκες όπως τροφή, ενδυμασία, εργαλεία και στέγη. Με την ανάπτυξη του πνεύματος και την αύξηση των αγαθών του έμαθε να σκέπτεται και για το μέλλον. Εμαθε να προσχεδιάζει. Την περίοδο αυτή ανακάλυψε πρώτον, ότι αυτός μόνος του δεν ήταν δυνατόν να λάβει επαρκή μέτρα ή να σχηματίσει αρκετά μεγάλα αποθέματα για να προστατεύσει τον εαυτό του από όλους τους κινδύνους και τις απειλές,

ΕΜΠΟΡΙΚΗΝΑΥΤΙΛΙΑ

στους οποίους αυτός και η περιουσία του μπορούσε να εκτεθεί, και δεύτερον ότι πολλοί άλλοι συνάνθρωποί του είχαν τα ίδια ακριβώς προβλήματα με αυτόν, δηλαδή ότι πολλά μέλη της κοινωνίας του ήταν εκτεθειμένα στους ίδιους κινδύνους και απειλές όπως αυτός. Από την στιγμή που έγινε αυτή η διαπίστωση μια λύση των αμοιβαίων αυτών προβλημάτων υπήρχε. Να μοιρασθούν οι κίνδυνοι μεταξύ των μελών της κοινωνίας. Ο κίνδυνος δεν θα απειλεί πλέον ένα και μόνο άτομο. Αν σε αυτήν την διαπίστωση προστεθεί ότι αυτές που φαίνονταν να είναι οι μεμονωμένες ανάγκες προστασίας έναντι ορισμένων κινδύνων δεν είναι και τόσο μεμονωμένες μέσα στην ίδια την κοινότητα, η οποία έχει επαρκή αριθμό μελών, τότε έχουμε ήδη τους βασικούς παράγοντες στους οποίους στηρίζεται η ασφάλιση. Η Ναυτική Ασφάλιση είναι δυνατόν να ορισθή ως ακολούθως: «Το συμβόλαιο ναυτικής ασφάλισης είναι ένα συμβόλαιο όπου ο ασφαλιστής αναλαμβάνει να αποζημιώσει τον ασφαλισμένο, με συγκεκριμένο τρόπο συμφωνίας, ο οποίος αναφέρεται σε αυτό, σε περίπτωση ναυτικών απωλειών, δηλαδή απώλεια που συμβαίνει κατά την θαλάσσια μεταφορά.» Ενας άλλος ορισμός της ασφάλισης είναι: «Το συμβόλαιο αποζημιώσεως, που έχει γίνει με καλή πίστη, αναφέρεται σε ένα ορισμένο αντικείμενο, για οποιονδήποτε έχει νόμιμο ενδιαφέρον, και έναντι ενδεχομένων κινδύνων οι οποίοι καθορίζονται σαφώς και στους οποίους το αντικείμενο είναι πράγματι εκτεθειμένο, με αντάλλαγμα ένα σταθερό και καθοριζόμενο τίμημα».

Επίσης η ασφάλιση είναι δυνατόν να ορισθεί: «Η σύμβαση μεταξύ ασφαλιστού και ασφαλιζομένου, με την οποία ο πρώτος αναλαμβάνει την υποχρέωση, έναντι ορισμένου ανταλλάγματος, να αποζημιώσει τον ασφαλιζόμενο για ζημιά ή απώλεια, την οποία θα μπορούσε να υποστεί το αντικείμενον ασφάλισης μέσα σε ορισμένο χρόνο από θαλάσσιο κίνδυνο». Κατά την ναυτική νομοθεσία όλων των κρατών, κάθε νόμιμος ναυτικός κίνδυνος δυνατόν να αποτελέσει αντικείμενο ναυτικής ασφάλισης δηλαδή: α. Κάθε είδους αγαθό ή άλλο κινητό, το οποίο είναι εκτεθειμένο σε ναυτικούς κινδύνους. β. Οι αποδοχές ή προσκτήσεις οποιουδήποτε ναύλου, εισιτηρίων, προμήθειας, κέρδους ή άλλα χρηματικά ευεργετήματα ή η εξασφάλιση οποιασδήποτε προκαταβολής, δάνεια ή έξοδα, τα οποία κινδυνεύουν από την έκθεση της ασφαλιστέας περιουσίας σε ναυτικούς κινδύνους. γ. Οποιαδήποτε υποχρέωση έναντι τρίτων προκύπτει για τους πλοιοκτήτες ή άλλων ενδιαφερομένων προσώπων ή υπευθύνων για την ασφαλισμένη περιουσία λόγω ναυτικών κινδύνων. Με τον όρο ναυτικοί κίνδυνοι εννοούμε τους κινδύνους που προέρχονται ή συμβαίνουν εν πλώ, όπως κίνδυνοι από την θάλασσα, θύελλες, συγκρούσεις, προσαράξεις, πυρκαγιές, κλοπή, αποβολή φορτίου, ναυταπάτη, πολεμικοί κίνδυνοι, πειρατές, συλλήψεις, κατασχέσεις, παρεμποδίσεις, κατακρατήσεις και οποιονδήποτε άλλον κίνδυνο παρόμοιο με τους παραπάνω ή ο οποίος θα καθορίζεται από το συμβόλαιο.

ΟΡΙΣΜΟΣ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΑΣΦΑΛΙΣΕΩΣ Η θαλάσσια ασφάλιση μπορεί να ορισθεί ως εξής: Θαλάσσια ασφάλιση είναι ένα συμβόλαιο αποζημίωσης που έχει σκοπό να θέσει τον ασφαλιζόμενο στην θέση την οποία θα είχε εάν, η καλυπτόμενη από το συμβόλαιο, απώλεια δεν συνέβαινε. Μόνο πραγματικές απώλειες μπορούν να αποζημιωθούν εκτός από περιπτώσεις υπεραξίας άνευ δόλου. Ενας άλλος ορισμός της θαλάσσιας ασφάλισης έχει ως εξής: -Συμβόλαιο αποζημίωσης συγκεκριμένης συμφωνίας για προστασία από απώλειες προερχόμενες από θαλάσσιους κινδύνους. -Συμβαλλόμενα μέρη: Ασφαλιστής και Ασφαλιζόμενος -Αντιπαροχή: Το ασφάλιστρο Οταν υπάρχουν μικτοί κίνδυνοι, θαλάσσιοι και ξηράς, το συμβόλαιο μπορεί να καλύψει: -Θαλάσσιους κινδύνους και -Κινδύνους ανάλογους ή τυχαίους προς τους θαλάσσιους κινδύνους, όπως μεταφορά δια ξηράς προς τον λιμένα. ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΚΑΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΞΗΡΑΣ Είναι δυνατόν το συμβόλαιο της θαλάσσιας ασφάλισης, αναλόγως τους όρους του, ή της συνήθειας του ειδικού εμπορίου, να επεκταθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να προστατεύει τον ασφαλιζόμενο έναντι απωλειών στα εσωτερικά ύδατα (κλειστών θαλασσών) ή κάθε κινδύνου ξηράς, ο οποίος μπορεί να συμβεί σε μια θαλάσσια μεταφορά. Αν το πλοίο τελεί υπό ναυπήγηση ή καθέλκυση ή από οποιοδήποτε κίνδυνο 21

ΕΜΠΟΡΙΚΗΝΑΥΤΙΛΙΑ

ανάλογο προς τους θαλάσσιους κινδύνους καλύπτεται από συμβόλαιο του τύπου της θαλάσσιας ασφάλισης. Είδη θαλάσσιας ασφάλισης: α. Σκάφος Η ασφάλιση αυτή αφορά το πλοίο και συμπεριλαμβάνει το σκάφος και τις μηχανές και ο πλοιοκτήτης είναι ο ασφαλισμένος. Άλλα μέρη δυνατόν να έχουν ασφαλιστικά δικαιώματα στο πλοίο, δυνατόν να είναι δανειστέα, πράκτορες κ.λ.π. Ασφάλιση του σκάφους μπορεί να συναφθεί για ένα ταξίδι ή για μία χρονική περίοδο. Γενικά το συμβόλαιο για μια χρονική περίοδο είναι για ένα έτος αλλά και για μακρύτερη περίοδο π.χ για την περίοδο παραμονής σε λιμάνι κλπ. Ανάλογοι κίνδυνοι: Κίνδυνοι λιμένος, μικρά σκάφη, εκσκαφές κλπ. β. Κίνδυνοι ναυπηγήσεως Η ασφάλιση αυτή αφορά την κατασκευή του πλοίου. Η χρονική περίοδος ασφαλίσεως, σε αυτή την περίπτωση, είναι συνήθως μακρύτερη του ενός χρόνου. Ανάλογοι κίνδυνοι: Πλοία υπό επισκευή ή μετασκευή κλπ. γ. Φορτίο Η ασφάλιση αυτή αφορά αγαθά φορτωνόμενα στο πλοίο για μεταφορά από ένα τόπο σε ένα άλλο. Τόσο ο πωλητής όσο και ο αγοραστής έχουν ασφαλιστικό ενδιαφέρον επί του φορτίου. Ανάλογοι κίνδυνοι: Αποσκευές, αεροπορική ή μεταφορά ξηράς ή εσωτερικών θαλάσσιων διωρύγων κλπ. δ. Νομίσματα και πολύτιμα είδη Η ασφάλιση αυτή αφορά νομίσματα ή πολύτιμα είδη, τα οποία στέλλονται από ένα τόπο σε κάποιον άλλο και είναι ανάλογη με την ασφάλιση του φορτίου.

ε. Ναύλος Το διακινδυνεύον μέρος του ναύλου, δηλαδή το ποσό που καταβάλουμε ή που θα καταβάλουμε για την μεταφορά των αγαθών, έχει ασφαλιστικό ενδιαφέρον. Ο ασφαλιζόμενος μπορεί να είναι ο πλοιοκτήτης, ο εξαγωγέας ή ο εισαγωγέας κλπ. Ανάλογοι κίνδυνοι: Ενοίκιο (χρονοναύλωση), απώλεια ενοικίου κλπ. στ. Ευθύνες Πολλές είναι οι ευθύνες που μπορούν να προκύψουν από την θαλάσσια μεταφορά γενικά. Μέρος των ευθυνών αυτών καλύπτονται από τα ασφαλιστικά συμβόλαια του σκάφους. Πολλοί εξάλλου καλύπτονται από τους Αλληλοασφαλιστικούς Οργανισμούς, οι οποίοι είναι οργανισμοί αμοιβαίας προστασίας των πλοιοκτητών. Η ΓΕΝΙΚΗ ΑΒΑΡΙΑ Γενικές παρατηρήσεις Για να κατανοήσουμε καλύτερα το σύνολο της πρακτικής της γενικής αβαρίας, θα πρέπει κατ’ αρχήν να την εξετάσουμε τελείως ξεχωριστά από τον θεσμό της ασφάλισης. Η γενική αβαρία είναι ένας ναυτικός θεσμός, ο οποίος επηρεάζει ζωτικά ολόκληρη την ναυτική κοινωνία ασφαλισμένη ή όχι. Αν το σημείο αυτό κατανοηθεί τότε πολλά πράγματα αποσαφηνίζονται. Είναι το καθήκον κάθε πλοιοκτήτη να φροντίζει για την είσπραξη των συνεισφορών της γενικής αβαρίας οποτεδήποτε λάβει χώρα μια απώλεια του είδους αυτού. Ο υπολογισμός και οι σχετικές διαδικασίες απαιτούν μεγάλη πείρα και σχεδόν απαραίτητα την όλη υπόθεση αναλαμβάνει διακανονιστής αβαριών (Average adjuster). Η αρχή που υπογραμμίζει τον νόμο της γενικής αβαρίας είναι ότι όλα τα μέρη θα συνεισφέρουν στην θυσία που γίνε-

ται σε τέτοιο βαθμό ώστε ο ιδιοκτήτης των θυσιασθέντων αγαθών να βρεθεί στην ίδια θέση όπως εαν θυσιάζονταν τα αγαθά κάποιου άλλου αντί τα δικά του. Είναι λογικό εφ’ όσον έγινε η θυσία και το πλοίο και το φορτίο έφτασαν ασφαλώς στο λιμάνι, το πρόσωπο το οποίο υπέφερε την απώλεια, να βρεθεί στην ίδια θέση με τα άλλα μέρη τα οποία έλαβαν μέρος στον κίνδυνο (περιπέτεια). Σε σχέση με την ασφάλιση, κατά κανόνα, τα ασφαλιστήρια συμβόλαια καλύπτουν τον ασφαλιζόμενο για την απώλεια σε περίπτωση γενικής αβαρίας και στις υποχρεώσεις του για συνεισφορά σε αυτήν. ΙΣΤΟΡΙΑ - ΟΡΙΣΜΟΙ ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΑΒΑΡΙΑΣ Η αρχή της γενικής αβαρίας χάνεται στους αιώνες. Το παλαιότερο στοιχείο είναι ένα κεφάλαιο στους Πανδέκτες του Ιουστινιανού προερχόμενο από τον Νόμο των Ροδίων. Από αυτό συμπεραίνουμε ότι ο θεσμός υπήρχε και κατά το 400 π.Χ. διότι αυτή την περίοδο θεωρείται ότι η ροδιακή ναυτιλία βρισκόταν στην ακμή της. Ο Νόμος των Ροδίων αναφέρει ότι αν εμπορεύματα εκβληθούν του πλοίου για να ελαφρώσει, ότι θυσιάστηκε χάρη των άλλων, πρέπει οι άλλοι να συνεισφέρουν για τα θυσιασθέντα είδη (Κεφάλαιον ΛΑ’ περί πλοίου ζημίαν παθόντος τα μέρη του φορτίου εκβληθέντος). Οι Ρωμαίοι διαμόρφωσαν περισσότερο τις αρχές της γενικής αβαρίας, περιορίζοντας το δικαίωμα της απαιτήσεως για την απώλεια η οποία έγινε εκούσια χάριν του συνόλου, καθορίζοντας ότι όταν μια απώλεια προέρχεται από ατύχημα πρέπει να την υφίσταται ο ιδιοκτήτης του. Ούτε οι αρχές της Ολερόν του ναυτικού δικαστηρίου του Μπορντώ, ούτε άλλοι μεταγενέστεροι νόμοι διαφέρουν κατά πολύ από τις παραπάνω αρχές. Ο ορισμός της γενικής αβαρίας, όπως περιλαμβάνεται στο GUIDON DE LA MER, αποτέλεσε την βάση της ORDINANCE του Λουδοβίκου 14ου το 1861, την οποία μιμήθηκαν και τα άλλα Ευρωπαϊκά κράτη. Ο ορισμός στην GUIDON DE LA MER έχει ως ακολούθως: «Ο ασφαλιστής υποχρεούται να αποζημιώσει τον έμπορό του για έξοδα απώλειας, αβαρίας και ζημίας τα οποία θα συμβούν στα εμπορεύματα, από τον χρόνο της φορτώσεως, το σύνολο των οποίων συμπεριλαμβάνεται στην λέξη «αβαρία» και η οποία λαμβάνει αρκετές έννοιες.» Κατ’ αρχήν καλείται κοινή ή γενική αβαρία αυτή που προκύπτει από την εκβολή φορτίου ή άλλων βαρών, με σχοινιά, ιστία ή ιστούς, κομμένα για την σωτηρία του πλοίου και των εμπορευμάτων, η αποζημίωση για τα οποία εισπράττεται από το πλοίο και το φορτίο, λόγος για τον οποίο καλείται και «κοινή». Οι κανόνες Υόρκης - Αμβέρσης 1924 και 1950 αναφέρουν:

ΕΜΠΟΡΙΚΗΝΑΥΤΙΛΙΑ

«Υπάρχει πράξη γενικής αβαρίας μόνο όταν οποιαδήποτε έκτακτη θυσία ή έξοδος είναι ηθελημένα και λογικά έγιναν ή συνέβησαν προς κοινή σωτηρία με σκοπό την προφύλαξη από άμεσο κίνδυνο της περιουσίας σε μια κοινή θαλάσσια περιπέτεια.» Τα βασικά στοιχεία της γενικής αβαρίας μπορούν να συναθροισθούν ως ακολούθως: Για να γίνει δεκτή απώλεια (ζημιά) στην γενική αβαρία: -Το αίτιο πρέπει να είναι εκτάκτου χαρακτήρος -πρέπει να έχει γίνει σωφρόνως -κατ’ ανάγκην και -να αναληφθεί ηθελημένα σε ώρα γενικού κινδύνου -πρέπει να έχει σαν σκοπό την κοινή σωτηρία πλοίου και φορτίου σαν σύνολον -ο κίνδυνος πρέπει να παρέλθει πριν εισπραχεί η συνεισφορά. Στην πράξη μπορεί να παρατηρήσουμε ασάφεια ως προς την φρασεολογία. Ο όρος «Γενική Αβαρία» χρησιμοποιείται με τρεις τουλάχιστον έννοιες για τις οποίες ο περισσότερο ακριβής ορισμός είναι: Μια πράξη γενικής αβαρίας (θυσία και/ή έξοδος) έχει ως αποτέλεσμα μια απώλεια από την γενική αβαρία (χρηματική δαπάνη - βλάβη), η οποία αποζημιώνεται με την συνεισφορά. Το προς αποζημίωση ποσό είναι το ποσό το οποίο συνεισφέρουν όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη προς αποζημίωση των μερών εκείνων τα οποία υπέστησαν οικονομική ζημιά από την πράξη της γενικής αβαρίας. Διαφορά μεταξύ Γενικής και Μερικής Αβαρίας Γενική Αβαρία είναι η ηθελημένη

θυσία η οποία εκτελείται προς χάριν όλων των κινδυνευόντων μερών και συνεπώς επιβαρύνονται αναλόγως δια συνεισφοράς οι ενδιαφερόμενοι ενώ Μερική Αβαρία είναι τυχαία και «παραμένει ένθα επιπίπτει» δηλαδή επιβαρύνεται εκείνος ο οποίος υπέστη την ζημιά.

Προσάραξη: Ζημιές στο πλοίο και την μηχανή κατά την προσπάθεια αποκολλήσεως. Απώλεια ή ζημία στο φορτίο λόγω χύσεως ή κατ’ ανάγκη εκφορτώσεως του. Εξοδα εκφορτώσεως, αποθηκεύσεως, και επαναφορτώσεως παντός εκφορτωθέντος φορτίου. Εξοδα λιμένος καταφυγής.

Έξοδα επιθαλασσίου αρωγής και γενική αβαρία Τα έξοδα επιθαλασσίου αρωγής αντιπροσωπεύουν ανταμοιβή πληρωτέα για υπηρεσίες εθελοντών, οι οποίοι ενεργώντας, ανεξαρτήτως συμβολαίου, προσφέρουν υπηρεσίες για την σωτηρία περιουσίας και ζωής από απώλεια στην θάλασσα. Οι αρωγείς έχουν δικαίωμα επισχέσεως (LIEN) επί της σωζόμενης περιουσίας, για τις υπηρεσίες τους, καθώς και επί του ναύλου, για την αμοιβή τους γιατί, κατά τον ναυτικό νόμο, πλοίο , αγαθά και ναύλος διασωθέντα πρέπει να συνεισφέρουν αναλόγως της αντιστοίχου αυτών αξίας κατά τον χρόνο του πέρατος των εργασιών διασώσεως για την πληρωμή των εξόδων της επιθαλασσίου αρωγής, τόσο για την ζωή όσο και για την περιουσία.

Πυρκαγιά: Ζημιές στο πλοίο και στο φορτίο λόγω προσπαθειών κατάσβεσης της πυρκαγιάς. Εξοδα λιμένος καταφυγής.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΑΒΑΡΙΑΣ Τα παρακάτω είναι παραδείγματα ατυχημάτων, τα οποία πολλές φορές δημιουργούν περιπτώσεις γενικής αβαρίας και τους τύπους των θυσιών και εξόδων της γενικής αβαρίας, οι οποίοι συνήθως υπεισέρχονται σε αυτήν. Θα πρέπει όμως να τονισθεί ότι ο κατάλογος δεν είναι, ούτε είναι δυνατόν να γίνει, πλήρης.

Ανεπάρκεια καυσίμων: Απώλεια υλικών του πλοίου ή φορτίου και καυσίμων. Εξοδα λιμένος καταφυγής. Μετατόπιση φορτίου σε κακοκαιρία: Εκβολή φορτίου. Εξοδα λιμένος καταφυγής. Κακοκαιρία, σύγκρουση, ζημιές μηχανών ή άλλα ατυχήματα σχετικά με ζημιές του πλοίου και καταφυγή ή κατακράτηση αυτού στο λιμάνι: Εξοδα λιμένος καταφυγής. Προσθετικά των αναφερόμενων θυσιών και εξόδων, καθώς και άλλων μη αναφερόμενων, καθεμιά από τις παραπάνω περιπτώσεις, μπορεί να δημιουργήσει απαιτήσεις επιθαλάσσιας αρωγής. Παρ’ όλο που κατά τον νόμο πολλών κρατών, τα έξοδα της επιθαλάσσιας αρωγής αυτά κάθ’ αυτά εμπίπτουν αυστηρά σε ξεχωριστή κατηγορία, είναι εντελώς διαφορετικά στην γενική αβαρία, όπου για λόγους πρακτικούς, οι απαιτήσεις από την επιθαλάσσια αρωγή θεωρούνται έξοδα γενικής αβαρίας. 23

Ο Ανθυποπλοίαρxος Εμμανουήλ Αντωνιάδης Του Γαβριήλ Ν. Συντομόρου

Αναγνώστης Θεοδωράκης, μαζί με τα παιδιά του Αναστάση και Δημήτριο, ανήκε σ’ εκείνη την κατηγορία των Υδραίων νοικοκυραίων οι οποίοι ολόψυχα είχαν δοθεί στην επανάσταση του ’21. Ο Αναστάσης, για παράδειγμα, ο οποίος είχε εκλεγεί πρόκριτος Ύδρας για το χρονικό διάστημα από 1ης Μαΐου 1818 μέχρι την 1η Μαΐου του 1821 (Ιστορία της Νήσου Ύδρας,τ.2, σ.23) προσέφερε, κατά την 29η Μαρτίου του 1821, 13.050 γρόσια (Ιστορία της Νήσου Ύδρας,τ.2,σ.30) για τις ανάγκες του αγώνα, τη στιγμή που και ο πατέρας Αναγνώστης Θεοδωράκης είχε δώσει για τον ίδιο σκοπό άλλα 2.500 γρόσια. Κι ακόμη, ανάμεσα στα 50 καράβια που διέθετε τότε η Ύδρα, τα σκάφη «Κίμων» και «Μιλτιάδης», πλοιοκτησίας Αναστάση Θεοδωράκη, θα πάρουν και αυτά μέρος στις θαλασσομαχίες του ’21. Αλλά και ο άλλος αδελφός της οικογένειας, ο Δημήτριος Θεοδωράκης είχε θέσει στην υπηρεσία της επανάστασης το πλοίο του «Αριστείδης». Κι όταν στις 16 Μαΐου του 1821, οι πρόκριτοι Ύδρας κατένειμαν το στόλο τους σε τέσσερις Μοίρες, τοποθέτησαν τον Δημήτριο στην 4η Μοίρα και απευθυνόμενοι τόσο στον ίδιο όσο και στους άλλους συγκυβερνήτες τους επισήμαναν ότι ήσαν εις χρέος να υπακούουν εκτελούντες […] διαταγάς και παραγγελίας με ζήλον και προθυμίαν, διά να απολαύσουν εκείνοι και οι σύντροφοι των καραβίων εν καιρώ […] τον στέφανον της δόξης και της τιμής (παραπάνω, σ.119). Ο εν λόγω επίσης Δημήτριος είχε παντρευ24

τεί την Πετρούλα Οικονόμου και είχε αποκτήσει μ’ αυτήν επτά παιδιά, μεταξύ των οποίων και την αρχοντοπούλα της Ύδρας Κονδύλω. Και η τελευταία από το γάμο της με τον κρητικό Γεώργιο Αντωνιάδη, έφερε στον κόσμο, το 1869, τον γιο τους Μανώλη, ο οποίος αποτελεί και το θέμα του σημειώματός μας αυτού. Θα πρέπει, ωστόσο, να φαντασθούμε ότι ο Μανώλης Αντωνιάδης δεν αισθανόταν μόνο βαριά στους ώμους του την Υδραίικη καταγωγή του, την οποία οπωσδήποτε καλούνταν να συνεχίσει, αλλά και την εκ Κρήτης. Γιατί και ο εκ πατρός παππούς του, γεννημένος το 1791 στη Χαλέπα και μυημένος στη Φιλική Εταιρεία, είχε διακριθεί - ως δημοσιογράφος, πολιτικός και λόγιος - όχι μόνο στα χρόνια της επανάστασης, αλλά και στα Καποδιστριακά. Και όντας ο ίδιος μέχρι θανάτου δημοκρατικός είχε δραστηριοποιηθεί αναλόγως τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κωνσταντινούπολη, στην Τεργέστη και στη Βιέννη. Υποκινούμενος κατά συνέπεια ο εγγονός Αντωνιάδης από τη δυναμική αυτής της αμφίπλευρης προγονικής του παράδοσης, εισάγεται το 1887 στην λειτουργούσα από το 1884 σχολή Ναυτικών Δοκίμων, από την οποία αποφοιτά το 1891 ως σημαιοφόρος. Και ενώ πέντε χρόνια αργότερα προάγεται σε Ανθυποπλοίαρχο, συμπληρώνει και τις ναυτικές του γνώσεις με σπουδές στην Ευρώπη αποκτώντας έτσι όλες τις αναγκαίες προϋποθέσεις για να εξελιχθεί ως ένας λαμπρός αξιωματικός του Ναυτικού. Χρονολογικά όμως ήδη βρισκόμαστε στις

παραμονές του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897, η έκβαση του οποίου επικράτησε μεν να λέγεται ότι αποτέλεσε ντροπή για τη χώρα μας, ενώ σχετικά με τον Ανθυποπλοίαρχο Εμμανουήλ Αντωνιάδη η ελληνοτουρκική εκείνη σύγκρουση λειτούργησε ως εφαλτήριο για να καταλάβει ο ίδιος θέση στο Πάνθεο των ηρώων. Τα αίτια του πολέμου οφείλονται στα όσα συνέβησαν στην Κρήτη, όπου, τον Ιανουάριο του 1897, έλαβαν χώρα τουρκικές εναντίον των Ελλήνων βιαιοπραγίες. Και δεδομένου ότι η ελληνική κυβέρνηση Δηλιγιάννη αποφάσισε στις 23 Ιανουαρίου να συμπαρασταθεί στο νησί, οδηγηθήκαμε σε μια γενικότερη σύρραξη με την Οθωμανική αυτοκρατορία στις 5/17 Απριλίου του 1897. Δε θα αναφερθούμε εντούτοις στις κατά ξηρά, στρατιωτικές επιχειρήσεις του πολέμου εκείνου. Θα εκθέσουμε μόνο συνοπτικότατα τις δραστηριότητες του πολεμικού μας στόλου στην ευρύτερη περιοχή του Θερμαϊκού κόλπου, όπου κόπηκε πρόωρα και το νήμα της ζωής του υπό συζήτηση Ανθυποπλοιάρχου. Η μια λοιπόν από τις δύο Μοίρες, στις οποίες είχε διαιρεθεί τότε το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό, είχε χώρο δράσης της το Αιγαίο. Η Μοίρα μάλιστα αυτή ήταν και ιδιαιτέρως ισχυρή, μια και αποτελούνταν από τα θωρηκτά Ύδρα, Σπέτσαι και Ψαρά, από τα οποία το τελευταίο έφερε και το σήμα του αρχηγού της Μοίρας Πλοιάρχου Κ. Σαχτούρη. Ο στόλος του Αιγαίου συμπεριελάμβανε ακόμη την τορπιλική Μοίρα με επικεφαλής το κυβερνούμενο από τον πρίγκιπα Γεώργιο

Ο ατμομυοδρόμων Αλφειός

Ο ατμομυοδρόμων Αχελώος

τορπιλοβόλο Κανάρη, στην οποία υπαγόταν και το τορπιλοβόλο 16, που κυβερνήτης του ήταν ο Ανθυποπλοίαρχος Αντωνιάδης. Τέλος, στο Στόλο του Αιγαίου συμμετείχε το οπλιταγωγό Μυκάλη, ο ατμομυοδρόμων Αλφειός (με κυβερνήτη του τον Πλωτάρχη Παύλο Κουντουριώτη), και έπονταν ο ατμομυοδρόμων Αχελώος και τα οπλιταγωγά Θράκη και Ιωνία. Στις 25 Μαρτίου 1897 τα παραπάνω σκάφη βρίσκονται στους Ωρεούς, μολονότι, σύμφωνα με τις πληροφορίες του Γάλλου περιηγητή Henry Turot (βλέπε το βιβλίο του Η κρητική επανάσταση και ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, σ.148), ο κόλπος της Θεσσαλονίκης ήταν [τότε] σχεδόν ανυπεράσπιστος και τα ελληνικά θωρηκτά θα μπορούσαν να αποκλείσουν την πόλη, να πυρπολήσουν τους σιδηροδρομικούς της σταθμούς, να ανατινάξουν ορισμένα σημαντικά σημεία των γραμμών ανεφοδιασμού [των Τούρκων] και να καθυστερήσουν σημαντικά την [εχθρική] επιστράτευση. Αλλά ο ελληνικός στόλος, συνεχίζει ο Turot, δε βγήκε από τη Χαλκίδα. Τα νερά εκεί είναι τόσο ήρεμα και ο καιρός τόσο ωραίος! Έτσι –εντελώς ανενόχλητοι και με όλη τους την άνεση– οι Τούρκοι μπόρεσαν να μεταφέρουν μέσω Θεσσαλονίκης τούς χιλιάδες στρατιώτες τους, που έσπευδαν καθημερινά να ενισχύσουν ακόμη περισσότερο τις δυνάμεις τους, οι οποίες είχαν συγκεντρωθεί στα σύνορα της Θεσσαλίας και στην Ήπειρο. Πράγματι, από τη στιγμή που είχε κηρυχθεί ο Πόλεμος και μέχρι τις 8/20 Απριλίου του 1897, ο ελληνικός στόλος του Αιγαίου δεν είχε επιδοθεί σε καμιά πολεμική επιχείρηση, παρά απασχολούνταν μόνο με την

πραγματοποίηση ασκήσεων πυροβολικού, ενώ μια μόνο μέρα πριν από την παραπάνω ημερομηνία, ο Μοίραρχος Σαχτούρης είχε ζητήσει οδηγίες δράσης από το Υπουργείο Ναυτικών. Η ναυτική εν συνεχεία Μοίρα Αιγαίου αγκυροβολεί στον Παγασητικό, όπου, παραμένοντας υπ’ ατμό, διατάσσεται, τα μεσάνυχτα της 8ης Απριλίου, από τον Υπουργό των Ναυτικών Ν. Λεβίδη, να αναπτυχθεί κατά μήκος των τουρκικών ακτών, από Πλαταμώνα μέχρι Κατερίνη, προσβάλλοντας, όπως καθόριζε η διαταγή, παν τουρκικόν πλοίον ή μοίραν τοιούτων, παν οχύρωμα ή οιονδήποτε στρατιωτικόν έργον, ευρισκόμενον καθ’ όλην την έκτασιν ταύτην, επικουρούσα ούτω τοις κατά τα σύνορα μαχομένοις στρατεύμασιν ημών δι’ αντιπερισπασμού της προσοχής του εχθρού... Κατά τις επόμενες εντούτοις 24 ώρες επικρατεί πλήρης έλλειψη πληροφόρησης σχετικά με το εάν είχαν φθάσει στο νέο τους προορισμό τα πολεμικά μας σκάφη και εάν είχε αρχίσει να δρομολογείται η εκτέλεση

της αποστολής που τους είχε ανατεθεί. Μόλις κατά την 9η /21 Απριλίου 1897 αναγγέλθηκε από το ελληνικό χωριό Τσάγεζι (ονομαζόμενο σήμερα Στόμιο και ευρισκόμενο στις εκβολές του Πηνειού) ότι ο στόλος μας βρισκόταν στον Πλαταμώνα (λίγο δηλαδή βορειότερα από την απόληξη των τότε ελληνοτουρκικών συνόρων στην ακτή του Αιγαίου), όπου το θωρηκτό Ψαρά είχε βομβαρδίσει τον εκεί ενετικό πύργο, τον οποίο και ο Κανάρης είχε κανονιοβολήσει με άμεσες και επισκεπτικές βολές (βλ. άρθρο του Υποπλοιάρχου (Ο) Δ. Μ. Γιακουμάκη υπό τον τίτλο Η δραστηριότης του Β.Ν. κατά τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, Ναυτική Επιθεώρηση, τεύχ. υπ’ αριθ. 305, Ιαν.- Φεβρ. 1964, σ.98). Αναφέρεται συνεπώς ότι καταστράφηκαν τα εκεί τουρκικά πυροβολεία όπως και αποθήκες πυρομαχικών και ζωοτροφών του εχθρού. Αποτέλεσμα της δραστηριότητας αυτής του στόλου Αιγαίου ήταν να εγκαταλείψουν οι Τούρκοι το προαναφερθέν ενετικό φρούριο, και να βληθεί τουρκικό ιστιο25

Ανθυποπλοίαρxος Εμμανουήλ Αντωνιάδης

Το θωρηκτό Ψαρά

φόρο που βρισκόταν στον πλησίον ορμίσκο Μπόρνο, το οποίο ιστιοφόρο προστατευόταν και από εχθρικό τορπιλοβόλο. Κατά την ίδια μέρα, ο στόλος μας δραστηριοποιήθηκε και βορειότερα, στην Σκάλα Λεπτοκαρυάς, απέχουσα γύρω στο ενάμιση μίλι από την άκρα Πλαταμώνα. Στη νέα ακολούθως περιοχή, όχι μόνο βομβαρδίστηκαν οι μεγάλες τουρκικές αποθήκες του Τούρκου αρχιστράτηγου της Θεσσαλίας Ετέμ πασά, αλλά και από αποβιβασθέντα αγήματα των πολεμικών μας πλοίων πυρπολήθηκε και το περιεχόμενο των εν λόγω αποθηκών. Τα ελληνικά πολεμικά κατευθύνονται τώρα ακόμη πιο βόρεια, στην περιοχή Λιτοχώρου, όπου το μεν ομώνυμο χωριό δεν βομβαρδίστηκε, στη γύρω όμως περιοχή τα πυρά των σκαφών μας προκάλεσαν εκτεταμένες καταστροφές, με αποτέλεσμα να πυρποληθούν αποθήκες τροφίμων του τουρκικού στρατού Ελασσόνας. Και ναι μεν εκεί βρισκόταν στρατοπεδευμένο και ένα τουρκικό τάγμα, ο διοικητής όμως της ελληνικής ναυτικής Μοίρας δεν προχώρησε σε καμιά εναντίον του συγκεκριμένου τάγματος ενέργεια λόγω παρεμβολής φυσικών εμποδίων μεταξύ των ελληνικών πλοίων και του εχθρού. Επόμενος προορισμός της Μοίρας Αιγαίου υπήρξε η ακτή Κατερίνης, καθώς υπήρχαν πληροφορίες ότι στις μεγάλες στρατιωτικές αποθήκες της πόλης φυλασσόταν το σύνολο των ζωοτροφών του τουρκικού στρατού Θεσσαλίας. Μόλις εντούτοις ο Ελληνικός στόλος εμφανίστηκε στην πλησίον παραλία, ο οθωμανικός στρατός τράπηκε σε φυγή προς την ενδοχώρα εγκαταλείποντας την πόλη ανυπεράσπιστη. Αλλά και οι κάτοικοί της Κατερίνης, διαβλέποντας ότι επρόκειτο να ακολουθήσουν βομβαρδισμοί, είχαν και αυτοί εγκαταλείψει τα σπίτια τους. Εν πάση περιπτώσει, το θωρηκτό Ψαρά επιδίδεται για ακόμη μια φορά σε βομβαρδισμούς πλήττοντας για αρκετή ώρα εχθρικά οχυρώματα, πυροβολεία, και τουρκικές αποθήκες, ενώ και πάλι αποβιβάστηκε στην ακτή ελληνικό ναυτικό άγημα το οποίο συμπλήρωσε το έργο της καταστροφής. Ποσότητες τουρκικών τροφίμων ανευρέθηκαν και στην ίδια την παραλία, τις οποίες το προαναφερθέν άγημα επίσης κατέστρεψε. Όλα αυτά (τα σχετικά με την Κατερίνη) συνέβησαν στις 10 Απριλίου (π.ημ.) 1897, οπότε κατά την 11η προ μεσημβρινή ώρα της αυτής ημέρας, ο Μοίραρχος Σαχτούρης ανέφερε, από τη Σκιάθο, στους προϊσταμένους του (Γιακουμάκης, παραπάνω, σ.99) ότι εύρομεν εις την ξηράν [της Κατερίνης] φονευθέντας διά των πολυβόλων ημών δύο στρατιώτας […] συνελάβομεν παρά Αικατερίνην δύο ιστιοφόρα μετά τροφών και πολεμοφοδίων άτινα ερυμουλκήσαμεν ενταύθα [στη Σκιάθο Ζημία εχθρού σημαντικότατη εξ εμπρησμού τροφών […]. Κατακρατούμεν συλληφθέντα επί ενός των ιστιοφόρων χριστιανόν κυβερνητικόν μηχανικόν επαρχίας Αικατερίνης ονόματι Δημητριάδην. Τα περιπολούντα, παρ’ όλα αυτά, σκάφη μας είχαν αναφέρει στον Σαχτούρη ότι οι πυρκαγιές, τις οποίες είχαν θέσει προηγουμένως τα ελληνικά αγήματα στις αποθήκες της Λεπτοκαρυάς, είχαν κατασβεστεί, και ότι η μεγαλύτερη ποσότητα των εκεί ευρι-

Ανθυποπλοίαρxος Εμμανουήλ Αντωνιάδης σκομένων τουρκικών εφοδίων ήταν ανέπαφη. Διατάχθηκε έτσι να επαναπλεύσει στη Λεπτοκαρυά ο ατμομυοδρόμων Αλφειός ακολουθούμενος από τα τορπιλοβόλα 14 και 16, το πρώτο από τα οποία είχε κυβερνήτη του τον Ιωάννη Βρατσάνο, ενώ κυβερνήτης του δεύτερου ήταν,όπως προαναφέραμε, ο Αντωνιάδης. Στα τρία λοιπόν αυτά πλοία, δόθηκε αφενός εντολή να ολοκληρώσουν το έργο της καταστροφής των αποθηκών της Λεπτοκαρυάς, αφού όμως πρώτα βεβαιώνονταν ότι δεν υπήρχε σοβαρή εχθρική παρουσία στην ακτή. Κατόπιν τούτων, στις 5 το απόγευμα της Μεγάλης Πέμπτης (11/23 Απριλίου 1897) κατέπλευσαν τα παραπάνω σκάφη στην Λεπτοκαρυά, στην ακτή της οποίας δεν παρατήρησαν οποιαδήποτε ύποπτη εχθρική κίνηση. Και όχι μόνο αυτό, αλλά και όταν ένας ντόπιος γέροντας χριστιανός, καπετάνιος μικρού ιστιοφόρου, το οποίο ήταν προσορμισμένο από ημερών στην περιοχή, κλήθηκε στον Αλφειό, διαβεβαίωσε τον Πλωτάρχη Κουντουριώτη (κυβερνήτη του Αλφειού) ότι όλα τα τουρκικά στρατεύματα είχαν αποσυρθεί και ότι δεν υπήρχε στην ξηρά κανένας Τούρκος στρατιώτης. Οι δε πληροφορίες του γέροντα εκείνου κρίθηκαν αξιόπιστες, μολονότι ο ίδιος διατηρούσε σχέσεις με τους αξιωματικούς των τουρκικών στρατιωτικών τμημάτων, τα οποία ήσαν καταυλισμένα στη Λεπτοκαρυά, πριν από την εκεί πραγματοποίηση των ελληνικών βομβαρδισμών. Διέταξε συνεπώς ο Κουντουριώτης να σχηματιστεί άγημα 40 ανδρών από το πλήρωμα του Αλφειού, έθεσε επικεφαλής του αγήματος τον Ανθυποπλοίαρχο Μανόλη Αντωνιάδη και τους Σημαιοφόρους Σταύρο Πανουργιά και Στέφανο Μαλικόπουλο και έδωσε εντολή να αποβιβαστεί το άγημα στην ξηρά, για να αποτελειώσει την καταστροφή των εκεί τουρκικών εφοδίων. Και πράγματι, η μεταφέρουσα ένα μέρος του αγήματος αυτού πρώτη λέμβος του Αλφειού, με επικεφαλής τον Αντωνιάδη, προσέγγισε στην ακτή, και ιδιαίτερα σε ένα σημείο της όπου υπήρχε προβλήτας φορτοεκφορτώσεων. Τότε όμως τους αποβιβαζόμενους

τούς υποδέχθηκαν ομαδικά πυρά από 300 περίπου Τούρκους στρατιώτες, οι οποίοι καιροφυλακτούσαν καλυμμένοι πίσω από σακιά με αλεύρι. Οπότε, ο μεν Αντωνιάδης έπεσε επί τόπου άπνους, ένας από τους ναύτες του, ο Γεώργιος Ανδρούτσος, μολονότι βαριά τραυματισμένος, κατόρθωσε να κολυμπήσει μέχρι το τορπιλοβόλο 14 και να σωθεί, ενώ άλλος ναύτης, ο Ανδρέας Κουστογιαννόπουλος, κρύφτηκε πρόσκαιρα κάτω από τον προαναφερθέντα προβλήτα. Στη συνέχεια όμως, όταν, υπό την επήρεια ισχυρού ψυχικού κλονισμού, βγήκε ο Κουστογιαννόπουλος από την κρύπτη του και έτρεξε προς την ξηρά αναζητώντας σωτηρία, δέχθηκε και αυτός ομαδικά εχθρικά πυρά, τα οποία υπήρξαν και για τον ίδιο μοιραία. Από δε τους υπόλοιπους άνδρες της πρώτης εκείνης λέμβου του Αλφειού, τραυματίστηκαν άλλοι τέσσερις. Αλλά κι απ’ αυτούς, ο ναύτης Ιωάννης Γκολέμης υπέκυψε, μια ώρα αργότερα, στα τραύματά του και ενταφιάστηκε στο νεκροταφείο του χωριού Τσάγεζι (Στόμιο). Εν τω μεταξύ από την πλευρά του ο Κουντουριώτης, προφανώς αιφνιδιασμένος από το όλο συμβάν, διέταξε τον γέροντα καπετάνιο, ο οποίος του είχε δώσει τις αναληθείς, όπως αποδείχθηκε, πληροφορίες, να βγει στην ξηρά και να διαπραγματευθεί με τους Τούρκους την παράδοση των (δύο) νεκρών. Αλλ’ ενώ ο κάκιστος εκείνος πληροφοριοδότης έβγαινε με τη λέμβο του στην ξηρά, δέχθηκε και αυτός απανωτούς πυροβολισμούς και έπεσε νεκρός στη βάρκα του, που και αυτή βυθίστηκε. Έτσι λοιπόν είχε εξελιχθεί τότε το περιστατικό της Λεπτοκαρυάς, στο οποίο οφείλονται οι πρώτοι νεκροί που θρήνησε το Πολεμικό μας Ναυτικό από της συστάσεως του Νεοελληνικού κράτους και μετέπειτα, και οι οποίοι νεκροί υπήρξαν επίσης και οι μόνοι του Ναυτικού μας κατά τον πόλεμο του 1897 (για το όλο περιστατικό, βλέπε άρθρο Ναυάρχου Σ. Ε. Λυκούδη στο Νεώτερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξ. Ηλίου, τ. ΙΒ, σ. 240-241). Είναι ωστόσο ψευδέστατη η διάδοση που είχε κυκλοφορήσει ευρέως τότε ότι τα σώματα των νεκρών Αντωνιάδη και Κου-

στογιαννόπουλου είχαν βεβηλωθεί από τους Τούρκους. Απεναντίας, ο Ναύαρχος Λυκούδης (όπου παραπάνω, ίδια σελίδα) βεβαιώνει ότι ο διοικητής του εχθρικού τάγματος, το οποίο ενέδρευε στην ακτή, παρέδωσε (αν και περιέργως) εν συνεχεία τους Έλληνες νεκρούς στους προύχοντες της Λεπτοκαρυάς, οι οποίοι, τηρώντας κάθε εθιμοτυπία και αποδίδοντας κάθε τιμή, τους κήδεψαν και τους ενταφίασαν. Αλλά και όταν αργότερα, το 1901, πραγματοποιήθηκε η ανακομιδή των λειψάνων του Ανθυποπλοιάρχου Αντωνιάδη, προκειμένου αυτά να μεταφερθούν στην Αθήνα και να ταφούν σε οικογενειακό τάφο στο Α΄ νεκροταφείο της ελληνικής πρωτεύουσας, οι τοπικές τουρκικές αρχές διευκόλυναν και πάλι με κάθε τρόπο τη σχετική διαδικασία. Η προσωπογραφία βέβαια του Ανθυποπλοιάρχου Αντωνιάδη βρίσκεται από τότε αναρτημένη στο Πάνθεο των Ηρώων της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. Επιβάλλεται ωστόσο, από την πλευρά μας, να διερευνήσουμε τις συνθήκες, οι οποίες συνέτειναν στην άδικη -όχι όμως και άδοξη- απώλεια τόσο του ίδιου του Αντωνιάδη όσο και των ναυτών Κουστογιαννόπουλου και Γκολέμη. Μια τέτοια έρευνα όμως θα μας υποχρέωνε να μην παραβλέψουμε παράγοντες, όπως σκοπιμότητες, δισταγμούς και διοικητικές αγκυλώσεις, οι οποίοι αφενός είχαν χαρακτηρίσει την ελληνική κατά θάλασσα συμπεριφορά στον πόλεμο του 1897 και οι οποίοι αφετέρου υπήρξαν, σε μεγάλο βαθμό, υπεύθυνοι για την απώλεια των ως άνω πεσόντων. Αναλυτικότερα, σύμφωνα με τις κατοπινότερες δικαιολογίες του τότε Υπουργού Ναυτικών Ν. Λεβίδη (βλ. Γ. Ν. Φιλάρετου, Ξενοκρατία και Βασιλεία εν Ελλάδι, σ.327 κ.ε), ο ίδιος, αντί για τις προαναφερθείσες αποστολές αποβιβάσεων και ακίνδυνων βομβαρδισμών, σχεδίαζε να χρησιμοποιήσει, κατά τον πόλεμο του 1897, τον πολεμικό μας στόλο για να πλήξει πραγματικά ισχυρά φρούρια όπως το Καραμπουρνού της Θεσσαλονίκης, να καταστρέψει την παρά την Αλεξανδρούπολη σιδηροδρομική γέφυρα ή και να καταλάβει τα νησιά Σάμο, Μυτιλήνη και Χίο, τα οποία ήσαν σχεδόν ανυπερά-

Το θωρηκτό Σπέτσαι

Ανθυποπλοίαρxος Εμμανουήλ Αντωνιάδης

Το τορπιλοβόλο Κανάρης

σπιστα. Αλλά και δεδομένου ότι εχθρικός στόλος δεν είχε εμφανιστεί έξω των Δαρδανελίων, ο ελληνικός είχε τη δυνατότητα να απελευθερώσει και οποιοδήποτε νησί του Βορείου Αιγαίου, για παράδειγμα, την Ίμβρο, την Τένεδο ή τη Λήμνο ή και να διεισδύσει στον Ελλήσποντο. Και με βάση όμως το γεγονός ότι ο ελληνικός στόλος διέθετε τρία θωρηκτά, θα μπορούσε να επιφέρει ένα κατά θάλασσα καίριο πλήγμα εναντίον του εχθρού, το οποίο να καταγραφεί στις ιστορικές δέλτους του Ναυτικού μας (βλέπε Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.ΙΔ,σ.157). Όλα εντούτοις αυτά παρεμποδίσθηκαν, σύμφωνα με τον Λεβίδη, υπαιτιότητι του βασιλιά Γεωργίου και του πρωθυπουργού Δηλιγιάννη, οι οποίοι, κατά τον Λεβίδη, αποσκοπούσαν στην περιορισμένη κλιμάκωση του πολέμου, ώστε αυτός απλώς και μόνο να εκφοβίσει τις Ευρωπαϊκές δυνάμεις. Δεν υπήρχε επομένως προοπτική να προσλάβει ο περί ου ο λόγος πόλεμος το χαρακτήρα ενός καθολικότερου εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα παρόμοιας μορφής με εκείνη που είχαν οι μετέπειτα Βαλκανικοί πόλεμοι. Και αυτό, από φόβο μη τυχόν στη δεύτερη αυτή περίπτωση ανακινηθεί η υποκινηθεί ή αναδυθεί το γνωστό Ανατολικό Ζήτημα. Ήθελαν κοντολογίς οι επικεφαλής του ελληνικού κράτους τότε (Φιλάρετος, παραπάνω, σ.326) να διεξαγάγουν έναν πόλεμο, χωρίς (στην πραγματικότητα) να διεξαγάγουν πόλεμο (faire la guerre sans faire la guerre). Αλλά και παρά τα όσα προανέφερε ως δικαιολογίες ο Υπουργός των Ναυτικών Λεβίδης, στον ίδιο αποδίδονται οι εξής οδηγίες τις οποίες φέρεται αυτός να είχε δώσει τότε στον αρχηγό του Στόλου (βλ. Λεων. Παρασκευόπουλου, Αναμνήσεις 1896-1920, τ.1, σ.64): Καταστρέψατε, εμπρήσατε, εμπνεύ-

Το θωρηκτό Ύδρα

σητε τον τρόμον παντού και εν τέλει βάλετε εις το κενόν! Εξαιρετικά διστακτικός, κατά συνέπεια υπήρξε ο τρόπος με τον οποίο είχαμε χειριστεί τότε την κατά θάλασσα υπεροπλία μας. Και το αποτέλεσμα έτσι ήταν να θεωρήσουμε τη ναυτική μας υπεροχή (την απορρέουσα, όπως προαναφέρθηκε από το ότι διαθέταμε τρία θωρηκτά) απλώς ως κατάλληλη για βομβαρδισμούς ακτών και πραγματοποίηση αποβιβάσεων (βλ. Σπ. Μαρκεζίνη, Πολιτική ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος 1828-1964, τ.τ.2,σ.287), χωρίς να προσβλέπουμε σε διενέργεια ναυμαχιών σαν τις κατοπινότερες, για παράδειγμα, της Έλλης ή της Λήμνου. Βέβαια, ο Σαχτούρης είχε ισχυριστεί τότε ότι η δραστηριότητα της Μοίρας Αιγαίου είχε «αγκιστρώσει» 8.000 Τούρκους στρατιώτες μακριά από το μέτωπο των χερσαίων ελληνοτουρκικών επιχειρήσεων, οι οποίοι είχαν υποχρεωθεί- λόγω της υποτιθέμενης δράσης του ναυτικού μας- να παραμείνουν στα μετόπισθεν για να διασφαλίσουν τα τουρκικά νώτα. Η αλήθεια όμως είναι ότι ο τουρκικός στρατός είχε αρκούντως ενδυναμωθεί στη Μακεδονία και στη Βόρεια Θεσσαλία, πολύ προτού εκραγεί ο πόλεμος. Πολυπληθή ιδίως οθωμανικά στρατεύματα είχαν μεταφερθεί τότε στις παραπάνω περιοχές από τα μικρασιατικά παράλια ακολουθώντας θαλάσσιες οδούς. Αλλά και μεγάλες ποσότητες πολεμοφοδίων και τροφίμων είχαν εκφορτωθεί στον Πλαταμώνα και στην Κατερίνη για όσο χρονικό διάστημα η δική μας προσοχή ήταν στραμμένη στην Κρήτη (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ,σ.156). Όσον αφορά τις διοικητικές αγκυλώσεις, οι οποίες παρακώλυαν τότε τη Μοίρα Αιγαίου να δράσει σοβαρά, αυτές συνίσταντο στο

ό,τι οι διαταγές του Υπουργού Ναυτικών Λεβίδη, τυπικά μεν, αποστέλλονταν στον Μοίραρχο Σαχτούρη, στην πραγματικότητα όμως οι αποφάσεις λαμβάνονταν και εκτελούνταν από τον κυβερνήτη του Κανάρη πρίγκιπα Γεώργιο, ο οποίος αποτελούσε και τον εν τω στόλω ανακτορικό τοποτηρητή. Και αυτό ακριβώς είχε υπόψη του ο Λεβίδης, όταν υποβάλλοντας την παραίτησή του, στις 14 Απριλίου του 1897, δήλωνε: Γνώμαι υπ’ εμού προταθείσαι, δεν εισηκούσθησαν, δεν εισακούονται ούτε εισακουσθήσονται. Διαταγαί μου δεν εκτελούνται υπό ενίων, αναμενόντων την άνωθεν [δηλαδή την από τα ανάκτορα] έγκρισιν. Τέλος, άστοχες ενέργειες σαν και εκείνες που οδήγησαν στο θάνατο τον Ανθυποπλοίαρχο Αντωνιάδη και τους δύο ναύτες του ανάγκασαν ασφαλώς και τον Σημαιοφόρο Ιωάννη Κόκκορη, ο οποίος υπηρετούσε στο θωρηκτό Ψαρά, να υποβάλει, στις 15 Απριλίου, από τη Σκιάθο, τηλεγραφική αναφορά στον Υπουργό Ναυτικών, με την οποία κατήγγελλε τον Σαχτούρη ως προδότη του έθνους. Και ναι μεν ακολούθησε ανάκληση του Πλοιάρχου Σαχτούρη από την αρχηγία του στόλου Αιγαίου, ο ανακληθείς όμως κατήγγειλε και εκείνος με τη σειρά του τον Κόκκορη ως συκοφάντη. Το σημαντικότερο ωστόσο δεν έγκειται στο ότι το Ναυτοδικείο, στο οποίο οδηγήθηκε εν συνεχεία η υπόθεση, αθώωσε τον Κόκκορη παμψηφεί. Τα κατεξοχήν ενδιαφέροντα είναι τα ακόλουθα: 1ο ότι και ο κατηγορηθείς Πλοίαρχος αθωώθηκε, όταν ο ίδιος παρέπεμψε τον εαυτό του σε δίκη για να αποσαφηνιστούν ή όχι οι ευθύνες του. Και 2ο ότι και ο Σαχτούρης εν συνεχεία προήχθη σε Υποναύαρχο!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αντωνίου Λιγνού, Ιστορία της Νήσου Ύδρας, τύποις Αλευροπούλου, Αθήναι 1953. 2. Νεώτερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξ. Ηλίου, τ. Γ, σ. 140 και τ. ΙΒ, σ. 240-241. 3. Υποπλοιάρχου (Ο) Δ. Μ. Γιακουμάκη, άρθρο υπό τον τίτλο Ναυτική Επιθεώρηση, τεύχος υπ’ αριθ.305, Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου 1964. 4. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1977. 5. Henry Turot, Η Κρητική επανάσταση και ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897. Μετάφραση Λόισκα Αβαγιανού, Ειρμός, Αθήνα 1991. 6. Γ. Ν. Φιλάρετου, Ξενοκρατία και Βασιλεία εν Ελλάδι, Επικαιρότητα, Αθήνα 1977. 7. Λεων. Παρασκευοπούλου, Αναμνήσεις 1896-1920, τύποις Πυρσού, εν Αθήναις 1933.

Minoan Lines... To καλύτερο μέρος πάνω στη θάλασσα! Το πιο ωραίο μέρος πάνω στη θάλασσα είναι αναμφίβολα ένα πλοίο της Minoan Lines που ταξιδεύει προς Βενετία, Αγκώνα ή Κρήτη. Γιατί κάθε πλοίο της Minoan Lines σου προσφέρει ό,τι κι ένα ξενοδοχείο 5 αστέρων. Υπερπολυτελή εστιατόρια και μπαρ, πισίνα, εμπορικό κέντρο, internet corner, παιδότοπο, καζίνο, ευρύχωρες καμπίνες...

Ένα ταξίδι με τη Minoan Lines αρκεί για να αποφασίσεις να ταξιδέψεις ξανά και ξανά και ξανά μαζί μας...

Μinoan Lines. Επιπλέων Παράδεισος. • Πάτρα - Κέρκυρα - Ηγουμενίτσα - Βενετία • Πάτρα - Ηγουμενίτσα - Aγκώνα • Πειραιάς - Ηράκλειο

Για πληροφορίες & κρατήσεις και στο 801-11-75000 (απο σταθερό) ή στον ταξιδιωτικό σας πράκτορα.

www.minoan.gr

Του Άγγελου Χρυσικόπουλου | Αντιναύαρχου Π.Ν. ε.α.

Αφιέρωμα στον Στρατεύσιμο Ναύτη Πολεμιστή

...στο πρόσωπο του Νίκου Παπουλή

Στα

ιστορικά γεγονότα, στις αφηγήσεις των μαχών και των επιχειρήσεων, αυτά που τονίζονται περισσότερο και μένουν στη μνήμη μας, είναι τα ονόματα των κυβερνητών, των διοικητών, του Αρχηγού Στόλου. Οι αναλύσεις επικεντρώνονται στη τακτική των εμπλεκομένων και στις κινήσεις των πλοίων, όπως αναγράφονται στα ημερολόγια. Είναι γνωστά και έχουν γραφεί πολλά για τη συμμετοχή και τη δράση του Ναυτικού μας στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα πλοία μας, μετά την κατάρρευση της πατρίδας, συνέχισαν τον αγώνα στις θάλασσες και στους ωκεανούς και επέστρεψαν στην ελεύθερη Ελλάδα, μεταφέροντας και την κυβέρνηση της χώρας από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Αυτά τα σπουδαία γεγονότα πολλές φορές δεν αναδεικνύουν την μεγάλη προσφορά του ανώνυμου ναύτη, αυτού του

στρατεύσιμου, που προσέτρεξε στο κάλεσμα της πατρίδας και πολέμησε όπως προστάζει το καθήκον του κάθε πατριώτη. Θα ήθελα σήμερα να αναφερθώ στην ιστορία του ναύτη Νίκου Παπουλή, που νομίζω ότι είναι αντιπροσωπευτική και πολλών άλλων αγωνιστών του Ναυτικού. Ο Νίκος Παπουλής γεννήθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου το 1915 αλλά μεγάλωσε και ανδρώθηκε στο Πασαλιμάνι. Το 1936 στρατεύεται στο Ναυτικό σαν Ναύτης Μηχανικός και τοποθετείται στο Θ/Κ «ΑΒΕΡΩΦ» όπου προάγεται σε Ναύτη Α΄και απολύεται τον Δεκέμβριο του 1937 μετά 18 μήνες υπηρεσίας. Ανακαλείται από την εφεδρεία με την κήρυξη του πολέμου και τοποθετείται στο Θ/Κ «ΑΒΕΡΩΦ» όπου προάγεται σε Δίοπο Μηχανικό τον Ιούλιο του 1941. Ακολουθεί το πλοίο στην Αλεξάνδρεια, την Βομβάη και στις επιχειρήσεις του

Ινδικού. Τον Ιούλιο του 1942 προάγεται σε Υποκελευστή Β ΄ Μηχ. Και τοποθετείται στο Α/Τ «ΑΔΡΙΑΣ», για τη παραλαβή του πλοίου στην Αγγλία και στη συνέχεια σαν μόνιμο πλήρωμα συμμετέχει στις επιχιερήσεις και την τύχη του πλοίου. Για λίγους μήνες τοποθετείται στο Α/Τ «ΜΙΑΟΥΛΗΣ» αλλά επιστρέφει στο Α/Τ «ΑΔΡΙΑΣ» και συμμετέχει στις επιχιερήσεις της Δωδεκανήσου. Στις 22 Οκτωβρίου 1943, όταν το πλοίο προσκρούει σε νάρκη και χάνει τη πλώρη του, ο Παπουλής τραυματίζεται στα πόδια και του απονέμεται το Αριστείο Ανδρείας, διότι όπως γράφεται στο σκεπτικό της απονομής «αν και τραυματίας έμεινε ακλόνητος στη θέση του εκτελώντας τις διαταγές και σύρθηκε για να κατακλύσει τις πυριταποθήκες». Του δένονται πρόχειρα τα τραυματά του και από το Γιουμουσλούκ όπου κατέφυγε το πλοίο μεταφέρεται στο νοσοκομείο στην Αλεξάνδρεια. Πριν αναχωρήσει ο Κυβερνήτης Τούμπας του εμπιστεύεται ένα έγγραφο –ήταν το σχέδιο διαφυγής του πλοίου– και του δίνει και ένα περίστροφο με εντολή οι επίδεσμοι του ποδιού να αφαιρεθούν παρουσία του Αρχηγού του Στόλου και μόνο. Αν και αιμοραγούσε εξετέλεσε την εντολή του Κυβερνήτου και δεν είναι τυχαία η ιδιόχειρη αφιέρωση του Τούμπα στη φωτογραφία του κομμένου «ΑΔΡΙΑ»: «Στον συμπολεμιστή μου Νίκο Παπουλή 22-10-1943».

