ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ_ΤΕΥΧΟΣ 92 by Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος

ΤΕΥΧΟΣ 92 • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37 Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - YEN - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ

IOYΛΙΟΣ // ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ // ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 02

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΤΗ

Παγκόσμια Ημέρα Ναυτιλίας

Τελετή Παραλαβής Αρχηγού Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας

Τελετή Παραλαβής Αρχηγού Γενικού Επιτελείου Ναυτικού

ΣΥΜΠΟΣΙΟ “Εισαγωγή στον κόσμο του Επίκτητου” Aφιερωμένο στη μνήμη του Αντιναυάρχου James Bond Stockdale

ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ, ΔΙΕΘΝΗΣ ΔΑΝΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΝΑΥΠΗΓΗΣΕΙΣ ΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ ΣΤΙΣ ΗΠΑ κατά την περίοδο της Ελληνικής Επαναστάσεως Του Λ. Λιόση, Πολιτικού Επιστήμονα - Νομικού

Δάνεια 1824 και 1825 Του Αντιναύαρχου (Ο) Π.Ν. ε.α Δημήτρη Μπαλόπουλου

Το «Ράλλυ Αιγαίου» χτίζει τον θρύλο του Της Σπυριδούλας Σπανέα

Mahroussa. Η 150ετής θαλαμηγός και η εποχή της Του Δημήτριου Γ. Καπαϊτζή, Ναυπηγού Μηχανολόγου

Η πρώτη σοβαρή εμπλοκή ελληνικών ναρκαλιευτικών στον πόλεμο Του Θεοδώρου Γιούργα, Υποναυάρχου ΠΝ ε.α.

Η μετακομιδή των οστών του Γεωργίου Αβέρωφ το 1908 Του Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α. Αναστάσιου Κ. Δημητρακόπουλου

Πηνελόπη Βουγιουκλάκη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΕΩΡ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ Του Δημητρίου Γ. Ανδριάνα

Ιωάννα Μπερμπίλη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας

Η Διαχρονικότητα του Ιερού Λόχου Του Δρ. Ιωάννη Παρίση

Διαφημίσεις: Κ. Μανωλιός, Ν. Νικολαΐδης Τηλ./Fax: 210 24 35 075

Γραμματεία: Κλεοπάτρα Ρηγάκη

Η Ελληνική Υποψηφιότητα για το «Σύνολο των Μελών της WISTA Hellas» κερδίζει το Βραβείο της WISTA International «Προσωπικότητα για το 2015»!

αποχαιρετισμοι

Εκτύπωση: ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΣΤΕΡΓΙΟΥ Μον. ΙΚΕ

λογοτεχνια & θαλασσα

Στα μέλη του Μουσείου διανέμεται Δωρεάν

ημερολογιο μουσειου

baρομετρο

Εξώφυλλο Anton Ebert (1845-1896), Ασπασία Καρπούνη. Ελαιογραφία, 90x75 εκ. Δωρεά Αθ. Κουμανταρέα. Συλλογή ΝΜΕ

Τριμηνιαία Έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Κωδ. 2528 Ιδιοκτήτης: Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος Μαρίνα Ζέας, Πειραιάς 185 37 Τηλ.: 210 45 16 264 • Fax: 210 45 12 277 E-mail: info@hmmuseum.gr, hellenicmaritimemuseum@gmail.com Website: www.hmmuseum.gr

Εκδότης - Διευθυντής: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Διεύθυνση Σύνταξης: Γιάννης Παλούμπης Επιμέλεια Έκδοσης: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

Οι απόψεις που εκφράζονται στον ΠΕΡΙΠΛΟΥ είναι προσωπικές των συγγραφέων και δε δεσμεύουν το ΝΜΕ, ούτε ερμηνεύουν την πολιτική ή τις αποφάσεις του.

56 50

γαπητές φίλες και αγαπητοί φίλοι, Προσγειωνόμαστε και πάλι στη φθινοπωρινή πραγματικότητα ύστερα απ΄ τις ολιγοήμερες καλοκαιρινές διακοπές που σε ξεστρατίζουν για λίγο, σου δίνουν τη δυνατότητα να αναζητήσεις λίγη δροσιά στη θάλασσα , να «απλώσει» ο νους, να πάρεις δυνάμεις για τον δύσκολο χειμώνα. Πάντοτε ο Σεπτέμβριος είναι χαρούμενος για το Μουσείο καθώς ξανά οι αίθουσές του γεμίζουν με μικρούς μαθητές από σχολεία όλης της Ελλάδας, που έρχονται να παρακολουθήσουν τα εκπαιδευτικά μας προγράμματα, να γνωρίσουν βιωματικά την ελληνική ναυτική ιστορία και παράδοση μέσα από τις συλλογές του, να κατανοήσουν τη σημασία της ναυτιλίας για την ευημερία και την ανάπτυξη της κοινωνίας μας και…ποιος ξέρει ίσως να τους μπει και η ιδέα, όταν μεγαλώσουν, να γίνουν καραβοκύρηδες! Κάπως έτσι αισιόδοξα ξεκινάμε κάθε φορά τη νέα μας μουσειακή χρονιά, με όρεξη για δουλειά και την αντίληψη ότι δεν υπάρχει άλλος δρόμος από τη συνεχή προσπάθεια για επίλυση κάθε προβλήματος και δυσκολίας. Στις 24 Σεπτεμβρίου ήταν ο εορτασμός της Παγκόσμιας Ημέρας Ναυτιλίας που φέτος ήταν αφιερωμένη στην ναυτική εκπαίδευση και κατάρτιση. Όλοι οι ναυτιλιακοί φορείς της χώρας μας με ανακοινώσεις και δηλώσεις τους τόνισαν ότι η ελληνική εμπορική ναυτιλία αποτελεί εθνικό κεφάλαιο και πρέπει να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες που θα προσελκύσουν περισσότερους νέους στα ναυτικά επαγγέλματα. Μόνο έτσι θα εξασφαλιστεί το μέλλον της ελληνικής ναυτιλίας, με όλα τα προσδοκώμενα οφέλη για ανάπτυξη και ευημερία της χώρας μας . Ο μεγάλος μας ποιητής Γεώργιος Σεφέρης είχε γράψει «Σβήνοντας ένα κομμάτι από το παρελθόν είναι σαν να σβήνεις κι ένα αντίστοιχο κομμάτι από το μέλλον.» Ο τομέας της ναυτικής πολιτισμικής μας κληρονομιάς, μιάς από τις παλαιότερες του κόσμου, όπως τονίζουμε σε κάθε ευκαιρία εδώ στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, σήμερα αιμορραγεί, καθώς ξύλινα σκάφη,

τελευταίοι απόγονοι της ξυλοναυπηγικής τέχνης του ελληνικού χώρου συνεχίζουν να οδηγούνται στον αφανισμό. Με αφορμή κοινοτική οδηγία για τον περιορισμό του αλιευτικού στόλου, έχουν καταστραφεί άκριτα δεκάδες χιλιάδες ξύλινα σκάφη. Μεταξύ αυτών και αριστουργήματα της λαϊκής παραδοσιακής ναυπηγικής, που στο σκαρί τους κουβαλούν γνώση και εμπειρία αιώνων. Το πλήγμα για τον ελληνικό ναυτικό πολιτισμό είναι μεγάλο από την συνέχιση αυτής της πολιτικής και πρέπει να δοθεί λύση όσο το δυνατό γρηγορότερα. Στο πλαίσιο αυτό και όπως γνωρίζουν οι αναγνώστες μας από προηγούμενα δημοσιεύματα, το Υπουργείο Πολιτισμού συγκρότησε Ομάδα Εργασίας για την Προστασία και την Ανάδειξη των Παραδοσιακών Σκαφών και της Ξυλοναυπηγικής Τέχνης του Ελληνικού χώρου, στην οποία έχει την προεδρεία το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Με επιστολές προς του αρμόδιους υπουργούς και τις κρατικές υπηρεσίες, τα μέλη της Ομάδας, άνθρωποι που γνωρίζουν πολύ καλά το «τοπίο» της παραδοσιακής ξυλοναυπηγικής στον ελληνικό χώρο και έχουν αφιερωθεί, θα λέγαμε, στην διάσωση των ξύλινων σκαριών, επισημαίνουν τον κίνδυνο. Έχουν προσφερθεί να πραγματοποιήσουν αυτοψίες και να παράσχουν έγκυρες γνωματεύσεις για την πολιτισμική αξία των σκαφών που πρόκειται να υπαχθούν στο μέτρο για την «Μόνιμη παύση αλιευτικών δραστηριοτήτων» και κατά περίπτωση να κάνουν εισηγήσεις για τη διάσωσή τους. Ατελέσφορες ακόμα οι προσπάθειες …μπλεγμένες δυστυχώς στα «δίχτυα» της γραφειοκρατίας. Καταφεύγω και πάλι στο νομπελίστα ποιητής μας: «Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει/παραπετάσματα βουνών αρχιπέλαγα γυμνοί γρανίτες/το καράβι που ταξιδεύει το λένε Αγωνία 937». Αγωνιούμε για το μέλλον του παρελθόντος μας και συνεχίζουμε να προσπαθούμε για ένα καλύτερο μέλλον. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος ΝΜΕ

Ανοιχτά από το πέλαγος φυσούσε ο μπάτης, και τα δροσερά κύματα σκάζανε με γλυκειά βουή στην ακροθαλασσιά. Τα καράβια που ήτανε φουνταρισμένα ανοιχτά, σκαμπανεβάζανε, γυρίζοντας το μπαστούνι τους κατά τον αγέρα. Κοντά στην ακροθαλασσιά ήταν αραγμένα τα μικρά, οι ψαρόβαρκες, τα περάματα, τα μπατέλλα, οι φελούκες. Πέρα, μέσα στη γαλανή άχνη του πελάγου, φαινόντανε άσπρα πανιά, που κόβανε βόλτες. Τί ειρηνική ζωή ! Τί παράδεισος! Φώτης Κόντογλου, «Καΐκια και καραβοκύρηδες»

2 Περιπλους

Φωτογραφία: Anag Παραλία Γαϊδουρόμαντρας, Κύθνος.

Περιπλους 3

Παγκόσμια Ημέρα Ναυτιλίας

τις 24 Σεπτεμβρίου 2015 εορτάστηκε η Παγκόσμια Ημέρα Ναυτιλίας που φέτος ήταν αφιερωμένη στη ναυτική εκπαίδευση και κατάρτιση, σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ναυσιοπλοΐας (ΙΜΟ), στην έδρα του οποίου στο Λονδίνο πραγματοποιήθηκε σειρά εκδηλώσεων. Τις προηγούμενες ημέρες μαθητές σχολείων είχαν την ευκαιρία να συμμετέχουν σε συνεδρίες, όπου εξετάστηκαν διάφορα θέματα αναφορικά με τα πλοία, τα εμπορεύματα και όλο το φάσμα της σταδιοδρομίας στον ναυτιλιακό κόσμο και τις ευκαιρίες για τη νέα γενιά. Στη χώρα μας, σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Ναυτιλίας 4.537 άτομα φοιτούν στις σχολές ναυτικής εκπαίδευσης και στις Ακαδημίες εμπορικού ναυτικού. Με αφορμή τη σημερινή ημέρα η Ένωση Ελλήνων Εφοπλιστών αναφέρει ότι σε διεθνές επίπεδο η σημασία της ποιοτικής, αποτελεσματικής και διά βίου μάθησης των ναυτικών είναι μία από τις βασικές παραμέτρους για να εξασφαλιστεί η μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του ναυτιλιακού τομέα. Η ελληνική ναυτιλία, η οποία έχει διαδραματίσει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξή της χώρας μας, συμβάλλοντας σημαντικά στην αύξηση του κύρους της σε διεθνές επίπεδο, υποστηρίζεται θεμελιωδώς από την παρεχόμενη στην χώρα μας ναυτική εκπαίδευση, τονίζει σε μήνυμά του για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Ναυτιλίας 2015, ο υπουργός Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής Θοδωρής Δρίτσας

4 Περιπλους

και υπογραμμίζει: «Ύψιστος στόχος όλων μας είναι η αφοσίωση και εμμονή για ποιοτική και διαρκώς αναβαθμιζόμενη δημόσια Ναυτική Εκπαίδευση με βάση τις σύγχρονες απαιτήσεις, τα ευρωπαϊκά και διεθνή πρότυπα δεδομένου ότι τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας παρατηρείται έντονη μεταστροφή των νέων προς το ναυτικό επάγγελμα, ενώ παγκοσμίως η ανάγκη για περισσότερους και καλύτερα καταρτισμένους ναυτικούς, έχει αυξηθεί. Είναι χρέος μας να αναλάβουμε όλοι δράση, ώστε να παραμείνουμε πρωτοπόροι στον τομέα της ναυτιλίας και να μεριμνήσουμε ώστε η ναυτική εκπαίδευση να αναβαθμίζεται συνεχώς, προκειμένου ικανά και εξειδικευμένα στελέχη να διασφαλίσουν την ηγετική θέση που η ελληνική ναυτιλία κατέχει στην παγκόσμια ναυτιλία».

Περιπλους 5

Τελετή Παραλαβής Αρχηγού Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας Την Τρίτη 15 Σεπτεμβρίου 2015 πραγματοποιήθηκε η τελετή παράδοσης-παραλαβής καθηκόντων Αρχηγού Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας, από τον Στρατηγό Μιχαήλ Κωσταράκο στο Ναύαρχο Ευάγγελο Αποστολάκη ΠΝ, στις εγκαταστάσεις της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων (ΣΣΕ), στη Βάρη Αττικής. Στην τελετή παρέστησαν ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας, κ. Ιωάννης Γιάγκος, ο Αναπληρωτής Υπουργός Ναυτιλίας κ. Χρήστος Ζώης, οι Αρχηγοί των Γενικών Επιτελείων των Ενόπλων Δυνάμεων και Σωμάτων Ασφαλείας, εκπρόσωποι Αρχηγών Ενόπλων Δυνάμεων ξένων κρατών, Επίτιμοι Αρχηγοί καθώς και Ανώτατοι και Ανώτεροι Αξιωματικοί των Ενόπλων Δυνάμεων.

6 Περιπλους

υναίκες και Άνδρες των Ενόπλων Δυνάμεων, Σε εκτέλεση σχετικής αποφάσεως ΚΥΣΕΑ παραλαμβάνω σήμερα καθήκοντα Αρχηγού Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας. Η επιλογή του ΚΥΣΕΑ αποτελεί ύψιστη τιμή προς το πρόσωπο μου. Αντιλαμβανόμενος πλήρως τις ευθύνες που απορρέουν, είναι αυτονόητο ότι θα πράξω ότι είναι θεμιτά δυνατόν προκειμένου να εκτελέσω κατά τον καλύτερο τρόπο τα καθήκοντα μου. Είναι εν γνώση μου ότι παραλαμβάνω Ένοπλες Δυνάμεις με προσωπικό άριστα εκπαιδευμένο, με επαγγελματική συνείδηση και προσήλωση στο καθήκον. Ένοπλες Δυνάμεις ισχυρές και αξιόπιστες, που δρούν αποτρεπτικά και διαδραματίζουν καίριο ρόλο ως πυλώνας ασφάλειας της Χώρας μας. Την παρούσα χρονική περίοδο, όπως σχεδόν πάντα στο ρου της Ελληνικής Ιστορίας, οι ισχυρές Ένοπλες Δυνάμεις είναι απαραίτητες καθώς βιώνουμε ένα περιφερειακό περιβάλλον αστάθειας, πλούσιο από παραδοσιακές και σύγχρονες απειλές και προκλήσεις ασφαλείας. Ένα περιβάλλον στο οποίο όμως η Ελλάδα στέκεται ως παράγοντας ειρήνης και σταθερότητας. Κύριε Αρχηγέ, έχετε δώσει όλες σας τις δυνάμεις στο Στρατό Ξηράς και στις Ένοπλες Δυνάμεις κατά τα 43 έτη της πλούσιας καριέρας σας. Εκ μέρους όλου του προσωπικού των Ενόπλων Δυνάμεων σας ευχαριστώγια όλα όσα προσφέρατε στην πατρίδα μας. Προσωπικά, σας ευχαριστώ για την συνεργασία που είχαμε στο ΓΕΕΘΑ, αλλά και ως Αρχηγός ΓΕΝ. Βέβαια, η προσφορά σας θα συνεχισθεί και από τη θέση του Προέδρου της Στρατιωτικής Επιτροπής της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης. Η επιλογή σας για το συγκεκριμένο αξίωμα, που σύντομα πρόκειται να αναλάβετε, καταδεικνύει το γεγονός ότι η αξία και οι ικανότητες σας έχουν ξεπερά-

σει τα Ελληνικά σύνορα. Σας εύχομαι να έχετε υγεία και κάθε επιτυχία στα καθήκοντά σας. Γυναίκες και Άνδρες των Ενόπλων Δυνάμεων, Είναι αυτονόητο ότι θα πορευτούμε κάτω από τις επιταγές του Συντάγματος και των Νόμων, καθώς και τις κατευθύνσεις της Πολιτικής Εθνικής Άμυνας και της Εθνικής Στρατιωτικής Στρατηγικής. Εσείς με το έργο σας, θα δώσετε σάρκα και οστά στην προσπάθεια να εξακολουθήσουμε την ουσιαστική εφαρμογή της διακλαδικότητας, την βέλτιστη οργάνωση, λειτουργία και απόδοση των Ενόπλων Δυνάμεων, τη διατήρηση και ενίσχυση του ρόλου μας ως παράγοντα ασφαλείας στην Νοτιονατολική Ευρώπη και στη Μεσόγειο, μέσα από ένα πολύπλευρο πλέγμα διεθνών σχέσεων, στο πλαίσιο της στρατιωτικής αμυντικής διπλωματίας. Προτεραιότητα αποτελείτε εσείς. Η στήριξη του προσωπικού, η αξιοκρατία, η δικαιοσύνη, η εκπαίδευση, η αλληλεγγύη, μας εξασφαλίζουν τα ζητούμενα προκειμένου να φέρουμε σε πέρας τη δύσκολη αποστολή μας. Να συνεχίσετε με υψηλό ηθικό να εκτελείτε στο ακέραιο το καθήκον σας, πέρα από οποιεσδήποτε δυσκολίες. Απολαμβάνετε την αναγνώριση και την εμπιστοσύνη της κοινωνίας μας, μέγιστη τιμή που πρέπει να διαφυλάξουμε ως κόρη οφθαλμού. Υποκλίνομαι ευλαβικά στις πολεμικές Σημαίες των τριών Όπλων, στους αθάνατους νεκρούς των αγώνων του Έθνους, αλλά και εκείνων που έφυγαν την περίοδο της ειρήνης πάνω στο καθήκον. Ζήτω το Έθνος, Ζήτω οι Ένοπλες Δυνάμεις. Ναύαρχος Ευάγγελος Αποστολάκης ΠΝ Αρχηγός Περιπλους 7

Τελετή Παραλαβής Αρχηγού Γενικού Επιτελείου Ναυτικού Την Τετάρτη 16 Σεπτεμβρίου 2015 και ώρα 10:00, πραγματοποιήθηκε η τελετή παράδοσης-παραλαβής των καθηκόντων του Αρχηγού Γενικού Επιτελείου Ναυτικού από το Ναύαρχο Ευάγγελο Αποστολάκη ΠΝ στον Αντιναύαρχο Γεώργιο Γιακουμάκη ΠΝ, στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων στον Πειραιά. Στην τελετή παρέστησαν ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας κ. Ιωάννης Γιάγκος, ο Αναπληρωτής Υπουργός Ναυτιλίας κ. Χρήστος Ζώης, οι Αρχηγοί των Γενικών Επιτελείων των Ενόπλων Δυνάμεων και Σωμάτων Ασφαλείας, πρώην Υπουργοί, Επίτιμοι Αρχηγοί, καθώς και Ανώτατοι και Ανώτεροι Αξιωματικοί των Ενόπλων Δυνάμεων. 8 Περιπλους

χοντας στο νου τη ρήση του Θεμιστοκλή «Έχουμε γη και πατρίδα όσο έχουμε πλοία στη θάλασσα» και σε εκτέλεση σχετικής απόφασης ΚΥΣΕΑ, προσέρχομαι σήμερα με ιδιαίτερη συγκίνηση, υπερηφάνεια και πίστη στο Θεό που με αξίωσε, στον ιερό χώρο της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων, για να παραλάβω τα καθήκοντα του Αρχηγού Γενικού Επιτελείου Ναυτικού. Έχω πλήρη επίγνωση της ύψιστης τιμής αλλά και της ευθύνης και των υποχρεώσεων που πηγάζουν από την ανάληψη των καθηκόντων μου, τα οποία και συνιστούν μέγιστη πρόκληση. Η δύσκολη περίοδος που διανύουμε επιβάλλει περιορισμούς που για να τους αντιπαρέλθουμε οφείλουμε να επιδείξουμε όχι μόνο υψηλή επαγγελματική ευσυνειδησία, αλλά προσήλωση στην αποστολή, και διαρκή ετοιμότητα, προκειμένου να ανταποκριθούμε αποτελεσματικά στα καθήκοντά μας, όπως επιτάσσει η ιστορία και η μακραίωνη ναυτική μας παράδοση, χωρίς όμως να απεμπολούμε σκέψεις και δράσεις «οραματικού» περιεχομένου και την υλοποίηση δράσεων σε μεγάλη κλίμακα. Οι προκλήσεις, οι κίνδυνοι και οι απειλές παραμένουν αμείωτες λόγω του ασταθούς και ευμετάβλητου γεωπολιτικού περιβάλλοντος, στο οποίο ευρίσκεται η χώρα μας. Η προσοχή μας αποτελεί εθνική υποχρέωση να παραμείνει στραμμένη στο Αιγαίο ως κρίσιμη και ζωτική περιοχή αλλά και σε όλες τις ελληνικές θάλασσες και στην Ανατολική Μεσόγειο και όπου αλλού επιτάσσει η υλοποίηση της αμυντικής διπλωματίας. Άνδρες και γυναίκες του Πολεμικού Ναυτικού, Οι βασικοί πυλώνες για την επίτευξη της δύσκολης αποστολής μας θα είναι: α. Η εξασφάλιση της μέγιστης διαθεσιμότητας αξιόμαχων μονάδων και της μέγιστης μαχητικής ικανότητας αυτών. β. Η ενάσκηση της διοίκησης, σε όλα τα επίπεδα, με τρόπο ανθρωποκεντρικό, χρηστό, αξιοκρατικό και δίκαιο, με έμφαση στην πλήρη αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού, και στη διατήρηση του υψηλού ηθικού. γ. Η επανεξέταση-αναδιοργάνωση των δομών με κριτήριο τη μέγιστη δυνατή αξιοποίηση των πόρων. δ. Η βελτίωση της μέριμνας για το προσωπικό. ε. Η ποιοτική αναβάθμιση της διά βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης των στελεχών, στον ακαδημαϊκό και επαγγελματικό τομέα, αλλά και στη δημιουργία στελεχών με ηγετικές ικανότητες σε όλα τα επίπεδα της ιεραρχίας. στ. Η εξωστρέφεια του Πολεμικού Ναυτικού και η ενεργότερη διασύνδεσή του με την κοινωνία. ζ. Η διατήρηση και βελτίωση του διακλαδικού πνεύμα-

τος, της διαλειτουργικότητας, της τυποποίησης και η επαύξηση του συνεργατικού αποτελέσματος του Π.Ν με τους λοιπούς κλάδους των Ενόπλων Δυνάμεων, δημόσιους φορείς και υπηρεσίες. η. Ο απόλυτος και ενσυνείδητος σεβασμός στις παραδόσεις του Πολεμικού Ναυτικού. Άνδρες και γυναίκες του Πολεμικού Ναυτικού, γνωρίζω καλά τα προβλήματα που αντιμετωπίζετε και εκτιμώ ιδιαίτερα τις αξιέπαινες προσπάθειες που καταβάλετε για την εκπλήρωση της αποστολής σας. Συνεχίστε να εργάζεσθε με ενδιαφέρον και υψηλό αίσθημα ευθύνης, ώστε να είμαστε σε θέση να ατενίζουμε το μέλλον με όραμα και αισιοδοξία. Από τη θέση του Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού θα ήθελα να σας διαβεβαιώσω, ότι θα εργάζομαι καθημερινά, προκειμένου οι προσπάθειές σας να επιφέρουν το βέλτιστο αποτέλεσμα. Κύριε Αρχηγέ του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας, θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για τις προσπάθειες που καταβάλατε, επί δυόμιση χρόνια, για τη διατήρηση ενός ισχυρού Ναυτικού, την εξαιρετική μέχρι σήμερα συνεργασία μας, την ενδελεχή ενημέρωση και να σας ευχηθώ κάθε επιτυχία στα νέα σας απαιτητικά καθήκοντα. Επιτρέψτε μου να σας διαβεβαιώσω, ότι το Πολεμικό Ναυτικό και εγώ προσωπικά, θα παραμείνουμε άοκνοι αρωγοί στο έργο σας. Κύριε Υπουργέ, Έχοντας πλήρη συνείδηση της τιμής αλλά και των ευθυνών που αναλαμβάνω απέναντι στην Πατρίδα και την Πολιτική Ηγεσία, επιθυμώ να σας διαβεβαιώσω ότι το Πολεμικό Ναυτικό, θα εξακολουθήσει να κάνει τον ελληνικό λαό υπερήφανο, ως θεματοφύλακας της εθνικής μας ανεξαρτησίας, ως πολύτιμο εργαλείο ενάσκησης της εξωτερικής μας πολιτικής και ως πρωτοπόρο στην καινοτομία και τις δομικές αλλαγές, που επιτακτικά απαιτεί η σημερινή κατάσταση. Στο σημείο αυτό, ως ελάχιστη ένδειξη τιμής και σεβασμού προς το μεγαλείο του Πολεμικού Ναυτικού, αποτίω χαιρετισμό στην Πολεμική μας Σημαία και υποκλίνομαι στους ηρωικά πεσόντες νεκρούς των Ναυτικών αγώνων, άλλα και στους ήρωες της ειρηνικής περιόδου, διαβεβαιώνοντας ότι θα αγωνιστώ με όλες μου τις δυνάμεις, ώστε να πραγματωθούν όλα όσα ονειρεύτηκαν. Με αυτά τα λόγια σας καλώ να αναφωνήσουμε: Ζήτω το Πολεμικό Ναυτικό. Ζήτω το Έθνος. Αντιναύαρχος Γ. Γιακουμάκης ΠΝ Αρχηγός ΓΕΝ Περιπλους 9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ ΕΠΙΚΤΗΤΟΥ Συμπόσιο αφιερωμένο στην μνήμη του Αντιναυάρχου James Bond Stockdale. Σχολή Επιτελών Εθνικής Αμύνης- Πρεσβεία των ΗΠΑ.

ΣΥΜΠΟΣΙΟ “Εισαγωγή στον κόσμο του Επίκτητου”, αφιερωμένο στη μνήμη του Αντιναυάρχου James Bond Stockdale

Του Αρχιπλοιάρχου (Μ) κου Γεωργίου Μπαμπλένη ΠΝ, Υποδιοικητή ΣΕΘΑ

ην Τετάρτη 23 Σεπτεμβρίου 2015 το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος που εδρεύει στον Πειραιά φιλοξένησε το συμπόσιο με θέμα “Entering in the World of Epictetus” που διοργάνωσαν η Σχολή Εθνικής Άμυνας και η Πρεσβεία των ΗΠΑ. Η πρόταση για την ημερίδα προς την ΣΕΘΑ έγινε από τον ακόλουθο άμυνας των ΗΠΑ στην Ελλάδα Captain R. Palm USN. Σκοπός του συμποσίου ήταν να συγκεντρώσει ακαδημαϊκούς, στρατιωτικούς και σπουδαστές στρατιωτικών σχολών και να τους υπενθυμίσει τα διδάγματα του Αντιναυάρχου Stockdale και τη σημασία φιλοσόφων όπως ο Επίκτητος, οι οποίοι ακόμα και σήμερα μπορούν να προσφέρουν στη στρατιωτική ηγεσία μια διαδικασία αντιμετώπισης των σύνθετων δυσκολιών του σύγχρονου κόσμου. Η πρώτη εντύπωση, για κάποιον που δεν είναι εξοικειωμένος με την σύγχρονη ιστορία των ΗΠΑ, είναι μάλλον διστακτική αναφορικά με το ποία σχέση μπορεί να έχει ένας στωικός φιλόσοφος όπως ο Επίκτητος (55-135 μΧ) με το ναυτικό των ΗΠΑ. Η απάντηση κρύβεται στο πρόσωπο του αμερικάνου Αντιναυάρχου –βετεράνου του Βιετνάμ– James Stockdale ο οποίος στην διάρκεια του μεταπτυχιακού του στο Stanford (1959), μελέτησε φιλοσοφία και ιδιαίτερα τον Επίκτητο μέσα από το “Εγχειρίδιον” που αποτελεί το γνωστότερο από διασωθέντα έργα του. Όταν αργότερα αιχμαλωτίστηκε στον πόλεμο του Βιετνάμ βασίστηκε την φιλοσοφία του Επίκτητου για

10 Περιπλους

να επιβιώσει στην αιχμαλωσία του. Ο Επίκτητος ήταν ένας απελεύθερος δούλος που έζησε στη Ρώμη και την Νικόπολη της Ηπείρου τον 1o αιώνα μΧ. Επίκεντρο της φιλοσοφίας του είναι ο άνθρωπος και η εκπαιδευτική αγωγή του με έμφαση στην ηθική. Η εκπαίδευση για τον φιλόσοφο είναι το μέσο με το οποίο μπορεί να κατοχυρώσει ο άνθρωπος την ελευθερία του. Μέσω της άσκησης της φιλοσοφίας ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τα πράγματα που βρίσκονται υπό την εξουσία του από εκείνα που δεν βρίσκονται υπό την εξουσία του. Κατά τον Επίκτητο, η έννοια της ευδαιμονίας εδράζεται στη γνώση των «εφ’ ημίν» (στα οποία υπάγονται οι προσωπικές μας πράξεις, οι σκέψεις ) και των «ουκ εφ’ ημίν» (στα οποία υπάγονται ο πλούτος, η δόξα ). Ο Αντιναύαρχος James Bond Stockdale (1923 - 2005) ήταν ένας από τους πιο παρασημοφορημένους αξιωματικούς στην ιστορία του Πολεμικού Ναυτικού των ΗΠΑ. Το αεροπλάνο του καταρρίφθηκε πάνω από το Βιετνάμ το 1965, και κρατήθηκε ως αιχμάλωτος πολέμου σε στρατόπεδο, που οι αιχμάλωτοι ονόμαζαν ειρωνικά Hanoi Hilton, για επτάμισι χρόνια. Κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας του, πέρασε πάνω από τέσσερα χρόνια στην απομόνωση και βασανίστηκε επανειλημμένα από τους Βιετκόνγκ με αποτέλεσμα να υποστεί ανεπανόρθωτες σωματικές βλάβες. Μετά την απελευθέρωση του και επιστροφή του στις ΗΠΑ, έγραψε πολλά βιβλία για το πώς

Προέδρου Naval War College. Μετά την αποστρατεία του συνέχισε την ακαδημαϊκή του δραστηριότητα σαν πρόεδρος και μέλος πολλών ιδρυμάτων. Ασχολήθηκε με θέματα ήθους και ηγεσίας στις ένοπλες δυνάμεις τονίζοντας πάντα την σημασία των στωικών και ιδιαίτερα του Επίκτητου στην διαμόρφωση του αυριανού ηγέτη. Σήμερα πολλές έδρες που ασχολούνται με την ήθος και την ηγεσία στα ανώτατα στρατιωτικά ιδρύματα των ΗΠΑ φέρουν το όνομα του. Την Ημερίδα άνοιξαν ο Διοικητής της ΣΕΘΑ Αντιστράτηγος Δ. Θωμαΐδης και ο Πρέσβης των ΗΠΑ κ. David Pearce οι οποίοι τόνισαν την μακρά και στενή φιλία και συνεργασία των δύο χωρών και υπογράμμισαν την αξία του συμποσίου. Την εκδήλωση χαιρέτησε ο Διευθυντής της Διπλωματικής Ακαδημίας του ΥΠΕΞ πρέσβης κ. Βέρος και η πρόεδρος του ΝΜΕ. Οι ομιλητές του συμποσίου ήταν: α. Ο Δρ. Martin Cook, Καθηγητής Στρατιωτικής Ηθικής και κατέχων την έδρα Vice Admiral James Bond Stockdale στη Ναυτική Σχολή Πολέμου των ΗΠΑ β. Ο Δρ. Κωνσταντίνος Νιάρχος, Καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. γ. Ο Δρ. Θεοδόσιος Τάσσιος, Ομότιμος Καθηγητής στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο Αθηνών. δ. Ο Δρ. Michael Pavkovic, Διευθυντής Στρατηγικής και Πολιτικής στην έδρα Ναυτικής Ιστορίας Vice Admiral William Ladyard Rogers στη Ναυτική Σχολή Πολέμου των ΗΠΑ Στην εκδήλωση παρέστησαν ο Γερουσιαστής του Rhone Island, κ. Λεωνίδας Ραπτάκης, εκπρόσωποι των Αρχηγών Γενικών Επιτελειων, ο Γενικός Επιθεωρητής του ΠΝ, ο Διοικητής ΣΝΔ, Aνώτατοι και Aνώτεροι Αξιωματικοί, προσωπικό της Αμερικάνικης Πρεσβείας, διπλωματικό προσωπικό Πρεσβειών στην Αθήνα, οι σπουδαστές της 68ης Εκπ. Σειράς και Διεθνούς Τμήματος Σπουδών της ΣΕΘΑ και άλλοι προσκεκλημένοι.