Του απονέμονται τα Μετάλλια Α΄ και Β΄ τάξεως, ο Σταυρός του Ναυτικού Αγώνα και το 1944 προάγεται σε Υποκελευστή Α΄ Μηχ. Συμμετέχει και εγγράφεται στη Δύναμη του Αγήματος Εμβολής και συγκεκριμένα στην Ομάδα του Πλωτάρχη Ρουσσέν τον οποίο και μεταφέρει χτυπημένο θανάσιμα από τους στασιαστές. Απολύεται τον Σεπτέμβριο 1946 με τον βαθμό του Εφέδρου Κελευστού και ανακαλείται το 1947 τοποθετούμενος Διοικητής του Ναυτικού Κλιμακίου στην Ερμούπολη της Σύρου –το σημερινό νεώριο– και αποστρατεύεται οριστικά στις 28 Ιουλίου 1949 με τον βαθμό του Αρχικελευστού Μηχανικού. Ακολουθεί τη σταδιοδρομία του στο Εμπορικό Ναυτικό σαν Β΄ και στη συνέχεια σαν Α’ Μηχανικός, με δύο ακόμη ναυάγια στη πλάτη, ένα ανήμερα Χριστούγεννα κάπου 600 μίλια ανοικτά της Χαβάης και ένα δεύτερο στον Ατλαντικό. Στα τέλη της δεκαετίας του 70 συνταξιοδοτείται και σε συζήτηση μαζί του μου αναφέρει ότι πρέπει να πληρώσει τα χρόνια του πολέμου γιατί δεν υπήρχε εργοδότης!!!! Πήρα τα χαρτιά και πήγα στο Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας. Υπουργός ο Ναύαρχος Γιάννης Βασιλειάδης. Φορτισμένος του έδωσα τα χαρτιά και μου απαντά, «Κάτι λάθος κάνεις, αυτά είναι

1. Στο κατάστρωμα του Α/Τ «ΑΔΡΙΑΣ». 2. Στην Ερμούπολη με τη συζυγό του Αγγελική το γένος Ρεμούνδου. 3. Στη μέση με συναδέλφους στο Πόρτ Σάϊντ. 4. Φωτογραφία του ΑΔΡΙΑ με ιδιόχειρη αφιέρωση του Ναυάρχου Τούμπα στον Παπουλή. 5. Ανάμεσα σε ομογενείς στην Αλεξάνδρεια.

ανήκουστα». Κρατά τα χαρτιά για να τα ελέγξει και μετά λίγες ημέρες με καλεί στο Γραφείο του και πάλι. Είναι βουρκωμένος «ντρέπομαι» μου είπε «ντρέπομαι γιατί είμαι ναύαρχος και δεν μπορώ να κάνω τίποτα, αυτός είναι ο νόμος». Έφυγα απογοητευμένος και εξίσου ντροπιασμένος. Τι θα έλεγα στον Παπουλή!!! Στις 26 Αυγούστου του 1983 το ΓΕΝ απευθύνεται στο ΥΕΝ

με έγγραφο που παραθέτω σε φωτοτυπία, αλλά αξίζει να επαναλάβω την πρώτη παράγραφο: «Ως γνωστό, σε όλους που στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου υπηρέτησαν σε εμπορικά πλοία τουλάχιστον για 8 μήνες απονέμεται ο Σταυρός του Ναυτικού Αγώνα και ακόμη βάσει του Ν.1085/80 παίρνουν από το ΝΑΤ για κάθε μήνα υπηρεσίας τους και 80 δρχ. επιπλέον σύνταξη.» Και οι

άλλοι που πολέμησαν στις θάλασσες και τους ωκεανούς δεν αξίζουν ίδια τουλάχιστον μεταχείριση !!! Μήπως τα ίδια δεν έγιναν στα θύματα της Κύπρου το 1964 και 1974... Την ίδια χρονιά το 1983, ο Ναύαρχος Τούμπας ανακηρύσσεται Ακαδημαϊκός και στην ομιλία του στην κεντρική αίθουσα της Ακαδημίας το Ναυτικό έχει καλέσει να παρευρεθούν οι επιζώντες του Α/Τ «ΑΔΡΙΑΣ». Όλοι γερόντια πια, αλλά περήφανοι, με τα παράσημα κοτσαρισμένα στο στήθος, παρακολουθούν τον Κυβερνήτη τους να επαναφέρει με τον χαρακτηριστικά γλαφυρό του τρόπο, μνήμες και ηρωισμούς τόσο απλά, λες και αναφερόταν

σε σχολική εκδρομή!!! Ο Νίκος Παπουλής έφυγε από τη ζωή το 1996 στην Ερμούπολη όπου ήταν μόνιμος κάτοικος από το 1947 και δεν παραπονέθηκε ποτέ για τις αδικίες διότι απλά ήταν πατριώτης και ένοιωθε ότι αυτό ήταν το καθήκον του. Δεν διαμαρτυρήθηκε που αδικήθηκε σε σχέση με τους συναδέλφους του στο Ε.Ν., δεν οργίστηκε που όσοι πολέμησαν δεν απέκτησαν τα ευεργετήματα της Εθνικής Αντίστασης... απλά ήταν ένας από τους πολλούς που στρατεύθηκαν και επάνδρωσαν τα πλοία μας σε καιρό πολέμου. Σε αυτούς όλους είναι αφιερωμένο αυτό το άρθρο σαν ελάχιστο φόρο τιμής στους άγνωστους ήρωες. 31

Επετειακή εκδήλωση για τα 75 χρόνια της Ενώσεως Σμυρναίων

Σμύρνη χάθηκε μέσα στις φλόγες τον Σεπτέμβριο του 1922. Το αίμα των Χριστιανών κατοίκων της Ελλήνων και Αρμενίων σχημάτισε ρυάκια που έρρευσαν προς τη θρυλική προκυμαία της. Το κοσμοπολίτικο κέντρο με ιστορία περισσότερη από 3.000 χρόνια έπαψε να έχει ελληνικό χαρακτήρα. Η ελληνικότερη πόλη της ελληνικής Ιωνίας, η ονομαστή της πρωτεύουσα, γνωστή σ’ όλη την Ευρώπη για τον πολιτισμό και τις χάρες της, έπαψε να υπάρχει. Είναι γνωστές και αμφιλεγόμενες οι συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε εφικτό ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα του 20ου αιώνα. Η εθνοκάθαρση της Σμύρνης με τη σφαγή περισσότερων από 100.000 ελλήνων και 20.000 περίπου Αρμενίων και η επιχειρηθείσα εξαφάνιση των ιχνών του εγκλήματος, με την τεράστια πυρκαϊά, που άφησε μόνο στάχτες. Οι κάτοικοι, όσοι γλίτωσαν, σύρθηκαν πρόσφυγες και κατατρεγμένοι προς τη μάνα Πατρίδα, να βρουν καταφύγιο για τα κεφάλια τους, να μαζέψουν τα κομμάτια τους και τις διεσπαρμένες και χαμένες μέσα στη λαίλαπα οικογένειές τους, να μετρηθούν και να ξαναπιάσουν το νήμα της ζωής τους. Απέραντοι προσφυγικοί συνοικισμοί γέμισαν τη φτωχή Ελλάδα, κυρίως γύρω από τα μεγάλα αστικά κέντρα, Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη, Βόλο, όπου υπήρχε η βιομηχανική ανάπτυξη της χώρας και η ελπίδα για εξεύρεση στοιχειώδους δουλειάς και μεροκάματου. Στο γηγενή πληθυσμό δημιουργήθηκαν αντιδράσεις, οι οποίες παρόλον ό,τι ήταν μεμονωμένες και ποτέ δεν απέκτησαν χαρακτηριστικά συλλογικού κινήματος, δεν έπαυαν να φανερώνουν μια στενή εγωιστική αντιμετώπιση των αδελφών ελλήνων, που έρχονταν όχι μόνο από τη Σμύρνη, αλλ’ απ’ όλες τις ακτές της Ιωνίας. Από το Αϊβαλί, τη Χαλκηδόνα, την Κωνσταντινούπολη, την Αττάλεια, την Αλικαρνασό κι απ’ όλους τους τόπους που κατοικούνταν επί χιλιετίες από έλληνες. Το μόνο που μπορεί να λεχθεί, όχι προς υπεράσπιση των αντιδράσεων, αλλ’ απλώς και μόνο για να γίνει κατανοητό το μέγεθος του προβλήματος που δημιουργήθηκε από την προσφυγιά, είναι πως σε μια Ελλάδα των 5,5 εκατομ. κατοίκων, προστέθηκε περίπου 1,5 εκατομ. πρόσφυγες και η μπουκιά το ψωμί έγινε πιο σπάνια, καθώς έπρεπε να μοιραστεί σε περισσότερα στόματα. Ήρθαν εδώ πιο έλληνες απ’ τους έλληνες, σίγουρα πιο πολιτισμένοι με τα μέτρα εκείνης της εποχής, όλοι τους νοικοκύρηδες που αποκόπηκαν βίαια από το «έχει» τους και βρέθηκαν να ζουν σε απέραντες παραγκουπόλεις γύρω από τα ελληνικά βιομηχανικά και αγροτικά κέντρα. Κι όμως, πολύ γρήγορα προσαρμόστηκαν και μπόλιασαν την ελληνική κοινωνία με όλες εκείνες τις αρετές που κουβαλούσαν μέσα στην ψυχή τους, την καλοσύνη, την 32

πραότητα, τη νοικοκυροσύνη, την επιδεξιότητα στις τέχνες, την επίδοση στα γράμματα. Γρήγορα ασβέστωσαν τις παράγκες τους και τα στενά δρομάκια ανάμεσα σ’ αυτές, φύτεψαν σε τενεκέδες μπροστά σ’ όλες τις πόρτες βασιλικά και πανσέδες που τους σπόρους είχαν μεταφέρει πολλοί απ’ τις αλησμόνητες πατρίδες, έθαψαν βαθιά 1. Ο πρόεδρος της Ενώσεως Σμυρναίων Στρατηγός ε.α. κ. Ευάγγεμέσα τους τον πόνο και λος Τσίρκας μαζί με τον κύριο Αλέξη Κωστάλα ο οποίος παρουσίασε τη νοσταλγία και έστητην εκδήλωση 2. Η κυρία Αλίκη Καγιαλόγλου με την αισθαντική της σαν τη νέα τους ζωή με τα φωνή ερμήνευσε μικρασιάτικα τραγούδια. χέρια τους πάνω στα ελάχιστα, στα μηδενικά, που μπορούσε να τους δώσει η νέα τους πατρίδα. Η νοσταλγία ξεχείλιζε μόνο, όταν μαζεύονταν σε κάποια γιορτή, κάποια επέτειο, για κάποιο λόγο κι εκεί αναθυμόνταν και τραγουδούσαν τις μελωδίες των παλιών πατρίδων. Η Ένωση Σμυρναίων δημιουργήθηκε το 1936 από εκείνους τους πρώτους που πέταξαν σαν τρομαγναία υψίφωνος Κα Αλίκη Καγιαλόγλου, που μένα πουλιά με κάθε μέσο από τις ακτές της Ιωνίας, να γλιτώσουν. Σήμερα μέλη της είναι με την χαρακτηριστική της φωνή μετέφερε παιδιά κι εγγόνια της πρώτης γενιάς και που εύκολα το ακροατήριο στους μπαξέδες που και που κάποιος υπεραιωνόβιος, να θυμάται πλημμύριζαν τη Σμύρνη, το Μπουρνόβα, το Κορδελιό, το Παραδείσι, το Σεβδίκιοϊ και τα και να θυμίζει εκείνες τις μέρες του ’22. Πρόεδρος της Ένωσης είναι ο Στρατηγός άλλα ξακουστά και μυρωμένα προάστια. Ευάγγελος Τσίρκας, εκλεκτό μέλος της Πει- Ιδιαίτερη όμως συγκίνηση προκλήθηκε ραϊκής κοινωνίας, του Μουσείου και προ- όταν η Κα Καγιαλόγλου κατέβηκε από τη σωπικός φίλος της Προέδρου και του δικού σκηνή με το μικρόφωνο στο χέρι και πλημας, Γιάννη Παλούμπη. Στις 28 Φεβρουαρί- σίασε στην «πηγή», όπως την ονόμασε, ου η Ένωση Σμυρναίων πραγματοποίησε την μητέρα της, ετών 101 όπως αργότερα επετειακή εκδήλωση στην αίθουσα του πληροφορηθήκαμε. Την παρεκάλεσε να Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», για πει κι αυτή ένα τραγούδι. Και τότε, από την τα 75 χρόνια της ύπαρξής της, με θέμα «Η υπέργηρη Κυρία, με την ασταθή ισορροπία, Μουσική και οι Μουσικοί στη Σμύρνη». Η αίθουσα και ο εξώστης ήταν πλημμυρι- όπως παρατηρήσαμε όταν αργότερα στάσμένοι από μέλη και φίλους της Ένωσης που θηκε όρθια, που είχε ελάχιστη, στην καλήρθαν να απολαύσουν τη μουσική βραδιά λίτερη περίπτωση, όραση, ίσως δε να μην και τους ήχους της αξέχαστης Ανατολής, είχε καθόλου, ανάβλυσε μια γάργαρη καθαόπως έχουν παραμείνει στην ιστορική μνή- ρή φωνή, που διεκτραγώδησε τον πόνο της μη από την προκυμαία της, τη θρυλική Quai. νοσταλγίας για τη Σμύρνη και τα τοπία της. Παρουσιαστής ήταν ο γνωστός Αλέξης Κω- Πολλοί από το ακροατήριο, που κράταγε στάλας, που διαθέτει το μοναδικό προσόν την αναπνοή του, αναλύθηκαν σε δάκρυα. να παρουσιάζει με επιτυχία ο,τιδήποτε και Ήταν 12 χρόνων στην καταστροφή, την με εξαιρετική ευαισθησία την παραδοσι- είδε, την αισθάνθηκε και τη θυμόταν, σαν ακή μουσική. Συμμετείχε η χορωδία της δική της προσωπική ανάμνηση. Εστίας Νέας Σμύρνης υπό τη διεύθυνση Ασφαλώς δεν θα συμφωνούσε, αν την ρωτου κ. Παύλου Ράπτη και τραγούδησε το Μουσικό Σύνολο Παραδοσιακών Οργάνων τούσαν, για το «συνωστισμό», στην αποβά«ΔΗΘΕΝ», μια θαυμάσια παρέα νέων παι- θρα της Σμύρνης. διών που απέδιδαν καταπληκτικά τόσο στα Ακολουθεί άρθρο του ερευνητή και μουσιπαραδοσιακά τους όργανα, όσο και στους κού Βασίλειου Πετρόχειλου για την μουσική στη Σμύρνη. παραδοσιακούς ήχους. Πρώτη ξεκίνησε την περιπλάνηση με τα νοσταλγικά τραγούδια της Σμύρνης η Σμυρ«Περίπλους»

Η Μουσική στη Σμύρνη

στόχους. Οι σύλλογοι αυτοί είολύ σημαντική είναι η χαν έμπειρους μουσικούς δαπροσφορά της Ιωνικής σκάλους για τα όργανα και τα πρωτεύουσας στον θεωρητικά, υπήρχαν μικρές ορτομέα της έντεχνης δυΤου Βασίλειου Ν. Πετρόχειλου | Μουσικού - Ερευνητή χήστρες μαθητών και χορωδίες. τικής μουσικής από την οποία Με τους συλλόγους συνεργάζοθα επωφεληθεί και η Ελλάδα. Πολλοί Σμυρνιοί είναι απόφοι- Στη Σμύρνη ο εγκατεστημένος κυρίως στα νταν εκλεκτοί μουσικοδιδάσκαλοι, όπως ο Μιλανάκης και ο Κατοι φημισμένων ωδείων, όπως της Βιέννης, του Βερολίνου, της μεσαία και ανώτερα δώματα της πυραμίδας λέγιας. Άλλος αξιόλογος μουσιΔρέσδης, του Παρισιού. Ανά- Ελληνισμός αναπτύσσει ιδιόρρυθμη έντονα κός σύλλογος ήταν ο «Ορφέας». Στην Ευαγγελική σχολή και στο μεσά τους βρίσκονται δύο μεγάλοι εκπρόσωποι της Εθνικής κοσμοπολίτικη και πνευματική, αστική συνεί- Ομήρειο ίδρυμα υπήρχε άριστη φροντίδα για την μουσική αγωμουσικής σχολής, ο Μουσουργός Μανώλης Καλομοίρης και δηση όταν ασχολείται με τις εμπορικές επιχει- γή. ο Γιάννης Κωνσταντινίδης (γνω- ρήσεις και τη ναυτιλία, πράγμα που αισθητά Στην εκκλησιαστική μουσική πρωτοστατούν ο Χρύσανθος στός και σαν Κώστας Γιαννίδης Προύσης, ως Μητροπολίτης στο ελαφρύ τραγούδι). Το έργο αναβαθμίζει τη μουσική του αγωγή. Σμύρνης, και ο υμνογράφος Νιτους είναι τεράστιο που περικόλαος Γεωργίου που υπήρξε πρωτοψάλτης για 53 χρόνια στο ναό λαμβάνει όπερες, συμφωνίες, κονσέρτα, κύκλους τραγουδιών, μουτης Αγίας Φωτεινής. Το 1911 ιδρύεται στην πόλη σχολή εκκλησιασική δωματίου, έργα για πιάνο κ.α. Διακρίνονται, επίσης ο Τιμόθεος στικής μουσικής η οποία σταματάει να λειτουργεί με την καταστροΞανθόπουλος, συνθέτης διάφορων τραγουδιών και εμβατηρίων, και φή του ’22. ο Α. Αλμπέρτης, δημιουργός της όπερας «Ερωτόκριτος». Στον ίδιο Τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου χύνοτομέα η δραστηριότητα του Δ. Μιλανάκη είναι πολύπλευρη: πιανίστας, οργανώνει συναυλίες, διευθύνει χορωδίες και συγκροτήματα νται στο τεράστιο χωνευτήρι, ζυμώνονται υπό νέες συνθήκες, η ελμουσικής δωματίου, όπως γράφει η ερευνήτρια ληνική δημοτική η κοσμικά έντεχνη, η ευρωπαBasma Zerouali. Στη Σμύρνη επίσης, το 1889, μια ϊκή μουσική παράδοση. Άφοβα ερωτοτροπούν Ελληνίδα, η Ελπίδα Λαμπελέτ, διευθύνει για πρώ- Πάνω: Το λιμάνι της Σμύρνης, κέντρο με τραγούδια Αρμενίων, Εβραίων και Αράβων. τη φορά ορχήστρα μελοδραματικού θιάσου. Επί- διαμετακομιστικού εμπορίου. Kάτω: Η μεγάλη μουσική μπάντα βρίσκεται σε διαρκή σης, όπως γράφει ο Σταύρος Ανεστίδης, η Σμύρ- Ο Μανώλης Καλομοίρης. συναγωνισμό τόσο με διάφορα άλλα μουσικά νη αποκτά το πρώτο μεγάλο θέατρο στα 1841, όργανα (τσέλα, κοντραμπάσα, πνευστά...) όσο την «Ευτέρπη», και αρχίζει να υποδέχεται συχνά και με βαλκανικά (ταμπουράδες, ούτια, κανονάγαλλικούς και ιταλικούς θιάσους μελοδράματος. κια...) σε απίθανους, κατά περίπτωση, μουσικούς Έτσι το μουσικόφιλο και θεατρόφιλο κοινό έχει συνδυασμούς. την ευκαιρία να απολαύσει μεγάλα ονόματα του Το εκλεκτό ελληνικό μουσικό κράμα των νησιών Ευρωπαϊκού λυρικού θεάτρου που τότε ήκμαζε του Αιγαίου και των απέναντι μικρασιατικών παστην Ευρώπη. Από το 1850 μέχρι την καταστροραλιών αναζωογονεί με τον γάργαρο και ζωηρό φή αυτό το θέατρο ως και το «θέατρο Σμύρνης» θ’ του ρυθμό τις έντονες και κουραστικές δραστηαντικατοπτρίζουν την ευμάρεια της σμυρναϊκής ριότητες των εκεί κατοίκων. Τουλάχιστον απ’ τις Ελληνικής κοινότητας. Παίζονται τα γνωστά μελοαρχές του 19ου αιώνα μουσικές ομάδες εμφανίζοδράματα Τραβιάτα, Φάουστ, Αΐντα... και στη συνται στη Σμύρνη, την Πόλη και αλλού. Η παλαινέχεια θα παιχθούν και οπερέτες που ανθούν από ότερη σμυρναϊκή κομπανία που έχει εντοπιστεί το 1909. Μεγάλη επιτυχία είχε η παρουσία της μέχρι σήμερα είναι του βιολιστή Μπενέτα όπως όπερας Ριγκολέτα στο θέατρο Σμύρνης το 1917. γράφει ο Ηλίας Καπετανάκης. Το 1890 το Οθωμανικό κράτος δίνει την άδεια Μικρές ορχήστρες, οι περίφημες εστουντιαδίνες, να ιδρυθεί ο σύλλογος «Απόλλων» που λειτούρείναι, μέχρι την καταστροφή, δημοφιλέστατες γησε με μουσικό και αθλητικό τμήμα. Αργότερα στον μικρασιατικό ελληνισμό. Αρχικά είναι κυδημιουργείται και ο «Πανιώνιος» με τους ίδιους ρίως μαντολινάτες ιταλικού στυλ που γρήγορα

εμπλουτίζονται με άλλα όργανα, 3 μέχρι 8 οργανοπαίχτες, 2-3 τραγουδιστές και συχνά κάποια ολιγομελή χορωδία. Στα 1983 ο Κωνσταντινουπολίτης μουσικός Βασίλειος Σιδέρης ιδρύει στη Σμύρνη με ντόπιους και Αθηναίους την πρώτη μεγάλη εστουντιαντίνα η οποία ονομάζεται μετά τα «Πολιτάκια», κατά τον Λ. Καρακάση η «Σμυρναϊκή εστουντιαντίνα» του Σιδερή δημιουργήθηκε το 1898. Τόσο μεγάλη διεθνή φήμη αποκτούν τα «Πολιτάκια» ώστε περιοδεύουν (1906) με εθνικές ενδυμασίες στην Βρετανία και τη Γαλλία, παίζουν μάλιστα και στις γιορτές της στέψης του Βασιλιά Εδουάρδου στο Λονδίνο. Στα μαγαζιά της παραλίας της Σμύρνης και στην Πόλη το πρόγραμμα αρχίζει καθημερινά στις 6 ή 7 το απόγευμα ξεκινώντας με εμβατήρια από μπάντες για να τραβήξουν το μουσικό αισθητήριο του κόσμου και να μαζευτούν πελάτες, ακολουθούν δυτικίζουσες μελωδίες και συνεχίζουν με διάφορες, κατά περίπτωση, ορχήστρες με τραγουδιστές και τα γλέντια, κι οι χοροί κρατούν μέχρι το πρωί. Όταν το 1910 πρωτοβγήκε στο πάλκο η Αγγέλα Παπάζογλου στη Σμύρνη θα ήταν περισσότερα από 15 μαγαζιά που έπαιζαν σμυρναίικα τραγούδια σε διάφορους ρυθμούς, παράλληλα υπήρχαν και εκείνα που έπαιζαν ελαφρά τραγούδια, όπως γράφει ο Παναγιώτης Κουνάδης. Την εποχή αυτή έχουμε φημισμένους λαϊκούς συνθέτες με τις ορχήστρες τους, όπως τον Παναγιώτη Τούντα, τον Σπύρο Περιστέρη, τον Γιάννη Δραγάτση ή Οδγοντάκη και άλλους. Σ’ αυτούς εντάσσεται και ο Βαγγέλης Παπάζογλου με την κομπανία του που ανάμεσά της είναι ο Σταύρος Παντελίδης, ο Μαργαντώνης κ.α. Τα κέντρα στην κοσμική παραλία της Σμύρνης το ονομαστό «ΚΑΙ» που ανέφερε ο Γ. Κατραμόπουλος ήταν: το «Κράμερ» που διέθετε 2

ορχήστρες (ένα κουαρτέτο εγχόρδων και μια άλλη πιο ελαφρά) δίπλα το «Καφέ Φώτης» με 2 ορχήστρες (μία κλασσική και μία με μαντολίνα) κατόπιν το «Καφέ Παρί» με τα γνωστά «Πολιτάκια» παραδίπλα ένα αντρικό στέκι με λαϊκά όργανα. Στην άλλη μεριά της παραλίας ήταν το «Λούνα παρκ» και το «Καφέ Κόρσο» με δικές τους ορχήστρες (μικρά σύνολα). Σε άλλες ημικεντρικές γειτονιές υπήρχαν κι άλλα πάντα γεμάτα κόσμο και μουσική, στο «Απόλλων μουσηγέτης» είχε αφήσει όνομα ο βιολάτορας Μπενέτας. Ο Καρακάσης αναφέρει πως το 1843 κάποιος Γάλλος ονόματι Γκιγιώμ ανοίγει στη Σμύρνη το πρώτο «Καφέ – Αμάν» φέρνοντας ξένους καλλιτέχνες στα πρότυπα των «Καφέ – Κονσέρτ» του Παρισιού. Τις μικρές κομπανίες τις ονόμαζαν «παιχνίδια» και η βασική μορφή τους ήταν 4 – 5 άτομα που ονομάζοντο «παιχνιδιατόροι» και ήσαν ο σαντουριέρης, ο βιολονίστας (που μπορεί να υπήρχε και δεύτερο βιολί) ο μαντολινίστας και ο μπασαδόρος με το τσέλο του. Όλοι αυτοί συνόδευαν τον τραγουδιστή ή την τραγουδίστρια. Στην προσφυγιά εδώ στην Ελλάδα και μετά την καταστροφή επέζησε το γλυκό και πονεμένο τραγούδι της Σμύρνης, οι παράγκες, τα μικρά σπιτάκια, οι γειτονιές των συνοικισμών κάθε βράδυ πλημμύριζαν με προσφυγικά τραγούδια όπου οι μικρασιάτες έσβηναν τους καημούς τους για την αλησμόνητη πατρίδα. Οι συνθέτες της Ελληνικής ανατολής δημιουργούν ένα ηχητικό γοητευτικό σύνολο ζωντανό και ελκυστικό. Με την ιδιότυπη γλώσσα, με την ιδιορρυθμία και την μελωδικότητα των μουσικών δρόμων και τις χορευτικές κινήσεις η Ιωνική λεπτότητα συγκινεί και συναρπάζει μέχρι σήμερα. Την Κυριακή 21 Μαΐου 1923 μόλις λίγο καιρό μετά τα φοβερά γεγονότα κάνει νέο ξεκίνημα η Αγγέλα Παπάζογλου στην «μπίρα του Θεόφραστου» στις Τζιτζιφιές όπου παρουσιάζεται 3 καλοκαίρια με ποικίλους Σμυρνιούς μουσικούς, ανάμεσά τους ο Παπάζογλου, ο Παντελίδης, ο Αρμάος και άλλοι. Σμυρναίικο πάλκο στήνεται τον Αύγουστο του 1923 πάλι, στο κέντρο «Αραφάτ» στη λεοφόρο Αλεξάνδρας. Το απαρτίζουν ο Σωφρονίου, ο Μπαρούσης (βιολί), ο Τούντας (μαντολίνο). Την ίδια περίοδο πάλι ο Γιάννης Καραβάς που είχε καφενέ στη Σμύρνη, ανοίγει ένα παρόμοιο καφενείο στην οδό Αθηνάς 33 με το όνομα «Μικρά Ασία» που γρήγορα έγινε στέκι και χώρος συνάντησης των Σμυρνιών μουσικών. Με το άνοιγμα των δισκογραφικών εταιρειών οι Σμυρνιοί και οι Πολίτες κατά την επερχόμενη κυρίως δεκαετία του 30 γίνονται κυρίαρχοι στα τότε μουσικά δισκογραφικά δρώμενα είτε σαν υπεύθυνοι καλλιτεχνικοί διευθυντές είτε σαν συνθέτες είτε σαν εκτελεστές αλλά ακόμη και σαν δάσκαλοι με μαθητές αρκετά πολλούς ντόπιους μουσικούς, επώνυμους και μη. Έτσι με όλα αυτά δημιουργείται η Σμυρναίικη Σχολή του αστικού ρεμπέτικου τραγουδιού.

Πάνω: Διαφημιστική Αγγελία καταστήματος ευρωπαικής μουσικής στη Σμύρνη Kάτω: Η αίθουσα πιάνου του Ομήρειου Παρθεναγωγείου.

ΟΜΙΛIΑ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤH ΤΗΣ ΤΡAΠΕΖΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣκ. ΓΕΩΡΓIΟΥ Α. ΠΡΟΒOΠΟΥΛΟΥ ΣΤΗΝ 78Η ΕΤΗΣΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΜΕΤΟΧΩΝ 18 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2011 Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΕ ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΚΑΜΠΗ – ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Η Τράπεζα της Ελλάδος εξαρχής είχε υποστηρίξει ότι η Συμφωνία Στήριξης θα έπαιζε σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση της κρίσης, καθώς θα εξασφάλιζε τα αναγκαία κεφάλαια σε μια περίοδο που η χώρα είχε πρακτικά αποκλειστεί από τις αγορές, θα επέβαλλε πειθαρχία στην τήρηση των χρονοδιαγραμμάτων, θα προσέφερε τεχνογνωσία στην εφαρμογή της οικονομικής πολιτικής και θα διευκόλυνε τη δημοσιονομική προσαρμογή.

Η Συμφωνία Στήριξης απέτρεψε τη χρεοκοπία και επέβαλε τον αναπροσανατολισμό της οικονομικής πολιτικής

Πράγματι, η Συμφωνία όχι μόνο εξασφάλισε τα αναγκαία κεφάλαια αλλά και έδρασε ως καταλύτης για το ριζικό αναπροσανατολισμό της οικονομικής πολιτικής προς δύο κύριες κατευθύνσεις: την ταχεία δημοσιονομική προσαρμογή και την εφαρμογή διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Η στροφή αυτή έπρεπε βεβαίως να έχει γίνει πολλά χρόνια πριν, όταν οι συνθήκες ήταν ευνοϊκότερες. Τον Απρίλιο πάντως του 2010 όλα τα περιθώρια για αναβολές είχαν εξαντληθεί και η αλλαγή κατεύθυνσης ήταν επιτακτικά αναγκαία. Η πολιτική που άρχισε να εφαρμόζεται ήταν ο μόνος τρόπος για να ανακοπεί η περιθωριοποίηση της χώρας, η μόνη ελπίδα για τη δημιουργία προϋποθέσεων που θα επέτρεπαν μια συντεταγμένη πορεία πάνω σε νέες βάσεις το ταχύτερο δυνατόν.

Οι παρεμβάσεις της ΕΚΤ και τα μέτρα ενίσχυσης της ρευστότητας απέτρεψαν την πιστωτική ασφυξία

Την ίδια αυτή περίοδο, όταν οι υποβαθμίσεις της πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας συμπαρέσυραν και τις αξιολογήσεις των τραπεζών, οι ομαλές συνθήκες ρευστότητας εξασφαλίστηκαν χάρη στην πολιτική και τις παρεμβάσεις του Ευρωσυστήματος. Η νομισματική πολιτική παρέμεινε σε διευκολυντική κατεύθυνση, διατηρώντας τα επιτόκια σε χαμηλά επίπεδα. Παράλληλα, το Ευρωσύστημα εξακολούθησε να προσφεύγει στη χρήση μη συμβατικών μέτρων νομισματικής πολιτικής, τα οποία βελτίωσαν τη ρευστότητα των τραπεζών και της οικονομίας υπό συνθήκες που ήταν εξαιρετικά δυσμενείς για την Ελλάδα. Τέλος, ελήφθη και η πολύ σημαντική απόφαση να παρέχεται χρηματοδότηση από το Ευρωσύστημα στις τράπεζες, έναντι χρεογράφων τα οποία έχει εκδώσει ή εγγυηθεί το Ελληνικό Δημόσιο, ανεξαρτήτως πιστωτικής διαβάθμισης. Είναι βεβαίως γνωστό ότι δυσχέρειες στη χρηματοδότηση των επιχειρήσεων υπήρξαν και εξακολουθούν να υπάρχουν. Θα πρέπει όμως να συγκριθούν με τα ανυπέρβλητα εμπόδια που θα είχαν δημιουργηθεί, αν δεν είχαν γίνει οι σωτήριες αυτές παρεμβάσεις, που απέτρεψαν τη διαμόρφωση συνθηκών πιστωτικής ασφυξίας.

Η προσαρμογή ξεκίνησε το 2010 με απτά αποτελέσματα στο δημοσιονομικό τομέα

Η προσπάθεια αντιστροφής των εξελίξεων άρχισε με παρεμβάσεις σε πολλούς τομείς και είχε απτά αποτελέσματα, κυρίως στον δημοσιονομικό τομέα. Το έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης ως ποσοστό του ΑΕΠ μειώθηκε περίπου κατά 5 ποσοστιαίες μονάδες. Η πρόοδος αναγνωρίστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το ΔΝΤ, σε τρεις διαδοχικές αξιολογήσεις, γεγονός που επέτρεψε την ομαλή ροή της χρηματοδότησης που προέβλεπε η Συμφωνία Στήριξης. Αποτράπηκαν έτσι οι ολέθριες εξελίξεις που ένα χρόνο πριν έμοιαζαν αναπόφευκτες και δόθηκε στην οικονομία ένα χρονικό περιθώριο, για να προχωρήσει στις αλλαγές που ούτως ή άλλως, με ή χωρίς Μνημόνιο, έπρεπε να γίνουν.

Καθυστερήσεις αλλά και αντικειμενικές δυσκολίες συντηρούν την αβεβαιότητα των αγορών

Μέσα στο χρόνο που πέρασε έγιναν πολλά. Όμως, παρά τα θετικά αποτελέσματα και τη μεγάλη προσπάθεια που έχει καταβληθεί, οι παράγοντες που δημιουργούν αβεβαιότητες και τροφοδοτούν την επιφυλακτικότητα των αγορών διατηρούνται ισχυροί. • Πρώτον, η δυναμική του χρέους παραμένει δυσμενής, καθώς οι συσσωρευμένες ανισορροπίες είναι μεγάλες και η πρόοδος των προσαρμογών δεν είναι αρκετά ταχεία για να αντιστρέψει γρήγορα και αποφασιστικά αυτή τη δυναμική. • Δεύτερον, η ανταγωνιστικότητα βελτιώθηκε ελαφρά, κυρίως λόγω μειώσεων στο κόστος παραγωγής. Δεν βελτιώθηκε όμως η «διαρθρωτική» ανταγωνιστικότητα, που συνδέεται με τη δημιουργία περιβάλλοντος φιλικού προς την επιχειρηματική δραστηριότητα. Εξάλλου, η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας κόστους το 2010 ήταν μικρή σε σχέση με τις σωρευτικές απώλειες της τελευταίας δεκαετίας. • Τρίτον, παρά τις μεταρρυθμίσεις στη λειτουργία του δημόσιου τομέα, δεν υπήρξε ακόμη ουσιαστική βελτίωση εκεί όπου πρωτογενώς παράγονται τα ελλείμματα --στη δημόσια διοίκηση, τους πολυάριθμους οργανισμούς, την τοπική αυτοδιοίκηση– ούτε και στην αποτελεσματικότητα του φοροεισπρακτικού μηχανισμού. Έτσι, η δημοσιονομική πορεία, μετά την ισχυρή εκκίνηση που έγινε, εμφανίζει στις αρχές του 2011 σημεία κόπωσης και αποκλίσεις από τους στόχους. Το έλλειμμα του 2010, παρά τη μεγάλη μείωσή του, απέκλινε από την αρχική πρόβλεψη, ενώ αποκλίσεις καταγράφονται και το πρώτο τρίμηνο του 2011. • Τέταρτον, στο πεδίο των διαρθρωτικών αλλαγών ψηφίστηκαν σημαντικά νομοθετήματα, που αφορούν το ασφαλιστικό σύστημα, το σύστημα υγείας, τα κλειστά επαγγέλματα και την αγορά εργασίας, και σε αρκετές περιπτώσεις υπήρξε πρόοδος. Σε ορισμένες περιπτώσεις όμως οι μεταρρυθμίσεις δεν προχωρούν όσο βαθιά χρειάζεται, ενώ συχνά η εφαρμογή τους καθυστερεί, είτε επειδή προσκρούει σε διοικητικές δυσλειτουργίες είτε επειδή εκδηλώνεται διστακτικότητα λόγω αντιδράσεων. • Πέμπτον, η πραγματική οικονομία εξελίχθηκε δυσμενέστερα από ό,τι αναμενόταν. Το ΑΕΠ μειώθηκε το 2010 κατά 4,5%, λόγω της υποχώρησης της ιδιωτικής κατανάλωσης κατά 4,5%, της δημόσιας κατανάλωσης κατά 6,5% και των ακαθάριστων επενδύσεων παγίου κεφαλαίου κατά 16,5%. Η ύφεση όμως εκτιμάται ότι θα ήταν ηπιότερη, αν προχωρούσαν ταχύτερα οι μεταρρυθμίσεις για τη βελτίωση του περιβάλλοντος της επιχειρηματικής δραστηριότητας, η αξιοποίηση των κοινοτικών πόρων του ΕΣΠΑ, και η βελτίωση της αποτελεσματικότητας των δημόσιων δαπανών. • Έκτον, η ύφεση προκάλεσε απώλειες θέσεων εργασίας σε όλους τους τομείς και άνοδο της ανεργίας. Η απασχόληση το τελευταίο τρίμηνο του 2010 ήταν μειωμένη κατά 4% έναντι του αντίστοιχου τριμήνου του 2009, υποδηλώνοντας την απώλεια 180 χιλιάδων θέσεων εργασίας, ενώ το ποσοστό ανεργίας το ίδιο τρίμηνο έφθασε το 14,2% του εργατικού δυναμικού. Η μέση ετήσια μείωση της απασχόλησης (-2,7%) ήταν μικρότερη από τη μείωση του ΑΕΠ, με αποτέλεσμα να υποχωρήσει και η παραγωγικότητα (κατά 1,8%). • Τέλος, η ενημέρωση και η δημόσια συζήτηση για τα αίτια της κρίσης, την πραγματική κατάσταση της οικονομίας και κυρίως για τις αντικειμενικές συνθήκες που επιβάλλουν αυτή την πολιτική ήταν αποσπασματική και ελλιπής. Το Μνημόνιο αντιμετωπίζεται συχνά ως υπαίτιο των συμπτωμάτων της κρίσης και όχι ως αναπόφευκτη παρέμβαση για την αντιμετώπισή της. Δεν έχει εξάλλου εξηγηθεί επαρκώς ότι το Μνημόνιο περιόρισε την οξύτητα αυτών των συμπτωμάτων, η οποία θα ήταν πολλαπλάσια χωρίς αυτό. Η στήριξη των μεταρρυθμίσεων αποδείχθηκε σε αρκετές περιπτώσεις άτολμη, ενώ τα συμπτώματα της κρίσης μεγαλοποιούνται στο δημόσιο διάλογο, χωρίς όμως καμία αναφορά στους λόγους που επιβάλλουν τις αλλαγές. [...] 35

Το

Σάββατο, 26 Φεβρουαρίου 2011 πραγματοποιήθηκε η Δ΄ Ημερίδα Ιστορίας Ναυτικής Ιατρικής στην αίθουσα διαλέξεων του Ναυτικού Νοσοκομείου Αθηνών, με θέμα «Ναυτική Ιατρική στην Επανάσταση του 1821». Όπως σημείωσε ο Πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής Πλοίαρχος (ΥΙ) Αριστείδης Γ. Διαμαντής Π.Ν. «η φετινή Ημερίδα Ιστορίας Ναυτικής Ιατρικής, που εντάσσεται στο πλαίσιο της συνεχιζόμενης εκπαίδευσης του Ναυτικού Νοσοκομείου Αθηνών, αποτελεί ουσιαστικά ένα ακόμη κρίκο, τον τέταρτο κατά σειρά, στην αλυσίδα ενός θεσμού για τη μελέτη και προβολή της ιατρικής ιστορίας του τόπου μας. Η εκδήλωση αυτή αποκτά ιδιαίτερη σημασία, γιατί συμπίπτει με τη συμπλήρωση 10 χρόνων από τη συγκρότηση και λειτουργία του Γραφείου Μελέτης Ιστορίας Ελληνικής Ναυτικής Ιατρικής του Ναυτικού Νοσοκομείου Αθηνών, που σκοπό έχει να κάνει ευρύτερα γνωστή την ιστορία της Υγειονομικής Υπηρεσίας του Πολεμικού Ναυτικού στα ιατρικά δρώμενα της χώρας μας. Αφορμή για την επιλογή του θέματος της φετινής Ημερίδας στάθηκε η συμπλήρωση 190 χρόνων από την Εθνική μας Παλιγγενεσία, στην οποία η συμβολή των ναυτικών δυνάμεων του επαναστατημένου Γένους υπήρξε καθοριστικής σημασίας για την επιτυχή έκβαση του Αγώνα. Οι προσκεκλημένοι ομιλητές και συντονιστές επιλέγηκαν ανάμεσα σε μια πλειάδα καταξιωμένων, για το ακαδημαϊκό τους έργο, επιστημόνων της ιατρικής και γενικότερα της επιστημονικής κοινότητας της χώρας μας, προκειμένου να φωτίσουν άγνωστες πτυχές της συμβολής των υγειονομικών στην Επανάσταση του 1821. Είναι ιδιαίτερη τιμή και χαρά μας να σας καλωσορίσουμε στο Ναυτικό Νοσοκομείο Αθηνών, όπου η παρουσία σας είναι απαραίτητη για την επιτυχία της Ημερίδας αυτής». Στη συνέχεια παρατίθενται οι εισηγήσεις από έξι ομιλητές της διοργάνωσης, των Αντώνη Βιρβίλη με θέμα «Το αμερικάνικο νοσοκομείο του Πόρου», Εμμανουήλ Μαγιορκίνη με θέμα τα «Λοιμοκαθαρτήρια», Λάζαρου Βλαδήμιρου με θέμα «Οι γιατροί στα πλοία του Αγώνα», Ιωάννη Βρότσου με θέμα «Ιατρική στα Επτάνησα την περίοδο της Εθνεργεσίας. Η συμμετοχή του Ιωάννη Καποδίστρια», Αριστείδη Διαμαντή με θέμα «Οι πρώτοι επιστήμονες Έλληνες γιατροί του Πολεμικού Ναυτικού και Ιωάννη Πολυχρονίδη με θέμα «Ο Αμερικανός φιλέλληνας γιατρός Samuel G. Howe». 36

Η Ιατρική στα Επτάνησα κατά την περίοδο της Εθνεγερσίας Η συμμετοχή του Ι. Καποδίστρια* Καθ. Ι. Βρότσος

α Επτάνησα κατά την μακραίωνη ιστορία τους είχαν στην ατυχία τους την τύχη να γνωρίσουν την πεφωτισμένη δεσποτεία της Δύσης. Ενετοί, Γάλλοι, Άγγλοι αλλά και Ρώσοι είχαν υπό την κυριαρχία τους τα Νησιά του Ιονίου για περίπου τετρακόσια χρόνια. Όπως πολύ εύστοχα τονίζει ο Δ. Ζακηθυνός «Κατά την μακραίωνα δουλεία των αι Ιόνιοι Νήσοι διετήρησαν αλώβητον την παρακαταθήκην της παραδόσεως και διεμόρφωσαν εξαίρετον πολιτισμόν» (1). Σημαντικό τμήμα της όλης Ιστορίας των Επτανήσων κατέχει η περιγραφή και αξιολόγηση της πνευματικής δραστηριότητας η οποία και ανεπτύχθη κατά τους αιώνας της ξένης κηδεμονίας. Τα Γράμματα, οι Επιστήμες, οι Τέχνες και όλοι οι συγγενείς κλάδοι βρήκαν στα Επτάνησα πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης. Επιστημονικές Εταιρείες και Σύλλογοι, Τυπογραφεία, Εκδόσεις Βιβλίων, Διδακτήρια, Κοινωνική μέριμνα είναι αποδεδειγμένο και σαφώς τεκμηριωμένο ότι ανεπτύχθησαν και συνετέλεσαν ώστε να διαμορφωθεί αυτό που σήμερα ονομάζουμε Επτανησιακό πολιτισμό (2,3). Η Ιατρική ως επιστήμη και ως Τέχνη καλλιεργήθηκε στα Επτάνησα με αξιοσημείωτη επιτυχία και παραγωγικότητα (4,5). Από της Αλώσεως και μέχρι τη δημιουργία του πρώτου Ελληνικού Κράτους μετά την Εθνεγερσία το συντριπτικό ποσοστό των Επιστημόνων Ιατρών ήσαν Επτανήσιοι. Το γεγονός αυτό απόλυτα αποδεδειγμένον οφείλεται εις το ότι η Αδριατική αποτέλεσε ανοικτόν δίαυλον επικοινωνίας μεταξύ Ιονίων νήσων και της Πεφωτισμένης Ευρώπης. Φιλομαθείς Επτανήσιοι μετέβαιναν για σπουδές κυρίως στην Ιταλία αλλά και στη Γαλλία –λιγότερο στις Γερμανόφωνες περιοχές– και στη συνέχεια επέστρεφαν στην ιδιαιτέρα τους πατρίδα προσφέροντας τις γνώσεις τους αλλά και την εμπειρία τους από τη ζωή τους στη «Δύση». Ενώ, την ίδια χρονική περίοδο ο Ελλαδικός χώρος στέναζε 38

κάτω από την απαισιότερη και βαρβαρότερη μορφή δουλείας με ένα δυνάστη ο οποίος ήταν απολίτιστος, αιμοσταγής και πρωτόγονος και αποστερείτο κάθε σχεδόν πνευματικής απόλαυσης, στα Επτάνησα εσημειώνετο αξιοσημείωτη πρόοδος σε όλους τους τομείς της επιστημονικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Μέχρι και την περίοδο της Εθνεγερσίας η Ιατρική στην υπόλοιπη Ελλάδα εξασκείτο κυρίως από αυτοδίδακτους ιατρούς –μερικούς ικανούς εμπειρικούς– κυρίως όμως από αμαθείς κομπογιαννίτες. Η δημώδης Ιατρική ενδιαφέρουσα μεν από ιστορικής και λαογραφικής απόψεως δεν μπορούσε ούτε κατ’ ελάχιστον να συγκριθεί με την παρεχόμενη εκπαίδευση της επιστημονικά τεκμηριωμένης γνώσης με τα δεδομένα της εποχής – που προσέφεραν τα Πανεπιστήμια και οι Ιατρικές Σχολές της Δύσης (6-8). Έτσι, η Ιατρική στα Επτάνησα γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη η οποία εκφράστηκε όχι μόνον ως κλινική πράξη αλλά και ως κοινωνική μέριμνα, κοινωνική πρόνοια και φροντίδα για τους έχοντας ανάγκη. Κατά την περίοδο της ξένης κατοχής και κυρίως επί Βενετών υπήρχε ο θεσμός του Proveditore alla Sanita. Βασική του μέριμνα ήταν ο συντονισμός των φορέων της υγείας. Κάθε νησί είχε δικό του υγειονόμο με καθήκοντα κατά κάποιο τρόπο συντονισμού της υγειονομικής υπηρεσίας. Υπήρξε ιδιαίτερη φροντίδα ώστε να ιδρυθούν εκτός από Νοσοκομεία – Στρατιωτικά και Πολιτικά – λοιμοκαθαρτήρια, Φτωχοκομεία, Γεροκομεία, Ορφανοτροφεία, Εκθετοτροφεία ενώ προβλέπετο και Ιατρική φροντίδα ακόμα και για τους φυλακισμένους. Από πλευράς νομολογίας, υπήρχαν νόμοι οι οποίοι ήσαν σε ισχύ και που καθόριζαν τους όρους άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος, τη λειτουργία των φαρμακείων, την ύπαρξη νοσοκόμων και μαιών, ακόμα υπάρχει και αναφορά για ύπαρξη «οδοντοκόμων», που είναι και η πρώτη αναφορά για άσκηση Οδοντιατρικής στον Ελλαδι-

κό χώρο. Η όλη οργάνωση της υγείας στα Επτάνησα αλλά και η εν γένει κατάσταση της Ιατρικής περιγράφεται διεξοδικά στις άριστα τεκμηριωμένες εργασίες των Ι. Λασκαράτου και Γ. Πεντόγαλου (9-14). Πολύ εύκολα λοιπόν μπορεί να διαπιστώσει κανείς ότι το επίπεδο της Ιατρικής στα Επτάνησα μέχρι και την περίοδο της Εθνεγερσίας ήταν σε επίπεδο ασύγκριτα προηγμένο σε σχέση με αυτό της υπόλοιπης Ελλάδος. Έτσι, όταν έφθασε η στιγμή του ξεσηκωμού οι Επτανήσιοι ιατροί βρέθηκαν αμέσως παρά τον πλευρόν των εξεγερμένων Ελλήνων. Η συμμετοχή τους ήταν έντονη, ενθουσιώδης και ουσιαστική. Αυτή εκφράστηκε με τρεις κυρίως τρόπους: α) άμεση συμμετοχή στον Αγώνα, β) οικονομική ενίσχυση της πολεμικής προσπάθειας και γ) προβολή των Εθνικών αγώνων στη Δύση και τόνωση του Φιλελληνικού αισθήματος (15-18). Στην πρώτη κατηγορία σημαντικά ονόματα ήταν αυτά των Αύγουστου Θεριανού, ο οποίος πολέμησε εναντίον του Χουρσίτ και του Ιμπραήμ. Συνελήφθη αιχμάλωτος και πέθανε το 1828 στην Αλεξάνδρεια αιχμάλωτος των Τουρκο-Αιγυπτίων, του Παύλου Ρωμανέλλη ο οποίος εκτός από την πολεμική του δράση προσέφερε και τις ιατρικές του υπηρεσίες στο Λόρδο Βύρωνα. Σημαντική πολεμική δράση ανέπτυξε και ο Ιατρός Νικόλαος Γερακάρης ο οποίος το 1826 επικεφαλής σώματος εθελοντών εισήλθε στην Ακρόπολη προς ενίσχυση της όταν αυτή επολιορκείτο από τους Τούρκους. Ο Γεώργιος Τυπάλδος εκτός από δραστήριος φιλικός υπήρξε και ιερολοχίτης ακολουθώντας σε όλη του την πορεία το στρατιωτικό σώμα του Δημήτριου Υψηλάντη. Αναφέρεται μάλιστα ότι κατά την παράδοση των Τούρκων στο Νιόκαστρο εμπόδισε την κακοποίηση των αιχμαλώτων με προσωπικό του κίνδυνο. Ακόμη σημαντική θεωρείται και η πολεμική δράση του φιλικού-ιατρού Σπυρίδωνος Καλογερόπουλου. Στη δεύτερη κατηγορία δηλαδή των ιατρών οι οποίοι ενίσχυσαν οικονομικά τον αγώνα περιλαμβάνονται τα ονόματα των διακεκριμένων ιατρών Σπ. Αρβανιτάκη, Ι. Βορδώνη, Ι. Δονά, Ι. Λιμπεράκη, Μ. Τριβώλη-Πιέρη, Δ. Χοϊδά, Π. Βούτου κ.ά. Οι Ιατροί αυτοί που είτε η ηλικία τους είτε η φυσική τους κατάσταση τους εμπόδιζε να συμμετάσχουν ενεργά στον ένοπλο αγώνα, δεν δίστασαν να διαθέσουν μεγάλο μέρος από την τεράστια περιουσία τους για να ενισχύσουν τη στρατιωτική προσπάθεια του γένους. Χρηματοδότησαν την οργάνωση εθελοντικών σωμάτων, συνεισέφεραν στην αγορά πυρομαχικών, στην αγορά και αποστολή φαρμακευτικού υλικού, καθώς και κάθε είδους εφοδίων απαραίτητων για την πολεμική προπαρασκευή και τις επιχειρήσεις. Στην Τρίτη κατηγορία περιλαμβάνονται όλοι εκείνοι οι ιατροί αλλά και υγειονομικοί ευρύτερα οι οποίοι με το έργο τους, τις επαφές τους, και με την αλληλογραφία τους προέβαλλαν στη Δύση τα δίκαια αιτήματα των υποδούλων Ελλήνων για ελευθερία. Μέσω κυρίως των Πανεπιστημίων στα οποία είχαν σπουδάσει όπως αυτά της

Padova, Piza, Φλωρεντίας, Τεργέστης, Βιέννης, Montpellier κ.ά. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την τόνωση του Φιλελληνικού ρεύματος που ήταν τόσο απαραίτητο και σημαντικό ιδιαίτερα σε δύσκολες φάσεις του Αγώνα, όπως με την καταστροφή στο Πέτα ή την Άλωση του Μεσολογγίου (19-23). Ιδιαίτερα πρέπει να αναφερθούμε στην ίδρυση και λειτουργία της Ιονίου Ακαδημίας. Αποτέλεσε ουσιαστικά και για τα δεδομένα της εποχής Πανεπιστημιακό Ίδρυμα στο οποίο εδιδάσκετο η Νομική, η Φιλοσοφία, η Θεολογία και η Ιατρική. Ιδρύθηκε το 1808 και λειτούργησε μέχρι το 1864. Και στις δύο φάσεις της ύπαρξής της και ιδιαίτερα κατά την δεύτερη που ξεκινά από 1814 προσφέρει στην Κοινωνία των Επτανήσων σημαντικές υπηρεσίες που αργότερα η προσφορά τους επεξετάθη σε ολόκληρο το νεοσύστατο Ελληνικό Κράτος. Σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων δίδαξαν και προσέφεραν τις υπηρεσίες τους. Ξεχωρίζουν τα ονόματα του Α. Μουστοξύδη, του Ψαλλίδα, του Ου. Φώσκολου, του Ασώπιου, του ΒραΐλαΑρμένη, του Ζαβιτσιάνου, του Κογεβίνα κ.ά. Ιδιαίτερα στην Ιατρική Σχολή ξεχώρισαν οι Χαράλαμπος Πρετεντέρης-Τυπάλδος, Χριστόφορος Λαβράνος, Αθανάσιος Πολίτης, Σπυρίδων Αρβανιτάκης, Διομήδης Δελβινιώτης κ.ά. Στα πλαίσια της λειτουργίας της Ιονίου Ακαδημίας φαίνεται ότι υπήρχε και Νοσοκομείο το οποίον εξυπηρετούσε την άσκηση των φοιτητών της Ιατρικής Σχολής. Το Νοσοκομείο αυτό αναφέρεται ότι λειτούργησε στην οικία Χαλικιόπουλου και ήτο δυναμικότητος 11 κλινών. Ιδρυτής του αναφέρεται ο Λόρδος Guilford, ο οποίος άλλωστε τόσον ένθερμα στήριζε όλη την λειτουργία της Ιονίου Ακαδημίας. Μετά το θάνατο του Guilford το Νοσοκομείο παρήκμασε και ή διελύθη ή συνεχωνεύθη με το Πολιτικό Νοσοκομείο (24-27). Ο Ιωάννης Καποδίστριας γεννήθηκε στην Κέρκυρα στις 10 Φεβρουαρίου του 1776. Γόνος αρχοντικής και πεπαιδευμένης οικογενείας έτυχεν και ο ίδιος καλής μορφώσεως με κατ’ οίκον διδασκαλία και εκμάθηση ξένων γλωσσών. Μεγάλωσε σε περιβάλλον καθαρά πατριαρχικό και με τα άλλα οκτώ αδέλφια του πήρε από τους γονείς του έντονη θρησκευτική αγωγή. Κάποια στιγμή μάλιστα στη ζωή του, κατά τα χρόνια της εφηβείας του αισθάνθηκε έντονη την κλίση προς τη μελέτη της ορθόδοξης πίστης (29,30). Ως χαρακτήρας περιγράφεται σοβαρός, μετρημένος, ευγενής και λεπτός στους τρόπους, ενώ από την εφηβική του ηλικία έδειξε ιδιαίτερη ευαισθησία προς τον αναξιοπαθούντα συνάνθρωπο. Το 1794 πηγαίνει στην Ιταλία με σκοπό να σπουδάσει Ιατρική στο φημισμένο τότε Πανεπιστήμιο της Padova. Στην Padova σπουδάζει Ιατρική ενώ παράλληλα ικανοποιεί και τη μεγάλη του επιθυμία για παρακολούθηση μαθημάτων Φιλοσοφίας και Δικαίου. Μετά από επιτυχείς εξετάσεις πήρε τον τίτλο του διδάκτορος (dottorato) στην Ιατρική στις 10 Ιουνίου του 1797. Στην Padova δέχτηκε τα ερεθίσματα του Ιταλικού Διαφωτισμού και έτσι εδραίωσε μέσα του ακόμα περισσότερο την κοσμοθεωρία του η οποία περιελάμβανε την φροντίδα προς τους αδυνάτους και ασθενείς, την ισονομία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Όπως

Στην απέναντι σελίδα: Μεσαιωνικός χάρτης της Κερκύρας. Σε αυτή τη σελίδα, αριστερά: Ο Ιωάννης Καποδίστριας. Δεξιά: Χαρακτηριστική φιγούρα ιατρού κατά την εποχή επιδημιών.

Το κτήριο της Ιονίου Ακαδημίας.

αναφέρουν οι βιογράφοι του, η φοιτητική του πορεία και η επίδοσή του στα μαθήματα ήταν άριστη και αυτό συνετέλεσε στο να τύχει της εκτίμησης και φιλίας των καθηγητών του όπως ο περιώνυμος Ανατόμος Caldani. Με ανάλογα αισθήματα φιλίας και εκτιμήσεως τον περιέβαλλαν και οι συμφοιτητές του. Γυρίζοντας στην Κέρκυρα και ευρισκόμενος και πάλι στο αγαπημένο του περιβάλλον της ιστορικής αυτής πόλης, άρχισε να εξασκεί το λειτούργημα του ιατρού. Η φτώχια και η δυστυχία, οι αρρώστιες και οι επιδημίες που υπήρχαν εκείνη την εποχή τον έκαναν να νοιώσει ακόμα πιο σωστή την απόφασή του να σπουδάσει την Ιατρική αντί της Νομικής επιστήμης. Αναφέρεται από πολλούς ιστορικούς ότι η παρουσία του Ιατρού Καποδίστρια ήτο έντονος. Οι οικονομικά αδύνατοι ένιωσαν αμέσως την αφιλοκερδή παρουσία του. Η σεμνότητα, η ευγένεια, η προσοχή και η λεπτότητα με την οποία προσήγγιζε τον κάθε ασθενή ασχέτως κοι-

νωνικής τάξεως συντομότατα «τον ανύψωσαν εις την περιωπήν του εμβριθούς επιστήμονος αλλά και του εξόχου φιλανθρώπου » (31-33). Εκτός όμως από την άσκηση της Ιατρικής ασχολήθηκε και με οργανωτικά θέματα της Ιατρικής, καρπός αυτής της προσπάθειας του ήταν η ίδρυση το 1802 του «Εθνικού Ιατρικού Συλλόγου» στην Κέρκυρα. Η πρώτη συνεδρία του έγινε στις 23 Μαΐου 1802 και Γραμματεύς ήταν ο Ι. Καποδίστριας, ενώ Πρόεδρος ο διακεκριμένος Ιατρός Ι. Λάσκαρης. Έκανε σημαντικές ανακοινώσεις ιατρικού περιεχομένου και δημοσίευσε εργασίες στο περιοδικό «Λόγιος Ερμής» (Il Mercurio Letterario). Οι δημοσιεύσεις του αυτές αναφέρονται σε περίπτωση «γέννησης πενταδύμων», «περί ανατομικών διαφορών του οργανισμού», «Ιατροδικαστική έκθεση περί του θανάτου της Αναστασίας Ροδίτη-Marsich», «Περί της Ιατρικής Χειρουργικής και της Φαρμακευτικής εις τας Ιονίους Νήσους». Σε όλη τη διάρκεια της ιατρικής του σταδιοδρομίας ασχολήθηκε ιδιαίτερα με οργανωτικά θέματα της Ιατρικής με έμφαση πάντα στην κοινωνική μέριμνα. Η πορεία του Καποδίστρια από την Ιατρική στην πολιτική έγινε σταδιακά αφού ακόμα και κατά τη φάση της ζωής του όπου ασκούσε το ιατρικό λειτούργημα ανέλαβε σημαντικές ευθύνες διεκπεραίωσης πολιτικής φύσεως ζητημάτων αρχικά στην Κέρκυρα και αργότερα ευρύτερα στα Επτάνησα. Από εκεί η φήμη του ως πολιτικού ανδρός ακολούθησε ανοδική πορεία για να φθάσει στην κορύφωση της όταν εκλήθη να αναλάβει τη θέση του Υπουργού Εξωτερικών της Τσαρικής Ρωσίας, η οποία τότε μαζί με την Αγγλία ήταν οι κυρίαρχες δυνάμεις του πλανήτη. Τα της πολιτικής του σταδιοδρομίας αναφέρονται αναλυτικά στις θαυμάσιες εμπεριστατωμένες μελέτες των Γρ. Δαφνή και Ε. Κούκκου(30,32). Αναλαμβάνοντας ο Καποδίστριας την ευθύνη της οργάνωσης του Ελληνικού κράτους γνώριζε τις δυσχέρειες που είχε να αντιμετωπίσει. Αλλά δεν εδίστασε. Έφθασε στην Ελλάδα και προσπάθησε αρχίζοντας κυριολεκτικά από το μηδέν να οργανώσει την Ελληνική Πολιτεία. Βασικός του σύμμαχος στην προσπάθεια αυτή εκτός από ένα πολύ μικρό αριθμό συνεργατών, ήταν η καρδιά του η οποία επάλλετο από αγάπη για την Ελλάδα. Δυστυχώς, και πολύ πριν ολοκληρώσει το έργο του, Ελληνικά χέρια έκοψαν το νήμα της ζωής του το 1831 στο Ναύπλιο στα σκαλοπάτια της Εκκλησίας του Αγ. Σπυρίδωνα όπου πήγαινε για να λειτουργηθεί. Σίγουρα ο θάνατός του αποτέλεσε μια πολύ κακή στιγμή για την Ιστορία του Νεότερου Ελληνισμού (34-39). Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι τα Επτάνησα είχαν σημαντική προσφορά στα Γράμματα και τις Επιστήμες ιδιαίτερα στην Ιατρική. Και όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Δ. Ζακηθυνός «έδωσαν κανόνες ζωής, πνευματικής και κοινωνικής, διαφυλάσσοντας μετά την πτώσιν του Βυζαντίου τον πλούτον του Εθνικού ημών Πολιτισμού και την μεγίστην σοφίαν της Ελληνικής Επιστήμης. Έτσι, τα Επτάνησα μετά από επιρροάς αίτινες διήρκησαν πεντακόσια έτη περίπου, εξήλθον εξόχως Ελληνικά και βαθύτατα Ορθόδοξα» (1).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ζακηθυνός Δ. Αι ιστορικαί τύχαι της Επτανήσου και η διαμόρφωσις του Επτανησιακού Πολιτισμού. Επ Λόγοι Πανεπ. Αθηνών Τόμος Θ, 1965, 151. 2. Ζώρας Γ.Θ. Η ιστορία και η κοινωνική και πνευματική κατάστασις εν Επτανήσω. Ελλην Δημιουργία 3, 1953: 227-341. 3. Ζώρας Γ.Θ. Επτανησιακά Μελετήματα. τ.Α’ 1960. 4. Lascaratos J.-Stavropoulos A. Les conditions medical et socials dans les iles Ioniennes et la politique adoptée par les français (1798-1812). 5. Θεοτόκης Σπ. Περί της εκπαιδεύσεως εν Επτανήσω. Κερκυραϊκά Χρονικά τόμ.Ε’, 1956. 6. Άννινος Μπάμπης. Νοσοκόμοι και κομπογιαννίται. Στο Ιστορικά Σημειώματα. Εν Αθήναις, 1925, σελ. 119-130. 7. Άννινος Μπάμπης. Η χολέρα του 1854. Στο Ιστορικά Σημειώματα. Εν Αθήναις, 1925, σελ. 251-274. 8. Vryonis Sp. The medical unity of the Mediterranean world in antiquity and the middle ages. Hera Kleion-Rethymnon 1991. 9. Λασκαράτος Ιωάν.-Μαρκέτος Σπ. Υγειονομικά μέτρα για την πρόληψη των επιδημιών στα Επτάνησα το 19ο αιώνα. Mat Med Greca (10), 1982: 431-437. 10. Λασκαράτος Ιωάν. Νεώτερα στοιχεία δια την εφαρμογήν του εμβολιασμού κατά της ευλογίας εις τα Επτάνησα. Mat Med Greca (9), 1981: 436-440. 11. Λασκαράτος Ιωάν. Πρόληψη της αρρώστιας και κοινωνική προστασία στα Επτάνησα επί Αγγλοκρατίας (1815-1864). Διατ. επί υφηγεσία, Αθήνα 1984. 12. Λασκαράτος Ιωάν. Κοινωνική μέριμνα για τα ορφανά το 19ο αιώνα στο Ιόνιο κράτος. Ιατρ Χρονικά 8, 1985: 802-815. 13. Πεντόγαλος Γεράσ. Γιατροί και Ιατρική Κεφαλλονιάς στα χρόνια των ξένων κυριαρχιών 1500-1864. Θεσσαλονίκη 2004. 14. Πεντόγαλος Γεράσ. Γιατροί και Ιατρική Κεφαλλονιάς από τα χρόνια της Ένωσης μέχρι τον πόλεμο του 1940 (1864-1940). Θεσσαλονίκη 2007. 15. Πουρναρόπουλος Γ. Η Ιατρική του Αγώνος. Αθήναι 1973. 16. Αλιβιζάτος Κων. Ν. Η συμβολή των Κεφαλλήνων ιατρών εις την επιστήμην και εις τον εθνικόν αγώνα. Ηώς 58-60, 1962: 80-84. 17. Αρδαβάνης–Λυμπεράτος Σπ.Ν. Επτανήσιοι Ιατροί διακριθέντας εις την πολιτικήν και τα γράμματα. Κέρκυρα 1938. 18. Σαλβάνος Γερ. – Σαλβάνου Β.Γ. Κεφαλλονίτες αγωνιστές του 1821. Ιόνιος Ηχώ 300-301, 1971: 83-86. 19. Ορφανός Δημ. Οι ιατροί εν Ελλάδι. Ελλην Ιατρ 9, 1935: 88-891. 20. Ραζής Ν.Χ. – Βλαδίμηρος Λ.Ε. – Ριζόπουλος Α.Χ. Γιατροί του παρελθόντος με πλούσια κοινωνική και πολιτιστική δράση. Πάτρα 2006-7. 21. Μοσχόπουλος Γεώργ. Ιστορία της Κεφαλλονιάς. Αθήνα 2010. 22. Χαροκόπος Σπ. Από την Ιστορία της Ιατρικής και της κοινωνικής πρόνοιας στην Επτάνησο. Παρνασσός 1973, 238-266. 23. Χαροκόπος Σπ., Χαροκόπος Φ. Επτανησιακή Ιατρική. Αθήνα 1976. 24. Κουρκουμέλης Ν.Κ. Η εκπαίδευση στην Κέρκυρα κατά τη διάρκεια της Βρεττανικής προστασίας (1810-1864). Αθήνα 2002. 25. Πεντόγαλος Γεράσ. Η Ιατρική Σχολή της Ιονίου Ακαδημίας (1824-1828, 1844-1865). Θεσσαλονίκη 1980. 26. Σαλβάνος Γερ. – Σαλβάνου Β.Γ. Η Ιόνιος Ακαδημία. Αθήνα 1949. 27. Λασκαράτος Ιωάν. Πρόληψη της αρρώστιας και κοινωνική προστασία στα Επτάνησα επί Αγγλοκρατίας (1815-1864). Διατ. επί υφηγ. Αθήναι 1985. 28. Λουκάτος Σπ. Ιωάννης Καποδίστριας και η Επτάνησος Πολιτεία. Αθήναι 1959. 29. Δεμπόνος Αγγ. Διόν. Επιστήμονες Υγειονομικοί και άσκηση ιατρικής στην Κεφαλλονιά. Τα χρόνια της Αγγλικής προστασίας. Παρνασσός, ΚΒ, 1980: 117-135. 30. Κούκκου Ελ. Ιωάννης Καποδίστριας. Αθήνα 1984. 31. Ζαβιτσάνος Σπ. Αστυιατρική και Πολιτισμός. Εν Κέρκυρα 1910. 32. Δαφνή Γρ. Ιωάννης Καποδίστριας. Ίκαρος 1975. 33. Εμμανουήλ Εμμ. Η φαρμακευτική εις την Ζάκυνθον και την Επτάνησον επί Ενετοκρατίας και Αγγλικής προστασίας. Πραγ. τα Ακαδ. Αθηνών τ.Γ’, αρ.2, 1934. 34. Δε Βιάζη Σπ. Ιωάννης Καποδίστριας ως ιατρός και συγγραφεύς. Περιοδ. Ίρις, Αθήναι 1/1898. 35. Κούκκου Ε. Ο Καποδίστριας και η παιδεία. Αθήνα 1958. 36. Ζακηθυνός Δ. Ιωάννης Καποδίστριας. Παρνασσός 6, 1964: 523. 37. Λυκίσσας Μ. Κερκυραίοι γιατροφιλόσοφοι και γιατροί στην Πολιτική. Αθήνα 1986. 38. Ζαβιτσιάνος Σπ. Η Ιατρική εν Επτανήσω κατά τον προ της Ενώσεως χρόνον. Α’ Πανιόνιον Συνέδριο. Κέρκυρα 1914. 39. Κεχαγιαδάκης Γ.Μ. Το χρονικό ίδρυσης της Ιατρικής Σχολής της Ιονίου Ακαδημίας. Ιατρ Επ Εν Δυν 2004, 38: 125.

ΤΟ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ Του Αντώνη Βιρβίλη | Δικηγόρου-Συγγραφέα

ολλοί λόγοι συνέτρεξαν στην άνθηση του φιλελληνισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Η πτώση του Μεσολογγίου τον Απρίλιο του 1826, τα θερμά γράμματα των Αμερικανών εθελοντών στην Ελλάδα για βοήθεια, οι διαλέξεις όσων επέστρεφαν στην Αμερική, οι συνεχείς δημοσιεύσεις υπέρ του ελληνικού σκοπού στον αμερικανικό τύπο, οι συζητήσεις στο Κογκρέσο αλλά και κάποιες ενοχές για την καθυστέρηση της ναυπήγησης των δύο φρεγατών και την υπέρογκη τιμή τους, υπήρξαν, ήδη από το 1826, καταλύτες για την κίνηση παροχής βοήθειας στην Ελλάδα. Ο ενθουσιασμός που συνεπήρε τους Αμερικανούς είχε σαν συνέπεια την οργάνωση μίας πλατειάς σταυροφορίας για τη αποστολή βοήθειας στον κατατρεγμένο λαό που επένετο. Τα φιλελληνικά κομιτάτα της Ν. Υόρκης και Ώλμπανυ, Βοστώνης και Φιλαδέλφειας οργάνωσαν τη συγκέντρωση χρημάτων, ενδυμάτων, φαρμάκων, ιατρικών εργαλείων και τροφίμων τα οποία εστάλησαν με 8 πλοία στην Ελλάδα από τον Μάρτιο του 1827 έως τον Σεπτέμβριο του 1828, με σύνολο αξίας φορτίου 138,772.98 δολαρίων. Τόπος εκφόρτωσης προοριζόταν αρχικά το Ναύπλιο, αλλά η διαμάχη Γρίβα και Φωτομάρα και ο εμφύλιος που είχε ξεσπάσει μεταξύ τους για την κατοχή των δύο φρουρίων και της πόλης δεν επέτρεπε την ασφαλή εκφόρτωση, φύλαξη και διανομή της βοήθειας. Έπειτα από τις συστάσεις των Μιαούλη και Κανάρη αποφασίστηκε η επιλογή του Πόρου ο οποίος πληρούσε τις αναγκαίες προϋποθέσεις. Ο Πόρος είναι ένα νησί που δεν πάτησε ποτέ Τούρκος. Λόγω του φυσικού του λιμανιού, της γειτνίασης με την εύφορη ανατολική πλευρά της Πελοποννησιακής ακτής αλλά και την απομακρυσμένη θέση από τους φυσικούς δρόμους και τα θέατρα των πολεμικών επιχειρήσεων, αποτέλεσε από την έναρξη της Επανάστασης, αφενός βάση, κατ’ αρχήν επισκευών και στη συνέχεια έδρα του ελληνικού στόλου, αλλά και πολλές φορές έδρα της ελληνικής κυβέρνησης από την περίοδο της Αντικυβερνητικής Επιτροπής όσο και κατά την Καποδιστριακή περίοδο. Συνέπεια της απομόνωσής του ήταν ότι αποτέλεσε κυρίως φυσικό καταφύγιο προσφύγων από τις πόλεις της Μικρά Ασίας, της Στερεάς και της Πελοποννήσου. Το ίδιο ακριβώς συνέβη και με τα άλλα γειτονικά νησιά Ύδρα, Αίγινα, Σαλαμίνα και Αγκίστρι τα οποία στα τελευταία χρόνια του πολέμου γέμισαν από πρόσφυγες, ιδιαίτερα μετά την επέμβαση του Ιμπραήμ στη Πελοπόννησο.1 Τα αμερικανικά πλοία με την βοήθεια που ήλθαν στην Ελλάδα 1

Στη δεύτερη απογραφή που διέταξε ο Καποδίστριας το 1828, ο Πόρος καταμετρούσε 3.639 γηγενείς και 3.835 πάροικους (βλ. αναλυτικά Α. Βιρβίλη, “Οι απογραφές του Πόρου κατά το 1828 και 1829. Όψεις της πληθυσμιακής και κοινωνικής δομής του νησιού” Πρακτικά 1ου Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αργοσαρωνικού, Πόρος 1998, Αθήνα 2008, Γ’ τόμος, σελ. 289-300. Την ίδια περίοδο η Ύδρα αριθμούσε 16.092 και η Αίγινα, κατά τον Howe, περί τις 40.000 κατοίκους.

ήταν τα ακόλουθα: Thontine (άφιξη στον Πόρο 19 Μαρτίου 1827), Chancellor (Πόρος, 1 Μαϊου 1827), Six Brothers (Ναύπλιο, 7 Ιουλίου 1827), Levant (Πόρος, 27 Αυγούστου 1827), Statesman (Πόρος, 9 Σεπτεμβρίου 1827), Jane (Ναύπλιο, 5 Νοεμβρίου 1827 για μερική εκφόρτωση και έπειτα Πόρο), Herald (Πόρος, 26 Ιουλίου 1828) και Suffolk (Αίγινα, 12 Νοεμβρίου 1828).2 Ενώ η βοήθεια των ευρωπαϊκών φιλελληνικών οργανώσεων κατευθυνόταν στα ελληνικά πολεμικά σώματα, η αμερικανική στόχευε αποκλειστικά στην ανακούφιση του άμαχου πληθυσμού. Η διανομή γινόταν, με βάση τις αποθήκες του Πόρου, από τους πέντε Αμερικανούς George Jarvis (είχε πάρει ειδική άδεια από την υπηρεσία του να βοηθήσει στη διανομή επειδή, προφανώς, γνώριζε ελληνικά), John Allen (υπηρετούσε ως πυροβολητής σε υδραίικα πλοία), Howe (συνοδός φορτίου του Suffolk), Stuyvensant (συνοδός φορτίου των Six Brothers και Ηerald) και Henry Post (συνοδός φορτίου του Jane) υπό την διεύθυνση του Jonathan Μiller (συνοδός φορτίου του Chancellor και γενικού εκπροσώπου των φιλελληνικών κομιτάτων της Αμερικής), μόνο στους αμάχους που λιμοκτονούσαν, κατά ρητή εντολή των κομιτάτων, εφόσον έπρεπε να διατηρηθεί η αυστηρή ουδετερότητα των ΗΠΑ έναντι των εμπολέμων Ελλήνων και Τούρκων (δόγμα Monroe). Οι διαχειριστές της βοήθειας, ως επί το πλείστον νέοι στην ηλικία άνθρωποι, εκτός από την επιτόπια διανομή τροφίμων και ενδυμάτων στους πρόσφυγες τις χήρες και τα ορφανά του Πόρου, ενοικίαζαν διάφορα υδραίικα, σπετσιώτικα και ποριώτικα καΐκια, μαρτίγους, τραμπάκουλα ή αρματωμένες γολέτες - για τον φόβο των πειρατών - και έκαναν διανομές, στην Αίγινα, Αγκίστρι, Επίδαυρο, Σαλαμίνα, Σπέτσες, Σύρο, Πάρο, Νάξο, Μήλο, Μέγαρα, Κρήτη, Μάνη, Ναύπλιο, Άργος, παράλια ανατολικής και βόρειας Πελοποννήσου κ. α.3 Στις απερίγραπτες συνθήκες εξαθλίωσης του πληθυσμού, λόγω των καταστροφών του Ιμπραήμ αλλά και του σκληρού ανταρτοπόλεμου του Κολοκοτρώνη που οδηγούσε τους πληθυσμούς σε 2

Βλ. Stephen A. Larrabee, Ελλάς 1775-1865, Πως την είδαν οι Αμερικανοί, Φέξης, Αθήνα (χχ [1951]) σελ. 135 κ. επ., και Χρήστος Δ. Λάζος, Η Αμερική και ο ρόλος της στην Επανάσταση του 1821, Β’ τόμος, Παπαζήσης, Αθήνα 1984, σελ. 315 κ. επ. Αναλυτικές περιγραφές για τις διανομές της βοήθειας βλ. Jonathan P. Miller, The condition of Greece in 1827 and 1828, New Υork 1828, Henry A. V. Post, A visit to Greece and Constantinople in the year 1827-1828, N. York 1830, Samuel Woodruff, Journal of a tour to Malta, Greece, Asia Minor, Carthage, Algiers, Port Mahon, and Spain, in 1828, Hartford 1831, Letters and Journals of Samuel Grindley Howe edited by his daughter Laura E. Richards, Boston 1906, Σάμουελ Χάου, Ημερολόγιο από τον Αγώνα 1825-1829 (επ. Οδ. Δημητρακόπουλου), Καραβίας, Αθήνα 1971. Για τις συνθήκες λιμού του πληθυσμού βλ., Κυριάκος Σιμόπουλος, Πως είδαν οι ξένοι την Ελλάδα το 21, Ε’ τόμος, Αθήνα 1984, σελ. 370-387.

Λιθογραφία του Πόρου το 1815.

αναγκαστικές μετακινήσεις, δρα ο χειρούργος ιατρός Samuel Grindley Howe. Ο Howe που μιλούσε εκτός από τη μητρική του γλώσσα, γαλλικά ιταλικά και ελληνικά και ασκούσε την ιατρική, τόσο σε χερσαία στρατιωτικά τμήματα όσο και στο ναυτικό, υπηρετώντας στη Καρτερία, αλλά και ιδιωτικά, είχε διαπιστώσει τη μεγάλη ανάγκη ύπαρξης οργανωμένης υγειονομικής περίθαλψης με τη ίδρυση νοσοκομείων. Αυτά ήσαν αναγκαία για την περίθαλψη των τραυματιών του πολέμου αλλά και των πολιτών, για τους οποίους οι κακουχίες των καιρών τους έκαναν πλέον ευπρόσβλητους. Το σχέδιό του προέβλεπε περίθαλψη δύο βαθμών. ‘Ήδη από τις 3 Μαΐου του 1827 στέλνει από τον Πόρο επιστολή προς την Αντικυβερνητική Επιτροπή που έδρευε εκεί, στην οποία εκθέτει το σχέδιό του για την ίδρυση κινητών στρατιωτικών νοσοκομείων για την άμεση περίθαλψη των τραυματιών στρατιωτών και νοσοκομειακών καταστημάτων στα οποία θα παρεχόταν περίθαλψη ανάρρωσής τους.4 Τόσο η Αντικυβερνητική Επιτροπή όσο και ο συνταγματάρχης Heideck, κατά ομολογία του Ηowe στο ημερολόγιό του, εγκρίνουν το σχέδιο, εφόσον το νοσοκομείο δεν θα είναι μόνο στρατιωτικό. Στο μεταξύ όμως, έχει μεσολαβήσει η άφιξη του Miller στον Πόρο στις 29 Μαΐου και ο Howe αφοσιώνεται στη διανομή των τροφίμων και εφοδίων, χωρίς να πάψει να τον απασχολεί η εξεύρεση κατάλληλου τόπου για την ίδρυση νοσοκομείου. Μια πρώτη σκέψη, τον Αύγουστο του 1827, ήταν οι Κεχριές αλλά γρήγορα την εγκαταλείπει. Με τη συνεχή, σχεδόν κάθε δύο μήνες, άφιξη πλοίων με βοηθήματα από την Αμερική και την εργώδη προσπάθεια εκφόρτωσης (δεν υπήρχαν αποβάθρες και γινόταν μεταφόρτωση σε βάρκες), καταμέτρησης, αποθήκευσης στη αμερικανική βάση και διανομή με συνεχή ταξίδια, φαίνεται ότι αρχές Οκτωβρίου καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το πλέον κατάλληλο μέρος για την ίδρυση νοσοκομείου είναι ο Πόρος και πείθει και τον Miller.5 Στην απόφαση αυτή θα πρέπει να συνέβαλε αποφασιστικά και η

από τον Πόρο επιστολή στο Κομιτάτο της Βοστώνης στην οποία εξηγεί ότι μέρος του φορτίου του πλοίου Statesman διατέθηκε για το νοσοκομείο χάριν των πτωχών ασθενών: «Λαμβάνω την τιμήν να σας πληροφορήσω, ότι κατά την διάθεσιν του φορτίου του βρικίου Statesman ετολμήσαμεν να παρεκκλίνωμεν ολίγον εκ των οδηγιών προς διανομήν των εξ Αμερικής αποσταλέντων βοηθημάτων, επί τη ελπίδι ότι ηθέλαμεν φανή ευεργετικώτεροι. Ανακουφίζοντες τα εκ του καταστρεπτικού πολέμου δεινά της χώρας, της παραχωρήσεως μέρους των βοηθημάτων εις το νοσοκομείον, χάριν των πτωχών ασθενών. Προ ολίγων εβδομάδων οι Αμερικανοί πράκτορες προσεκλήθησαν υπό της Κυβερνήσεως και υπό πλείστων ευυπόληπτων πολιτών όπως βοηθήσωσι εις την ίδρυσιν νέου νοσοκομείου. Λαμβανομένου υπ’ όψιν ότι εν μόνον νοσοκομείον υπάρχει εις την Ελλάδα, συγκατατέθημεν να διαθέσωμεν μέρος των βοηθημάτων υπέρ του νέου ιδρυθησόμενου νοσοκομείου έχοντες την βεβαιότητα ότι θα εγκρίνετε την πράξιν μας όταν ελαμβάνετε γνώσιν των δεινών τα οποία υφίστανται οι ασθενείς εν Ελλάδι. Έχομεν την πεποίθησιν ότι δια του μέσου τούτου θ’ ανακουφισθώσι περισότερον ατυχή πλάσματα ή δια της κατ’ ιδίαν διανομής τριπλασίας ποσότητος βοηθημάτων».6 Στις 25 Οκτωβρίου ο Miller με τον Russ πηγαίνουν στην Αίγινα να προμηθευτούν ξυλεία για την κατασκευή κλινών και στις 8 Νοεμβρίου αρχίζει η λειτουργία του νοσοκομείου με την υποδοχή των πρώτων ασθενών, ενώ ο Miller παραχωρεί κουβέρτες και σεντόνια από το φορτio του πλοίου Jane. Στις 11 Νοεμβρίου καταβάλλει στον Howe το ποσό των 4.033 πιαστρών για έξοδα που δαπανήθηκαν για την προετοιμασία του νοσοκομείου. Δεν είναι γνωστό σε ποιό οίκημα στεγάστηκε το νοσοκομείο. Ο Miller αναφέρει ότι κατέβαλε ενοίκιο 350 πιάστρες το μήνα ενώ για το κατάλυμα που διέμενε, για το τρίμηνο Οκτωβρίου-Δεκεμβρίου 1827 κατέβαλε 400 πιάστρες. Εξ αυτού συμπεραίνεται ότι θα επρόκειτο για μεγάλο κτήριο με αρκετούς θαλάμους, ίσως κάποια αποθήκη στο παράλιο μέρος της πόλης, η οποία και θα διαρρυθμίστηκε κατάλληλα.7 Θυρωρό του νοσοκομείου οι Αμερικανοί διόρισαν ένα γέροντα σε πολύ μεγάλη ηλικία που είχε χάσει και τα τρία του παιδιά στον πόλεμο και τον είχε περιμαζέΤο κτίριο του Ναυτικού Νοσοκομείου του Πόρου ψει ο Post από το Καλαμάκι, σε μία από τις εξορόπως συντηρούνταν ακόμα μέχρι πριν λίγες δεκαετίες. μήσεις για τη διανομή βοήθειας. H άφιξη του Russ αποτέλεσε θείο δώρο για τον Howe ο οποίος επιθυμούσε να επιστρέψει στην Αμερική από τον Μάιο του 1827, για να ενημερώσει τους συμπατριώτες του για το θέμα της Ελλάδος και να εξασφαλίσει βοήθεια για το νοσοκομείο που ήθελε να δημιουργήσει. Πράγματι, στις 13 Νοεμβρίου έφυγε με το πλοίο Jane και έφθασε στη Ν. Υόρκη τις πρώτες ημέρες του Φεβρουαρίου του 1828. Ο Russ αναλαμβάνει τη διεύθυνση του νοσοκομείου με συμφωνία παραμονής του για ένα χρόνο και την Κυριακή 25 Νοεμβρίου γίνονται τα επίσημα εγκαίνια με ιδιαίτερη λαμπρότητα και με την παρουσία των ναυάρχων Μιαούλη, των αδελφών Γιακουμάκη και Μανώλη Τομπάζη, του Νικολάκη Γκίκα και πολλών προεστών του νησιού. Το νοσοκομείο αφιερώθηκε στην Υπεραγία Θεοτόκο. Τον αγιασμό έκαναν πέντε ιερείς με προεξάρχοντα τον επίσκοπο Δαμαλών Ιωνά. Μετά την τελετή, προσφέρθηκε καφές σε ιδιαίτερο χώρο του νοσοκομείου, όπως απαιτούσε η παράδοση.8 Ο Miller εκείνη την ημέρα πλήρωσε 6 δολάρια για τον αγιασμό, 10 πιάστρες για τη συνοδεία ασθενών στο νοσοκοάφιξη του John D. Russ, υπεύθυνου φορτίου του πλοίου Statesman μείο, 154 πιάστρες για τη βαφή υφασμάτων που θα χρησιμοποιούπου έφθασε στον Πόρο στις 10 Σεπτεμβρίου 1827 από το Κομιτάτο σε το νοσοκομείο και ένα δολάριο για την αγορά λεμονιών. Επίσης της Βοστώνης. Ο Russ, απόφοιτος της Ιατρικής από το πανεπιστή- δώρησε ποσότητα μεταξένιων σεντονιών που βρήκε σε ένα δέμα μιο Yale το 1825, είχε προσφέρει εθελοντικά τις υπηρεσίες του στην Επιτροπή Βοηθείας της Βοστώνης και έφθασε στην Ελλάδα με την 6 Ολόκληρη η επιστολή στο Letters, σελ. 268, όπου αναφέρεται ότι η εντολή να συνεργαστεί με τους Howe και Miller. κυβέρνηση του παρεχώρησε ένα μεγάλο οίκημα στο Ναύπλιο για την Την 1η Νοεμβρίου ο Howe στέλνει μαζί με τον Miller και τον Russ 4 5

Howe προς Αντικυβερνητική Επιτροπή ΓΑΚ Εκτελεστικό, φ. 235/3 Μαϊου 1827 η οποία αναδημοσιεύεται μερικώς από Χρ. Λάζο, σελ. 379 (Βλ. Παράρτημα). Letters, σελ. 252, Σάμουελ Χάου, σελ. 180.

7 8

εγκατάσταση νοσοκομείου, αλλά η διαμάχη που επικρατεί εκεί, τους αποτρέπει από άμεση εγκατάσταση. Για το χωροταξικό πρόβλημα του Πόρου και τα διαθέσιμα κτήρια εκείνης της εποχής βλ. Α. Βιρβίλη ενθ. αν. Βλ. περιγραφές της τελετής Miller, σελ. 147 και ιδιαίτερα Post, σελ. 34.

σταλμένο από το Ώλμπανυ. Στις 8 Δεκεμβρίου συμφωνία με τις προτάσεις που είχε συνεννοήθηκε για τη κατασκευή καποτών για υποβάλλει ο Howe με επιστολή του το νοσοκομείο και πλήρωσε κατά παράκληση στην Αντικυβερνητική Επιτροπή του ράφτη, με ρύζι αξίας 200 πιαστρών. στις 3 Μαΐου 1827.11 Σε νεώτερη O Μiller πεπεισμένος για τον ευρύτερο σκοπό επιστολή του με ημερομηνία 8 Φεβρουαρίου που εξυπηρετούσε τη συγκεκριμένη συγκυρία εξειδικεύει την πρότασή του για τη δημιουργία το νοσοκομείο, βοηθούσε πάντοτε όσο μποενός μεγάλου νοσοκομείου «... Η εκπεφρασμένη ρούσε με διάφορα βοηθήματα. Eν’ όψει της γνώμη μου είναι, ότι οι έρανοι, οίτινες θα ετίθεντο αναχώρησής του για την Αμερική, παραδίδει εις την διάθεσιν των κατά πόλεις κομιτάτων, δεν στις 5 Ιανουαρίου 1828 στον Russ 400 βαρέλια θα συνετέλουν προς ανακούφισιν των εν Ελλάπλιγούρι, αλεύρι και ψωμί, 30 βαρέλια φασόλια, δι πασχόντων τόσον όσον εάν διετίθεντο προς 50 βαρέλια αλίπαστα και 17 βαρέλια ρύζι. ίδρυσιν ευρυχώρου νοσοκομείου. Εάν αποφασιΣτους τρεις πρώτους μήνες το νοσοκομείο πεσθεί το τοιούτον, είμαι πρόθυμος ν’ αναλάβω την ριέθαλψε περί τους 250 ασθενείς στον δε ένα διεύθυνσιν αυτού και να επιστατήσω εις την διορχρόνο λειτουργίας του, ο αριθμός των ασθεγάνωσίν επί έν έτος επί τω όρω όπως έχει διακονών, γέρων και αναπήρων είχε ξεπεράσει τους σίας κλίνας και τα μέσα της διατηρήσεώς του. Δεν 900. επιθυμώ όμως να έχω καμμίαν διαχείρισιν, αλλά O Russ, στο διάστημα της απουσίας του Ηowe, ν’ ανατεθή η ευθύνη αυτή εις τινα επιφανή Έλληθα πρέπει να δοκίμασε πολλές δυσάρεστες να, εις τον Μαυροκορδάτον ή τον Μιαούλην...». εμπειρίες ως διευθυντής του νοσοκομείου. Μια Έπειτα από διαμονή ενός έτους στην Αμερική, πολύ παραστατική περιγραφή της δραστηριόχρονικό διάστημα κατά το οποίο έκανε πολλές τητάς του - αν και με προκατάληψη και υπερβοεπαφές, διαλέξεις και εράνους για να συγκελή - θα την δώσει σε γράμματά του προς φίλους ντρώσει τα απαραίτητα εφόδια, επιστρέφει του: «Χωρίς να γνωρίζω την ελληνική γλώσσα, σε στην Ελλάδα, στην Αίγινα αυτή τη φορά, ως μια χώρα λωποδυτών και απατεώνων, χωρίς ένα υπεύθυνος φορτίου του πλοίου Suffolk, αξίας φίλο δίπλα μου για βοηθό και συμπαραστάτη, 12.000 δολαρίων τον Νοέμβριο του 1828. Η Αίαυτό που έκανα (να δεχθεί να πάρει τη θέση του γινα είναι πλέον έδρα της κυβέρνησης και σε Howe) ήταν μια πράξη που αγγίζει τα όρια της επιστολή με την άφιξή του, στις 12 Νοεμβρίου, τρέλας. Όχι μόνο κάνω μόνος μου όλες τις εγχειαναλύει τους λόγους για τους οποίους θα πρέρήσεις - ετοιμάζω όλα τα φάρμακα και αγοράζω πει να μετακινηθεί η έδρα της διανομής της βοτα αναγκαία - μα και αν δεν φροντίσω και δεν ήθειας που μεταφέρει (βλ. Παράρτημα). δώσω τις αναγκαίες διαταγές, οι θάλαμοι δεν θα Σχετικά με το νοσοκομείο του Πόρου, ο Howe καθαρίζονταν ποτέ, τα κρεβάτια δεν θα στρώνοείναι θυμωμένος με τον διορισμό από τον Κανταν και οι άρρωστοι θα έμεναν αβοήθητοι στα ποδίστρια ενός βοηθού ιατρού στο νοσοκοχέρια της μοίρας».9 μείο, όπως πληροφορήθηκε, χωρίς την έγκριση του Russ και σκέπτεται να το μεταφέρει αλλού. Ο Post στην έκθεσή του προ το Κομιτάτο της Στην ίδια επιστολή αναφέρει ότι, όταν πήγε Βοστώνης με ημερομηνία 15 Ιουλίου 1828, στον Πόρο στις 24 Νοεμβρίου, έμαθε ότι ο Russ γράφει σχετικά για το έργο του νοσοκομείου είχε φύγει στις 14 του μηνός, δηλαδή δύο ημέκαι του Russ «Το νοσοκομείο μέχρις ότου έφυρες μετά αφού αυτός είχε φτάσει στην Αίγινα12: γα από τον Πόρο ανθούσε, έστω και εάν υπήρχε πρόβλημα με την Επιτροπή των Ναυτικών που «‘Εμαθον ότι ο δόκτωρ Ρως έκλεισε το νοσοκομείκαθυστερούσε να πληρώσει ένα σεβαστό ποσό ον το οποίον κατόπιν τοσούτων μόχθων ίδρυσα, για προμήθειες που είχε λάβει. Ο Δρ. Russ είχε απήλθε δε εκ της πόλεως προ δέκα ημερών δια αφιερωθεί αποκλειστικά στο έργο του και εάν τινά της Πελοποννήσου πόλιν. Είχε συμφωνίαν να δεν καμφθεί από την έλλειψη χρημάτων, το νοπαραμείνει επί έν έτος, ευθύς δε ως παρήλθε τούσοκομείο θα προσφέρει μεγάλη υπηρεσία στη το απελπισθείς τελείως περί της ελεύσεώς μου και χώρα. Ο αριθμός των ασθενών που ζήτησαν εξαντληθέντων των μέσων και της υπομονής του, βοήθεια κατά τους τρεις πρώτους μήνες από τη έλαβε την απόφασιν να εγκαταλείψει το νοσοκοίδρυσή του ήταν διακόσιοι πενήντα και ο αριθμείον. Όλοι ενταύθα θλίβονται δια τούτο καθόσον μός αύξανε καθημερινά».10 το νοσοκομείον είχε αποδειχθεί ίδρυμα μεγίστης χρησιμότητος, ο δε δόκτωρ Ρως εξετέλει πιστόταΌταν ο Howe έφθασε στη Ν. Υόρκη τον Φετα το καθήκον του...». βρουάριο του 1828, έστειλε μία επιστολή στο Η προσπάθεια του Howe να ιδρύσει νοσοκοΚομιτάτο της πόλης όπου εξέθετε τα σχέδια μείο με ευρύτερες αρμοδιότητες τελικά επιτου για την δημιουργία της αναγκαίας νοσοκομειακής υποδομής ζητώντας υποστήριξη και τα Άπο πάνω προς τα κάτω: Ο Jonathan Pe- τεύχθηκε, κατά κάποιο τρόπο, και με τη βοήθεια αναγκαία μέσα (Βλ. Παράρτημα). Εσώκλειε επί- ckam Miller, o Samuel Gridley Howe και ο του Russ, με την ίδρυση της πόλης ΟυασιγκτωνίΣυνταγματάρχης Karl Wilhelm von Heideck ας στα Εξαμίλια, έστω και αν αυτή δεν κράτησε σης την σχετική επιστολή της Ελληνικής Κυβέρεπί πολύ. νησης προς το φιλλεληνικό κομιτάτο της Αμερικής, όπου ζητούσε επισήμως την συνδρομή του για την ίδρυση Η φιλάνθρωπη φύση του μεγάλου αυτού Αμερικανού αποδείχτηκε νοσοκομειακού ιδρύματος. Η τελευταία είχε συνταχθεί σε απόλυτη και μετά την επιστροφή του στην Αμερική, όπου συνέχισε το μεγάλο του έργο υπέρ των τυφλών. 9 Larrabee, σελ. 148. 10 Ο Miller είχε δώσει στον υπεύθυνο της Επιτροπής των Ναυτικών Ελβετό ιατρό Louis-Andre Gosse ποσότητα προμηθειών για τον στόλο και ανέμενε την εξόφληση η οποία θα κατεβάλλετο στον Russ. Ο Gosse -που είχε μάλιστα νοσηλευθεί στο αμερικανικό νοσοκομείο τον Ιούλιο του 1828- παρά την προσπάθεια να βρει χρήματα, κάνοντας μάλιστα και ένα ταξίδι στη Κέρκυρα γι’ αυτό το σκοπό, δεν είχε καταφέρει να εξοφλήσει το δάνειο μέχρι την αναχώρηση του Miller για την Αμερική. Ο Miller πίστευε ότι οι προμήθειες που είχε αφήσει στον Russ και το δάνειο του Gosse θα επαρκούσαν για τη συντήρηση του νοσοκομείου μέχρι την επιστροφή του από την Αμερική το καλοκαίρι του 1828 με ικανή βοήθεια για τη συνέχιση του έργου του νοσοκομείου. Μiller, σελ. 164 και 246.

Παράρτημα. Απόσπασμα επιστολής Howe προς την Αντικυβερνητική Επιτροπή (Χρ. Λάζος, σελ.379) ...Δι’ όλας τας ανωτέρω εκδουλεύσεις μου στην Ελλάδα δεν έλαβον σχεδόν τίποτε δια μισθόν μου διότι επιθυμούσα πάντοτε να δουλεύσω όσον ημπορούσα χωρίς πληρωμήν. Μ’ όλα ταύτα δεν ευχαρι11 Σάμουελ Χάου, σελ. 186, Letters, σελ. 274. Δεν είναι γνωστό το κείμενό της. 12 Η απογραφή που υποβλήθηκε το 1829 πρέπει να πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια των μηνών Οκτωβρίου–Δεκεμβρίου του 1828. Σε αυτήν, όπως είναι φυσικό, αναφέρονται και ο Russ και ο Howe.

στούμαι για τας μικράς αυτάς εκδουλεύσεις. Αλλά θέλω να φανώ πρόξενος μεγαλυτέρων ωφελειών για το ελληνικόν έθνος. Νέα γράμματα τα οποία έλαβον κατ’ αυτάς από την Αμερικήν με δίδουν χρυσάς ελπίδας. Το σχέδιόν μου είναι να συστήσω Νοσοκομείον στερεόν εις τόπον κατάλληλον δια τας ανάγκας των στρατευμάτων της Ελλάδος, τόσον ώστε να ημπορή να χωρέση εκατόν περίπου πληγωμένους. Μετά τούτο να συστήσω Νοσοκομεία κινητά, δηλ. να διορίσω για παν στρατόπεδον επιστάτας, χειρούργους, οίτινες να έχουν μεθ’ αυτών τινάς υπηρέτας και όλα τα αναγκαία ιατρικά και λοιπά, ώστε αυτοί να λαμβάνουν τους κατά τας μάχας πληγωμένους και τους επισκέπτωνται προσωρινώς, και έπειτα να φροντίζουν να τους διευθύνουν για το στερεόν Νοσοκομείον. Γνωρίζω εκ πείρας ότι οι στρατιώται Έλληνες πάντοτε φοβούνται μη πληγωθούν εν καιρώ μάχης, προβλέποντες την έλλειψιν ιατρού να τους επισκεφθή. Δια τούτο επιθυμώ να συστήσω κινητά Νοσοκομεία τα οποία μάλιστα να είναι γνωστό για όλον τον Κόσμον. Τα Νοσοκομεία ταύτα θα πρέπει να έχουν χωριστά όλα των τα χρειώδη, ως ζώα, υπηρέτας κλπ. Οι υπηρέται αυτών πρέπει να είναι ενδεδυμένοι με ιδίαν στολήν , δια να γνωρίζουν οι στρατιώται, ότι όταν πληγώνονται θέλουν δέχεσθαι παρά τούτων επιμελείσθαι και διευθύνεσθαι για το Στερεόν Νοσοκομείον, δια να επισκέπτωνται και θεραπεύονται σ’ αυτό χωρίς κανέν ίδιόν των έξοδον. Τούτο υπόσχομαι να κατορθώσω χωρίς να εξοδεύσει τίποτε η Ελληνική Κυβέρνηση. Αιτώ δε από μέρους της μόνον και μόνον γράμμα προς τα εν Αμερική Φιλελληνικά Κομιτάτα, μαρτυρούντα ότι έκαμα το χρέος μου αρκετόν καιρόν εις την Ελλάδα, ότι εδούλευσα και επιμελήθην καθόλην την έκτασιν το γενικόν Νοσοκομείον και ότι επιθυμεί η Κυβέρνησις να βάλλη εις πράξιν το ειρημένον σχέδιόν μου. Αχρονολόγητη επιστολή Ηowe προς το Φιλελληνικό Κομιτάτο της Ν. Υόρκης τον Φεβρουάριο 1828 (Σάμουελ Χάου, σελ. 186, Letters, σελ. 274) Η εσώκλειστος επιστολή της Ελληνικής Κυβερνήσεως απευθυνόμενη προς το φιλελληνικόν κομιτάτον της Αμερικής θα σας ενεχειρίζετο πολύ πριν, αν μη λόγοι σχετιζόμενοι με το περί ου πρόκειται ζήτημα με εξηνάγκαζον να παρατείνω επί μακρότερον την εις Ελλάδα παραμονήν μου ή όσον είχον κατά νούν. Θα ήτο επάναγκες να σας εξηγήσω τα ελατήρια τα αναγκάσαντα την Ελληνικήν Κυβέρνησιν να σας απευθύνει την επιστολήν ταύτην, ελατήρια άτινα προέρχονται εκ της απαραιτήτου ανάγκης την οποίαν έχει η Ελλάς δια βοηθήματα προς σωτηρίαν των πληγωμένων και των ασθενών. Εγώ αυτός παρέστην μάρτυς της αθλιότητος και των δεινών υπό των οποίων κατατρύχονται οι ατυχείς κάτοικοι της χώρας. Οι πληγωμένοι στρατιώται συλλαμβάνονται και σφάζονται εν περιπτώσει ήττης ελλείψει μέσων μεταφοράς εκ του πεδίου της μάχης. Αλλά και μετά την νίκην ο θάνατος είναι η κοινή μοίρα των πληγωμένων ελλείψει μέσων καταλλήλου θεραπείας. Πολάκις ήκουσα να μοι λέγουσιν οι στρατιώταιι «Την ελαφράν πληγήν την φοβούμεθα πλειότερον ή την θανατηφόρον. Η τελευταία προκαλεί τον θάνατον ενώ η πρώτη μας βασανίζει ποικιλοτρόπως». Ενίοτε οι πληγωμένοι μεταφερόμενοι εκ του πεδίου της μάχης εις γειτονικόν χωρίον μένουσιν εκεί άνευ ιατρικής τίνος βοηθείας και αποθνήσκουσιν, ενώ θα ήτο δυνατόν να ζήσωσιν. Οι τραυματίαι είνε ηναγκασμένοι να φεύγωσι μόνοι των τον καταδιώκοντα εχθρόν, εκ της εξασθενήσεως δε των πληγών και του κόπου ν’ αποθνήσκωσιν εις το μέσον της οδού. Ή εάν ενίοτε τύχη να μεταφέρονται εις ασφαλές μέρος προς νοσηλείαν εις πρόχειρον νοσοκομείον, διέρχονται επί εβδομάδας άνευ των απαραιτήτων επιτηδείων και ιδίως άρτου. Η θέσις του ιατρού εις τας περιπτώσεις ταύτας είναι τω όντι οδυνηρά καθόσον είναι υποχρεωμένος να παρίσταται μάρτυς της δυστυχίας χωρίς να δύναται να προσέλθη αρωγός, ευρίσκει δε την εξάσκησιν του επαγγέλματός του ανωφελή εξ ελλείψεως των κοινοτάτων επιτηδείων της ζωής. Πλην τούτων δε ολίγων εκ των Ευρωπαίων ιατρών εφείσθη ο πόλεμος. Οι εγχώριοι ιατροί αντιθέτως προς τους ξένους αφού αφαιρέσωσι και το τελευταίον πεντάλεπτον εκ των θυλάκων των ασθενών των, στρέφονται έπειτα προς τα ενδύματά των και τα όπλα των, όταν δε ο στρατιώτης επανακτήση την υγείαν του, ευρίσκεται ημίγυμνος, άνευ όπλων, εξωθούμενος προς την επαιτείαν. Ως λαβών πολλάκις οδυνηράν πείραν της ελλείψεως των επιτηδείων δια τους πληγωμένους, παρώτρυνα την Κυβέρνησιν περί της υφισταμένης ανάγκης της ιδρύσεως ευρυχώρου κεντρικού νοσοκομείου, 44

πολλών μικροτέρων και άλλων κινητών προσκεκολλημένων εις τα διάφορα στρατιωτικά σώματα. Όντως η Κυβέρνησις κατενόησε την ανάγκην του πράγματος και προέβη εις επανειλημμένας αποπείρας προς πραγματοποίησιν τούτων, αλλ’ αι προσπάθειαί της έμειναν άνευ αποτελέσματος εξ ελλείψεως χρημάτων. Κατόπιν τούτου, μου προετάθη να μεταβώ εις Αμερικήν όπως ενεργήσω παρά τω Κομιτάτω προς εξασφάλισιν των απαιτουμένων μέσων. Ήμην καθ’ όλα έτοιμος όπως απέλθω, όταν κατέφθασε ο Μίλλερ και με κατέπεισε να παραμείνω όπως τον βοηθήσω εις την διανομήν των βοηθημάτων υποσχόμενος να καταβάλη πάσας τας προσπαθείας του όπως μοι παράσχη τα μέσα της ιδρύσεως νοσοκομείου δια τους απόρους ασθενείς, αναριθμήτους εκ των οποίων δύναται τις να ίδη κατακειμένους εις τας οδούς πάσης ελληνικής πόλεως. Κατενόησα ότι υπό τοιαύτας συνθήκας θα ήμην λίαν χρήσιμος, συγκατένευσα δε και θα ησθανόμην εμαυτόν αρκούντως ευτυχή εάν συνετέλουν εις την ίδρυσιν νοσοκομείου εν Πόρω περιλαμβάνοντος τουλάχιστον πενήντα κλίνας και πάντα τα χρειώδη δια τους ασθενείς. Κύριοι, οι ευγενείς και γενναίαι θυσίαι αι γενόμεναι υπό των συμπατριωτών μου με παρακωλύουν να ποιήσω έκκλησιν προς αυτούς δια την διατυπωθείσαν υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως αίτησιν. Φρονώ, ότι οι συμπατριώται μου έπραξαν το καθήκον των και απέδειξαν συγχρόνως ότι δεν επιθυμούσι δι’ αμέσων μέτρων να ενισχύσωσι τον πόλεμον. Αλλά επτρέψατε μοι να εφελκύσω την προσοχήν σας εις το νεωστί ιδρυθέν πρόχειρον νοσοκομείον του Πόρου. Δύναται να καταστή, εξευρισκομένων των καταλλήλων πόρων, εκτάκτως επωφελές όχι μόνον προς τους απόρους ασθενείς, αλλά και προς τους πεινώντας. Δια καταλλήλου διοργανώσεως αυτού δύναται να καθιερωθή η καθημερινή διανομή σούπας δια τας χιλιάδας των εκεί συνηθροισμένων απόρων, οι οποίοι άνευ οικιών και μέσων διατροφής ζώσι δια σαλιγκαρίων και ωμών χόρτων, δια του ανωτέρω δε υποδειχθέντος μέσου θα διασκεδασθώσι τα δεινά των μέχρι της αποκαταστάσεως της ειρήνης και της επανόδου των εις τα χωρία των προς καλλιέργειαν της γης. Η κατάστασις των αθλίων αυτών πλασμάτων και τα φοβερά δεινά, τα οποία έχουσι να υποστώσι κατά το επερχόμενον φθινόπωρον και τον χειμώνα, θα εκτεθώσι καταλλήλως προς υμάς υπό του φιλανθρώπου Μύλλερ. Εγώ μόνον θα προσθέσω ότι θεωρώ εμαυτόν εις την υπηρεσίαν της Ελλάδος, επειδή δε η εις Αμερικήν μετάβασίς μου σκοπόν είχε την παροχήν βοηθείας εις αυτήν, είμαι έτοιμος ν’ απέλθω εάν τούτο πρόκειται να συντελέση προς ενίσχυσιν και επιτυχίαν του αγώνος. Απόσπασμα επιστολής Howe από την Αίγινα στις 12 Νοεμβρίου 1828 (Παραλήπτης πιθανολογείται το Κομιτάτο της Ν. Υόρκης. Σάμουελ Xάου, σελ. 171 και Letters, σελ. 283). Κατόπιν μεγάλης επιβραδύνσεως ως εκ της επικρατούσης άκρας νηνεμίας, εφθάσαμεν σήμερον την πρωΐαν έξωθεν της νήσου χωρίς ν’ αγκυροβολήσωμεν, επιβιβασθείς λέμβου εξήλθον δια να εγχειρίσω τας επιστολάς προς τον πρόεδρον και ζητήσω τας οδηγίας του περί του τρόπου εκφορτώσεως του φορτίου. Προετιθέμην να καταστήσω κέντρον πάσης ενεργείας μου την Αίγιναν, εάν δεν υπήρχον ουσιώδεις αντιρρήσεις, και εάν δια της τοιαύτης παραμονής μου επρόκειτο να εκπληρωθώσι τελείως τα σχέδια του κομιτάτου. Πολλούς λόγους είχον δια να προτιμήσω ως κέντρον των ενεργειών μου την Αίγιναν. Πρώτον είναι έδρα της Κυβερνήσεως, νομίζω δε δια τούτο, ότι καθήκον παντός ξένου είναι ν’ αποτίη μεν τον οφειλόμενον σεβασμόν προς τα υφισταμένας αρχάς, χωρίς εν τούτοις να επιτρέπει εις αυτάς την άκαιρον και παράνομον επέμβασιν εις τας υποθέσεις του. Δεύτερον η Αίγινα είναι υγιεινοτέρα του Πόρου, ευχαριστοτέρα, κεντρικωτέρα και το γενικόν σχεδόν εντευκτήριον των ξένων. Τρίτον δεν υπάρχουσιν εις αυτήν αποθήκαι επιτηδείων, αν και έχει πλείστους δεινοπαθούντας κατοίκους. Απουσιάζοντος του κυβερνήτου, απεφάσισα άνευ αναβολής να ενοικιάσω αποθήκας και ν’ αρχίσω την εκφόρτωσιν του φορτίου. Αναφορικώς προς το εν Πόρω νοσοκομείον μας, είναι πιθανόν ότι θ ‘αλλάξω την τοποθεσίαν του βέβαιον δε ότι θα γίνωσι μεταρρυθμίσεις τινές, καθόσον ως επληροφορήθην, ο Καποδίστριας είχε την τόλμην (δια να μη μεταχειρισθώ άλλην λέξιν) να διορίση εις αυτό βοηθόν χειρουργόν χωρίς να συνεννοηθεί με τον δόκτωρα Ρως. Ήδη ότε κατόπιν τόσων αγώνων και δυσχερειών ίδρυσα δια της επιμονής μου το νοσοκομείον δια μέσων παρασχεθέντων υπό του αμερικανικού κομιτάτου και αμερικανικών συνεισφορών προς συντήρησίν του χωρίς να δώσωσιν ούτε πεντάραν οι Έλληνες, δεν θα επιτρέψω να μοι λέγωσι «κάμε τούτο και κάμε εκείνο»...».

ΤΑ ΛΟΙΜΟΚΑΘΑΡΤΗΡΙΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ Δρ. Εμμανουήλ Ν. Μαγιορκίνης | Βιολόγος, Ιατρός- ειδ. Βιοπαθολόγος, Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

Εισαγωγή - ιστορικα στοιχεια

Η ιστορία των λοιμοκαθαρτηρίων στην Ευρώπη είναι συνυφασμένη με την ιστορία της καραντίνας και της εφαρμογής των πρώτων υγειονομικών μέτρων πρόληψης εξάπλωσης επιδημιών. Η λέξη καραντίνα ετυμολογικά προέρχεται από την ιταλική λέξη qurantina ή τη γαλλική λέξη quarantaine από το αριθμητικό quaranta ή quarant αντίστοιχα που σημαίνει σαράντα και συμβολίζει τη χρονική περίοδο σαράντα ημερών, στην οποία έμπαιναν τα πληρώματα και οι ταξιδιώτες των πλοίων, προτού τους επιτραπεί να αποβιβαστούν στη στεριά. H θέσπιση των πρώτων υγειονομικών μέτρων θα ανατεθεί το 1348 από το Δόγη της Βενετίας Dandolo στους Προβλέπτες Υγείας, ενώ το 1374 θα ισχύσει η απαγόρευση ελλιμενισμού πλοίων, τα οποία προέρχονται από περιοχές στις οποίες είχε ξεσπάσει επιδημία ή υπήρχαν ύποπτα κρούσματα. Για πρώτη φορά, το 1377, η δημοκρατία της Ragusa (το σημερινό Dubrovnik) θα θέσει σε εφαρμογή την απολύμανση υπόπτων πλοίων για τριάντα μέρες στην αρχή και αργότερα για σαράντα. Θα ακολουθήσει η Μασσαλία το 1838. Σε άλλες περιπτώσεις η καραντίνα επιβάλλονταν στο πλοίο το οποίο επέβαιναν αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις η καραντίνα επιβάλλονταν στα επίσημα λοιμοκαθαρτήρια. Τα λοιμοκαθαρτήρια μπορεί να ήταν είτε ένα παροπλισμένο πλοίο το οποίο ήταν μακρυά από τα υπόλοιπα πλοία στο λι-

μάνι υποδοχής, αλλά οι καλύτερα οργανωμένες εγκαταστάσεις ήταν στα πρότυπα μοναστηριών ή φυλακών, μιας κοινότητας η οποία διαχωρίζονταν από τον υπόλοιπο κόσμο με τοίχο. Η άγνοια σχετικά με τον τρόπο μετάδοσης της νόσου σε συνδυασμό με την παρατήρηση ότι κάθε νέα επιδημία ακολουθούσε την άφιξη ενός ύποπτου πλοίου οδήγησε στην επιβολή απομόνωσης κάθε ύποπτου πλοίου για περίοδο 40 ημερών πριν τους επιτραπεί η αποβίβαση στο λιμάνι. Τα πρώτα λοιμοκαθαρτήρια ιδρύθηκαν κατά τη διάρκεια του 14ου και 15ου αιώνα σε όλα τα κεντρικά εμπορικά λιμάνια της Μεσογείου αλλά και τις ακτές τις Μεγάλης Βρεταννίας. Αφορμή για την ίδρυση των λοιμοκαθαρτηρίων ήταν οι επιδημίες πανούκλας που ταλάνιζαν την Ευρώπη κατά την περίοδο αυτή και ιδιαίτερα την Οθωμανική Αυτοκρατορία. To πρώτο λοιμοκαθαρτήριο θα ιδρυθεί το 1403 στο μικρό νησάκι Santa Maria di Nazareth, το οποίο ονομάστηκε λαζαρέτο. Κατά άλλους ερευνητές ο όρος λαζαρέτο είναι παράφραση του ονόματος Nazareth, ενώ για άλλους η ονομασία προέρχεται από την παρακείμενη νησίδα San Lazaro degli Armeni, ενώ άλλοι θεωρούν ότι προέρχεται από τον Άγιο Λάζαρο, ο οποίος, σύμφωνα με την Καθολική Εκκλησία, θεωρείται ο προστάτης των λεπρών και γενικά όλων των ασθενών που πάσχουν από τα μεταδοτικά νοσήματα. Ο άρρωστος ζητιάνος Λάζαρος αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη ότι θεραπεύτηκε από τη νόσο του από τον Ιησού. 45

Τα λοιμοκαθαρτήρια στον Ελλαδικό χώρο

Η Ελλάδα στις αρχές του 19ου αιώνα αποτελεί κατά το μεγαλύτερο μέρος της τμήμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας η οποία εκτείνεται σε ολόκληρη τη νοτιοανατολική Μεσόγειο, τα Βαλκάνια και την Ουγγαρία. Η επιβολή του μέτρου της καραντίνας και η ίδρυση των πρώτων λοιμοκαθαρτηρίων συνδέεται με τη γέννηση του Ελληνικού κράτους το 1828. Πριν από τη χρονική στιγμή αυτή, οι ταξιδιώτες που έρχονται από το σημείο αυτό της Ευρώπης τίθενται σε καραντίνα σε μέρη όπως η Τεργέστη ή η Μάλτα.