Βιβλιογραφία https://en.wikipedia.org/wiki/James_Stockdale • http://setha.army.gr/ • https://en.wikipedia.org/wiki/Epictetus • http://www. theguardian.com/news/2005/jul/08/guardianobituaries.usa • http://reasonandmeaning.com/2015/03/08/admiral-james-stockdale-and-epictetus

Περιπλους 11

ΣΥΜΠΟΣΙΟ “Εισαγωγή στον κόσμο του Επίκτητου”, αφιερωμένο στη μνήμη του Αντιναυάρχου James Bond Stockdale

η φιλοσοφία του Επίκτητου ήταν το κλειδί για την επιβίωση του σε συνθήκες αιχμαλωσίας μεταξύ των οποίων τα: • Courage Under Fire: Testing Epictetus’s Doctrines in a Laboratory of Human Behavior • A Vietnam Experience: Ten Years of Reflection • Thoughts of a Philosophical Fighter Pilot • In Love and War: The Story of a Family’s Ordeal and Sacrifice During the Vietnam Years Όπως γράφει ο Stockdale, αυτό που έμαθε από την μελέτη του Επίκτητου ήταν ότι η ευτυχία του ανθρώπου απαιτεί την διαφοροποίηση του “τι είναι ”και “τι δεν είναι” υπό τον έλεγχο του. Παραδέχεται λοιπόν ότι τα άτομα πρέπει να προσπαθούν να επηρεάσουν την μοίρα τους χωρίς όμως να έχουν την δυνατότητα να την αλλάξουν. Έτσι όταν τα γεγονότα είναι αντίθετα από τις επιθυμίες τους είτε πρέπει να αποδεχθούν ότι δεν μπορούν να τα αλλάξουν, είτε να βιώνουν μία διαρκή δυστυχία. Η άποψη του, στην περίπτωση αυτή, ταυτίζεται με τον Επίκτητο που στο έργο του τονίζει την σημασία της αποδοχής της δυσάρεστης πραγματικότητας σαν μία πρόκληση για ενάρετη δράση. Ο Stockdale διαρκώς υπογραμμίζει την σπουδαιότητα της φιλοσοφίας του Επίκτητου που τον καθοδήγησε σε αυτόν τον τρόπο σκέψης. Όπως χαρακτηριστικά είπε σε μια ομιλία το 1993 στο King’s College στο Λονδίνο “όταν εγκατέλειψα το αεροπλάνο μου ψιθύρισα στον εαυτό τώρα εγκαταλείπεις τον πολιτισμό και μπαίνεις στον κόσμο του Επίκτητου γνωρίζοντας ότι αυτά που επρόκειτο να μου συμβούν ήταν πέρα και πάνω από την θέληση μου και έπρεπε να επιβιώσω...” Μετά την απελευθέρωση του το 1973, η σωματική του κατάσταση δεν του επέτρεπε να επιστρέψει στην ενεργό δράση σαν πιλότος του USN. Λόγω της δράσης του τιμήθηκε το 1976 με το Medal of Honor από τον πρόεδρο το ΗΠΑ συνέχισε την καριέρα του μέχρι το 1979 που αποστρατεύτηκε ως αντιναύαρχος από τη θέση του

Χαιρετισμός

υρίες και Κύριοι, Έχω το προνόμιο να σας καλωσορίσω εκ μέρους του Διοικητικού Συμβουλίου στις εγκαταστάσεις του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος για τη διεξαγωγή του συμποσίου: «Εισερχόμενοι στον κόσμο του Επίκτητου. Εις μνήμη των 50 ετών από την αιχμαλωσία του Αντιναυάρχου James Bond Stockdale και τον ουσιαστικό ρόλο των Φιλοσοφικών και ηθικών πεποιθήσεων για την ηγεσία»

ΣΥΜΠΟΣΙΟ “Εισαγωγή στον κόσμο του Επίκτητου”, αφιερωμένο στη μνήμη του Αντιναυάρχου James Bond Stockdale

Αυτό το Μουσείο στεγάζει με υπερηφάνεια στις αίθουσές του την μακροβιότερη θαλασσινή παράδοση του κόσμου που ξεκινά από το 8.000 π.Χ. όταν το πρώτο θαλασσινό ταξίδι πραγματοποιήθηκε στο Αιγαίο Πέλαγος. Από τότε μια αδιάρρηκτη σχέση μεταξύ των Ελλήνων κατοίκων αυτής της περιοχής και της θάλασσας, καθόρισε την ιστορική πορεία του Ελληνικού Έθνους. Περνώντας γρήγορα έναν αριθμό αιώνων, θα αναφέρω, χωρίς άλλες επεξηγήσεις τους ελληνικούς πολιτισμούς που βάσισαν την ευμάρεια και την ύπαρξή τους στη θάλασσα. Κυκλαδικός, Μινωϊκός, Μυκηναϊκός. Κατά τη διάρκεια του τελευταίου η πρώτη αποβατική επιχείρηση στον κόσμο έλαβε χώρα όταν οι Έλληνες προσπάθησαν και τελικά πέτυχαν μετά 10 χρόνια να κυριεύσουν την Τροία. Τα Ομηρικά έπη έκαναν γνωστούς στην ανθρωπότητα τους αγώνες εκείνης της εποχής. Περπατώντας στις αίθουσες του Μουσείου συναντάμε κάποια εκθέματα των επομένων αιώνων όταν η Αθήνα ανεδείχθη ως θαλασσοκράτειρα βασισμένη στο θαύμα της αρχαίας ναυπηγικής, την Τριήρη. Το Ελληνικό Ναυτικό Μουσείο στην πραγματικότητα βρίσκεται στην ακριβή θέση όπου οι Τριήρεις της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας στεγάζονταν και συντηρούνταν. Θεωρώ ότι δεν χρειάζεται να προσπαθήσω να εξηγήσω τη σημασία της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας και την επίδραση που θα είχε στην Ευρώπη και στον παγκόσμιο πολιτισμό μια ήττα των Ελλήνων σ’ εκείνη τη μάχη. Μια ειδική αίθουσα είναι αφιερωμένη στη Βυζαντινή εποχή. Κατά τη διάρκεια των 1.100 ετών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ο «Δρόμων» και το «Υγρόν πύρ» ήταν τα στοιχεία επί των οποίων βασίσθηκε η ύπαρξη και η ευμάρεια της Αυτοκρατορίας. Κατά τη διάρκεια των επομένων τεσσάρων αιώνων σκλαβιάς οι Έλληνες δεν σταμάτησαν να διεξάγουν θαλασσινό εμπόριο στη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα. Η επανάσταση του 1821 υπήρξε επιτυχής διότι σχηματίσθηκε μια σημαντική ναυτική δύναμη από εξοπλισμένα εμπορικά τα οποία είχαν αρχικά ναυπηγηθεί να μεταφέρουν σιτάρι και πρώτες ύλες. Τους τελευταίους δύο αιώνες που ιδρύθηκε Ελληνικό κράτος το Πολεμικό Ναυτικό έλαβε μέρος σε όλους τους μεγάλους πολέμους, συμπεριλαμβανομένων των παγκοσμίων, ως σύμμαχος των ελευθέρων δημοκρατικών 12 Περιπλους

Πάνω: Αντιναύαρχος USN, James Bond Stockdale (19232005). Kάτω: O αδριάντας του Aντιναυάρχου Stockdale έχει στηθεί στον προαύλιο χώρο της Ναυτικής Ακαδημίας των ΗΠΑ στην Αννάπολη του Maryland ΗΠΑ.

εθνών χωρίς δισταγμό, καμιά δεύτερη σκέψη, ή ιδιοτελές κίνητρο. Τελειώνοντας είμαστε υπερήφανοι να προβάλλουμε σήμερα το σύγχρονο θαύμα της εμπορικής μας ναυτιλίας η οποία κατέχει την πρώτη θέση στον κόσμο. Κυρίες και κύριοι αυτός είναι ο χώρος στον οποίο σας καλωσορίζουμε και προσωπικά σας εύχομαι ευχάριστη παραμονή και κάθε επιτυχία στον σκοπό σας. Ευχαριστώ Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

Περιπλους 13

ΣΥΜΠΟΣΙΟ “Εισαγωγή στον κόσμο του Επίκτητου”, αφιερωμένο στη μνήμη του Αντιναυάρχου James Bond Stockdale

1. Ο πρέσβης των ΗΠΑ στην Ελλάδα κος David D. Pearce, ο Σμήναρχος (Ι) κος Δημήτριος Βότσης και οι ομιλητές του Συμποσίου καθηγητές κος Martin Cook, κος Κωνσταντίνος Νιάρχος, κος Martin Pavkovic και κος Θεοδόσης Τάσσιος. 2. O Ναυτικός ακόλουθος της πρεσβείας των ΗΠΑ Πλωτάρχης Robert Palm USN. 3. Από αριστερά ο πρέσβης των ΗΠΑ στην Ελλάδα κος David Pearce, o Διοικητής της ΣΕΘΑ Αντιστράτηγος κος Δημήτριος Θωμαΐδης, ο Γερουσιαστής του Rhode Island κος Λεωνίδας Ραπτάκης και ο Διευθυντής της Διπλωματικής Ακαδημίας του Υπουργείου Εξωτερικών πρέσβης κος Φραγκίσκος Βέρρος. 4. Διακρίνονται ο ναυτικός ακόλουθος των ΗΠΑ στην Ελλάδα Πλοίαρχος Robert Palm USN και ο Αρχιπλοίαρχος (Μ) κος Γεώργιος Μπαμπλένης ΠΝ Υποδιοικητής ΣΕΘΑ.

Οι Ηθικές αξίες και η ελευθερία της βουλήσεως κατά τους στωικούς φιλοσόφους Σενέκα, Επίκτητο και Μάρκο Αυρήλιο Του Κωνσταντίνου Γ. - Α. Νιάρχου, Καθηγητού Φιλοσοφίας, Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

ΣΥΜΠΟΣΙΟ “Εισαγωγή στον κόσμο του Επίκτητου”, αφιερωμένο στη μνήμη του Αντιναυάρχου James Bond Stockdale

To παρόν άρθρο αποτελεί το περιεχόμενο της ομιλίας του Καθηγητή κου Κ. Νιάρχου κατά το Συμπόσιο «Εισαγωγή στον κόσμο του Επίκτητου». Την ψηφιακή μεταγραφή του παρόντος κειμένου επιμελήθηκε ο Αντιναυάρχος (Ο) κος Δημήτριος Μπαλόπουλος ΠΝ εα.

φιλοσοφική κίνηση που συμπίπτει με τους δύο πρώτους αιώνες των αυτοκρατορικών χρόνων έχει χαρακτηρισθεί ως νεοστωικισμός, ακριβώς διότι είναι έντονη η επιθυμία των διανοητών της εποχής αυτής να μελετήσουν εκ νέου τις θεωρίες των Στωικών με έμφαση στην ηθική και την πρακτική εφαρμογή των αρχών της. Επιδιώκεται η επί τη βάσει των θεωριών των Στωικών μία νέα ερμηνεία προσαρμοσμένη στα δεδομένα, της κοινωνικοπολιτικής ζωής, όπου προβλήματα θρησκευτικά, ηθικά, μεταφυσικά κ.λ.π εντόνως απασχολούν τους σκεπτόμενους ανθρώπους. Οι φιλόσοφοι της εποχής αυτής προσείλκυαν πολλούς θαυμαστές, ιδιαίτερα εκείνους πού, όντας ελεύθερα πνεύματα, δεν υπέκυπταν στην καταπίεση της απολυταρχικής διοικήσεως των αυτοκρατόρων της Ρώμης, γι' αυτό και οι φιλόσοφοι αυτοί, καθίσταντο ύποπτοι στην κρατική εξουσία και επέσυραν την οργή των κοσμικών αρχόντων. Αναφέρεται ότι ο Αυτοκράτωρ Δομιτιανός το 83 μ.Χ. καταδίκασε σε εξορία όλους τους φιλοσόφους της αυτοκρατορίας του, μάλιστα δε, κατά μαρτυρία του Κάσσιου, ο ίδιος ο αυτοκράτωρ: «Ρούστικον τον Αρουλήνον απέκτεινεν, ότι εφιλοσόφει. Άλλοι τε εκ της αυτής ταύτης της κατά την φιλοσοφίαν αιτίας συχνοί διώλοντο και οι λοιποί πάντες εξηλάσθησαν αύθις εκ Ρώμης»: Παρά ταύτα υπήρξαν αυτοκράτορες, οι οποίοι όχι μόνον δεν δίωξαν τους φιλοσόφους, αλλά οι ίδιοι φιλοσόφησαν, όπως ο Μάρκος Αυρήλιος. Αναφέρεται ότι ο Αύγουστος τιμούσε ιδιαιτέρως τον Άρειο Δίδυμο, τον οποίο διόρισε διδάσκαλόν του: «Αυτός δε ο Καίσαρ εισήλαυεν εις την πόλιν Αρείω τω φιλοσόφω προσδιαλεγόμενος»: Ο Άρειος Δίδυμος έγραψε και φιλοσοφική παραμυθία διά την αυτοκράτειρα Λιβία, βαρυπενθούσαν δια την απώλεια του υιού της Δρούσου. Την αυτήν εποχή έδρασε και ο διανοητής Ηράκλειτος, ο οποίος συνέγραψε έργον με τίτλο: «Ομηρικές αλληγορίες», στο οποίον είναι εμφανής η προσπάθειά του να ερμηνεύσει ορισμένες απόψεις του Ομήρου σχετικώς με ηθογραφικά προβλήματα της εποχής του. Την εποχή του Νέρωνος ήκμασε ο L. Annaeus Cornutus, ο οποίος κατέλειπε σημαντικό έργον περί της ελληνικής θεολογίας, αλλά έπεσε στην δυσμένεια του αυτοκράτορος με συνέπεια την εξορία του. 14 Περιπλους

Ο φιλόσοφος Επίκτητος. Μεσαιωνική γκραβούρα. Συλλογή Χαράλαμπος Γκούβας, el.wikipedia.org_wiki_Επίκτητος.

Ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος της νέας Στοάς υπήρξε ο L. Annaeus Seneca, υιός του ρήτορος Σενέκα. Γεννήθηκε στην Κόρδοβα της Ισπανίας, αρχές του 1ου αιώνος μ. Χ. και ο ίδιος, κατά μαρτυρίες συγχρόνων του, έθεσε τέρμα στην ζωή του το έτος 65 μ. Χ., επειδή αποκαλύφθηκε ότι συμμετείχε στην συνωμοσία κατά του Νέρωνος, από αξιωματούχους του κράτους. Τα συγγράμματά του, στα λατινικά, θεμελιώνονται επί των αρχών της παλαιάς Στοάς, αλλά ο ίδιος προσέθεσε αρκετά νέα στοιχεία. Παραλλήλως ενδιαφέρθηκε διά τις θεωρίες άλλων φιλοσόφων, και δη και του Επικούρου. Το κέντρο των φιλοσοφικών αναζητήσεών του είναι η ηθική. Στο έργο του Naturales quaestiones ασχολείται με θέματα φυσικής και μετεωρολογίας, δανειζόμενος ιδέες από την διδασκαλία του Ποσειδωνίου. Πάντοτε αντλεί επιχειρήματα από την φιλοσοφία των παλαιοτέρων Στωικών προκειμένου ν’ αντιμετωπίσει προβλήματα, αναφορικώς με την θεότητα και την δομή της ανθρώπινης υπάρξεως. Δεν παραλείπει να εξάρει με έμφαση τα ηθικά γνωρίσματα της εννοίας του Θεού, δίχως να αποστασιοποιείται από τον υλισμό και τον σαφή πανθεϊσμό των στωικών. Ο Σενέκας ιδιαζόντως επιμένει επί της αρχής ότι η συγγένεια του ανθρωπίνου νου μετά του Θεού, καθώς και η συνέχεια της ζωής μετά θάνατον είναι αναμφισβήτητη. Δεν διστάζει να διαφοροποιηθεί έναντι της αυστηρής ηθικής των παλαιών στωικών, παρά το γεγονός ότι πάντοτε αναφέρεται σ΄ αυτήν, είτε ως πηγή προελεύσεως των απόψεών του, είτε διά να δηλώσει την αλλαγή ορισμένων θέσεων του. Κάποιοι από τους ερευνητές αντιμετώπισαν το ενδεχόμενον επηρεασμού του Σενέκα από την διδασκαλία του συγχρόνου του Αποστόλου Παύλου και αυτό για να ερμηνευθεί η εκ μέρους του απόπειρα υπερβάσεως των γνωστών στωικών ηθικών αρχών. Όντως, ο Σενέκας, όσο και αν προσπαθεί να σκιαγραφήσει τον

σοφό άνθρωπο ως το θεμέλιο της ηθικής, αυτό είναι τελικά ανέφικτο, για αυτό και μετριάζει κάπως τις απαιτήσεις του για την πιστή τήρηση των ηθικών επιταγών από τους ανθρώπους. Η βίωση των ηθικών αρχών είναι συνάρτηση τόσον της φυσικής δομής του χαρακτήρα του ανθρώπου όσο και της ικανότητός του να επιτύχει ο ίδιος την ανεξαρτησία του από τέτοιους εξωτερικούς παράγοντες που φαλκιδεύουν την υπόσταση της βουλήσεώς του. Εντός της κοσμοπολίτικης κοινωνίας η παρουσία του σοφού είναι αναγκαία, καθ’ όσον αυτός ο σοφός βοηθάει στην φιλανθρωπία και την συμπόνια μεταξύ των ανθρώπων. Συνεχώς ο Σενέκας αγωνιά διά τον έλεγχο της εξουσίας των αισθήσεων και των παθών, πράγμα το οποίο δημιουργεί την αντίθεση μεταξύ σώματος και ψυχής. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις εκείνες όπου

Στιγμιότυπο από την εκδήλωση.

Περιπλους 15

ΣΥΜΠΟΣΙΟ “Εισαγωγή στον κόσμο του Επίκτητου”, αφιερωμένο στη μνήμη του Αντιναυάρχου James Bond Stockdale

O καθηγητής Κωνσταντίνος Νιάρχος στο βήμα.

ο Σενέκας βιάζεται για την ταχεία απαλλαγή από τα δεσμά του σώματος και προσβλέπει στην διά του θανάτου απαλλαγή από αυτά και την απαρχή μιας νέας, αληθινής ζωής, όπως ακριβώς είχε διδάξει ο Πλάτων και θα επαναλάβει, αργότερα ο Πλωτίνος. Η τριμερής διαίρεση της ψυχής κατά τον Πλάτωνα (λογιστικόν, θυμοειδές,επιθυμητικόν) και το ηγεμονικόν της ψυχής (λόγος) κατά τον Ποσειδώνιον, αποτελούν το θεμέλιο της ψυχολογίας του Σενέκα, επί του οποίου οικοδομείται όλη η ανθρωπολογία του. Αυτός ο λόγος, το ηγεμονικόν (principale) της ψυχής εκφράζεται ως το διανόημα, ο νους, ο νόμος και ο λόγος, πού συνδέουν την ανθρώπινη ύπαρξη μετά της θεότητας, χάρη στον οποίον η θεότητα επενεργεί επί του ανθρώπου και ζωοποιεί την αδρανή ύλη του σώματος. Αυτή την θεότητα ο Σενέκας θεωρεί ως το ύψιστο το υπέρτατο όν, το οποίον δύναται ο άνθρωπος να τιμήσει πρωτίστως με την ορθότητα και την καθαρότητα της ζωής παρά με θυσίες στους ναούς. Καταφέρθηκε εναντίον της δεισιδαιμονίας, της ασυναρτησίας της μυθολογίας και της εξεζητημένης λαϊκής θρησκείας, η οποία στην πραγματικότητα ευτελίζει την έννοια του θείου. Όμως, τελικώς, δεν πολέμησε την λαϊκή θρησκεία, διότι διέκρινε πώς είχε γενική αναγνώριση της ανάγκης της, καθώς και το αναντικατάστατο έρεισμα της ηθικότητας. Ο αληθινός φιλόσοφος, γράφει ο Σενέκας, είναι παιδαγωγός της ανθρωπότητας. Στο εξαιρετικό πεζό έργο του, τις ηθικές επιστολές προς τον Λουκίλιον, ο Σενέκας επεδίωξε ν’ αποδείξει την αλήθεια του ισχυρισμού αυτού εφαρμόζοντας τον Στωικισμό στην ηθική εκπαίδευση του επιστολογράφου του. Οι ηθικές επιστολές δεν είναι αποκλειστικό ηθικό εγκόλπιο μόνο των στωικών, αλλά και άλλων φιλοσοφικών ρευμάτων. Κατά τον Σενέκα, οι Στωικοί είναι «οι ιδικοί μας φιλόσοφοι» (nostri philosophi) και η όλη

ΣΥΜΠΟΣΙΟ “Εισαγωγή στον κόσμο του Επίκτητου”, αφιερωμένο στη μνήμη του Αντιναυάρχου James Bond Stockdale

1. Ο Διοικητής της ΣΕΘΑ Αντιστράτηγος κος Δημήτριος Θωμαΐδης στο βήμα. 2. Η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη παρέδωσε στον πρέσβη των ΗΠΑ κο David Pearce για αναμνηστικό δώρο μια κρυστάλλινη τριήρη. 3. Ο Δρ. Martin Cook, Καθηγητής Στρατιωτικής Ηθικής και κατέχων την έδρα Vice Admiral James Bond Stockdale στη Ναυτική Σχολή Πολέμου των ΗΠΑ. 4. Στιγμιότυπο από την ομιλία του Δρ. Michael Pavkovic, Διευθυντή Στρατηγικής και Πολιτικής στην έδρα Ναυτικής Ιστορίας Vice Admiral William Ladyard Rogers στη Ναυτική Σχολή Πολέμου των ΗΠΑ.

παρέμβασή του στην κοινωνία είναι η συμβουλή και η παραίνεση ευκαίρως ακαίρως. Άλλωστε ο Στωικισμός εξελίσσεται κατά την εποχή των Αυτοκρατόρων, ως καθαρή φιλοσοφία αρχών και πρακτικής ωφελείας. Προς τούτο ο Σενέκας επισημαίνει την ανάγκη της λογικής και του μέτρου στον τομέα της γνώσεως. Το να θέλουμε να γνωρίσουμε περισσότερα από τα αναγκαία είναι μια μορφή ελλείψεως του μέτρου, καθ’ όσον η αλόγιστη και ατέρμων γνώση καθιστά τον άνθρωπο φλύαρο, αδιάκριτο, υπερόπτη και αυτάρεσκο. Είναι εμφανής η επίδραση του λιτού ρωμαϊκού πνεύματος επί της φιλοσοφίας των Λατίνων στωικών, εν αντιθέσει προς την πολυμορφία και την πολύπλευρο νοηματική των Ελλήνων φιλοσόφων. 16 Περιπλους

Το ηθικόν κύρος του Σενέκα επηρέασε ουσιαστικώς όλους τους Λατίνους φιλοσόφους και συνέβαλε αποφασιστικώς στη διαμόρφωση της γλωσσικής εκφράσεώς των καθώς και τού θρησκευτικού συναισθήματος. Ο ίδιος έχει κάπως ελαστική έννοια του Θεού, αλλά είναι βέβαιος διά την θεϊκή αγαθότητα, καθώς και το προσωπικό ενδιαφέρον του διά την ανθρωπότητα. Ο Θεός πλησιάζει τους ανθρώπους, εισέρχεται των. Δίχως τον Θεόν, κανένας νους δεν είναι δυνατόν να είναι καλός. Θεϊκά σπέρματα ενυπάρχουν εντός των ανθρωπίνων σωμάτων. Οι απόψεις αυτές επηρέασαν πολλούς χριστιανούς συγγραφείς. Ιδιαιτέρως αναφέρεται ότι ο Τερτυλλιανός, μολονότι τονίζει τίς θεμελιώδεις διαφορές των χριστιανών από

τους εθνικούς φιλοσόφους, δεν διστάζει να επαινέσει τον Σενέκα, τον οποίον αποκαλεί «συχνά δικό μας» (saepe noster). Διαδόθηκε η φήμη ότι ο Σενέκας ασπάσθηκε τον χριστιανισμό. Το μόνον βέβαιον είναι ότι τα έργα του μελετήθηκαν από χριστιανούς συγγραφείς. Ο αριθμός των χειρόγραφων του Σενέκα από τον 9ο και τον 10ο αιώνα αποδεικνύει το ενδιαφέρον που προκάλεσε το έργον του. Μάλιστα δε ο Γουλιέλμος του Conches έγραψε τον 12ο αιώνα ένα σημαντικό έργο, το Moralium dogma philosophorum, το οποίον θεμελίωσε επί των διδασκαλιών του Σενέκα και το De officiis του Κικέρωνος. Ο Σενέκας ήτο αγαπημένος συγγραφεύς του Roger Bacon και πολλών άλλων διανοητών της Αναγεννήσεως. Ο

Έρασμος στο έργον του «Εκπαίδευση ενός χριστιανού πρίγκιπα», γράφει: «Το να είναι κανείς φιλόσοφος και το να είναι χριστιανός είναι, κατ’ ουσία, αν όχι και στο όνομα, συνώνυμα», αναφερόμενος κυρίως στον Πλάτωνα, τον Σωκράτη, τον Κικέρωνα και ασφαλώς τον Σενέκα. Ο Καλβίνος χαρακτήρισε τον Σενέκα «διδάσκαλο της ηθικής» και έγραψε ένα ερμηνευτικό υπόμνημα διά το De elementia. O Guillaume Bude θεμελίωσε το έργο του De contempt rerum fortuitarum (εκδ. 1520) επί της μελέτης του Σενέκα, De tranquillitate animi. Ο Βέλγος ουμανιστής Justus Lipsius το 1583 υπομνημάτισε έργα του Σενέκα με την μελέτη του De Constantia, και ενδιεφέρετο κυρίως ότι ο στωικισμός του Σενέκα και του Επίκτητου δύναται να θεωρηθεί ως αναγκαίο συμπλήρωμα της χριστιανικής πίστεως από φιλοσοφικής – ηθικής σκοπιάς. Τα ηθικά προβλήματα απασχόλησαν τη διανόηση και του Musonius Rufus από το Volcini, ο οποίος, ήκμασε ως διδάσκαλος της φιλοσοφίας και διώχθηκε από τον Νέρωνα και τον Βεσπασιανό. Αποσπάσματα των διδασκαλιών του διέσωσε ο Στοβαίος και αναφέρονται σε ηθικά προβλήματα. Περί της αρετής διατύπωσε την άποψη ότι είναι αποτέλεσμα συστηματικής διδασκαλίας και μας υπενθυμίζει το ερώτημα του Σωκράτη, κατά πόσον η αρετή είναι διδακτή. Τόσον πολύ υποστήριζε την αξία της αρετής ώστε θεωρούσε αυτήν ως το μοναδικό φάρμακο προς θεραπεία των ηθικώς ασθενούντων συνανθρώπων του. Τόνιζε την έμφυτη προ-

διάθεση του ανθρώπου προς την αρετή, η οποία ευκόλως μετεξελίσσεται σε πεποίθηση, αλλά το ερώτημα είναι κατά πόσο η πεποίθηση αυτή είναι δυνατόν να εφαρμοσθεί πλήρως. Η αρετή και η ευδαιμονία είναι ο στόχος της φιλοσοφούσης συνειδήσεως, για αυτό και αυτός που φιλοσοφεί, μακράν κοσμικών αξιωμάτων και απολαύσεων, οφείλει εμπράκτως να καταστεί τύπος και υπογραμμός ενάρετους βίου. Η ανθρώπινη ύπαρξη, είτε ανδρός είτε γυναικός, εξίσου οφείλει εμπράκτως να είναι ενάρετη και να βιώνει τις αρχές της ηθικής. Ο Μουσώνιος Ρούφος αντιμετώπισε θέματα «περί σκέπης», «περί ασκήσεως», «περί τροφής», «ότι πόνον καταφρονητέον», «ότι ου κακόν η φυγή», «ει εμπόδιον τη φιλοσοφία ο γάμος» και «περί φιλίας». Εκλεκτός και διάσημος μαθητής του Μουσωνίου Ρούφου υπήρξε ο Επίκτητος ο Ιεραπολίτης (περί το 50 – 138 μ.Χ.). Οι γονείς του ήταν δούλοι και ο ίδιος μετέβη στη Ρώμη και διετέλεσε δούλος του Επαφρόδιτου, του ευνοούμενου του Νέρωνος, όπου παρακολούθησε τα φιλοσοφικά μαθήματα του Μουσωνίου. Καταστάς απελεύθερος, δίδαξε φιλοσοφία στην Ρώμη. Ένεκα των διωγμών του Δομιτιανού κατά των φιλοσόφων, εγκατέλειψε την Ρώμη και εγκαταστάθηκε στην Νικόπολη της Ηπείρου, όπου ίδρυσε φιλοσοφική σχολή και μεταξύ των μαθητών του ήταν ο Αρριανός, ο συγγραφεύς του έργου «Ανάβασις του Αλεξάνδρου». Την διδασκαλία του Επίκτητου διέσωσε ο Αρριανός,

την οποία κατέγραψε σε εννέα βιβλία υπό τον τίτλο «Διατριβαί» και μικρότερο έργον υπό τον τίτλο «Εγχειρίδιον». Κατά τον Επίκτητο, κύριο έργο του φιλοσόφου είναι να καταστεί ο ίδιος παιδαγωγός των ανθρώπων, οδηγός αυτών προς την αρετή και προβάλλει ως πρότυπο τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Ζήνωνα κ.ά., ενώ δεν συμπαθεί τον Επίκουρο και τον Καρνεάδη, μάλιστα δε εξυμνεί την αρετή του Πλάτωνος και επικρίνει τον εγωκεντρισμό του Επίκουρου. Χαρακτηριστικώς στο 23ο κεφάλαιο του πρώτου βιβλίου γράφει: «Επινοεί και Επίκουρος ότι φύσει εσμέν κοινωνικοί, αλλ’ άπαξ εν τώ κελύφει θείς το αγαθόν ημών ουκέτι δύναται άλλο ουδέν ειπείν». Στο 5ο κεφάλαιο του ανωτέρω μνημονευθέντος βιβλίου καταφέρεται κατά των Ακαδημεικών, οι οποίοι έχουν εκπέσει των παλαιών ηθικών αρχών της Ακαδημίας: «Εκτέτμηται το αιδήμον αυτού και το εντρεπτικόν και το λογικόν ουκ εκτέτμηται, αλλά αποτεθηρίωται». Στηριζόμενος επί των φυσικών ικανοτήτων του ανθρώπου να προσλαμβάνουν την πραγματικότητα των όντων διά των εμφύτων «προλήψεων» (δηλονότι της εκ των προτέρων γνώσεως, a priori), φρονεί ότι κάθε άνθρωπος έχει την δυνατότητα να φιλοσοφήσει. Ειδικώς αναφέρει τα κάτωθι περί των «προλήψεων» στο βιβλίο των «Διατριβών». «Προλήψεις κοιναί πάσιν ανθρώποις εισίν, και πρόληψις προλήψει ου μάχεται. Τις γαρ ημών ου τίθησιν ότι τό αγαθόν συμφέρον εστί, εστί και αιρετόν και εκ πάσης αυτό περιστάσεως δεί μετιέναι και διώκειν ; Τις δ’ ημών ου τίθηΠεριπλους 17

ΣΥΜΠΟΣΙΟ “Εισαγωγή στον κόσμο του Επίκτητου”, αφιερωμένο στη μνήμη του Αντιναυάρχου James Bond Stockdale

Από αριστερά διακρίνονται ο γερουσιαστής κος Λεωνίδας Ραπτάκης, ο κος Μάκης Κουρτέσης και ο Πλοίαρχος Robert Palm USN.