Τα λοιμοκαθαρτήρια της Κρήτης

Στα τμήματα της σημερινής ελληνικής επικράτειας που δεν τελούσαν υπό Οθωμανική κυριαρχία, φαίνεται ότι λειτουργούσαν λοιμοκαθαρτήρια για μεγάλο χρονικό διάστημα. Στην Ενετοκρατούμενη Κρήτη μέχρι και την ανακατάληψή της από τους Οθωμανούς το 1669, λειτουργούσε ως λοιμοκαθαρτήριο η μονή του καθολικού δόγματος του Αγίου Λαζάρου στο Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο), το λοιμοκα-

καθαρτήριο λόγω μεγάλης κίνησης του λιμανιού. Στη Λευκάδα, το λοιμοκαθαρτήριο στεγάστηκε στο νησάκι του Αγίου Νικολάου, ενώ στην Ιθάκη υπήρχε επίσης λοιμοκαθαρτήριο χτισμένο σε μια νησίδα στο μέσο του λιμανιού (Βαθύ), το οποίο μέχρι και σήμερα αποκαλείται Λαζαρέττο. Το διόροφο κτήριο έγινε από τους Άγγλους το 1817 όπου φτιάχτηκε και η προτομή του Άγγλου Αρμοστή τότε sir Thomas Metland. Στα Κύθηρα, το λοιμοκαθαρτήριο βρισκόταν στο Καψάλι, το λιμάνι του νησιού και χτίστηκε το 1817 από τους Βρεταννούς, όταν τοποτηρητής ήταν ο Philips Newton. Λόγω της θέσης του νησιού αποτελούσε σταθμό πολλών πλοίων με προορισμό την Πελοπόννησο. Η έννοια της καραντίνας φαίνεται να επεκτείνεται και στην απομόνωση μιας περιοχής του νησιού, όπως έγινε το 18311832 σε μια επιδημία ευλογιάς στο Μυλοπόταμο, από τον τοποτηρητή Longley με επιτυχή αποτελέσματα. Συνεπώς, τα λοιμοκαθαρτήρια των Επτανήσων φαίνεται ότι ήταν τα μόνα τα οποία λειτούργησαν σε ικανοποιητικό βαθμό κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, όταν βρίσκονταν υπό Βρετανική Προστασία.

Αριστερά: Το λοιμοκαθαρτήριο της Μονεμβασιάς. Δεξιά: Η πύλη του Αγίου Γεωργίου ή πύλη Λαζαρέτο όπου οδηγούσε στο λoιμοκαθαρτήριο του Χάνδακα, στην Κρήτη.

θαρτήριο του Αγίου Γεωργίου του Ακρωτηρίου, το οποίο ανήκε στο Κοινό της Ναζαρέτ και το οποίο φαίνεται ότι πρόσφερε σημαντικές υπηρεσείς στις επιδημίες του 1522-1525 και του 1571, και το λοιμοκαθαρτήριο του Αγίου Αντωνίου του Μακρή των Ναυτικών, το οποίο φαίνεται ότι προσέφερε τις υπηρεσείς του κατά την επιδημία του 1522-1525. Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς τα λοιμοκαθαρτήρια θα λειτουργούν εκτάκτως μόνο σε περιόδους μεγάλων επιδημιών. Στην Κρήτη επί Οθωμανικής κυριαρχίας θα ιδρυθεί το 1836 το λοιμοκαθαρτήριο της Σούδας, γεγονός το οποίο προκάλεσε μεγάλη αντίδραση στο μουσουλμανικό πληθυσμό επειδή θεωρούσαν ότι οι άπιστοι δεν αφίνουσι πλέον τον θεόν να κάμει ό,τι θέλει.

Τα λοιμοκαθαρτήρια των Επτανήσων

Λοιμοκαθαρτήρια, ωστόσο, φαίνεται ότι λειτουργούσαν και στα Επτάνησα από την εποχή της Ενετοκρατίας αλλά και κατά τη διάρκεια της Αγγλικής προστασίας. Tα λοιμοκαθαρτήρια στα Επτάνησα θα ανταποκριθούν πλήρως στις απαιτήσεις και τις ανάγκες των καιρών ως χώροι στάθμευσης για υγειονομική κάθαραση και απομόνωση σε πλοία και ταξιδιώτες που προέρχονται από περιοχές στις οποίες ενδημούσε η πανούκλα. Οι μαρτυρίες των ξένων περιηγητών για το τρόπο λειτουργίας και οργάνωσης των λοιμοκαθαρτηρίων των Επτανήσων είναι ιδιαίτερα σημαντικές· σε όλες καταγράφονται θετικές εντυπώσεις, τουλάχιστον για την περίοδο της Βρετανικής Προστασίας. Στην Κέρκυρα το λοιμοκαθαρτήριο των Βρετανών εγκαταστάθηκε στο παλαιό Ενετικό φρούριο που είχε χτιστεί το 1588 στο μικρό νησί του Αγίου Δημητρίου το οποίο εξυπηρετούσε και ως λεπροκομείο επί Ενετοκρατίας. Στη Κεφαλονιά, το Λοιμοκαθαρτήριο του Αργοστολίου θα ιδρυθεί το 1705 επί Προνοητού Daniel Dolphin και μετά από διαδοχικές καταστροφές λόγω σεισμών ανοικοδομήθηκε από τον Προνοητή Angelo Maria Giorgio το 1791. Θα ανακαινιστεί το 1841 από τους Βρετανούς. Το λοιμοκαθαρτήριο της Ζακύνθου ιδρύθηκε από τους Ενετούς στην άκρη του λιμανιού στον Άγιο Κωνσταντίνο στου Κήπους. Το 1690 ιδρύθηκε και δεύτερο λοιμο-

Τα λοιμοκαθαρτήρια στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο

Στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο φαίνεται ότι δε λειτούργησαν λοιμοκαθαρτήρια κατά την διάρκεια της επανάστασης με τη δυτική έννοια του όρου. Περισσότερο φαίνεται ότι εφαρμόστηκε το μέτρο της καραντίνας αποσπασματικά και όχι σε ολόκληρη την επικράτεια. Στην Ύδρα δεν είναι σαφές ότι λειτουργούσε λοιμοκαθαρτήριο με κτιριακή υποδομή. Ωστόσο, το μέτρο της καραντίνας λειτουργούσε αλλά ως απομόνωση και όχι ως κτίριο και ως υπηρεσίας. Όταν Τούρκοι αξιωματούχοι επρόκειτο να επισκεφτούν το νησί, οι Υδραίοι τους υποχρέωναν πριν αποβιβαστούν, να μείνουν σε καραντίνα στην απέναντι παραλία της Πελοποννήσου, στο χωρίο Μετόχι. Λοιμοκαθαρτήρια ωστόσο λειτούργησαν και σε άλλες περιοχές που δε ήταν υπό Οθωμανική κατοχή όπως στις Κυκλάδες, στη Χίο, στη Λήμνο, Μυτιλήνη και σε πολλά λιμάνια της Πελοποννήσου με μεγάλη εμπορική και στρατιωτική σημασία όπως η Πάτρα, η Μεθώνη, η Κορώνη και το Ναύπλιο. Οι περισσότερες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας φαίνεται ότι είχαν υιοθετήσει πολύ χαλαρά μέτρα δημόσιας υγιεινής γεγονός που οφείλεται στα ήθη και έθιμα της μουσουλμανικής θρησκείας, στη πίστη στο «κισμέτ» και στη θεία θέληση· υπήρχε έντονη η θρησκευτική πεποίθηση ότι οι αρρώστιες και οι επιδημίες αποτελούν εκδήλωση της θεϊκής θέλησης, αφήνοντας αδιάφορους τους μουσουλμάνους σχετικά με το θέμα της ίδρυσης των Λοιμοκαθαρτηρίων. Παράλληλα, όπως αναφέρει και ο Charles Maclean, ο θάνατος των υπηκόων από επιδημίες ήταν προς όφελος του Σουλτάνου αφού κληρονομούσε όλη την περιουσία εφόσον πέθαιναν όλα τα μέλη της οικογένειας. Επιπλέον, η εφαρμογή του μέτρου της καραντίνας αποτελούσε σοβαρό εμπόδιο για το εμπόριο, αφού τα πλοία θα έχαναν το ένα τρίτο του αναγκαίου χρόνου για τις μεταφορές. Η χαλαρή εφαρμογή των υγειονομικών μέτρων, ωστόσο, δε θα βρει μιμητές σχεδόν σε όλη την τουρκική επικράτεια. Στην Ήπειρο για παράδειγμα του Αλή πασά θα καταβληθεί προσπάθεια για καθιέρωση σοβαρού υγειονομικού ελέγχου, όπως δείχνει έγγραφο με χρονολογία 9 Μαϊου 1816 σφραγισμένο με τη σφραγίδα του Μουχτάρ πασά στην επιγραφή του οποίου αναγράφεται Ο τρόπος με τον οποίο

συσταίνεται το Λαζαρέττον. Σε πολλά ελληνικά νησιά, όπως στην Ύδρα, Σπέτσες, Ψαρά, Σύρο, Χίο κ.α. τα λαζαρέτα συντηρούνταν με μέριμνα των Κοινοτήτων. Aπό τα παραπάνω διαφαίνεται ότι αν και δε λειτουργούσε στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα οργανωμένο λοιμοκαθαρτήριο σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα, ωστόσο, οι κατά τόπους αρχές προέβαιναν στην έκδοση πιστοποιητικού Υγείας του πλοίου. Το πιστοποιητικό Υγείας του πλοίου το εξέδιδαν οι κατά τόπους αρχές, οι δημογεροντίες ή οι εκκλησιαστικές αρχές και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης οι διάφορες επαναστατικές αρχές, στο οποίο αναγραφόταν σαφώς ότι στον τόπο απόπλου του πλοίου δεν υπάρχει κρούσμα ή επιδημία πανώλης.

Τα λοιμοκαθαρτήρια στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος

Μια από τις βασικές προτεραιότητες των αγωνιζόμενων Ελλήνων στην προσπάθεια ίδρυσης ενός κράτους με ευρωπαϊκές προδιαγραφές ήταν η οργάνωση των υπηρεσιών και υποδομών για θέματα Δημόσιας Υγείας. Ωστόσο, η έλλειψη οικονομικών πόρων αποτελούσε σημαντικό εμπόδιο στην πραγμάτωση των προτάσεων και σχεδίων. Eπιπλέον, η έλλειψη ειδικών γνώσεων αναφορικά με τους τρόπους καραντίνας ανάγκασε τους υπευθύνους των λιμανιών να αντιμετωπίζουν τα ύποπτα πλοία αρνούμενοι τον ελλιμενισμό. Η έλλειψη οργάνωσης και χρημάτων ήταν χαρακτηριστική από το γεγονός ότι το 1823, αγγλικό εμπορικό πλοίο προερχόμενο από την Αλεξάνδρεια στην οποία είχε ξεσπάσει επιδημία πανούκλας μπήκε σε καραντίνα μόλις τη δεύτερη μέρα μετά τον ελλιμενισμό του στην Καλαμάτα. H έλευση του Ιωάννη Καποδίστρια και ο ορισμός του ως κυβερνήτη της Ελλάδας στις 30 Μαρτίου 1827 συνδέεται με βελτίωση των υγειονομικών υποδομών και την αναδιάρθρωση των Λοιμοκαθαρτηρίων της χώρας. Ο Καποδίστριας, έχοντας σπουδάσει Ιατρική σε ένα από τα πιο φημισμένα πανεπιστήμια της Ευρώπης, αυτό της Πάντοβας, και έχοντας ασκήσει το ιατρικό επάγγελμα αφιλοκερδώς στην Κέρκυρα, έδωσε μεγάλη βαρύτητα σε αυτό το θέμα. Επί Καποδίστρια θα ιδρυθούν λοιμοκαθαρτήρια στην Αίγινα, Σπέτσες και Ναύπλιο, θα αναβαθμιστούν τα ήδη υπάρχοντα, ενώ σταδιακά αναπτύχθηκαν λοιμοκαθαρτήρια σε όλα σχεδόν τα λιμάνια της χώρας. Ωστόσο, ακόμα και στα Λοιμοκαθαρτήρια νησιών με μεγάλη ναυτιλιακή κίνηση, όπως αυτό της Σύρου, η λειτουργία των υπηρεσιών αυτή υπήρξε υποτυπώδης και σε ορισμένες περιπτώσεις απαράδεκτη. Η εύρυθμη λειτουργία των λοιμοκαθαρτηρίων φαίνεται ότι δεν ήταν ο κανόνας· για το λοιμοκαθαρτήριο της Ύδρας, για παράδειγμα, ο Καποδίστριας εκφράστηκε ευμενώς το 1828. Στον Πειραιά λοιμοκαθαρτήριο αρχίζει να λειτουργεί από το

1836, ενώ αργότερα λειτούργησε στη νησίδα του Αγ. Γεωργίου στη Σαλαμίνα και στη Δήλο. Ωστόσο υπήρχαν και παραφωνίες όπως για παράδειγμα το λοιμοκαθαρτήριο της Σύρου για το οποίο έχουν εκφραστεί με τα μελανότερα χρώματα διάφοροι ξένοι περιηγητές της εποχής. Ο Βρετανικός πρόξενος στη Σύρο, Mr Richard Wilkinson, γνώριζε για την κατάσταση του λοιμοκαθαρτηρίου και έχοντας κατά νου ότι κάτι τέτοιο θα έπρεπε να διορθωθεί παρέμβηκε αποφασιστικά στην ανακαίνιση του· πράγματι στις 9 Απριλίου 1839, η θεμέλια λίθος των νέων κτιρίων θα τεθεί από τον βασιλιά Όθωνα. Την επίβλεψη του νέου λοιμοκαθαρτηρίου θα αναλάβει ο λοχαγός μηχανικός Βίλχελμ φον Βάιλερ, ο οποίος σχεδίασε το γνωστό σήμερα κτίριο ως στρατιωτικό νοσοκομείο της Αθήνας, κάτω από τη Ακρόπολη, στη θέση Μακρυγιάννη. Αργότερα επί Όθωνα θα ιδρυθούν και άλλα λοιμοκαθαρτήρια στον Πειραιά στο χώρο που βρίσκεται σήμερα ο Επιβατικός Σταθμός Πειραιώς, στη Νέα Μιτζέλα (μετέπειτα Αμαλιάπολη), στην Ύδρα (στα Καμίνια), στη Μήλο και στη Σκιάθο (στο νησάκι Τσουγκριά), και εκείνων των χερσαίων συνόρων στην Ταράτσα, Φούρκα Δερβένι, Ίταμο (Ευρυτανίας) και Μακρυνόρος (Ακαρνανίας).

Συμπεράσματα

Εν κατακλείδι, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οργανωμένα λοιμοκαθαρτήρια κατά τη διάρκεια της Επανάστασης αλλά και κατά την προ-Επαναστατική περίοδο λειτούργησαν μόνο στην Κρήτη και τα Επτάνησα. Οι περιοχές υπό Οθωμανική κατοχή δεν είχαν αναπτύξει δομές λοιμοκαθαρτηρίων, λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων, αλλά το μέτρο της καραντίνας εφαρμοζόταν αποσπασματικά και κατά περίπτωση. Στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος έγιναν σημαντικές προσπάθειες για την ίδρυση λοιμοκαθαρτηρίων, οι οποίες απέδωσαν καρπούς τόσο επί διακυβέρνησης του Καποδίστρια όσο και επί Όθωνα.

Το λιμάνι της Σύρου κατά το 19ο αιώνα (γκραβούρα του 19ου αιώνα, Βιβλιοθήκη Ινστιτούτου Wellcome, Λονδίνο).

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Τσιάμης Κ. Το λοιμοκαθαρτήριο του Χάνδακα και ο Λοιμός του 1592-1596. Στο: Ημερίδα Ιστορίας Ναυτικής Ιατρικής «Η ιστορία των Λοιμοκαθαρτηρίων και Υγειονομείων στον Ελλαδικό χώρο», Τόμος Πρακτικών. Σαλαμίνα 2007. 2. Βλαδίμηρος Λ. Ε. Τα λοιμοκαθαρτήρια στην Επανάσταση του 1821. Στο: Ημερίδα Ιστορίας Ναυτικής Ιατρικής «Η ιστορία των Λοιμοκαθαρτηρίων και Υγειονομείων στον Ελλαδικό χώρο», Τόμος Πρακτικών. Σαλαμίνα 2007. 3. Πολυχρονίδης Ι. Υγιεονομία και Λοιμοκαθαρτήρια στην Κρήτη. Στο: Ημερίδα Ιστορίας Ναυτικής Ιατρικής «Η ιστορία των Λοιμοκαθαρτηρίων και Υγειονομείων στον Ελλαδικό χώρο», Τόμος Πρακτικών. Σαλαμίνα 2007. 4. Διαμαντής Α. Καραντίνα: Ιστορική και κοινωνική Προσέγγιση. Στο: Ημερίδα Ιστορίας Ναυτικής Ιατρικής «Η ιστορία των Λοιμοκαθαρτηρίων και Υγειονομείων στον Ελλαδικό χώρο», Τόμος Πρακτικών. Σαλαμίνα 2007. 5. Πουλάκου-Ρεμπελάκου Ε. Εντυπώσεις των ξένων περιηγητών από τα Λαζαρέττα των Ιονίων Νησιών κατά τη διάρκεια της Βρετανικής Προστασίας (1815-1864). Στο: Ημερίδα Ιστορίας Ναυτικής Ιατρικής «Η ιστορία των Λοιμοκαθαρτηρίων και Υγειονομείων στον Ελλαδικό χώρο», Τόμος Πρακτικών. Σαλαμίνα 2007. 6. Slatter E. M. Illustrations from the Wellcome Institute Library: The new lazaretto at Siros (Syra), Greece in 1840. Medical History, 1984, 28: 73-80.

ΟΙ ΓΙΑΤΡΟΙ ΣΤΑ ΠΛΟΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ Δρ. Λάζαρος Ε. Βλαδίμηρος | Μαιευτήρας- Γυναικολόγος, Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

˝Χρήματα, στόλον, στρατόν, συμμαχίας,η Τουρκία είχε τα πάντα, 1 η Ελλάς μόνον την απελπισίαν της˝.

αυτικός λαός παραδοσιακά οι Έλληνες, ανάπτυξαν αξιόλογη ναυτιλία ακόμα και κατά τους ζοφερούς χρόνους της Τουρκοκρατίας. Η μεγάλη πρόοδος της ελληνικής ναυτιλίας συντελέστηκε μετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ- Καϊναρτζή (1774), με την οποία, τα εμπορικά καράβια των Ελλήνων απέκτησαν το δικαίωμα να ταξιδεύουν με ρωσική σημαία. Τα πολιτικά και πολεμικά γεγονότα που ακολούθησαν μετά τη Γαλλική Επανάσταση περιόρισαν σημαντικά τη ναυτιλία των κρατών της Μεσογείου. Κατά τα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα η ναυτιλία των υπόδουλων Ελλήνων υπήρξε η κυρίαρχη ναυτική εμπορική δύναμη σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Η κυριαρχία, για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, του ελληνικού εμπορικού ναυτικού στη Μεσόγειο, είχε ως αποτέλεσμα, προεπαναστατικά, να συσσωρεύσουν αμύθητα πλούτη οι πλοιοκτήτες και να αποκτήσουν ειδικές εμπειρίες οι κυβερνήτες και τα πληρώματα των εμπορικών πλοίων. Η ανάγκη να διασπάσουν τους ναυτικούς αποκλεισμούς που είχε επιβάλει η Αγγλία στα λιμάνια της Γαλλίας, αλλά και η συνεχής απειλή των πειρατικών πλοίων, ανάγκασαν τους Έλληνες ναυτικούς, να εξοικειωθούν με τον πολεμικό αγώνα στη θάλασσα, αλλά και να αποκτήσουν ικανοποιητική εμπειρία σε θαλάσσιους ελιγμούς και παράτολμες ενέργειες. Έτσι, απέκτησαν ικανότητες και εμπειρίες, οι οποίες, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των ναυτικών επιχειρήσεων κατά την Επανάσταση του 1821. Όταν άρχισε η Ελληνική Επανάσταση ο εμπορικός στόλος των Ελλήνων ήταν ήδη έτοιμος να μετεξελιχθεί σε αξιόμαχη πολεμική δύναμη. Οι κυβερνήτες και τα πληρώματα στα σιτοκάραβα της Ύδρας, των Σπετσών, των Ψαρών και των άλλων ναυτικών περιοχών, γνώριζαν αρκετά καλά τον πόλεμο στη θάλασσα, ώστε από τη μία μέρα στην άλλη να μεταμορφωθούν σε υπολογίσιμη πολεμική μηχανή, η οποία συνέβαλε ουσιαστικά στην έκβαση του Αγώνα. Τα μικρά εμπορικά καράβια των Ελλήνων αντιπαρατάχθηκαν στον παντοδύναμο πολεμικό στόλο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο αγωνιστής και ιστοριογράφος του Αγώνα Νικόλαος Σπηλιάδης, απλά και παραστατικά συνέκρινε τα ελληνικά με τα τουρκικά πλοία κατά την Επανάσταση: ‘Κινούνται και τα σιταγωγά πλοία του ελληνικού στόλου κατά των εις την θάλασσαν κινητών φρουρίων του σουλτάνου’.2 Τα πολεμικά κατορθώματα των επαναστατημένων Ελλήνων στη θάλασσα, αν και αντιτάχθηκαν κατά στόλου πολύ υπέρτερου σε αριθμό σκαφών, εκτοπίσματος και αριθμού πυροβόλων, προκάλεσαν το θαυμασμό και θεωρήθηκαν άξια μελέτης και προσοχής, ακόμα και από υψηλόβαθμους αξιωματικούς του πολεμικού ναυτικού μεγάλων κρατών. ‘Η σύνθεσις και τα έργα των στόλων, ους η σύγχρονος Ελλάς αντέταξε κατά των οθωμανικών σκαφών επί επτά όλα έτη, δύναται να διαφωτίσωσι την κατά θάλασσαν στρατηγικήν, ου μόνον του παρελθόντος, αλλά και του μέλλοντος. Όταν βλέπωμεν πάρωνας διακοσίων και τριακοσίων τόννων καταφρονούντας τους εκ του Ελλησπόντου εκπλέοντας βαρείς στόλους, διώκοντας προ αυτών ως αγέλην εκπτοηθέντων δορκάδων, κορβέττας,

1 2

Jurien de la Gravière, Ιστορία του υπέρ Ανεξαρτησίας των Ελλήνων Αγώνος κυρίως του Ναυτικού. Μετάφραση Κωνσταντίνου Ράδου. Εν Αθήναις 1894, σ. Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα διά να χρησιμεύσωσιν εις την νέαν Ελληνικήν Ιστορίαν. Τόμος 1ος Αθήνησι 1851, σ. 94.

φραγάτας, πλοία της γραμμής των ογδοήκοντα πυροβόλων…’.3 Χάρις στα πολεμικά πλοία των Ελλήνων επαναστατών, τον Μάρτιο του 1823 η Αγγλία αναγνώρισε και στους Έλληνες το δικαίωμα του εμπολέμου, αναγνωρίζοντας έτσι, έστω και έμμεσα, την ύπαρξη κρατικής οντότητας στους επαναστατημένους υπηκόους του σουλτάνου. Επιβεβαιώθηκε και επαληθεύτηκε για άλλη μια φορά στα νερά του Αιγαίου, μετά από δύο χιλιάδες διακόσια χρόνια, η ρήση του Θεμιστοκλή: ‘Έχουμε γη και πατρίδα εφόσον διαθέτουμε πολεμικά πλοία στη θάλασσα’.4 Σε αντίθεση με τις επαναστατικές δυνάμεις στη στεριά, όπου τους λίγους έμπειρους στον πόλεμο οπλαρχηγούς, ακολουθούσαν

«Σύλληψις φραγάτας στο Αιγαίο 1821». Πίνακας του Αντώνη Κανά.

ανοργάνωτοι και άπειροι περί τα πολεμικά αγωνιστές, στα πλοία του Αγώνα υπήρχε εμπειρία, οργάνωση, ιεραρχία, καταμερισμός αρμοδιοτήτων και καθηκόντων. Ο γιατρός του πλοίου ήταν απαραίτητος για να αντιμετωπίζει τους τραυματισμούς του πληρώματος, κατά τη διάρκεια, και μετά τη μάχη. Τα ημερολόγια των πλοίων, τα απομνημονεύματα των αγωνιστών, τα έγγραφα και οι εφημερίδες του Αγώνα, τα δημοσιευμένα χρονικά ξένων εθελοντών που έλαβαν μέρος στην Επανάσταση, δηλαδή οι αδιαμφισβήτητες πρωτογενείς ιστορικές πηγές, μας πληροφορούν για την παρουσία γιατρών στον επαναστατικό στόλο, από την αρχή της επανάστασης, ακόμα και στους πρώτους απόπλους του στόλου. Έλληνες και ξένοι Φιλέλληνες εθελοντές γιατροί, καθώς και εμπειρικοί γιατροί, συμμετέχουν στα πληρώματα του στόλου προ3 4

Jurien de la Gravière, Ιστορία του υπέρ Ανεξαρτησίας… ό.π., σ. 5. Πόλις και γη μέζων ή περ εκείνοισι, έστ’ αν διηκόσιαι νέες σφι έωσι πεπληρωμέναι. Ηρόδοτος. Ιστορία (Ουρανία) Η΄ 61.

σφέροντας τις ιατρικές τους υπηρεσίες. Τον Μάιο του 1821 μια μοίρα του στόλου της Ύδρας, με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Δ. Κριεζή, στάλθηκε στον Βόρειο Ευβοϊκό κόλπο για να συνδράμει τους επαναστάτες της Εύβοιας και της Στερεάς Ελλάδας. Εκτός από την επιχειρησιακή βοήθεια στα μαχόμενα τμήματα της ξηράς, το πλοίο προσέφερε και ιατρική βοήθεια στους αγωνιστές. Γράφει ο πλοίαρχος Αλέξανδρος Δ. Κριεζής: ‘Ήτον ένας παπάς εις το δεξιόν χέρι λαβωμένος από το μοναστήρι Ηλίαν καλούμενον, τον επήρε ο τζεράχης μου να τον εβγάλη την μπάλαν’.5 Μετά την πυρπόληση της τουρκικής φρεγάτας από το πυρπολικό του Παπανικολή, το πλοίο «Άρης» του Υδραίου καπετάνιου Αναστάσιου Τσαμαδού περισυνέλεξε ένα τραυματισμένο ναυτόπουλο 12 ετών. Αναφέρει το ημερολόγιο του πλοίου: ‘Είχε διάφορες πληγές από χυμένο κατράμι και είναι εις λυποθυμίαν από τον φόβον του από τας πληγάς και από το νερό όπου κατέπιεν. Αφού του εδόθησαν δυναμωτικά και κάθε άλλη δυνατή θεραπεία από τον ιατρόν μας…’.6 Τον Φεβρουάριο του 1822 μετά την ναυμαχία που έγινε στην περιοχή ανοιχτά της Πάτρας, ένα πλοίο δεν είχε γιατρό και έλαβε βοήθεια για έναν τραυματισμένο ναύτη από τον γιατρό του πλοίου «Αγαμέμνων» του Μιαούλη. Σημειώνεται στο ημερολόγιο Γκραβούρες, σπαράγματα αγνώστου βιβλίου. (Συλλογή Λ.Ε.Β.). του πλοίου: ‘Ο καπιτάν Ανδρέας επήρε την βάρκα και επήγε εις τον Ναύαρχον και επήρε τον ιατρόν διά να ιδή τον άνθρωπόν το όνομα του γιατρού, ήταν ο Κρητικός, Μανώλης Γεωργαδάκης. μας όπου ήτο καημένος, ήλθεν ο ιατρός είδεν τον άνθρωπόν μας, έπει- Ο Γεωργαδάκης πιθανότατα θα ήταν εμπειρικός γιατρός, όπως άλτα τον επήρε μέσα εις του Ναυάρχου’.7 Πιθανότατα, ο αναφερόμενος λωστε εμπειρικοί ήταν οι περισσότεροι Έλληνες γιατροί του Αγώνα. γιατρός στο πλοίο του Μιαούλη, θα ήταν ο Ελβετός Φιλέλληνας Ιωάν- Οι εμπειρικοί γιατροί ακολουθούσαν τα μάχιμα σώματα των επανανης Ιάκωβος Μάγερ, ο οποίος, στις αρχές Φεβρουαρίου 1822 επιβιβά- στατών στη στεριά και τη θάλασσα, προσφέροντας τις χειρουργικές στηκε από το Μεσολόγγι στο πλοίο του Μιαούλη ως γιατρός.8 τους υπηρεσίες στους τραυματίες και ταυτόχρονα πολεμούσαν σαν Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα κατά τη διάρκεια της Επανάστα- απλοί μαχητές, πραγματικοί απόγονοι των ομηρικών ηρώων, του σης ήταν και το πρόβλημα των προσφύγων.9 Οι σφαγές και διώξεις των Μαχάονα και του Ποδαλείριου. ελληνικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας, της Μακεδονίας, της Θεσσα- Φυσικά δεν διέθεταν γιατρό όλα τα πλοία κατά τη διάρκεια του λίας, της Ηπείρου, στις αρχές του Αγώνα, αλλά και αργότερα, μετά την Αγώνα. Όταν κάποιος από το πλήρωμα τραυματιζόταν σε ατύχημα καταστροφή της Χίου, της Κάσου και των Ψαρών, δημιούργησαν ένα ή σε μάχη, αν δεν υπήρχε γιατρός στο πλοίο, ζητούσαν ιατρική βοήμεγάλο κύμα εξαθλιωμένων ανθρώπων που ζητούσαν την σωτηρία θεια από άλλο πλοίο. Μεταξύ των ναυτικών σημάτων που ήταν εφοτους σε ελεύθερες περιοχές. Μεγάλη υπήρξε η αρωγή του στόλου για διασμένα τα πλοία του Αγώνα για να συνεννοούνται μεταξύ τους την σωτηρία και μεταφορά αυτών των ανθρώπων. ήταν και το ακόλουθο: ‘Το πλοίον οπού έχει χειρούργον να τον στείλη Κατά την μεταφορά, η συμμετοχή των γιατρών των πλοίων στην πε- εις το πλοίον οπού έχει χρείαν ή εις τον Ναύαρχον’.11 ρίθαλψη και ανακούφιση των προσφύγων, δεν ήταν αμελητέα. Ακόμα Το ημερολόγιο του πλοίου «Άρης» του Τσαμαδού αναγράφει: και τοκετοί διενεργήθηκαν στα πλοία του Αγώνα! Το 1821, κατά την ‘έσπασε το ποδάρι του… επήγαμεν επάνω εις τον Ναύαρχον μήπως μεταφορά των Κυδωνιαίων, στο πλοίο «Άρης» του Τσαμαδού, πραγ- έχει ιατρόν να μας δώση δια τον άνθρωπον, μας λέγουν ότι ο καπιτάν ματοποιήθηκαν 3 τοκετοί και μία αποβολή. ‘Μεσημβρία μία γυναίκα Νικολός ο Ψαριανός έχει, επήγαμεν εις αυτόν και μας έδωσε τον ιατρόν εγέννησεν ευτυχώς μίαν κόρην εις την κάμαραν. Εις το τρέχον της νυ- και είδε τον βαρεμένον’.12 κτός άλλη γυναίκα εγέννησεν αρσενικόν βρέφος και άλλη θηλυκόν εις Κατά την επική ναυμαχία του Γέροντα (29 Αυγούστου 1824), το το αμπάρι, άλλη δε απέρριψεν. Αι λεχούσαι και τα νεογεννημένα βρέφη πλοίο ‘Αθηνά’ του Γεωργίου Σαχτούρη δεν είχε γιατρό και τους πέντε ευρίσκονται καλά και έλαβον την αναγκαίαν και δυνατήν κατά την θέτραυματίες του πληρώματος μετά την ναυμαχία, τους περιέθαλψε σιν μας περιποίησιν’.10 Από το ημερολόγιο του πλοίου γνωρίζουμε ο γιατρός από το πλοίο του Δημητρίου Κιοσέ.13 Μετά από λίγους μήνες το ίδιο πλοίο βρέθηκε έξω από την Τήνο και παρέλαβε για5 Αλέξανδρος Κριεζής, Απομνημονεύματα. Γκιορνάλε διά την ανεξαρτητρό από το νησί. Αναγράφει το ημερολόγιο του πλοίου: ‘Απριλίου 5 σίαν του Έθνους. Απομνημονεύματα αγωνιστών του 21. Επιμελητής Ε. Κυριακή. Σήμερον είμεθα εμπρός εις την Τήνον, εχαιρετήσαμε την Παος Γ. Πρωτοψάλτης. Τόμος 8 . Αθήναι 1956, σσ. 22-23. Τζεράχης ήταν η ναγίαν με ένα κανόνι, επροσκαλέσαμεν εις τον στόλον τον Νικολάκην προσωνυμία για τους εμπειρικούς γιατρούς και κυρίως για τους εμπειΙατρόν, ανταμώσαμε τον ναύαρχον Σπετσών…’.14 ρικούς χειρουργούς. Η λέξη προήλθε από τον ιταλικό όρο Medici CheΗ αρρώστια ή ο τραυματισμός μέλους του πληρώματος, πολλές roici ο οποίος δήλωνε τους εμπειρικούς χειρουργούς. Στα κείμενα της φορές ήταν αιτία να εγκαταλείπει το πλοίο τον στόλο για να μεταΤουρκοκρατίας και του Αγώνα η λέξη απαντάται και ως Τζηράχης, Τσιράχης, Τσηράχης, Τσερόϊκος, Τζηρόϊκος, Τζεράχος, Τζαράχης, Τζιράς. φέρει τον τραυματία σε λιμάνι. ‘Να φτιάσομε το τιμόνι να εβγάλωμε 6 Ιστορικά Ημερολόγια των ελληνικών ναυμαχιών του 1821 εκ των ημεροκαι τον βαρεμένο έξω εις τον ιατρόν. Επήγαμεν τον βαρεμένο επάνω εις λογίων του ναυμάχου Αναστασίου Τσαμαδού. Εκδότης Ν. Δ. Πάτρας. Εν Μυτιλήνην την πρωίαν’.15 Το καλοκαίρι του 1824 στο πλοίο ‘Αθηνά’ Αθήναις 1886. Αναστατική επανέκδοση Ν. Καραβία Αθήναι 1978, σ. 37. του Γεωργίου Σαχτούρη δεν υπήρχε γιατρός, όπως και στο πλοίο Ο μικρός ήταν Έλληνας και υπηρετούσε στο ξυλουργείο του πλοίου με του ναυάρχου Μιαούλη. Οι τραυματίες μεταφέρθηκαν στα πλησιέτη βία, ‘δυναστικώς τον επήραν εις το ντελίνι’. στερα λιμάνια. ‘…εφτάσαμεν εις Τήνον, εβγάλαμεν τον λαβωμένον εις 7 Ιστορικά Ημερολόγια των ελληνικών ναυμαχιών του 1821… ό.π., σ. 65. Κ. Γ. Μακρυκώστας, Μεσολογγίτικα 1821-1826. Αθήνα 1984, σσ. 41-43. Για την πρώτη υπηρεσία του Μάγερ στον επαναστατικό στόλο, βλέπε και Κυριάκος Σιμόπουλος, Πως είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του 21. Τόμος 1ος 1821-1822. Αθήνα 1979, σ. 435 υποσημείωση 19. 9 Για τους πρόσφυγες και το προσφυγικό ζήτημα κατά την Επανάσταση, η έως τώρα πληρέστερη μελέτη της βιβλιογραφίας μας, παραμένει η ειδική μονογραφία του καθηγητή Απόστολου Βακαλόπουλου. Α. Βακαλόπουλος, Πρόσφυγες και προσφυγικόν ζήτημα κατά την Επανάστασιν του 1821. Θεσσαλονίκη 1939. 10 Ιστορικά Ημερολόγια των ελληνικών ναυμαχιών του 1821… ό.π., σ. 46.

11 Μονόφυλλα του Αγώνος 1821-1827. Εισαγωγή- Επιμέλεια Ιωάννης Κ. Μαζαράκης-Αινιάν. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος. Αθήναι 1973. Φάκελος Ύδρα Ζ΄ 10. 12 Ιστορικά Ημερολόγια των ελληνικών ναυμαχιών του 1821… ό.π., σ. 163. 13 Γεώργιος Σαχτούρης, Ιστορικά Ημερολόγια του ναυτικού αγώνος του 1821 εκ των πρωτοτύπων ημερολογίων αυτού. Εν Αθήναις 1890. Αναστατική επανέκδοση Ν. Καραβία Αθήνα 1975, σ. 60. 14 Γεώργιος Σαχτούρης, Ιστορικά Ημερολόγια… ό.π., σ. 85. 15 Ιστορικά Ημερολόγια των ελληνικών ναυμαχιών του 1821… ό.π., σ. 104.

ιατρόν… πλησιάσαμε εις τον Ναύαρχον διά να του ζητήσωμεν ιατρόν, μας είπεν ότι δεν είχεν…’.16 Οι πλοίαρχοι είχαν αντιληφθεί ότι η παρουσία γιατρού στα πλοία ήταν απαραίτητη. Σε περιπτώσεις όπου ο στόλος ή μοίρα του στόλου ήταν αναγκαίο να αποπλεύσει χωρίς γιατρό, γνώριζαν ότι θα δημιουργούσε πρόβλημα τυχόν τραυματισμός. Το πλοίο θα ήταν αναγκασμένο να εγκαταλείψει την αποστολή για να παρασχεθούν ιατρικές βοήθειες στον τραυματία. Αναγράφει χαρακτηριστικά το ημερολόγιο του πλοίου ‘Αθηνά’ του Γεωργίου Σαχτούρη για την απουσία γιατρού στα πλοία: Τρίτη 8 Ιουλίου 1824…Δυστυχία! Είναι τω όντι άξιον λύπης να βλέπη τινάς ένα ολόκληρον στόλον από 50 πλοία χωρίς να έχη ένα ιατρόν καθώς πρέπει. Διά την αυτήν αιτίαν ημείς ηναγκάσθημεν προ τινών ημερών να εγκαταλείψωμεν στανικώς τον στόλον και να υπάγωμεν εις Τήνον. Σήμερον άλλο πλοίο έκαμε το ίδιον και αύριον άλλο. Ούτω ο στόλος μένει αδύνατος και ανίκανος να τρέξη κατά του εχθρού εις την περίστασιν. Αυτά ταύτα κράζουσι μεγάλως την προσοχήν των πατριωτών οπού επιστατούσι, διά να φροντίσουν όσον τάχος την τούτων διόρθωσιν’.17 Κατά τη διάρκεια του Αγώνα έγιναν και μαζικές μεταφορές τραυματιών. Μετά από ναυμαχίες, οπότε οι τραυματίες στα πλοία ήταν πολλοί, ένα πλοίο μετέφερε όλους τους τραυματίες του στόλου. Σημειώνει ο Αρτέμης Μίχος από το πολιορκημένο Μεσολόγγι κατά τα τέλη 1825: ‘Ο αντιναύαρχος Γεώργιος Σαχτούρης αναχώρησε μετά του υπό την διεύθυνσίν του πλοίου δι’ Ύδραν φέρων μεθ’ εαυτού τους πληγωθέντας εις τας ναυμαχίας’.18 Για τη μεταφορά των πολυάριθμων τραυματιών του στόλου μετά από τις συνεχείς προσπάθειες να διασπάσει τον θαλάσσιο αποκλεισμό του εχθρού στο πολιορκημένο Μεσολόγγι, σημειώνει και ο αγωνιστής Σπυρομίλιος: ‘…διότι εις τας επελθούσας μάχας από σπασμένα πυροβόλα είχον πληγωθή διάφοροι εις αυτήν, τους οποίους έπρεπε να πηγαίνη εις Ύδραν δια να τους επισκεφθή ο ιατρός καθότι εις τον στόλον ένα ιατρόν μόνον είχον…’.19 Κατά την προσπάθεια ανεφοδιασμού του Μεσολογγίου, όταν ο αποκλεισμός της πολιορκούμενης πόλης δεν ήταν ολοκληρωτικός, τους τραυματίες ναυτικούς τους φρόντιζαν και γιατροί από το πολιορκημένο Μεσολόγγι. ‘Ο Αντιναύαρχός μας από Μεσολόγγιον έφερε και ιατρόν διά τους λαβωμένους…έφεραν και τον ιατρόν διά τους λαβωμένους, ονομαζόμενον Βιτζέντζο Μαουρίτζη Ρωμάνον και τον φέρνομεν μαζί μας’.20 Μία εβδομάδα πριν την έξοδο του Μεσολογγίου, τα πλοία του στόλου έδωσαν σκληρό και άνισο αγώνα για να διασπάσουν τον ναυτικό αποκλεισμό και να εφοδιάσουν την πολύπαθη πόλη. Αναγράφει ημερολόγιο πλοίου στις 3 Απριλίου 1826: ‘Ο σημερινός πόλεμος εστάθη τόσον σκληρός, ώστε οπού εις όλα σχεδόν τα πλοία μας εσκοτώθηκαν και ελαβώθηκαν πολλοί. Προς τας ώρας 12 ήλθεν ο χειρούργος ιατρός διά να ιδή εάν έχομεν λαβωμένους να τους επισκεφθή, καθώς το ίδιον έκαμεν και εις όλα τα καράβια’.21 Τραυματισμένους ναυτικούς περιέθαλψαν και γιατροί στην στεριά. Στην αρχή της Επανάστασης, στην πολιορκία της Μεθώνης συμμετείχαν και πλοία του στόλου. Κατά την πολιορκία του φρουρίου, σε μια ναυμαχία, δύο ελληνικά πλοία είχαν 17 τραυματίες τους οποίους μετέφεραν για περίθαλψη στα Φιλιατρά. ‘Επληγώθησαν καιρίως και εκ των Ελληνικών δύο πλοίων και 17 Έλληνες ναυτικοί, τους οποίους διευθυνθέντας εις την κωμόπολιν των Φιλιατρών, η εφορία της Αρκαδίας επεσκέφθη διά χειρουργού χορηγούσα εις αυτούς εν αφθονία όλα τα αναγκαία άχρις ου ταχέως εθεραπεύθησαν’.22 Η ανυπαρξία οδικού δικτύου και μέσων μεταφοράς, ανάγκασε τους Έλληνες να χρησιμοποιήσουν, όταν ήταν εφικτό, πλωτά μέσα για ομαδική μεταφορά τραυματιών. Αναφέρει ο Αμερικανός γιατρός Χάου (Samuel Gridley Howe Σαμουήλ Γκρίντλεϋ Χάου), στο ημερολόγιό του: ‘Απήλθον του στρατοπέδου με όλας τας αποσκευάς μου αφού προηγουμένως απέστειλα τους πληγωμένους διά δύο πλοιαρίων’.23 Σημειώνει και ο αγωνιστής Χρήστος Βυζάντιος: ‘Κατά διαταγήν 16 Γεώργιος Σαχτούρης, Ιστορικά Ημερολόγια… ό.π., σσ. 12-13. 17 Γεώργιος Σαχτούρης, Ιστορικά Ημερολόγια… ό.π., σ. 15. 18 Αρτέμιος Μίχος, Απομνημονεύματα. Απομνημονεύματα αγωνιστών του 21. Επιμελητής Ε. Γ. Πρωτοψάλτης. Τόμος 5ος. Αθήναι 1956, σ. 38. 19 Σπυρομίλιος (Μήλιος Σπύρος). Απομνημονεύματα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826. Εισαγωγή Ι. Βλαχογιάννη. Απομνημονεύματα αγωνιστών του 21. Επιμελητής Ε. Γ. Πρωτοψάλτης. Τόμος 19ος. Αθήναι 1957, σ. 219. 20 Γεώργιος Σαχτούρης, Ιστορικά Ημερολόγια… ό.π., σ. 175, 177. 21 Γεώργιος Σαχτούρης, Ιστορικά Ημερολόγια… ό.π., σ. 192. 22 Φραντζής Αμβρόσιος, Επιτομή της Ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος. Τόμοι 4. Αθήνα 1839-1841, τόμος 1ος σσ. 393-394. 23 Σ. Χάου, Ημερολόγιο από τον αγώνα 1825-1829. Εισαγωγή Οδυσσέα Δη-

του Φαβιέρου άπαντες οι πληγωμένοι παρεπέμφθησαν εις το πλησιέστερον παράλιον, ένθα υπήρχον ελληνικά πλοιάρια μετακομίσαντα ολίγας τροφάς εκ των νήσων, και δι’ αυτών εστάλησαν εις την νήσον Κέαν οι πλείστοι αυτών, ολίγιστοι δε εις τας νήσους Άνδρον και Τήνον’.24 Κατά την Επανάσταση δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις όπου πληρώματα από τα πλοία αναγκάστηκαν να πολεμήσουν και στην ξηρά. Τα αγήματα αυτά ακολουθούσε πάντα και ο γιατρός του πλοίου. Εθνικός στόλος άρχισε να δημιουργείται από το 1826 και μετά, όταν ήρθαν στην Ελλάδα τα πρώτα εθνικά πολεμικά πλοία, η ατμοκίνητη φρεγάτα ΄Καρτερία’ και η φρεγάτα ‘Ελλάς’, κατάλοιπα των αμαρτωλών εθνικών δανείων. Από το 1826, οπότε άρχισε να σχηματίζεται ένας υποτυπώδης εθνικός στόλος, παρατηρείται και μια στοιχειώδης οργάνωση των ναυτικών δυνάμεων που θα υπακούει σε κυβερνητικές εντολές και θα δρα κάτω από μια εθνική διοίκηση. Στην αλλαγή αυτή συνετέλεσε καθοριστικά και η δημιουργία εθνικού Ναυστάθμου στον Πόρο το 1827, μετά από τις συντονισμένες ενέργειες του Ελβετού γιατρού André Louis Gosse (Ανδρέας Λουδοβίκος Γκος).25 Η δημιουργία του Ναυστάθμου στον Πόρο με την ταυτόχρονη ίδρυση στοιχειώδους φαρμακείου και νοσοκομείου, έθεσε τις βάσεις για την πρώτη οργάνωση υγειονομικής υπηρεσίας του στόλου. Στην ίδρυση του νοσοκομείου στον Ναύσταθμο του Πόρου συνέβαλε σημαντικά και ο Αμερικανός γιατρός Χάου. Γράφει σχετικά ο Χάου: ‘…κατόπιν τόσων αγώνων και δυσχερειών ίδρυσα διά της επιμονής μου το νοσοκομείον διά μέσων παρασχεθέντων υπό του αμερικανικού κομιτάτου και αμερικανικών συνεισφορών προς συντήρησίν του…’.26 Το νοσοκομείο σταμάτησε να λειτουργεί λίγο αργότερα για οικονομικούς λόγους και λειτούργησε ξανά κατά την Καποδιστριακή περίοδο, όταν συντελέστηκε νέα προσπάθεια για τη λειτουργία του Ναυστάθμου.27 Η ιεραρχική θέση των γιατρών στα πλοία του Αγώνα ήταν σημαντική και ανάλογη με την υψηλή κοινωνική θέση που απολάμβαναν οι γιατροί της εποχής. Η εκτίμηση που απολάμβαναν οι γιατροί του Αγώνα, ανεξάρτητα αν ήσαν πτυχιούχοι ή εμπειρικοί, αποδεικνύεται και από τις αμοιβές που είχαν θεσπιστεί. Από την πρώτη Εθνική Συνέλευση, το 1822, είχε γίνει προσπάθεια για σχηματισμό εθνικού στρατού και στόλου. Ο μισθός του γιατρού, δηλαδή του πτυχιούχου, προβλεπόταν να είναι 120 γρόσια, όσα επίσης προβλεπόταν να λαμβάνει και ο χειρούργος, δηλαδή ο πρακτικός.28 Η ίδια κοινωνική αποδοχή της σημασίας γιατρού στα ένοπλα σώματα του Αγώνα, φαίνεται ότι συνεχίστηκε και κατά την Καποδιστριακή περίοδο, οπότε καταβλήθηκαν συντονισμένες προσπάθειες για την οργάνωση εθνικού στρατού και στόλου. Σε οργανισμό του 1830 για την οργάνωση του ναυτικού, προβλεπόταν μισθός για τον γιατρό στα πολεμικά πλοία 150 φοίνικες. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι, ο μισθός του γιατρού του πλοίου, ήταν αριθμητικά ο τρίτος σε σειρά, μετά τον μισθό του πλοιάρχου α΄ τάξεως που ήταν 210 και του πλοιάρχου β΄ τάξεως που ήταν 180 φοίνικες.29 Η ιστοριογραφία του 1821, ασχολήθηκε με τα κορυφαία πρόσωπα και τις πράξεις τους κατά τον Αγώνα, δεν κατέγραψε όλα τα ονόματα και τη δράση των γιατρών που πολέμησαν και παράλληλα προσέφεραν ιατρικές υπηρεσίες στα πληρώματα του στόλου και στα στρατιωτικά σώματα των αγωνιστών της στεριάς. Ονόματα και σποραδικά τεκμήρια για τη δράση τους, βρίσκονται σε κρατικά έγγραφα, σε εφημερίδες της εποχής, σε χρονικά Ελλήνων και ξένων αγωνιστών. μητρακόπουλου. Εκδόσεις Ν. Καραβία. Αθήνα 1971, σ. 41. 24 Χ. Βυζάντιος, Ιστορία των κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν εκστρατειών και μαχών ων συμμετέσχεν ο τακτικός στρατός. Από του 1821 μέχρι του 1833. Απομνημονεύματα αγωνιστών του 21. Επιμελητής Ε. Γ. Πρωτοψάλτης. Τόμος 10ος. Αθήναι 1956, σ. 93. 25 Ιάκωβος Τομπάζης, Ο Φιλέλλην Ελβετός ιατρός Ανδρέας Λουδοβίκος Γκος. Εν Αθήναις 1910. Βλέπε και Γιάννης Ρούσκας, ‘Ο Ελβετός Φιλέλληνας γιατρός Λουί Αντρέ Γκος και η δράση του στην Ελλάδα (18271829)’. Στρατιωτική Ιστορία. Τεύχος 35 1999, σσ. 24-29. 26 Σ. Χάου, Ημερολόγιο από τον αγώνα… ό.π., σ. 192. 27 Κωστής Βάρφης, Το Ελληνικό Ναυτικό κατά την Καποδιστριακή περίοδο. Τα χρόνια της προσαρμογής. Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων. Αθήναι 1994. 28 Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας μέχρι της εγκαταστάσεως της βασιλείας. 1821-1832. Βουλή των Ελλήνων. Τόμοι 1-20 Αθήνα 1971-1981, τόμος 3ος σ. 38. 29 Κωστής Βάρφης, Το Ελληνικό Ναυτικό… ό.π., σ. 27.

ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΓΙΑΤΡΟΙ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ Δρ. Αριστείδης Γ. Διαμαντής | Πλοίαρχος (ΥΙ) Π.Ν., Κυτταρολόγος, Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, Διευθυντής Εργαστηριακού Τομέα και Γραφείου Μελέτης Ιστορίας Ελληνικής Ναυτικής Ιατρικής Ναυτικού Νοσοκομείου Αθηνών

Εισαγωγή

Η συμβολή των γιατρών στη διαφώτιση του υπόδουλου έθνους και στην προετοιμασία της Εθνικής Παλιγγενεσίας υπήρξε καθοριστική. Τα λοιμοκαθαρτήρια αποτέλεσαν, ίσως, τις πρώτες ναυτικές υγειονομικές υπηρεσίες εκείνη την εποχή, πριν την ίδρυση του πρώτου Ναυτικού Νοσοκομείου στο νεοσύστατο πολεμικό Ναύσταθμο στην περιοχή του Πόρου. Τα λοιμοκαθαρτήρια υπήρξαν οι μοναδικές οργανωμένες υγειονομικές υπηρεσίες, που λειτούργησαν ως χώροι καθάρσεως, αλλά και προληπτικής απομόνωσης πλοίων, ατόμων και ζώων με την εφαρ-

μογή καραντίνας για την αποφυγή μετάδοσης των λοιμωδών και επιδημικών ασθενειών και κυρίως της πανώλης. Η επιτυχής έκβαση της Επανάστασης του 1821 είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ελληνική εμπορική ναυτιλία, που ήκμασε, κυρίως, κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Η υπογραφή της συνθήκης του Κιουτσούκ- Καϊναρτζή (1774) μετά το πέρας του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-1774), η οποία επέτρεπε στα ελληνικά εμπορικά πλοία με ρωσική σημαία να περνούν ελεύθερα τα στενά του Ευξείνου Πόντου, υπήρξε μια από τις κυριότερες συγκυρίες, που συνέβαλε στη συγκρότηση οργανωμένου

Οι πρώτοι Έλληνες επιστήμονες

Η επιδημία της πανώλης την άνοιξη του 1828, που έπληξε τα νησιά του Αργοσαρωνικού, δημιούργησε προβλήματα στην ιατρική περίθαλψη του προσωπικού του Ναυστάθμου και στάθηκε η αφορμή για τον επαναπροσδιορισμό της κατανομής του ιατρικού προσωπικού στο Ναυτικό Νοσοκομείο του Πόρου και στο Στόλο. Οι γιατροί εκείνης της εποχής, όπως πολλές φορές συμβαίνει και σήμερα, είχαν διπλή τοποθέτηση τόσο στα πολεμικά πλοία όσο και στο νοσοκομείο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, τις περισσότερες φορές, το νοσοκομείο του Ναυστάθμου να στερείται γιατρού, όταν τα πλοία απέπλεαν στις θαλάσσιες επιχειρήσεις. Με αναφορά τους1 –«περί διορισμού ιατρού εμπείρου»– προς την «Επιτροπήν των Ναυτικών», στις 22 Ιουνίου 1828, οι υπηρετούντες αξιωματικοί και υπάλληλοι του Ναυστάθμου ζήτησαν να αποκατασταθεί η απρόσκοπτη λειτουργία του Ναυτικού Νοσοκομείου με το διορισμό του ιατροχειρουργού Ιωάννη Πρασακάκη στο νοσοκομείο του Ναυστάθμου, λαμβάνοντας υπόψη τη διπλή τοποθέτηση του ιατροχειρουργού Πέτρου Περόγλου στο νοσοκομείο και στη φρεγάτα «Ελλάς», η οποία –τις περισσότερες φορές ευρισκόμενη σε ναυτικές περιπολίες– στερούσε το Ναύσταθμο από το γιατρό του.2 1

«Η ασθένεια ενταύθα, ως δεν λανθάνει την επιτροπήν, πηγαίνει επαυξάνουσα, και κατά δυστυχίαν η έλλειψις εμπείρου ιατρού την καταντά εις τύφον και επομένως θανατηφόρον. Οι υποφαινόμενοι βλέπομεν τον εαυτόν μας υποκείμενον καθεκάστην εις το δυστύχημα τούτο και έτι μάλλον ως απαραίτητον δια την μεγάλην βίαν την οποίαν δίδομεν του εαυτού μας εις τας ανυποφόρους ταύτας καύσας δια το άπειρον και άλλως πως ανοικονόμητον των ασχολιών μας. Κάθε άνθρωπος είναι φιλόζωος δια να βλέπη, λοιπόν τις τον εαυτόν του αφεύκτως υποκείμενον, και εις παρομοίαν περίστασιν άνευ επισκέψεως ιατρού αξίου εμπιστοσύνης και ελπίδος βοηθείας, θέλει βιασθή βέβαια να προτιμήσει το ιερώτερον, δηλαδή την υγείαν του. Καθυποβάλλοντες λοιπόν τούτο, υπ’ όψιν της επιτροπής, παρακαλούμεν να γενή φροντίς ενός Ιατρού, και Γιατρού γνωρίζοντος καλώς την υψηλήν ταύτην επιστήμην του, ώστε να ήναι το ολιγώτερον και εις ημάς η ελπίς ότι δι’ αυτού εν περιστάσει ασθενείας θέλομεν βοηθηθή. Ο διορισμός του Ιατρού εις το κατάστημα τούτο είναι απαραίτητος και δια τους υπαλλήλους του, και δια τους δυστυχείς Ναύτας και διαφόρους τεχνίτας, οίτινες ασθενούντες καθεκάστην βιάζονται δια την έλλειψιν τούτου ν’ απέρχωνται εις Ύδραν προς θεραπείαν των και βλαψόμενοι περισσότερον χάνουν αδίκως την ζωήν των. Μένομεν ευσεβάστως» (ακολουθούν υπογραφές). Διαμαντής Α.Γ.: “Ναυτικό Νοσοκομείο Πόρου”, Ιατρική Επιθεώρηση Ενόπλων Δυνάμεων (ειδικό τεύχος), 2007; 40: 15- 28.

Ναυτικού κατά την Επανάσταση. Η μετασκευή και ο εξοπλισμός των σιτοκάραβων σε πολεμικά καθώς και η επάνδρωσή τους υπήρξε προϊόν κεκτημένης εμπειρίας. Πάνω στα πολεμικά πλοία του Αγώνα, εκτός από των πεπειραμένων της ναυτικής τέχνης, επέβαιναν και γιατροί, εμπειρικοί- πρακτικοί και σπουδασμένοι, Έλληνες και φιλέλληνες, οι οποίοι συμμετείχαν στις θαλάσσιες πολεμικές επιχειρήσεις και πρόσφεραν τις ιατρικές τους υπηρεσίες. Ανάμεσα σε όλους αυτούς και οι πρώτοι σπουδασμένοι Έλληνες γιατροί στην Εσπερία, που θα στελεχώσουν τη νεοσύστατη υγειονομική υπηρεσία του Ναυτικού.

Ο Ιωάννης Πρασακάκης (1800-1884) γεννήθηκε στη Χίο και πέθανε στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε ιατρική στη Λοζάνη, στο Μονπελιέ και στο Παρίσι, όπου θα συνδεθεί φιλικά με τον Αδαμάντιο Κοραή (1748-1833), με τον οποίο διατηρούσε αλληλογραφία. Η έναρξη της Επανάστασης θα τον βρει να ασκεί ιατρική στη Χίο, μετά την καταστροφή της οποίας (30 Μαρτίου 1822) θα διαφύγει στην Ύδρα, όπου γνωρίστηκε με τον Γεώργιο Κουντουριώτη, με τον οποίο διατηρούσε αλληλογραφία και στη συνέχεια θα στρατευτεί στον Αγώνα ως γιατρός σε διάφορα ένοπλα σώματα. Ο μεγάλος λογοτέχνης του 19ου αιώνα Εμμανουήλ Ροΐδης (18361904) αναφέρει, ότι κατά τη διάρκεια της καταστροφής της Χίου, ο Πρασακάκης ύψωσε τη γαλλική σημαία στον πύργο του, προκειμένου να καταφύγουν εκεί οι οικογένειες και να αποφύγουν τις αγριότητες των Τούρκων. «Οι Τούρκοι έδραμον εις την εξοχήν. Ο Ιωάννης Πρασακάκης ύψωσε την Γαλλικήν σημαίαν επί του πύργου του, υπό την αιγίδα της οποίας προσέφυγον πολλαί οικογένειαι· προσέφυγε και η μήτηρ του πατρός μου. Κατ’ αρχάς εσεβάσθησαν οι άγριοι Τούρκοι την Γαλλικήν σημαίαν, οι Δυτικοί όμως κινούμενοι από φανατισμόν ειδοποίησαν τους Τούρκους ότι είναι ψεύτικο προξενείον και περί την δύσιν του ηλίου ώρμησαν οι Τούρκοι, οι οποίοι έως να θραύσωσι τας θύρας, έλαβον καιρόν οι εντός να διασκορπισθώσι διά των χωραφίων και, βοηθούμενοι από το σκότος της νυκτός, εζήτησαν άσυλον εις τα χωρία, πλην ακολούθως συνελήφθησαν και οι μεν υιοί αυτών ανθιστάμενοι ωπλισμένοι εσφάγησαν προ των οφθαλμών της μητρός των, οι δε λοιποί απήχθησαν αιχμάλωτοι...».3 Ο Πρασακάκης έλαβε μέρος στην πολιορκία των Αθηνών καθώς και στην εκστρατεία για την κατάληψη της Εύβοιας. Υπηρέτησε ως γιατρός στον Επαναστατικό Στόλο και στο Ναύσταθμο του Πόρου. Σύμφωνα με το γιατρό και ιστορικό της ιατρικής Αθανάσιο Γκιάλα, ο Πρασακάκης υπηρέτησε ως γιατρός στο θρυλικό πλοίο “Άρης” του ηρωικού ναυμάχου Αναστάσιου Τσαμαδού (1774-1825), που διέσπασε τον ασφυκτικό κλοιό των 3

Ροΐδης Ε.: “Καταγωγή και οικογένεια Εμμ. Ροΐδου”. Κεφάλαιο Α΄ στο “Εμμανουήλ Ροΐδου έργα: Συριανά διηγήματα”, επιμέλεια Πετροκόκκινου Δ. και Ανδρεάδου Α.Μ., εκδοτικός οίκος Γεωργίου Φέξη, εν Αθήναις 1911, (from Project Gutenberg, The Project Gutenberg EBook of Short Stories from Syros, by Emmanuel Roidis, November 20, 2008, last updated: November 9, 2009, produced by Sophia Canoni, http://www.gutenberg. org/cache/epub/27301/pg27301.html).

Αριστερά: Ιωάννης Πρασακάκης (1800 - 1884). Δεξιά: Αναφορά του Στέφανου Κρήτη (Πόρος, 18/4/1829)

εχθρικών πλοίων στη Σφακτηρία και πραγματοποίησε την επική του έξοδο.4 Η πληροφορία, όμως, αυτή δεν είναι επιβεβαιώμενη, όπως τουλάχιστον προκύπτει από την ανάγνωση του δημοσιευμένου ημερολόγιου του πλοίου, στο οποίο το όνομα του Πρασακάκη δεν αναφέρεται μεταξύ των μελών του πληρώματος.5 Το 1827 ο Πρασακάκης θα μεταβεί στη Μασσαλία, άγνωστο για ποιο λόγο, όπου θα παραμείνει μέχρι το Φεβρουάριο του 1828 και στη συνέχεια θα επιστρέψει στην Ελλάδα. σε κατάσταση των Ελλήνων κατοίκων της πόλης αναγράφεται ως «Χίος ιατρός ετών 27 με παιδείαν».6 Ο Πρασακάκης, μετά τον Αγώνα για την ανεξαρτησία της Ελλάδας, θα εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη, όπου θα διαπρέψει ασκώντας την ιατρική με επιτυχία και ανιδιοτέλεια. Προσέφερε μεγάλες υπηρεσίες κατά την επιδημία χολέρας το 1854. Για την ιατρική και κοινωνική του δράση θα τιμηθεί με παράσημα και διακρίσεις τόσο από το Ελληνικό όσο και το Τουρκικό κράτος.7 Ο Πρασακάκης θα συμβάλει έμμεσα και στην κατασκευή και λειτουργία του “Θεαγένειου Νοσοκομείου” της Θεσσαλονίκης, γύρω στο 1866, ως εκτελεστής της διαθήκης του κουνιάδου του Θεαγένη Χαρίση, ο οποίος είχε κληροδοτήσει ένα μεγάλο χρηματικό ποσό για την ανέγερση Ελληνικού Νοσοκομείου στην τουρκοκρατούμενη πόλη της Θεσσαλονίκης.8 Προς τιμή του, οι τοπικές αρχές της πόλης έχουν δώσει το όνομά του σε δρόμο του κέντρου της Θεσσαλονίκης (οδός Πρασακάκη), κοντά στην περιοχή της Αγίας Σοφίας. 4 5

6 7 8

Γκιάλας Α.: “Η Ελληνική ιατρική και οι Έλληνες ιατροί από της Αλώσεως μέχρι της Εθνεγερσίας”, Αθήναι, 1979 Τσαμαδός Α.: “Ιστορικά ημερολόγια των ελληνικών ναυμαχιών του 1821”, επιμέλεια πρώτης έκδοσης Νικόλαος Δ. Πάτρας, εν Αθήναις 1886, Καραβία Δ.Ν.- Αναστατικές Εκδόσεις, σειρά Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, Αθήνα 2007. Κούκκου Ε.: “Ιωάννης Καποδίστριας: ο άνθρωπος, ο διπλωμάτης (18801828)”, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 1989. Γκιάλας Α.: “Η Ελληνική ιατρική…”, ό.π. “25 χρόνια αντικαρκινικό νοσοκομείο 1975-2000. Τρεις αιώνες, ιστορική διαδρομή και συνεχής προσφορά στη Θεσσαλονίκη”, εκδότης Θεαγένειο Αντικαρκινικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2000.

Ο γιατρός Πέτρος Περόγλου (1780- ;) μεγαλύτερος αδελφός του γιατρού και πρώτου πρόξενου της ελεύθερης Ελλάδας στα Χανιά (1834-1854) Στυλιανού Περόγλου, κατετάγη στο Ναυτικό το 1828 και υπηρέτησε ως γιατρός στη φρεγάτα “Ελλάς” καθώς και στο Ναυτικό Νοσοκομείο του Πόρου.9 Ο γιατρός Στέφανος Κρήτης (1797-1859), με καταγωγή από τη Κέρκυρα, σπούδασε ιατρική στην Ιταλία. Υπηρέτησε στην υγειονομική υπηρεσία του τακτικού Στρατού το 1828 και το 182910 καθώς και στην υγειονομική υπηρεσία του Ναυτικού, όπως φαίνεται στην αναφορά,11 που υπέβαλε ο ίδιος προς την «Επιτροπήν των Ναυτικών», στις 18 Απριλίου 1829. Ο Κρήτης με μαζί τους Πρασακάκη και Περόγλου είναι οι πρώτοι επιστήμονες Έλληνες γιατροί, οι οποίοι μαζί με τους εμπειρικούς και τους φιλέλληνες γιατρούς θα στελεχώσουν τη νεοσύστατη Υγειονομική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού.12 Σταυριανόπουλος Θ.: “Η Υγειονομική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού κατά τους απελευθερωτικούς αγώνας του Έθνους (1821 -1965)”, Αθήνα 1978. 10 Δημακόπουλος Γ.Δ.: “Η Στρατιωτική Υγειονομική Υπηρεσία του Τακτικού Στρατού κατά την περίοδο 1822-1832”. Στο “Ιστορία της Στρατιωτικής Ιατρικής στην Ελλάδα” (επιμέλεια Γ.Δ. Γρηγοράς), έκδοση Επιστημονική Ένωση Υγειονομικών Ενόπλων Δυνάμεων, Αθήνα 2000. 11 «Διορισθείς από Ναύπλιον Ιατρός του Ναυτικού, και των απομάχων,δια να συστηθή Νοσοκομείον εις Πόρον, επαρουσιάσθην εις την επιτροπήν ήτις μου ζητά ν’ αναφέρω τον τρόπον και τα αναγκαία δια την σύστασιν του. Όθεν κατά χρέος στέλλω υπ’ όψιν τα επόμενα. Εν οσπίτιον ευρύχορον περιέχον τέσσαρας κάμαρας και εν μαγειρείον. Αναλόγως εις το μέγεθος αυτών να γενούν τόσα κρεββάτια, τα οποία ανά εν έκαστον να σύγκειται από ένα στρώμα γεμάτον εις μαλί ή στουπί, ή άχυρον, εν σκέπασμα και δύο σενδόνια. Να διορισθή επιστάτης άξιος εις όσα των ασθενών αναγκαιούσι, τόσον δια τροφήν, καθώς και δια την απόδοσιν των ιατρικών. Ένα μπερμπέρη δια φλεβοτομίας, Αβδέλλας, Κλυστήρια, και βυζιγατόρια. Δύο ή τρεις και περίπου γυναίκας αναλόγως εις τας ανάγκας δια πλύσιμον ρουχών και πανία των πληγωμένων κτλ. Εις, ή δύο δούλοι κατά την ποσότητα των ασθενών. Έτι δε παρακαλώ ν’ αναγνωρισθώ απ’ όπου ανήκει για εκτέλεσιν των χρεών μου. Τούτα όλα ανάγκη πάσα να ενεργηθούν όσον τάχιστα, διότι βλέπω μεγάλην ανάγκην, διό και με το ανήκον σέβας υποσημειούμαι» (ακολουθεί υπογραφή). 12 «Διαμαντής Α.Γ.: “Ναυτικό Νοσοκομείο Πόρου”, ό.π. 9

Ικέσιος Λάτρης (1799- 1881).

Ένας άλλος Κερκυραίος, που προσέφερε τις υπηρεσίες του στους κατοίκους της πόλης του Μεσολογγίου,13 αλλά και στους τραυματίες του Στόλου, κατά την πολιορκία της πόλης τον Αύγουστο του 1825, ήταν ο γιατρός Ρωμάνoς Μαυρίκιος Βικέντιος, ο οποίος τον Ιανουάριο του 1826, θα επιβιβαστεί στο πλοίο του Γεωργίου Σαχτούρη (1783-1841) και θα συνοδέψει τους τραυματίες του Στόλου στην Ύδρα. Ο Ικέσιος Λάτρης,14 γιος του γιατρού Γεώργιου Λάτρη από τη Σμύρνη, γεννήθηκε το 1799 και φοίτησε στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης με δασκάλους τους Κωνσταντίνο Κούμα (17771836) και Στέφανο Οικονόμο (1786-1831). Σπούδασε ιατρική στη Μασσαλία. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση ήρθε στην επαναστατημένη Ελλάδα και υπηρέτησε στο Στόλο, κυρίως, ως γραμματικός του Ανδρέα Μιαούλη (1769-1835). Δεν είναι εξακριβωμένο αν πρόλαβε να πάρει το πτυχίο της ιατρικής. Πάντως και χωρίς αυτό ήταν σε θέση να προσφέρει, έστω, και στοιχειώδεις ιατρικές υπηρεσίες στα πληρώματα του Στόλου. Πήρε μέρος στην εκστρατεία του Τομπάζη (Εμμανουήλ, 1784-1831) στην Κρήτη και του Φαβιέρου (Κάρολος, 1782-1855) στη Χίο. Επί Καποδίστρια διετέλεσε κυβερνητικός επίτροπος στο επιτελείο του στρατηγού Μαιζών (Νικόλαος- Ιωσήφ, 1770-1840) και μέλος της επιτροπής για τη χάραξη των συνόρων του κράτους. Το 1830 υπηρέτησε ως έπαρχος στη Σαντορίνη. Μετά την απελευθέρωση έπαψε να ασκεί το ιατρικό επάγγελμα και ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία, γράφοντας με το φιλολογικό ψευδώνυμο «Ευθύφρων». Το 1843 ο Λάτρης ίδρυσε την πολιτικού και φιλολογικού περιεχομένου εφημερίδα “Παναρμόνιον”. Εκλέχτηκε πληρεξούσιος των ομογενών της Σμύρνης στη Β΄ Εθνική Συνέλευση της Αθήνας το 1862 και πέθανε στη Σμύρνη το 1881. Τον Αύγουστο του 1831, κατά τη διάρκεια των τραγικών γεγονότων του πραξικοπήματος του Μιαούλη σε βάρος του Καποδίστρια (Ιωάννης, 1776-1831) –μετά την πυρπόληση των πιο αξιόμαχων πολεμικών πλοίων– οι ιατροχειρουργοί Πέτρος Μουσούρης, Ανδρέας Λοβέρδος και Κοσμάς Μαρδούκας, οι οποίοι είχαν προστεθεί στη δύναμη των πληρωμάτων του Στόλου, θα συνεχίσουν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στο Ναυτικό Νοσοκομείο του Πόρου.15 13 «Σήμερον έφθασεν ενταύθα ο εξοχώτατος ιατροχειρούργος κύριος Βικέντιος Μαυρίκιος Ρωμάνος, φέρων από Κέρκυραν διάφορα ιατρικά της τέχνης του και πανικά αναγκαία διά τους πληγωμένους, προσφερόμενα δωρεάν παρά του εν Κερκύρα φαρμακοπώλου κυρίου Δ.Κ.» (φύλλο εφημερίδας “Ελληνικά Χρονικά” της 26ης Αυγούστου 1825, συντάκτης Ι. Ι. Μάγερ). 14 el.wikipedia.org/wiki/Ικέσιος_Λάτρης. 15 Σταυριανόπουλος Θ.: “Η Υγειονομική Υπηρεσία…”, ό.π.

Στην κατάσταση των κατά θάλασσα αγωνιστών, που συνέταξε το 1833 επιτροπή υπό την προεδρία του Ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη, αναφέρονται και οι ιατροχειρουργοί Χρήστος Σεραϊτόπουλος, Νικόλαος Μαυρουδής, Χρήστος Ευσταθίου, ο άνευ επωνύμου Αντώνιος και ο Ιωάννης Χρυσοβελόνης από τη Χίο, γιος του γιατρού και λόγιου Γεώργιου Χρυσοβελόνη (1756-1822).16 Μετά την καταστροφή της Χίου ο Ιωάννης Χρυσοβελόνης, που σπούδασε ιατρική – όπως και ο πατέρας του– στην Πίζα της Ιταλίας, θα βρεθεί να ασκεί τα ιατρικά του καθήκοντα στο στόλο του Τσάμη Καρατάσου (ή Δημήτριος, 1798-1861). κατά τη διάρκεια αποβατικής επιχείρησης στα νησιά των Σποράδων, το 1823, στην είσοδο του Παγασητικού Κόλπου, κοντά στο Τρίκερι στην περιοχή “Κόττες”, θα τραυματιστεί θανάσιμα.17 Ο θάνατος του καταγράφει τον πρώτο πεσόντα γιατρό «υπέρ πατρίδος» στην ιστορία του Υγειονομικού του Πολεμικού Ναυτικού. Η σύσταση Υγειονομικού Σώματος στο Ναυτικό, των «ιατρικών αξιωματικών», όπως ονομάζονταν τότε οι γιατροί του Ναυτικού, θα συμπέσει με τη δημιουργία τακτικού Πολεμικού Ναυτικού, αμέσως μετά τη λήξη του Αγώνα και την υπογραφή του Πρωτοκόλλου της Ανεξαρτησίας του Ελληνικού Κράτους στο Λονδίνο το 1830.

Σημείωση: Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον αγαπητό φίλο και εκλεκτό συνάδελφο κ. Λάζαρο Βλαδίμηρο, για τη βοήθειά του στην απρόσκοπτη πρόσβασή μου στα αρχεία της βιβλιοθήκης του, χωρίς τη μελέτη των οποίων το κείμενο αυτό δεν θα ήταν πλήρως τεκμηριωμένο. 16 Διαμαντής Α.Γ., Δώδος Ι.: “3000 χρόνια Ελληνική Ναυτική Ιατρική. Από το μυθικό Αμφιάραο στο Ναυτικό Νοσοκομείο Αθηνών”, έκδοση Γενικού Επιτελείου Ναυτικού, Αθήνα 2000. 17 Καραμπερόπουλος Δ.: “Ο εκ Χίου ιατρός Γεώργιος Χρυσοβελόνης και το βιβλίο του «Ομιλία φυσιολογική», Βιέννη 1802”, Medicus Hippocraticus, 2003; 5: 29- 33.

SAMUEL GRIDLEY HOWE (1801-1876):

Ο αγνός και δραστήριος Αμερικανός Φιλέλληνας Ιατρός Δρ. Ιωάννης Πολυχρονίδης | Υποναύαρχος (ΥΙ) Π.Ν. ε.α., Νευρολόγος-Ψυχίατρος, Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

Ιατρικός Φιλελληνισμός-Φιλέλληνες Ιατροί

Από έρευνες σε διάφορα αρχεία της Ελληνικής Επαναστάσεως έχουν καταγραφεί 512 ιατροί, επιστήμονες ή εμπειρικοί, από τους οποίους οι 102 ήταν αλλοδαποί, κυρίως φιλέλληνες.1 Ο Γ. Πουρναρόπουλος αναφέρει 79 φιλέλληνες ιατρούς και 4 φαρμακοποιούς, κατά την περίοδο αυτή. Από αυτούς οι Γάλλοι, όπως και οι Γερμανοί είναι οι περισσότεροι, και φθάνουν τους 19, οι Ιταλοί 11, οι Άγγλοι 8, οι Ελβετοί 5, οι Αμερικανοί και οι Πολωνοί από 2, ενώ υπάρχουν και από 1 Δανός, Ολλανδός, Πολωνός, Σλαύος, Εβραίος, Αλβανός.2 Είναι όμως ενδιαφέρον ότι ανάμεσα στους φιλέλληνες ιατρούς υπάρχουν και 4 μωαμεθανοί, κυρίως πρακτικοί. Από τους 4 φαρμακοποι-

πό τους πιο σημαντικούς και αγνούς φιλέλληνες ιατρούς, με πολυσχιδή φιλανθρωπική και κοινωνική δράση, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες και στην Αμερική, ο Αμερικανός ιατρός, παιδαγωγός και συγγραφέας Samuel Howe, γεννήθηκε στην Βοστώνη στις 10 Νοεμβρίου 1801, όπου και πέθανε στις 9 Ιανουαρίου 1876. Σπούδασε Ιατρική στο Χάρβαρντ, χωρίς όμως να ακολουθήσει το ιατρικό επάγγελμα στην πατρίδα του, λόγω της απόφασης του να έλθει στην Ελλάδα. Τα ενδιαφέροντα του για τη λογοτεχνία τον έφεραν σε επαφή με τη ποίηση του Βύρωνα, τον οποίο και θαύμαζε. Ο ερχομός του Βύρωνα στην Ελλάδα, και ο ενθουσιασμός του για τον αγώνα των Ελλήνων τον έφεραν στην Ελλάδα στις αρχές του 1825,4 αμέσως μετά την αποφοίτηση του από την Ιατρική σχολή. Έμεινε στην Ελλάδα για δύο χρόνια, μέχρι το Νοέμβριο του 1827 όταν επιστρέφει στην Αμερική, μετά από 54

ούς οι 3 είναι Γερμανοί και από 1 Γάλλος και Ιταλός. Οι περισσότεροι φιλέλληνες ιατροί, όταν έρχονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα είναι νέοι, ηλικίας 24-28 χρονών. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Αμερικανός ιατρός Samuel Gridley Howe (1801-1876), ήταν μόλις 24 χρονών όταν ήλθε για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Όταν όμως ξαναήρθε στην Κρητική επανάσταση του 1866 ήταν 65 χρονών. Πρέπει να σημειωθεί ότι αρκετοί φιλέλληνες ιατροί πέθαναν από παθολογικά κυρίως αίτια η σκοτώθηκαν, όπως ο Μάγερ με την οικογένεια του κατά την έξοδο του Μεσολογγίου, στη τρίτη πολιορκία του, το 1826.3

σύσταση της ελληνικής κυβέρνησης για να συντονίσει τη συλλογή προσφορών για την Ελλάδα. Επιστρέφει εκ νέου στην Ελλάδα το Νοέμβριο του 1828 μαζί με άλλους Αμερικανούς φιλέλληνες και μένει μέχρι τον Ιούνιο του 1830 συνεχίζοντας την προσφορά του στην οργάνωση υγειονομικών και κοινωφελών υπηρεσιών. Κατά κοινή ομολογία ο Howe θεωρείται ο μεγαλύτερος Αμερικανός φιλέλληνας, που πρόσφερε σημαντικές υπηρεσίες με πραγματική ανιδιοτέλεια και αυταπάρνηση, όχι μόνο ως ιατρός, αλλά και ως φιλάνθρωπος και ιστορικός. Πήρε μέρος σε πολλές εκστρατείες και μάχες, αντιμετώπισε ως ιατρός μεγάλο αριθμό αρρώστων και τραυματιών, οργάνωσε και διηύθυνε νοσοκομεία, ενώ με το φιλανθρωπικό του έργο βοήθησε μεγάλο αριθμό φτωχών και προσφύγων. 5 Το 1828 εκδίδεται στην Αμερική το βιβλίο του “ An Historical Sketch of the Greek Revolution”, στο οποίο έδωσε ένα αξιόπιστο, ειλικρινές, όχι όμως ολοκληρωμένο-όπως θα ήθελε- ιστορικό διάγραμμα της Ελληνικής Επανάστασης. Ανήσυχο και δημιουργικό πνεύμα εξειδικεύεται στα προβλήματα των τυφλών και έρχεται στην Ευρώπη το 1831 για να μάθει τις αντίστοιχες τεχνικές. Κατά τη παραμονή του στο Παρίσι συμμετείχε στην Αμερικανό-Πολωνική Επιτροπή για την περίθαλψη Πολωνών προσφύγων, ενώ κατά τη μετάβαση του στο Βερολίνο για να διανείμει βοηθήματα, συλλαμβάνεται και φυλακίζεται για 45 ημέρες από τις πρωσικές αρχές.6 Στην Αμερική εκδίδει βιβλία σχετικά με τους τυφλούς, ενώ το 1841-2 επιμελήθηκε οκτάτομη έκδοση της Βίβλου. Το 1844 επισκέφθηκε πάλι την Ελλάδα ενώ από το 1846 έχει ενεργό ρόλο στην κίνηση κατά της δουλείας στην Αμερική και συμμετέχει στον αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο στην υγειονομική υπηρεσία των Βορείων. Το 1866-1867 ήλθε ακόμη μια φορά στην

Ελλάδα και υποστήριξε ενεργά την Κρητική Επανάσταση, υπέρ της οποίας έκανε εράνους στην Αμερική, όπου εξέδωσε μια μικρή εφημερίδα, με τίτλο «The Cretan», ενώ στην Αθήνα ίδρυσε Βιομηχανική Σχολή για Κρήτες πρόσφυγες.

Η δράση του και η προσφορά του στην Ελλάδα

Με τον ερχομό του στην Ελλάδα, στις αρχές του 1825, πήγε πρώτα στη Τρίπολη και μετά στο Ναύπλιο, όπου διορίστηκε χειρουργός του μαχόμενου ελληνικού στρατού από τον Γεώργιο Κουντουριώτη, πρόεδρο του Εκτελεστικού, ενώ αργότερα εξελίχθηκε σε αρχίατρο. Τον Μάρτιο του 1825 ο Χάου διορίζεται «ιατροχειρούργος» του στρατοπέδου των Πατρών, ενώ τον Αύγουστο του ίδιου έτους, μετά από αίτημα του, διορίζεται ιατροχειρούργος του Στρατόπεδου της Γραμβούσης στην Κρήτη. Μετά την επιστροφή του από την Κρήτη διορίζεται «πρώτος ιατροχειρούργος» στα δύο Νοσοκομεία του Ναυπλίου, όπου θα παραμείνει μέχρι τον Οκτώβριο του 1826. Στις 16 Οκτωβρίου 1826 διορίζεται από την Διοικητική Επιτροπή Ελλάδος «Ιατροχειρούργος εν τω Ατμοκινήτω Καρτερία και έφορος των εν τω Στόλω Ιατροχειρούργων». Στο Καρτερία θα παραμείνει μέχρι τις 20 Μαίου 1827 συμμετέχοντας σε όλες τις δραστηριότητες του Στόλου. Έτσι με το Καρτερία ο Χάου θα βρεθεί στην πρώτη γραμμή του πυρός, όταν τον Ιανουάριο του 1827 στην εκστρατεία στην Αττική εναντίον του Κιουταχή, το Καρτερία με κυβερνήτη τον Άγγλο πλοίαρχο Άστιγξ θα μεταφέρει στρατεύματα από την Σαλαμίνα στον κόλπο της Μουνιχίας και θα κανονιοβολεί την περιοχή που είχαν οχυρωθεί τα οθωμανικά στρατεύματα (το μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα και το τελωνείο). Ο Χάου περιγράφει τις δραματικές αυτές σκηνές στο Ημερολόγιο του: «…Είχα

Στην απέναντι σελίδα: Ο Σάμουελ Χάου σε νεαρή ηλικία με ελληνική ενδυμασία (Ελαιογραφία του Τζόν Έλλιοτ, Πανεπιστήμιο Βrown, HΠΑ) Σε αυτή τη σελίδα, πάνω: Το ατμήλατο πλοίο «Καρτερία», που κατασκευάσθηκε στην Αγγλία και η φρεγάτα «Ελλάς», δύο από τα σπουδαιότερα πλοία της περιόδου της Ελληνικής Επανάστασης. Ο Howe υπηρέτησε στο Καρτερία την περίοδο 1826-7. Δεξιά: Ο Σάμουελ Χάου σε μέση ηλικία.

πάρει εντολή να μείνω κάτω… Τα κανόνια των Τούρκων θέριζαν τώρα την κουβέρτα μας και μια μπόμπα έσκασε ανάμεσα σε καμιά εικοσαριά από τα παιδιά μας… Όσο ήμουν κάτω ένοιωθα τόσο παράξενα με το συναίσθημα της δειλίας να τρυπώνει τυρανικά στην ψυχή μου….Μα σαν ανέβηκα, αυτόματα λες και λευτερώθηκα απ΄όλα αυτά τα συναισθήματα και συγκρίνοντας μάλιστα τον εαυτό μου με μερικούς άλλους, βρήκα πως ήμουν ήρωας εγώ…».7 Πήγε επίσης στο Μεσολόγγι, στην Αττική, την Πελοπόννησο και οργάνωσε το 1826 εκστρατεία για την απελευθέρωση της Κρήτης, που οδήγησε στην κατάληψη του φρουρίου της νησίδας Γραμβούσας, στη Δυτική Κρήτη.4 Το φθινόπωρο του 1827 ο Σάμουελ Χάου μαζί με τους Αμερικανούς φιλέλληνες Τζόναθαν Μπέκαμ Μίλλερ και Τζόν Ντι. Ράς διέθεσαν μέρος της βοήθειας των αμερικανικών κομιτάτων προς την Ελλάδα για την

ίδρυση του νοσοκομείου του Πόρου. Είχε προτείνει, μεταξύ άλλων, και την οργάνωση «κινητών νοσοκομείων» για να βελτιώσει τις συνθήκες αντιμετώπισης των τραυματιών κατά τις μάχες. 8 Από τη δραστήρια κινητοποίηση του στην Αμερική, όπου επέστρεψε το 1827, συγκέντρωσε το ποσό των 60.000 δολαρίων, που διέθεσε για διάφορους αγαθοεργούς σκοπούς στην Ελλάδα. Κατά την επιστροφή του στην Ελλάδα, το Νοέμβριο του 1828, πήγε στην Αίγινα, όπου ίδρυσε επικουρικό σταθμό, ο οποίος πρόσφερε σημαντικές υπηρεσίες, επιπλέον των ιατρικών, κοινωνικής πρόνοιας και καλλωπισμού της πόλεως. Ίδρυσε επίσης Ίδρυμα κοντά στην Κόρινθο, για την περίθαλψη προσφύγων, τους οποίους υποστήριξε οικονομικά για τη γεωργική καλλιέργεια εκτάσεως 5.000 στρεμμάτων, που είχε διατεθεί από το δημόσιο. Βοήθησε επίσης για να ιδρυθεί στην Αίγινα σχολή για τους τυφλούς.9

Επέστρεψε στην Αμερική το 1830, για να επανέλθει εν νέου στην Ελλάδα το 1866, σε ηλικία 65 χρονών, για να βοηθήσει υλικά και ηθικά την Κρητική Επανάσταση του 1866. To 1867 o Howe, ως πρόεδρος επιτροπής της Βοστώνης, κάνει έγγραφη πρόσκληση στον λαό της Αμερικής για αποστολή βοήθειας στα γυναικόπαιδα της Κρήτης τα οποία αντιμετώπιζαν λόγω της επανάστασης μεγάλες δυσκολίες, ακόμη και επιβίωσης.10 Στην Αμερική ο δραστήριος κοινωνικά Howe ίδρυσε την περίφημη Σχολή Τυφλών Perkin, από την οποία αποφοίτησε και η διάσημη Hellen Keller.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ιωάννης Παπαγεωργίου: «Η ιατροφαρμακευτική περίθαλψις των αγωνιστών του 1821», Ηράκλειον Κρήτης, χχ., σ. 21. 2. Γεώργιος

Πουρναρόπουλος «Η Ιατρική του Αγώνος. Η συμβολή των Υγειονομικών εις τον Αγώνα της ανεξαρτησίας (1821)», Αθήναι 1973,σελ. 142-5. 3. Γ. Πουρναρόπουλος, ό.π., σ. 171. 4. Γ.Α.Κ, Αρχείο Γιάννη Βλαχογιάννη, Ε7, αριθ. 388,390,391,394-5, και Γ.Α.Κ, Διοικητική Επιτροπή, φακ. 204. 5. Χρήστος Λάζος: «Η Αμερική και ο ρόλος της στην Επανάσταση του 1821», τόμος Β΄, 1984, σ. 125-158. 6. Σάμουελ Γκρίντλευ Χάου: «Ιστορική Σκιαγραφία της Ελληνικής Επανάστασης», μετ. Ι. Χατζηεμμανουήλ, Αθήνα, 1997. 7. Χρήστος Λάζος, ό.π. σ. 154-8. 8. Γ.Α.Κ, Καποδιστριακό Αρχείο, Γενική Γραμματεία, φακ. 189, έγγραφα υπ’ αριθ.200 και 213, φακ. 190, έγγραφα υπ’ αριθ. 222, φακ. 191, έγγραφα υπ’ αριθ. 104. Λεπτομέρειες από τις δραστηριότητες του Samuel Howe την περίοδο 1825-1829 περιλαμβάνονται στο «Ημερολόγιο από τον Αγώνα 1825-1829», Εισαγωγή με παρουσίαση ανεκδότων αποσπασμάτων ύπό Όδυσσέως Δημητρακόπουλου, Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, εκδότης Νότης Καραβίας, Αθήνα 1974. 9. Εμμανουήλ Μαρκόγλου: «Το ενδιαφέρον του Αμερικανικού λαού δια την Κρητικήν Επανάστασιν 1866-1869», Αθήναι 1970, σ. 146. 10. Ε. Μαρκόγλου, ό.π., σ. 144.

Αποκτήστε την νέα έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΥΠΟΒΡΥΧΙΑ T I M O Θ Ε Ο Σ Γ. Μ Α Σ Ο Υ Ρ Α Σ

Τεχνικά χαρακτηριστικά δίτομης έκδοσης

ΘΩ Μ Α Σ Π . Κ Α Τ Ω Π Ο Δ Η Σ

Γλώσσα: Ελληνικά - Αγγλικά, Διαστάσεις: 24x30εκ., Βιβλιοδεσία: Πανόδετο με ασημοτυπία Σελίδες Α΄ τόμου: 448, ISBN: 978-960-88535-8-4 Σελίδες B΄ τόμου: 456, ISBN: 978-960-88535-9-1 Τιμή δίτομης έκδοσης: 80,00 € Τιμή μέλους: 70,00 €

Η δίτομη έκδοση «Τα Ελληνικά Υποβρύχια» διατίθεται από το πωλητήριο του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος. Πληροφορίες στα τηλέφωνα: 210 45 16 264 και 210 45 16 822.

σχόλιο

...στο άρθρο «Υδραίοι οι δημιουργοί της ασφάλισης των ναυτικών» («Περίπλους», τεύχος 72) Tου Δημητρίου Λισμάνη | Αντιναύαρχου ε.α.

Ήταν πράγματι άξια θαυμασμού η μέριμνα των παλαιών Υδραίων να θεσπίσουν πρώτοι ένα σύστημα πρόνοιας των ναυτικών, όπως αναφέρει το εν λόγω άρθρο. Αποτελεί ένα δείγμα όχι μόνο της προχωρημένης κοινωνικής αντίληψης εκείνων των νησιωτών, αλλά και του επιπέδου της οργάνωσής τους στη διαχείριση των Κοινών. Δεν ήταν βέβαια η μόνη καινοτόμος πρωτοβουλία των Υδραίων. Χάριν της ιστορίας, θα αναφέρουμε στο τέλος και άλλα πρωτοποριακά νομοθετήματα –κοινωνικού, εμπορικού και διοικητικού περιεχομένου– που εψήφισαν και εφάρμοσαν οι Υδραίοι στα προεπαναστατικά και επαναστατικά χρόνια.

λλά εκείνο που δεν είναι κατανοητό στο εν λόγω άρθρο είναι το σκεπτικό κάποιων θέσεων στις οποίες καταλήγει, κριτικάροντας την ιστορική έρευνα «Ναυτικού Αγώνα Αποσιωπώμενα» (‘Περίπλους’, τεύχος Ιουλίου-ΑυγούστουΣεπτεμβρίου 2009) του υπογράφοντος το παρόν σχόλιο, όπως: α. Ύστερα από την ευαισθησία και τη στοργή που έδειξαν οι παλιοί Υδραίοι για την πρόνοια των ναυτικών, δεν μπορεί να γράφονται και να ακούγονται γι’ αυτούς άλλες απόψεις διαφοροποιημένες ή άλλοι χαρακτηρισμοί αρνητικοί για κάποιες συμπεριφορές και πράξεις τους. Διότι είναι άδικοι και διαστρέφουν την πραγματικότητα. Δεν πρέπει να περιλαμβάνουν ανεύθυνες κρίσεις ή αυθαίρετες σκοπιμότητες ξένων περιηγητών. Σχόλιο: Δηλαδή μια ιστορική έρευνα δεν πρέπει να λαμβάνει υπόψη και να μελετά όλες τις τεκμηριωμένες ιστορικές μαρτυρίες και τα γραπτά ντοκουμέντα;

Δεν είναι αξιόπιστες οι μαρτυρίες Ελλήνων ιστορικών και οι αναφορές ιστορικών εγγράφων; όπως π.χ.: Κωνστ. Παπαρρηγόπουλου, Διονυσίου Κόκκινου, Ιωάν. Γεννάδιου, Γρηγ. Παπαδοπετράκη (ηγούμενος μονής Αγ. Τριάδος Χανίων), Αδαμαντίου Κοραή, Κωνστ. Κανάρη (ο πιο ακέραιος των ναυμάχων), επίσημες αναφορές και ημερολόγια των ίδιων των Υδραίων ναυάρχων και καπετάνιων, κ.ά., κ.ά. Είναι ανεύθυνες οι ιστορικές καταγραφές ξένων, αληθινών φιλελλήνων, που εξύμνησαν τον ναυτικό αγώνα, αλλά και αντικειμενικά καυτηρίασαν ατοπήματα και αδυναμίες; Πολλοί από αυτούς συμμετείχαν προσωπικά στον Αγώνα, άλλοι τραυματίσθηκαν και άλλοι έδωσαν την ίδια την ζωή τους. Όπως, π.χ.: ο πλοίαρχος Frank Hastings, ο ιατρός του ναυτικού Samuel Howe, ο ναύαρχος-ιστορικός Jurien de la Gravière, ο αντικειμενικός James Emerson, κ.ά. Υπάρχουν ιστορικά γεγονότα που σαν τέτοια δεν μπορούν να αμφισβητηθούν, όπως π.χ.:

- Το Κέντρο Εφοδιασμού του Στόλου μεταφέρθηκε άρον άρον από την Ύδρα στον Πόρο, λόγω ατασθαλιών των Υδραίων. - Λεηλασία των καταστραμμένων Ψαρών από τους Υδραιοσπετσιώτες. Άρπαξαν τα απομείναντα τρόφιμα και πολεμοφόδια στο νησί και τα πούλησαν στο εμπόριο. Εκδίωξαν τους Ψαριανούς που επέστρεφαν στα σπίτια τους! Δηλαδή ό,τι δεν έκαναν οι Τούρκοι, το αποτελείωσαν αυτοί. - Σφαγή γυναικοπαίδων και πληρώματος τουρκικού πλοίου, έξω από τη Χίο, από υδραίικα βρίκια. - Πώληση αιχμαλώτων σε δουλεμπόριο. Θανάτωση εχθρών ναυαγών στη θάλασσα με τη χρησιμοποίηση κουπιών. - Κατακρεούργηση 200 Αιγυπτίων αιχμαλώτων στην παραλία της Ύδρας, από τον Υδραίικο όχλο. - Εγκαταστάσεις κιβδηλοποιίας και παραχαράξεων στην Ύδρα. - Κατάκαυση ελληνικού στόλου στον Πόρο από τους Υδραίους, επειδή δεν ήθελαν τα πλοία να ανήκουν στον εθνικό Στόλο αλλά στους ιδίους. κ.ά., κ.ά. Το σύνολο σχεδόν των ιστορικών αναφορών και γεγονότων που κατατίθενται στο εν λόγω πόνημα, είναι καταγεγραμμένα στο «Αρχείον της Κοινότητος της Ύδρας» (16 τόμοι) και στην «Ιστορία της Νήσου Ύδρας» (3 τόμοι), που εξέδωσε και επιμελήθηκε ο Υδραίος ιστοριοδίφης-ακαδημαïκός Αντώνιος Λιγνός. Επομένως δεν υπάρχει κανένα θέμα αυθεντικότητας και αξιοπιστίας των μαρτυριών. β. Επίσης, το άρθρο διατυπώνει οδηγίες και αξιώματα και για το ποιος πρέπει να είναι ο ιστορικός και πώς πρέπει να γράφει. Όπως π.χ. ότι πρέπει να είναι ιδεολόγος και να υπηρετεί μία ιδέα με αφοσίωση. Σχόλιο: Δηλαδή άνθρωπος μονολιθικός, με στενό ορίζοντα και περιορισμένο ερευνητικό πνεύμα, επομένως όχι αντικειμενικός. Αυτόν θεωρεί ο συντάκτης ως άνθρωπο προηγμένης σκέψης (sic); γ. Ακόμη, το άρθρο πληροφορεί τους αναγνώστες ότι οι Υδραίοι ήσαν γενναίοι, τολμηροί, αποτελεσματικοί και είμαστε υπερήφανοι γι αυτούς. Σχόλιο: Ποιος δεν τα γνωρίζει αυτά και ποιος τα αμφισβητεί; Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι εκείνοι οι γενναίοι και τολμηροί, δεν είχαν ως άνθρωποι αδυναμίες, ιδιορρυθμίες και προβλήματα, κάποια μάλιστα έντονα. Μα εκείνο από το οποίο περισσότερο διδασκόμαστε από την Ιστορία είναι τα σφάλματα και τα προβλήματα του παρελθόντος. Γι αυτό πρέπει να τα γνωρίζουμε, ώστε να μην τα επαναλάβουμε. Μόνο η ωραιοποιημένη ιστορία είναι η σωστή ιστορία; αυτή που χαïδεύει τα αυτιά μας; Για όλα τα στραβά και τα ανάποδά μας φταίνε πάντοτε οι ξένοι, οι οποίοι δήθεν σκοπίμως μας κακολογούν; Η αλήθεια είναι ενοχλητική; Το βέβαιο είναι ότι η ευνουχισμένη και λογοκριμένη ιστορία είναι εκείνη που ασεβεί προς την αλήθεια, χάριν ενός κακώς εννοουμένου πατριωτισμού. Μα αυτές οι άτοπες θέσεις θα είχαν αποφευχθεί αν ο συντάκτης του άρθρου είχε διαβάσει καλύτερα το πόνημα που κριτικάρει ( ‘Περίπλους’, τεύχος Ιουλ.- Αυγ.- Σεπ. 2009, σελ. 2433). Ας διαβάσει πάλι, αλλά με προσοχή, την εισαγωγή και τον επίλογο. Θα αντιληφθεί ότι το κείμενο απευθύνεται σε ανθρώπους που εξετάζουν και τις άλλες απόψεις, μελετούν την ουσία και την αξιοπιστία τους, τις διασταυρώνουν και τις κρίνουν. Μελετώντας διάφορες πηγές για τους ναυμάχους και την κοινωνία τους, μαθαίνουμε όλο και πιο πολλά γι αυτούς. Έτσι μπορούμε να εκτιμήσουμε και να θαυμάσουμε πολύ καλύτερα τα επιτεύγματά τους, αφού αποδεικνύεται ότι εκείνοι οι άνθρωποι θριάμβευσαν αντιμετωπίζοντας όχι μόνο έναν αδυσώπητο εχθρό, αλλά και ένα δύσκολο εσωτερικό περιβάλλον (τον κακό τους εαυτό).

Να γιατί η σημασία της νίκης τους υπήρξε μεγαλύτερη απ’ όσο νομίζουμε. Τέλος και κάτι άλλο. Ως Υδραίος θέλω να πω ότι όταν μη Υδραίοι προσπαθούν να φανούν περισσότερο φιλυδραίοι από τους ίδιους τους Υδραίους, αυτό ακούγεται τουλάχιστον οξύμωρο! Παραθέτουμε, τώρα, ένα πίνακα των νομοθετημάτων, διατάξεων και κανονισμών της Ύδρας (όπως έχουν καταχωρηθεί στην ιστορία της Κοινότητας), που μας δίνει μια πλήρη εικόνα όχι μόνο ευαισθησιών και αισθημάτων, αλλά και μιας καταπληκτικής οργάνωσης του Κοινού των Υδραίων. ΝΟΜΟΘΕΤΗΜΑΤΑ του Α΄ Διοικητή της Ύδρας Γεωργίου Βούλγαρη 1. Ο ναυτεμπορικός νόμος της 1ης Φεβρουαρίου 1804. 2. Ο νόμος περί τελωνειακής φορολογίας κατά Φεβρουάριο 1809. 3. Ο νόμος περί φορολογίας του κέρδους των πλοίων και των οικοδομών όπου ασκείτο επάγγελμα, του 1810. 4. Η διάταξη περί απαγορεύσεως της χρήσεως πολυτελών ενδυμάτων της 1ης Αυγούστου 1812. ΝΟΜΟΙ, ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΙ του Διοικητή της Ύδρας Νικολάου Κοκοβίλα 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Ο αστικός και ναυτεμπορικός νόμος του 1818. Επιτομή του ναυτεμπορικού νόμου του 1818. Διάταξη διατιμώσα τα μεταξουργικά προïόντα, του 1819. Διάταξη καθορίζουσα την αμοιβή των ραπτών, του1819. Διάταξη κανονίζουσα τα της συντεχνίας των ραπτών, του 1819. Διάταξη κανονίζουσα την τιμή των υποδημάτων, του 1819. Διάταξη κανονίζουσα τα της συντεχνίας των καλαφατών, του 1819. 8. Ο τελωνειακός νόμος του 1820. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ 1. Εκπαίδευση. Ίδρυση σχολείου το 1749. Αργότερα λειτούργησε ως Ναυτική Σχολή. 2. Ναυτασφάλεια. Για ελάττωση των ζημιών από τα θαλάσσια ατυχήματα και την πειρατεία. 3. Φορολογία επί του μεριδίου των πλοίων και των ναυτών, 1786. 4. Η δημόσια υγιεινή και η κοινωνική πρόνοια. Ίδρυση λοιμοκαθαρτηρίων και νοσοκομείου πανωλοβλήτων. 5. Φοίτηση Υδραίων σε Ευρωπαïκά πανεπιστήμια, από το 1815. ΥΔΡΑΙΟΙ ΟΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΤΩΝ ΝΑΥΤΙΚΩΝ

Ι Σ ΤΟ Ρ Ι Κ Α Κ Α Ι Λ ΑΟ Γ ΡΑ Φ Ι Κ Α ΝΑ Υ Τ Ι Κ Α Κ Ε Ι Μ Ε ΝΑ

ΥΔΡΑΙΟΙ ΟΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΤΩΝ ΝΑΥΤΙΚΩΝ Ο Ι Ε ΥΑ Ι Σ Θ Η Σ Ι Ε Σ Κ Α Ι ΤΑ Α Ι Σ Θ Η Μ Α ΤΑ Τ Ο Υ Σ Γράφει ο Δρ. ΕΥΑΓ. ΑΘΗΝΑΙΟΣ | Μέλος του Ν.Μ.Ε.

Είναι

γεγονός ότι η κοινωνική πρόνοια στην Ελλάδα τις μέρες μας, στο σύνολό της, έχει να αντιμετωπίσει ένα απεριόριστο αριθμό προβλημάτων. Οπωσδήποτε, δεν είναι αρμοδιότης της παρούσης στήλης να υποδείξει τρόπους για την αντιμετώπιση αυτών. Πολύ περισσότερο να δώσει λύσεις σ’ αυτά που έχουν σχέση με την ασφάλιση των ναυτικών μας και τη γενικότερη πρόνοια υπέρ αυτών. Επισημαίνουμε, ότι την ασφαλιστική πρωτοπορία στη χώρα μας κατέχει η ελληνική ναυτιλία, το ενδιαφέρον της οποίας, υπήρξε αμέριστο υπέρ των εργαζομένων σ’ αυτή. Μάλιστα η ασφάλιση των ναυτικών εφαρμόστηκε πολύ πριν δημιουργηθεί το νεότερο ελληνικό κράτος, που προέκυψε απ’ την επανάσταση του 1821. Κυρίως όμως, θα αναδείξουμε με ιστορικά γεγονότα και διαπιστώσεις την γενικότερη σημασία που είχε για την Ελλάδα, η πρώτη εφαρμογή αυτού του συστήματος ασφαλίσεως των ναυτικών μας. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητος, η πρώτη ασφάλιση πραγματοποιήθηκε στη Γαλλία. Ειδικότερα, το πρώτο ασφαλιστικό ταμείο για ναυτικούς ιδρύθηκε από το βασιλέα της Γαλλίας Λουδοβίκο το 14ο και τον υπουργό αυτού Κομλπέρτ. Και είναι αληθές ότι η Γαλλία στο ταμείο αυτό, οφείλει ένα μεγάλο μέρος της ναυτικής της δόξας και ισχύος, την οποία είχε κατά το παρελθόν. Οι Έλληνες πρωτοπόροι και αυτοί ακολουθούντες προφανώς τα εις τη Γαλλία ισχύοντα, είχαν οργανώσει ένα σύστημα Προνοίας ναυτικών. Ήταν υποτυπώδες στην αρχή και μάλιστα έγινε σε εποχή, κατά την οποία δεν υφίστατο ούτε η έννοια του κράτους. Βέβαια δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ήταν ένα πλήρες ασφαλιστικό σύστημα, ήταν όμως ένα στοιχειώδες προνοιακό μέτρο. Ειδικότερα, την εποχή εκείνη, οι ναυτικοί συνεταιρισμοί των ναυτικών νήσων του Αιγαίου, με πρώτη την Ύδρα, όπως και τις Σπέτσες, Κάσο, Θάσο, Θήρα, ακόμη και τις παράλιες ναυτικές πόλεις, Γαλαξείδι, Κρανίδι και Κύμη είχαν οργανώσει από ένα Ταμείο, ο κάθε τόπος χωριστά. Τα Ταμεία αυτά απέβλεπαν κατά την πρώτη τους μορφή, στην περίθαλψη των ορφανών και χηρών των απολεσθέντων ναυτικών. Ως εισφορά στα Ταμεία αυτά, είχε καθορισθεί, το 1/70 των καθαρών κερδών εκάστου ταξιδίου των πλοίων, τα οποία ανήκαν στις ανωτέρω νήσους και πόλεις. Αργότερα και μέσα στις φλόγες ακόμη του πολέμου για την ανεξαρτησία, η Ελλάδα 20

Ðåñßðëïõò

Αριστερά: Ο Λουδοβίκος ο 14ος της Γαλλίας ίδρυσε το πρώτο ταμείο για ναυτικούς. Δεξιά: Το κτίριο του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου στον Πειραιά.

μερίμνησε για τους ναυτικούς της, με Ψήφισμα στην πρώτη Εθνική Συνέλευση της Επιδαύρου όπως θα δούμε παρακάτω. Ουσιαστική όμως συστηματοποίηση του θεσμού γίνεται αργότερα, όταν υπάρχει κανονική κυβέρνηση, με το Διάταγμα της 15ης Δεκεμβρίου 1836 «Περί Αστυνομίας της Εμπορικής Ναυτιλίας». Με το Διάταγμα αυτό καθορίστηκαν και άλλοι πόροι υπέρ των απομάχων ναυτικών και τέθηκαν οι βάσεις, για τη δημιουργία του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου. Το ίδιο Διάταγμα, όριζε ακόμη να σχηματισθεί μία προσωρινή Επιτροπή, για τη σύνταξη εκθέσεως σχετικής με τον καταλογισμό των χρημάτων που ελαμβάνοντο ως πρόστιμα από τις παραβάσεις ναυτιλιακού περιεχομένου. Όλα αυτά τα χρήματα θα πήγαιναν ως πόροι στο Ταμείο για τους Απόμαχους Ναυτικούς που επρόκειτο να ιδρυθεί. Τελικά, η λειτουργία του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου (ΝΑΤ) στην Ελλάδα άρχισε το έτος 1861 όταν ψηφίστηκε ο νόμος ΧΛΘ, ο οποίος σημειώνεται ότι ήταν έτοιμος από το 1847. Χαρακτηριστικά έγραψε στην Αιτιολογική Έκθεση του Νόμου για την ίδρυση του ΝΑΤ ο τότε Υπουργός των Ναυτικών Αθανάσιος Μιαούλης, τα ακόλουθα: «Δια του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου, εμποιείται εις τον θαλασσουργόν τόλμη, εις τον ναυμάχον θάρρος διότι οτιδήποτε αν αυτοίς επέλθη και αυτοί και τα φίλτατα αυτών έχουσι που να κλίνωσι την κεφαλήν. Εκτός τούτου, ο γεωργός ο ποιμήν ο βουκόλος, ο χειρώναξ εισφέρουσι μεν τους φόρους, τελούσι τα τέλη, αλλ΄ εισφέρουσι και

τελούσι καλαμώμενοι τα πάτρια συγκομίζοντες επί των οικείων. Απ’ εναντίας, ο ναύτης τρυγά την τε οικουμένην και την αοίκητον και περιτρέχων τα ξένα, θησαυρούς ξένους εισκομίζει εις την ιδίαν αυτού πατρίδα. Εντούτοις όμως, της μεν γης ο εργάτης, κατά το έσχατον αυτού γήρας σώζει κτήμα τι ίδιον εις δε τον ταλαίπωρον της θαλάσσης εργάτην, μετά βίον πολυστένακτον και πολύδακρυν, περί τη δύσιν των ημερών αυτού ουδέν άλλον μένει, ειμή ο κύρτος και το άγκιστρον, όπλα αχάριστα, εξ ων εξαρτάται ο υπόλοιπος αυτού βίος αβίωτος. Καθ’ όλην την γην οι ναυτικοί χαίρουσι προνόμια εξαιρετικά, διότι εξαίρετος εξ αυτών αποτελείται τάξις ανθρώπων, αλλά και εάν αλλαχού οι ναυτικοί κατεφρονούντο, εις την Ελλάδα έπρεπε να τυχώσι τιμής εξαιρέτου, διότι καίτοι ολίγοι όντες πλείστα εισφέρουσι και εις ανάγκην». Εδώ επιβάλλεται να ανοίξουμε μία παρένθεση με ένα σύντομο σχολιασμό επί του περιεχομένου της ως άνω Αιτιολογικής Εκθέσεως. Είναι η εποχή η άδολη των πρώτων χρόνων της Εθνικής απελευθέρωσης, μία περίοδος περισυλλογής και αξιολόγησης των θυσιών ενός λαού, ενός ολοκαυτώματος. Άρχοντες και λαός ευγνωμονούντες προσπαθούν να δικαιώσουν αγωνιστές, που συνετέλεσαν στη δημιουργία ενός κράτους, θυσιάζοντες τα πάντα στον αγώνα, χωρίς να κρατήσουν τίποτα για τον εαυτό τους. Άνθρωποι που πολέμησαν στη θάλασσα για την ελευθερία ενός λαού και συνεχίζουν να εισφέρουν σε καιρό ειρήνης με τα ταξίδια τους σ’ όλη την

Υδρόγειο, πλούτη για την επιβίωση και την ανάπτυξη αυτών των ανθρώπων. Εντύπωση ιδιαίτερη προκαλεί στο σημερινό αναγνώστη, το συναίσθημα που ξεχειλίζει στην Αιτιολογική αυτή Έκθεση σ’ ένα κείμενο καθαρά τεχνοκρατικό. Εδώ δικαιώνεται και η Φιλοσοφία του Δικαίου που θέλει το περιεχόμενο του Νόμου, να είναι ηθικό και να αποβλέπει σε όφελος των διοικουμένων. Έτσι στην ως άνω Έκθεση, δεν γίνεται τίποτα άλλο από το να δικαιολογηθεί στο συλλογικό νομοθετικό όργανο τη Βουλή, η ανάγκη και η σκοπιμότητα των προτεινομένων διατάξεων και κυρίως η ηθική επιταγή που υπάρχει για την αποδοχή και ψήφιση αυτών. Εκείνο που πρέπει να γίνει κατανοητό στους σύγχρονους πολίτες και πολιτικούς Έλληνες είναι, ότι το περιεχόμενο του προτεινόμενου νόμου, πρέπει να είναι ηθικόν και εφ όσον τηρηθεί η προϋπόθεση αυτή να γίνει νόμος. Οπωσδήποτε ΟΧΙ εφ όσον είναι Νόμος, είναι απαραιτήτως και ηθικός, ασχέτως αν τηρήθηκε η επιβεβλημένη προϋπόθεση. Έτσι είδαμε τα τελευταία χρόνια στη νομοτεχνική διαδικασία αναιτιολογότητες «Αιτιολογικές Εκθέσεις ξηρές υπό τύπον προλόγου, για να μη υπάρχει συγκεκριμένη δέσμευση του νομοθέτη, αλλά αντίθετα να παρέχεται η δυνατότης σ’ αυτόν να περνάει προς ψήφιση διατάξεις ιδιοτελείς, μεθοδευμένες και κυρίως κομματικής σκοπιμότητος. Στο τέλος, το επιστέγασμα, η άποψη πολλών ανθρώπων εκδηλωθείσα: «Εφ όσον κάποιες διατάξεις έγιναν Νόμος, ο Νόμος αυτός είναι και ηθικός». Έκτοτε μετά την ίδρυση του ΝΑΤ η σχετική νομοθεσία που ρύθμιζε τη λειτουργία του, τροποποιήθηκε κατ’ επανάληψη και προσαρμόσθηκε προς τα δεδομένα της εκάστοτε ζωής. Όπως είδαμε, ο θεσμός της κοινωνικής ασφαλίσεως στη ναυτική εργασία, εμφανίστηκε πολύ νωρίς στην χώρα μας. Το γεγονός αυτό οφείλεται στη ναυτικότητα της πατρίδος μας και στη μακρά ναυτική της παράδοση. Ακόμη στις ιδιάζουσες συνθήκες των εργαζομένων στα πλοία και στη μεγαλύτερη και ταχύτερη δυνατότητα πλουτισμού, που παρείχε το θαλάσσιο εμπόριο στους ασχολούμενους μ’ αυτό. Θα προσθέσουμε ότι η κοινωνική ασφάλιση, πρώτα στη Γαλλία και στην Αγγλία και μετά στην Ελλάδα, συνετέλεσε αποφασιστικά στην ενδυνάμωση της Εθνικής τους άμυνας, και ιδιαιτέρως για την Ελλάδα, στην απόκτηση της ανεξαρτησίας της. Προοδευτικά το ΝΑΤ κάλυψε απ’ την ίδρυσή του και εφεξής, όλους τους κινδύνους γήρατος, αναπηρίας και θανάτου. Έτσι, στη συνέχεια δημιουργήθηκε ο Οίκος του Ναύτου, που κάλυψε τους κινδύνους ανεργίας και ασθενείας. Επίσης, δημιουργήθηκαν και τα παράλληλα του ΝΑΤ ταμεία Επικουρικής Ασφάλισης Αξιωματικών και Κατωτέρων Πληρωμάτων Ε.Ν. Είναι γεγονός ότι η Ελληνική Ναυτιλία, με πρώτη αυτή της Ύδρας και αμέσως η Ελληνική πολιτεία μετά τη συγκρότησή της σε κράτος, αντιμετώπισαν το ναυτικό, με πνεύμα προστασίας. Εγκαίρως διαπιστώθηκε, η υπάρχουσα διαφορά στη φύση της εργασίας μεταξύ του ναυτικού και του εργαζόμενου στη ξηρά. Ο ναυτικός αντιμετώπισε και αντιμετωπίζει μαζί με το πλοίο, όλους εκείνους τους κινδύ-

Πάνω: Το κτίριο της British Sailor’s Society.

νους, όπως τις μεταβολές του καιρού, τους κινδύνους της πειρατείας παλαιότερα και αυτές της ιστιοφόρου ναυτιλίας. Οι κίνδυνοι αυτοί σήμερον δεν υπάρχουν, η φύση όμως της ναυτικής εργασίας παραμένει αναλλοίωτη. Η ναυτική εργασία σε σχέση με τη χερσαία είναι επίπονη και συνδέεται με συνεχείς κληματολογικές εναλλαγές. Ο ναυτικός συνεχώς παραμένει επί του πλοίου έτοιμος ανά πάσα στιγμή να προσφέρει εργασία για όποια ανάγκη προκύψει στο πλοίο. Οι Κανονισμοί Εργασίας είναι αυστηροί, διέπονται από έντονη αυστηρότητα, για ότι αφορά στην τάξη και πειθαρχία. Ο ναυτικός ζει μακριά απ’ την οικογένειά του και δεν μπορεί να εγκαταλείψει το πλοίο όποτε το θελήσει, αλλά όταν οι γενικότερες συνθήκες το επιτρέψουν. Τα διάφορα ναυτικά κράτη όμως συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδος, εκτιμώντας τη μεγάλη προσφορά των ναυτικών προς την ανθρωπότητα και το δυσχερές του επαγγέλματος, θέσπισαν εργατική νομοθεσία πρωτοποριακή και προνομιούχο έναντι των εργαζομένων στη ξηρά. Προοδευτικά θεσπίσθηκαν Κανονισμοί και ελαμβάνοντο μέτρα προκειμένου να βελτιωθεί η επί του πλοίου διαβίωση των ναυτικών. Όμως, ενώ έχουμε δείγματα της στοργής των ναυτικών κρατών έναντι των εργαζομένων στα εμπορικά πλοία, θα λέγαμε ότι υπήρχε και υπάρχει αδιαφορία, για το χρόνο των ναυτικών που βρίσκονται εκτός πλοίου στα λιμάνια. Στο σημείο αυτό υπάρχει κάποιο έλλειμμα προστασίας των ναυτικών από χίλιους δύο κινδύνους, που ελλοχεύουν στα διάφορα λιμάνια. Συνήθως, οι ναυτικοί αποβιβαζόμενοι στη ξηρά αφού το πλοίο τους προσορμίσει σε κάποιο λιμάνι, αισθάνονται τελείως μόνοι.