ΣΥΜΠΟΣΙΟ “Εισαγωγή στον κόσμο του Επίκτητου”, αφιερωμένο στη μνήμη του Αντιναυάρχου James Bond Stockdale

Ο ναυτικός ακόλουθος των ΗΠΑ , Πλοίαρχος Robert Palm USN, επέδωσε αναμνηστικούς θυρεούς στους Έλληνες καθηγητές, ομιλητές του Συμποσίου κ.κ. Κωνσταντίνο Νιάρχο (1) και Θεοδόση Τάσσιο (2).

σιν ότι το δίκαιον καλόν εστι και πρέπον ; Πότ’ ούν η μάχη γίνεται ; Περί την εφαρμογήν των προλήψεων ταίς επί μέρους ουσίαις, όταν ο μέν είπη: καλώς εποίησεν, ανδρείος εστιν. Ο δ’ έτερος ου αλλ’ απονενοημένος». Όντως , οι παρατηρούμενες διαφοροποιήσεις και διαφωνίες μεταξύ των ανθρώπων προκύπτουν κυρίως από την κακή εφαρμογή των προλήψεων επί των πραγμάτων, των γεγονότων και των φαινομένων. Επομένως η εφαρμογή των προλήψεων συνεπάγεται την σύλληψη και την έκφραση της πραγματικότητας. Στο δεύτερο βιβλίο των «Διατριβών», αναφέρεται στην καίρια αποστολή της φιλοσοφίας, ως προς την εφαρμογή των ορθών προλήψεων: «Ίδ’ αρχή φιλοσοφίας αίσθησις μάχης της προς αλλήλους των ανθρώπων και ζήτησις τού παρ’ ό γίνεται η μάχη και κατάγνωσις και απιστία προς το ψιλώς δοκούν, έρευνα δε τις περί το δοκούν, ει ορθώς δοκεί, και εύρεσις κανόνος τινός, οίον επί βαρών τον ζυγόν εύρωμεν, οίον επί ευθέων και στρεβλών την στάθμην». Σαφώς προκύπτει ότι αποκλειστικός σκοπός της φιλοσοφικής αγωγής και παιδεύσεως είναι η κατανόηση των αρχικών νοητικών προλήψεων και η ικανότης προς ορθή εφαρμογή των κατά περίπτωση. Ωσαύτως, απαιτείται η διάκριση μεταξύ των αρμοδιοτήτων του φιλοσόφου, «ίνα από τινων γνωρίμων και διευκρινημένων ορμώμενοι χρώμεθα επί των επί μέρους διηρθωμέναις ταίς προλήψεσι». Εν προκειμένω, εφιστάται η προσοχή του φιλοσοφούντος διά την 18 Περιπλους

επιλογήν της καταλλήλου μεθόδου προς εφαρμογή των προλήψεων άνευ της οποίας δεν είναι εφικτή η πραγματοποίησή των: « Τί ούν εστι τό παιδεύεσθαι; μανθάνειν τας φυσικάς προλήψεις εφαρμόζειν ταίς επί μέρους ουσίαις καταλλήλως τη φύσει και λοιπόν ότι των όντων τά μέν εστιν εφ’ ημών, τά δε ουκ’ εφ’ ημών|». Δηλαδή να ασκηθούμε στην εφαρμογή των φυσικών προλήψεων επί των επιμέρους περιπτώσεων, πάντοτε συμφώνως προς την φύση και ταυτοχρόνως να κατανοήσουμε πως άλλα πράγματα εξαρτώνται από την ιδική μας αρμοδιότητα και ευθύνη και άλλα όχι, όπως το σώμα, τα τέκνα, η πατρίς και το κοινωνικό περιβάλλον. Στην δική μας ευθύνη ανήκει η προαίρεση και τα εξ αυτής εκπηγάζοντα έργα, όπως σαφώς είχε τονίσει ο Αριστοτέλης. Ο Επίκτητος επιμένει επί της ισχύος της προαιρέσεως, ως δηλωτικής της πιστότητας και της αυθεντικότητας του φιλοσόφου, διότι μόνο ότι θεμελιώνεται επί της προαιρέσεως , κατά τον Αριστοτέλη και τον Επίκτητο, είναι έργο της ελευθερίας της βουλήσεως και επομένως αντικείμενο αξιολογικής κρίσεως. Το θεμελιώδες γνώρισμα της προαιρέσεως είναι η γρηγορούσα συνείδηση, καθόσον εξ’ αυτής και δι’ αυτής επιτυγχάνεται η προσέγγιση του αγαθού. «Ουσία του αγαθού προαίρεσις ποιά, του κακού προαίρεσις ποιά. Τι ούν τα εκτός; Ύλαι τη προαιρέσι, περί άς αναστρεφομένη τεύξεται, του ιδίου αγαθού ή κακού. Πώς του αγαθού τεύξεται; Αν τάς ύλας μη θαυμάση; Τούτον

τον νόμον ο Θεός τέθηκε και φησιν: ει τι αγαθόν θέλεις, παρά σαυτού λάμβανε». Είναι προφανές, λέγει ο Επίκτητος, ότι η ουσία του αγαθού και του κακού προέρχεται από την αγαθή ή την κακή προαίρεση αντιστοίχως. Ο Θεός θέσπισε ένα παγκόσμιο νόμο: αν επιθυμείς κάποιο αγαθό, λάμβανε αυτό από τον εαυτό σου. Άρα η πηγή του αγαθού και της εξ αυτού απορρεούσης ευδαιμονίας είναι ο ίδιος ο εαυτός μας, η συνείδηση του είναι και του γίγνεσθαι της υπάρξεώς μας. Επομένως η ευδαιμονία καθίσταται εφικτή διά της ισχυροποιήσεως της θελήσεώς μας: «Ίσθι γάρ ότι ουδέν εστιν ευαγωγότερον της ανθρωπίνης ψυχής. Θελήσαι δεί και γέγονεν, διώρθωται ως πάλιν απονυστάσαι και απόλωλεν έσωθεν γάρ εστι και απώλεια και βοήθεια». Εκ των ως άνω ενδεικτικώς ερμηνευθέντων κειμένων του έργου του Επίκτητου, Διατριβαί, προκύπτει πως το ύψιστο αγαθό, η ευδαιμονία, είναι καθαρώς εσωτερική υπόθεση του κάθε ανθρώπου, αναγομένη ευθέως στο αυτεξούσιο, την ελευθερία της προαιρέσεως και βουλήσεως. Η όλη διαδικασία συντελείται εντός του πνευματικού κόσμου του ανθρώπου, μακράν από κάθε εξωτερική υλική ή καιροσκοπική επιρροή. Ο Επίκτητος φέρει ως παράδειγμα τον κυνικό φιλόσοφο Διογένη, ο οποίος συνήθιζε να επαναλαμβάνει τα εξής: «Ούτως ελευθερία γίγνεται. Κτήσις ουκ εμή. Συγγενείς, οικείοι, φίλοι, φήμη, συνήθεις τόποι, πάντα

Ο Διοικητής της ΣΕΘΑ Αντιστράτηγος Δ. Θωμαΐδης επέδωσε αναμνηστικούς θυρεούς στους Αμερικανούς καθηγητές, ομιλητές κκ Martin Cook (1) και Michael Pankovic (2).

ταύτα αλλότρια. Σόν ούν τί; χρήσις φαντασιών, ταύτην ακώλυτον έχω, ανανάγκαστον. Ουδείς εμποδίσαι δύναται, ουδείς βιάσασθαι άλλως χρήσασθαι ή ως θέλω». Το μόνο το οποίο αποκλειστικώς ανήκει στον άνθρωπο και αποτελεί αναφαίρετο απόκτημά του είναι η νόηση και η βούλησή του, εν αντιθέσει προς όλα τα άλλα υλικά πράγματα ή πρόσωπα. Διό και η ελευθερία νοείται ως απουσία παντός εξαναγκασμού, από όπου και αν προέρχεται ή υπαγορεύεται. Ο Επίκτητος επιμένει επί της αξίας της νοήσεως και της συνειδητοποιήσεώς της, καθόσον αυτό το υπέρτατο αγαθό, «η συνείδηση», είναι αποκλειστικότητα του ανθρώπου και δη του φιλοσοφούντος. Προστίθεται ότι και τα άλογα ζώα έχουν «χρήση φαντασιών», αλλά στερούνται της ικανότητας συνειδητοποιήσεως αυτών. Εν αντιθέσει προς αυτά ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο «θεατήν αυτού τε και των έργων των αυτού και ου μόνον θεατήν, αλλά εξηγητήν αυτών», δηλαδή ο άνθρωπος είναι θεατής του Θεού και των έργων του, αλλά και εξηγητής. Από την άποψη αυτή η ελευθερία της βουλήσεως και η συνειδησιακή προσθετικότητα λαμβάνει χαρακτήρα καθαρά θρησκευτικό. Ο Επίκτητος δεν αρκείται στην αφηρημένη αντίληψη περί του Θεού, διό συνεχώς επιδιώκει την θεώρηση αυτού, ως προσώπου με βούληση και πρόνοια, η οποία παρελήφθη από τους μεταγενεστέρους του διανοητές, αλλά και τους θεολόγους εκκλησιαστικούς συγ-

γραφείς. Για τον Επίκτητο ο Θεός δεν είναι κρυμμένος και απρόσιτος: «Σύ απόσπασμα εί του Θεού. Έχεις τι εν σεαυτώ μέρος εκείνου. Τι ούν αγνοείς σου την συγγένειαν; Τι ούκ οίδας πόθεν ελήλυθας;…Θεόν περιφέρεις τάλας και αγνοείς». Δηλαδή, συ, άνθρωπε αποτελείς ένα απόσπασμα από τον Θεό, καθόσον εντός σου ενυπάρχει ένα μέρος του. Πώς είναι δυνατόν ν’ αγνοείς την συγγένειά σου; Πώς είναι δυνατόν να μην γνωρίζεις την προέλευσή σου; Άλλωστε, εσύ, δυστυχισμένε, έχεις μέσα σου τον Θεό και όμως τον αγνοείς. Είναι προφανές ότι ο Επίκτητος επιφέρει μία τομή στην μέχρι τούδε αντίληψη περί του Θεού. Ασφαλώς ο Πλάτων είχε δηλώσει ότι ο άνθρωπος είναι «φυτόν ουχ έγγειον αλλ’ ουράνιον», αλλά ο Επίκτητος καθιστά την έννοια του Θεού περισσότερο συγκεκριμένη και τον ίδιο ως πρόσωπο με βούληση και πρόνοια διά τον κόσμο, και δή και τον άνθρωπο, ο οποίος είναι θεοφόρος. Η θρησκευτικότητα του Επίκτητου κορυφώνεται με μια ειδική προσευχή προς τον Θεό διασωθείσα στο τέταρτο βιβλίο των «Διατριβών» του: «Άς έλαβον αφορμάς παρά σού προς το αισθέσθαι σου τής διοικήσεως καί ακολουθήσαι αυτή τούτων ουκ ημέλησα, ου κατήσχυνά σε το εμόν μέρος….., ο με σύ εγέννησας χάριν έχω ών έδωκας, εφ’ όσον εχρησάμην τοίς σοίς , αρκεί μοι. Πάλιν αυτά απόλαβε και κατάταξον εις ήν θέλεις χώραν. Σά γάρ ήν πάντα, σύ μοι αυτά δέδωκας». Είναι προφανές λέγει ο Επίκτητος, ότι τα μέσα τα

οποία έλαβα από σένα (θεέ) δια να αντιληφθώ την ύπαρξή σου και την διακυβέρνηση του κόσμου και να συμμορφωθώ προς αυτήν, δεν αδιαφόρησα, δεν σε ντρόπιασα, όσο αυτό εξαρτάτο από μένα….Σ’ ευχαριστώ, διότι με έφερες στον κόσμο, καθώς και διά τα δώρα που μου έδωκες. Λάβε τα πάλι και τοποθέτησέ τα όπου εσύ νομίζεις καλύτερα. Διότι όλα ήταν δικά σου, εσύ μου τα είχες χαρίσει… Εκ των ανωτέρω είναι πλέον ή σαφές ότι η θρησκευτικότητα του Επίκτητου διαφέρει εξ ολοκλήρου από την θρησκευτικότητα του Σενέκα, ακόμη και του Μάρκου Αυρηλίου. Προφανώς έχει δεχθεί επίδραση από την νεοφανή, τότε, διδασκαλία των Χριστιανών, όπως χαρακτηριστικώς αναφέρεται στο τέταρτο βιβλίο των «Διατριβών», ότι οι Χριστιανοί , υπό το όνομα «Γαλιλαίοι» είναι υπόδειγμα καρτερίας, υπομονής και διακατέχονται από μια ανεξήγητη ανορθολογιστική μανία. «..υπό μανίας μέν δύναταί τις ούτω διατεθήναι προς ταύτα και υπό έθνους ως οι Γαλιλαίοι». Οι ερευνητές πιστεύουν ότι ο Επίκτητος δεν έλαβε γνώση του Χριστιανισμού κατευθείαν από τα κείμενα των Ευαγγελίων, αλλά η επίδραση επί του έργου του εγένετο, μάλλον, από την διάχυτη, τότε, μεταξύ των διανοουμένων αντίληψη περί του κόσμου και της ζωής, όπως την βίωναν οι ζηλωτές χριστιανοί, της πρώιμης περιόδου της Αποκαλύψεως του τριαδικού Θεού διά του Χριστού. Τούτου ένεκα η όλη φιλοσοφική διαΠεριπλους 19

ΣΥΜΠΟΣΙΟ “Εισαγωγή στον κόσμο του Επίκτητου”, αφιερωμένο στη μνήμη του Αντιναυάρχου James Bond Stockdale

νόησή του εμπνέεται από το πνεύμα της χριστιανικής πίστεως, για αυτό και στο σύνολό της είναι έκφραση ευλάβειας προς το θείο και εκζητήσεως της ελευθερίας. Ενδεικτικώς αναφέρεται ότι οι λέξεις ελευθερία και ελεύθερος απαντούν 130 φορές στο διασωθέν κείμενο των «Διατριβών». Μάλιστα δε η όλη πλοκή του κειμένου είναι εντυπωσιακή και ο αναγνώστης του αισθάνεται έντονα τη διείσδυση του πνεύματος του συγγραφέως στη νόησή του με ευεργετικές επιπτώσεις επί του συνόλου του ψυχισμού του. Όντως, ο φιλόσοφος, κατά τον Επίκτητο οφείλει, εκτός από καθαρά διανοητής, να είναι και υπηρέτης, απεσταλμένος της θεότητας στον κόσμο. Τούτου ένεκα ο Επίκτητος είχε ασκήσει καταλυτική θετική επίδραση επί των συγχρόνων, αλλά και των μεταγενεστέρων του. Μια επιγραφή επί βράχου της Πισιδίας εγκωμιάζει τον άλλοτε υιό σκλάβου και δούλο τον ίδιο επί μακρό χρονικό διάστημα, ως «πηγή ευλογίας και χαράς». Σχεδόν σύγχρονος του Επίκτητου, ο στωικός φιλόσοφος Ιεροκλής κατέλειπε ένα σημαντικό έργο υπό τον τίτλο «Φιλοσοφούμενα». Υπήρξε έντιμος και σοβαρός διανοητής, vir sanctus etgravis, όπως προφανώς τον χαρακτηρίζει ο Γέλλιος και στο μνημονευθέν βιβλίο του εκλαϊκεύονται φιλοσοφικά προβλήματα. Πλέον επιστημονικά είναι τα αποσπάσματα του έργου του «Στοιχεία ηθικής» ή «Ηθική στοιχείωσις». Ερμηνεύονται προβλήματα της γεννήσεως και της αναπτύξεως των εμψύχων όντων καθώς και η διαμόρφωση της συνειδήσεως μέσω της φύσεώς των(οικείωσις, κατά του Στωικούς) και εν συνεχεία η πραγμάτωση της αρετής κατά την ενάσκηση των πολιτών. Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος (121-180 μ.Χ). Είναι ο τελευταίος σημαντικός φιλόσοφος της νέας στοάς. Το έτος 161 ανεδείχθη αυτοκράτωρ της Ρώμης. Διετέλεσε μαθητής και θαυμαστής του Επίκτητου. Η διδασκαλία του συνοψίζεται στα 12 βιβλία του έργου του, «Εις εαυτόν», το οποίο εγράφη κατά την διάρκεια των εκστρατειών και των πολεμικών επιχειρήσεών του. Με το θαυμάσιο αυτό έργο του ο Μάρκος Αυρήλιος εκφράζει συνοπτικώς την όλη αντίληψή του περί της στωικής φιλοσοφίας: αντιπάθεια στη θεωρητική έρευνα μόνο. Στη θρησκευτική έρευνα περί της ουσίας των όντων, και στην αποκλειστικότητα των μαρτυριών της γρηγορούσης αυτοσυνειδήσεως. Προς τούτο αναζήτησε πρότυπα στη διδασκαλία των παλαιών Πυθαγορίων και κατέληξε στην πρόταση ότι ο άνθρωπος πριν προχωρήσει στην έρευνα άλλων θεμάτων οφείλει να αντιμετωπίσει, κατ’ αρχήν, τα εις εαυτόν, δηλονότι την δυνατότητά του να πράξει το ορθό σε κάθε στιγμή, που η συνείδησή του θέτει σ’ αυτόν το αδυσώπητο ερώτημα: Τι πρέπει να πράξω; Η απάντηση εξαρτάται από τον βαθμό της αυτοσυνειδησίας του ανθρώπου, καθόσον οποιαδήποτε δραστηριότητα πρέπει κατ’ ανάγκη να αφορμάται από τον εαυτό του. 20 Περιπλους

Στιγμιότυπο από την έναρξη του Συμποσίου με τον Σμήναρχο (Ι) Δημήτριο Βότση στο βήμα.

Εντός του ανθρώπου εμφανίζεται ο Θεός ως «δαίμων», ο οποίος τον καθοδηγεί προς εκτέλεση των πράξεων του. Η παρουσία του Θεού εντός του ανθρώπου και η καθοδηγητική του ενέργεια εκφράζεται ως πρόνοια, της οποίας σκοπός είναι η προστασία του, καθώς και η επίβλεψη της αρμονίας του σύμπαντος. Μέσω της πρόνοιας του ο Θεός αποκαλύπτεται στον κόσμο και είναι η εγγύηση της κοσμικής τάξεως. Αυτός ο κόσμος, της φθοράς και της αλλαγής δεν επηρεάζει το ενδιαφέρον του Θεού για αυτόν και δη και τον άνθρωπο. Τούτου ένεκα, χρέος του κάθε ανθρώπου, λέγει ο Μάρκος Αυρήλιος, είναι να συνειδητοποιεί αυτήν την θεϊκή παρουσία εντός του, καθόσον μόνο από αυτόν είναι δυνατόν να αναμένει, να προσδοκά, την ευδαιμονία του, δηλαδή η αναζήτηση της ευδαιμονίας από εξωτερικούς παράγοντες είναι ανεδαφική και τελικώς μάταιη. Επομένως, το μόνο σταθερό και βέβαιο είναι η παρουσία του Θεού εντός μας, όπου αποκλειστικώς και μόνο έχει πρόσβαση η συνείδησή μας. Επί πλέον, το γεγονός της κοινής ουσίας μεταξύ των ανθρώπων, άρα και της κοινής μεθέξεως στην εντός μας θεότητα, της ανθρώπινης ψυχής, διά της οποίας και μέσω της οποίας επιβάλλεται η φιλανθρωπία και φιλαδελφία. Η έννοια της ψυχής κατά τον Μάρκο Αυρήλιο, δεν σχετίζεται με τον στωικό μονισμό, καθόσον, κατ’ αυτόν, είναι ευδιάκριτα τα τρία μέρη της, δεδομένου ότι ο άνθρωπος αποτελείται από τρία μέρη: σώμα - ψυχή – νους. Εξ’ αυτών, το σώμα και η ψυχή ενέχουν στοιχεία φθοράς και μεταβολής, ενώ ο νους είναι απόσπασμα του εντός του ανθρώπου θεού – δαίμονος και έχει νοερή φύση, άφθαρτη και αθάνατη. Μετά τον θάνατο του χωρισμού της ψυχής από το σώμα, η ψυχή επιστρέφει στην πηγή της προελεύσεώς της, δηλονότι τον Θεό, με την νοητική μορφή της. Η ύλη διακρίνεται από την ψυχική πνοή που της δίνει ζωή. Η ψυχή καθ’ εαυτή, δηλαδή το πνεύμα, νους και

διάνοια καθώς είναι ασώματη ουσία είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από την ψυχική πνοή. Η δοξασία του Μάρκου Αυρηλίου ότι ο εντός του ανθρώπου «δαίμων» είναι απόσπασμα και απορροή προερχόμενη από τον Θεό προαναγγέλλει τις συνεχείς αντιλήψεις των νεοπλατωνικών και δη της τριαδολογίας των, Έν – νούς – ψυχή. Η άποψή του περί επιστροφής της ψυχής στην πηγή της προελεύσεώς της, την θεότητα, απεικονίζει το νέο – πλατωνικό σύστημα περί προόδου και επιστροφής. Εκείνο που καθιστά τη διδασκαλία του Μάρκου Αυρήλιου εντελώς διαφορετική έναντι πολλών άλλων διανοητών, είναι η τόλμη του, να εισαγάγει κανόνες ηθικής συμπεριφοράς στην πολιτική, αυτοκράτωρ γαρ. Όντως ο ηθικός δυϊσμός στην ανθρωπολογία και τη μεταφυσική του Ποσειδωνίου και του Σενέκα είναι πιο έντονη στον φιλόσοφο αυτοκράτορα. Η επιστροφή της ψυχής προς τον Θεό είναι μονόδρομος, καθόσον η έλξη που ασκεί προς αυτήν η θεότης είναι ισχυρή, όταν μάλιστα κυριαρχεί στην ψυχή ο νους ή το ηγεμονικό, ως η ίδια η θεότης ενοικούσα στην ψυχή. Ο Θεός θεωρεί τους νόες απαλλαγμένους από κάθε σωματική επιρροή. Ο στωικός υλισμός του Μάρκου Αυρήλιου απομακρύνεται από τον πλατωνικό δυϊσμό. Ενώ η όλη φιλοσοφία του αυτοκράτορος διαπνέεται από πνεύμα πραότητας και καλοσύνης προς τους ανθρώπους, η συμπεριφορά του έναντι των χριστιανών υπήρξε σκληρή και υπερβαλλόντως εχθρική. Είχε σχηματίσει την εντύπωση ότι η διδασκαλία των χριστιανών υπονόμευε τα θεμέλια της αυτοκρατορίας. Κατά την γνώμη ειδικών μελετητών, το σύγγραμμα του Μάρκου Αυρήλιου στερείται πρωτοτυπίας και βάθους. Το πλεονέκτημά του είναι η υποδειγματική και πλήρης καταγραφή των στωικών θεωριών με προσωπικές παρεμβάσεις, αφού υποτάσσει τα πάντα στην αυτοσυνειδησία του ανθρώπου. Μετά τον φιλόσοφο αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο η στωική φιλοσοφία δεν είχε αξιόλογο εκπρόσωπο. Μια τελευταία απήχηση του στωικού φιλοσοφικού λόγου βρίσκουμε στο έργο «Πίναξ» του Κέβη, πρόκειται περί αλληγορικής παραστάσεως της στωικής θεωρίας των αγαθών, όπου εντοπίζονται κυνικά και νεοπυθαγορικά στοιχεία. Το δανεισμένο από τον πλατωνικό Φαίδωνα ψευδώνυμο του συγγραφέως Κέβης αναπαριστά την παλαιά εικόνα των δύο δρόμων. Γενικώς παρατηρούμε πως τα δόγματα των Στωικών ευρέως χρησιμοποιούνται και από άλλες φιλοσοφικές τάσεις. Μάλιστα δε η στωική φιλοσοφία υιοθετήθηκε από χριστιανούς συγγραφείς, ιδιαιτέρως τα κεφάλαια ηθικής. Κατά τους νεότερους χρόνους η στωική φιλοσοφία επίδρασε επί της διανοήσεως του Spinoza, του Leibniz και του Kant. Πολλά ηθικά θεωρήματα του Kant, που σχετίζονται με την εσωτερική ελευθερία της συνείδησης (Determinismus – Indeterminismus) θεμελιώνονται επί των διδασκαλιών της στωικής φιλοσοφίας.

ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ, ΔΙΕΘΝΗΣ ΔΑΝΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΝΑΥΠΗΓΗΣΕΙΣ ΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ ΣΤΙΣ ΗΠΑ κατά την περίοδο της Ελληνικής Επαναστάσεως Του Λ. Λιόση | Πολιτικού Επιστήμονα - Νομικού

ι κύριοι παράγοντες που συνετέλεσαν στην φιλελληνική κίνηση κατά την περίοδο της ελληνικής επαναστάσεως ήταν η αρθρογραφία του τύπου που αναδείκνυε τα κατορθώματα των επαναστατών και η θετική προδιάθεση της ευρωπαϊκής και της αμερικανικής κοινής γνώμης λόγω της επιδράσεως της ελληνικής κλασσικής παιδείας και της αναγόμενης σε χριστιανική ιδεολογική αφετηρία διάχυτης πεποιθήσεως ως προς την απελευθέρωση των υπό οθωμανική κατοχή χριστιανών. Οι ερανικές επιτροπές (κομιτάτα) και οι φιλελληνικές εταιρείες αποτέλεσαν την οργανωτική έκφραση των φιλελληνικών αισθημάτων των λαών της Ευρώπης και της Αμερικής. Στις φιλελληνικές επιτροπές και τις εταιρείες των ευρωπαϊκών οικονομικών μητροπόλεων, δραστηριοποιούνταν κεφαλαιούχοι-επενδυτές, θιασώτες του «χρηματοπιστωτικού φιλελληνισμού», ας μας επιτραπεί ο νεολογισμός, εκτός των εμπνεόμενων από τα κλασσικά και τα χριστιανικά πρότυπα ιδεολόγων. Οι οικονομικοί αυτοί παράγοντες στην ένδεια κεφαλαίων υπέρ του μέλλοντος να ιδρυθεί ελληνικού κράτους, διέκριναν μία επικίνδυνη επένδυση (risky investment), που άφηνε ευκαιρίες για κερδοσκοπία, πλουτισμό, επιρροή και γιατί όχι πολιτική χειραγώγηση. Όσον αφορά τις Η.Π.Α. η χρονική συγκυρία της ελληνικής επαναστάσεως συνέπεσε με την διατύπωση και εφαρμογή του δόγματος Monroe, για την αποτροπή επεμβάσεων των ευρωπαϊκών δυνάμεων στο δυτικό ημισφαίριο. Το δόγμα Monroe λειτούργησε αμφίδρομα κατά τον 19ο αιώνα υπό την έννοια ότι και οι Η.Π.Α, δεν επενέβαιναν στις ευρωπαϊκές υποθέσεις, ώστε να μην δώσουν λαβές για ευρωπαϊκές επεμβάσεις στον ζωτικό τους χώρο. Η επίδειξη της αμερικανικής σημαίας από την αμερικανική ναυτική μοίρα που κατέπλευσε για πρώτη φορά στο Αιγαίο το 1825 υπό τον πλοίαρχο Rodgers υπέκειτο, όπως είναι φυσικό, στις αρχές του εν λόγω δόγματος. Η συνάντηση του πλοιάρχου Rodgers με τον καπουδάν πασά (Χοσρέφ) συνιστούσε εμπορική- ναυτική διπλωματική κίνηση με απώτερο σκοπό την συνομολόγηση συμφωνίας για την διασφάλιση αμερικανικών εμπορικών συμφερόντων στο Αιγαίο (περιοχή Σμύρνης) και τον Εύξεινο Πόντο.1 Δεν μπορεί συνεπώς η ναυτική αυτή επίσκεψη καλής θελήσεως να εκληφθεί ως παρέμβαση υπέρ των επαναστατημένων ελλήνων ή ως εχθρική ενέργεια κατά της «υψηλής πύλης». Εντός των Η.Π.Α. όλως αντιθέτως, η αμερικανική κοινή γνώμη και μαζί με αυτήν πολιτικοί άνδρες, όπως και ο ίδιος ο πρόεδρος Monroe,2 είχαν χαιρετήσει θερμά την ελληνική επανάσταση εκφράζοντας την ευχή να έχει ως αποτέλεσμα την ανεξαρτησία των επαναστατημένων ελλήνων. Κυβερνητικά στοιχεία της Ουάσιγκτον και επιφανή μέλη της αμερικανικής κοινωνίας, διαπνεόμενα από φιλελληνικές πεποιθήσεις επενέργησαν ώστε να έχει αίσιο τέλος η περιπετειώδης ναυπήγηση πολεμικών σκαφών, για την επαναστατημένη Ελλάδα, στις ΗΠΑ.

Ο ΔΙΕΘΝΗΣ ΔΑΝΕΙΣΜΟΣ

Ο ανταγωνισμός των ευρωπαϊκών δυνάμεων οδήγησε στην σταδιακή μεταστροφή της αγγλικής εξωτερικής πολιτικής και της αναγνωρίσεως στους επαναστατημένους έλληνες των στοιχειωδών δικαιωμάτων των εμπολέμων, αρχής γενομένης από τον άγγλο υπουργό εξωτερικών George Canning. Η προοπτική δημιουργίας κράτους σε συνθήκες απόλυτης οικονομικής ασφυξίας, όπως και η δυσμενής εξέλιξη των επιχειρήσεων σε συνδυασμό με τον εσωτερικό εμφύ1 βλ Ιστορία Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΒ σελ 477 (εφεξής IEE). 2 ibid σελ. 313, 477

22 Περιπλους

λιο ανταγωνισμό των επαναστατημένων ελλήνων, ενεργοποίησαν κύκλους του επενδυτικού-χρηματιστηριακού περιβάλλοντος του «City» του Λονδίνου, που έδρασαν υπό την κάλυψη της Ελληνικής Επιτροπής-του Φιλελληνικού Κομιτάτου (Greek Committee) που συστήθηκε εκεί . Είχαν προηγηθεί οι παρασκηνιακές κινήσεις του γενικού γραμματέα της επικρατείας Α. Μαυροκορδάτου για την προσέγγιση της αγγλικής διπλωματίας και η βολιδοσκόπηση του αγγλικού χρηματοπιστωτικού παράγοντα εκ μέρους του προέδρου του εκτελεστικού Λ. Κουντουριώτη (πρωθυπουργού της Κυβερνήσεως), που οδήγησαν στον πρώτο δανεισμό των Ελλήνων. Συγκεκριμένα, οι υπό την επιρροή του Λ. Κουντουριώτη Έλληνες πληρεξούσιοι Ι. Ορλάνδος και Α. Λουριώτης με την υποστήριξη της Ελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου συνομολόγησαν δάνειο στις 8-2-1824 με τον τραπεζικό οίκο «Lofnan & Son & O’ Bryan» ύψους 800.000 αγγλικών λιρών και ισπανικών διστήλων3, εισπράκτέο από τους δανειζόμενους Έλληνες στο 59% της αξίας του, δηλ 472.000 λίρες. Το τελικώς εισπραχθέν ποσό έφτασε τις 298.726 λίρες και εκταμιεύθηκε από τις εδρεύουσες στην Ζάκυνθο τράπεζες του Καίσαρα Λογοθέτη και του άγγλου Samuel W(V)arfe, αφαιρουμένων των προκαταβλητέων τόκων, εξόδων εξυπηρέτησης χρέους, μεσιτείας, προμηθειών κλπ. Eπίτροποι διαχειρίσεως του δανείου ορίστηκαν ο ίδιος ο Λ. Κουντουριώτης, ο Thomas Gordon, αντί αυτού ως προσωρινός επίτροπος ορίστηκε ο Leicester F. Stanhope και ασφαλώς ο λόρδος Βyron ως εκπρόσωπος της Ελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου στην Ελλάδα.4 Ακολούθησε δεύτερο δάνειο, οι όροι του οποίου διαμορφώθηκαν σχεδόν ερήμην της Ελληνικής Κυβερνήσεως. Ο αγγλικός τραπεζικός οίκος «Ricardo» ενέκρινε δάνειο στις 7-2-1825 ονομαστικής αξίας 2.000.000 αγγλικών λιρών, το οποίο διαιρέθηκε σε 200.000 ομολογίες. Η πραγματική εκταμίευση θα ήταν ίση με ποσοστό 55,5% του συνολικού κεφαλαίου, δηλ. 1.100.000 λίρες. Το εκκαθαρισθέν ποσό μειώθηκε σε 816.000 λίρες αφαιρουμένων 284.000 λιρών, λόγω προκαταβλητέων τόκων, εξόδων εξυπηρέτησης χρέους, μεσιτείας και προμηθειών κλπ. Τελικώς το ποσό που αποδόθηκε σε ελληνική διαχείριση έφτασε μόλις στις 282.558 λίρες!5

Η «ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΩΔΗΣ» ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ ΤΩΝ ΦΡΕΓΑΤΩΝ ΣΤΙΣ ΗΠΑ

Η ναυπήγηση στόλων συμπίπτει κατά κανόνα με τις ιστορικές περιόδους οικονομικής αναπτύξεως και ακμής των επιθαλασσίων εθνών. Στην περίπτωση της Ελλάδος η μετάβαση από το εφοπλιστικό επαναστατικό ναυτικό των πολεμικών νήσων στο δημόσιο πολεμικό ναυτικό, ήταν αποτέλεσμα αναλώσεως του προϊόντος του εξωτερικού καταπλεονεκτικού δανεισμού με τους λεόντειους όρους, αλλά και της υστεροβουλίας των δανειστών για τον πλήρη έλεγχο, την διαχείριση και διάθεση του ήδη απομειωμένου δανειακού προϊόντος. 3 Τα ισπανικά χρυσά δίστηλα ονομαζόμενα και διπλά, δούπιες ή πιστόλες υπέρξαν εξαιρετικά δημοφιλές χρυσό νόμισμα κατά τα χρόνια της ελληνικής επαναστάσεως με ισοτιμία 1δίστηλο = 120 γρόσια, όπως οριζόταν από την Απόφαση της 16-3-1822, που υπέγραψαν ο πρόεδρος του Εκτελεστικού Α. Μαυροκορδάτος και ο «Μινίστρος» της Οικονομίας Π. Νοταράς. Η παρατήρηση οφείλεται στην πρόσβαση στην σχετική απόφαση την οποία μου παραχώρησε ο ερανιστής νομισματολογικής βιβλιογραφίας και νομισματοσυλλέκτης κ Γ. Μπούτος. 4 βλ. ΙΕΕ τόμος ΙΒ σελ. 610. 5 ΙΕΕ τόμος ΙΒ σελ 611, Ν. Σοϊλεντάκης «Δυστυχώς Επτωχέυσαμεν», σελ. 29-30 επ.

Eιδικότερα, με το από 24-8-1824 διάταγμα της προσωρινής Ελληνικής Κυβερνήσεως «παρακλήθηκε» η Ελληνική Επιτροπή του Λονδίνου (εφεξής Επιτροπή) να επιληφθεί της ναυπηγήσεως πολεμικών σκαφών. Ας σημειωθεί ότι είχαν επισυμβεί εντός του έτους 1824 οι καταστροφές δύο πολεμικών νήσων της Κάσου (Μάιος 1824) και των Ψαρών (Ιούνιος 1824), ενώ είχε προηγηθεί η καταστροφή μίας σπουδαίας εμπορικής νήσου (Χίος, Μάρτιος 1822). Η Επιτροπή, διαχειριζόμενη τα διαθέσιμα δανειακά κεφάλαια προχώρησε στην παραγγελία ατμοκίνητων πλοίων στο Λονδίνο και δύο συμβατικών σκαφών στην Νέα Υόρκη (Νεοβόρακον)6.Για τον λόγο αυτό ανεχώρησε για την Νέα Υόρκη στις 1-3-1825 ο βετεράνος Γάλλος στρατηγός του ιππικού Lallemand (Λαλεμάντ) προκειμένου να αναθέσει ως πληρεξούσιος-πράκτορας (agent) της Επιτροπής στους ναυπηγικούς -εμπορικούς οίκους Λε Ρουά Βαγιάρντ και Σία (Le Roy Bayard & Co) και Γ Γ & Σ. Χάουλαντ (G.G. & S Hοwland) την ναυπήγηση δύο σκαφών. Ο Λαλεμάντ, ο οποίος έτυχε μηνιαίας αντιμισθίας 600 δολλαρίων7 και ημερησίων δαπανών κίνησης, έφθασε την 10-4-1825 στην Νέα Υόρκη και παρέδωσε στους προαναφερθέντες οίκους τις συστατικές του επιστολές μαζί με συναλλαγματικές ποσού πενήντα (50.000) χιλιάδων λιρών. Οι ναυπηγικοί οίκοι απαίτησαν και έλαβαν στις 115-1825 την έγγραφη συγκατάθεσή του σχετικά με την παραγγελία για την περαιτέρω διασφάλιση των συμφερόντων τους.8 Ακολούθως, αλληλογράφησε προς την Επιτροπή του Λονδίνου, η οποία επικύρωσε την παραγγελία, αφήνοντας στον Λαλεμάντ πλήρη πρωτοβουλία κινήσεων. Με σχετική επιστολή της που εστάλη στις 15-5-1825 περιορίστηκε να συστήσει «οικονομίαν εις την εργασίαν και ταχύτητα εις την εκτέλεσιν»9, παραλείποντας ουσιώδεις παρεμβάσεις κατά τον λόγο της υψηλής εποπτείας της, όσον αφορά τον ενδεδειγμένο έγγραφο νόμιμο τύπο της συμβάσεως (έργου), το ακριβές αντάλλαγμα για την υλοποίηση του συμβατικού αντικειμένου, κυρίως όμως τον καθορισμό του χρονοδιαγράμματος εκτέλεσης των ναυπηγικών εργασιών και την συνομολόγηση των εννόμων συνεπειών για την τυχόν πλημμελή ή την μη εκτέλεσή τους. Η ναυπήγηση των σκαφών δεν αποτέλεσε αντικείμενο μίας και μόνης συμβάσεως έργου, αλλά κατατμήθηκε σε επί μέρους υποσυμβάσεις με αντικείμενα τις μισθώσεις ναυπηγείων, τις μισθώσεις εξαρτημένης εργασίας με ημερομίσθιο και τις υποστηρικτικές συμβάσεις προμηθειών. Οι συμβάσεις μισθώσεως ναυπηγείων προσέλαβαν ατύπως ισχύ έξι μηνών, επειδή κατά τα διδάγματα της κοινής πείρας σε ανάλογες περιπτώσεις απαιτείτο χρόνος 4-6 μηνών για την αποπεράτωση και καθέλκυση πολεμικών σκαφών του τύπου των παραγγελθέντων. Ειδικότερα, ενοικιάσθηκαν δύο ναυπηγεία. Στο ναυπηγείο Berg της Νέας Υόρκης σχαρώθηκε ο ξυλότυπος του σκάφους «Ηope» -«Ελπίς», ενώ στο ναυπηγείο Smith ο ξυλότυπος του σκάφους «Saviour»- «Σωτήρ». Η άτυπη ονοματοδοσία των σκαφών έλαβε χώρα στην αλλοδαπή από αλλοδαπούς! Παρεπομένως καταρτίσθηκαν συμβάσεις προμηθειών ξυλείας, ναυπηγικού υλικού και εξαρτισμού, ενώ παράλληλα μισθώθηκαν επί εξάμηνο οι υπηρεσίες του πλοίαρχου του ναυτικού των Η.Π.Α. Wilcot Chansey για την εποπτεία των προμηθειών υλικού αντί 10.000 δολαρίων και πέντε δολαρίων ημερησίως ως οδοιπορικών εξόδων. Ο προσληφθείς ετύγχανε αδελφός του διοικητή του Ναυστάθμου της Νέας Υόρκης μοιράρχου στόλου κυβερνήτη (commodore) Ιsaac Chansey.10 Οι πληρωμές που διενεργήθηκαν από το Λονδίνο είχαν ανέλθει στο ποσό των 155.000 λιρών, αλλά οι ναυπηγικές εργασίες δεν σημείω6 Από την αρχική σχεδίαση ναυπηγήσεως έξι ατμοκίνητων πλοίων, παρελήφθησαν τελικώς η κορβέτα «Καρτερία» που χαρακτηρίσθηκε και ως scooner είχε ουσιώδη συμμετοχή στον ναυτικό αγώνα. Τα σκάφη «Ερμής» και «Επιχείρησις», δεν είχαν ουσιώδη συμβολή στις πολεμικές επιχειρήσεις λόγω του καθυστερημένου χρόνου παραλαβής τους. Ας σημειωθεί ότι ο αγγλικός ναυπηγικός τους οίκος Gαlloway-Smithfield είχε πελάτη τον επιχειρούντα στρατιωτικώς στην επαναστατημένη Ελλάδα Μωχάμετ Άλι της Αιγύπτου! 7 Αναφέρονται ως «τάλληρα» χαρακτηρισμός που αποδίδεται συνήθως σε ασημένια νομίσματα, βλ σελ 5 Αλεξανδρου Κοντόσταυλου: «Περί των εν Αμερική Ναυπηγηθεισών Φρεγατών και του εν Αιγίνη Νομισματοκοπείου», (εφεξής Κοντόσταυλος). 8 Κοντόσταυλος σελ. 3, 11. 9 Κοντόσταυλος σελ. 4. 10 Κοντόσταυλος σελ 3, 96.

Λεωνίδα Τόρση, Ο ναύαρχος Ανδρέας Μαιούλης, 1855. Ορείχαλκος. Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος.

ναν πρόοδο προϊόντος του χρόνου. Οι ναυπηγικοί-εμπορικοί οίκοι όχλησαν με επιστολή τους την Ελληνική Επιτροπή του Λονδίνου με αίτημα την άμεση κατάθεση στους τραπεζίτες τους 500.000 δολαρίων, δεδομένου ότι το κόστος κάθε πλοίου, ανερχόταν, σύμφωνα με την εκτίμησή τους σε 600.000 δολάρια. Οι διαβουλεύσεις μεταξύ των δύο αναδόχων οίκων και της Ελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου διακόπηκαν λόγω γενικότερης διαφωνίας κατά το διάστημα από 23 Νοεμβρίου 1825 έως 16 Ιανουαρίου 1826, ενώ πτώχευσε ο τραπεζίτης Williams του οίκου Γ Γ & Σ. Χάουλαντ. 11 Στην χρονική αυτή συγκυρία παρεμβλήθηκε με σκοπό την διασφάλιση των συμφερόντων του ο τραπεζικός οίκος Ricardo. Με επιστολή που απέστειλε στους ναυπηγικούς οίκους (14 Δεκεμβρίου 1825), εξέφρασε την δυσαρέσκεια του για την αδράνεια εκτελέσεως του συμβατικού αντικειμένου και αμφισβήτησε τα οφειλόμενα κατά την εκτίμηση των αναδόχων ποσά. Προειδοποίησε δε με αποστολή εκπροσώπου του για την επιβολή λογοδοσίας και για την επιδίωξη των νομίμων κατά των αναδόχων, λόγω της παρελκυστικής τακτικής τους.12 Οι ανάδοχοι απάντησαν (15-2-1826) ότι έχουν αποκλειστικά συμβληθεί με την Ελληνική Επιτροπή του Λονδίνου, όχι με κάποιο άλλο συμβαλλόμενο μέρος και προειδοποίησαν ότι ουδείς δεν θα μπορούσε να αναλάβει τα σκάφη χωρίς την συναίνεσή τους, ούτε ήταν δυνατόν να τα κατάσχει εις χείρας των, διότι αυτά θα περιέρχονταν αμέσως στην ιδιοκτησία της αμερικανικής Κυβερνήσεως, όπως όριζε σχετικός αμερικανικός νόμος. Πράγματι, λίγο μετά την εκλογή του James Μοnroe (4-4-1817/ 4-4-1825), ως προέδρου των Η.Π.Α., είχε ψηφισθεί ο νόμος της 20 Απριλίου 1818 που περιόριζε την οικονομική ελευθερία, χάριν της 11 Oράτε Κοντόσταυλος σελ 8. Με βάση το δεδομένο ότι οι ναυπηγικοί οίκοι είχαν εισπράξει 155000 λίρες κατά την παραδοχή στο στάδιο απόδοσης των λογαριασμών τους στον έλληνα αντιπρόσωπο, μπορεί να εκτιμηθεί με επιφύλαξη η ισοτιμία λίρας Αγγλίας δολαρίου Η.Π.Α. το έτος 1826, 1 λίρα =4 δολάρια περίπου. Ibid, σελ. 47. 12 Κοντόσταυλος σελ. 5, 6.. Περιπλους 23

προστασίας των εμπορικών συμφερόντων των Η.Π.Α. ανά τον κόσμο στην γενικότερη λογική του δόγματος Monroe,13 η τρίτη παράγραφος του οποίου μπορεί να αποδοθεί ως ακολούθως. Εάν κάποιος εντός των ορίων των Ηνωμένων Πολιτειών προμηθεύσει οπλισμό πλοίου ή ναυπηγήσει ή οπλίσει ή προμηθεύσει πλοίο ή αποπειραθεί να πράξει όλα αυτά, προκειμένου εν γνώσει του να τεθεί το εν λόγω σκάφος ως καταδρομικό ή πολεμικό πλοίο στην υπηρεσία οποιουδήποτε ηγεμόνος ή έθνους ή λαού, οιασδήποτε αποικίας, επαρχίας, εναντίον υπηκόων πολιτών ή λαών με τους οποίους οι Η.Π.Α. έχουν ειρηνικές σχέσεις, θεωρείται ένοχος αθεμίτου πράξεως και καταδικάζεται σε φυλάκιση έως τρία έτη και πρόστιμο έως δέκα χιλιάδες δολάρια, το δε σκάφος, ο οπλισμός, οι τροφές και ο εξαρτισμός του δημεύονται και το εκπλειστηρίασμα διατίθεται υπέρ των ΗΠΑ και του τυχόν μηνυτή, κατά το ήμισυ. 14 Για τον λόγο αυτό ενέμεναν οι εντολοδόχοι οίκοι στις οικονομικές απαιτήσεις τους. Στο μεταξύ η διαπραγμάτευση των αξιών των ελληνικών δανείων στο Χρηματιστήριο του Λονδίνου είχε στο τέλος του έτους 1825 απομειωθεί αρχικά στο 28% και αργότερα στο 20% της ονομαστικής αξίας τους, λόγω της κακής εκβάσεως των πολεμικών επιχειρήσεων της ελληνικής επαναστάσεως και της εμπλοκής της προσκτήσεως των ναυπηγούμενων σκαφών στην Αμερική. Υπό το κράτος των εξελίξεων αυτών ο οίκος Ricardo συζητούσε με τους εντολοδόχους ναυπηγικούς οίκους για την παραχώρηση ή την πώληση των σκαφών δι΄ ίδιον όφελος, ενώ οι τελευταίοι τελικώς αποδέχθηκαν να μην προβούν σε καμία ενέργεια, χωρίς την έγκριση του.15

ρών αντί 8.385 λιρών που του επροσφέρθησαν από τον Α. Λουριώτη, χρήματα τα οποία επέστρεψε μετά την αγορά στην Eλληνική Kυβέρνηση. Ακολούθως παρακλήθηκε από τον Α. Μαυροκορδάτο να συνοδεύσει τον λόρδο Thomas A. Cochran και τον συνταγματάρχη C. Napier ως υποψήφιους ναύαρχο και αρχηγό στόλου των ελληνικών δυνάμεων αντίστοιχα.16 Στις από 11-3-1826 και 13-3-1826 εξουσιοδοτικές επιστολές της Ελληνικής Κυβερνήσεως για την νομιμοποίηση του Α. Κοντόσταυλου διαπιστωνόταν, ότι τα ναυπηγούμενα σκάφη είχαν μεγαλύτερο εκτόπισμα από το χρειώδες, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την υπέρβαση του προϋπολογισμού. Συγκεκριμένα είχαν παραγγελθεί ερήμην της Ελληνικής Κυβερνήσεως ένα δίκροτο 44 ή 48 πυροβόλων ικανό να φέρει έως και 56 κανόνια και μία φρεγάτα πρώτης τάξεως των 64 πυροβόλων. Ανάλογα σκάφη 2.240 έως 2.400 τόνων, ναυπηγούμενα Πάνω: Ο Λόρδος Τόμας Κόχραν διορίστηκε αρχηγια λογαριασμό της Αμερικανικής Κυβερνήγός του στόλου το ελληνικού στόλου της Επαναστάσεως κοστολογούνταν από ειδικούς στους σεως στη θέση του Ανδρέα Μιαούλη το 1827. Kάτω: οποίους απευθύνθηκαν οι εκπρόσωποι της Γεώργιος Ιακωβίδης, Ο Αλέξανδρος Κοντόσταυλος. Ελληνικής Κυβερνήσεως από 300.000 έως 320.000 δολάρια. 17 Στον Α. Κοντόσταυλο παρασχέθηκαν οι εξής οδηγίες: Μέσω του στρατηγού Λαλεμάντ να διαπραγματευθεί ως πληρεξούσιος-πράκτορας (agent) της Ελληνικής Κυβερνήσεως με τους αμερικανικούς ναυπηγικούς -εμπορικούς οίκους Λε Ρουά Βαγιάρντ και Σία και Γ Γ & Σ. Χάουλαντ, λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι η Ελληνική Κυβέρνηση δεν μπορούσε να διαθέσει κεφάλαια πλέον των 155.000 λιρών που είχαν ήδη διατεθεί. Στην περίπτωση μη συμβιβασμού με τους εν λόγω οίκους είχε εντολή να διαπραγματευθεί όρους νέου δανείου άλλως, να ενεχυριάσει ή να υποθηκεύσει την μία φρεγάτα ώστε να πετύχει τον απόπλου του άλλου σκάφους προς την Η ΕΜΠΛΟΚΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Ελλάδα, έστω με ελάττωση όπλων, πολεΚΟΝΤΟΣΤΑΥΛΟΥ μοφοδίων, πληρώματος και τροφών και αν Η Ελληνική Κυβέρνηση επιτέλους εκδήτέλος αποτύχει σε όλα αυτά να επιχειρήσει λωσε την πρόθεσή της για την άμεση εποτην κερδοφόρα πώληση των σκαφών.18 πτεία των εργασιών των ναυπηγούμενων σκαφών διορίζοντας μέσω του Λ. Λουριώτη τον Α. Κοντόσταυλο Ο Α. Κοντόσταυλος αναχώρησε από το Λονδίνο την 12-3-1826 και πληρεξούσιο-πράκτορα της (agent) στην Αμερική. έφθασε εις την Νέα Υόρκη στις 12-4-1826.19 Ο Αλέξανδρος Κοντόσταυλος (1789-1865), χιακής καταγωγής, κάΣτις επαφές με τους ναυπηγικούς οίκους, οι τελευταίοι αντέτειτοχος αγγλικού διαβατηρίου, διατηρούσε εμπορικούς και προσωναν την αξίωσή τους για την άμεση εκταμίευση ποσού 272.013,88 πικούς δεσμούς με την Αγγλία. Είχε χάσει την μητέρα του και τον δολαρίων και την καταβολή προμήθειας 10% επί της αξίας των κηδεμόνα του, αδελφό του πατέρα του, στις σφαγές της Χίου, ενώ ναυπηγούμενων σκαφών. Οι απαιτήσεις αυτές εύρισκαν μάλιστα είχαν αιχμαλωτισθεί οι τρείς αδελφές και δύο εξαδέλφες του, τις συμφώνους τον διορισθέντα εμπειρογνώμονα και επιβλέποντα οποίες επέτυχε να απελευθερώσει μετά από ειδική άδεια που έλαβε την ναυπήγηση για λογαριασμό της Επιτροπής πλοίαρχο του ποο φίλος του άγγλος πλοίαρχος Ηamilton από τον πασά της Σμύρνης λεμικού ναυτικού των Η.Π.Α. W. Chansey και τον ίδιο τον Λαλεμάντ, μεταφέροντάς τες στην Μάλτα με την αγγλική φρεγάτα «Cambria». τoν οποίο έπαυσε ο Κοντόσταυλος στις 10-5-1826 εξοικονομώντας Με την προτροπή του αντιπροσώπου Α. Λουριώτη παρακλήθηκε 4.200 δολάρια λόγω μη καταβολής των μισθών του20. Πέραν της να αγοράσει απομειωμένο δάνειο ονομαστικής αξίας 100.000 λισκαιάς και της παρελκυστικής συμπεριφοράς των ναυπηγών ο Κοντόσταυλος συνάντησε την αδιαφορία της Επιτροπής του Λονδίνου 13 Πρόεδρος των Η.Π.Α.ευρύτερα γνωστός για το ομώνυμο δόγμα της αποστην σχετική επίμονη αλληλογραφία του. Ομοίως αντιμετώπισε δυτροπής επέμβασης ευρωπαϊκών δυνάμεων στο δυτικό ημισφαίριο. Παρά σκολίες στην ανεύρεση της κατάλληλης νομικής υποστήριξης, ένας ταύτα το δόγμα του οποίου οι γενικές αρχές εξακολουθούν να διέπουν μάλιστα εκ των πλέον διάσημων δικηγόρων της Νέας Υόρκης τον την αμερικανική εξωτερική πολιτική, προετοιμάστηκε και διατυπώθηκε

για πρώτη φορά στις 2-12-1823 από τον προϊστάμενο του State Department και μετέπειτα πρόεδρο John Quincy Adams, ο οποίος παρενέβη για την απόδοση της φρεγάτας στη Ελλάδα. 14 Βλ. Κοντόσταυλος σελ 7, όπου χαρακτηρίζεται το εγχείρημα της ναυπηγήσεως πολεμικών σκαφών στις ΗΠΑ από την Ελληνική Επιτροπή του Λονδίνου ως «αινιγματώδες», λόγω της απαγορευτικής νομοθεσίας που επέβαλε η ουδετερότητα των Η.Π.Α. 15 Κοντόσταυλος σελ. 10,16, 17, 18.

24 Περιπλους

16 Κοντόσταυλος σελ. 12,13. 17 Κοντόσταυλος σελ.19,20, 56 επομ. 18 Κοντόσταυλος σελ. 21,22. 19 Κοντόσταυλος σελ. 19,26,27. 20 Κοντόσταυλος σελ. 84.

παρέπεμψε στην ευσπλαχνία των εμπόρων.21 Συκοφαντικά άρθρα στον τύπο της Νέας Υόρκης, τον παρουσίασαν, όπως υποστήριξε, ως δανειστή της Ελλάδος που είχε χάσει την περιουσία του και ήλθε στην Νέα Υόρκη για την κατάσχεση των ναυπηγουμένων σκαφών προς διασφάλιση μέρους των απαιτήσεων του ή ως εκπρόσωπο μίας των σπαρασσόμενων μερίδων της υπό διάλυση Ελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου ή ως Γάλλο τυχοδιώκτη!22 Τελείως απελπισμένος ο Α. Κοντόσταυλος, έχoντας συστατική επιστολή από τον συμπατριώτη του Α. Κοραή και ενεργώντας αυτόνομα απευθύνθηκε στον Αμερικανό φιλέλληνα Εdward Everett23, ο οποίος εντός 24 ωρών φρόντισε να τον παρουσιάσει στην Ουάσιγκτον στον Πρόεδρο John Quincy Adams, (4-3-1825, 4-3-1829) στον υπουργό εξωτερικών (Secretary of State Department ) Henry Clay, στον υπουργό ναυτικών (Secretary of Ναvy Department) Samuel Southard και στον διαπρεπή νομομαθή Daniel Webster,24o oποίος γνωμοδότησε, χωρίς αμοιβή, ότι ήταν προς το συμφέρον των ναυπηγικών οίκων να μην επικαλούνταν τον ειδικό νόμο της 20ης Απριλίου 1818, διότι ναι μεν οι Έλληνες θα έχαναν τα ναυπηγούμενα σκάφη, αλλά οι εκπρόσωποι των οίκων, υπόκειντο σε ποινή φυλακίσεως και πρόστιμο. Με την κίνησή του αυτή ο Α. Κοντόσταυλος παραγκώνησε την ούτως ή άλλως αδρανούσα Ελληνική Επιτροπή του Λονδίνου και απέκτησε ως μόνο αξιόπιστο συνομιλητή την Κυβέρνηση των ΗΠΑ, η οποία αποφάσισε να αγοράσει για λογαριασμό της το ένα σκάφος, ώστε να αποδεσμευθεί το άλλο για να καταπλεύσει στην Ελλάδα, εισάγοντας προς ψήφιση τον σχετικό νόμο (12-5-1826)25. Μεταξύ των άλλων γερουσιαστών, βουλευτών της Βουλής των Αντιπροσώπων και αξιωματούχων ο Α. Κοντόσταυλος απευθύνθηκε στους συνταγματάρχες εισηγητές του σχετικού σχεδίου νόμου του Ναvy Department, Hayne και Benton. Ο Benton, ο οποίος είχε το αξίωμα του γερουσιαστή, ανέφερε χαρακτηριστικά στον Α. Κοντόσταυλο ότι όταν σπούδαζε Όμηρο, δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι θα ερχόταν η ημέρα που θα μπορούσε να φανεί χρήσιμος στους απογόνους του!! 26 Η προσπάθεια των ναυπηγικών οίκων να ματαιώσουν την ψήφιση του σχετικού νομοθετήματος απέβη άκαρπη και ως εκ τούτου δέχθηκαν να αποδώσουν στον Κοντόσταυλο τους εξοφλητικούς λογαριασμούς τους. Τα οφειλόμενα κατά την εκτίμησή τους (10-6-1826), ανέρχονταν σε 261.840,75 δολάρια πλέον της νόμιμης προμήθειάς τους! Ειδικότερα, ο οίκος Λε Ρουά Βαγιάρντ και Σία απέδωσε λογαριασμό συνολικής αξίας 486.536,82 δολαρίων και αφαιρουμένων των 326.034,25 δολαρίων που είχε ήδη εισπράξει, απαιτούσε άλλα 110.502,57 δολάρια. Ο οίκος Γ Γ & Σ. Χάουλαντ απέδωσε λογαριασμό συνολικής αξίας 446.487,13 δολαρίων και αφαιρουμένων των 295.148,95 δολαρίων που είχε ήδη εισπράξει, απαιτούσε άλλα 151.338,18 δολάρια.27 Ο Α. Κοντόσταυλος κατέφυγε στις υπηρεσίες των δικηγόρων John Duer και των αδελφών Henry και Robert Sedgwick που του σύστησε ο Εdward Everett. Η ελληνική πλευρά παραιτήθηκε από το αίτημα απόδοσης των σκαφών, αλλά απαίτησε να επιστραφεί σε αυτήν το ποσό των 155.000 λιρών που είχαν ήδη λάβει οι ναυπηγικοί οίκοι από την Ελληνική Επιτροπή του Λονδίνου.28 Η διαφορά παραπέμφθηκε σε διαιτησία «αιρετοκρισία». Για την συνυπογραφή του από 23-6-1826 συνυποσχετικού ο Κοντόσταυλος επέβαλε ως όρο και πέτυχε να παραιτηθούν οι ναυπηγικοί οίκοι της νομής των σκαφών και να τα αποδώσουν στους διαιτητές.29 Κατά την πρόοδο της διαιτητικής διαδικασίας (από 20-6-1826 έως 27-7-1826) αναπτύχθηκαν οι ουσιώδεις ισχυρισμοί της ελληνικής 21 Κοντόσταυλος σελ. 27-32. Ο δικηγόρος λεγόταν Εmmet, διορίσθηκε μάλιστα ως πληρεξούσιος δικηγόρος των ναυπηγών στην διαιτησία που ακολούθησε, Ibid σελ 33.. 22 Κοντόσταυλος σελ. 33. 23 Ε. Everett (1794-1865) πάστορας, διπλωμάτης, πολιτικός και πανεπιστημιακός καθηγητής ελληνικών και λατινικών στο Harvard. Για την ευρύτερη φιλελληνική δράση του βλ ΙΕΕ τόμος ΙΒ σελ 323 Επίσης Κοντόσταυλος σελ. 35 επομ. 24 D. Webster (1782-1852) διαπρεπής δικηγόρος, πολιτικός και γερουσιαστής, βλ. Κοντόσταυλος σελ. 36 επομ. 25 Κοντόσταυλος σελ. 37. 26 Ibid. 27 Κοντόσταυλος σελ. 28, 45, 47 επομ.. 28 Κοντόσταυλος σελ. 50 επομ.. 29 Κοντόσταυλος σελ. 56.

πλευράς σχετικά με την αοριστία των υποβληθέντων από τους ναυπηγικούς οίκους παραστατικών και τιμολογίων. Όλως ενδεικτικώς στην παρεπόμενη σύμβαση προμήθειας σφαιρών και κανονιών «σιδηροβόλων» των Γ. Γ. & Σ. Χάουλαντ με το εργοστάσιο των Νixon & Woodhall, γαμπρού των Χάουλαντ αναφερόταν πίστωση 29.383,50 δολάρια, χωρίς περιγραφή είδους, ποσότητας, βάρους και τιμής, χωριστά. Όμοιες ουσιώδεις παραλείψεις είχε σύμβαση ύψους 26.700,57 δολαρίων με αντικείμενο προμήθεια σιδήρου ορείχαλκου και έρματος από το εργοστάσιο Saltons and Co.30 Σε γεύμα του κατασκευαστή των κανονιών στρατηγού Mason στο οποίο παρακάθησε ο Κοντόσταυλος στην πόλη Georgetown (Γεωργιούπολη) πληροφορήθηκε ότι πολεμοφόδια αξίας 7.000 δολαρίων που φορτώθηκαν στην γολέτα «Exchange» χάθηκαν όταν αυτή ναυάγησε λίγο πριν την έλευση του στις Η.Π.Α., χωρίς να ενημερωθεί σχετικά, αν και το σχετικό τίμημα είχε συμπεριληφθεί στους λογαριασμούς που του αποδόθηκαν από τους ναυπηγικούς οίκους.31 Η διαιτησία έτμησε την διαφορά μεταξύ των ναυπηγικών οίκων και της Ελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου, περιορίζοντας τις απαιτήσεις τους σε 156.856,33 δολάρια συνολικά. Συγκεκριμένα, 75.933,81 δολάρια στον οίκο Λε Ρουά Βαγιάρντ και 80.922,52 δολάρια στον οίκο Γ Γ & Σ. Χάουλαντ, αντί των 396.090,75 δολαρίων του αιτήματός τους. Επιδίκασε 4.500 δολάρια ως έξοδα διαιτησίας και υποχρέωσε μετά τις πληρωμές να εκδοθούν οι σχετικές εξοφλητικές αποδείξεις και να αποδοθούν τυχόν περισσεύματα στον Έλληνα εκπρόσωπο. Ελευθέρωσε επιπλέον από κάθε ευθύνη τους ναυπηγικούς οίκους για παράβαση του νόμου της 20 Απριλίου 1818, η οποία επιρριπτόταν εξ ολοκλήρου στην ελληνική πλευρά και τον Α. Κοντόσταυλο! 32 Εκ νέου προσφυγή της ελληνικής πλευράς κατά της απόφασης των διαιτητών, είχε ως αποτέλεσμα δεύτερη κρίση των διαιτητών για την μείωση του καταβλητέου ποσού στον οίκο Λε Ρουά Βαγιάρντ σε 59.392,48 δολάρια, και περιορισμό των συνολικών απαιτήσεων των οίκων σε 97.463,85 δολάρια.33 Η υπόθεση λόγω του αυξημένου νομικού και εμπορικού ενδιαφέροντός της έλαβε εκτεταμένη δημοσιότητα, γεγονός που συνετέλεσε στην δημοσίευση στην Νέα Υόρκη το έτος 1827 από τους δικηγόρους της ελληνικής πλευράς John Duer και Robert Sedgwicκ της πραγματείας «An Examination of the controversy between the Greek Deputies and two mercantile Houses of New York, together with a Review of the publications on the subject etc».34 Μετά την περαίωση της διαιτησίας εκπρόσωπος της Αμερικανικής Κυβερνήσεως, πλήρωσε 200.000 δολάρια ως τίμημα για την μεταβίβαση από τους διαιτητές στο αμερικανικό δημόσιο του πλοίου «Saviour»- «Σωτήρ», η αξία του οποίου εκτιμήθηκε σε 230.570,97 δολάρια, αν και υπήρξε αμφιβολία για το εάν είχε συμπεριληφθεί το τίμημα των καταρτιών στην εν λόγω εκτίμηση. 35 Εκτός του προσκόμματος αυτού, που εμπόδιζε τον απόπλου του άλλου σκάφους «Ηope»-«Ελπίς», για την Ελλάδα, έπρεπε να επιλυθεί το ζήτημα της απογραφής και της διακρίσεως των αντικειμένων που ανήκαν στο πλοίο «Ηope» σε σχέση με τα αντικείμενα του αδελφού αμερικανικού πλοίου «Saviour». Εν προκειμένω διακώλυσε ο Ιsaac Chansey διοικητής του Ναυστάθμου της Νέας Υόρκης, αδελφός του εμπειρογνώμονα που απέλυσε ο Κοντόσταυλος, ο οποίος δεν χορηγούσε άδεια για τον απόπλου, Το ζήτημα αυτό δεν λύθηκε ούτε μετά την αλληλογραφία που πρoκάλεσε ο Ε. Εverett με τον πρόεδρο Adams, ο οποίος δεν παρενέβη ευθέως για την αποδέσμευση του σκάφους, επειδή ο απόπλους του «Ελπίς» προς την Ελλάδα, συνδεόταν με την αμερικανική ουδετερότητα που επέβαλε ο νόμος της 20 Απριλίου 1818. Για τον ίδιο λόγο η νομή του πλοίου δεν παραδόθηκε στις 23-8-1826 από τους διαιτητές στον Κοντόσταυλο, αλλά στους πληρεξούσιους δικηγόρους αδελφούς Sedgwick, οι οποίοι μάλιστα εγγυήθηκαν προσωπικώς με 600.000 δολάρια ως εγγύηση για να αποπλεύσει τελικώς το πλοίο.36 Σημαντική ήταν η βοήθεια στις λεπτομέρειες των διατυπώσεων απεμπλοκής του σκάφους από τον 30 Κοντόσταυλος σελ. 60-63. 31 Κοντόσταυλος σελ. 59, 60 έως 63. 32 Κοντόσταυλος σελ. 63, 64. 33 Κοντόσταυλος σελ. 71-74.. 34 Κοντόσταυλος σελ. 75.. 35 Κοντόσταυλος σελ. 77, 81, 82, 89.. 36 Κοντόσταυλος σελ. 96, 110. Περιπλους 25

Σελίδα του Ημερολογίου της φρεγάτας ΕΛΛΑΣ, ΝΜΕ.

26 Περιπλους

Μοντέλο της φρεγάτας ΕΛΛΑΣ, πρώην ΕΛΠΙΣ. ΝΜΕ.

πλοίαρχο, μοίραρχο του πολεμικού ναυτικού των Η.Π.Α, J. Jones και τον αρμόδιο πρώτο γραμματέα του Υπουργείου Ναυτικών C. Hay. 37 Προκειμένου να ταξιδεύσει το πλοίο έπρεπε επίσης να αντιμετωπιστούν οι αντιρρήσεις του καπετάνιου Gregory, ο οποίος δεν ήθελε για λόγους ασφαλείας να διασχίσει τον Ατλαντικό τον χειμώνα με λιγότερους από 300 ναύτες, διότι το σκάφος είχε πλήρωμα μόλις 150 ναύτες για οικονομικούς λόγους. 38 Το ταξίδι προς την Ελλάδα δεν ήταν λιγότερο περιπετειώδες από την ναυπήγηση του πλοίου και τα γεγονότα που ακολούθησαν έως τον απόπλου του. Καθ΄οδόν απετράπη ανταρσία που αποσκοπούσε στην κατάληψη του πλοίου και την αλλαγή πορείας του προς την Κολομβία. Σημειωτέον ότι είχε καταβληθεί προσπάθεια από τους ναυπηγούς να πωληθούν οι φρεγάτες στην Σουηδία για λογαριασμό της Κολομβίας όπου και εστάλησαν. Ο εκπρόσωπος της Κολομβίας δεν είχε χρήματα, ούτε μπόρεσε να συνάψει σχετικό δάνειο. Κατόπιν τούτου επέστρεψαν στην Νέα Υόρκη όπου εκποιήθηκαν όπως αναφέρθηκε.39 Καθ΄όν χρόνο, το σκάφος προσέγγιζε στον προορισμό του, αναφέρεται από τον Κοντόσταυλο άλλη μια απόπειρα ανταρσίας που αποσκοπούσε στην δολοφονία του πλοιάρχου και του ιδίου και την παράδοση του σκάφους στον Ιμπραήμ! 40 Με την έλευση του σκάφους στην Ελλάδα οι πρόκριτοι Υδρας-Σπετσών παρακάλεσαν τον Κοντόσταυλο να ναυλοχήσει κοντά στα νησιά τους ως δύναμη αποτροπής των Τουρκοαιγυπτίων (26-111826). Η Κυβέρνηση Ανδρέα Ζαϊμη αξιολογώντας την στενή σχέση του Α. Κοντόσταυλου με τον Λ. Κουντουριώτη διέταξε την αγκυροβόληση του σκάφους στην Αίγινα και την φύλαξη του από τον συνταγματάρχη Ρόδιο και απόσπασμα 30 «τακτικών». 41 Ο καπετάνιος Gregory και το πλήρωμα του σκάφους επέστρεψαν στις ΗΠΑ με αμερικανική κορβέτα που έφτασε στην Αίγινα από την Σμύρνη, 42 ενώ τοποθετήθηκε ο ναύαρχος Α. Μιαούλης ως πρώτος 37 Κοντόσταυλος σελ.92-95 επ. 38 Κοντόσταυλος σελ. 112. 39 Κοντόσταυλος σελ. 30, 114. 40 Κοντόσταυλος σελ. 114. 41 Κοντόσταυλος σελ. 123,124. 42 Κοντόσταυλος σελ. 127.

Έλληνας πλοίαρχος και μοιραίος κατά τα πολιτικά πάθη που ακολούθησαν (Αύγουστος 1831) για την τύχη πλοίου, που ονομάστηκε σε φρεγάτα «Ελλάς».

ΕΠΙΜΥΘΙΟ ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ

Ο Α. Κοντόσταυλος για την δράση του αρχικά έτυχε εύφημης μνείας με την απόφαση υπ΄αριθ. 5778/20-2-1827 της Ελληνικής Κυβερνήσεως. Μετά τις καταγγελίες του Γ. Σπανιολάκη για την πολυτελή ζωή των Ι. Ορλάνδου και Α. Λουριώτη στο Λονδίνο, οι τελευταίοι καταλογίσθηκαν από το Ελεγκτικό Συνέδριο, χωρίς να εκτελεστεί ο καταλογισμός τους. Ακολούθησε ο καταλογισμός του Κοντόσταυλου 43 στις 3 Οκτωβρίου 1836 για ποσόν 174.080,70 δραχμών νομιμοτόκως όσον αφορά την οικονομική διαχείριση επί της υποθέσεως των φρεγατών που ναυπηγήθηκαν στις Hνωμένες Πολιτείες. Ύστερα από πολυετείς δικαστικούς αγώνες άρθηκε ο καταλογισμός μετά το 1843.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Το παρόν άρθρο βασίζεται στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του Αλεξάνδρου Κοντόσταυλου «Περί των εν Αμερική Ναυπηγηθεισών Φρεγατών και του εν Αιγίνηι Νομισματοκοπείου» εν Αθήναις 1855, τύποις Αγγελίδου. Ως επιπλέον βοηθήματα χρησιμοποιήθηκαν: - Ιστορία Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών - Νικολάου Σοϊλεντάκη «Δυστυχώς Επτωχεύσαμεν» Εκδόσεις Παπαζήσης 2012. - Τιμητικός τόμος για τα 170 χρόνια του Ελεγκτικού Συνεδρίου. Εκδόσεις Σάκκουλα 2004 43 Κοντόσταυλος σελ. 165, Ως προς τους υπαινιγμούς για την διαχείριση του Κοντόσταυλου παραπέμπουμε Νικολάου Σοϊλεντάκη «Δυστυχώς Επτωχέυσαμεν» σελ. 43 επομ. Σημ: Κατά την καποδιστριακή περίοδο συστήθηκε την 23 Σεπτεμβρίου 1829 το «Λογιστικό και Ελεγκτικό Συμβούλιο», υβρίδιο του Ελεγκτικού Συνεδρίου και μετακλήθηκε με πρωτοβουλία του Κυβερνήτη από την Γαλλία το έτος 1831 ο Αρτ. Ρενύ, ο οποίος συνέχισε το έργο του κατά την περίοδο της αντιβασιλείας του Όθωνα μετά την έλευση του οποίου άρχισαν οι εργασίες του Ελεγκτικού Συνεδρίου στα πρότυπα του γαλλικού Cours des Comptes. (Ναύπλιο 14 Οκτωβρίου 1833) Για περισσότερες πληροφορίες παραπέμπουμε στον τιμητικό τόμο για τα 170 χρόνια του Ελεγκτικού Συνεδρίου. Εκδόσεις Σάκκουλα 2004. Περιπλους 27

Δάνεια 1824 και 1825 Αντιναύαρχος (Ο) Π.Ν. ε.α Δημήτρης Μπαλόπουλος

«Το βουλευτικόν αποφασίζει περί δανείων με την εγγύησιν του έθνους λαμβανομένων», Β’ Εθνική Συνέλευση στο Άστρος Κυνουρίας, 29 Μαρτίου 1823 Τα δύο δάνεια που έλαβαν οι Έλληνες από την Βρετανική χρηματαγορά το 1824 και το 1825, αποτελούν ουσιαστικά την πρώτη διεθνή αναγνώριση της Ελλάδας και ως εκ τούτου πρέπει να αντιμετωπίζονται ασφαλώς με την στενή οικονομική τους σημασία, ως απαρχή του δημόσιου χρέους της χώρας, αλλά και ως ένα μείζον γεγονός που επηρέασε την πορεία του νέου ελληνικού κράτους, τις ελληνοβρετανικές σχέσεις στη συνέχεια και κατά συνέπεια αυτή καθαυτή την εξωτερική μας πολιτική. Μ. Βρετανία

Στο πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα ολοκληρώνεται μια μακρά περίοδος πολέμων όπως αυτός της αμερικανικής ανεξαρτησίας και οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι. Τα κράτη που είχαν εμπλακεί σ’ αυτούς χρειάζονται πιστώσεις για να ενισχύσουν τις οικονομίες τους και πράγματι την περίοδο αυτή το city του Λονδίνου είναι έτοιμο για να καλύψει αυτές τις ανάγκες. Ο ίδιος ο G. Canning (1770- 1827)1 χαράζει τη νέα οικονομική στρατηγική που εστιάζεται στο ελεύθερο εμπόριο και την δημιουργία νέων αγορών που θα διευκολύνει την εξαγωγή των βρετανικών προϊόντων και την εξασφάλιση πρώτων υλών για την υποστήριξη της λειτουργίας της αναπτυσσόμενης βιομηχανίας της Μ. Βρετανίας2. Ιωάννης Ορλάνδος Μετά το 1810 σημειώνεται η είσοδος στην βρετανική τραπεζική αγορά νέων τραπεζιτών όπως οι Μπάρινγκς, οι Γκόλντσμιθ και οι Rotschild3. Στο διάστημα αυτό δημιουργούνται ισχυρές ιδιωτικές εμπορικές τράπεζες με οικογενειακή δομή, οι οποίες εκδίδουν και τα διεθνή δάνεια. Ο τραπεζικός οίκος των Rotschild είναι ο πρώτος που εξέδωσε ομολογιακά δάνεια για διάφορες κυβερνήσεις στη Λατινική Αμερική καθώς πολλές χώρες που προσπαθούσαν να αποκτήσουν την ανεξαρτησία τους κατέφυγαν στον δανεισμό από το city του Λονδίνου αλλά και στην Ευρώπη και την Άπω Ανατολή. Την ίδια περίοδο το φιλελληνικό κίνημα κυριαρχούσε στην πνευματική ελίτ του Λονδίνου με αποτέλεσμα να εκδηλώνεται ολοένα και περισσότερο η διάθεση για μεγαλύτερη υποστήριξη των αγωνιζόμενων Ελλήνων. Η άφιξη στην Ελλάδα του λόρδου Βύρωνα και η ενεργός συμμετοχή του στον ένοπλο αγώνα αύξησε κατακόρυφα το ενδιαφέρον των φιλελλήνων οι οποίοι με παρεμβάσεις στον ημερήσιο τύπο τόνιζαν την ευρωπαϊκή διάσταση που είχε η ελληνική υπόθεση και σε κάθε περίπτωση διαμόρφωναν ένα θετικό κλίμα για το ελληνικό ζήτημα.

Ελλάδα

Η Προσωρινή Διοίκηση της Ελλάδος δεν ήταν αναγνωρισμένος διεθνώς πολιτικός οργανισμός, ανεξάρτητα όμως από αυτό είναι ο πρώτος πολιτικός θεσμός που εκπροσωπεί το Ελληνικό κράτος πριν από 1 G. Canning (1770- 1827). Άγγλος πολιτικός, και φιλέλληνας. Διετέλεσε υπουργός εξωτερικών και πρωθυπουργός για τέσσερις μήνες πριν από τον θάνατό του. 2 Pax Britannica 1815 – 1914 3 Τα πέντε αδέλφια από το εβραϊκό γκέτο της Φρανκφούρτης, που κυριάρχησαν στη διεθνή οικονομική σκηνή

28 Περιπλους

την επίσημη συγκρότησή του. Είναι σαφές ότι η πρώτη αναγνώριση της ελληνικής πολιτείας καθώς και η νομική οντότητα της χώρας θα τεθούν στο προσκήνιο με την αναγνώριση της Προσωρινής Διοίκησης, ως αποδέκτη των βρετανικών δανείων του 1824 και 1825. Τις πρώτες στρατιωτικές επιτυχίες δεν άργησαν να διαδεχθούν η διαμόρφωση διαφορετικών κέντρων εξουσίας, κυρίως στην Πελοπόννησο, που σταδιακά οδήγησε στην εκδήλωση εμφύλιας σύρραξης στις αρχές του 1824. Η οικονομική δυσπραγία των επαναστατημένων Ελλήνων είναι εμφανής και η υποστήριξη τόσο των χερσαίων δυνάμεων αλλά πολύ περισσότερο του στόλου ήταν σχεδόν αδύνατη, γεγονός που καθιστούσε την λύση του με κάθε τρόπο δανεισμού αναπόφευκτη. Με βάση την διάταξη: «Το βουλευτικόν αποφασίζει περί δανείων με την εγγύησιν του έθνους λαμβανομένων», η Β’ Εθνική Συνέλευση στο Άστρος Κυνουρίας, 29 Μαρτίου 1823, Άρθρο λε’ του ‘’Προσωρινού Πολιτεύματος της Ελλάδος’’, και μετά την ψήφιση των νόμων 24/11ης Μαϊου 1823 και 35/31ης Ιουλίου 1824, αποφασίζει την έναρξη της διαδικασίας διαπραγμάτευσης για την σύναψη των δανείων που θα γινόταν από πολιτικούς διαμεσολαβητές εκ μέρους της ελληνικής πλευράς η οποίοι θα είχαν την συνδρομή Ελλήνων εμπόρων της διασποράς και του Ελληνικού κομιτάτου στο Λονδίνο. Στις 2 Ιουνίου 1823 το Εκτελεστικό (Κυβέρνηση) εξουσιοδότησε τους Ιωάννη Ορλάνδο, πλοιοκτήτη (Σπέτσες 1770-Ύδρα 1852), Ανδρέα Ζαΐμη, γόνο ιστορικής οικογενείας της Αχαϊας (Πάτρα 17971882)4 και Ανδρέα Λουριώτη, έμπορο (Γιάννενα 1789-Αθήνα 1854) να μεταβούν στο Λονδίνο και να συνάψουν δάνειο 4.000.000 ισπανικών δίστηλων. Το παράδοξο είναι ότι η επιτροπή καθυστέρησε να αναχωρήσει λόγω έλλειψης χρημάτων για τα έξοδα του ταξιδιού, τα οποία κάλυψε με δάνειο ο Λόρδος Βύρων. Η επιλεγείσα διαδικασία, η οποία εκ των πραγμάτων αποτελούσε μονόδρομο, ήταν εξ’ υπαρχής προβληματική, τόσο λόγω της έλλειψης εμπειρίας εκ μέρους της ελληνικής πλευράς όσο και λόγω των ασαφών και γενικών κατευθύνσεων και οδηγιών από την Προσωρινή Διοίκηση στην Ελλάδα, η επιθυμία της οποίας ήταν, ενώ τα γεγονότα έπαιρναν καθημερινά δραματική διάσταση, η όσον το δυνατόν ταχύτερη σύναψη συμφωνίας δανεισμού. Η κριτική που ακολούθησε καθώς και η αμφισβήτηση ακόμη και της ηθικής διάστασης στους χειρισμούς των Ελλήνων διαμεσολαβητών ήταν 4 Το 1825 ανακαλείται στην Ελλάδα και αντικαθίσταται από τον Γεώργιο Σπανιολάκη, υπουργό οικονομικών επί Βαυαροκρατίας και πρώτο Γενικό Επίτροπο του Ελεγκτικού Συνεδρίου (1833 -1834).

αναμενόμενη αν όχι προδιαγεγραμμένη, καθώς όλα τα γεγονότα εξελίχθηκαν σ’ ένα περιβάλλον ρευστό και αβέβαιο, με πίεση χρόνου, άγνοια σε μεγάλο βαθμό των τραπεζικών και χρηματιστηριακών μεθόδων και πρακτικών και αδυναμία συνεννόησης ακόμη και μεταξύ των διαμεσολαβητών.

Το δάνειο του 1824

Το πρώτο δάνειο του 1824 συμφωνήθηκε με τον οίκο Λόφναν και είχε ονομαστική αξία 800.000 λίρες, με επιτόκιο 5%, προμήθεια 3%, ασφάλιστρα 1,5% και περίοδο αποπληρωμής 36 χρόνια. Ως εγγύηση για την αποπληρωμή του δανείου τέθηκαν από ελληνικής πλευράς τα δημόσια κτήματα και όλα τα δημόσια έσοδα. Η πραγματική αξία του δανείου ορίστηκε στο 59% του ονομαστικού, ήτοι 472.000 λίρες. Το ποσό που έφθασε στην Ελλάδα τελικά ήταν 298.000 λίρες αφού παρακρατήθηκαν 80.000 ως προκαταβολή τόκων δύο ετών, 16.000 για χρεολύσια και 2000 λίρες για διάφορα άλλα έξοδα. Σύμφωνα με τη δανειακή σύμβαση, το ποσό θα αποστέλλονταν στις Τράπεζες Λογοθέτη και Βαρφ, που έδρευσαν στην αγγλοκρατούμενη Ζάκυνθο και θα παραδίδονταν τμηματικά στην ελληνική κυβέρνηση, ύστερα από έγκριση επιτροπής που την αποτελούσαν ο Λόρδος Βύρων, ο συνταγματάρχης Στάνχοπ και ο Λάζαρος Κουντουριώτης. Το δάνειο αυτό θα σπαταληθεί μέσα στη δίνη του εμφύλιου πολέμου για παραταξιακούς σκοπούς.

Το δάνειο του 1825

Το δεύτερο δάνειο ανέλαβε ο τραπεζιτικός οίκος των Ιακώβ και Σαμψών Ricardo με ονομαστικό κεφάλαιο 2.000.000 λίρες (26 Ιανουαρίου 1825). Το καθαρό ποσό περιορίστηκε στις 816.000 λίρες, αφού το παραχωρούμενο δάνειο είχε οριστεί στο 55% του ονομαστικού (1.100.000) και από αυτό παρακρατήθηκαν 284.000 λίρες για προκαταβολή τόκων δύο ετών, χρεολύσια, προμήθεια και άλλες δαπάνες. Τη διαχείριση του δεύτερου δανείου ανέλαβαν οι Άγγλοι τραπεζίτες και τα μέλη του Φιλελληνικού Κομιτάτου του Λονδίνου, παραγκωνίζοντας τους έλληνες εκπροσώπους. Από το δάνειο διατέθηκαν 212.000 λίρες για την αναχρηματοδότηση του πρώτου δανείου, 77.000 για την αγορά όπλων και πυροβόλων, από τα οποία λίγα έφθασαν στην Ελλάδα, 160.000 για την παραγγελία έξι ατμοκίνητων πλοίων, από τα οποία μόνο τρία έφθασαν στην Ελλάδα («ΚΑΡΤΕΡΙΑ», «ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ», «ΕΡΜΗΣ») και 155.000 για τη ναυπήγηση δύο φρεγατών σε ναυπηγεία της Νέας Υόρκης, από τις οποίες μόνο η μία («ΕΛΛΑΣ») ήλθε στην Ελλάδα, ενώ η δεύτερη πουλήθηκε για να χρηματοδοτηθεί η πρώτη. Τις ομολογίες του δανείου του 1824 εξέδωσε ο οίκος Loughnan Son & O’Brien Counting –house και τις αντίστοιχες του δανείου του

Ομόλογο της προσωρινής διοίκησης της Ελλάδος

1825 ο οίκος Ricardo5. Και οι δύο οίκοι πούλησαν στην αγορά του city τις ομολογίες των δανείων προκειμένου αποκομίσουν γρήγορα κέρδη αλλά το κυριότερο για να επιμερίσουν τον κίνδυνο, καθώς η επίμαχη χρονική περίοδος 1824 – 1826 συνοδεύτηκε από τις εμφύλιες διαμάχες, τον θάνατο του λόρδου Βύρωνα, την απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο και την πτώση του Μεσολογγίου. Τα γεγονότα αυτά οδήγησαν στην απαξίωση του δεύτερου δανείου στην αγορά και στην αναστολή της αποδέσμευσης της χρηματοδότησης προς την Ελλάδα. Η πτωτική τάση των ομολογιών των ληξιπρόθεσμων ελληνικών δανείων έγινε ένα από τα πιο προσφιλή θέματα στον βρετανικό ημερήσιο τύπο. Το Ελληνικό Κομιτάτο του Λονδίνου6 ήλθε σε διάσταση με τους Έλληνες διαμεσολαβητές Ορ5 Σεφαραδίτικη οικογένεια Εβραίων που τον 18ο αιώνα μετανάστευσε από το Άμστερνταμ στο Λονδίνο 6 Tο ρεύμα του φιλελληνισμού στις χώρες τις δυτικής Ευρώπης εκφράστηκε μέσα από επιτροπές, τα λεγόμενα κομιτάτα που ανέλαβαν την προβολή και την ενίσχυση του αγώνα των επαναστατημένων Ελλήνων. Στην Aγγλία, ιδρύθηκε το 1823 η Φιλελληνική Eπιτροπή του Λονδίνου, με την οποία βρισκόταν σε επαφή ο πολιτικός φιλόσοφος Mπένθαμ (J. Bentham). H επιτροπή αυτή έπαιξε ουσιαστικό ρόλο στην επαφή των ελλήνων επαναστατών με επίσημους βρετανικούς φορείς, κυρίως δε στα θέματα που αφορούσαν τη χορήγηση των εξωτερικών δανείων.