Έτσι έχουν την ανάγκη να αντιδράσουν από ένα ταξίδι μονότονο και πολλές φορές γεμάτο ταλαιπωρίες και κινδύνους. Ακόμη, και ο πλέον συνετός οικογενειάρχης ευρισκόμενος σε αυτή την περίεργη κατάσταση, τη γεμάτη νόστο για την πατρίδα, αναζητεί κάποιας μορφής ψυχαγωγία. Γεμάτος αναμνήσεις από την οικογένεια, με σκέψεις και αγωνία γι’ αυτούς που έμειναν πίσω, οδηγείται πολλάκις στους παραλιμένιους δρόμους. Αυτοί οι δρόμοι είναι συνήθως οι χειρότεροι μιας πόλεως. Εκεί βρίθουν τα ύποπτα υποκείμενα, τα οποία είναι πρόθυμα πάντοτε να σε οδηγήσουν σε αμφιβόλου ηθικής κέντρα. Οι συνέπειες είναι σε όλους μας γνωστές. Πόσες φορές, οι αθώοι ναυτικοί δεν εληστεύθηκαν μεθυσμένοι ή δεν παρασύρθηκαν από εμπόρους ναρκωτικών, κάποτε σε κάποιο λιμάνι της Ασίας ή της Αμερικής ή της Ευρώπης. Δεν μπορούμε όμως να παραβλέψουμε μία κάποια πρόοδο, η οποία έχει γίνει σε ορισμένα ευρωπαϊκά κράτη ή στην Αμερική, ως προς την προστασία των ναυτικών στα λιμάνια. Κυρίως όμως η προστασία αυτή δεν προέρχεται από κρατική αρωγή αλλά από ορισμένες φιλανθρωπικές οργανώσεις με τα διάφορα Sailors Houses. Οι οίκοι αυτοί βεβαίως δεν έλυσαν το πρόβλημα διότι ήταν λίγοι και παραμένουν λίγοι με ανεπαρκή οργάνωση. Ακόμη έχουν στόχους προπαγανδιστικούς που μειώνουν την αξία της προσφοράς τους. Τέλος, η πρώτη σχετική κίνηση εμφανίστηκε στην Αγγλία το έτος 1818 με την ίδρυση του British Sailor’s Society το οποίο μέχρι σήμερον λειτουργεί και προσφέρει στους ναυτικούς την πολλαπλώς εκδηλούμενη μέριμνά του. Αλλά όμως, ας μην είμαστε αγνώμονες και για την νεώτερη εποχή που με την πρόοδο της τεχνολογίας βελτιώθηκαν οι συνθήκες διαβιώσεως των ναυτικών μέσα στα πλοία και κυρίως τη διατροφή τους με ψυγεία, αποθηκευτικούς χώρους κλπ η οποία διατροφή έγινε πλούσια υγιεινή και με ποικιλία. Δεν είναι πολύ μακριά η εποχή που δεν ήταν δυνατόν να έχουν οι ναυτικοί φρέσκο κρέας παρά μόνο στο λιμάνι. Πολύ συχνά τότε φόρτωναν μοσχάρια και αιγοπρόβατα ζωντανά στο καράβι και τα έσφαζαν όταν τα είχαν ανάγκη για τροφή. Όλα αυτά τα ζώα τα συντηρούσαν στο κατάστρωμα και σύνηθες ήταν να σπάζουν τα πόδια τους σε περίπτωση φουρτούνας και τότε έπρεπε να τα σκοτώσουν. Τα πουλερικά, κότες κλπ που διατηρούσαν κι αυτά στο κατάστρωμα επνίγοντο μέσα στις κλούβες ή αρρώσταιναν. Σε κάθε περίπτωση όμως όλα αυτά εμαγειρεύοντο μέσα στο λίπος του παστωμένου χοιρινού. Σήμερα οι ενδιαιτήσεις του πληρώματος στα ποντοπόρα πλοία είναι άνετες ο κάθε ναυτικός έχει το δωμάτιο του και το μπάνιο του. Η παλιννόστηση από 2 χρόνια ή 18 μήνες έχει γίνει 6 μήνες. Έτσι τόσο σύντομα ο ναυτικός είναι σπίτι του για να ξαναφύγει ξεκούραστος. Στα πλοία σήμερα υπάρχουν οι δορυφορικές τηλεοράσεις κι ο ναυτικός ζει καθημερινά τα γεγονότα της πατρίδας του. Οι αυτοματισμοί και η ανάπτυξη της τεχνοÐåñßðëïõò

Aποχαιρετώντας τον Βασίλη Κωνσταντακόπουλο Τα

ξημερώματα της 25ης του Γενάρη έφυγε από τη ζωή ο Βασίλης Κωνσταντακόπουλος, ένας από του μεγαλύτερους έλληνες εφοπλιστές και ιδρυτής ενός επιχειρηματικού ομίλου με πληθώρα δραστηριοτήτων εντός και εκτός Ελλάδας. Τα κύρια χαρακτηριστικά του «καπετάν Βασίλη» ήταν δύο. Πρώτον ότι ήταν αυτοδημιούργητος, ξεκίνησε πάμπτωχος και δεύτερο ότι ήταν Έλληνας πατριώτης, που δεν υπολόγιζε την ωφέλεια της επιχείρησής του, όταν ήταν να προσφέρει κάτι στην ιδιαίτερη πατρίδα του τη Μεσσηνία, ή στην χώρα γενικότερα. Γεννήθηκε το 1935 στο Διαβολίτσι Μεσσηνίας από φτωχή οικογένεια. Το 1948 πρωτόρθε στην Αθήνα όπου έκανε διάφορες δουλειές, κυρίως θεληματάρικες, ενώ ταυτόχρονα σπούδαζε στο νυχτερινό γυμνάσιο της πλατείας Κουμουνδούρου. Αυτές ήταν οι διαδρομές που ακολουθούσαν τότε πολλοί από εκείνη τη γενιά, που μεγάλωσε μέσα στις στάχτες του πολέμου, της κατοχής και του ακόμα δραματικότερου εμφυλίου. Κι όμως κατόρθωσαν με την εργατικότητα και τη σωφροσύνη τους να πρωταγωνιστήσουν στην οικοδόμηση της σύγχρονης Ελλάδας. Ο «καπετάν Βασίλης» μπαρκάρισε για πρώτη φορά σε ηλικία 18 χρόνων το 1953 «…. σαν τζόβενο σ’ ένα παλιό καραβάκι, άμισθος και με πληρωμένη από εμένα την τροφή μου για τους πρώτους τρεις μήνες» όπως ο ίδιος εξομολογήθηκε στις 27 Ιουλίου του 2006, παρουσία του Πρωθυπουργού της χώρας, στην προσφώνησή του κατά την τελετή άφιξης του καινούργιου του αποκτήματος του μεγαλύτερου, τότε, πλοίου εμπορευματοκιβωτίων στον κόσμο. Μέχρι το 1962 η ζωή του κύλησε όπως όλων των ναυτικών, σκληρή και θαλασσοδαρμένη στα φορτηγά εκείνης της εποχής Liberty και άλλα. Κατόρθωσε να αναρριχηθεί από τζόβενο σ’ όλα τα σκαλιά της εμποροπλοιαρχικής κλίμακας. Η χρονιά του 1962 αποτελεί σταθμό για τη ζωή του «καπετάν Βασίλη». Πρώτα συναντά τη γυναίκα του την Κάρμεν την οποία παντρεύεται δυο χρόνια αργότερα και τον ίδιο χρόνο σε ηλικία 27 ετών ξεκινά την σταδιοδρομία του ως εφοπλιστής. Ήταν τότε που απέκτησε ένα μικρό φορτηγό πλοίο, με δάνειο που πήρε από τον ίδιο τον πωλητή και στη συνέχεια το χρονοναύλωσε. Ακολουθεί η γέννηση των τριών αγοριών, του Κωστή το 1969, του Αχιλλέα το 1971 και του Χρήστου το 1974. Το 1974 ίδρυσε την εταιρεία Costamare Shipping S. A. Στη διάρκεια της κρίσης της δεκαετίας του ’80 και πλέον συγκεκριμένα στην περίοδο 1982-84 προβαίνει σε μια επιχειρηματική κίνηση η οποία στη συνέχεια αποδεικνύεται «χρυσή ευκαιρία». Αγοράζει οκτώ πλοία σε πολύ χαμηλή τιμή, σχεδόν «Scrap». Εκμεταλλεύεται το κενό που παρουσιάζεται από τη χρεοκοπία της εταιρείας Καλλιμανόπουλου και εισέρχεται δυναμικά στην αγορά των Containers συνεργαζόμενος με τις μεγαλύτερες εταιρείες του κόσμου σ’ αυτόν τον τομέα. Στη διάρκεια της επόμενης 20ετίας η εταιρεία γιγαντώ-

θηκε και ο στόλος της ανανεώθηκε σημαντικά. Συγχρόνως ο «καπετάν Βασίλης» επιδίδεται σε κοινωνικές δραστηριότητες αποδεικνύοντας πάντοτε ότι δεν ξεχνά από πού ξεκίνησε, αλλά και το ενδιαφέρον του για τα μεγάλα θέματα της εποχής του. Διετέλεσε επί σειρά ετών μέλος του Δ.Σ. της Ε.Ε.Ε., καθώς και πρόεδρος της Ελληνικής Επιτροπής του GERMANISCHER LLOYD. Το 1985 εκλέγεται μέλος του Δ.Σ. της HELMEPA. Μέχρι το 1996 υπηρετεί ως μέλος του Δ.Σ. και Αντιπρόεδρος και το 1996 εκλέγεται Πρόεδρος της HELMEPA , θέση στην οποία παραμένει μέχρι το 2000, οπότε του απονεμήθηκε ο τίτλος του Επιτίμου Προέδρου. Επανεκλέγεται το 2008 Πρόεδρος και παραμένει μέχρι το τέλος του ταξιδιού της ζωής του. Από το 1993 υποστηρίζει την παιδική HELMEPA η οποία επιτελεί το σκοπό της διδάσκοντας τους μικρούς μαθητές την αγάπη για το περιβάλλον και ιδιαίτερα το θαλασσινό. Από τις αρχές του 2000 η εταιρεία προχώρησε στην υλοποίηση ενός μεγαλεπήβολου επενδυτικού σχεδίου που προσέγγισε το 1 δισεκ. Δολάρια για την κατασκευή στην Κίνα νεότευκτων πλοίων μεταφοράς containers. Εκτός της ναυτιλιακής δραστηριότητας επικεφαλής της οποίας έχει τεθεί ο πρωτότοκος γιος Κωστής, ο «καπετάν Βασίλης» ασχολήθηκε και με άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες οι κυριότερες των οποίων είναι: • Ιδρύει την εταιρεία TEMES η οποία αναπτύσσει στη Μεσσηνία, κοντά στην Πύλο, την Costa Navarino. Έναν τουριστικό προορισμό παγκόσμιας ακτινοβολίας ο οποίος αναπτύσσεται σε πρώτη φάση επάνω σε 3.000 στρέμματα. Περιλαμβάνει ξενοδοχεία, γκολφ, συνεδριακό κέντρο, κέντρο θαλασσοθεραπείας κλπ. Επικεφαλής τίθεται ο δεύτερος γιος Αχιλλέας. • Ιδρύει την εταιρεία GEOHELLAS της οποίας οι δραστηριότητες έχουν ως αντικείμενο την εξόρυξη, επεξεργασία και διάθεση ορυκτών από τα κοιτάσματα στους νομούς Γρεβενών και Κοζάνης. Επικεφαλής τίθεται ο τρίτος γιος Χρήστος. Τέλος ο όμιλος συμμετέχει και σε άλλους τομείς της οικονομίας καθώς και σε δραστηριότητες εκπαιδευτικών ιδρυμάτων του εξωτερικού με αντικείμενο τη διάδοση των αξιών του Ελληνισμού και της ελληνικής γλώσσας. Θα θέλαμε να κλείσουμε το μικρό αυτό σημείωμα για τον μεγάλο Έλληνα που έφυγε, αναφέροντας ότι στη ναυτιλιακή του εταιρεία όλα τα πλοία φέρουν την ελληνική Σημαία και οι έλληνες ναυτικοί που υπηρετούν σ’ αυτά ξεπερνούν σε ετήσια βάση τους 1.000 όλων των ειδικοτήτων. Ίσως αυτό να είναι και το φωτεινότερο παράδειγμα που θα μπορούσε να αφήσει ο «καπετάν Βασίλης» στη σημερινή ελληνική κοινωνία των δύσκολων και αναρίθμητων προβλημάτων.

Αποχαιρετούμε τον Έλληνα, τον Εφοπλιστή, τον Άνθρωπο.

-960-88535-6-0

Αντιναύαρχος (ε.α.) ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΑΛΟΥΜΠΗΣ Π.Ν.

Αντιναύαρχος (ε.α.) Ιωάννης Παλούμπης Π.Ν. Vice Admiral (ret.) Ioannis Paloubis H.N.

Vice Admiral (ret.) IOANNIS PALOUBIS H.N.

Απ΄ τα πελάγη... στους αιθέρες Το Xρονικό της Ναυτικής Αεροπορίας 1913-1941 From the seas... to the skies The Naval Air Force Chronicle 1913-1941

Το Χρονικό της Ναυτικής Αεροπορίας The Naval Air Force Chronicle

1913-1941

Ο Iωάννης Παλούμπης εκ Κεφαλληνίας ορμώμενος εισήλθε στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων το 1955 και το 1959 ορκίσθηκε Σημαιοφόρος. Το 1969 φοίτησε στο Naval Postgraduate School Monterey California, USA, απεφοίτησε το 1972, πρώτος με πτυχία Bachelor, Master, Engineer στην ηλεκτρολογία και ηλεκτρονικά. Συμμετείχε στο «Κίνημα του Ναυτικού» και συνελήφθη τον Ιούνιο του 1973. Αποφυλακίσθηκε την 21η Αυγούστου του ίδιου έτους και απετάχθη από το Π.Ν. Επανήλθε μετά την πτώση της δικτατορίας. Ως Πλοίαρχος, μεταξύ των άλλων υπηρέτησε ως Διοικητής Στολίσκου Ταχέων Σκαφών και μετέπειτα Διοικητής Αντιτορπιλλικών και Φρεγατών. Το 1989 προήχθη σε Υποναύαρχο και τοποθετήθηκε Υπαρχηγός του Γ.Ε.Ν. Το 1991 προήχθη σε Αντιναύαρχο και τοποθετήθηκε Α΄ Υπαρχηγός Γ.Ε.ΕΘ.Α. Αποστρατεύθηκε τον Φεβρουάριο του 1992. Ο Αντιναύαρχος Ι. Παλούμπης έχει γράψει: Το ιστορικό λεύκωμα «Βαλκανικοί Πόλεμοι. Ο ναυτικός αγώνας. 1912-1913», το συλλεκτικό ημερολόγιο του Ν.Μ.Ε. «Ελληνικό Εμπορικό Ναυτικό. Το τέταρτο όπλο» καθώς και πλήθος άρθρων σε περιοδικά ιστορικού και ναυτικού περιεχομένου.

John Paloubis οriginating from Cephalonia entered the Naval Academy in 1955 and in 1959 he was sworn as Ensign. In 1969, he attended the Naval Postgraduate School at Monterey, California U.S.A., he graduated in 1972, receiving his Bachelor, Master and Engineer degrees in Electrical and Electronics Engineering. He participated in the Naval insurgence against the dictatorship. He was arrested in June, 1973. He was released on August 21st, 1973 and then he was removed from the Navy. After the fall of the dictatorship he was reinstated in the Navy. Being Captain, he was appointed, among others, as FPBs and FPBGs Squadron Commander, and afterwards, he became Destroyer and Frigate Squadron Commander. In 1989, he was promoted to Rear Admiral and was appointed Deputy Chief of the General Naval Staff. In 1991, he was promoted to Vice Admiral and was appointed as A΄ Deputy Chief of National Defence General Staff. He retired in February, 1992. Vice Admiral J. Paloubis has written: the historical book “Balkan Wars. The Naval Struggle 1912-1913”, the collective calendar “Merchant Marine-The fourth service” as well as a multitude of articles in magazines of historical and maritime content.

ΝΑΥΤΙΚΟΝ ΜΟΥΣΕΙΟΝ ΕΛΛΑΔΟΣ • HELLENIC MARITIME MUSEUM ΠΕΙΡΑΙΑΣ 2009 PIRAEUS

Αποκτήστε την νέα έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

Από τα πελάγη... στους αιθέρες Το Χρονικό της Ναυτικής Αεροπορίας 1913-1941 Αντιναυάρχου (ε.α.) Ιωάννη Παλούμπη Π.Ν.

Τεχνικά χαρακτηριστικά έκδοσης

Γλώσσα: Ελληνικά - Αγγλικά, Διαστάσεις: 26x30 εκ., Σελίδες: 407 Βιβλιοδεσία: πανόδετο με χρυσοτυπία, ISBN: 978-960-88535-6-0 Τιμή έκδοσης: 60,00 € Τιμή μέλους: 50,00 €

Διατίθεται από το πωλητήριο του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος. Πληροφορίες στα τηλέφωνα: 210 45 16 264 και 210 45 16 822. 61

21 Μαρτίου: Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης

Αφιέρωμα στη

Κική Δημουλά Στο πλαίσιο του εορτασμού για την Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης που εορτάζεται κάθε χρόνο στις 21 Μαρτίου, ο «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» παρουσιάζει αφιέρωμα σε μία από της σημαντικότερες εκπροσώπους της νεοελληνικής ποίησης, την Ακαδημαϊκό Κική Δημουλά.

Κική Δημουλά γεννήθηκε στην Αθήνα. Παντρεύτηκε τον μαθηματικό Άθω Δημουλά, με τον οποίο απέκτησε δύο παιδιά. Εργάστηκε ως υπάλληλος στην Τράπεζα της Ελλάδος. Τα θέματα που διαπραγματεύεται η ποιήτρια είναι η μοναξιά, η απώλεια, η απουσία, η φθορά. Χρησιμοποιεί καθημερινές λέξεις η έννοια των οποίων μεταλλάσσεται χαρακτηριστικά και με φιλοπαίγμονα διάθεση, κάτι που επιτρέπεται περίτεχνα από τον πλούτο της ελληνικής γλώσσας, τα έντονα συναισθήματα και την ποιητική μεταστροφή. Οι αφηρημένες έννοιες προσωποποιούνται μεταφέροντάς μας σε ποιητικούς και φιλοσοφικούς περιπάτους και αναζητήσεις. Η Κική Δημουλά τιμήθηκε το 1972 με το Β’ Κρατικό Βρα-

βείο Ποίησης για τη συλλογή «Το λίγο του κόσμου», το 1989 με το Α΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη συλλογή «Χαίρε ποτέ» και το 1995 με το Βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για τη συλλογή «Η εφηβεία της λήθης». Το 2002 εκλέχτηκε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Μία από τις σημαντικότερες διακρίσεις της είναι το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας που της απονεμήθηκε το 2010 για το σύνολο του ποιητικού και πεζογραφικού της έργου της έργου από την Association Capitale Européenne (ACEL). Η ACEL χαρακτηρίζει την Κική Δημουλά «από τους μεγαλύτερους και πιο δημοφιλείς ποιητές της σύγχρονης Ελλάδας». Κάτοχοι του ίδιου βραβείου είναι οι Antonio Gamoneda από την Ισπανία, Bo Carpelan από την Φινλανδία, Tadeusz Rozewicz από την Πολωνία και Tankred Dorst από τη Γερμανία. Τέλος τον Φεβρουάριο του 2011 της απονεμήθηκε το «Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας» για το 2010, των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου της. Στην συνέχεια δημοσιεύουμε το ποίημά της «Γη των Απουσιών», μεταφορικά ποτισμένο από την αλμύρα της θάλασσας. Καλή ανάγνωση

Γη των Απουσιών Τώρα θὰ κοιτάζεις μία θάλασσα. Ἡ διάθεση νὰ σὲ ἐντοπίσω στὴ συστρεφόμενη ἐντός μου γῆ τῶν ἀπουσιῶν ἔτσι σὲ βρίσκει: πικρὴ παραθαλάσσια ἀοριστία. Ἐκεῖ δὲν ἔχει ἀκόμα νυχτώσει κι ἂς νύχτωσε τόσο ἐδῶ τῶν τόπων οἱ κρίσιμες ὧρες σπάνια συμπίπτουν. Κάτι σὰν φῶς καὶ οὔτε φῶς, ἡ ὥρα τοῦ ἐαυτοῦ σου ἔχει πέσει. Χορεύουν φύκια κάτω ἀπ᾿ τὸ τζάμι τοῦ νεροῦ. Τὰ ρηχά, ἔχουν κι αὐτὰ τὰ βάσανά τους καὶ τὰ γλέντια τους. Τώρα θὰ ἔχουν λύσει τὰ μαλλιά τους οἱ ἁγνὲς ἡσυχίες τριγύρω μὲ τὴ σιωπή σου θὰ τὶς κάνεις γυναῖκες σου ἐκπληρωμένες. Ξαπλώνουν δίπλα σου. Ἡ σκέψη σου στερεώνει σκαλοπάτια στὸν ἀέρα κι ἀνεβαίνει. Σὲ κρατάει στὸ ράμφος της. Ποῦ ξέρω ἐγὼ τὰ εὐαίσθητα σημεῖα τοῦ πελάγους γιὰ νὰ σὲ καταλάβω; Θὰ κοιτάζεις μία ἔρημη θάλασσα. Τὸ βλέμμα σου δὲν παραλλάζει ἀπὸ πλαγιὰ ποὺ γλυκὰ καὶ μ᾿ ἀνακούφιση σκουραίνει κατρακυλώντας μὲς στὴν ἀπομάκρυνση. Ἀναπνέεις μὲ τὸ στέρνο τῶν μακρινῶν ἠρεμιῶν, ποὺ ἔχω γι᾿ αὐτὲς διαβάσει στοὺς πολύτομους κόπους ποὺ ἔδεσα. Σ᾿ ἕνα ἀβαθῆ σου στεναγμὸ βούλιαξε ἕνα βαπόρι. Δὲν θὰ ἤτανε βαπόρι. Θὰ ἤτανε σκιάχτρο

στὰ ὑγρὰ περβόλια τῆς φυγῆς νὰ μὴν πηγαίνουν οἱ διαθέσεις νὰ τὴν τσιμπολογᾶνε. Ἡ τερατώδης τοῦ πελάγους δυνατότητα, ἡ κίνηση τοῦ πλάτους, φθάνει στὰ πόδια σου ἀφρός, ψευτοεραστὴς στὰ πρῶτα βότσαλα. Τοὺς σκάει ἕνα φιλὶ καὶ ξεμεθάει. ……… Τώρα, θὰ σοῦ ἔχουν πεῖ ὅ,τι εἶχαν νὰ σοῦ ποῦν Οἱ ἀναδιπλώσεις τῶν κυμάτων καὶ θὰ ἐπιστρέφεις κάπου. Θὰ παίρνεις κάποιο χωματόδρομο, μιὰ ἄλλη ἅπλα, ἀλλοῦ γυμνὴ κι ἀλλοῦ ντυμένη μὲ βλάστηση. Ἡ σκέψη σου, μετὰ ἀπὸ τόση θάλασσα, κατέβηκε ἀπὸ γλάρος, βάζει τὸ δέρμα τῆς προσαρμογῆς καὶ χάνεται. Ὅπου εἶναι θάμνος, πράσινη ὅπου σκοτεινό, σκοτεινή. Ἐκεῖ ποὺ οἱ καλαμιὲς σπέρνουν ψιθύρους, ψιθυριστή, ὅπου περνάει ρίζα, ριζωμένη ὅπου κυλάει ρυάκι, ρέουσα κι ὅπου δαγκώνει ἡ πέτρα, πέτρινη. Στὴν ψυχή σου δὲν φθάνει κανεὶς οὔτε διὰ ξηρᾶς οὔτε διὰ θαλάσσης. Αὐτὸ τὸ δισκίο, τὸ ἀκουμπισμένο στὸ μαῦρο ἀτμοσφαιρικὸ τραπέζι, ποὺ τὸ περνᾷς κι ἐσύ, ὅπως κι οἱ ἄλλοι, γιὰ φεγγάρι, ἄσ᾿ το, δὲν εἶναι φεγγάρι. Εἶναι τὸ βραδινό μου χάπι τὸ ψυχοτρόπο. 63

Αποτελέσματα 1ου Διαγωνισμού

Θαλασσινής Λογοτεχνίας για διήγημα & ποίηση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος Την Τρίτη, 7 Απριλίου 2011, συνήλθε στην αίθουσα εκδηλώσεων του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος η κριτική επιτροπή για τον διαγωνισμό λογοτεχνίας που προκήρυξε το Μουσείο στα πλαίσια του «2009 ευρωπαϊκό έτος δημιουργικότητας και καινοτομίας», ώστε να αξιολογηθούν οι συμμετοχές και να ανακοινωθούν τα αποτελέσματα.

κριτική αποτελείτο από τους κ.κ.: 1. Μαρία Ρώτα, Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστήμιου Αθηνών 2. Πάνο Κυπαρίσση, Μαθηματικό, Φιλόλογο, Ηθοποιό, Ποιητή, Συγγραφέα 3. Πηνελόπη Βουγιουκλάκη, Αρχαιολόγο-Βυζαντινολόγο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος 4. Ιωάννα Μπερμπίλη, Αρχαιολόγο-Βυζαντινολόγο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος 5. Χαράλαμπο Τορτορέλη, Παιδαγωγό-Μουσειολόγο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Στην διαδικασία παρίστατο η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου Παλούμπη, δίχως δικαίωμα ψήφου, η οποία σημείωσε την σημασία της διοργάνωσης και την αρχή ενός όμορφου διαλόγου, δια μέσου της λογοτεχνίας, με τα μέλη και φίλους του Μουσείου. Επίσης επεσήμανε το ενθαρρυντικό των πολλών συμμετοχών απ’ όλη την Ελλάδα και την Κύπρο καθώς και πολλών νέων ανθρώπων. Τα αποτελέσματα για τα τρία βραβεία διηγήματος είναι:

1ο βραβείο: «Ο Θησαυρός» του Αλέξανδρου Ακριτίδη (ψευδώνυμο Λουδίας) από την Αλεξανδρούπολη.

2ο βραβείο: «Να θυμηθώ να καθαρίσω το παράθυρό μου...» της Αδαμαντίας Μπαμπούλα (ψευδώνυμο Εύα Δήμου) από την Καισαριανή.

3ο βραβείο: «Στη Θάλασσα» της Αναστασίας Καρα-

ντζή (ψευδώνυμο Μαρία Οικονόμου) από τον Πειραιά.

Στην ποίηση η επιτροπή αποφάσισε να επιδώσει μόνο 2ο και 3ο βραβείο, τα οποία είναι:

2ο βραβείο: «Θάλασσα» της Κυριακής Καραπρώιμου

(ψευδώνυμο Σταύρος Νικολάου) από την Μεταμόρφωση.

3ο βραβείο: «Ημερολόγιο Γέφυρας» της Μαρίας Ζαβιανέλη (ψευδώνυμο Αμφιτρίτη) από τα Χανιά. Συγχαίρουμε τους συγγραφείς που αναδείχθηκαν αλλά και όλους τους συμμετέχοντες, με την ευχή να ξαναδιαβάσουμε στο μέλλον και άλλες τους ρομαντικές ιστορίες και θαλασσινές περιπέτειες.

Στη συνέχεια δημοσιεύονται τα βραβευμένα κείμενα  64

ABB Turbocharging. Setting a new standard.

ABB Turbocharging introduces the all-new A100 turbocharger generation as a significant step in the development of single-stage, high-efficiency, high-pressure turbocharging. Three A100 series set a new standard with highest compressor pressure ratios for the high-speed and medium-speed diesel and gas engine segments as well as highest efficiency at high pressure ratios for low-speed diesel engines. For further information please contact ABB SA, Marine & Turbocharging, Athens / Greece. www.abb.com/turbocharging

ABB SA Marine & Turbocharging 2, Argyrokastrou & Gounari Str., Rentis Phone: +30 210 42 12 600 E-mail: turbo@gr.abb.com

Ο θησαυρός Του Αλέξανδρου Ακριτίδη

Βραβείο ς Διηγήματο

Νύχτα με αστέρια, Βίνσεντ Βαν Γκογκ, Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Νέα Υόρκη.

Ένα

παλιό χαρτάκι ήταν η αιτία για όσα συνέβησαν. Ένα κιτρινισμένο, σκισμένο και λερωμένο μικρό σημείωμα της γιαγιάς Καλλιόπης. Ένας μικρός χειροποίητος χάρτης που έδειχνε το νησί της, την Αμοργό, ενώ παραδίπλα αχνοφαινόταν η ριμάδα λέξη “θησαυρός”. Η καημένη η γιαγιά Καλλιόπη ποτέ δεν κατάφερε να ξαναδεί τα μέρη που γεννήθηκε και μεγάλωσε. Ο συγχωρεμένος άντρας της, ο Παύλος Στουμπάκης, ήτανε Σμυρνιός και το 22΄ με τον ξεριζωμό είχε βρεθεί πρόσφυγας στο όμορφο νησί της. Εκεί γνωρίστηκαν και αγαπήθηκαν. Όμως η φτώχεια και η ανέχεια δεν τους επέτρεψε να μείνουν στην Αμοργό για πολύ. Αφού παντρεύτηκαν, όπως το είχαν ταγμένο στην Παναγιά τη Χοζοβιώτισσα, μπάρκαραν το 1926 από τον Πειραιά για την Αμερική. Κάποιος Σμυρνιός είχε τάξει στον Παύλο μόνιμη δουλειά στα μεταλλεία χρυσού και ασημιού του Σόλτ Λέϊκ Σίτι. Κι εκεί ρίζωσαν πια. Δεν μπόρεσαν ποτέ τους να ξαναδούν την αγαπημένη τους πατρίδα. Τα βουνά, τις μυρωδιές, την ατέλειωτη θάλασσα. Στα ξένα που ζούσαν έκαναν ένα γιο, το Δημητράκη. Μεγαλωμένος με δυσκολίες και πολλές θυσίες από τους γονείς του, έμεινε πλάι τους και τους φρόντισε μέχρι την τελευταία τους 66

ώρα. Δεν τους εγκατέλειψε ποτέ παρόλο που είχε σπουδάσει μηχανολόγος μηχανικός στο Πανεπιστήμιο του Ντένβερ. Ήδη η καριέρα του Δημήτρη είχε εκτοξευτεί στα ύψη και ήταν περιζήτητος μηχανικός για τις εταιρίες εξορύξεως. Το μόνο που ήθελε ήταν μια καλή κοπέλα και ελληνίδα, αν ήταν δυνατόν. Τελικά παντρεύτηκε την Αθανασία, μια κοπέλα από την παροικία του Σολτ Λέικ που την ήξερε από μικρή και το 1957 απέκτησαν ένα γιο τον Παυλάκη, όπως τον παππού του. Μετά από δεκατρία χρόνια και μέσα σε διάστημα έξι μηνών, ο κυρ Παύλος και η κυρά Καλλιόπη έφυγαν για πάντα από αυτή τη ζωή. Κουρασμένοι, αλλά χαρούμενοι ωστόσο, που είδαν το παιδί τους να προκόβει και που κράτησαν αγκαλιά τον εγγονό τους ως να γίνει αμούστακο παλικαράκι. Το νερό χτυπούσε την πρύμνη με δύναμη, αλλά ο Πωλ καθόταν εκεί σαν καπετάνιος με πολύχρονη πείρα στις φουρτούνες. Φορώντας την καπελαδούρα του στραβά, αγνάντευε τα απέραντα αμοργιανά νερά. Αν και τρίτης γενιάς αμερικάνος είχε τα ελληνικά του σε πολύ καλή κατάσταση. Είχε φροντίσει γι’ αυτό ο παππούς Παύλος και εν συνεχεία ο μπαμπάς Δημήτρης. Ωστόσο δεν είχε ποτέ ξαναβρεθεί στην Ελλάδα. Τώρα όμως

στα πενήντα δύο του χρόνια, και με αφορμή το παλιό κιτρινισμένο χαρτάκι, αποφάσισε να κάνει το μεγάλο ταξίδι. Όταν τον έβαλε ο γέρος πατέρας του να συμμαζέψει τα πράγματα των παππούδων, βρήκε στο παλιό σεντούκι της γιαγιάς ένα μικρό ξύλινο καραβάκι. Κι εκεί που το περιεργαζόταν πρόσεξε πως εντός του μικροσκοπικού σκαριού υπήρχε κάτι κρυμμένο! Η έκπληξή του ήταν μεγάλη όταν διάβασε τη λέξη “θησαυρός” σε ένα παλιό χαρτί που έμοιαζε με χάρτη εκείνης της μικρής γωνιάς του Αιγαίου. Έτρεξε αμέσως και το έδειξε με ενθουσιασμό στον πατέρα του, αλλά εκείνος του είπε γελώντας: - Αν είχε η μάνα μου θησαυρό θα ερχόταν ποτέ εδώ πέρα; Θα άφηνε τον παππού σου να μαυρίζει τα συκώτια του μέσα στις μαύρες τρύπες; Κανένα παιδικό παιχνίδι θα ήτανε με τις αδερφές της, όταν πήγαινε σχολείο στη Χώρα της Αμοργού. - Κι αν είχε απλά κάποια πληροφορία για κάτι; Αν ήξερε ας πούμε για κάποιο ναυάγιο; Τι θα έκανε εκείνα τα χρόνια; Θα έβαζε κάσκα και θα έκανε κατάδυση; - Εγώ πάντως δεν γνωρίζω τίποτα, παιδί μου. Αν και ντρέπομαι που το λέω, έχω πατήσει τα ογδόντα και ούτε ξέρω που βρίσκεται το νησί μας. Αλλά τι λέω, ούτε η Ελλάδα δεν ξέρω που

βρίσκεται! Την έμαθα μέσα από τα βιβλία, τους αστερισμούς, τα όμορφα έθιμα στην εκκλησία μας την Αγία Τριάδα. Η δουλειά στις εταιρείες και η ευθύνη του τόσου προσωπικού δεν μου άφηναν χρόνο να πάω. Εσύ όμως, αν μπορέσεις ποτέ, να πας και να γνωρίσεις τα χώματα των παππούδων σου. - Κι όμως πατέρα, το θυμάμαι καλά! Όταν ήμουν μικρός μου το έλεγε συχνά η γιαγιά! «Εκεί στην Αμοργό είναι ο μεγαλύτερος θησαυρός του κόσμου!» Κι εγώ της έλεγα, «και γιατί δεν πάμε να τον πάρουμε, γιαγιά;» Τότε αυτή ξεκαρδιζόταν από τα γέλια με την αφέλειά μου, αλλά αμέσως μετά το βλέμμα της χανόταν στο άπειρο.... Μουρμούριζε, «Ο θησαυρός, παιδί μου, θέλει δουλειά για ν’ αποκτηθεί……» Το βαπόρι αμερικάνικο. Ειδικό σε υποθαλάσσιες έρευνες. Υπολογιστές, ειδικά όργανα και ηλεκτρονικός εξοπλισμός εκατομμυρίων. Ανάμεσα στο πλήρωμα των ερευνητών ήταν μερικοί Αμοργιανοί ψαράδες, που γνώριζαν την περιοχή αλλά και ο εκπρόσωπος της αρχαιολογικής υπηρεσίας που επιτηρούσε διακριτικά τις έρευνες. Ο Πωλ Στούμπος είχε βγάλει την απαραίτητη άδεια από το Ελληνικό κράτος, η οποία όμως θα ίσχυε μόλις για δύο εβδομάδες. Αν μέσα σ’ αυτές δεν έβρισκε τίποτα θα ήταν αναγκασμένος να φύγει. Η πρώτη μέρα εξαντλητική. Τίποτα δεν έπιανε το σόναρ. Κι όσο η ώρα πέρναγε τόσο οι ντόπιοι ψαράδες τον περιγελούσαν! - Έι, Μίστερ Στούμπος! Τόσες βουτιές έκαναν εδώ οι Γάλλοι για να γυρίσουν το “απέραντο γαλάζιο”, κάτι δεν θα έβρισκαν; - Γελάτε εσείς! Εγώ θα τον βρω τον θησαυρό στο τέλος και θα δούμε ποιος είναι εξυπνότερος. Με το σούρουπο βγήκανε έξω. Οι καλοσυνάτοι Αμοργιανοί τον πήραν μαζί τους και τον πήγαν σε ένα μικρό γραφικό ταβερνάκι. Τον κέρασαν και του πουλιού το γάλα! Ήπιε και τις ρακές του και έφυγε για το ξενοδοχείο ευτυχισμένος. Το άλλο βράδυ τα ίδια. Οι φτωχοί ψαράδες που τον έβλεπαν ως φιλοξενούμενο δεν τον άφησαν να πληρώσει. Αυτός επέμενε βέβαια, αλλά εκείνοι ήταν ανένδοτοι. Την ημέρα οι έρευνες συνεχίζονταν με μανία. Είχαν χτενίσει ήδη το μισό νησί περιμετρικά, αλλά τίποτα δεν έλεγε να βρεθεί. Οι αμερικάνοι ερευνητές που είχε φέρει μαζί του έλεγαν

τα δικά τους. Αρχαιολόγοι, παπυρολόγοι και ωκεανογράφοι προσπαθούσαν να αποκρυπτογραφήσουν το περίεργο σημείωμα της γιαγιάς Καλλιόπης. Και ο Πωλ φυσούσε και ξεφυσούσε! Δεν τον ένοιαζαν τα λεφτά. Είχε πολλά από δαύτα. Μόνο η περιέργεια να καταφέρει να βρει το θησαυρό που υποδείκνυε η γιαγιά του στο χαρτί αλλά και στις αχνές του παιδικές μνήμες. Τα νέα στο μικρό νησί μαθεύτηκαν γρήγορα. Άρχισαν διάφοροι συγγενείς να συρρέουν για να γνωρίσουν τον εγγονό της Καλλιόπης Γαβρά, που ήρθε από τα ξένα. Οι χειραψίες ένθερμες. Του έδειχναν φωτογραφίες από το χαμένο σόι του και του μάθαιναν την ιστορία του καθενός. Τον πήγαν στο παλιό πέτρινο σπίτι της γιαγιάς, που ήταν πλέον εγκαταλελειμμένο και στα μνήματα των αδερφών της. Μετά από λίγες μέρες άρχισαν να τον βάζουν και στα σπίτια τους. Δεν ήξερε πού να πρωτοπάει ο έρμος! Ένιωθε υποχρεωμένος και συγκινημένος με όλα αυτά. Κι ενώ είχαν περάσει μόλις οι μισές μέρες από αυτές που δικαιούταν για το ψάξιμο, ο Πωλ άρχισε να νιώθει σαν στο σπίτι του! Κάποια στιγμή γνώρισε έναν μακρινό ξάδερφό του, που ήταν δάσκαλος στο νησί και άνθρωπος με πολλές γνώσεις. Άρχισε τότε εκείνος να τον παίρνει μαζί του κάθε απόγευμα και να τον γυρίζει απ’ άκρη σ’ άκρη του νησιού. Του έδειξε τα υπολείμματα της κυκλαδικής περιόδου, τη Μονή της Παναγιάς της Χοζοβιώτισσας, που ίδρυσε ο Αλέξιος Κομνηνός, τα πανέμορφα κυανόλευκα σοκάκια των χωριών. Όλα σαν ψεύτικα! Σαν φωτογραφίες τουριστικών οδηγών που χρόνια έβλεπε στην Αμερική! Κι όμως, ήταν όλα εκεί μπροστά του! Μπορούσε να τ’ αγγίξει και να νιώσει τα χιλιάδες χρόνια θαλασσοδαρμένης ιστορίας, να μυρίσει τη ρίγανη, τη μέντα και την κάπαρη, που ευωδούσαν ανάμεσα από τις σχισμές των βράχων, να αφουγκραστεί το πέλαγος καθώς εισχωρούσε στα απόκρημνα γκρέμια, να παρατηρήσει τα αιγοπρόβατα με τις γυαλιστερές κουδούνες τους, που μασουλούσαν ανέμελα κάτω από το παγανιστικό φως του ήλιου. Για μια στιγμή στάθηκε αποκαμωμένος να ξαποστάσει πάνω σε μια πλατιά πέτρα. Κι όταν σήκωσε το βλέμμα του θαρρείς του κόπηκε η μιλιά. Ένα γαλάζιο χωρίς τέλος! Τα λόγια του δασκάλου για την ιστορία του τόπου τον

συνεπήραν. Νόμιζε πως έβλεπε να περνούν από κάτω αρχαίοι Πελασγοί με μονοκάταρτα πλοιάρια. Κι έπειτα τριήρεις με τους κυβερνήτες ολόρθους να καθορίζουν την πορεία και τους αυλητές να δίνουν τον παλμό στους κωπηλάτες. Να ΄σου πιο πέρα και οι μπουρλοτιέρηδες με τα πυρπολικά τους να κυνηγούν μια τουρκική ναυαρχίδα… Κάθε νύχτα κοιμόταν με μια ελληνική ιστορία στο μυαλό του. Πώς γινόταν να τα αγνοούσε όλα αυτά τόσα χρόνια; Πώς γινόταν να μην είχε γευτεί αυτή την ειδυλλιακή και φιλόξενη Ελλάδα; Ξάπλωνε στο κρεβάτι του και περνούσαν από μπροστά του τα πρόσωπα των φίλων και συγγενών που είχε γνωρίζει. Του Κώστα, της Μαρίτσας, του Λεωνίδα, της Θάλειας...Όλοι γελαστοί, όλοι καλοσυνάτοι, όλοι αληθινοί. Είχε σχεδόν ξεχάσει τους λόγους που τον έκαναν να φτάσει ως εκεί… Το ξημέρωμα, κίνησε γοργά για το λιμανάκι. Ήθελε να βρει ένα νεαρό Αμερικάνο που τον είχε για δεξί του χέρι και κοιμόταν κάθε βράδυ στο βαπόρι για να φυλάει τα διάφορα όργανα. Τον ξύπνησε και του είπε πως εκείνο το πρωινό έπρεπε να πάει μόνος του για ψάξιμο! Αυτός είχε άλλα πράγματα να κάνει. Ευθύς, σαν πραγματικός ντόπιος θαλασσινός, κατευθύνθηκε προς τις τράτες, όπου ήταν μαζεμένοι κάποιοι γνωστοί του ψαράδες. - Θέλω να με πάρετε μαζί σας απόψε. Να γνωρίσω τη δουλειά σας. Να μυρίσω από κοντά τη θάλασσα, να σκάσουν τα χείλη μου απ’ το αλάτι... - Βρε Πωλ, τι τα θέλεις τώρα; Εσύ δεν ξέρεις από τέτοια... - Θα με μάθετε εσείς! Κι ό,τι πιάσουμε θα το ψήσουμε στο ταβερνάκι μαζί! Εκείνη η μέρα του έμεινε αξέχαστη. Ετοίμασαν τα αγκίστρια, άπλωσαν τα παραγάδια, σφίξανε τις λάμπες και ξεχύθηκαν στο Αιγαίο. Παραταχτήκανε με τη σειρά που πήγαιναν πάντα και άπλωσαν τα δίχτυα. Η ψαριά ήταν καλή και το μεσημέρι έγινε γλέντι τρικούβερτο με βιολιά και κανονάκια. Ο Πωλ Στούμπος έλαμπε από χαρά! Κοιτούσε τριγύρω του σαν μικρό παιδί. Χόρευε, έπινε, αστειευόταν... Τι να ‘ταν αυτό που έκανε τους ανθρώπους εκεί χαρούμενους και φιλόξενους; Ποιο διαφορετικό μελτέμι τρύπωνε στις ψυχές τους και τις έκανε να φτερουγίζουν; Ήξε-

ρε πως οι μέρες του τελείωναν και πως σε δυο μέρες θα έπρεπε να φύγει για το σπίτι του. Μα πώς να έφευγε έτσι απλά από εκεί; Όταν είχε φτάσει στην Αμοργό ήταν ένας ξένος, μα τώρα ήταν ένας από αυτούς! Και όλα αυτά για ένα κιτρινισμένο χαρτί. Για μια λέξη γεμάτη μυστήριο. Για έναν περιβόητο “θησαυρό”! Είχαν τελειώσει τους μεζέδες τους κι ο ταβερνιάρης τους τράταρε παστέλια και γλυκά του κουταλιού, για να γλυκάνει, όπως έλεγε, τις καρδιές τους. Εκείνη τη στιγμή χτύπησε το κινητό του τηλέφωνο. Ήταν ο γέρος πατέρας του από το Σόλτ Λέϊκ Σίτι. - Παιδί μου τι κάνεις; Πότε θα επιστρέψεις; - Αύριο, πατέρα, είναι η τελευταία μου μέρα στο νησί. - Πώς τα πέρασες, Παύλο μου; Βρήκες το σπίτι της μάνας μου; Βρήκες κανέναν συγγενή; Πες μου ντε γιατί έχω αγωνία. Βρήκες τελικά τον θησαυρό; - Τον βρήκα, πατέρα, τον βρήκα… Δεν ήρθα άδικα ως εδώ. - Ήταν αλήθεια λοιπόν; Ήξερε η μάνα μου για κάποιον θησαυρό; - Ήξερε, πατέρα, και έπρεπε εσύ να ερχόσουν να τον βρεις πολλά χρόνια νωρίτερα! - Και ήταν χρυσός; - Όχι, πατέρα! Ήταν κοχύλια, βράχια, μυρωδιές, μανουάλια, ψυχές, χρώματα, χαμόγελα, ανεμοδαρμένα πρόσωπα. Και τόσα άλλα που δεν ξέρεις…Τόσα άλλα... Έκλεισε το τηλέφωνο δακρυσμένος και γύρισε προς τους φίλους του που τον κοιτούσαν με έκπληξη στα μάτια. - Μην ανησυχείτε! Ήταν ο πατέρας μου. Δεν κατάλαβε ποτέ ο δύστυχος τα λόγια της μάνας του της Καλλιόπης. Αυτή του έδειχνε πάντα το δρόμο μα εκείνος παρέμενε τυφλός. Στην υγειά σας λοιπόν φίλοι μου! Στην υγειά του Αιγαίου! Το πρώτο καράβι του καλοκαιριού έδεσε στα Κατάπολα κι ευθύς από μέσα του ξεχύθηκαν σαν χείμαρρος οι πρώτοι τουρίστες. Ανάμεσά τους και ένας καλοντυμένος γεροντάκος υποβασταζόμενος από τον γιό του. Πολύς κόσμος ήταν εκεί για να τους υποδεχτεί. - Βλέπεις, πατέρα... Σε έφερα κι εσένα να γνωρίσεις το θησαυρό. Σφίξε το χέρι μου και πάμε. Σιγά σιγά. Ο χρόνος κυλάει όμορφα εδώ…Μακάρι να μπορούσε να σε δει η γιαγιά Καλλιόπη! Θα ήταν χαρούμενη τώρα... 67

Να θυμηθώ να καθαρίσω το παράθυρό μου… Της Αδαμαντίας Μπαμπούλα

0 0

Στη

φωτογραφία που έχω σκαρφαλώσει στον τοίχο της κάμαράς μου βλέπω μόνο τσιμέντο. Εδώ και χρόνια … τίποτα άλλο. Έπαιξα στη γειτονιά αυτή μικρή και σημάδεψα όλα τα πλακάκια του δρόμου με πατημασιές από κουτσό και χυμένες λεμονάδες. Τους χειμώνες. Τα καλοκαίρια έσταζα στις σκάλες του Προφήτη Ηλία και μύριζα τις ευωδιές του παγωτατζίδικου που η μαμά δεν με άφηνε να πλησιάσω όχι τόσο για λόγους υγείας όσο για λόγους οικονομίας. Αλλά πάντα σε φόντο γαλάζιο. Με άσπρες μικρές γιρλάντες να τρέχουν κατά μήκος της νιότης μου και τεράστιες ερήμους σε διάφορους τόνους του μπλε να φυσούν προς όλες τις κατευθύνσεις μέχρι να αποφασίσουν πού θα καταλαγιάσουν. Νεαρή κοπέλα σωστή με τις κορδελίτσες και τα τσαλίμια της.

Βραβείο ς Διηγήματο

Ορκίζομαι ότι η θάλασσα που ξάπλωνε κάτω από τα σπίτια μας τα αναρριχημένα στο λόφο της Καστέλας ήταν ζωντανή. Και μεγάλωνε μαζί με μένα. Ένιωθα την ανάσα της τα βράδια με το που σουρούπωνε και άκουγα τα βογκητά της τα πρωινά που ξημέρωνε. Είχε παλμούς στην καρδιά της και τους χτυπούσε πότε με μανία και πότε γαλήνια αλλά σταματημό δεν είχε. Είχε χέρια και πόδια και τα τίναζε κατά βούληση καταπίνοντας που και που ένα δυο κουφάρια, βάρκες κι ανθρώπους ανάκατα. Είχε μυαλό και πνεύμα που ταξίδευε τους ονειροπόλους, εκείνους που τα πήγαιναν καλά με τις λέξεις, σε στιχάκια και ιστορίες με νεράιδες. Ήταν γυναίκα, με τα όλα της, γι’ αυτό και οι ρομαντικοί έβρισκαν απάγκιο στο τραγούδι της και οι ερωτευμένοι φλόγα στον ορίζοντά της όταν διέγραφε τη δύση. Ζευγάρωνε στα νερένια σπλάχνα της και γεννούσε ξάστερες νύχτες και απάνεμους κολπίσκους. Όταν ήταν στις καλές της άφηνε τους εραστές να χορεύουν στο καθρέφτισμα του φεγγαριού στην πλάτη της κι όταν σαν μαινάδα άφριζε για τα κακά που την βρήκαν στη μοίρα της μπορούσε να σε καταπιεί το μαύρο σκοτάδι στο πετάρισμα δυο βλεφάρων. Κάποια στιγμή την είδα να αναδεύεται αργά και νωχελικά και σκέφτηκα πώς είναι να έχεις στο κορμί σου πληγές από αιώνες και να κείτεσαι λαβωμένη χωρίς κανείς να ακούει το βουβό σου κλάμα από τις έγνοιες και πώς θα ήταν αν για συντροφιά σου είχες ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο και την αισιοδοξία για πιο όμορφες μέρες. Μα δεν γινόταν. Η θάλασσα δεν ήταν ατέρμονη και δεν σε άφηνε να δεις τις ουλές της. Σαν μάνα, αγκάλιαζε την πλάση και σαν χήρα μαζευόταν τα βράδια να θρηνήσει τη μοναξιά της. Και τα χρόνια περνούσαν και το χρώμα της σιγά σιγά άλλαζε. Πράσινο στην αρχή, σκούρο και πιο σκούρο και όλο και πιο αφύσικο σκούρο, σχεδόν μαύρο στο τέλος. Ο βρωμερός χρόνος που περνούσε άφηνε τα απομεινάρια του πότε μυστικά στο βυθό της και πότε φανερά στα άλλοτε γαλάζια αφρόνερά της όπου πια δεν βουτούσαν γλάροι για την καθημερινή τους επιβίωση ούτε τσαλαβουτούσε ανέμελη ανθρώπινη τροφή. Κοιτούσε τώρα κι εκείνη με θλίψη το νήμα που την ένωνε με τη ζωή και που βρισκόταν εκεί που μόλις άγγιζε τα ανθρώπινα κατασκευάσματα, εκεί από όπου ακόμα δεν την είχαν καταδιώξει. Υποχωρούσε όλο και πιο πολύ, όλο και πιο γρήγορα, σαν να βιαζόταν να εξανεμιστεί, να χαθεί, κατηγορώντας τον εαυτό της για ό, τι μαρτυρούσε. Η φωνή της γερνούσε μαζί της και το τραγούδι της έγινε πλέον μουγγό. Στα αυτιά της κουράστηκε να ακούει παιδικές τσιρίδες και ώριμες βωμολοχίες και στα γόνατά της μάζευε κάθε μέρα βρώμα και δυσωδία. Οι φίλες της βάρκες δεν έβγαιναν πια σεργιάνι να την συναπαντήσουν ούτε έσκιζαν με γαργαλητά τον καθρέφτη του σώματός της. Θάνατος μύριζε παντού 68

Η κοπέλα στο παράθυρο, Σαλβαδόρ Νταλί, Μουσείο Βασίλισσα Σοφία, Μαδρίτη.

και αδιάφορα οι κάποτε ευεργετημένοι στροβιλίζονταν γύρω της σε τέσσερις λαστιχένιες ρόδες. Κι εμείς δεν παίζουμε πια στην άκρη της, ούτε κρεμόμαστε από πάνω της στα σκαλιά του Προφήτη Ηλία. Είμαστε απορροφημένοι στις μαύρες ερήμους της δικής μας ζωής και περνώντας από δίπλα της κλείνουμε τα ρουθούνια μας να μην εισβάλει η άλλοτε ευωδιά της στο νου μας και μας φυλακίσει, όπως εμείς είχαμε εκείνη φυλακίσει. Και τώρα από τη φωτογραφία των παιδικών μου χρόνων έρχεται μόνο η μαγκωμένη ζέστη της τσιμεντούπολης. Ένα παράθυρο είναι αρκετό, ένα παράθυρο να ανοίξει για να μπει ξανά από τη νοσταλγία η αρμύρα της θάλασσας, της γαλάζιας, νεαρής, καθαρής θάλασσας, εκείνης πριν από τη λησμονιά.

Στη θάλασσα Της Αναστασίας Καραντζή Στη μνήμη του Ιάκωβου...

ύριο θα πάμε στη θάλασσα είπε η Ελένη, την ώρα που κάθονταν όλοι μαζί στο δωμάτιο της τηλεόρασης. Ωχ, και δεν προλαβαίνω να συμμαζευτώ, σκέφτηκε η κυρία Κατερίνα. Σηκώθηκε όσο γρήγορα της επέτρεπαν τα πόδια της, που και σήμερα τα ένιωθε ασήκωτα και πρησμένα κι έτρεξε όπως- όπως στο δωμάτιο της, σέρνοντας τις φθαρμένες, μπλε παντόφλες. Άναψε το φως και κοίταξε βιαστικά το ρολογάκι της, δώρο της κόρης της από κάποιο ταξίδι. Μετά έσκυψε και ανασήκωσε το καρέ που στόλιζε το μικρό ψυγείο, άνοιξε την πόρτα και πήρε το μπουκάλι με το παγωμένο νερό. Μικρή πολυτέλεια που επέτρεπε στον εαυτό της αραιά και που, κυρίως όταν είχε άγχος, γιατί ήξερε πως το

κρύο την πειράζει στο λαιμό, πόσο μάλλον έτσι ιδρωμένη που ήταν. Τώρα αγωνιούσε επιπλέον και για την αυριανή εκδρομή στη θάλασσα. Είχε τόσα να κάνει, από πού να ξεκινήσει. Πήρε μερικά τσιμπιδάκια και ανασήκωσε τα λιγοστά μαλλιά, βαμμένα σε ανοιχτό καφέ που κοκκίνιζε ελάχιστα, γιατί πριν το καφέ, που δεν έπιασε και πολύ, είχε κάνει λίγες ανταύγειες, να’ ναι καλά η Ελένη, να τ’ ανοίξεις λίγο, της είχε πει. Έβγαλε τις παντόφλες και περιεργάστηκε τα δάχτυλα των ποδιών της. Να σας έκοβα από τη ρίζα να ησύχαζα, αναστέναξε άλλη μια φορά, καθώς υπέφερε από παραμορφωτική αρθρίτιδα και τα δάχτυλα ήταν στραβά, με κάλους και πονούσαν μονίμως. Την προηγούμενη φορά που είχαν πάει στη θάλασσα και κάθονταν στην αμμουδιά

0 0

Βραβείοατος Διηγήμ

με τα ολόσωμα και είχαν σκεπάσει τα πόδια με τις πετσέτες κατ’ εντολή του γιατρού για να μην πειράζει ο ήλιος τις φλέβες, όλες αφήναν έξω τον αστράγαλο και το ποδαράκι να βρέχεται. Κι ήταν αστείο το θέαμα, στη σειρά γριές γυναίκες να κάθονται στην άμμο, με τα μαύρα τα μαγιό από εκείνα με τα σουτιέν με τη χοντρή ενίσχυση, που έκαναν όλα τα στήθη το ίδιο μυτερά, σα να δείχνανε κάπου όλα μαζί και δεκατέσσερα άσπρα ποδαράκια να κουνιούνται πάνω κάτω να πιάσουν το κύμα που πηγαινοέρχονταν και να χαχανίζουν σαν κοριτσόπουλα. Δώδεκα, γιατί η κυρία Κατερίνα τα δικά της τα’ χε κρυμμένα. Ντρέπονταν που ήταν τόσο στραβά. Αύριο, όμως, θα τα βγάλω κι εγώ, σκέφτηκε κι έσκυψε όπως μπορούσε να περιποιηθεί τα νύχια. 

Περπατώντας στη θάλασσα, Χουακίν Σορόλια, Μουσείο Σορόλια, Μαδρίτη.

Στη θάλασσα Της Αναστασίας Καραντζή Η Μαρία του Τάκη είχε δίκιο που της έλεγε, όταν έχεις στενοχώρια να πηγαίνεις στη θάλασσα. Εμένα με πάει ο γαμπρός μου όποτε του πω. Τρώω μια πάστα, πίνω μια πορτοκαλάδα και μετά όλα δείχνουνε πιο εύκολα. Μου παίρνει το βάρος βρε παιδί μου, της έλεγε. Έτσι και της κυρίας Κατερίνας της έπαιρνε το βάρος κι όταν ήταν νέα και δεν σκεφτόταν καρδιές, πιέσεις και τα τέτοια, κολυμπούσε μια ώρα τη φορά. Δεν έβγαινε αν δεν συμπλήρωνε την ώρα. Έμπαινε από εκείνη την εξέδρα στην άκρη της παραλίας, μισογκρεμισμένη αλλά την έκανε τη δουλειά της. Δεν αναγκαζόσουν να περπατάς στα φύκια. Μέχρι εκεί που πατούσε και κουνούσε πόδια πάνω κάτω και πολύ της άρεζε και κορόιδευε τη φίλη της που κουβάλαγε μια μισοφουσκωμένη κουλούρα, για ασφάλεια, της έλεγε. Ο καημένος ο Ριρής, Αργυρούλα τη λέγανε και τη φώναζαν Ριρή. Όλοι την αγαπούσανε γιατί δε χαλούσε χατίρι κανενός, αναστέναξε η κυρία Κατερίνα και πήρε να λιμάρει. Όλη της τη ζωή δίπλα σε θάλασσα την πέρασε. Γι’ αυτό εδώ, τώρα, της φαίνεται τόσο δύσκολα. Κυρίως εκείνη τη λιγοστή ώρα της ημέρας, εκεί που πάει να σκοτεινιάσει και δεν ξέρουν αν πρέπει ν’ ανάψουν ακόμα το φως, ή να περιμένουν λίγο. Παίζει, βέβαια, ρόλο και ότι στεγάζονται σε πολυκατοικία, σε στενό. Όσο είναι μέρα, ακόμα κι όταν είναι βροχερή, τα πράγματα είναι αλλιώς. Όταν έρχεται η ώρα του σούρουπου όλοι βαραίνουν κι ας μην τ’ ομολογούν, γιατί είναι πολύ αργά για να πιούν κι άλλον καφέ και πολύ νωρίς για το βραδινό φαγητό, είναι μια ώρα που δεν περνάει, που σου δίνει την αίσθηση ότι είναι λάθος γενικώς. Κανονικά θα έπρεπε να είχαν απαλλαγεί από αυτή την ώρα εκείνοι, που προσπαθούσαν να μην αφήνουν ρωγμές στην καθημερινότητα τους, προσποιούνταν αμεριμνησία και βολεύονταν με τη λήθη έστω και ψεύτικη. Τις περισσότερες φορές, αν ήταν αποτέλεσμα της αρρώστιας ήταν και πιο αυθεντική. Εμβαπτισμός σε θάλασσα άφεσης. Συνήθως εκείνη την ώρα βρίσκονται στην τηλεόραση, τελειώνουν οι απογευματινές ειδήσεις κι όσοι από τους γέροντες ακούνε, το έχουν συνήθεια να καλησπερίζουν και να αποχαιρετούν δυνατά τον 70

παρουσιαστή ή την παρουσιάστρια που απευθύνει χαιρετισμό, γιατί τους αρέσει να τους μιλάει κάποιος, κι ας είναι κι έτσι μακριά απ’ το γυαλί. Καληνύχτα και σε σένα κοπέλα μου. Πολύ του κουτιού σήμερα ο κύριος χ. θα’ χει να δει τη λεγάμενη μετά. Και ούτω καθεξής. Ίσως, τελικά, η μεγαλύτερη ανάγκη τους να είναι αυτή, να τους μιλάνε κι ας τους λένε οτιδήποτε. Μάλλον, ακόμα καλύτερα, να μιλάνε αυτοί και να είναι κάποιος να τους ακούει. Ας είναι και τηλεοπτικός αστέρας. Όταν ήταν μικρά κοριτσάκια στο νησί, τα καλοκαίρια όλη μέρα αλωνίζανε με την ξαδέρφη της αφού μένανε και κοντά. Όλη μέρα στη θάλασσα μπαινόβγαιναν και κάνανε ο, τι μπορείς να φανταστείς... Μια μέρα, ο μπαμπάς της Ζέλας, χαϊδευτικό από το Βενιζέλα, μια και θέλανε αγόρι και το βγάλαν Βενιζέλο πριν το δουν καν, που ήταν και γιατρός, ο μοναδικός βέβαια του νησιού, τις φώναξε για να τον βοηθήσουν. Αυτές άλλο που δεν ήθελαν! Όταν τον είδαν να φέρνει μια λεκάνη και να τους λέει να πάνε να την αδειάσουν στη θάλασσα, ανατρίχιασαν ενθουσιασμένες. Στη λεκάνη έπλεε ένα μεγάλο, αντρικό δάχτυλο, μάλλον ο δείκτης θάτανε, σκουρωπό με ένα πλακουτσό νύχι. Εργατικό ατύχημα κι εκείνα τα χρόνια δεν ήξεραν από πλαστικές! Πήραν τη λεκάνη μακαρίζοντας την καλή τους την τύχη! Τι φοβερή συγκυρία, πάνω που είχαν στερέψει από ιδέες για το τι θα έπαιζαν σήμερα! Είχαν βαρεθεί να μαζεύουν πέτρες και κοχύλια και ποια θα κρατήσει περισσότερο την αναπνοή μέσα στο νερό! Σήμερα θα έπαιζαν κηδεία! Βρήκανε την ιδανική τοποθεσία, σκάψανε το λάκκο, μοιράσανε τους ρόλους: Η μια θα έκανε τον παπά, η άλλη θα έκανε τη χήρα, αλλά θα ψέλνανε και θα μοιρολογούσανε το ίδιο και οι δυο, γιατί έτσι ήταν το δίκαιο αφού δεν είχαν άλλο κόσμο να συμμετέχει… Μετά στολίσανε και το μνημείο με ωραίες πέτρες και μπόλικα φτερά που είχαν βρει εδώ κι εκεί, και στο τέλος μπήξανε κι ένα κόκαλο σουπιάς εκεί στη θέση της πλάκας. Ύστερα έτρεξαν σπίτια τους που τις φώναζαν, μην τυχών και τις φάνε άδικα αν τις έπιαναν να μοιρολογάνε, γιατί τότε ο κόσμος τόχε γρουσουζιά, και είπαν να συναντηθούνε το απόγευμα να κάνουνε και το μνημόσυνο.