Μοντέλο του τροχήλατου ατμοπλοίου «Καρτερία». ΝΜΕ.

Περιπλους 29

λάνδο και Λουριώτη για το θέμα της διαχείρισης των δανείων. Αποτέλεσμα όλων αυτών των γεγονότων ήταν από το 1827 η παύση της εξυπηρέτησης των δανείων της Ελληνικής επανάστασης και ο αποκλεισμός της Ελλάδος από τα ευρωπαϊκά χρηματιστήρια.

Μια ιδιαίτερη περίπτωση, Ναύαρχος Thomas Cochrane (1775-1860)

Ναύαρχος Κόχραν

ων και εκβιάζοντας την καταβολή νέων ποσών. Το φιλόδοξο πρόγραμμα είχε μόλις αποτύχει. Από το αδιέξοδο έσωσε την κατάσταση ο Χίος έμπορος Αλέξανδρος Κοντόσταυλος, ο οποίος στάλθηκε από τους Ορλάνδο και Λουριώτη στην Αμερική και έπειτα από επιτυχείς διαπραγματεύσεις και την μεσολάβηση επιφανών φιλελλήνων όπως οι ‘Εβερετ, Γουέμπστερ, Μπέντον (Benton) κ.ά, κατάφερε να σταλεί στην Ελλάδα μία φρεγάτα, η «Ελλάς», το Νοέμβριο του 18268.

Πολλοί ενεπλάκησαν άμεσα ή έμμεσα στη δια«Αλληλέγγυοι Χρεώστες του Δημοσίου» δικασία σύναψης των δανείων. Ο περιζήτητος Η όλη διαχείριση των δανείων απασχόλησε επί μισθοφόρος ναύαρχος Thomas Cochrane, είχε μακρόν την ελληνική κοινή γνώμη και δεν είναι προσφέρει τις υπηρεσίες του στην απελευθέτυχαίο ότι το γεγονός αυτό αποτέλεσε την κυρωση της Χιλής, της Βραζιλίας, του Περού και ριότερη αιτία σύστασης των προδρομικών ελεκατόπιν στην Ελλάδα, όπου η πρόσληψή του επιγκτικών οργάνων αλλά και του Ελεγκτικού Συβλήθηκε και εκ του αποτελέσματος αποδείχτηκε νεδρίου. Ο Γεώργιος Σπανιολάκης που είχε αντιατυχής και με συνέπειες παραλίγο καταστροφικαταστήσει στην επιτροπή τον Ιωάννη Ζαϊμη, κές. Ήταν αυτός που θα συντόνιζε τις θαλάσσιες κατηγόρησε τους δύο άλλους διαπραγματευτές επιχειρήσεις, με νέα πλοία που θα ναυπηγούνταν ότι ιδιοποιήθηκαν χρήματα από τις αγοροπωγια λογαριασμό των Ελλήνων από τα υπό σύναψη λησίες μετοχών των δανείων και επιπλέον τον πρώτα δάνεια. Η ελληνική πλευρά είχε υποσχεθεί Ορλάνδο ότι παρακράτησε ποσό 5.900 λιρών 2.150.000 λίρες κατατεθειμένες στην τράπεζα της από τα δύο δάνεια. Το Ελεγκτικό Συνέδριο τους Αγγλίας για τα έξοδα της μελλοντικής εκστρατείΑνδρέας Λουριώτης κήρυξε υπεύθυνους για απώλεια μέρους των ας. Από το ποσό αυτό ο Cochrane θα ελάμβανε χρημάτων των δανείων «αλληλεγγύους χρεώστες ως αμοιβή 150.000 λίρες και εξ αυτών 37.000 λίρες προκαταβολικά πριν αναχωρήσει από την Αγγλία. Ο Άγγλος του Δημοσίου» για ποσό 28.769 λιρών και προχώρησε σε προσηναύαρχος είχε απαιτήσει τον εφοδιασμό νέων φρεγατών με μηχα- μείωση περιουσιακών τους στοιχείων. νές υψηλής πίεσης, που θα κατασκευάζονταν στα ναυπηγεία του Τίτλοι τέλους Τάμεση. Το τέλος του χρονικού των δανείων του αγώνα ήλθε πενήντα χρόνια αργότερα, όταν ο Ιωάννης Γεννάδιος9 Γραμματέας στην ΕλληνιΟ πρώτος εθνικός στόλος κή Πρεσβεία του Λονδίνου κατέληξε σε συμφωνία για «ρύθμιση» Ο διχασμός, ο εμφύλιος πόλεμος και η κακή διαχείριση των όποιων ποσών έλαβε η χώρα από τα πρώτα δάνεια, οδήγησαν στην απο- των τότε δανειακών υποχρεώσεων της χώρας από το ποσό των τυχία του προγράμματος παραγγελίας των πρώτων πλοίων που 10.000.000 λιρών που είχε εν τω μεταξύ συσσωρευτεί με τόκους και θα συγκροτούσαν τον εθνικό στόλο. Μάλλον το εγχείρημα ήταν επιτόκια, στο ποσό του 1.200.000 λιρών. Τα δάνεια αποσβέστηκαν υπερβολικά αισιόδοξο σε σχέση με τις συνθήκες που επικρατού- το 1880 και οι ομολογίες που παρουσιάστηκαν κάλυψαν το ποσό σαν στη χώρα αλλά και τις δυνατότητες και γνώσεις εκείνων στους των 970.000 λιρών. Οι υπόλοιπες ομολογίες με το πέρασμα των οποίους ανατέθηκε το εγχείρημα του μηχανολογικού εξοπλισμού χρόνων είχαν χαθεί. των νέων πλοίων (βλ. ατμοκίνηση και ανθεκτικότητα του σιδήρου Η μετατροπή «εξασφαλίζουσα των δανειστών τα δίκαια, αποπλύνουσα εθνικόν ρύπον και ανοίγουσα εις τα ελληνικά χρεώγραφα το Λονστον σκελετό). Από τα παραγγελθέντα έξι ατμόπλοια στα ναυπηγεία του Τάμεση, δίνιον χρηματιστήριον, εγένετο και εν Αγγλία και εν Ελλάδι δεκτή μετά τελικά ήλθαν στην Ελλάδα τρία (ΚΑΡΤΕΡΙΑ, ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ και ΕΡΜΗΣ) πλείστης ευμενείας και μεγάλου ενθουσιασμού. Επεκυρώθη δε τη 10 και ουσιαστικά έλαβε μέρος στον αγώνα μόνο το ΚΑΡΤΕΡΙΑ με κυ- Οκτωβρίου 1878 υπό της συνελεύσεως των κατόχων ελληνικών χρεογράφων (greek bondholders) και ολίγον αργότερον εψηφίζετο σχεδόν βερνήτη τον βρετανό φιλέλληνα Άστιγγα7. Στην ιστορία του αμερικανικού φιλελληνισμού εγγράφεται ως ατυ- άνευ αντιρρήσεως υπό της ελληνικής βουλής…» (βλ. Ανδρέας Ανδρεχής και θλιβερή η υπόθεση της παραγγελίας φρεγατών στην Αμε- άδης, Ιστορία των Ελληνικών Δανείων, εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, 1904). ρική. Το 1824, μετά τη σύναψη του αγγλικού δανείου, η Προσωρινή Τι είχε συμβεί και πως φτάσαμε σ’ αυτή την λύση; Διοίκηση, μέσω των αντιπροσώπων της στο Λονδίνο Ιωάννη Ορλάν Απλά οι εποχές είχαν αλλάξει. Το 1875 βρισκόμαστε στην εποχή δου και Ανδρέα Λουριώτη, παρήγγειλε τη ναυπήγηση δύο φρεγα- των αυτοκρατοριών και στην απογείωση του χρηματιστηριακού τών 50 κανονιών και έξι μικρότερων στους εμπορικούς οίκους «Le καπιταλισμού. Το ίδιο έχουν αλλάξει και οι γεωπολιτικοί συσχετιRoy, Bayard & Co, & G.G.&S Howland» στη Ν. Υόρκη. Στην επιλογή σμοί και μαζί τους αλλάζει πλέον και ο χάρτης. Οι παλιές αμαρτίες των οίκων αυτών έπαιξε αποφασιστικό ρόλο ο ίδιος ο Bayard, πρό- πρέπει να ξεχαστούν, εξάλλου πάντα δρόμοι θα ανοίγονται για εδρος τότε του φιλελληνικού κομιτάτου της Ν. Υόρκης. Σύντομα «νέες» δουλειές. αποδείχθηκε η αφερεγγυότητα των Αμερικανών επιχειρηματιών, οι 8 Η «Ελλάς» έφθασε το Νοέμβριο του 1826 στο Ναύπλιο. Το 1831πυρπολήθηκε από τον Ανδρέα Μιαούλη μέσα στο στενό του Πόρου, όταν είχε οποίοι μέχρι το φθινόπωρο του 1825 είχαν εισπράξει 155.000 λίρες, ξεσπάσει η αντιπαράθεση Υδραίων προκρίτων και του κυβερνήτη Καποποσό πολύ ανώτερο του αρχικά συμφωνημένου που ανήρχετο σε δίστρια. 50.000 λίρες, χωρίς να έχουν ολοκληρώσει την κατασκευή των πλοί- 9 Ιωάννης Γεννάδιος (Αθήνα 1844-Λονδίνο 1932). Διπλωμάτης, ασχολήθη7 Φρανκ Αμπνεϋ Αστιγξ, Άγγλος αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού (1794-1828). Ο θάνατός του οφείλεται σε τραυματισμό του σε ναυμαχία στο Αιτωλικό, όπου συμμετείχε ως κυβερνήτης της ΚΑΡΤΕΡΙΑΣ.

κε με την αρχαιολογία, την Ιστορία και την Φιλολογία. Το 1922 δώρισε την πλούσια συλλογή βιβλίων του στην Αμερικανική σχολή κλασσικών σπουδών, η οποία αργότερα μεταβλήθηκε στη Γεννάδιος Βιβλιοθήκη.

Βιβλιογραφία Τα δάνεια της ανεξαρτησίας: Α. Μ. Ανδρεάδης, εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, 1904 • Ελληνική Οικονομική Ιστορία Ι (1830-1922), Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών • Δάνεια - Κρίσεις - Χρεοκοπίες. Η μαύρη οικονομική ιστορία του 19ου και 20ου αιώνα. Ιστορικό Αρχείο εφημερίδας ΕΠΕΝΔΥΤΗΣ • Το Προπατορικό Χρέος, Τα Δάνεια της Εθνικής Ανεξαρτησίας της Ελλάδας: Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, εκδόσεις GUTENBERG • Ο Εθνικός διχασμός, η άλλη διάσταση: Δημήτρης Μιχαλόπουλος, εκδόσεις ΤΡΟΧΑΛΙΑ • Η εξέλιξη του χρήματος, Μια οικονομική ιστορία του κόσμου: Niall Ferguson, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ • Ζητήματα Οικονομικής Ιστορίας: Νίκος Χριστοδουλάκης, εκδόσεις GUTENBERG Ιστότοποι www.ime.gr • Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού • www.protagon.gr: Μια σταγόνα ιστορία, Δημήτρης Καμπουράκης, 25 Μαρτίου 2010

30 Περιπλους

Το «Ράλλυ Αιγαίου» χτίζει τον θρύλο του

Πενήντα δύο χρόνια έχει αντιμετωπίσει μποφόρ, καταιγίδες, πολεμικά… απόνερα, διπλωματικούς σκοπέλους και υφάλους. Αυτή τη φορά στην πλώρη του… βρέθηκαν τα Capital Controls. Το Ράλλυ Αιγαίου όμως, έχει δείξει στην περισσότερο από μισό αιώνα ιστορία του ότι δεν πτοείται από προβλήματα, όπως και το πέλαγος από το οποίο «δανείστηκε» το όνομά του. Στο τιμόνι του βρίσκονται οι «κυβερνήτες» του Πανελληνίου Ομίλου Ιστιοπλοΐας Ανοικτής Θαλάσσης, οι οποίοι ξέρουν να ανταπεξέρχονται σε… μπουνάτσες και μποφόρια. Οι οικονομικοί αποκλεισμοί–έλεγχοι, χάρη στην έγκαιρη αλλαγή πλεύσης, δεν μπόρεσαν να αποκλείσουν τον αγώνα από το ετήσιο ραντεβού του με τη θάλασσα των ποιητών, των ζωγράφων αλλά και των ιστιοπλόων. Στη διοργάνωση πήραν μέρος οι κορυφαίοι από τους ιστιοπλόους της ανοικτής θάλασσας και του τριγώνου. H… ιστιοπλοϊκή ιστορία έγραψε ότι ο μεγάλος νικητής ήταν το «Bullet– Encode» (Δεληγιάννης–Καμπουρίδης) αλλά αυτοί που παρακολούθησαν τη διοργάνωση μπορούν να πουν ότι νικητές αναδείχθηκαν η μεθοδική δουλειά, η αέναη αγάπη των Ελλήνων για το υγρό στοιχείο αλλά και όλοι όσοι βρέθηκαν στα... σκάφη που πήραν εκκίνηση στις 18 Ιουλίου από τον Φαληρικό Όρμο και βίωσαν τη δική τους προσωπική νίκη. Κείμενο: Σπυριδούλα Σπανέα

ι πρωτόγνωρες οικονομικές συνθήκες που βίωσε η χώρα μας το εφετινό καλοκαίρι ανάγκασαν την Οργανωτική Επιτροπή του αγώνα να αλλάξει το πρόγραμμα του «52ου Ράλλυ Αιγαίου». Αντί για ιστιοδρομίες με αφετηρίες και τερματισμούς στα νησιά μας, αποφασίστηκε οι εκκινήσεις να διεξαχθούν στο Φάληρο και οι κούρσες να πραγματοποιηθούν δύο Σαββατοκύριακα (18-19/7, 25-26/7) στην ευρύτερη περιοχή του Σαρωνικού Κόλπου και του νοτιοδυτικού Αιγαίου. Και αυτό, γιατί όπως ήταν αναμενόμενο, πολλά πληρώματα δήλωσαν αδυναμία να ανταπεξέλθουν στα έξοδα του αγώνα (μετακινήσεις, διανυκτερεύσεις, μεταφορά εξοπλισμού κλπ.). «Όλοι μας ζήσαμε το τελευταίο διάστημα άκρως πιεστικές ψυχολογικές καταστάσεις και αβεβαιότητες. Στην πορεία, άνω του μισού αιώνα του Ράλλυ Αιγαίου, μόνο μία φορά δημιουργήθηκε ανάλογο πρόβλημα. Ήταν το 1974 με την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο, που αναγκάστηκε ο ΠΟΙΑΘ να ακυρώσει τη διοργάνωση», ήταν η χαρακτηριστική δήλωση του πρόεδρου του ΠΟΙΑΘ Ιωάννη Μαραγκουδάκη στη συνέντευξη Τύπου. Περιπλους 33

Την παραμονή της εκκίνησης, ο ΠΟΙΑΘ πραγματοποίησε τη συγκέντρωση των κυβερνητών και την υποδοχή των πληρωμάτων στο πλοίο που συμβολίζει την κυριαρχία των Ελλήνων στη θάλασσα, το ιστορικό θωρηκτό «Αβέρωφ». Εκεί, οι ιστιοπλόοι είχαν την ευκαιρία να ενημερωθούν για τον αγώνα αλλά και να θυμηθούν ιστορίες από τις διοργανώσεις του παρελθόντος. «Το Ράλλυ Αιγαίου είναι αυτό που μου δίνει ζωή. Έχω συνδέσει τη ζωή μου με τη θάλασσα αλλά και με αυτό τον αγώνα», δήλωσε ο Ναύαρχος ε/α, Κωνσταντίνος Μανιουδάκης. Στο ίδιο μήκος κύματος και ο Στέλιος Μπόνας «Κάθε χρόνο λέω ότι θα είναι το τελευταίο αλλά όταν ολοκληρωθεί αρχίζω και σκέφτομαι το επόμενο. Αυτή η διοργάνωση είναι η ζωή μου» τόνισε ο 85χρονος βετεράνος κυβερνήτης. Η εκκίνηση στο «52ο Ράλλυ Αιγαίου» δόθηκε από τον δήμαρχο Πειραιά, στο ναρκοθηρευτικό πλοίο του Πολεμικού Ναυτικού «Ευνίκη», παρουσία του Αρχηγού του Στόλου Αντιναυάρχου Γεώργιου Γιακουμάκη. Τα σκάφη ξεκίνησαν από τον Φαληρικό Όρμο, κατευθύνθηκαν στο Σταυρονήσι, τη βραχονησίδα Παραπόλα και τερμάτισαν στον όρμο Βουλιαγμένης. Και εκεί ο αγώνας. Βασικός αντίπαλος τα… μελτέμια. Με ανέμους πρωτόγνωρους για την περιοχή του Σαρωνικού (άγγιζαν τα οκτώ μποφόρ) τα προγνωστικά μπήκαν στα… ερμάρια. Σκάφη που ήταν φαβορί για διακρίσεις, όπως το «Black Jack», το «Melx II - P.L. Ferrari» και τα «Βάνα – Βιολέττα 3» και «Βάνα – Βιολέττα 4», αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν επειδή οι ζημιές δεν τους επέτρεψαν να συνεχίσουν. Το παιχνίδι με τα κύματα και με τους ανέμους συνεχίστηκε όλη την ημέρα ενώ αργά το απόγευμα ο αέρας έπεσε. Τα πρώτα ιστιοφόρα πέρασαν τη νοητή γραμμή του τερματισμού στη Βουλιαγμένη λίγη ώρα πριν από τα μεσάνυχτα του Σαββάτου. Πραγματοποιήθηκαν δύο ιστιοδρομίες (Φάληρο – Σταυρός & Φάληρο – Σταυρός – Παραπόλα – Βουλιαγμένη). Τα αποτελέσματα 1ης και 2ης ιστιοδρομίας: Κατηγορία ORC PERFORMANCE 1η ιστιοδρομία: Φάληρο – Σταυρός 1ο) Bullet - Encode (Δ.Δεληγιάννης – Σ. Καμπουρίδης) 2ο) Fairytale (Αριστοτέλης Χατζησταματίου) 3ο) Chiara Iason (Νίκος Φωτίου) 2η ιστιοδρομία: Φάληρο - Σταυρός - Παραπόλα – Βουλιαγμένη 1ο) Optimum3 -Aspida-Saxo Bank (Ν. Λάζος – Π. Λιβάς) 2ο) Bullet - Encode (Δ. Δεληγιάννης – Σ. Καμπουρίδης) 3ο) Alsouma - Allianz (Θ. Γεωργιάδης) Kατηγορία IRC 1η ιστιοδρομία: Φάληρο – Σταυρός 1ο) Dragon (Βιργινία Εθνοπούλου) 2ο) Ursus Minor (Στ. Νούτσος – Χρ.Μαζαράκη) 3ο) iSail (Στ. Χατζηγρηγόρης – Χρ. Καρύδης) 34 Περιπλους

2η ιστιοδρομία: Φάληρο - Σταυρός - Παραπόλα – Βουλιαγμένη 1ο) Dragon (Βιργινία Εθνοπούλου) 2ο) Ursus Minor (Στ.Νούτσος – Χρ.Μαζαράκη) 3ο) iSail (Στ.Χατζηγρηγόρης – Χρ.Καρύδης) Κατηγορία ORC CRUISER/RΑCER 1η ιστιοδρομία: Φάληρο – Σταυρός 1ο) Sorocos (Δ. Σουβαλτζής) 2ο) Ex Animo (Σωτ. Τσάμης) 3ο) Απήδαλος Ναυς - Aigaion Ασφαλιστική (Αλίκη Κούρκουλου) 2η ιστιοδρομία: Φάληρο - Σταυρός - Βουλιαγμένη 1ο) Sorocos (Δ. Σουβαλτζής) 2ο) Απήδαλος Ναυς - Aigaion Ασφαλιστική (Αλίκη Κούρκουλου) 3ο) Nefeli - Viofan (Αθ. Κιτσαράς) Οι δύο τελευταίες ιστιοδρομίες διεξήχθησαν στις 25 και 26 Ιουλίου. Σε αυτές το ελεύθερο πνεύμα των ανθρώπων της ιστιοπλοΐας συνάντησε αυτό των αθλητών της ενόργανης γυμναστικής. Την εκκίνηση σε αυτές τις κούρσες έδωσαν δύο κορυφαίοι γυμναστές μας, οι οποίοι συγκαταλέγονται ανάμεσα στους καλύτερους του κόσμου, ο Λευτέρης Πετρούνιας και η Βασιλική Μιλλούση. «Ήταν κάτι πρωτόγνωρο για εμάς. Ευχαριστούμε τον ΠΟΙΑΘ που μας έδωσε την ευκαιρία να γίνουμε μέρος του ιστορικότερου αγώνα ανοικτής θαλάσσης. Είδαμε ένα αγώνισμα εντελώς διαφορετικό από το δικό μας αλλά πολύ εντυπωσιακό», δήλωσαν οι πρωταθλητές. Σε αυτές τις ιστιοδρομίες τα μποφόρια τα διαδέχτηκαν οι μπουνάτσες. Η άπνοια κούρασε τα πληρώματα, τα οποία έδωσαν τον καλύτερό τους εαυτό για να τερματίσουν στο Σούνιο τα ξημερώματα της Κυ-

ριακής. Στις δύο τελευταίες ιστιοδρομίες του ιστορικού αγώνα αγωνίστηκε και η ομάδα του «Black Jack», η οποία στις δύο πρώτες ιστιοδρομίες της διοργάνωσης δεν κατάφερε να τερματίσει διότι το σκάφος έπαθε ζημιά εξαιτίας του δυνατού αέρα. Στις δύο τελευταίες κούρσες κατάφερε να κατακτήσει τη σημαία Leg Winner καθώς συγκέντρωσε την καλύτερη βαθμολογία. Στο τιμόνι του σκάφους, ήταν ο κορυφαίος σκίπερ και εφέτος δευτεραθλητής Ευρώπης στα «470», Τάκης Μάντης: «Μετά τη ζημιά δεν είχαμε ελπίδα για μετάλλιο στη γενική κατάταξη. Μας ενδιέφερε να κάνουμε μία καλή εμφάνιση, να δούμε τις επιδόσεις του σκάφους, πως ανταγωνίζεται τα άλλα σκάφη, αλλά και να είμαστε έτοιμοι για του χρόνου», δήλωσε ο πρωταθλητής. Μεγάλος νικητής και αυτής της διοργάνωσης ήταν το «Bullet - Encode». Η συστηματική δουλειά που κάνει το πλήρωμά του όλο τον χρόνο απέδωσε καρπούς. «Για να έρθει αυτό το αποτέλεσμα χρειάστηκε σκληρή δουλειά και μεγάλη υπομονή. Ο φετινός αγώνας ήθελε διαφορετικό σχεδιασμό. Οι συνθήκες ήταν ιδιόμορφες. Τρέξαμε με πολύ αέρα και πολλή μπουνάτσα. Χάρη στην ψυχραιμία αλλά και στη σκληρή δουλειά που έχει κάνει η ομάδα όλο το χειμώνα, πήραμε τη νίκη. Ο αγώνας κρίθηκε στα τελευταία μίλια. Όλους τους αγώνες τους κερδίζει η πιο προπονημένη ομάδα. Στη διοργάνωση υπήρχαν και άλλες, όπως αυτή του «Optimum3 - Aspida Saxo Bank» αλλά στην ιστιοπλοΐα υπάρχουν και αστάθμητοι παράγοντες», δήλωσε αμέσως μετά τον αγώνα ο Δημήτρης Δεληγιάννης, ο οποίος έχει κατακτήσει επτά τρόπαια τα τελευταία οκτώ χρόνια. Ο συγκυβερνήτης του σκάφους, Σίμος Καμπουρίδης πρόσθεσε: «Ήταν το Ράλλυ της υπομονής με όλα αυτά που περάσαμε, ακόμα και πριν από την έναρξη της διοργάνωσης. Ο αγώνας κερδίζεται από όλο το πλήρωμα. Οι κυβερνήτες γίνονται καλύτεροι, χάρη στο πλήρωμα».

Τα αποτελέσματα 3ης και 4ης ιστιοδρομίας: Κατηγορία ORC PERFORMANCE 3η ιστιοδρομία: Φάληρο – Αγ.Δημήτριος (Κύθνος) 1ο) Black Jack (Μ.Κουρτέσης – Μ.Χατζηκυριακάκης) 2ο) Alsouma - Allianz (Θ. Γεωργιάδης) 3ο) Bana Bioletta 4 (Γ. Συκάρης) 4η ιστιοδρομία: Φάληρο – Αγ.Δημήτριος – Πιπέρι - Σούνιο 1ο) Bullet - Encode (Δ. Δεληγιάννης – Σ. Καμπουρίδης) 2ο) Optimum3 -Aspida-Saxo Bank (Ν. Λάζος – Π. Λιβάς) 3ο) Black Jack (Μ.Κουρτέσης – Μ.Χατζηκυριακάκης)

Kατηγορία IRC: 3η ιστιοδρομία: Φάληρο – Αγ.Δημήτριος (Κύθνος) 1ο) Dragon (Βιργινία Εθνοπούλου) 2ο) Ursus Minor (Στ. Νούτσος – Χρ.Μαζαράκη) 3ο) iSail (Στ. Χατζηγρηγόρης – Χρ. Καρύδης)

Κατηγορία ORC CRUISER / RΑCER: 3η ιστιοδρομία: Φάληρο – Σούνιο 1ο) Απήδαλος Ναυς - Aigaion Ασφαλιστική (Αλίκη Κούρκουλου) 2ο) Lena (Β.Πρίφτης) 3ο) Sorocos (Δ. Σουβαλτζής)

4η ιστιοδρομία: Φάληρο – Αγ.Δημήτριος – Πιπέρι - Σούνιο

4η ιστιοδρομία: Φάληρο – Σούνιο – Κέα - Σούνιο

1ο) Dragon (Βιργινία Εθνοπούλου)

1ο) Sorocos (Δ. Σουβαλτζής)

2ο) Naftilos (Α. Παπαδόπουλος)

2ο) Απήδαλος Ναυς - Aigaion Ασφαλιστική (Αλίκη Κούρκουλου)

3ο) Ursus Minor (Στ.Νούτσος – Χρ.Μαζαράκη)

3ο) Lena (Β.Πρίφτης)

Περιπλους 35

36 Περιπλους

Αποτελέσματα 52ου Ράλλυ Αιγαίου Κατηγορία ORC PERFORMANCE 1ο) Bullet - Encode (Δ. Δεληγιάννης – Σ. Καμπουρίδης) 2ο) Optimum3 -Aspida-Saxo Bank (Ν. Λάζος – Π. Λιβάς) 3ο) Alsouma - Allianz (Θ. Γεωργιάδης) Kατηγορία IRC: 1ο) Dragon (Βιργινία Εθνοπούλου) 2ο) Ursus Minor (Στ.Νούτσος – Χρ.Μαζαράκη) 3ο) iSail (Στ. Χατζηγρηγόρης – Χρ. Καρύδης) Κατηγορία ORC CRUISER / RΑCER: 1ο) Sorocos (Δ. Σουβαλτζής) 2ο) Απήδαλος Ναυς - Aigaion Ασφαλιστική (Αλίκη Κούρκουλου) 3ο) Ex Animo (Σωτ. Τσάμης) Η αυλαία του «52ου Ράλλυ Αιγαίου», ως είθισται, έπεσε στους πανέμορφους κήπους της Ναυτικής Διοίκησης Αιγαίου, μπροστά από τη στήλη του Θεμιστοκλέους. Στην καθιερωμένη τελετή απονομής των επάθλων του ιστορικού θεσμού παρευρέθησαν όλοι οι ιστιοπλόοι του αγώνα είτε για να παραλάβουν τα τρόπαιά τους είτε για να χειροκροτήσουν τους νικητές. Όλοι οι αγωνιζόμενοι ήταν ενθουσιασμένοι από τις εμπειρίες που τους έδωσε και αυτός ο αγώνας. Μπορεί εξαιτίας των οικονομικών συνθηκών τα σκάφη να μην ταξίδεψαν στα νησιά του Αιγαίου αλλά οι συμμετέχοντες είχαν την ευκαιρία να αντικρίσουν κοπάδια από δεκάδες δελφίνια, να δουν τον ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο μέσα από ομίχλη στη μέση του καλοκαιριού και να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους και τις γνώσεις τους, τόσο σε μποφόρ όσο και σε μπουνάτσα. Ο ιστορικός θεσμός της ιστιοπλοΐας επιβεβαίωσε το σλόγκαν που τον συνοδεύει ότι «κανένας αγώνας δεν είναι ίδιος με τον προηγούμενο». Η επόμενη ημέρα βρήκε τους ιθύνοντες της διοργάνωσης να σχεδιάζουν τη ρότα για το «53ο Ράλλυ Αιγαίου». «Παρά τις δύσκολες συνθήκες, το Ράλλυ συνέχισε την ιστορική διαδρομή του. Εμείς οι άνθρωποι της θάλασσας καταφέρνουμε και ανταποκρινόμαστε τόσο στις φουρτούνες όσο και στις μπουνάτσες. Εύχομαι και η χώρα να ξεπεράσει τις φουρτούνες που την έχουν βρει και να ταξιδέψουμε σε πιο ήρεμα νερά. Του χρόνου η διοργάνωση θα είναι ακόμα καλύτερη. Θα ταξιδέψει στα νησιά, τα οποία εφέτος τα στερηθήκαμε, και έτσι, θα έχουμε τη χαρά να συναντήσουμε τους νησιώτες, όπως κάναμε 51 χρόνια μέχρι σήμερα», υποσχέθηκε ο πρόεδρος του Πανελληνίου Ομίλου Ιστιοπλοΐας Ανοικτής Θαλάσσης, Ιωάννης Μαραγκουδάκης. Χορηγός και της φετινής διοργάνωσης ήταν τα παγωτά ΕΒΓΑ, που δρόσισαν τα πληρώματα, ενώ την τηλεοπτική παρουσίαση ανέλαβε η NOVA και Novasports και άλλα κανάλια. Περιπλους 37

Victoria& Albert II c. 1855

Mahroussa

Του Δημητρίου Γ. Καπαϊτζή Ναυπηγού Μηχανολόγου

Η 150ετής θαλαμηγός και η εποχή της

Mahroussa (El Horriya) είναι η αρχαιοτέρα μηχανοκίνητη θαλαμηγός εν λειτουργία και μια από τις 10 μεγαλύτερες στον κόσμο. Σχεδιασμένη από τον Sir Oliver Lang, στις γραμμές της Victoria and Albert II, ναυπηγήθηκε από τους Samuda, του Λονδίνου, το 1865 για τον Khedive Ismail της Αιγύπτου. Είχε αρχικά μηχανές ατμού ταλάντωσης με τροχούς δεξιά / αριστερά, κατάρτια και πανιά. Αυτά αντικατεστάθησαν από ατμοστροβίλους Parsons με έλικες το 1905, και στη συνέχεια από ατμοστροβίλους Ansaldo το 1949. Επίσης επιμηκύνθηκε δύο φορές και το παρόν μήκος της είναι 478 πόδες. Ήταν με τα πρώτα πλοία που διέσχισαν τη Διώρυγα του Σουέζ το 1869 κατά τα εγκαίνια και έκτοτε έχει υπηρετήσει τους Μονάρχες, Προέδρους και το Ναυτικό της Αιγύπτου. Το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, είδε μερικές θεαματικές αλλαγές σε ατμόπλοια. Τους τροχούς ακολούθησαν έλικες, τις παλινδρομικές ατμομηχανές ατμοστρόβιλοι, το ξύλο, το σίδηρο και ο χάλυβας στη συνέχεια, σε 38 Περιπλους

πολεμικά πλοία, πλοία ξηρού φορτίου και δεξαμενόπλοια, επιβατικά, ποταμόπλοια, θαλαμηγούς και άλλα. Επίσης ο 20ος αιώνας, είδε αμέτρητες άλλες αλλαγές σε όλους τους τομείς και σε δύο παγκοσμίους πολέμους, με αποκορύφωμα τα αεροπλανοφόρα και τα υποβρύχια, τα Liberty και τα VLCC. Οι θαλαμηγοί κατέχουν τη δική τους ξεχωριστή θέση σε αυτές τις εξειδικεύσεις των πλοίων. Στο σχεδιασμό, την κατασκευή τους και τελικά τη χρήση τους, βρίσκει κανείς στοιχεία γρήγορου πολεμικού πλοίου, πλοίου πολυτελείας επιβατικού, ακόμη και υπηρεσιακού πολλαπλών χρήσεων. Έχει επίσης την ιδιότητα των προσωπικών επιλογών, όπως εκφράζεται αλλού σε ιδιωτικά ή αγωνιστικά αυτοκίνητα. Η ιστορία του Mahroussa των 150 ετών σε αυτό το διάστημα, δείχνει πώς μια καλή μονάδα έχει συμβαδίσει με τα άλλα πλοία και τις αλλαγές δια μέσου των χρόνων. Η Mahroussa ήταν ένα σημαντικό επίτευγμα σε αυτόν τον χώρο. Σε βεβαίως μικρότερη κλίμακα από φορτηγά ή επιβατικά ή και

πολεμικά, οι θαλαμηγοί κατά την περίοδο αυτή, ήσαν πολύ κοντά με τις προόδους της εποχής τους. Ναυπηγήσεις για βασιλείς, αρχηγούς κρατών και εκατομμυριούχους, ήταν εκείνα τα χρόνια και οι διαιτητές της μόδας, κύρους και εξουσίας. Η χρήση του ατμού ωφέλησε σε μεγάλο βαθμό την παγκόσμια θαλάσσια ναυσιπλοΐα. Άνοιξε επίσης νέες ευκαιρίες για μεγάλα πλοία στα ποτάμια και φυσικά τις διώρυγες. Ο Ρήνος, ο Δούναβης και ο Βόλγας στην Ευρώπη, ο Νείλος στην Αφρική, ο Μισισσιπής στην Αμερική, ο Yangtse στην Κίνα και οι Διώρυγες Σουέζ και αργότερα Παναμά, θα ήταν δύσκολα περάσματα για μεγάλα ιστιοφόρα πλοία. Θαλαμηγοί και Ποταμόπλοια της περιόδου έχουν μεγάλες ομοιότητες. Σχέσεις με επιβατικά πλοία, πολεμικά, ακόμα και φορτηγά δίνουν ενδιαφέρουσες δυνατότητες. Ναυπηγοί, σχεδιαστές, ναυπηγεία, κατασκευαστές μηχανών, οι επιχειρηματίες και πολλοί άλλοι αλληλοεπηρεάζονται και προκαλούνται από τις διαφορετικές ιδιότητες που απαιτούνται αντίστοιχα.

ΙΣΤΙΟΦΟΡΑ/ ΑΤΜΟΠΛΟΙΑ, ΞΥΛΟ/ ΣΙΔΗΡΟΣ

Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνος είδε την εμφάνιση του ατμού με ρυμουλκά, πορθμεία και μικρά πολεμικά πλοία. Η τεχνογνωσία της εποχής δεν επέτρεπε μεγαλύτερα πλοία και η υψηλή κατανάλωση άνθρακα απέκλειε μεγάλες αποστάσεις. Οικονομία καθώς και ασφάλεια απαιτούσαν την ταυτόχρονη χρήση των πανιών με μηχανές ατμού. Επιπλέον, δεν υπήρχαν σταθμοί ανθράκευσης σε όλο τον κόσμο. Μερικές από τις πρώτες επιτυχίες ήταν η Charlotte Dundas, ένα ξύλινο ρυμουλκό με τροχό πρύμνης το 1801, το Clermont του Fulton, ένα πλοίο ατμού στον ποταμό Hudson το 1807, το Comet πορθμείο του Bell και το Regent του Marc Brunel το 1812. Το αμερικανικό Demologos, ένα πολεμικό πλοίο ατμού, ναυπήγησης 1814, με εσωτερικό τροχό μεταξύ δύο ξύλινων κελύφων και πυροβόλα 26-32 λιβρών, δεν είδε ποτέ δράση σε πόλεμο. Το πολεμικό πλοίο ατμού Rising Star που ναυπηγήθηκε στο Λονδίνο για τη Χιλή, έφθασε στο Valparaiso το 1822, όταν ο Πόλεμος της Ανεξαρτησίας είχε τελειώσει. Οι Έλληνες, κατά του Αγώνα Ανεξαρτησίας του 1821, ήσαν ανάμεσα στους πρωτοπόρους στη χρήση των πολεμικών πλοίων ατμού. Το 1825 παρήγγειλαν το Καρτερία από τους Brent του Deptford και ατμομηχανές του από τους Galloway του Smithfield. Κυβερνήτης ο Frank Hastings με πλήρωμα Έλληνες και Φιλέλληνες, συνέβαλαν στην επιτυχία και το τέλος του αγώνα το 1830. Η ναυμαχία του Ναυαρίνου τον Οκτώβριο του 1827 ήταν η τελευταία μεταξύ των ιστιοφόρων. Εκείνη η εποχή έφερε την πρόκληση του Ατλαντικού. Το αμερικανικό Savannah σε 24 ημέρες το 1819 και το ολλανδικό Curacao σε 28 ημέρες το 1824 διέσχισαν τον Ατλαντικό με συνδυασμό πρόωσης ατμού και πανιών. Το 1827 ναυπηγήθηκε από τους Napier το Anglia, 63 πόδες μήκος με βάση σίδερο και πλευρές ξύλου. Το 1828 ναυπηγήθηκε το γαλλικό Sphinx, 62.25 μέτρα μήκος, που το 1830 γνώρισε πολεμική δράση στο Αλγέρι και το 1833 ρυμούλκησε από την Αίγυπτο τον Οβελίσκο, τώρα στην πλατεία Concorde, των Παρισίων. Το 1833 το Royal William ήταν το πρώτο πλοίο που διέσχισε τον Ατλαντικό με ατμό και τροχούς μόνο, ενώ το Archimedes το 1838 ήταν το πρώτο ατμόπλοιο με έλικα, που έδειξε καλύτερη απόδοση από τροχούς. Ο Isambard Kingdom Brunel, ήταν ο σχεδιαστής και κατασκευαστής, σιδηροδρομικών γραμμών, γεφυρών και, τελικά, των τριών μεγάλων πλοίων της εποχής. Το πρώτο το 1838, το Great Western, ξύλινη κατασκευή, μήκος 236 πόδες, με τέσσερις λέβητες και μια ατμομηχανή 750 ίππων, τροχούς διαμέτρου 28 ποδών, διέσχισε τον Ατλαντικό για το παρθενικό του ταξίδι από Bristol προς Νέα Υόρκη σε 14,5 ημέρες, με μέσο όρο ταχύτητας 8 κόμβων και με 24 επιβάτες πρώτης θέσης. Έφθασε σχεδόν ταυτοχρόνως με το Sirius, 700 τόνων, 320 ίππους, το οποίον όμως είχε ξεκινήσει από το Cork.

Mahroussa c. 1865/1906/1952

ΤΡΟΧΟΙ / ΕΛΙΚΕΣ, ΣΙΔΗΡΟΣ / ΧΑΛΥΒΑΣ, ΠΑΛΙΝΔΡΟΜΙΚΕΣ / ΣΤΡΟΒΙΛΟΙ

Το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνος έλικες αντικαθιστούν σταδιακά τους τροχούς. Είναι βέβαια πιο αποτελεσματικές και σε πολεμικά πλοία λιγότερο ευάλωτες ως στόχος. Ο σίδηρος αντικαθιστά σταδιακά το ξύλο και αργότερα ο χάλυβας δίδει μια ισχυρότερη, αλλά σχετικά ελαφρύτερη κατασκευή. Οι λέβητες εξελίσσονται σε κυλινδρικούς Scotch και αργότερα σε υδραυλωτούς, ενώ ο άνθρακας τελικά αντικαθίσταται από το πετρέλαιο. Ατμομηχανές αλλάζουν από ταλάντωσης προς παλινδρομικές, ενός, δύο, τριών ή τεσσάρων σταδίων και τέλος σε ατμοστροβίλους. Ο αγώνας Rattler / Alecto το 1845 σίγουρα έπεισε τους πάντες σχετικά με τα πλεονεκτήματα της έλικας επί των τροχών. Την ίδια χρονιά το Great Britain του Brunnel, διέσχισε τον Ατλαντικό με μέσο όρο 12 κόμβους. Το 1858 το Great Eastern του Brunnel, 692 πόδες μήκος, πλοίο σιδήρου, με δύο μηχανές ατμού για τους τροχούς δεξιά / αριστερά και μία για μια έλικα στη μέση, είχε μέσο όρο ταχύτητος 15 κόμβους, με 300 τόνους άνθρακα / ημέρα. Το 1861 για το HMS Warrior, ένα πολεμικό πλοίο με σιδηρά επένδυση και ένα μονοκύλινδρο κινητήρα, απαιτούνταν μέχρι 5 λίβρες άνθρακα για την παραγωγή μιας ιπποδύναμης ανά ώρα. Για το Sans Pareil το 1888, εξοπλισμένο με μηχανές τριπλής εκτονώσεως, απαιτούνταν 2.6 λίβρες και το Canopus το 1899 μόλις 1.7 λίβρες. Η παλινδρομική μηχανή τριπλής εκτονώσεως κατέστη δυνατή με την εξέλιξη λεβήτων

με υψηλότερες πιέσεις, 150-250 lb / in². Οι λέβητες δεν ήταν πλέον ένα απλό μεταλλικό κιβώτιο με νερό και εστία. Ο λέβητας Scotch, που ακολούθησε, ήταν κυλινδρικός με καλύτερη αντοχή σε μεγάλη πίεση. Πολεμικά πλοία του τέλους του 19ου αιώνος χρησιμοποίησαν υδραυλωτούς λέβητες και μερικά με υπερθερμαντήρες. Ατμοκίνητα μηχανήματα χρησιμοποιήθηκαν επίσης για πολλές βοηθητικές υπηρεσίες, όπως το ηλεκτρικό φως, την ψύξη, γερανούς καθώς και πυργίσκους όπλων πολεμικών πλοίων. Μια νέα φάση ανοίγει την εποχή του ατμού. Περί το 1870, τρεις παράγοντες –η έλικα, κατασκευές σιδήρου και οι παλινδρομικές μηχανές τριπλής εκτόνωσης– επέτρεψαν στο ατμόπλοιο να κυριαρχήσει στον κόσμο. Το 1871, ναυπηγήθηκε το πρώτο πολεμικό πλοίο χωρίς πανιά, το βρετανικό Devastation. Το 1884, η συνολική χωρητικότης των ατμοπλοίων ξεπέρασε τα ιστιοφόρα για πρώτη φορά. Τα πανιά παρέμειναν κυρίως σε παράκτιες μεταφορές. Εμπορικά ατμόπλοια εξακολούθησαν να διατηρούν πανιά για μερικά χρόνια, αλλά ακόμη και αυτά είχαν εξαφανιστεί τη δεκαετία του 1890. Ο ατμός κυριάρχησε στη θάλασσα.

ΣΧΕΔΙΑΣΤΑΙ / ΝΑΥΠΗΓΕΙΑ

Η Mahroussa παρηγγέλθη από τον Khedive Ismail της Αιγύπτου, σχεδιάστηκε από τον Sir Oliver Lang, ναυπηγήθηκε από τους Samuda με κινητήρες του John Penn και ολοκληρώθηκε και παραδόθηκε στο Λονδίνο το 1865. Ο Lang είχε σχεδιάσει το HMY Victoria&Albert ΙΙ, την βρετανική βασιλική θαλαμηγό που καθελκύστηκε στις 16 Ιανουαρίου 1855 Περιπλους 39

Πάνω: Mahroussa Τραπεζαρια 1865. Κάτω: Mahroussa Ατμοστρόβιολι 1906.

ρεσιτεχνίας για τον Aaron Manby το 1821. Το 1844 αντικατέστησαν τις μηχανές της θαλαμηγού HMS Black Eagle με κινητήρες διπλάσιας ιπποδύναμης, χωρίς αύξηση βάρους ή χώρου. Ο Penn εισήγαγε κινητήρες trunk για την πρόωση με έλικες στα πολεμικά πλοία. Τα HMS Encounter 1846 και HMS Arrogant 1848 ήσαν τα πρώτα πλοία με τέτοιες μηχανές. Μέχρι του θανάτου του του Penn το 1878, οι μηχανές του είχαν τοποθετηθεί σε 230 πλοία. Ο Penn ήταν επίσης υπεύθυνος για την εισαγωγή ξύλινων τριβέων για τους άξονες ελίκων, μιας καινοτομίας ζωτικής σημασίας για την παγκόσμια χρήση των ατμοκίνητων πλοίων. Αυτή η ανάπτυξη των τριβέων lignum vitae, επέτρεψε σε ελικοφόρα πλοία να κάνουν υπερωκεάνια ταξίδια χωρίς φθορά τριβέων πρύμνης. Ένα άλλο αξιοσημείωτο επίτευγμα ήταν η εφαρμογή του υπέρθερμου ατμού λεβήτων. Ο Penn παρήγαγε επίσης το 1861, τον κινητήρα για το HMS Warrior, ένα πολεμικό πλοίο σιδήρου. Το 1854 ανέπτυξε ένα σχέδιο κινητήρα για τις κανονιοφόρους του Royal Navy για τον Κριμαϊκό πόλεμο του 1854 / 56. Αυτά ήταν τα πρώτα πλοία μαζικής παραγωγής, με υψηλής πίεσης λέβητες και πολύστροφες μηχανές. Ο Penn ήταν πολύ καλός φίλος του Joseph Whitworth, και χρησιμοποιούσε τα όργανα ακριβείας και εργαλεία που αναπτύχθηκαν από αυτόν. Η συνεργασία τους ήταν σημαντική για την ανάπτυξη των κινητήρων πλοίων μαζικής παραγωγής. Η εταιρεία John Penn ήταν ένας σημαντικός εργοδότης στην περιοχή Greenwich και Deptford με 1800 εργαζομένους.

MAHROUSSA

με ξύλινο σκάφος μήκους 360 ποδών και 2 ατμομηχανές ταλάντωσης Penn 2400 ίππων, πλευρικούς τροχούς, ταχύτητα 15 κόμβων και πλήρωμα 240 ανδρών. Το ναυπηγείο της Mahroussa ήταν του d’ Aguilar Samuda, ιδρυθέν περί το 1844 στο Blackwall, Λονδίνο. Για ένα διάστημα, ήταν το πιο παραγωγικό ναυπηγείο στον Τάμεση. Τα ναυπηγηθέντα πλοία κυμαίνονταν από ρυμουλκά και θαλαμηγούς έως μεγάλα πολεμικά πλοία. Το 1856 ναυπήγησαν το HMS Thunderbolt, το πρώτο θωρακισμένο πλοίο σιδήρου ναυπηγήσεως Μεγάλης Βρετανίας, και με κινητήρες Miller, Ravenhill. Ολοκληρώθηκε και ξεκίνησε εντός τεσσάρων μηνών από την παραγγελία. Το 1863 το ναυπηγείο λέγεται ότι παρήγαγε το διπλάσιο της παραγωγής όλων των άλλων ναυπηγείων Λονδίνου. Παραγγελίες από τη Γερμανία, τη Ρωσία και την Ιαπωνία επέτρεψαν στην επιχείρηση να επιβιώσει από την οικονομική κρίση του 40 Περιπλους

1866. Το 1877 ο Togo Heihachiro, επέβλεψε την κατασκευή του Fuso. Στη συνέχεια ανεδείχθη ο «Nelson της Ανατολής» αφού οδήγησε το ιαπωνικό ναυτικό στη νίκη στον Ρωσο-Ιαπωνικό πόλεμο του 1905. Πλοία ναυπηγηθέντα από Samuda μεταξύ 1860 και 1890: Carnatic / P & O, Tamar / Royal Navy, Independencia / Περού, Mahroussa, Bordein,, SMS Kronprinz / Πρωσία, SMS Deutschland / Γερμανία, Fuso / Ιαπωνία, HMS Belleisle /Royal Navy (ExBourdjou Zaffer / Οθωμανικό), HMS Orion / Royal Navy (Ex Peik-i-Sheref, Οθωμανικό), Almirante Brown / Αργεντινής, Riachuelo / Βραζιλίας, HMS Sappho / Royal Navy. Κατασκευασταί μηχανής ήταν ο John Penn, μια τεχνική εταιρεία του Λονδίνου, που το 1840 ειδικεύθηκε σε μηχανές πλοίων. Κινητήρες του 40 ίππων είχαν τοποθετηθεί στα ατμόπλοια Ipswich και Suffolk. Ακολούθησαν με τη βελτίωση της ατμομηχανής ταλάντωσης, κατοχυρωμένη με δίπλωμα ευ-

Η Mahroussa (Ευλογημένη στα αραβικά), είχε σχεδιαστεί και ναυπηγηθεί για τον Khedive Ismail της Αιγύπτου. Είχε σιδηροκατασκευή 421,5 πόδια ολικό μήκος, 42,6 πόδια πλάτος, 15 πόδια βύθισμα. Είχε ατμομηχανές ταλάντωσης και τροχούς δεξιά / αριστερά, λειτουργούσε με πίεση ατμού 30 λιβρών και 26 στροφές / λεπτό. Οι 6 λέβητες ήσαν παλαιού τύπου box. Το πλοίο είχε χώρο για περίπου χίλιους τόνους άνθρακα. Υπήρχαν, επίσης, κατάρτια και πανιά βοηθητικά. Η χωρητικότητά της ήταν πάνω από 4.000 τόνους, ιπποδύναμη 3200 hp και μέγιστη ταχύτητα σε δοκιμές ήταν 15,5 κόμβων. Στο πρώτο ταξίδι της, κάλυψε την απόσταση των 2.226 ναυτικών μιλίων, Southampton / Valetta, σε συνολικά 157 ώρες, ήτοι μέσο όρο 14.18 κόμβους και κατανάλωση άνθρακα περίπου 7 τόνων / ώρα. Υπήρχαν τέσσερα καταστρώματα ήτοι Άνω, Δεύτερο, Κύριο και Κάτω, - Upper, Second, Main and Lower decks - με διπύθμενα καθ’ όλο το μήκος καθώς και μεγάλοι χώροι αποθηκεύσεως άνθρακος. Στο κάτω κατάστρωμα, οι λέβητες και οι ατμομηχανές ήταν στο μέσο του πλοίου και μεταξύ των τροχών δεξιά και αριστερά. Τα ενδιαιτήματα ήσαν πολύ μεγάλα και χωρισμένα σε τρία μέρη, το πρυμναίο για τον Khedive και το Haremlik, το μεσαίο για τον

πλοίαρχο και τους αξιωματικούς, και το πρωραίο για το πλήρωμα και τους στρατιώτες. Το πρυμναίο μέρος ήταν το πιο κομψό. Το κύριο σαλόνι ήταν ένας θαυμάσια επιπλωμένος χώρος με επτά μεγάλα παράθυρα στην πρύμνη, και πέντε σε κάθε πλευρά. Κάτω από αυτό το σαλόνι ήταν μεγάλα διαμερίσματα επισήμων και υπνοδωμάτια. Ήταν εξαίρετα σε μέγεθος και διακόσμηση, αλλά τα παράθυρά τους δεν άνοιγαν, διότι ήταν πολύ κοντά στην επιφάνεια της θάλασσας. Ένα άλλο μειονέκτημα ήταν ότι οι δύο καπνοδόχοι, κοντά στο κέντρο του πλοίου, ήταν πηγές έντονης θερμότητας. Το 1872 επανήλθε στην Αγγλία για επιμήκυνση κατά 40 πόδια. Το 1894 έγινε αλλαγή λεβήτων στην Αλεξάνδρεια από το Ναυπηγείο Hassabo. Το 1905 στους Inglis, Γλασκώβης, οι τροχοί, κατάρτια και πανιά αφαιρέθηκαν, επιμηκύνθηκε περαιτέρω κατά 16,5

ρέτης του ατμοστροβίλου το 1884. Αντελήφθη από νωρίς το δυναμικό τους σε πρόωση πλοίων και ίδρυσε την Parsons Steam Turbine Company. Το 1893 παρήγγειλε το πειραματικό πλοίο Turbinia από χάλυβα από τον Brown & Hood Wallsend on Tyne. Το Turbinia καθελκύσθη στις 2 Αυγούστου 1894. Παρά την επιτυχία του στροβιλοκινητήρα, οι αρχικές δοκιμές με μία έλικα ήσαν απογοητευτικές. Ανακαλύπτοντας το πρόβλημα της σπηλαίωσης των ελίκων ο Parsons τοποθέτησε τρείς στροβίλους αξονικής ροής σε τρεις άξονες, με τον κάθε άξονα να έχει τρείς έλικες δίνοντας συνολικά εννέα έλικες. Σε δοκιμές αυτό το σχήμα πέτυχε μεγίστη ταχύτητα άνω των 34 κόμβων. Το πλοίο του Parsons εμφανίστηκε αιφνιδιαστικά στην Επίδειξη του Royal Navy για τον 50ό εορτασμό της Βασίλισσας Βικτωρίας στο Spithead, στις 26 Ιουνίου 1897, παρόντος

σε τις μηχανές για δύο παρόμοια αντιτορπιλικά του Royal Navy, το HMS Viper και HMS Cobra, 223 πόδια μήκος, με Yarrow λέβητες, ατμοστροβίλους Parsons, 4 άξονες, 11.500 ίππων, 36,6 κόμβους, το 1899. Το πρώτο εμπορικό πλοίο με ατμοστρόβιλο, το TS King Edward, 250,5 πόδια μήκος, με λέβητες Scotch, ατμοστροβίλους Parsons, 3500 ίππων, 20,5 κόμβων ακολούθησε το 1901 και η θαλαμηγός Emerald, 198 πόδια, με 3 ατμοστροβίλους, έναν άξονα με μία έλικα και, 2 άξονες με 2 έλικες ο καθένας, 14,5 κόμβους, ακολούθησε το 1903. Οι 5 έλικες χρησιμοποιήθηκαν για να αμβλύνουν το πρόβλημα της σπηλαίωσης, λόγω των υψηλών στροφών των ατμοστροβίλων, δημιούργησαν όμως κραδασμούς και θόρυβο. Κατά συνέπεια, η εγκατάσταση τροποποιήθηκε σε μία έλικα ανά άξονα, με νέες διαμέτρους και νέες θέσεις. Αυτό

Πάνω: Mahroussa Αιγυπτος c.1910. Κάτω: Mahroussa Μηχανές / Ελικες 1926. Δεξιά: Mahroussa Γενική Διάταξη, Ansaldo 1952

πόδια, ήτοι συνολικό μήκος 478 πόδια, και εγκαταστάθηκαν τρεις ατμοστρόβιλοι Parsons, καθώς και άξονες και έλικες. Οι Α & Ι Inglis, Ναυπηγοί, Μηχανολόγοι και Λεβητοποιοί της Γλασκώβης το 1862 ναυπήγησαν πάνω από 500 πλοία στα επόμενα 100 χρόνια. Ατμοκίνητα με τροχούς, πορθμεία, πολεμικά πλοία, υπερωκεάνια, θαλαμηγούς και άλλα. Ναυπήγησαν επίσης και ιστιοφόρα Clipper. Το 1894 ναυπήγησαν την Αιγυπτιακή βασιλική θαλαμηγό SS Safra El-Bahr. Το 1905 εξετέλεσαν τις μετατροπές της Mahroussa μαζί με την εγκατάσταση των ατμοστροβίλων. Το 1907 ναυπήγησαν τη βρετανική βασιλική θαλαμηγό Alexandra, 300 πόδια μήκος και 3 στροβίλους Parsons. Το 1908 ναυπηγήθηκε η θαλαμηγός TS Vanadis από χάλυβα, ως ιστιοφόρο, μήκους 249 ποδών, αλλά και με ατμοστροβίλους και έλικες. Ο Charles Algernon Parsons είναι ο εφευ-

του Διαδόχου Πρίγκιπος της Ουαλίας, των Λόρδων του Ναυαρχείου και ξένων αξιωματούχων. Το Turbinia, που ήταν πολύ πιο γρήγορο από οποιοδήποτε πλοίο της εποχής, έπλευσε μεταξύ των δύο γραμμών των πλοίων του Ναυτικού μπροστά από το πλήθος, ενώ απέφυγε εύκολα ένα ταχύπλοο του ναυτικού που προσπάθησε να τον ακολουθήσει. Χαρακτηριστικά το Turbinia είχε μήκος 104 πόδια, πλάτος 9 πόδια, βύθισμα 3 πόδια, με ατμοστροβίλους Parsons τριών σταδίων, αξονικής ροής άμεσης ενέργειας, δύο εξωτερικούς άξονες, ο καθένας με τρεις έλικες 18 ιντσών διάμετρο, βήματος 24 ιντσών και ένα εσωτερικό άξονα με τρεις έλικες και σύνολο 2.100 ίππους και υδραυλωτούς ανθρακολέβητες με 1.100 τετραγωνικά πόδια επιφάνεια θέρμανσης και 200 λίβρες πίεση. Ο Parsons ίδρυσε την Turbinia Works Wallsend, η οποία στη συνέχεια κατασκεύα-

έγινε η πρακτική της εποχής, μετά από διάφορους προηγούμενους συνδυασμούς, σε διάφορα πλοία. Η Mahroussa το 1905 ήταν μεταξύ των πρώτων που εγκατέστησαν ατμοστροβίλους πρόωσης και ειδικά Parsons με εγκατάσταση παρόμοια με το Turbinia. Μικρή δημοσιότητα δόθηκε σε αυτά και σε άλλες αλλαγές, ήτοι αλλαγή λεβήτων, εγκατάσταση ηλεκτροφωτισμού, πρόσθεση ενός επιπλέον καταστρώματος Λέμβων –boatdeck– και αναβάθμιση χώρων ενδιαιτήσεως. Οι κυλινδρικοί λέβητες Scotch ήσαν διαδεδομένοι από τη δεκαετία του 1870, ενώ οι υδραυλωτοί λέβητες άρχισαν να εγκαθίστανται σε πλοία το 1900. Ηλεκτρικός φωτισμός είχε τοποθετηθεί στις ΗΠΑ από τον Edison στο εμπορικό πλοίο Columbia το 1880 και σε ένα πολεμικό πλοίο USS Trenton το 1883. To τελευταίo, με κόστος $ 5.500 για ένα δυΠεριπλους 41

El Horriya c. 1960.