Γι’ αύριο έβλεπαν… Πήρε το τσιμπιδάκι στο χέρι και με τον καθρέφτη προσπάθησε να εντοπίσει τριχούλες που ξέφευγαν δεξιά ή αριστερά της γραμμής που είχε τραβήξει στην ευθεία των φρυδιών. Τα χοντρά φρύδια μεγαλώνουν τη γυναίκα, έλεγε πάντοτε. Ενώ τα καθόλου, σκέφτηκε και γέλασε μόνη της. Ευτυχώς που δεν είχε ανάγκη τον άλλον για να γελάσει η κυρία Κατερίνα. Πάντα έβρισκε κάτι τριγύρω να την κάνει να γελάσει, συνήθως κάτι απλό, που ίσως και να περνούσε απαρατήρητο, αν δεν το απομόνωνε, αν δεν το φώτιζε με το μυαλό της κι αν δεν το διόγκωνε λιγάκι. Το παράλογο ήταν η αδυναμία της κι ας μην ήξερε ότι το λένε έτσι… Όπως τότε που νιόπαντρη πήγαινε την Κυριακή στην εκκλησία, στο νησί του άντρα της, κι όταν εκείνος ταξίδευε κι έμπαινε μόνη, όλες γυρνούσανε να δουν με περιέργεια όχι τόσο τι φορούσε, όσο πόσες σειρές μαργαριτάρια είχε στο κολιέ η γυναίκα του καπετάνιου! Και βέβαια ο ανταγωνισμός στις σειρές ήταν ατελείωτος! Όσες μπορούσαν, προσπαθούσαν πάση θυσία να προσθέσουν έστω και μισή σειρά ώστε να διαλαλήσουν πως κι εκείνες ήταν άξιες προσοχής και ξεχώριζαν… Η διάθεση για κουτσομπολιό ήταν μεγάλη, περισσότερο από πλήξη και λιγότερο από κακία. Κάτι μια λίγο στραβή μύτη, κάτι μια στενή λεκάνη, κάτι έστω και ελάχιστα πεταχτά δόντια ή αχτένιστα μαλλιά, ή ένα κακοσιδερωμένο στρίφωμα έδιναν λαβή για ατέλειωτα σχόλια στη βόλτα μετά τον κυριακάτικο εκκλησιασμό ή ακόμη και στο ζαχαροπλαστείο που κάθονταν οι περισσότερες να πάρουν ένα γλυκό μόνες ή με τα παιδιά τους. Ήταν και η μοναδική έξοδος της εβδομάδας, άλλωστε, σχεδόν όλο τον καιρό, αν εξαιρέσεις τις ονομαστικές εορτές και γάμους , βαφτίσεις ή κηδείες. Τότε φούντωναν οι κουβέντες, οι φήμες, τι έγινε στο τάδε σπίτι, τι συνέβη στο δείνα. Μη βλέπεις τα στραβά μου τα πόδια, την ίσια μου την τύχη να κοιτάζεις, έδινε το σύνθημα της λήξης αναστενάζοντας μια γειτόνισσα πολύ κατατοπισμένη σ’ αυτά, συνοψίζοντας ο, τι ειπώθηκε από την συντροφιά και αποτυπώνοντας εύστοχα τη συναισθηματική κατάσταση στην οποία είχαν περιέλθει.

Η κυρία Κατερίνα αποτελούσε, φυσικά, επίκεντρο των κυριακάτικων συζητήσεων. Ιδίως όταν πρωτοήρθε στο νησί, και όλες την περιεργάζονταν και την οσμίζονταν σαν παράξενο ζώο, πασχίζοντας να ερμηνεύσουν κάθε της νεύμα, κάθε της κίνηση όσο μικρή κι αν φαίνονταν μήπως ανιχνεύσουν κάτι από μια σχισμή που θα μπορούσε να επισύρει ένα χαρακτηρισμό, μια τυποποίηση, ένα ξεκαθάρισμα του τι λογιών άνθρωπος είναι, τέλος πάντων. Ακόμα κι όταν έχασε τον άντρα της, τόσο νέα και μεγάλωσαν οι δυσκολίες της τόσο πολύ, εξακολούθησε να πηγαίνει με τα παιδιά της στο ζαχαροπλαστείο μετά την εκκλησία, να παραγγέλνουν αυτά παγωτό και εκείνη έναν ελληνικό με λίγη ζάχαρη στη μύτη. Έτσι της άρεζε πάντα, δεν ήταν από οικονομία, τον είχε συνηθίσει. Και τον έπινε έχοντας τα μάτια της στη θάλασσα που απλώνοταν πιο πέρα, πότε λάδι, πότε αγριεμένη. Γιατί ακόμα και τότε ένιωθε να της λείπει μες στη μέρα, αφού το σπίτι τους ήταν από τα αρχοντικά και ήταν στραμμένο να κοιτάζει το δρόμο κι όχι το πέλαγος. Άφησε στην άκρη το τσιμπιδάκι και βάλθηκε να φτιάξει την τσάντα της για την επομένη. Είχε τόσα πολλά να κάνει ακόμα, ούτε καν πρόλαβε να βάλει δυο ρόλεϊ. Κι η ώρα είχε περάσει πολύ. Ήθελε να είναι περιποιημένη την άλλη μέρα στη βόλτα τους, με όσα μέσα διέθετε, τέλος πάντων. Να δείχνει φρέσκια και χαρούμενη. Ανανεωμένη. Δεν είχε σημασία ούτε που, ούτε με ποιους ήταν, ούτε τι είχε συμβεί. Κι ούτε ήθελε να δίνει δικαιώματα να τη σχολιάζουνε με οίκτο οι υπόλοιποι και να τη λυπούνται οι σπάνιες επισκέψεις της με τα παξιμαδάκια αμυγδάλου που της κρατούσαν. Λες και πήγαιναν σε πενθούσα! Η καρδιά της άρχισε να χτυπάει γρήγορα. Η αναπνοή της έγινε βαριά. Δεν είναι ώρα για αρρυθμίες, σκέφτηκε. Παρόλα αυτά αναγκάστηκε να καθίσει γιατί τα πόδια της δεν την κρατούσαν άλλο. Θα ξεκουραστώ λίγο και μετά θα σηκωθώ να συνεχίσω, παρηγορήθηκε. Δεν πειράζει, ας μη κοιμηθώ καθόλου απόψε, αύριο τέτοια μέρα...Τέτοια χαρά... Αυτό σκέφτηκε και έκλεισε τα μάτια χαμογελώντας. 

Θάλασσα

Της Κυριακής Καραπρώιμου

0 0

Βραβείο Ποιήματος

Στα

Κορίτσι στην παραλία, Χουακίν Σορόλια, Μουσείο Σορόλια, Μαδρίτη.

άγνωρα μάτια σου τα μαύρα, πεθαμένα καράβια ανάβουν κεριά, νύφες ξεχασμένες τη σκοτεινή τους αγκαλιά ζητούν να ξεδιψάσουν, με ζαφειρένια δάκρυα του άντρα τη λαχτάρα για ταξίδι αλαργινό να ξεγελάσουν... Στα μπλαβιά σου φορέματα μπλέχτηκαν, γκρεμίστηκαν, γλίστρησαν, παλάτια στοιχειωμένα, πολιτείες σκιές, ακοίμητες ψυχές, ανάσα μνήμης διαρκώς αναζητούν, μα είναι αργά πολύ για αυτές... Στα κοραλλένια σου μαλλιά στραφταλίζουν ευχές για τύχη καλή, όνειρα μυστικά για μια κλεμμένη ζωή, αρμενάκια χαμένα, δώρα ποθεινά, που αγναντεύουν στην ακρογιαλιά κοπέλες με άσπρα μαλλιά... Στο λαιμό σου χάντρες μωβιές πάλλουνται αναπηδούν και κροταλίζουν, τραγούδια παίζουν να τρελλοχορεύεις, τα μοιρολόγια, οι κατάρες, οι ικεσίες, των μανάδων οι στερνές απελπισίες... Στα γαλάζια κοχύλια των χειλιών σου κρύβονται γέλια μωρών, παιχνιδιών χαρά, απ’ τα κυματένια παραμύθια του βυθού σου μαγεμένες, πλανημένες, ελπίδες τρυφερές που θα μείνουν πάντα παιδιά... Μα εσύ στην αμμουδένια κάθεσαι της μάνας σου χοχλή αγάπη και του ουρανού το χάδι σκέπει το λίκνο σου το σμαραγδένιο, χαμογελάς στου ορίζοντα το σύννεφο και ψιθυρίζεις υπόσχεση φυγής λυτρωτικής... Στα βράχια πίσω σου αφρίζει του ανθρώπου του παθού η αιώνια ήττα μα εσύ ποτέ δε θα το μάθεις... πως θάλασσα είναι αυτός... κι εσύ νεράκι γαλανό και δύο βότσαλα στο χέρι σου κρατάς, και στ’ άλλο, τη φαντασία μιας στιγμής και του Ιονίου ένα δείλι...

Ημερολόγιο Γέφυρας Της Μαρίας Ζαβιανέλη

φήσαμε την Γιοκοχάμα, τραβήξαμε για Philip Strait η μοναξιά πάνω στο κύμα με την σιωπή μου συνυπάρχουν στυφό τσιγάρο τώρα ανάβω, μέσα στις σκέψεις ταξιδεύω γλαρόνι είναι η ψυχή μου θαλασσοπούλι που αρμενίζει, ανέμελα στο φως της μέρας! Μάτωσε η δύση, μελάνι η νύχτα και εγώ νοστάλγησα εσένα απάνεμο λιμάνι είσαι μα έχω πικρό καιρό στην πλώρη κυματισμό που ήρθε απ’ τα βόρεια, για να με κάνει να σε θέλω και με άγριο πόθο να ξυπνάω, να μάχομαι, και να αντρειεύω, σαν τον κουρσάρο, που ορμάει, δίχως να νοιάζεται αν χάσει, δίχως να τρέμει αν θα σβήσει! Τώρα σκυφτός πάνω στο χάρτη μια άλλη σκάντζα ετοιμάζω μια μέρα έμεινε ακόμα, για το επόμενο λιμάνι διψούν τα χέρια μου και τρέμουν, γιατί γυρεύουν τη δροσιά σου μα εσύ δεν είσαι μια σταγόνα, πίδακας, χείμαρρος, ποτάμι, κυλάς, μέσα στην ύπαρξή μου, πνίγομαι, αλλά ανασταίνω, όρθιος στέκω στο κατάρτι, θαλασσομάχος καπετάνιος! Φούντο την δεξιά. Το πέντε στο νερό και αγάντα... Στο καπνιστήριο, στη βαρδιόλα, στη γέφυρα, σε αντικρίζω μάχομαι με το χρόνο, γέρνω τους ώμους, μα παλεύω! Θολός ορίζοντας ομίχλη, νότια κινούμαι απ’ τη Φορμόζα φώτα πορείας τώρα ανάβω, μες στην θαλασσινή αντάρα, ήλιος καυτός είναι η μορφή σου γδέρνει την σάρκα μου ο νόστος μα η αλμύρα δεν την γένει...

0 0

Βραβείο ος Ποιήματ

Βενετία, Κλαούδιος Μονέτ.

Εκδήλωση για το έργο του ποιητή ΠΑΝΟΥ ΚΥΠΑΡΙΣΣΗ εκλεκτού φίλου του Ν.Μ.Ε.

Την

Τετάρτη, 23 Μαρτίου 2011, πραγματοποιήθηκε η παρουσίαση του έργου του ποιητή Πάνου Κυπαρίσση στον Χώρο Πολιτισμού PassPort στον Πειραιά. σε μία εκδήλωση ιδιαίτερα ποιοτική και αισθητική. Για τον ποιητή μίλησαν η Κριτικός Λογοτεχνίας και Πανεπιστημιακός κα Τιτίκα Δημητρούλια και η Καθηγήτρια Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κα Ελένη Παναρέτου ενώ με τον ίδιο τον κ. Κυπαρίσση σχετικά με το έργο του ο κ. Γιώργος Χρονάς. Ποιήματα διάβασαν οι κα Κατερίνα Διδασκάλου και ο κ. Μενέλαος Κυπαρίσσης, δημιουργώντας μία πολύ όμορφη και ρομαντική ατμόσφαιρα. Ο Πάνος Κυπαρίσσης είναι ηθοποιός, ποιητής και δάσκαλος υποκριτικής. Γεννήθηκε στην Οξυά Ιωαννίνων το 1945. Σπούδασε Μαθηματικά και Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και Θέατρο στη Δραματική Σχολή του Θεάτρου Τέχνης-Κάρολου Κουν. Δούλεψε ως ηθοποιός στο θέατρο, στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση. Παράλληλα εργάστηκε και ως καθηγητής Φιλολογίας και Μαθηματικών, στη Μέση Εκπαίδευση για μια δεκαετία. Για μια τριετία διετέλεσε επίσης, καθηγητής Υποκριτικής στη Δραματική Σχολή Βεάκη. Ζει στην Αθήνα και διδάσκει Υποκριτική στη Δραματική Σχολή Νεοελληνικού Θεάτρου-Γ. Αρμένη. Έχει εκδόσει πλήθος ποιητικών συλλογών και έχει ασχοληθεί και με μεταφράσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων καθώς και με έργα του Φρεδερίκο Γκαρθία Λόρκα. Ως ηθοποιός έχει πάρει μέρος στις ταινίες «Έωθεν» και «Το τραγούδι του τρένου» καθώς και σε πολλά ντοκιμαντέρ σε σχέση με την ελληνική ιστορία και λογοτεχνία. Στη συνέχεια αναδημοσιεύουμε το ποίημα ΑΛΚΥΟΝΙΔΕΣ και ΑΓΙΑ ΝΑΠΑ. Α. Αναγνωστοπούλου

ΑΛΚΥΟΝΙΔΕΣ Μυρίζουν τα πεύκα το κομμένο χορτάρι Ανεβαίνει η θάλασσα στα γαλάζια της άλογα κι ολοένα θεριεύει Λυπάται κανείς όσο δεν ξέρει κι επιθυμεί δίχως συνήθως να ξέρει Μαλακώνουν όλα, μαθαίνοντας γι’ αυτόν που μέλλεται να σε κατοικήσει Γέρνεις γαλήνια με τα’ ασήμια στους ώμους δίχως βάρος δίχως προφάσεις και συγκατάβαση στη φθορά Ποιος μου ‘λεγε να πεθάνεις ορθός στα παπούτσια σου; Στη χρυσή τους τη σκόνη πριν οι βροχές σαπίσουν τη σάρκα· πριν αλλάξουν το σχήμα, το χρώμα τη μνήμη, την ύστερη φήμη της ομορφιάς Να ζεις, κι ας μη ζεις Όλα περνούν κι όλα μένουν 72

Βιβλιοπαρουσιάσεις Στο στιγμιότυπο από την εκδήλωση απεικονίζεται το πάνελ. Aπό αριστερά οι κ.κ. Πάνος Κυπαρίσσης, Κατερίνα Διδασκάλου, Ελένη Παναρέτου, Μενέλαος Κυπαρίσσης, Τιτίκα Δημητρούλια, Γιώργος Χρονάς.

ΑΓΙΑ ΝΑΠΑ Θάλασσα Βράδυ στις φοινικιές με το φεγγάρι χαμηλά ν’ ανάβει φωτιές στην αγκαλιά σου Σε δαγκώνει η μνήμη ως τη γραμμή που κόβει στα δύο το νησί και κοκκινίζει Κόκκαλα που τα’ ασπρίζει το φως Πουλιά που πετούν που τα ραμφίζουν να υψωθούν βεγγαλικά με άνθη και φύλλα Κράτησε τούτο το νόμισμα να το χεις, αν σ’ το γυρέψει Στέλνει γράμματα τώρα να δει αν ζει η ροδιά της αυλής Λιγνό κορμί που σήκωσε την αυγή στο πρώτο κύμα που ‘φερε το δικό της παιδί μ’ ένα φως στα μαλλιά Κοιμίζει μέσα της τα σκυλιά κι ελαφραίνει καθώς μαύρο μαντίλι που ξετυλίγεται με τον άνεμο και τραυλίζει Χορεύουν τα σπίτια στου Θεού τις παλάμες Πέφτει η αυλαία κυλάει η αλήθεια κάτω απ’ τα βλέφαρα σιωπή

Γυρίζει ο χρόνος σελίδες νωπές αλωνάκια χαμομηλιών και φως φεγγαριού μεταξένιο Γεμίζεις πληγές μες στον ύπνο σου γαλάζια ποτάμια κάτω απ’ τα μάτια και δεν έρχεται άγγελος, κανείς, να σε σώσει Δεν είναι ο κίνδυνος Η θάλασσα είναι που φουσκώνει στις φλέβες σου και γίνεται νόστος πικρός Ποιος θα σου πάρει τη σιωπή; Τους ίσκιους που γλιστρούν στα δωμάτια και στους κήπους που μόχθησες τόσο να κατοικήσεις Χάσματα σκοτεινά κι άνθη στα χείλη ριγώντας Δίχτυ κάτω κανένα Μορφές θολές σκάβοντας την ομίχλη φωνές μακρινές, αντηχήσεις Σβησμένα κεριά που τα’ ανάβει η μνήμη πλημμυρίζοντας το κορμί σου με φως Με ρίζες κρυφές που σκάζουν κι ολοένα χλοΐζουν των ματιών σου οι πύλες 73

Ανάργυρος Αναργύρου, Επιμέλεια Κωνσταντίνος Γ. Καταγάς, Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α.

Ημερολόγιο Ναυτικού Αγώνα 1912-1913. Τα απομνημονεύματα ενός ναύτη πολεμιστή

Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2010

κ. Καταγάς, ο σεβαστός Αντιναύαρχος της διοικούσας μου, με το αλάνθαστο λογοτεχνικό του κριτήριο, δεν θα μπορούσε να είχε πέσει έξω στη διαπίστωσή του για το ημερολόγιο του Ανάργυρου Αναργύρου. Ναι! Είναι πράγματι διαμάντι! Κι όπως οι πεπειραμένοι αδαμαντοτεχνίτες ξέρουν να ξεχωρίζουν μέσα στα ανθρακικά πετρώματα, να καθαρίζουν και να ανασύρουν τα διαμάντια, έτσι κι ο κ. Καταγάς ανέσυρε απ’ τα κατάβαθα της κασέλας κειμηλίων της οικογένειας Αναργύρου, τα πολυκαιρισμένα και θαλασσοβρεγμένα τετράδια για να εμφανίσει σε όλους μας ένα διαμάντι αφήγησης που γράφτηκε πριν από ένα αιώνα. Ειλικρινά δεν ξέρει κανείς τι να πρωτοθαυμάσει σ’ αυτό το ημερολόγιο του ναύτη θερμαστή του «Ύδρα» του οποίου, δυστυχώς, διασώθηκε μόνο το τμήμα του από 5 Ιανουαρίου 1913, μέχρι την 22α Ιουλίου 1913. Παρά το γεγονός ότι στις περιγραφές περιλαμβάνεται μόνο η δεύτερη ναυμαχία του Ιανουαρίου 1913, η αποκαλούμενη και «της Λήμνου», εν τούτοις δεν χάνει καθόλου την αξία του, όχι μόνο ως ιστορικό ντοκουμέντο, αλλά κυρίως ως λογοτεχνικό. Πράγματι η περιγραφή των γεγονότων θα μπορούσε να αποτελέσει ένα καταπληκτικό δείγμα δημοσιογραφικής ανταπόκρισης από τον τομέα του θαλασσινού θεάτρου επιχειρήσεων. Η ακρίβεια στην περιγραφή των κινήσεων των πλοίων, η μετάδοση της ψυχολογίας και του κλίματος που επικρατούσε μεταξύ των πληρωμάτων, η πίστη που αποπνέεται από όλο το κείμενο πρώτα στον Θεό και μετά στον Ναύαρχο, τους κυβερνήτες και τους αξιωματικούς, είναι όλα δοσμένα κατά τρόπο αξιοθαύμαστο. Παράλληλα με την εξιστόρηση των γεγονότων, στα κατάλληλα σημεία παραθέτει και τα κείμενα των σημάτων και των διαταγών που έφταναν στο πλοίο, με αποτέλεσμα να δημιουργεί μια ρέουσα αφήγηση χωρίς κενά που νομίζεις πως πηγάζει από ιστορική έρευνα και όχι από το επίπεδο του ναύτη θερμαστή ενός των παλαιών ελληνικών θωρηκτών εκείνης της εποχής.

Ιδιαίτερα θα ήθελα να σταθώ στη γλώσσα του κειμένου. Μια γλώσσα με δυνατά εκφραστικά στοιχεία είτε όταν περιγράφει τη θέρμη της ναυμαχίας, είτε όταν παρουσιάζει το θαύμα της οργισμένης φύσης στις χιονοθύελλες του Φλεβάρη του 1913. Μια γλώσσα που ήξερε να χρησιμοποιεί εκείνη η γενιά ακόμα κι εκείνο το κομμάτι της που δεν είχε ενδιατρίψει ιδιαίτερα στο σχολείο. Ας μην ξεχνάμε ότι ο συγγραφέας, ο Ανάργυρος Αναργύρου έφυγε 12 μόλις χρόνων από τη γενέτειρά του τη Μύκονο και πέρασε στην Τήνο για να εργασθεί και να βοηθήσει την πατρική του οικογένεια και τις επτά αδελφές του. Παρά ταύτα η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι εξαιρετικό δείγμα εκφραστικότητας που θα προξενούσε αμηχανία σε πολλούς σημερινούς νέους αποφοίτους κολλεγίων και πανεπιστημίων. Τέλος μια και μιλάμε για τον συγγραφέα, τον ναύτη θερμαστή του θωρηκτού «Ύδρα», τον πολεμιστή των Βαλκανικών Πολέμων, νομίζω πως και μόνο η βιογραφία του θα μπορούσε να αποτελέσει θέμα αναφοράς προς δημοσίευση. Μέλος της αδάμαστης γενιάς που ολοκλήρωσε την Ελλάδα. Αφού πολέμησε στους Βαλκανικούς, ξενιτεύτηκε, αργότερα γύρισε και παντρεύτηκε και με τη νοικοκυροσύνη του έφτιαξε βιός. Έζησε όλες τις περιπέτειες της χώρας στη διάρκεια του Μεσοπολέμου και πρόσφερε στην κοινωνία 9 παιδιά. Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εγκλωβίστηκε εκτός Ελλάδας και εργάσθηκε στην εμπορική ναυτιλία. Τορπιλίσθηκε από γερμανικό υποβρύχιο και παρέμεινε ναυαγός σε μια μικρή λέμβο επί 14 ημέρες στον Ατλαντικό, απ’ όπου συμπτωματικά διασώθηκε. Τέλος έδωσε κι αυτός ένα παιδί στον Μολώχ του εμφυλίου πολέμου της χώρας 1944-1949. Ένα εξαιρετικό μικρό βιβλιαράκι των εκδόσεων Ι. ΣΙΔΕΡΗ. Υπάρχει στη βιβλιοθήκη του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος.

Ιωάννης Παλούμπης

Χαράλαμπος Βασιλάκης

Μέσα από τα μάτια της ψυχής, Γλυφάδα 2010

ην Πέμπτη 10 Φεβρουαρίου 2011, στο κατάμεστο θέατρο «Μελίνα Μερκούρη» της Γλυφάδας, ο Χαράλαμπος Βασιλάκης παρουσίασε τη δεύτερη ποιητική του συλλογή «Μέσα απ’ τα μάτια της ψυχής». Είναι πραγματικά απορίας άξιο γεγονός, ένας άνθρωπος ο οποίος αυτοχαρακτηρίζεται ως «όψιμος» διαβάτης στα μονοπάτια της ποίησης, πως κατάφερε να περπατά άνετα σ’ αυτά και να δημιουργεί. Η ποίησή του κρατάει άνετα το μέτρο και τα θέματά του τα αντλεί από τις καθημερινές εκδηλώσεις της ανθρώπινης ψυχής τις οποίες επαινεί, περιγράφει ή καυτηριάζει ανάλογα με το περιεχόμενό τους. Έτσι παραδείγματος χάριν αποστρέφεται τη διπροσωπία, προτρέπει προς την εκτέλεση του χρέους και θεωρεί τα πάθη ως παράγοντες που αποσπούν την προσοχή από το κοινωνικό καθήκον. Έτσι ο Βασιλάκης ακολουθώντας τα πρότυπα πολλών κλασσικών ποιητών μας δημιουργεί μια ποιητική ηθογραφία, κάτι σαν τη πεζή «Χρυσή Διαθήκη» του Δημητρακόπουλου. Πέρα λοιπόν από την ποιητική αξία της συλλογής μπορεί άνετα να απευθύνεται σε νεαρά άτομα, κύτταρα της νεολαίας και να διδάσκει με το βαρύ φορτίο που κουβαλά μέσα της. Εκεί όμως που φαίνεται πως είναι το δυνατό σημείο του ποιητή είναι αναμφισβήτητα η γλώσσα του και η χρήση της. Λέξεις βαριές, ελληνικές με όλη τους τη σημασία, ζυγισμένες και καλοβαλμένες

στη θέση τους μέσα στο στίχο, που αποδίδουν με σαφήνεια και ενάργεια τα συναισθήματα και τα νοήματα που θέλει να εκφράσει ο ποιητής. Λέξεις τις οποίες ίσως σπανίως ακούς σήμερα, που σου φαίνονται όμως τόσο οικείες λες κι είναι παλιοί γνώριμοι και σύντροφοι μιας ζωής. Θα επιθυμούσα να διευκρινίσω ότι δεν είμαι κριτικός ποίησης. Απλά ακούγοντας την παρουσίαση και ρουφώντας στην κυριολεξία το βιβλιαράκι της συλλογής, αυτές ήταν οι εντυπώσεις μου και τα συναισθήματα από την αισθητική συγκίνηση που μου δημιουργήθηκαν. Ο Χαράλαμπος Βασιλάκης, σεμνύνομαι να με θεωρεί φίλο του, εκεί στη Γλυφάδα, απορροφημένος στις σκέψεις του κοιτάζει μέσα του, κοιτάζει μέσα μας και γδύνει τις ψυχές όλων μας και τις παρουσιάζει γυμνές με τα ελαττώματά τους αλλά και τις περίσσιες αρετές τους. Ενεργεί περισσότερο σας χειρούργος ψυχών ο Χαράλαμπος.

Ιωάννης Παλούμπης

Βιβλιοπαρουσιάσεις Δημήτριου Ανδριάννα

100 χρόνια Φάρου Ψαρών (1909-2009), Ερανίσματα Ψαριανής Ιστοριογνωσίας τόμος Β΄ Ιστορικές εκδόσεις Δήμου Ψαρών, Ψαρά 2011

Δημήτριος Ανδριάννας, αγαπητό και ενεργό μέλος του Μουσείου, πρόσφερε για την βιβλιοθήκη το νέο του βιβλίο αφιερωμένο στην εκατονταετία του Φάρου Ψαρών (19092009). Όπως σημειώνεται στην έκδοση «ετυπώθη με δαπάνες του Δήμου Ψαρών, δια κατ’ ιδίαν διάθεση, με στόχο την διάδοση και διάσωση των Ιστορικών και Λαογραφικών Παραδόσεων της Ενδόξου Νήσου Ψαρών, και τον εμπλουτισμό της Ψαριανής Βιβλιογραφίας». Πρόκειται για την 19η κατά σειρά έκδοση του συγγραφέα σχετικά με την ιστορία της πατρίδας του, μια ακόμα πρωτοβουλία για την καταγραφή των σημαντικών συμβάντων του παρελθόντος και μνημείων του ένδοξου νησιού. Παρουσιάζει ανα-

λυτικά την ιστορία του φάρου, ανθρώπους που πέρασαν από αυτόν (προϊστάμενους, φαροφύλακες κ.α.) ακόμα και αρχιτεκτονικά σχέδια του κτίσματος, τεχνικά σχέδια του παλαιού μηχανισμού του και έργα τέχνης. Πρόκειται για μια πλήρη καταγραφή για τους λάτρεις της ναυτικής ιστορίας και παράδοσης, ερευνητές αλλά και όλους όσους θέλουν να ταξιδέψουν νοερά στο ρομαντικό τοπίο ενός από τους πιο όμορφους και ιστορικούς φάρους της χώρας μας. Ευχόμαστε στον συγγραφέα καλή επιτυχία στο έργο του και να συνεχίσει με τον ίδιο ζήλο τις προσπάθειές του για την προβολή της πατρίδας του.

Αναστασία Αναγνωστοπούλου Παλούμπη

Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα

Το Ελληνικό Ναυτικό στους Βαλκανικούς Πολέμους, 1912-1913, ΤΡΟΙΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΜΠΟΡΙΚΗ, Θεσσαλονίκη 2010

Το

Ελληνικό Ναυτικό και οι ναυτικές επιχειρήσεις κατά την διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων παρουσιάζονται μέσα από αρχειακό υλικό που συγκέντρωσε το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα από μουσεία, οργανισμούς και ιδιωτικές συλλογές από όλη τη χώρα, και το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Παράλληλα παρουσιάζεται το σχετικό αρχειακό υλικό της συλλογής Α. Και Λ. Χαΐτογλου του Μουσείου η οποία αποτελείται από χρωμολιθόγραφα, φωτογραφίες, περιοδικό τύπο, ταχυδρομικά δελτάρια κ.α.

Το αρχειακό υλικό συμπληρώνεται με κείμενα και λεζάντες τα οποία υπογράφει Ο Λέκτορας Ναυτικής Ιστορίας της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων Δρ. Ζήσης Φωτάκης. Παράλληλα παρουσιάζεται η δράση του Μουσείου από το 1983 έως σήμερα σε ένα αναλυτικό χρονολόγιο. Ευχόμαστε στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα καλή συνέχεια στο έργο του και στην σημαντική συμβολή του οργανισμού στα πολιτιστικά δρώμενα της συμπρωτεύουσας.

Τιμόθεος Μασούρας, Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α.

Λεωνίδας Καρνάρος (Επιμέλεια)

Ηλειακή Πρωτοχρονιά - Ηλειακό Ημερολόγιο 11

Ιστορική - Λαογραφική - Λογοτεχνική Έκδοση, Εκδόσεις ΠΑΝΟΡΑΜΑ, Αμαλιάδα 2011

Οι

συντελεστές της έκδοσης και ο Λεωνίδας Καρνάρος που επιμελήθηκε και συντόνισε το 610 σελίδων έργο, θα πρέπει να αισθάνονται υπερήφανοι και ευτυχείς για τη συγκρότηση αυτού του βιβλίου. Οι Ηλείοι, αλλά και οι μη ντόπιοι αναγνώστες, ασφαλώς βρίσκουν και εξερευνούν έναν ακόμα ελληνικό τόπο, την Ηλεία, με τη μυθολογία του, τη λαογραφία του, την αρχαία και νεώτερη ιστορία του, αλλά και τη σύγχρονη λογοτεχνική του επίδοση. Η Ηλεία βρίσκεται ασφαλώς σε μια από τις πρώτες θέσεις των ελληνικών τόπων με τα αναρίθμητα αρχαιολογικά ευρήματα, που την κάνουν να μοιάζει με ένα απέραντο αρχαιολογικό Μουσείο. Με επίκεντρο την αρχαία Ολυμπία και τις γύρω από το αρχαίο στάδιο εγκαταστάσεις και το αρχαιολογικό της Μουσείο, κάθε γωνιά της Ηλείας διεκδικεί θέση στην αρχαία μυθολογία ή στην αρχαία ιστορία. Μνημεία και από την μετέπειτα ιστορία του ελληνισμού κοσμούν την Ηλεία και περιγράφονται στον καλαίσθητο τόμο της Ηλειακής Πρωτοχρονιάς. Λουτρά της Ρωμαϊκής εποχής, ανασκαφές εν εξελίξει, θρησκευτικά μνημεία της Βυζαντινής περιόδου με εκτελούμενες εργασίες αναστύλωσης, τόποι θυσίας της επανάστασης του ’21, και παιδιά του νομού που έσπειραν τα ιερά οστά τους στα πεδία των μαχών της κεντρικής και νότιας Αλβανίας στη διάρκεια του αντιφασιστικού αγώνα του ’40. Το Ηλειακό Πανόραμα είναι γεμάτο από άρθρα, περιγραφές, μελέτες, ιστορικά σημειώματα, ποιήματα, διηγήματα και όλες τις μορφές των λογοτεχνικών μορφών με ένα κοινό χαρακτηριστικό όλες τους, αναφέρονται σε τόπους ή σε ανθρώπους της Ηλείας. Και αναφέρονται με αγάπη με μεράκι, με σεβασμό, με νοσταλγία, για τον νομό, τις τοποθεσίες του, την ιστορία του.

Είναι εμφανής η προσπάθεια επιμελούς συλλογής όλων των πνευματικών εργασιών από τον Λεωνίδα Καρνάρο και η ταξινόμηση του ποικίλου υλικού που προήλθε από πολλούς πνευματικούς ανθρώπους, επιστήμονες, ιστορικούς, αρχαιολόγους, λαογράφους και λογοτέχνες. Στο Σημείωμα του Εκδότη συνδέεται η έκδοση με τη θλιβερή πραγματικότητα της σημερινής συγκυρίας και γίνεται λόγος για τον «διεθνή διασυρμό και τον χλευασμό της πατρίδας μας και των κατοίκων της που τραυματίζει την εθνική μας αξιοπρέπεια» ως αποτέλεσμα της «αλόγιστης κατάχρησης των πόρων από μεγάλη μερίδα διεφθαρμένων πολιτικών και πολιτών». Αμέσως μετά θαρρείς και συμπυκνώνεται ο σκοπός που υπηρετείται με την έκδοση. «Η οικονομική ύφεση μας κλονίζει όλους και ευχή και προσπάθειά μας είναι να μην ισοπεδώσει την πνευματική και πολιτιστική μας δημιουργία. Να αντισταθούμε με όσα μέσα έχει ο καθένας μας και όσο μπορεί. Να αντισταθούμε σε ό,τι μας ευτελίζει. Οι πνευματικοί άνθρωποι έχουν καθήκον να μη σιωπήσουν, να μη καταπέσουν οι πνευματικές αξίες». Θα ήθελα να κλείσω την παρουσίαση του πολύ αξιόλογου αυτού βιβλίου ευχόμενος να υπάρξει και πάλι ένας Ηρακλής στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα αποφασισμένος και ικανός να καθαρίσει την κόπρο των ανάξιων πολιτικών των τελευταίων δεκαετιών, όπως εκείνος, ο προϊστορικός, καθάρισε την κόπρο των κοπαδιών του Αυγεία, του μυθολογικού βασιλέα της Ηλείας, αλλάζοντας την κοίτη του Πηνειού ποταμού.

Ιωάννης Παλούμπης 75

Μάρκου Γ. Μάστρακα, Υποναυάρχου Π.Ν. ε.α.

Ιστορία της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων και Συναφών Γεγονότων (1971-2010) Πειραιάς 2011

ην Τετάρτη, 30 Μαρτίου 2011, στο κατάμεστο αμφιθέατρο του Πολεμικού Μουσείου Αθηνών πραγματοποιήθηκε η παρουσίαση του βιβλίου του κ. Μάστρακα. Την παρουσίαση συντόνισε η δημοσιογράφος κα Νίνα Βλάχου ενώ για την έκδοση μίλησαν ο Καθηγητής κ. Σαράντος Καργάκος, ο Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Κυριάκος Κυριακίδης και ο ίδιος ο συγγραφέας. Από το Μουσείο στην εκδήλωση παραβρέθηκαν η Πρόεδρος, ο Γεν. Γραμματέας Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Τιμόθεος Μασούρας και ο Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Ιωάννης Παλούμπης. Η ιστορία της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων μέχρι το 1970 έχει γραφεί από τον αείμνηστο Ναύαρχο Ι. Φακίδη. Το τιτάνιο έργο της συνέχισης της καταγραφής της μέχρι σήμερα ανέλαβε εθελοντικά ένας εκλεκτός συνάδελφος, σύγχρονός μας, ο Υποναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Μάρκος Μάστρακας. Ο χαρακτηρισμός «τιτάνιο έργο» αναφέρεται στο γεγονός ότι ο Μάρκος έπρεπε να ψάξει σε ένα πλήθος αρχείων του Γ.Ε.Ν., της Ι.Υ.Ν. και φυσικά της Σχολής της ίδιας. Όσο και αν υπήρξε αποδοχή για την προσπάθειά του και οι υπηρεσίες έθεταν στη διάθεσή του τα σχετικά αρχεία, πράγμα το οποίο αναγνωρίζει ο συγγραφέας, δεν έπαψε να είναι μια τεράστια προσπάθεια αναδίφησης και εκμετάλλευσης όλου αυτού του υλικού. Η πρωτοτυπία του Μάρκου σε σχέση με το παλαιότερο πόνημα του αείμνηστου Φακίδη είναι πλην της αυστηρής καταγραφής της ιστορίας της Σχολής και η παράθεση των σημαντικών γεγονότων του Ναυτικού γι αυτή την 40χρονη περίοδο. Έτσι μαζί με τη λεπτομερή ιστορία της Σχολής καταγράφεται σε αδρές γραμμές η ιστορία του Ναυτικού και μάλιστα σε περιόδους δύσκολες για το ίδιο το Ναυτικό και την πατρίδα μας. Η δουλειά του Μάρκου είναι στρωτή. Χρησιμοποιεί γλώσσα απλή, κατανοητή σε μας τους σύγχρονούς του, η οποία ενδεχομένως να προκαλούσε επικρίσεις στους σημερινούς υπερ-δημοτικιστές, αλλ’ οπωσδήποτε τα νοήματα είναι αντιληπτά από όλους. Δεν μπορώ να εκτιμήσω αν η καταγραφή της επίσημης ιστορίας θα είναι πολύ διαφορετική από το παρόν πόνημα του Μάρκου, εκείνο όμως για το οποίο είμαι βέβαιος είναι πως το βιβλίο έχει πολλές ιστορικές ψηφίδες να συνεισφέρει στην επίσημη ιστορία του Ναυτικού. Νομίζω πως η γενιά μας, που είχε το βάρος της ευθύνης συνέχισης της ιστορίας της Σ.Ν.Δ. ασφαλώς ανακουφίζεται με το έργο του Μάρκου Μάστρακα και νιώθει ικανοποιημένη από το όμορφο σύγγραμμα που καταγράφει τη ναυτική ιστορία της εποχής μας. Προσωπικά θεωρώ ότι είναι ένα βιβλίο απαραίτητο όχι μόνο για την βιβλιοθήκη των ανθρώπων του Ναυτικού, αλλά και για τις βιβλιοθήκες όλων εκείνων που αγαπούν την ιστορία και μάλιστα τη σύγχρονη. Μάρκο συγχαρητήρια. Να είσαι βέβαιος πως το έργο σου έχει θετική αποδοχή από όλους τους συναδέλφους και παράλληλα έχει θετική συμβολή στην καταγραφή της ιστορίας του σώματος από το οποίο όλοι προερχόμαστε.

Ιωάννης Παλούμπης

Στιγμιότυπο από την εκδήλωση. Από αριστερά διακρίνονται ο Αρχηγός του Λιμενικού Σώματος Αντιναύαρχος Λ.Σ. κ. Κωνσταντίνος Σούλης, η Πρόεδρος του Μουσείου, ο συγγραφέας Υποναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Μάρκος Μάστρακας και ο Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Ιωάννης Παλούμπης.

Share our Passion for Shipping

Capital Product Partners L.P. 3 Iassonos St., Piraeus 18537, Greece, Tel: +30 210 4584950, Fax: +30 210 4284285, E-mail: info@capitalpplp.com, www.capitalpplp.com

Δώρησαν στη βιβλιοθήκη του Μουσείου και ευχαριστούμε θερμά τους:  Κύριον Θεοδοσίου, Αλ. Αρχιπλοίαρχο Π.Ν.: Ploigos: North and East Aigaio Sea-Dodekanisa” vol D, Hellenic Navy Hydrographic Service. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Ροδολάκη, Γ.: «Η σύμβαση ναυπήγησης και οι συναφείς μ’ αυτή συμβάσεις για την προμήθεια ξυλείας και άλλων υλικών: Από την Κέρκυρα στην Ύδρα (τέλη 15ου μέσα 19ου αι.) δικής του συγγραφής. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Εκδόσεις Ροδολίβος: «Χανιά – ταξιδιωτικές και Συγκοινωνιακές ιστορίες του νομού Χανίων» 2 αντίτυπα. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Ραφαλιά, Θεμιστ.: «65η Επέτειος (1944-2009) ηρωϊκού θανάτου Αγωνιστών-Εθνομαρτύρων Εθνικής Υδραϊκής Αντίστασης» δικής του συγγραφής. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κοινότητα Ηρακλειάς Κυκλάδων :«Η Ηρακλειά του χθές και του σήμερα» του Φάνη Γαβαλά. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Τάντουλο, Αντ.: 1. «Η ναυμαχία του Ναβαρίνου» συλλογή του Αντ. Τάντουλου. 2. «Η ναυμαχία του Ναβαρίνου» συμπληρωματική έκδοση. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Σοφίου, Αθαν.: 1. «Ταρσανάδες στη Σκόπελο» του Λαογραφικού Μουσείου Σκοπέλου, 2. «Μaritime Economics» Stopford, Martin. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Mr. Neculai Padurariu: “Dictionar encyclopedic de marina” Bejan, A. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κυρίαν Δαμίγου, Ματίνα: 1. «Το ναυτικό στην ιστορία των Ελλήνων» Μ. Σίμψα(1-4 τομ.), 2. «Βrown’s Nautical Almanac”, 1975, 3. “Lloyd’s nautical year book” 1982, 4. “The sea and River Workers’ Union”, 5. “Drysdale centrifugal cargo oil pump”, 6. «Εγχειρίδιον ναυτικού δικαίου» Α. Ματαράγκα, 7. «Εγχειρίδίον Αρμενιστού» 1948, 8. «Your ship and its maintenance” Hempel, J. 9. “Reed’s Tables of Distances”, 10. “Townsend Company Limited”, 11. “Φαροδείκτης 1935-1936» Λυκούδης, Στ. , 12. «Tanker safety guide (petroleum)”, 13. “Star finder and identifier” U.S.N. Hydrographic Office. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Δούση, Δημ.: «Ονοματολόγιον Ναυτικόν» του 1884. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Ναούμ, Βασίλειο: “U-Boats in the Mediterranean, 1941-1944” by Lawrence Paterson. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Φακίνο, Χρήστο: «Αερινό παραμύθι: μυθιστόρημα» δικής του συγγραφής. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτικής Τεχνολογίας: “Βίβλος Ναυτικής Τεχνολογίας: τεύχος 4, 2010». ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Βοκοτόπουλο, Παν.: 1. «Αρχείον Ψαρών 1821-1827» 2. «Η κρητική επανάστασις 1866-1869. Εκθέσεις των εν Κρήτη προξένων της Ελλάδος τομ. Α’, Β’. 3. «Χρονολόγιο γεγονότων 1940-1944. Από τα έγγραφα Αμερικανικών Υπηρεσιών» 4. «Η πολεμική προπαρασκευή της Ελλάδος 1923-1940» Α. Δεσποτόπουλου 5. «Η συμμετοχή της Ελλάδος στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο τομ. Α’,Β’». ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Παπαδόγγονα, Αλεξ.: «Μαθήματα ναυτικού ονοματολογίου, εξαρτισμού των πλοίων και κυβερνητικής» υπό Η. . Κανελλόπουλου του έτους 1884-1885. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Χαραμή, Γεώργιο: «Ευρυβιάδης: «Μένομεν» Ναυμαχία της Σαλαμίνος» δικής του συγγραφής. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Καταγά, Κων/νο: «Ημερολόγιο ναυτικού αγώνα 19121913» του κ. Ανάργυρου Αναργύρου. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Δημητρόπουλο, Γεώργιο: «Ηλειακή Πρωτοχρονιά- Ηλειακό Πανόραμα». ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Μέρμηγκα, Γεώργιο: «Εξεύρεσις και εντοπισμός μνήματος φονευθέντος αεροπόρου εφέδρου ανθυποπλοιάρχου (φαρμακοποιού) Σπυρίδωνος Χάμπα». ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Φιλίππου,Κων/νο: 1.”Final Act of the International Conference of Tonnage Measurement of Ships,1969”, 2. “Survey of Passenger Ships Instructions to Surveyors” vol II, 3. “ General information for Grain Loading”, 4. “Tonnage Measurement of Ships: Instructions for the Guidance of Surveyors”. 5. “International Conference of Safety of Life at Sea, 1948”, 6. “Διεθνής σύμβασις: Περί ασφαλείας της ανθρωπίνης ζωής εν θαλάσση». 7. «Fina Act of the International Conference of Load Lines with Annexed Convention and Recommendations, 1966”. 8. “Statutory rules and orders 1941, Merchant Shipping”, 9. «Εφημερίς της Κυβερνήσεως αρ. Φυλ. 56,1938», 10. «Νομοθετικόν Διάταγμα 2618/1953», 11. «Νομοθετικόν Διάταγμα 4258/1962», 12. «Αρχείο Κ. Φιλίππου. Συλλογή άρθρων του Κ. Φιλίππου & Α. Φιλίππου 1954-2010». ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ημερολόγιο 2011 «Το Ελληνικό ναυτικό στους Βαλκανικούς πολέμους 1912-13» Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Περιοδικά και έντυπα που εστάλησαν στο Ν.Μ.Ε.: ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ 1. SHIPPING (τ. 470, 471) 2. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ (τ. 927,928, 929, 230) 3. NATIONAL GEOGRAPHIC – Αγγλική έκδοση, (Νοέμβριος, Δεκέμβριος 2010, Φεβρουάριος 2011) 4. ΙΣΤΙΟΠΛΟΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (τ. 92) 5. ΝΑΥΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ (τ. 136, 137) 6. ΕΛΝΑΒΙ (τ. 445, 446, 447) 7. ΝΕΑ ΥΔΡΑΪΚΗ ΠΝΟΗ (τ. 100) 8. ΛΑΜΠΡΟΣ ΚΑΤΣΩΝΗΣ (τ. 113) 9. ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ (τ. 223, 224) 10. Ο ΑΠΟΜΑΧΟΣ ΠΛΟΙΑΡΧΟΣ (τ. 78, 79) 11. ΝΕΑ ΣΚΕΨΗ (τ. 513) 12. ΣΠΕΤΣΙΩΤΙΚΗ ΗΧΩ (τ. 114) 13. ΗΧΩ ΤΗΣ ΠΕΣΜΕΝ (τ. 141) 14. ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (τ. 102) 15. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ (τ. 94) 16. ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ (τ. 33) 17. ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ (τ. 37) 18. ΠΕΙΡΑΪΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ (τ. 65) 19. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΕΓΗ (τ. 26) 20. ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΑ (τ. 131) 21. ΘΑΛΑΣΣΑ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ (τ. 25) 22. ΠΛΟΙΑΡΧΙΚΗ ΗΧΩ (τ. 415) 23. ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ (τ. 99)

24. ΚΩΠΗΛΑΤΙΚΑ ΝΕΑ (τ. 22) 25. ΑΝΟΙΧΤΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (τ. 78) 26. ΑΛΙΕΙΑ ΚΑΙ ΥΔΑΤΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ (τ. 50) 27. ΛΙΜΑΝΙ (τ.112) 28. CENTER FOR MARITIME ARCHAEOLOGY & CONSERVATION (τ. 2) 29. SIGNALS – AUSTRALIAN NATIONAL MARITIME MUSEUM (τ. 94) 30. ICOM NEWS (τομ. 64 / τ. 1) ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ 1. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΗ (φ. 174,175, 176, 177) 2. ΚΑΣΤΕΛΛΑ (φ. 169 - 171) 3. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΒΡΟΝΤΑΔΟΥ (φ. 1067) 4. ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΝ ΦΩΣ (φ. 685) 5. Ο ΕΠΙΒΑΤΗΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ (φ. 55) 6. Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ (φ. 197-211) 7. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΣΑΣΜΥΝ (φ. 110) 8. ΚΡΗΤΙΚΑ ΝΕΑ (φ. 488) 9. ΕΦΕΔΡΙΚΑ ΝΕΑ (φ. 11) 10. Η ΦΛΟΓΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (φ. 49) 11. ΚΡΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ (φ. 25) 12. ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΙΩΝΙΔΕΙΟΥ (φ. 149) 13. ΞΙΦΙΑΣ (φ. 148) 14. ΟΙΝΟΥΣΣΑΙ (φ. 552) 15. H ΧΙΟΣ ΜΑΣ (φ. 72)

Κοπή ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΤΙΚΗΣ ΠΙΤΑΣ ΓΙΑ ΤΑ ΜΕΛΗ του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

Την

Κυριακή, 30 Ιανουαρίου 2011 πραγματοποιήθηκε η κοπή της πίτας των μελών του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος. Οι χώροι του Μουσείου αποδείχτηκαν μικροί για να χωρέσουν το πλήθος των μελών και φίλων του. Πάνω από 500 άτομα τίμησαν την εκδήλωση και ανάμεσά τους πολλοί εκπρόσωποι της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας του τόπου μας, τους οποίους υποδέχτηκε η Πρόεδρος και το Δ.Σ. του Ν.Μ.Ε. Η εκδήλωση ξεκίνησε με το χαιρετισμό της Πρόεδρου, η οποία αφού καλωσόρισε τους παρευρισκομένους τους ευχήθηκε καλή χρονιά και μίλησε εν συντομία για τις ενέργειες

που γίνονται καθημερινά από το Μουσείο για τη συνέχιση της λειτουργίας του. Ακολούθησε αγιασμός και η κοπή της πίτας από την Πρόεδρο και το Δ. Σ. Τέσσερις τυχεροί κέρδισαν πίνακες ζωγράφων-μελών του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος που είχαν προσφερθεί για τους τυχερούς της βασιλόπιτας καθώς και εκδόσεις του ΝΜΕ. Η εκδήλωση πλαισιώθηκε από τη Φιλαρμονική του Δήμου Πειραιώς. Στη συνέχεια παραθέτουμε την ομιλία της Προέδρου καθώς και στιγμιότυπα από την εκδήλωση.

Πάνω: Διακρίνονται στην πρώτη σειρά, από αριστερά: ο Υποναύαρχος κ. Αποστολάκης, μέλος του Δ.Σ. του ΝΜΕ, ο Υποπλοίαρχος Λ.Σ. κ. Ευτύχιος Πανταράκης, Διοικητής του Λιμενικού Σταθμού της Ζέας, ο Αντιναύαρχος Λ.Σ. κ. Κωνσταντίνος Σούλης, Αρχηγός του Λ.Σ. και ο εκπρόσωπος του Σεβασμιώτατου Μητροπολίτη Πειραιώς. Κάτω: Διακρίνονται από αριστερά ο Γ.Γ. του ΥΘΥΝΑΛ κ. Ν. Λίτινας, ο Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Α. Παπαδόγκωνας, Πρόεδρος του ΝΟΕ, ο κ. Ιωάννης Πολυκανδριώτης, μέλος της εξελεγκτικής επιτροπής, ο κ. Αρ. Συγγρός, μέλος του Δ.Σ. του ΝΜΕ και ο κ. Δ. Λεμονίδης, Β΄ Αντιπρόεδρος Δ.Σ. του ΝΜΕ.

«Κ

υρίες και Κύριοι, αγαπητές φίλες και φίλοι. Όπως κάθε χρόνο η κοπή της βασιλόπιτας του Μουσείου είναι μια ευκαιρία να βλεπόμαστε, να ανταλλάσσουμε ευχές και να αντλούμε αισιοδοξία από την πολυπληθή παρουσία σας και τη θέρμη της αγάπης σας. Κι αλήθεια δεν υπάρχει πιο αισιόδοξη νότα σ’ αυτούς τους γκρίζους καιρούς που περνάμε από τη διαπίστωση πως δεν χωράμε πια στις αίθουσές μας, πως σας ταλαιπωρούμε να στέκεστε όρθιοι. Αυτός είναι και ο λόγος που θα επιταχύνουμε τις διαδικασίες και θα συντομεύσουμε τις ομιλίες με στόχο να σας αποδεσμεύσουμε όσο το δυνατόν ταχύτερα. Έχει γίνει συνήθεια κάθε χρόνο μ’ αυτή την ευκαιρία να σας γνωστοποιούνται δια ζώσης, πέραν της ενημέρωσης που έχετε από το περιοδικό μας, οι προσπάθειες επίλυσης του μεγάλου και κύριου προβλήματος του Μουσείου, που είναι η κάλυψη των ανελαστικών του δαπανών μετά την περικοπή του θεσμοθετημένου πόρου από το 1966. Έκτοτε οι προσπάθειες επικεντρώθηκαν στη διατήρηση του Μουσείου σε λειτουργία, με κάθε θυσία και στην ενημέρωση των αρμοδίων, διατηρώντας την ελπίδα ότι η Πολιτεία θα αντιληφθεί το σφάλμα και θα επιστρέψει το μοναδικό έσοδο, ως οριστική λύση επιβίωσης του Μουσείου. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί πως κάθε χρόνο κάτι ελπιδοφόρο αναγγέλλουμε, αλλά δεν φαίνεται αυτό το θέμα να εξαντλείται και να βρίσκει την οριστική του λύση και μορφή. Το γεγονός πως το Μουσείο συνεχίζει να λειτουργεί οφείλεται στην αγάπη και τις προσπάθειες κάποιων ιδιωτών χορηγών, που συνεισφέρουν διότι θεωρούν πως η ναυτική παράδοση των Ελλήνων δεν πρέπει να μείνει κρυμμένη κι απρόσιτη από το κοινό σ’ ένα κλειστό Μουσείο. Οφείλουμε ευχαριστίες προς αυτούς τους εραστές της ναυτικής παράδοσης, αλλά όπως όλοι καταλαβαίνετε δεν είναι δυνατόν το Ναυτικό Μουσείο της χώρας να συντηρείται, επί σειρά ετών, δια περιφοράς δίσκου επαιτείας από εθελοντές. Δεν ταιριάζει με την ιστορία μας, δεν ταιριάζει με την αξιοπρέπεια των αιτούντων και επί τέλους είναι ψυχοφθόρο και απάνθρωπο για τους εργαζόμενους. Ελπίζουμε ότι αυτή τη φορά θα τηρηθούν οι υποσχέσεις των αρμοδίων και θα αντιμετωπίσουν με σοβαρότητα το θέμα του Ναυτικού Μουσείου της χώρας σε αντίθεση με το παρελθόν που τα καλά λόγια παρέμεναν αναπάντητα. Ένα ακόμα θέμα στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ σχετίζεται

με την εξαγγελία του ΟΛΠ για την ανάπλαση της περιοχής της Δραπετσώνας και τη δημιουργία εκεί του Μουσείου Εναλίων Αρχαιοτήτων που θα στεγάσει και τμήμα του Εθνικού Ναυτικού Μουσείου. Αφορμή παίρνω από τα τηλεφωνήματα που λάβαμε σχετικά μ’ αυτή την εξαγγελία και τη σχέση του νέου Ναυτικού Μουσείου με το Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος. Λάβαμε μέρος στην ανοικτή διαβούλευση που προβλεπόταν στη διαδικασία και υποβάλλαμε συγκεκριμένες εποικοδομητικές προτάσεις. Προς αυτή την κατεύθυνση είμαστε διατεθειμένοι να συνεισφέρουμε με όλη την τεχνογνωσία που έχουμε αποκομίσει από την υπέρ 60ετή εμπειρία στα πολιτιστικά δρώμενα της χώρας μας και των διεθνών ενώσεων στις οποίες το μετέχουμε. Μία σοβαρή παράμετρος που θα πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν είναι ότι στο σημερινό οικοδόμημα του Ναυτικού Μουσείου συμπεριλαμβάνεται ένα τμήμα των τειχών του Κόνωνα. Όπως γνωρίζετε το ΝΜΕ έχει εκπονήσει αρχιτεκτονική μελέτη που έχει εγκριθεί από Δήμο και Νομαρχία και βρίσκεται προς έγκριση στο Υπουργείο Χωροταξίας και Περιβάλλοντος. Στόχος της μελέτης είναι η ανάδειξη των αρχαίων τειχών από το επίπεδο της άνωθεν ευρισκομένης λεωφόρου Θεμιστοκλέους και η αύξηση των εκθεσιακών χώρων με την ενσωμάτωση του περιστυλίου. Έτσι το ανανεωμένο παρόν οικοδόμημα θα αποτελεί την μοναδική λύση προβολής και της αρχαίας ναυτικής επίδοσης μαζί με τα τείχη και την αναβίωση των νεώσοικων, κάτι που καμία άλλη χώρα δεν έχει να επιδείξει. Οι συλλογές του ΝΜΕ που φυλάσσονται και συντηρούνται με ασκητική ευλάβεια από το ελάχιστο επιστημονικό προσωπικό, όσο και από αφοσιωμένους ανιδιοτελείς εθελοντές, σηματοδοτούν τη ναυτική ιστορία της πατρίδας μας και μπορούν να γεμίσουν πολλαπλάσιες από τις διατιθέμενες αίθουσες. Ως τελευταίο σημαντικό γεγονός θα ήθελα να αναφέρω ότι το βιβλίο του Ναυάρχου Ιωάννου Παλούμπη «Απ’ τα πελάγη … στους αιθέρες. Το χρονικό της Ναυτικής Αεροπορίας» απέσπασε βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών. Είναι περιττό να αναφέρω ότι τα δικαιώματα του βιβλίου έχουν παραχωρηθεί στο Ναυτικό Μουσείο. Έχοντας υπ’ όψιν ότι, μέσα στον Μάρτιο θα συγκαλέσουμε τη Γενική μας Συνέλευση, όπου θα αναγνωσθούν λεπτομερώς τα πεπραγμένα του χρόνου που πέρασε και οι προοπτικές για τη νέα χρονιά, θα σταματήσω εδώ.

Εύχομαι σε όλες και όλους Χρόνια πολλά κι ευλογημένα».

Πάνω: Διακρίνονται από αριστερά ο Γ.Γ. του ΥΘΥΝΑΛ κ. Ν. Λίτινας, ο Πρόεδρος του ΝΟΕ κ. Α. Παπαδόγκωνας, ο Υποναύαρχος Π.Ν. κ. Γ. Σκιαδάς, ο Αρχιπλοίαρχος Π.Ν. κ. Β. Κυριαζής, Υποδιοικητής ΝΔΑ και ο Αρχιπλοίαρχος Π.Ν. Παναγιώτης Λίτσας, Διοικητής της ΝΔΑ

1. Ο κ. Αλ. Παπαδόγκωνας, η Πρόεδρος του ΝΜΕ, η κα Χριστίνα Μουστακλή και ο κ. Ι. Παλούμπης. 2. Ο Ναύαρχος κ. Β. Χαρλαύτης, η κα Τζελίνα Χαρλαύτη και η Πρόεδρος του ΝΜΕ. 3. Ο κ. Ν. Λίτινας με τον κ. Ι. Παλούμπη. 4. O Αρχηγός του Λ.Σ. Αντιναύαρχος Σούλης. Τον υποδέχεται η Πρόεδρος του ΝΜΕ. 5. Οι Βετεράνοι του ΠΝ Δ. Δούσης, Β. Μητσάκος, Γ. Μόραλης, ο Γ.Γ. του ΝΜΕ Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Τιμόθεος Μασούρας, ο Υποναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Αποστολάκης, μέλος του Δ.Σ. του ΝΜΕ, ο Υποπλοίαρχος Λ.Σ. κ. Ευτύχιος Πανταράκης, Διοικητής του Λιμενικού Σταθμού της Ζέας και ο Αντιναύαρχος Λ.Σ. κ. Κωνσταντίνος Σούλης, Αρχηγός του Λ.Σ. 6. Ο Αντιδήμαρχος Πειραιά Οδοποιίας-Ηλεκτρολογικού κ. Πέτρος Πουλικαράκος, η Αντιδήμαρχος Μέριμνας Υπερηλίκων (ΚΑΠΗ) κα Φύκια Μελίνα-Αμαλία, ο Βουλευτής Πειραιά κ. Δ. Καρύδης και οι Βετεράνοι του Π.Ν. κ.κ. Δ. Δούσης, Β. Μητσάκος και Γ. Μόραλης. 5

3 4

1 3

2 4

1. Διακρίνονται οι κυρίες Λένα Γκάτσου, Νίτσα Βλασοπούλου και Ελένη Θεοχάρη. 2. Διακρίνοται οι κ.κ. Χάρης Τζάλας, Ματθαίος Αρταβάνης και Γιάννης Γιακουμάτος. 3. Η φετινή τυχερή της κλήρωσης κα Άννα Μπερδήμα παραλαμβάνει έκδοση του Μουσείου από την Πρόεδρο. 4. Ο φετινός τυχερός της κλήρωσης κ. Χάρης Τζάλας παραλαμβάνει τον πίνακα που προσέφερε ο ζωγράφος κ. Ι. Ντεμίρης. 5. Ο κ. Πάνος Λασκαρίδης, η κα Μηνδρινού, η κα Ντίνα Αδαμοπούλου και η Πρόεδρος. 6. Ο Γ.Γ. του ΝΜΕ μαζί με δύο μικρούς του φίλους. 7. Εξ αριστερών διακρίνονται ο Αρχιπλοίαρχος Π.Ν. κ. Β. Κυριαζής, Υποδιοικητής ΣΝΔ, ο Αρχιπλοίαρχος Π.Ν. Παναγιώτης Λίτσας, Δοιηκητής της ΝΔΑ, ο Υποναύαρχος Π.Ν. κ. Α. Παναγόπουλος, Διευθυντής ΙΥΝ, ο κ. Αλ. Παπαδόγκωνας, Πρόεδρος ΝΟΕ, ο Υποναύαρχος Π.Ν. κ. Γ. Σκιαδάς, Διοικητής ΣΝΔ, η Πρόεδρος του ΝΜΕ, ο Υποναύαρχος Π.Ν. ε.α. Ιατρός κ. Γ. Νάστος και η κα Νάστου, ο Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Χ. Καζάσης και η κα Π. Καζάση. 7

Το

Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος, στο πλαίσιο του εορτασμού της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων, που έχει ως θέμα για το 2011 «Μουσεία και Μνήμη» οργανώνει εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά. Το πρόγραμμα απευθύνεται σε παιδιά ηλικίας 10-15 ετών και φέρει τον ειδικό τίτλο « Ένα Μπαούλο γεμάτο Ιστορία. Πλέοντας με το Θωρηκτό Αβέρωφ». Το Μουσείο επέλεξε αυτή την ειδική θεματική καθώς φέτος συμπληρώνται 100 χρόνια από την ένταξη του ένδοξου θωρηκτού στο Πολεμικό Ναυτικό. Η ιστορία δύο παιδιών που ανακαλύπτουν ένα παλιό μπαούλο στην αποθήκη του σπιτιού τους, το οποίο περιέχει προσωπικά αντικείμενα και ενθυμήματα του προπάππου τους, που υπηρέτησε στο θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ» κατά τους Βαλκανικούς πολέμους, θα αποτελέσει το έναυσμα ώστε οι μικροί επισκέπτες να έρθουν σε επαφή με κειμήλια της εποχής (στολές, φωτογραφίες, επιστολές, ημερολόγια), να ταξιδέψουν στο χρόνο και να ξεδιπλώσουν τα γεγονότα εκείνης της περιόδου, γνωρίζοντας παράλληλα τη δράση και την ιστορία του ελληνικού θωρηκτού. Το πρόγραμμα θα πραγματοποιηθεί στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος στις 18 και 21 Μαΐου. Η συμμετοχή στο πρόγραμμα είναι δωρεάν. Απαιτείται τηλεφωνική προσυνεννόηση.

Πληροφορίες και κρατήσεις: Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων & Ξεναγήσεων Τηλ.: 210 4516264, 210 4516822 Για τους επισκέπτες του Μουσείου την Τετάρτη 18 Μαΐου η είσοδος θα είναι δωρεάν. 84

Ημερολόγιο Μουσείου TO NME HTAN EKEI Φωτογραφία: Δ. Παναγιωτόπουλος

Γενικό Επιτελείο Ναυτικού Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας

Την Τρίτη, 11 Ιανουαρίου 2011, πραγματοποιήθηκε η κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας από τον Αρχηγό Γεν Αντιναύαρχο Π.Ν. κ. Δημήτριο Ελευσινιώτη, στο Δώμα του ΓΕΝ. Στην εκδήλωση παραβρέθηκε η Πρόεδρος του ΝΜΕ.

Ένωση Ανώτατων Αξιωματικών Ναυτικού. Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας

Την Κυριακή, 16 Ιανουαρίου 2011, πραγματοποιήθηκε η εκδήλώση για την κοπή της βασιλόπιτας της Ενώσεως Αποστράτων Αξιωματικών του Ναυτικού στο Πολεμικό Μουσείο. Κατά την διάρκεια της εκδήλωσης ακούστηκαν τραγούδια από το Μουσικό Εργαστήρι της Νέας Φιλοθέης του Δήμου Αμαρουσίου υπό την διεύθυνση του κ. Αιμίλιου Γιαννακόπουλου ενώ απονεμήθηκαν βραβεία και τιμητικές διακρίσεις. Στην εκδήλωση παραβρέθηκαν η Πρόεδρος του ΝΜΕ και ο ναύαρχος κ. Παλούμπης. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ένωση Απόστρατων Αξιωματικών Λιμενικού Σώματος. Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας

Την Κυριακή, 16 Ιανουαρίου 2011, πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση της κοπής της πρωτοχρονιάτικης πίτας της Ενώσεως Αποστράτων Αξιωματικών του Λιμενικού Σώματος. Στην εκδήλωση παραβρέθηκαν η Πρόεδρος του ΝΜΕ και ο ναύαρχος κ. Παλούμπης. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Πανελλήνια Ένωση Πλοιάρχων Εμπορικού Ναυτικού. Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας

Την Τετάρτη, 19 Ιανουαρίου 2011, πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση για την κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας της ΠΕΠΕΝ. Την έναρξη της εκδήλωσης έκανε ο Γενικός Γραμματέας της Ενώσεως Cpt. Αχιλλέας Ταρλάμης ενώ μίλησαν ο Υπουργός ΥΘΥΝΑΛ κ. Διαμαντίδης και ο Πρόεδρος της Ενώσεως Cpt Γεώργιος Βλάχος. Στη συνέχεια απονεμήθηκαν βραβεία στους Πλοιάρχους που έσωσαν ανθρώπινες ζωές και ναυαγούς, υποτροφίες για μεταπτυχιακές σπουδές, βραβεία αριστευσάντων παιδιών Πλοιάρχων στις εξετάσεις των ΑΕΙ το 2010 και βραβεία στους Πλοιάρχους που αρίστευσαν στις εξετάσεις του 2010. Στην εκδήλωση παραβρέθηκε ο Ταμίας του Δ.Σ. του ΝΜΕ κ. Νικόλαος Αλαφασός. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Πανελλήνιος Όμιλος Ανοιχτής Θαλάσσης. Ετήσιος χορός

Το Σάββατο, 22 Ιανουαρίου 2011, πραγματοποιήθηκε ο ετήσιος χορός του Πανελλήνιου Ομίλου Ανοιχτής Θαλάσσης, στην «αίθουσα Αιγαίου» του Ομίλου, στο Μικρολίμανο. Φέτος ο όμιλος συμπλήρωσε 50 χρόνια από την ημερομηνία της ιδρύσεώς του (1961-2011). Στην εκδήλωση παραβρέθηκαν η Πρόεδρος του ΝΜΕ, ο Γεν. Γραμματέας και ο ναύαρχος Παλούμπης. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Πειραϊκός Σύνδεσμος. Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας

Την Κυριακή, 23 Ιανουαρίου 2011, πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση για την κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας του Πειραϊκού Συνδέσμου στην αίθουσα τελετών «Βαρώνου Κίμωνος Ράλλη» του Μεγάρου του Συνδέσμου. Στην εκδήλωση παραβρέθηκαν η Πρόεδρος του ΝΜΕ και ο ναύαρχος κ. Παλούμπης. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Λέσχη Αρχιπλοιάρχων. Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας

Την Πέμπτη, 27 Ιανουαρίου 2011, πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση για την κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας της Λέσχης Αρχιπλοιάρχων. Στην εκδήλωση παραβρέθηκε ο Ταμίας του Δ.Σ. του ΝΜΕ κ. Νικόλαος Αλαφασός. 86

Ελληνικός Σύνδεσμος Υποβρυχίων. Ετήσιος χορός

Την Παρασκευή, 18 Φεβρουαρίου 2011, πραγματοποιήθηκε ο ετήσιος χορός του Ελληνικού Συνδέσμου Υποβρυχίων στην αίθουσα εκδηλώσεων του Athens Golf Club. Όπως δήλωσε σε σύντομο χαιρετισμό ο Πρόεδρος του Συνδέσμου Υποναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Ναπολέων Γενοβέλης στους παρευρισκόμενους «η συμμετοχή σας μας δίνει τη δύναμη να προσπαθήσουμε ακόμα περισσότερο για καλύτερη οργάνωση και εκτέλεση και άλλων εκδηλώσεων στο μέλλον. Στην εκδήλωση παραβρέθηκαν η Πρόεδρος του ΝΜΕ και ο Γεν. Γραμματέας Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Τιμόθεος Μασούρας. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Μουσείο Μπενάκη. Παρουσίαση βιβλίου

Την Τρίτη, 22 Φεβρουαρίου 2011, πραγματοποιήθηκε η παρουσίαση του βιβλίου «Francesco Saverio Altamoura – ο Βίος και το Έργο του» στο Μουσείο Μπένακη. Το βιβλίο παρουσίασαν οι κ.κ. Άγγελος Δεληβοριάς, Διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, Μανόλης Βλάχος, Καθηγητής Ιστορίας Τέχνης του Πανεπιστημίου Αθηνών και Λίλα Μαραγκού, Ομότιμη Καθηγήτρια Κλασσικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Στην εκδήλωση παραβρέθηκαν η Πρόεδρος του ΝΜΕ και ο ναύαρχος κ. Παλούμπης. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη. Στρατής Τσίρκας 1911-1980

Τη Δευτέρα, 28 Μαρτίου 2011, πραγματοποιήθηκε στο «Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη» αφιέρωμα στον Στρατή Τσίρκα, έναν από τους πιο αξιόλογους πεζογράφους της μεταπολεμικής γενιάς, τα έργα του οποίου εισήγαγαν ένα τολμηρό και πειραματικό μοντερνισμό στα ελληνικά γράμματα. Κατά την διάρκεια της εκδήλωσης χαιρετισμό απεύθυνε η Πρόεδρος της Βιβλιοθήκης του Ιδρύματος κα Μαριλένα Λασκαρίδου ενώ μίλησαν ο κριτικός λογοτεχνίας κ. Αλέξης Ζήρας και ο σκηνοθέτης κ. Ροβήρος Μανθούλης. Αποσπάσματα από έργα του συγγραφέα διάβασαν οι ηθοποιοί Μάντυ Λάμπου και Γωγώ Μπρέμου. Στην εκδήλωση παραβρέθηκε η Πρόεδρος του ΝΜΕ. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ρότες Ναυτικού Πολιτισμού

Τη Δευτέρα, 28 Μαρτίου 2011, πραγματοποιήθηκε μία ενδιαφέρουσα όσο και πρωτότυπη θεματική εκδήλωση με τίτλο «Ρότες Ναυτικού Πολιτισμού», συνδιοργάνωση της Βιβλιοθήκης του Ιδρύματος Ευγενίδου, της Βιβλιοθήκης Ναυτικού Πολιτισμού, του ΣΑΣΜΥΝ και του Ομίλου Ερετών. Στην εκδήλωση παραβρέθηκε ο ναύαρχος κ. Παλούμπης. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Σύνδεσμος Αποφοίτων ΣΜΥΝ. Κοπή πρωτοχρονιάτικης πίτας

Την Κυριακή, 9 Ιανουαρίου 2011, πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση της κοπής της πρωτοχρονιάτικης πίτας της ΣΑ/ΣΜΥΝ στην αίθουσα εκδηλώσεων του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Κατά την διάρκεια της εκδήλωσης χαιρετισμό απεύθυναν η Πρόεδρος του ΝΜΕ και ο Πρόεδρος ΣΑ/ΣΜΥΝ επστης ε.α. Ελ. Σφακτός και στην συνέχεια βραβεύτηκαν αριστούχοι μαθητές της ΣΜΥΝ. Την εκδήλωση ομόρφυναν οι φωνές της παιδικής χορωδίας του Δήμου Παπάγου υπό τη διεύθυνση του κ. Ορέστη Χατζηνάκη. Ακολουθεί ο χαιρετισμός της Προέδρου του ΝΜΕ: «Κυρίες και Κύριοι. Απόφοιτοι της Σ.Μ.Υ.Ν. καλωσορίσατε στο σπίτι σας. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος και εγώ προσωπικά αισθανόμαστε υπερήφανοι που σας υποδεχόμαστε στις εγκαταστάσεις του Ναυτικού Μουσείου για την κοπή της Πρωτοχρονιάτικης Βασιλόπιτας του Συνδέσμου σας και σας ευχόμαστε να έχετε όλοι σαν Σύνδεσμος και καθένας ξεχωριστά, μιαν ευτυχισμένη και χαρούμενη χρονιά. Όπως όλοι γνωρίζετε σκοπός του Ναυτικού Μουσείου είναι η παρουσίαση και η προβολή των κειμηλίων εκείνων που σηματοδοτούν τη ναυτική ιστορία της χώρας μας και αναδεικνύουν τη ναυτική της παράδοση. Μια θαλασσινή παράδοση πολύ πιο μακροχρόνια από τα περισσότερα έθνη της γης. Τη ναυτική αυτή ιστορία και παράδοση εσείς την υπηρετήσατε στη ζωή σας. Κι αν υπήρξατε τυχεροί και δεν χρειάστηκε να υπηρετήσετε σε πολεμική περίοδο, αυτό δεν σημαίνει πως η προσφορά σας στη θαλασσινή διαδρομή της χώρας είναι μικρότερη ή λιγότερο ενδιαφέρουσα. Υπήρξατε η ραχοκοκαλιά του Πολεμικού μας Ναυτικού και ζήσατε μέσα στα πλοία και τις υπηρεσίες του Στόλου έτοιμοι να υπερασπισθείτε κάθε στιγμή τη θαλασσινή αξιοπρέπεια της χώρας μας. Σας αντιλαμβανόμαστε σαν εκείνους που είχαν την τιμή για μια περίοδο να κρατήσουν τη σκυτάλη της ναυτοσύνης της φυλής μας, που έρχεται απ’ τα βάθη των αιώνων της ιστορίας και να την παραδώσετε αργότερα στους νεότερούς σας. Είναι αυτή η ίδια σκυτάλη που κρατήθηκε απ’ τους ναυμάχους ναυτικούς του γένους μας σ’ όλες τις φάσεις της μακραίωνης ιστορίας μας. Να λοιπόν που σήμερα ξεκινάτε συμβολικά το 2011 σε ένα περιβάλλον στη δημιουργία του οποίου έχετε και σεις την προσωπική σας συμβολή και γι αυτό πρέπει να το θεωρείτε δικό σας, ανάμεσα σε αντικείμενα που σε πολλούς από σας θα θυμίζουν αυτό το κομμάτι της ζωής σας. Είμαι βέβαιη πως καθένας κάτι θα βρει που θα τον ξαναφέρει πίσω στα χρόνια της νιότης του, όταν

Επίδοση πίτας στη Μ. Λιβανίου τιμής ένεκεν για την πολυετή προσφορά της στην πρόνοια ΕΑΑΝ με έμφαση στην αιμοδοσία

το αίμα έβραζε κι η υπηρεσία στα πλοία, που προσφερόταν με αυταπάρνηση, δεν αποτελούσε επάγγελμα, αλλ’ έμοιαζε περισσότερο με καθήκον, με ιδέα, με μια αέναη σκοπιά στις θαλασσινές Θερμοπύλες της πατρίδας μας. Ναι, ένας θυρεός, ένα τιμόνι, μια άγκυρα, μια μηχανή, μια τορπίλη, όλο και κάτι θα βρεθεί, που να σας ταξιδέψει νοερά πίσω, στα χρόνια της ενεργού σας υπηρεσίας. Αγαπητά μέλη του ΣΑ/ΣΜΥΝ. Στους δύσκολους και χαλεπούς καιρούς που περνά η πατρίδα μας, οι νεώτεροι προσβλέπουν στη σοφία της ηλικίας σας, σαν πυξίδα ωριμότητας, σαν σταθερό φάρο που δείχνει το δρόμο προς την έξοδο, απ’ το μάτι του κυκλώνα που έχουμε πέσει. Κι όπως τότε, όταν ταξιδεύατε τα πλοία μας αντιμετωπίζατε άφοβα και με επιδεξιότητα τις φουρτούνες, έτσι και σήμερα περιμένουμε να μας δείξετε το δρόμο της υπομονής και της φιλοσοφημένης στωικότητας, μέχρι το βαπόρι να ξαναβρεί τη γαλήνια ρότα του ταξιδιού του. Απ’ τη θέση της Προέδρου του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος χαιρετίζω την πρωτοβουλία σας να συναχθείτε σήμερα στο Μουσείο σας και σας ευχαριστώ γιατί μας δίνετε δύναμη να συνεχίσουμε το δύσκολο και εθελοντικό έργο που υπηρετούμε, πολλοί από εμάς περισσότερο από 25 χρόνια. Σας εύχομαι: Χαρούμενο και παραγωγικό τον Νέο Χρόνο». 87

Χ Ρ Η Μ ΑΤ Ι Κ Ε Σ Δ Ω Ρ Ε Ε Σ Εκφράζουμε τις θερμές μας ευχαριστίες στους κάτωθι αναφερόμενους για την οικονομική τους συνεισφορά προς το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος για την συνέχιση της λειτουργίας του. • Η εταιρεία LASKARIDIS SHIPPING COMPANY Ltd προσέφερε 40.000,00 ευρώ. • Η κα Ελένη Παπασηφάκη προσέφερε 300,00 ευρώ. • Η εταιρεία VANOS SA προσέφερε 1.000,00 ευρώ, ετήσια οικονομική εισφορά.

ΔΩΡΕΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΩΛΗΤΗΡΙΟ • Η ζωγράφος και μέλος του Μουσείου κα Ζήνα Λιναρδάκη, προσέφερε στο πωλητήριο του Μουσείου, πίνακα ελαιογραφία διαστ. 40 εκ. x 30 εκ. με θέμα: Εμπορικά πλοία στη ράδα προς πώληση για την ενίσχυση των οικονομικών του Μουσείου.

ΝΕΑ ΜΕΛΗ Μεταξάς Δημήτριος

Καθηγητής στο City Unity of Seatlle

Αναστασόπουλος Νικόλαος

Λέκτορας Νεώτερης Ελληνικής Ιστορίας Παν/μιου Ιωαννίνων

Δαμίγου Ματίνα

Συνταξιούχος εκπαιδευτικός

Πιτσιλιού Σεβαστή

Δημόσιος Υπάλληλος

Θεοφίλου Αναστάσιος

Ιδιωτικός Υπάλληλος

Σοφιανός Νίκος

Ορκωτός Ελεγκτής Λογιστής

Καπέτου Λένα Καμπάνης Γεώργιος

Ορκωτός Ελεγκτής Λογιστής

Δ Ω Ρ Ε Ε Σ Ε Κ Θ Ε Μ ΑΤ Ω Ν Κ Α Ι Α Ρ Χ Ε Ι Α Κ Ο Υ ΥΛ Ι Κ Ο Υ Δώρησαν στο Μουσείο και τους ευχαριστούμε θερμά: • • • • •

Ο κ. Yury D. Priakhin, Πλοίαρχος του Ρωσικού Ναυτικού και καθηγητής ιστορίας στην Ακαδημία Ρωσικού Πολεμικού Ναυτικού της Αγίας Πετρούπολης, με την ευγενική μεσολάβηση του μέλους μας κ. Πάνου Στάμου, ένα αναμνηστικό μετάλλιο, το οποίο εξεδόθη για τη συμπλήρωση 300 ετών του Ρωσικού Πολεμικού Ναυτικού. Ο κ. Γεώργιος Μόραλης, πηλίκια και εξαρτήματα στολών καθώς και αναμνηστικά που αποκτήθηκαν κατά την σταδιοδρομία του στο Πολεμικό Ναυτικό. Ο κ. Θεόδωρος Παπαλεξόπουλος, έναν πίνακα της ζωγράφου και μέλους μας Ζήνας Λιναρδάκη με θέμα το θωρηκτό Γ. Αβέρωφ στον όρμο του Π. Φαλήρου. Ο κ. Παναγιώτης Γερολυμάτος, έναν παλαιό τηλεβόα, σειρά καρτ-ποστάλ των αρχών του 20ου αι. που απεικονίζουν λιμάνια από το Ιόνιο μέχρι τον Πόντο και πλήθος φωτογραφιών από διάφορες περιόδους της ναυτικής μας ιστορίας. Ο κ. Κωνσταντίνος Φιλίππου, πολυάριθμα σχέδια εμπορικών πλοίων που εκτείνονται χρονικά από το 1924 έως το 1994 και προέρχονται από το προσωπικό του αρχείο.

Δωρεά ενός σπάνιου εγχειριδίου από τον Αλέξανδρο Παπαδόγκωνα

τ. Υπουργός Ναυτιλίας και Πρόεδρος του Ναυτικού Ομίλου Ελλάδος κ. Αλέξανδρος Παπαδόγκωνας δώρισε στην βιβλιοθήκη του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος ένα σπάνιο εγχειρίδιο που θα αποτελέσει μια σημαντική πηγή για τους ερευνητές που την επισκέπτονται. Πρόκειται για τις σημειώσεις των μαθημάτων ναυτικού ονοματολογίου εξαρτισμού

των πλοίων και κυβερνητικής τα οποία δίδασκε στο πρώτο έτος της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων το σχολικό έτος 1884-1885 ο τότε Πλωτάρχης Η. Φ. Κανελλόπουλος, τότε Διοικητής της Σχολής. Το εγχειρίδιο έχει τυπωθεί στο λιθογραφείο ΤΡΟЇΣ του Πειραιά. Τον ευχαριστούμε θερμά για την δωρεά του και το γενικότερο ενδιαφέρον του για το έργο του ΝΜΕ.

Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος συγχαίρει για την εκλογή τους και εύχεται καλή επιτυχία στο έργο τους στα νέα Διοικητικά Συμβούλια της HELMEPA και του Ναυτικού Μουσείου Λιτοχώρου. Δ.Σ. HELMEPA Πρόεδρος Αντιπρόεδρος Γεν. Γραμματέας Ειδ. Γραμματέας Ταμίας Αναπληρωτής Ταμίας Μέλη

Δ.Σ. Ναυτικού Μουσείου Λιτοχώρου Δρ. Ιωάννης Δ. Κούστας Γιώργος Α. Γράτσος Δημήτριος Κ. Λεμονίδης Μαρία-Χριστίνα Ι. Κτιστάκη Νικόλαος Θ. Μπαφαλούκος Μιχάλης Γ. Δαλακούρας Πήτερ Γ. Λιβανός Ειρήνη Σ. Νταϊφά Νικόλαος Α. Παππαδάκης Πλοίαρχος Ιάκωβος Α. Περαντινός Νικόλαος Α. Τσαβλίρης Πλοίαρχος Ιωάννης Ν. Χαλάς Μιχαήλ Δ. Χανδρής

Πρόεδρος Αντιπρόεδρος Γεν. Γραμματέας Ταμίας Μέλη

Νικόλαος Βλαχόπουλος Αθανάσιος Καρπώνης Δημήτριος Παρτάλας Σταύρος Ρηγόπουλος Κωνσταντίνος Αδαμόπουλος Γεώργιος Βακλαβάς Νικόλαος Παπαϊωάννου Ευάγγελος Παπαδημητρίου Ιωάννης Τριανταφύλλου Χρήστος Φελώνης

Μία συγκινητική εκδήλωση στο Υπουργείο Θαλασσίων Υποθέσεων, Νήσων και Αλιείας

Στις

8 Απριλίου 2011 ο Υπουργός Θαλασσίων Υποθέσεων, Νήσων και Αλιείας Γιάννης Διαμαντίδης απένειμε «Τιμής Ένεκεν» το δίπλωμα Πλοιάρχου Γ’ Τάξης στον Χρήστο-Κων/νο Μουστάκα, ο οποίος δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει τις σπουδές του εξαιτίας ενός σοβαρού ατυχήματος. Ο Υπουργός ΘΥΝΑΛ Γ. Διαμαντίδης του ευχήθηκε «δύναμη, πίστη στο θεό και αισιοδοξία» και σύντομη αποθεραπεία. Μετά τις ευχές του κ. Υπουργού στον κ. Μουστάκα, προσθέτουμε και τις δικές μας ευχές να ξεπέρασει γρήγορα το πρόβλημά του.

Δωρεά μιας σπάνιας έκδοσης από τον Δημήτριο Δούση

Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Δημήτριος Δούσης, μέλος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, προσέφερε μία σπάνια έκδοση η οποία θα πλουτίσει την Βιβλιοθήκη του Μουσείου. Πρόκειται για το «Ονοματολόγιον Ναυτικόν» του 1884, το οποίο συντάχθηκε

από τους Πλωτάρχες Λ. Παλάσκα, Α. Κουμελά και τον Καθηγητή του Πανεπιστημίου Φιλίππου Ιωάννου. Η παραδοχή του ονοματολόγιου έγινε με διάταγμα του Όθωνα την 1η Οκτωβρίου του 1858. Τον ευχαριστούμε θερμά για την προσφορά του και τη συμπαράστασή του στο έργο του ΝΜΕ.

Δύο νέα εκθέματα στην μόνιμη συλλογή του Ν.Μ.Ε. Το Δεκέμβριο του 2010 παρουσιάστηκαν στην αίθουσα της αρχαίας εποχής του Ν.Μ.Ε. τα μοντέλα της αρχαίας Τριήρους και του βυζαντινού Δρόμωνα του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος.

Την

επιστημονική έρευνα και κατασκευή των ομοιωμάτων επιμελήθηκε ο έγκριτος ακαδημαϊκός, καθηγητής του ΕΜΠ κος Θεοδόσιος Π. Τάσιος με την υποστήριξη του Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος και της Εταιρείας Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας. Σκοπός της κατασκευής των ομοιωμάτων των δύο ιστορικών τύπων πλοίων είναι η διάδοση και προβολή στο ευρύ κοινό της Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας. Το Τεχνικό Επιμελητήριο, μετά την όμορφη παρουσίαση των δύο ομοιωμάτων και την αξιοποίησή τους από το Μουσείο, αποφάσισε να τα παραχωρήσει με μόνιμο πλέον δανεισμό στο Μουσείο αφού εκπληρούται έτσι ο εκπαιδευτικός σκοπός της κατασκευής τους.

Τους ευχαριστούμε θερμά.

Εκθέσεις

τέχνης μελών

Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

Σούλα Ξένου-Κοκολέτσου

Σούλα Ξένου Κοκολέτσου παρουσίασε την τελευταία της έκθεση στον χώρο τέχνης art gallery café, στη Βούλα, από τις 14 Μαρτίου έως τις 14 Απριλίου 2011, αποσπώντας πολλά θετικά σχόλια και κριτικές. Η ζωγραφική της εμπνέεται από την φύση και την αποτυπώνει πάνω σε πλέξι-γκλας. Τελευταία έφτιαξε και έργα εμπνευσμένα από την αρχαία Ελλάδα. Έχει τιμηθεί με το 1ο βραβείο από την Ευρωπαϊκή Εταιρεία Επιστημόνων, Καλλιτεχνών και Λογοτεχνών και έχει παρουσιάσει το έργο της σε πολλές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις. Την συγχαίρουμε και της ευχόμαστε καλή συνέχεια στο «πολύχρωμο» και δημιουργικό της έργο.

Χρύσα Δελαπόρτα

ην Δευτέρα, 7 Φεβρουαρίου 2011, πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια της έκθεσης της Χρύσας Δελαπόρτα με τίτλο «Ταξιδεύοντας με πανιά και ατμό» στη Ναυτιλιακή Λέσχη Πειραιώς. Η ζωγράφος, αυτοδίδακτη χωρίς σχολές και τους περιορισμούς που τις συνοδεύουν,δίνει ζωή στις εικόνες που αγαπάει και σε εμάς τη γοητεία και ικανοποίηση της τέλειας εικόνας και του ρομαντισμού που ήταν κάπου μέσα μας κρυμμένα. Εικόνες τόσο όμορφες και άριστες στις λεπτομέρειες τους, που δείχνουν πως είναι «βιωμένες» και αναπλασμένες από την ευαισθησία και την αγάπη της Χρύσας για το «μπλε» και τα όμορφα σκαριά από το πρόσφατο παρελθόν, που περήφανα συνεχίζουν την ρότα τους, τις αριστοτεχνικές υπερκατασκευές τους. Ατενίζοντας ένα πίνακα της Χρύσα βρίσκεσαι αμέσως στην

απεραντοσύνη του μπλε, στην ορμή των κυμάτων, στην περηφάνια των σκαριών και των καπεταναίων τους. Με την δουλειά της που εδώ και χρόνια ακούραστα, αυτο-

δίδακτα, εξελίσσει και ανεβάζει σε ψηλότερους στόχους και θεώρηση, συμβάλλει στην διατήρηση και στο μεγάλωμα της αγάπης μας για τη θάλασσα, τα σκάφη, την ναυτοσύνη,

τα ταξίδια που πάντα σχεδιάζουμε αλλά ποτέ δεν κάνουμε. Της ευχόμαστε να συνεχίσει να μας ταξιδεύει με τα ρομαντικά χρώματα της θαλασσινής της παλέτας.

προσκληση Νίκος Γιαννακόπουλος

ην Παρασκευή, 20 Μαΐου 2011, και ώρα 20.00, θα πραγματοποιηθούν τα εγκαίνια της έκθεσης του μέλους μας κ. Νίκου Γιαννακόπουλου, στον εκθεσιακό χώρο “EXTRAN” - Καυταντζόγλου 5 και Πατησίων, 1ος όροφος, στα Πατήσια. Ο Νίκος Γιαννακόπουλος δημιουργεί κατασκευές και όμορφες συνθέσεις χρησιμοποιώντας παλιά ναυτική ξυλεία και διάφορα άλλα υλικά που προέρχονται από καρνάγια και διαλυτήρια. Στα πλαίσια της έκθεσης θα γίνει εκδήλωση αφιερωμένη στον ποιητή της θάλασσας Νίκο Καβαδία, με απαγγελία ποιημάτων και μουσική. Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 6 Ιουνίου 2011 (καθημερινά, 19.00-22.00). Ευχόμαστε καλή επιτυχία στον κ. Γιαννακόπουλο και τον συγχαίρουμε για τις καλαίσθητες δημιουργίες του.

Ανακήρυξη της Άννας Μπενάκη-Ψαρούδα σε Ακαδημαϊκό

τις 25 Ιανουαρίου 2011 η Ακαδημία Αθηνών ανακήρυξε την Άννα Μπενάκη - Ψαρούδα ως τακτικό μέλος της, στην έδρα του Ποινικού Δικαίου (Τάξη των Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών). Τη νέα Ακαδημαϊκό προσφώνησε ο πρόεδρος της Ακαδημίας, Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, και, στη συνέχεια, ο Ακαδημαϊκός Επαμεινώνδας Σπηλιωτόπουλος παρουσίασε το επιστημονικό εν γένει έργο της. Ακολούθησε ομιλία της Άννας Μπενάκη - Ψαρούδα με θέμα «Ευρωπαϊκή ενοποίηση και Ποινικό Δίκαιο. Παλαιοί και νέοι προσανατολισμοί». Στην ομιλία της, μεταξύ των άλλων, ανέφερε ότι η μεγάλη πρόκληση που αντιμετωπίζει σήμερα το Ποινικό Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι η εξασφάλιση ισορροπίας ανάμεσα σε δύο θεμελιώδη δικαιώματα του Ευρωπαίου πολίτη: την προστασία της προσωπικής του ασφάλειας και ταυτοχρόνως το σεβασμό των ελευθεριών του. Ακόμη, επεσήμανε ότι «η εγκληματικότητα απειλεί σοβαρά την Ευρώπη και βρίσκεται στο στόχαστρο της ευρωπαϊκής ποινικής νομοθεσίας. Η καταπολέμησή της όμως οδηγεί αναγκαστικά στη λήψη σκληρών μέτρων ποινικής καταστολής, που με δυσκολία συμβιβάζονται με τις αρχές του κράτους δικαίου. Το Ποινικό Δίκαιο των κρατών-μελών, τα οποία καλούνται να ενσωματώσουν τη νομοθεσία αυτή στα εθνικά τους δίκαια, δέχεται συνεπώς προκλήσεις που οδηγούν σε αναπροσανατολισμό των στόχων του, ενώ η ποινική επιστήμη καλείται να αναλάβει καθοδηγητικό ρόλο, υπερβαίνοντας την εξάρτησή της από τα εθνικά δίκαια. Οφείλει να γίνει πραγματικά ευρωπαϊκή και να οδηγήσει στη συγκρότηση μιας ευρωπαϊκής αντέγκληματικής πολιτικής που θα εξασφαλίζει ότι η Ευρώπη θα λειτουργεί πράγματι, όπως εξαγγέλλεται, «ως χώρος ελευθερίας, ασφάλειας και δικαίου» με την ασφάλεια ορόθετημένη μεταξύ ελευθερίας και δικαίου».

Ανακοίνωση Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, τόσο για οικονομικούς όσο και για οικολογικούς λόγους, προσπαθεί να περιορίσει κατά το δυνατόν την αποστολή έντυπων προσκλήσεων. Θα σας παρακαλούσαμε θερμά να μας βοηθήσετε σε αυτήν την προσπάθεια, στέλνοντάς μας την ηλεκτρονική σας διεύθυνση ή αριθμό φαξ και τα στοιχεία σας στο nme@ath.forthnet.gr ή στο 210 45 12 277. Ευχαριστούμε πολύ για την ανταπόκριση και την κατανόησή σας.

BAPOMETPO Γράφει ο Σκάπουλος

Αγαπητές φίλες & φίλοι.

Στο Αϊβαλί (Κυδωνιές) λειτούργησε η Ακαδημία από το 1800. Ήταν λαμπρή διώροφος οικοδομή σχήματος παραλληλογράμου με διαστάσεις 50 μέτρα x 30 μέτρα, στο μέσο της οποίας υπήρχε κήπος με άφθονο πόσιμο νερό από δεξαμενή, υπήρχε μεγάλη στοά μπρός από τις αίθουσες με θέα τον κήπο, στο ισόγειο υπήρχαν εστιατόριο, αποθήκες και 72 θαλάμους προς χρήση των πολυαρίθμων ξένων μαθητών, υπήρχε ιδιαιτέρα αίθουσα εργαστηρίου φυσικών επιστημών, 2 αίθουσες βιβλιοθήκης και αίθουσα ομαδικής προσευχής. Η πιο αξιόλογος αίθουσα ήταν το μεγάλο αμφιθέατρο των επιστημών με θέα προς τον κήπο και την θάλασσα.

αρά το γεγονός ότι τα θέματα της οικονομίας είναι εκείνα που μονοπωλούν το ενδιαφέρον της κοινωνίας, ίσως επειδή έχουν και άμεσες επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή των πλατιών λαϊκών μαζών, εν τούτοις πάντα βρίσκουμε κι άλλα θέματα με τα οποία παθιαζόμαστε, κονταροχτυπιόμαστε και αλληλοκατηγορούμαστε, έτσι για να μην ξεχνάμε τα χαρακτηριστικά της φυλής μας. Με την ευκαιρία μιας τηλεοπτικής εκπομπής που διαπραγματεύεται την επανάσταση του 1821 έχει ξεκινήσει πάλι ένας θόρυβος με απαντήσεις και ανταπαντήσεις, επιστολές στις εφημερίδες και ένα απίθανο ορυμαγδό σχολίων και αναρτήσεων στους διαδικτυακούς ιστότοπους. Υπέρμαχοι και πολέμιοι συγκρούονται (λεκτικά), οι μεν υπερασπιζόμενοι το δικαίωμα της ˝αντικειμενικής και επιστημονικής˝ ενημέρωσης, οι δε αναθεματίζοντας τους βέβηλους που τάραξαν την ˝καθιερωμένη˝ οπτική της ιστορίας. Όπως πάντα η συζήτηση πηγαίνει στα άκρα. Ο σοβαρός διάλογος και η ψύχραιμη αποτίμηση είναι ζητούμενο, μη ευρισκόμενο. Είναι αλήθεια πως στο παρελθόν είχαν επίσης υπάρξει καυτές ανταλλαγές χαρακτηρισμών και επιθέτων με έναυσμα την οπτική θεώρηση της ελληνικής επανάστασης. Επομένως το πεδίο της σύγκρουσης είναι παλιό, απλά κάθε φορά αλλάζουν οι αντίπαλοι και ενδεχομένως αλλάζει και το κίνητρο. Ως παράδειγμα θα αναφέρω μια παλιά θεωρία που είχε καλλιεργηθεί και υποστηριχτεί με αληθινά παραδείγματα και αναφορές, με βάση την οποία: «Την ελληνική επανάσταση το 1821 την πραγματοποίησε ο λαός και το προλεταριάτο, παρά τη θέληση των ˝βολεμένων˝ κοτζαμπάσηδων, των πλούσιων και του κλήρου» Ήταν μια θεωρία ευκόλως εννοούμενης προέλευσης και κινήτρου, προς υποστήριξη της οποίας μπορούν να αντληθούν πολλά μεμονωμένα παραδείγματα από τα εννέα χρόνια που διήρκεσε η ελληνική επανάσταση. Καταρρίπτεται όμως πολύ εύκολα με την παρουσίαση των καταλόγων των μυημένων στη Φιλική Εταιρεία που περιλαμβάνουν, κυρίως αν όχι αποκλειστικά, εύπορους εμπόρους, ανθρώπους υψηλής καταγωγής με μεγάλες περιουσίες και κοινωνική επιρροή σ’ όλα τα κέντρα διασποράς του ελληνισμού και στα κυριότερα κέντρα πνευματικής άνθησης του σημερινού ελληνικού χώρου. Όσον αφορά τον κλήρο

είναι πασίδηλο ότι κατά την επανάσταση είχε τον μεγαλύτερο αναλογικά αριθμό θυμάτων από όλες τις κοινωνικές τάξεις και ομάδες. Η θεωρία αυτή έπαψε να υποστηρίζεται, από τη δεκαετία του ’80 ακόμα κι από εκείνους που τη φαντάσθηκαν και την προώθησαν. Η αλήθεια είναι πως η ελληνική επανάσταση του 1821 ήταν ένα μακρύ χρονικά ιστορικό γεγονός, κράτησε εννιά χρόνια και πολυσύνθετο στη φύση και τη διαμόρφωσή του. Δεν είναι καθόλου εύκολο να γίνει αντιληπτό πως ένας μικρός λαός μέσα στα 400 χρόνια σκλαβιάς διατήρησε την εθνική του αυτοσυνειδησία, έστω και σε λανθάνουσα μορφή, έστω σε μορφή σπίθας μέσα στη στάχτη και εξεγέρθηκε αναζητώντας την ελευθερία του όταν οι συνθήκες ωρίμασαν και το επέτρεψαν. Μέσα σ’ αυτό όμως το φαινόμενο υπάρχουν πάρα πολλές φωτεινές και σκιασμένες πλευρές, υπάρχουν πράξεις άφθαστου ηρωισμού, αλλά και πράξεις καταισχύνης. Υπάρχουν συμφέροντα των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων που εμπλέκονται και διακυβεύονται, ενώ παράλληλα εκδηλώνεται και σημαντική ευρωπαϊκή υποστήριξη, χωρίς την οποία η ελληνική επανάσταση θα είχε καταπνιγεί. Υπάρχει τέλος ένα παιγνίδι εξουσίας και επιρροών το οποίο παρασύρει τους κατά κανόνα απαίδευτους αλλά αγνούς στην ψυχή μαχητές της ελευθερίας, το οποίο φουντώνει και κορυφώνεται σ’ έναν ανελέητο εμφύλιο πόλεμο που χωρίζει αδέλφια και τα τοποθετεί σε διαφορετικά στρατόπεδα. Όταν λοιπόν προσπαθείς ένα τόσο πολύπλοκο ιστορικό γεγονός να το απλοποιήσεις και να το χωρέσεις στις ανάγκες ενός μικρού αριθμού βραχυχρόνιων τηλεοπτικών επεισοδίων είναι επόμενο ότι θα παραλείψεις ή θα τονίσεις λιγότερο καταστάσεις ή ιδέες που σου φαίνονται σχετικά δευτερεύουσες. Είναι δε απολύτως κατανοητό ότι αν την ίδια εργασία ανέθετες σε δέκα διαφορετικές ομάδες ιστορικών θα κατέληγες σε δέκα διαφορετικές εξιστορήσεις του ίδιου φαινομένου, διότι κάθε ομάδα θα είχε τη δική της εκτίμηση για το άλφα ή το βήτα γεγονός. Από το σημείο όμως αυτό που ο καθένας από εμάς, που είμαστε απλοί ναυτικοί και όχι ιστορικοί, έχει τη δική του θεώρηση της ιστορίας, επειδή έτσι την αντιληφθήκαμε όταν πηγαίναμε στο σχολείο μικροί, ή επειδή έτσι έπρεπε να μας τη μάθουν, μέχρι του σημείου να αμφισβητούμε τη σοβαρότητα και την επιστημονική αξιοπιστία διαπρεπών καθηγητών, υπάρχει μεγάλη απόσταση που, λογικά, δεν καλύπτεται. Ακόμα δε χειρότερα αντιμετωπίζουμε τα πράγματα, όταν προσπαθούμε πίσω από κάθε άποψη που δεν ταιριάζει με τη δική μας να ανακαλύψουμε κάποιο συνωμοσιολογικό κίνητρο, κάποια κρυμμένη ανομολόγητη αιτία, λόγω της οποίας η άποψη αυτή διατυπώνεται. Η ιστόρηση ενός γεγονότος, ακόμα κι ένας Σκάπουλος το ξέρει και μάλιστα ενός σύνθετου γεγονότος όπως η ελληνική επανάσταση του 1821, επιδέχεται μια πληθώρα

ερμηνειών. Αυτή ακριβώς είναι η επιστήμη των ιστορικών. Έτσι, θα μπορούσες να έχεις σεβαστούς επιστήμονες ιστορικούς να διαφωνούν σ’ ένα τραπέζι διαλόγου για το άλφα ή βήτα κίνητρο μιας συγκεκριμένης πράξης. Αυτό δεν σημαίνει πως κάποιος ή κάποιοι απ’ αυτούς είναι λιγότερο σεβαστοί απ’ τους άλλους επειδή δεν συμφωνούν μαζί μας, ή ακόμα χειρότερα πως κάποιοι προωθούν μια ιδέα για ιδιοτελείς σκοπούς. Επειδή η διατύπωση των ιδεών και μάλιστα τέτοιων ιδεών δεν είναι το forte ενός Σκάπουλου θα αναφερθώ σε λίγα παραδείγματα που μου φάνηκαν σημαντικά. «Η επανάσταση ξεκίνησε στις 25 Μαρτίου στην Αγία Λαύρα με την ευλογία των εξεγερμένων και των αρμάτων τους, από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό» Ναι είναι μύθος ! Η επανάσταση άρχισε νωρίτερα σε αρκετά σημεία της Πελοποννήσου, όπως στην Καλαμάτα, στο Αίγιο, στη Μάνη και φυσικά ακολούθησε την εξέγερση του Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία, που είχε ξεκινήσει τον Φλεβάρη. Στις 25 του Μάρτη ο Παλαιών Πατρών Γερμανός βρισκόταν στην Πάτρα όπου πραγματικά ευλόγησε τα άρματα των εξεγερμένων, αλλά εκεί και όχι στην Αγία Λαύρα. Έχει όμως καμία σημασία αυτή η αλήθεια και ο θόρυβος που ξέσπασε γύρω απ’ αυτήν; Θα μπορούσε μια τόσο ασυντόνιστη προσπάθεια, με τα μέσα εκείνης της εποχής, να ξεκινήσει τόσο συντονισμένα και άψογα μια συγκεκριμένη στιγμή; Επειδή δε για πρώτη φορά έγραψε για το γεγονός αυτό ο Γάλλος Πρόξενος στην Πάτρα Pouqueville, θα ήταν πολύ παράξενο εάν είχε λανθασμένη πληροφόρηση κι αντί για Πάτρα έμαθε στην Αγία Λαύρα; Που θα του φάνηκε και πιο λογικό, εκεί ψηλά στα Καλάβρυτα πιο μακριά από τις Οθωμανικές αρχές; Κι επιτέλους είναι κατακριτέα η προσπάθεια σύνδεσης της έναρξης της επανάστασης (την οποία ακολούθησαν αργότερα και έλληνες ιστορικοί) με ένα μεγάλο θρησκευτικό γεγονός, όπως είναι ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, με όλους τους συνειρμούς και τους συμβολισμούς που αυτή δημιουργεί; Αυτή άλλωστε είναι η ουσία και το νόημα της επανάστασης; «Το κρυφό σχολειό» Εάν με την έκφραση εννοούμε ένα σχολείο σε μια σπηλιά ή σε μια κατακόμβη, τότε πρόκειται περί μύθου. Εάν υπήρχε κάτι τέτοιο, που δεν μπορεί να αποκλεισθεί, δεν οφειλόταν σε απαγόρευση από τις δυνάμεις κατοχής, αλλά πιθανόν σε τοπική ένδεια και έλλειψη οικήματος. Υπήρχαν σχολεία του ελληνισμού κατά τη διάρκεια της σκλαβιάς. Εκείνη όμως που ήταν κρυφή και που διεξαγόταν με κίνδυνο αποκεφαλισμού του δασκάλου, του καλόγερου του κληρικού, ήταν η διδασκαλία και η καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης. Ήταν αυτή που κράτησε μέσα στις ψυχές των σκλάβων τη συνείδηση ότι αποτελούσαν ένα άλλο έθνος με δοξασμένη ιστορία, με μεγαλεία του παρελθόντος και ότι έπρεπε να μην τα ξεχάσουν και να διεκδικήσουν πάλι να ξαναπιάσουν στα χέρια τους το νήμα της ιστορίας τους. Μ’ αυτήν την έννοια σε ˝κρυφό

σχολειό˝ δίδασκε κι ο Γεώργιος Μαγκάκης τους φοιτητές της Νομικής κατά τη διάρκεια της επτάχρονης πρόσφατης δικτατορίας. Τέλος θα αναφέρω κι ένα τρίτο παράδειγμα που σόκαρε τους θεατές των τηλεοπτικών επεισοδίων. Αναφέρθηκε ότι κατά την αρχική εξέγερση στην Πελοπόννησο εσφάγησαν 20.000 μωαμεθανοί, εκ των οποίων 8.000 στην κατάληψη της Τριπολιτσάς. Θα ήταν ανόητο εκ μέρους ημών των αδαών να τολμήσουμε να αμφισβητήσουμε τους αριθμούς. Ίσως θα ήταν προτιμότερο να αντιπαρατεθεί το συμβάν με τις σφαγές που έλαβαν χώρα στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη, στο Αϊβαλί, στη Ρόδο, στην Κύπρο. Ίσως δε, θα ήταν καλλίτερα αν τονιζόταν το γεγονός πως από τη μια πλευρά έχεις απόκληρους της ζωής που χωρίς οργάνωση, χωρίς μέσα, μόνο με την απελπισία ότι μια τέτοια ζωή που ζουν δεν αξίζει, ξεσηκώνονται και βλέπουν όλους τους μωαμεθανούς σαν μισητούς εχθρούς, σαν αντιπροσώπους ενός καταπιεστικού και αιμοσταγούς καθεστώτος και έτσι αντιδρούν με το τυφλό ένστικτο της εκδίκησης. Αντίθετα από την άλλη πλευρά έχεις μια αυτοκρατορία, με πληθώρα μέσων, με θεσμούς και οργάνωση, που εσκεμμένα και κατόπιν σχεδίου προβαίνει σε εξανδραποδισμό μιας μερίδας των ˝υπηκόων˝ της, αναγνωρίζοντας ακόμα κι αυτή την εθνική συνάφεια, την εθνική ταυτότητα που τους συνδέει με τους εξεγερμένους, αυτήν που αργότερα θα αμφισβητήσουν κάποιοι επιφανείς ευρωπαίοι ιστορικοί και ακολούθησαν και κάποιοι δικοί μας από ιστορικό μιμιτισμό. Αγαπητές φίλες και φίλοι. Είμαστε ευγνώμονες στους προγόνους μας, που μάς απελευθέρωσαν και χάρις στους αγώνες τους απολαμβάνουμε σήμερα τα αγαθά της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν πρέπει να γνωρίζουμε (και γιατί όχι; να καυτηριάζουμε) τα ατοπήματα και τις αδυναμίες της μεγάλης εκείνης γενιάς των μαχητών της ελευθερίας σε στεριά και θάλασσα. Και είναι αυτά κυρίως τα ατοπήματα που θα έπρεπε να μας διδάσκουν. Τα λάθη, οι φιλαυτίες, οι διχόνοιες, οι έριδες αποτελούν παραδείγματα προς αποφυγήν. Κι αν μένει κάτι που θα πρέπει να συστήσει τούτο το σημείωμα, είναι ο σεβασμός στη διαφορετική άποψη, ο σεβασμός στον συνομιλητή. Φίλες και φίλοι. Όπως και σε προηγούμενα σημειώματα ο Σκάπουλος θεωρεί ότι υπερέβη τα εσκαμμένα. Η μόνη δικαιολογία για το νουθετικό σημερινό του σημείωμα είναι το προκεχωρημένο της ηλικίας του που επιτρέπει τη διδακτική στάση ακόμα και σε θέματα από τα οποία πόρρω απείχε κατά τη διάρκεια της ζωής του. Θεωρεί τον εαυτό του πολύ περισσότερο πράτιγο στην προετοιμασία του βαποριού για την αντιμετώπιση ενός κυκλώνα στη θάλασσα, παρά να μπλέξει στους σίφωνες και τους ρούφουλες της ελληνικής ιστορίας και των ερμηνευτών της. 95

ÊÁÔÁËÏÃÏÓ ÐÏËÉÔÉÓÔÉÊÙÍ ÍÁÕÔÉÊÙÍ ÌÏÕÓÅÉÙÍ ÖÏÑÅÙÍ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ ÊÁÔÁËÏÃÏÓ ÐÏËÉÔÉÓÔÉÊÙÍ ÖÏÑÅÙÍÊÁÉ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÄÉÅÕÈÕÍÓÇ

Ô.Ê.

ÔÇËÅÖÙÍÁ

ÍÏÌÉÊÇ ÌÏÑÖÇ

ÊÁÔÇÃÏÑÉÁ

Ðáðáññçãïðïýëïõ 2

105 61 ÁèÞíá

Ôçë.: 210 33 68 518 Fax: 210 32 53 680

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

Ãéáëüò Óýìçò

856 00 ÄùäåêÜíçóá

22460 72363 22460 72569

Ä.

Åéäéêü

Óêñá 94

176 63 ÊáëëéèÝá

210 89 57 234

Í.Ð.É.Ä.

4. ÈÙÑÇÊÔÏ Ã. ÁÂÅÑÙÖ

¼ñìïò Ðáëáéïý ÖáëÞñïõ -Ôñïêáíôåñü

210 98 36 539 210 98 52 578

Êñáôéêü

5. Á/Ô ÂÅËÏÓ Ìïõóåßï Áíôéäéêôáôïñéêïý Áãþíá

¼ñìïò Ðáëáéïý ÖáëÞñïõ -Ôñïêáíôåñü

210 98 88 457

Êñáôéêü

Åéäéêü

¾äñá

180 40 ¾äñá

22980 52355

Í.Ð.Ä.Ä.

Ôïðéêü

Âéèõíßáò 2

632 00 Í. ÌïõäáíéÜ ×áëêéäéêÞò

23730 26166

Ä.

Åéäéêü

ÔóéëéâÞ

291 00 ÆÜêõíèïò

26950 42436

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

Ïäüò Ìïõóåßïõ 3

330 52 Ãáëáîßäé

22650 41558 22650 41795

Ä.

Ôïðéêü

Ìðü÷áëç Óôáõñüò

291 00 ÆÜêõíèïò

26950 28249

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

11. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÁÉÃÁÉÏÕ

Ðáñíáóóïý 2 & Ëåùö. Êçöéóßáò

151 24 Ìáñïýóé

210 81 25 547 210 98 11 581

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

12. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÁÍÄÑÏÕ

ÄÞìïò ¢íäñïõ

845 00 ¢íäñïò

22820 22264

Í.Ð.Ä.Ä.

Ôïðéêü

13. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÈÇÑÁÓ

Ìðïõìðïõëßíáò 31-33

185 35 ÐåéñáéÜò

210 42 96 815

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

ÄÞìïò Êáëýìíïõ

852 00 ÊÜëõìíïò

22430 51361

Åéäéêü

15. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÊÑÇÔÇÓ

ÁêôÞ Êïõíôïõñéþôç

731 31 ×áíéÜ

Ôçë.: 28210 91875 Fax: 28210 74484

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

16. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ËÉÔÏ×ÙÑÏÕ

Áã. Áðïóôüëùí 35

602 00 Ðéåñßáò Ëéôü÷ùñï Ðéåñßáò

23520 81402

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

17. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÏÉÍÏÕÓÓÙÍ ÏÉÍÏÕÓÓÅÓ ×ÉÏÕ

Ïéíïýóóåò

821 01 Ïéíïýóóåò

22720 51582

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

ÓôÝöáíïõ Ôóïýñç 20

821 00 ×ßïò

22710 44139

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

ÊáñáïëÞ & Äçìçôñßïõ 28

188 63 ÐÝñáìá

210 44 19 083

Ä.

Åéäéêü

20. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÊÁÂÁËÁÓ

Ôçë.: 2510 835826 Fax: 2510 226850

Ä.

Åéäéêü

21. ÌÏÕÓÅÉÏ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ & ÓÐÏÃÃÁËÅÉÁÓ ÍÅÁÓ ÊÏÕÔÁËÇÓ

814 00 ËÞìíïò

Ôçë.: 22540 51790 22540 51362 Fax: 22540 51763

Ä.

Åéäéêü

ÖÜñóá Áñãïóôüëé ÊåöáëëïíéÜ

Ôçë.: 26710 87260 Fax: 26710 25656

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

ÊáñäÜìõëá ×ßïò

Ôçë.: 2510 835287 Êéí: 6936 136 145

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

Êñõïíåñßïõ 14

Áã. ÍÜðá Êýðñïò

00357 23816366

Ä.

Ãåíéêü

166 74 ÃëõöÜäá

É.

Ãåíéêü

ÏÍÏÌÁ

1. ÁËÓÏÓ ÅËËÇÍÉÊÇÓ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ 2. ÄÇÌÏÔÉÊÏ ÍÁÕÔÉÊÏ & ËÁÏÃÑÁÖÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÓÕÌÇÓ 3. ÅËËÇÍÉÊÏ ÉÍÓÔÉÔÏÕÔÏ ÐÑÏÓÔÁÓÉÁÓ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ

6. ÉÓÔÏÑÉÊÏ ÁÑ×ÅÉÏ - ÌÏÕÓÅÉÏ ÕÄÑÁÓ 7. ÌÏÕÓÅÉÏ ÁËÉÅÕÔÉÊÙÍ ÓÊÁÖÙÍ & ÅÑÃÁËÅÉÙÍ 8. ÌÉËÁÍÅÉÏ ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ 9. ÍÁÕÔÉÊÏ & ÉÓÔÏÑÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÃÁËÁÎÅÉÄÉÏÕ 10. ÍÁÕÔÉÊÏ & ÉÓÔÏÑÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÆÁÊÕÍÈÏÕ

14. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÊÁËÕÌÍÏÕ

18. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ×ÉÏÕ 19. ÌÏÕÓÅÉÏ ÁËÉÅÉÁÓ & ÁËÉÅÕÔÉÊÙÍ ÓÊÁÖÙÍ ÓÔÏ ÐÅÑÁÌÁ

22. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÉÏÍÉÏÕ

23. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÊÁÑÄÁÌÕËÙÍ 24. ÌÏÕÓÅÉÏ “ÈÁËÁÓÓÁ” ÊÕÐÑÏÕ 25. ÍÁÕÔÉÊÇ ÓÕËËÏÃÇ Ì. ÌÅÈÅÍÉÔÇ