ναμό με ένα κινητήρα ατμού να παρέχει φωτισμό μέσω καλωδιώσεων, υποδοχής, διακοπτών, κλπ σε περίπου 150 λαμπτήρες. Το Ναυαρχείο επιβεβαίωσε το 1905 ότι όλα τα μελλοντικά πλοία του Royal Navy θα κατασκευάζονταν με ατμοστροβίλους και το 1906 το πρώτο θωρηκτό, το πρωτοποριακό HMS Dreadnought, ναυπηγήθηκε, 530 πόδια μήκος, 18 Babcock & Wilcox υδραυλωτούς λέβητες, 2 ζεύγη ατμοστροβίλους Parsons άμεσης κίνησης, σε χωριστά μηχανοστάσια με 2 άξονες το καθένα, με 8 ποδών και 10 ιντσών διαμέτρου έλικες, τριών πτερυγίων με σύνολο 23.000 ίππων και ταχύτητα 21 κόμβων. Σε ομιλία του προς το Royal Institution την 4 Μαϊου 1906 ο Sir Charles A. Parsons αναφέρει: “Το 1900 υπήρχε σύνολο 75.000 ίππων ατμοστροβίλων εγκατεστημένων στην ξηρά, και 25.000 στη θάλασσα. Το 1906 υπάρχουν περισσότεροι των δύο εκατομμυρίων ίππων εν ενεργεία στην ξηρά, και 800.000 ίππων εν ενεργεία ή υπό κατασκευή για χρήση στη θάλασσα. Υπάρχουν επί του παρόντος και εξοπλισμένα με ατμοστροβίλους: 3 πλοία αναψυχής, 6 θαλαμηγοί, 9 πορθμεία, 3 αντιτορπιλικά, 5 ποντοπόρα, 3 καταδρομικά, 3 επιβατικά. Ωστόσο, δεν μπορεί να λεχθεί ότι οι ατμοστρόβιλοι αντικαθιστούν την παλινδρομική μηχανή.” Στη Mahroussa ακολουθούν και άλλες τεχνικές αλλαγές και εξελίξεις. Το 1912 εγκαθίσταται ασύρματος τηλέγραφος. Το 1919, στο Portsmouth, εκτελείται μετατροπή από καύση άνθρακος σε πετρέλαιο, με την αναγκαία αναδιάταξη των αποθηκών άνθρακα σε δεξαμενές πετρελαίου και με όλες τις απαραίτητες βοηθητικές μονάδες. Το 1949 η Mahroussa εστάλη από τον βασιλέα Φαρούκ στην Ansaldo, Γένοβας, για πλήρη ανακαίνιση. Εξοπλίζεται με 2 σύγχρονους ατμοστροβίλους Ansaldo, που αυξάνουν την ταχύτητα σε 18 κόμβους, και με νέους λέβητες, προστίθεται ένα ακόμα κατάστρωμα χάλυβα –το Promenade Deck– και ολόκληρος ο χώρος ενδιαιτήσεων αναδιατάσσεται, αναβαθμίζεται και εκσυγχρονίζεται. Επιπλέον, εγκαθίστανται σύγχρονα όργανα πλοήγησης και ραδιοφωνίας - γυροσκόπιο, ραντάρ, ραδιογωνιόμετρο κλπ. Εις το κατάστρωμα Λέμβων –Boat Deck– ήταν η Γέφυρα και ναυαγοσωστικοί λέμβοι. Το Promenade Deck ήταν για τους Αξιωματικούς εις το πρωραίο μέρος και για γραφεία και χώρους υποδοχής εις το πρυμναίο. Εις το Άνω κατάστρωμα –Upper Deck– ήταν οι χειμερινές και θερινές βεράντες, Blue Hall και Βασιλικά θερινά διαμερίσματα. Το Δεύτερο 42 Περιπλους

Άνω κατάστρωμα –Second Upper Deck– είχε στην πλώρη εργάτη και βαρούλκα και στην πρύμνη τραπεζαρίες και σαλόνια. Το Κύριο κατάστρωμα –Main Deck– είχε την φαραωνικού τύπου αίθουσα υποδοχής, χειμερινά διαμερίσματα, Βασιλικά και Πριγκιπισσών στην πρύμνη, και μαγειρεία, και χώρους πληρώματος πλώρα. Στο κάτω κατάστρωμα –Lower Deck– υπήρχαν Δεξαμενές, Λέβητες, Μηχανές. Υπήρχαν 12 υδατοστεγείς θύρες, τέσσερις ανελκυστήρες και δύο χώροι στάθμευσης αυτοκινήτων. Ο Τύπος της εποχής περιέγραψε την Mahroussa ως την πλέον πολυτελή θαλαμηγό στον κόσμο και τα βασιλικά διαμερίσματα της διακοσμημένα και επιπλωμένα με μορφή και μεγαλείο αρχαίου ανακτόρου Φαραώ. Ανέφεραν επίσης ότι, με την ολοκλήρωσή της το Δεκέμβριο του 1951 περίπου δυόμισι δισεκατομμύρια λιρέτες –περίπου 1.800.000 στερλίνες– θα έχουν δαπανηθεί. Το 1954 η περιγραφή Lloyd Register είναι: Mahroussa Iron / Electric light / 5 Decks Steel/ DF Radar GyC. Wireless Twin Screw Schooner 1598 NT / 3759 GT / 3658 Thames 478 ft LOA, 42.6 Breadth, 24.3 Depth Builders: Samuda Bros Designers: O. Lang 1865 2 Steam Turbines, Ansaldo 1951 Owner: Egyptian Government Port: Alexandria

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ

Η κοινωνική ιστορία της Mahroussa είναι εξίσου ενδιαφέρουσα. Ανάδοχος κατά την καθέλκυση τον Αύγουστο 1865 ήταν η κυρία Charles Oppenheim. Κατά τη διάρκεια της κατασκευής ο Frederico Fedrigo Bey επέβλεψε για λογαριασμό του Khedive Ismail. Ολοκληρώθηκε και παραδόθηκε το 1866 και απέπλευσε από Southampton προς την Αλεξάνδρεια, μέσω Μάλτας. Κυβερνήτης σε αυτό το πρώτο της ταξίδι ήταν ο Fedrigo Bey, αργότερα Pacha και ναύαρχος του αιγυπτιακού ναυτικού. Στην Αλεξάνδρεια παραδόθηκε στον Khedive. Ένα από τα πρώτα ταξίδια της, ωστόσο, ήταν η μεταφορά στρατευμάτων στην Κρήτη το 1867, όταν ο Ismail έστειλε βοήθεια προς τον Οθωμανό Σουλτάνο λόγω της τοπικής εξέγερσης. Το 1868 ο Khedive Ismail έπλευσε με την Mahroussa στη Γαλλία για την Διεθνή Έκθεση Παρισίων και το 1869 πάλι στη Μασσαλία για να προσκαλέσει τους επισκέπτες του στην επίσημη τελετή εγκαινίων της διώρυγας του Σουέζ, τον Νοέμβριο του 1869. Παρέστησαν πολλές εξέχουσες προσωπι-

κότητες απ’ όλο τον κόσμο. Πάνω από 100 πλοία συγκεντρώθηκαν έξω από το Port Said για να συμμετάσχουν στην πρώτη διέλευση της διώρυγας από τη Μεσόγειο προς την Ερυθρά Θάλασσα. Η θαλαμηγός L’ Aigle με την αυτοκράτειρα Eugenie, σύζυγο του Napoleon ΙΙΙ της Γαλλίας, η θαλαμηγός Greif Fantaisie με τον αυτοκράτορα Φραγκίσκο Ιωσήφ της Αυστρίας-Ουγγαρίας, το επιβατικό της P&O Delta, το HMS Newport, και πολλά άλλα. Ο Khedive Ismail, με τον Ferdinand de Lesseps, τον αρχιτέκτονα της Διώρυγας του Σουέζ και τον Nubar Pacha, Πρωθυπουργό της Αιγύπτου, υποδεχόταν επί της Mahroussa τους προσκεκλημένους με τις ανάλογες επιδαψιλεύσεις. Υπήρξαν, επίσης, πλοία που έπλευσαν προς βορράν από το Σουέζ της Ερυθράς Θαλάσσης. Υπήρχαν πολλές εκδηλώσεις κατά μήκος της Διώρυγας, στο Port Said, Ismailia και το Σουέζ, και εκδρομές στο Λούξορ, τις Πυραμίδες και την Όπερα του Καΐρου. Στο «Αναμνήσεις με τις Πριγκίπισσες της Αιγύπτου» –Zeynab και Kopses– η παιδαγωγός τους Ellen Chennels θυμάται το ταξίδι του 1872 από Αλεξάνδρεια σε Κωνσταντινούπολη: «Ήταν ένα βιαστικό ταξίδι. Η Mahroussa εθεωρείτο ένα από τα ταχύτερα πλοία της εποχής, και η ταχύτητα του ταξιδιού είχε προτεραιότητα. Το πλοίο ταξίδευε με ταχύτητα 14 κόμβων. Πράγματι, διέθετε τέσσερις κινητήρες, των 800 ίππων έκαστος. Από την άλλη πλευρά, ένα τέτοιο ισχυρό και γρήγορο πλοίο, δεν ήταν πάντα άνετο. Ένα μεγάλο μειονέκτημα για εμάς, ήταν ότι οι δύο τεράστιες καπνοδόχοι ήταν κοντά στη μέση του πλοίου, και επάνω από το κατάστρωμα όπου περνούσαμε το χρόνο μας. Η ζέστη ήταν έντονη... » Το 1879 ο Khedive Ismail έπλευσε με την Mahroussa στη Νάπολη, μετά από παραίτησή του από το θρόνο υπέρ του γιού του Tewfik. Το 1899 η Mahroussa έπλευσε από την Αλεξάνδρεια προς Port Said για τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του de Lesseps. Το 1914 ο Khedive Abbas Hilmi έπλευσε προς την εξορία του στην Κωνσταντινούπολη. Το 1939 η Mahroussa έφερε από τη Βηρυτό στην Αλεξάνδρεια τον Reza Pahlavi, διάδοχο του Σάχη της Περσίας, για το γάμο του με την πριγκίπισσα Fawzia, αδελφή του βασιλέα Φαρούκ. Το 1946 έφερε στην Αίγυπτο από τη Jedah τον Βασιλέα Abdul Aziz Al Saud για τη Διάσκεψη του Αραβικού Συνδέσμου. Το 1952 έπλευσε με τον βασιλιά Φαρούκ στη Νάπολη και τη δική του εξορία μετά το πραξικόπημα των Naguib και Nasser. Το 1956 μετονομάστηκε από Mahroussa σε El-Horriya (Ελευθερία) και έκανε πολλά ταξίδια σε όλο τον κόσμο με τους Προέδρους Nasser, Sadat, Mubarak. Το 1975 έπλευσε μέσω της Διώρυγας του Σουέζ για την επαναλειτουργία τελετή μετά τον πόλεμο Αιγύπτου / Ισραήλ του 1973. Το 1976 έπλευσε στη Νέα Υόρκη για τον διεθνή εορτασμό της 200ης επετείου της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ. Τον ίδιο χρόνο έπλευσε στη Χάιφα με τον πρόεδρο Sadat σε επίσημη επίσκεψη στο Ισραήλ. Το Αιγυπτιακό Ναυτικό τη χρησιμοποιεί ως εκπαιδευτικό πλοίο. Διατηρείται σε άριστη λειτουργική κατάσταση και συχνά είναι ανοικτή στο κοινό για επισκέψεις. Έχει ταξιδέψει περί τα 400.000 μίλια και το 2015 θα είναι 150 ετών.

1 1. Turbinia, Έλικες. 2. El Horriya. Κλιμακοστάσοι 2007. 3. El Horriya Σαλόνι Φαραονικό 2007.

ΘΑΛΑΜΗΓΟΙ

Η εποχή των ατμοκίνητων θαλαμηγών είναι μεταξύ των 1850 και το 1950. Θαλαμηγούς βασιλέων και αρχηγών κρατών ακολούθησαν θαλαμηγοί εκατομμυριούχων στην Ευρώπη και την Αμερική. Τις ατμομηχανές ταλάντωσης ακολούθησαν οι παλινδρομικές και στη συνέχεια οι ατμοστρόβιλοι. Λέβητες ήσαν Box, στη συνέχεια Scotch, στη συνέχεια λέβητες υδραυλωτοί, αρχικά με καύση άνθρακα και αργότερα με πετρέλαιο. Τους τροχούς αντικατέστησαν έλικες. Νωρίτερα, το ξύλο είχε αντικατασταθεί από το σίδηρο, που ακολούθησε ο χάλυβας, ενώ τα πανιά καταργήθηκαν σταδιακά. Παρ’ όλα ταύτα, υπήρξαν περίοδοι συνδυασμών σε πλοία, είτε για την ασφάλεια, οικονομία ή ανάγκη, με πανιά μαζί με ατμό, τροχούς με έλικες και ακόμη παλινδρομικές μηχανές με στροβίλους. Το Victoria and Albert II της Μεγάλης Βρετανίας το 1855, ήταν από ξύλο, αντίθετα το Fantaisie το 1857 της Αυστρία-Ουγγαρίας, η γαλλική L ‘Aigle το 1858, η De Valk της Ολλανδίας το 1864, η Mahroussa της Αιγύπτου το 1865, η Kaiseradler της Γερμανίας το 1875, ήσαν όλα από σίδηρο. Είχαν όλα ατμομηχανές ταλάντωσης και τροχούς. Στα χρόνια που ακολούθησαν είχαν ως επί το πλείστον παλινδρομικές ατμομηχανές, τριών σταδίων και μερικά τεσσάρων. Λέβητες ήσαν κυρίως κυλινδρικοί Scotch, αλλά τελικά οι υδραυλωτοί λέβητες επεκράτησαν. Οι έλικες αντικατέστησαν τους τροχούς. Ορισμένα από αυτά τα σκάφη στη δεκαετία του 1890 ήσαν τα Semiramis, Corsair II, Cleopatra, Givalda, Mayflower. Μετά την Turbinia μερικοί θαλαμηγοί ναυπηγήθηκαν με ατμοστροβίλους Parsons, άμεσης κίνησης, τα περισσότερα με υδραυλωτούς λέβητες. Μερικά παραδείγματα στην 1900/1920 είναι τα Tarantula, Alexandra, Isabel. Άμεση κίνηση όμως είχε προβλήματα με τον τύπο και τον αριθμό των ελίκων, που οδήγησε στην στροβιλο-ηλεκτρική εναλλακτική λύση στη δεκαετία του 1930 τα Viking, Corsair II. Μια άλλη εξέλιξη ήταν ατμοστρόβιλοι με μειωτήρες και πάλι στη δεκαετία του 1930 τα Nahlin, Savarona, Grille. Τα πλεονεκτήματα των ατμοστροβίλων,

εκείνη την εποχή, ως προς το μέγεθος, τη δύναμη, την ευελιξία και την ταχύτητα για τα πολεμικά πλοία και τα επιβατικά πλοία δεν ήταν συμβατές με τις απαιτήσεις των πλοίων αναψυχής και θαλαμηγούς που ήταν σχετικά μικρότερα και όπου κανένας από τους παράγοντες αυτούς ήταν ζωτικής σημασίας, αλλά όπου οι δονήσεις και ο θόρυβος ήσαν ανεπιθύμητοι και όπου ανάγκες χώρου και βάρους, καθώς και επιχειρησιακού προσωπικού ήσαν καθοριστικές. Οι μονάρχες της Αιγύπτου ήσαν από τους πρώτους που απέκτησαν μεγάλες θαλαμηγούς. Ο Mohamed Said το 1849 είχε τον Sayed Pacha ένα σιδηρούν ατμόπλοιο με τροχούς που ναυπηγήθηκε από τους Caird, Greenock. Ο Khedive Ismail το 1865 παρήγγειλε τη Mahroussa στην Αγγλία. Είχε επίσης την Bordein, ατμόπλοιο επίσης από σίδερο, 140 πόδια, ναυπήγησης από το ίδιο ναυπηγείο στο Λονδίνο. Το 1894 το Safa el Bahr, 220 πόδια, ναυπηγήθηκε από τους Inglis της Γλασκόβης. Το 1915-1919 μισθώθηκε από το Royal Navy ως περιπολικό σκάφος, το 1920 αγοράστηκε από τους εφοπλιστές Δρακούλη και μετονομάστηκε σε Ιθάκη. Το 1929 αγοράστηκε από την Ελληνική Ακτοπλοϊα, Πειραιά. Στις 20/04/1941, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, βυθίστηκε από βομβαρδισμό. Το 1926 ο βασιλέας Fouad παρήγγειλε την Kassed Kheir, 237 πόδια, χαλύβδινο ατμόπλοιο, που κατασκεύασαν οι Thornycroft, Southampton, σε τμήματα που εστάλησαν στην Αίγυπτο για να συναρμολογηθεί και να λειτουργήσει στο Νείλο. Σχεδιασμός της ήταν να είναι στις γραμμές των πλοίων του Νείλου της Thomas Cook. Έχει καταλήξει το 1958 ως παράρτημα σε ένα ξενοδοχείο στο Κάιρο και είναι ακόμα εκεί. Τα Sayed Pacha, Bordein και Kassed Kheir είχαν πολύ μικρό βύθισμα ώστε να είναι κατάλληλα για υπηρεσία στο Νείλο. Η Αίγυπτος έχει μακρά παράδοση με ατμόπλοια του ποταμού Νείλου, με την Thomas Cook για τουρισμό στην Άνω Αίγυπτο και ως κανονιοφόρα της Αγγλο-Αιγυπτιακής αποστολής στο Σουδάν στο τέλος του 19ου αιώνα. Το ναυάγιο του Bordein στο Χαρτούμ σήμερα αναπαλαιώνεται από την Melik Society.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Mahroussa είναι ένα λαμπρό επίτευγμα στον τομέα της τεχνολογίας, της ανάπτυξης και της μακροζωίας. Ναυπηγήθηκε σε μια εποχή μετάβασης από τα πανιά στον ατμό, από ξύλο σε σίδηρο, που ξεκίνησε με μηχανές ατμού ταλάντωσης, λέβητες box και τροχούς. Αργότερα, σε εποχές πρωτοπoριακές, ήταν από τα πρώτα πλοία που εγκατέστησαν τους επαναστατικούς ατμοστροβίλους Parsons, λέβητες Scotch και έλικες. Αργότερα και πάλι εξοπλίσθηκε με σύγχρονους νεότερους ατμοστροβίλους και λέβητες και μετετράπη από καύση άνθρακα σε πετρέλαιο. Ταυτόχρονα, ανά τα χρόνια, επιμηκύνθηκε, απέκτησε περισσότερα καταστρώματα, ανακαινισμένα και αναβαθμισμένα ενδιαιτήματα με ηλεκτρικό φως και στη συνέχεια, ασύρματο, ραντάρ, γυροσκόπιο, ανελκυστήρες, γκαράζ κλπ. Όλα αυτά συνεπάγονται σκληρή και επιμελή εργασία, βασίζονται στην επιστήμη, τη γνώση, την εμπειρία και τη δημιουργικότητα. Οι θαλαμηγοί κατέχουν μια ιδιαίτερη θέση στο σχεδιασμό και την κατασκευή των πλοίων σε σύγκριση με τα πολεμικά πλοία, επιβατικά πλοία, τα απλούστερα φορτηγά πλοία και δεξαμενόπλοια και αλλού ποταμόπλοια, ρυμουλκά, σκάφη υπηρεσιών και άλλα. Οι διάφορες ειδικότητες, τεχνικές και άλλες, έχουν ομοιότητες αλλά και διαφορές. Τελικά, είναι θέμα παραπομπής και του συντονισμού, των διαφόρων προσώπων ή ομάδων που εμπλέκονται που μπορεί να φέρει το επίτευγμα και την επιτυχία. Θυμάται κανείς στοργικά τους συναδέλφους που αγωνίστηκαν με επιφανείς σχεδιαστές εσωτερικών χώρων στα επιβατικά πλοία, σκάφη αναψυχής και θαλαμηγούς, άλλοι με ναυτικούς και όλα αυτά με τα ναυπηγεία, κατασκευαστές κινητήρων και νηογνώμονες. Φορτηγά και δεξαμενόπλοια είναι σχετικά απλούστερα με απαιτήσεις ναυλωτών και πετρελαϊκών εταιρειών, ορισμένες λιμενικές αρχές και διωρύγων και συνεχώς αυξανόμενους κανόνες και κανονισμούς. Είναι, ωστόσο, μια συναρπαστική απασχόληση και όλοι αποβλέπομε σε δημιουργικά παραδείγματα, όπως το Mahroussa. Περιπλους 43

Η πρώτη σοβαρή εμπλοκή ελληνικών ναρκαλιευτικών στον πόλεμο Του Θεοδώρου Γιούργα, Υποναυάρχου ΠΝ ε.α.

Αριστερά: Νάρκη Carbonit. ΦΩΤΟ: http://www.history.navy.mil/ Δεξιά: Νάρκη Sautter-Harlé H5AR. (Sketch courtesy of Gary Cartwright) ΦΩΤΟ: http://www.navweaps.com/ Weapons/WAMFR_Mines.htm 44 Περιπλους

τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, στις 6 Δεκεμβρίου του 1940, ο Ελληνικός Στρατός μπήκε νικητής στην πόλη των Αγ. Σαράντα. Με το αποτέλεσμα αυτό και οι δυο ακτές του στενού της Κέρκυρας ευρίσκονταν πλέον στα ελληνικά χέρια. Έτσι θεωρήθηκε αναγκαίο όπως το λιμάνι της Πρέβεζας που μέχρι τότε χρησιμοποιούταν ως βάση για τον εφοδιασμό του προελαύνοντος στρατού μας, να αντικατασταθεί με αυτό των Αγ. Σαράντα, λόγω της εγγύτητάς του με τις περιοχές των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Επειδή όμως αυτό ήταν σε άμεσο κίνδυνο προσβολής από τους Ιταλούς, επιβαλλόταν η από θαλάσσης προστασία του. Ως πρώτο μέτρο αμύνης, αποφασίστηκε καταρχάς, η εκτός αρχικού πολεμικού σχεδιασμού πόντιση μιας γραμμής ναρκών, μεταξύ του ακρωτηρίου Αγ. Αικατερίνη, της βορείου ακτής της Κέρκυρας και της άκρας Κεφαλή της ηπειρωτικής ακτής. Για το σκοπό αυτό, ο διοικητής της Ναυτικής Διοίκησης Κέρκυρας (Ν.Δ.Κ.), διετάχθη από το Γ.Ε.Ν. να εκτελέσει με τα μέσα που θα του διατεθούν, γρίπιση και εκκαθάριση κατά το δυνατόν, της εν λόγω περιοχής. Παράλληλα, στον Διοικητή της Διεύθυνσης Τορπιλών Ναρκών (Δ.Τ.Ν.), έφεδρο πλοίαρχο Ι. Χαλκιόπουλο, δόθηκε η εντολή να μελετήσει την όλη επιχείρηση ποντίσεως του εν λόγω ναρκοπεδίου. Στη μελέτη που στη συνέχεια ο Δ.Τ.Ν. υπέβαλε στο Γ.Ε.Ν., μεταξύ των άλλων πρότεινε όπως: - Για τη ναρκογραμμή μεταξύ των δύο παραπάνω σημείων, μήκους 10.180 μέτρων, να διατεθούν, 174 αγκυροβολημένες νάρκες (Βίκερς, Καρμπόνιτ και Αρλέ), τοποθετούμενες σε απόσταση 59 μέτρων μεταξύ τους. Με τον αριθμό αυτό των ναρκών, η πιθανότητα να κτυπήσει σε νάρκη ένα αντιτορπιλικό που θα προσπαθούσε να περάσει κάθετα τη ναρκογραμμή, θα ήταν 13,5%. - Ο ναρκογραμμή να αφορά μόνο σε πλοία επιφάνειας και όχι σε υποβρύχια. - Οι νάρκες να ποντιστούν από τις ναρκοθέτιδες «Νέστος», «Αλιάκμων», «Στρυμών», «Πάραλος», το δε επίτακτο ναρκαλιευτικό

«Αγ. Ιωάννης», για ασφάλεια των ναρκοθέτιδων να εκτελέσει προηγουμένως γρίπιση της περιοχής που θα πέσουν οι νάρκες. - Να υπάρχει προστασία στην περιοχή, κατά τη διάρκεια της όλης επιχείρησης, από πιθανή επίθεση ιταλικών ναυτικών μονάδων και αεροσκαφών. Τη μελέτη του πλοιάρχου Ι. Χαλκιόπουλου ενέκρινε το Γ.Ε.Ν. και στις 10 Δεκεμβρίου, έδωσε εντολή για προετοιμασία υλοποίησής της. Παράλληλα ειδοποίησε και τον Άγγλο ναύαρχο διοικητή Μεσογείου, ο οποίος, σε σχετικό αίτημα του Γ.Ε.Ν. για προστασία των ελληνικών πλοίων, απάντησε θετικά, υπό την προϋπόθεση, ότι η πόντιση των ναρκών θα εκτελείτο την νύχτα της 18ης προς την 19η Δεκεμβρίου. Το Γ.Ε.Ν. συμφώνησε με την πρόταση του Άγγλου ναυάρχου και ταυτόχρονα έκρινε ότι ήταν πλέον περιττή η διάθεση ελληνικών αντιτορπιλικών για την προστασία των πλοίων της επιχείρησης. Στη διαταγή υλοποίησης του ναρκοφραγμού που εκδόθηκε, το Γ.Ε.Ν. ζητούσε να εγκατασταθούν και στα δυο άκρα του ναρκοφραγμού, ελεύθεροι δίαυλοι πλάτους 1/2 μιλίου. Με τον τρόπο αυτό, το μήκος του θα περιοριζόταν στα 8.348 μέτρα και επομένως, το μεταξύ των ναρκών διάστημα, αντί για 59 θα ήταν 50 μέτρα περίπου. Το μεσημέρι της 15ης Δεκεμβρίου, πρώτο απέπλευσε από τον ναύσταθμο το ναρκαλιευτικό «Αγ. Ιωάννης», με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Πολυχρονιάδη. Το ναρκαλιευτικό κατέπλευσε στην Κέρκυρα το απόγευμα της 17ης Δεκεμβρίου και το επόμενο πρωινό απέπλευσε για την περιοχή των Αγ. Σαράντα. Την ίδια ημέρα απέπλευσαν διαδοχικά από τον ναύσταθμο και οι τέσσερις ναρκοθέτιδες. Πρώτο το «Πάραλος» με 30 νάρκες «Καρμπονίτ» και κυβερνήτη τον πλωτάρχη Ι. Δαμασκηνό, δεύτερο το «Αλιάκμων» με 34 νάρκες «Αρλέ» και κυβερνήτη τον αντιπλοίαρχο Ν. Γρηγοράκη, τρίτο το «Στρυμών» με 54 νάρκες «Αρλέ» και κυβερνήτη τον εφ. Αντιπλοίαρχο Α. Στασινόπουλο και τελευταίο το «Νέστος» με 50 νάρκες «Βίκερς/Αργοναύτης», επί του οποίου

Το βοηθητικό/ναρκοθέτις «ΠΑΡΑΛΟΣ» (1925-1941). ΦΩΤΟ: http://www. hellasarmy.gr/hn_unit.php?id=AUX-5 επέβαινε και ο Δ.Τ.Ν. πλοίαρχος Χαλκιόπουλος. Κατά τον πλου, λόγω σοβαρής βλάβης του «Πάραλος», σε συνδυασμό με τις άσχημες καιρικές συνθήκες που επικρατούσαν στον Πατραϊκό, το πλοίο διετάχθη από τον Δ.Τ.Ν. να παραμείνει στο Μεσολόγγι. Τα άλλα τρία πλοία, συνέχισαν κανονικά την αποστολή τους. Τελικά, το απόγευμα της 18ης Δεκεμβρίου και αφού προηγουμένως είχαν υποστεί τα πάνδεινα από τον καιρό στο Ιόνιο, κατάφεραν να συγκεντρωθούν στην άκρα Δουκάτο της Λευκάδας. Η μη συμμετοχή του «Πάραλος» στη ναρκοθέτηση που ακολούθησε, είχε ως αποτέλεσμα οι νάρκες του ναρκοφραγμού να πέσουν σε διαστήματα 60 μέτρων μεταξύ τους. Σε αντίθεση με τον καιρό που είχαν συναντήσει στο Ιόνιο, η ναρκοθέτηση έγινε κάτω από καλές καιρικές συνθήκες και τελείωσε στις 04.25 της 19ης Δεκεμβρίου. Μετά την ολοκλήρωση της αποστολής τους, αυτά κινήθηκαν μεμονωμένα πλέον προς Ν.Σ. Κατά τον πλου, το «Νέστος» εντόπισε στο ύψος της Λευκίμμης μια επιπλέουσα ιταλική αγκυροβολημένη νάρκη. Ήταν ένα εύρημα που μαρτυρούσε τη βέβαιη ύπαρξη σε εκείνη την περιοχή, κάποιου άγνωστου μέχρι τότε ιταλικού ναρκοπεδίου. Αλλά και τα «Αλιάκμων», «Στρυμών» είχαν την δική τους περιπέτεια. Στο ύψος της Πρέβεζας υπέστησαν ανεπιτυχή επίθεση από τρικινητήριο ιταλικό υδροπλάνο, την όποια και αντιμετώπισαν με βολές των αντιαεροπορικών πολυβόλων που διέθεταν. Τα τρία πλοία αφού στη συνέχεια συνενώθηκαν με το «Πάραλος», το οποίο εξακολουθούσε μέχρι τότε να βρίσκεται στο Μεσολόγγι, κατέπλευσαν τις βραδινές ώρες της 20ής Δεκεμβρίου στον ΝΣ. Ένα δεύτερο αξιόλογο γεγονός συνέβη αργότερα, όταν το Γ.Ε.Ν. αποφάσισε να χρησιμοποιηθεί ο όρμος Πανόρμου της Χειμάρας, για ανεφοδιασμό. Για το σκοπό αυτό, η Ναυτική Διοίκηση Βορείου Ηπείρου διέταξε τον σημαιοφόρο Σπυρομήλιο να εκτελέσει ναρκαλιεία με δυο μικρά επίτακτα πετρελαιοκίνητα πλοιάρια. Στο ένα επέβη ο Σπυρομήλιος με έναν υπαξιωματικό και ένα ναύτη και στο δεύτερο ο αρχικελευστής Καλαμποκίδης. Τα μεσάνυχτα και κατά τη διάρκεια της ναρκαλιείας, σε απόσταση 5 ναυτικών μιλίων από τον Πάνορμο, αναδύθηκε κοντά τους ένα ιταλικό υποβρύχιο. Ο Σπυρομήλιος, αφού διέταξε την ταχεία αποκοπή των γρίπων, άρχισε να βάλει εναντίον του υποβρυχίου με ένα φορητό πολυβόλο που μόνο εκείνος διέθετε. Ταυτόχρονα κινήθηκε για να παρεμβληθεί μεταξύ του άοπλου σκάφους του Καλαμποκίδη και του υποβρυχίου. Οι Ιταλοί ανταπάντησαν με τα πυροβόλα τους και τελικά, η άνιση αυτή μονομαχία σταμάτησε μετά από 10 περίπου λεπτά,

με την κατάδυση του ιταλικού υποβρυχίου. Απώλειες πλοίων ναρκοπολέμου το 1941 Η αδυναμία της ηγεσίας του Ναυτικού να προβλέψει μια ασφαλή μετακίνηση των πλοίων ναρκοπολέμου στην Αλεξάνδρεια, αποδείχθηκε ότι ήταν ένα μεγάλο λάθος. Πολλοί ήσαν εκείνοι που αμφισβητούσαν την αξία των υπηρεσιών που θα μπορούσαν να προσφέρουν στον αγώνα των Συμμάχων μικρά πλοία, όπως τα ναρκαλιευτικά. Αν όμως αναλογιστούμε, ότι από τον Απρίλιο του 1941 μέχρι κι ολόκληρο το 1942, υπήρχε μεγάλη ανάγκη και του τελευταίου πλεούμενου για την εκτέλεση κάποιας αποστολής, αποδεικνύεται περίτρανα το μέγεθος του λάθους της εκτίμησης που είχε γίνει. Άλλωστε, αυτό φάνηκε έντονα και από το ότι φτάσαμε στο σημείο να χρησιμοποιούμε για ναρκαλιευτικά στη Μ. Ανατολή, ακόμα και γερασμένα καΐκια, όπως το «Θάλεια» και το «Τασία». Έτσι, με την προέλαση των Γερμανών στην Ελλάδα, το μεγαλύτερο μέρος των πλοίων της Δ.Τ.Ν., το άφησαν να βυθιστεί, έρμαιο των αλλεπάλληλων γερμανικών αεροπορικών επιδρομών. Πιο συγκεκριμένα: - Ν/Α «Αλιάκμων»: βυθίστηκε στις 22 Απρίλιου 1941 στα Τριζόνια του Κορινθιακού κόλπου, αφού προηγουμένως είχε καταρρίψει ένα γερμανικό αεροσκάφος. - Ν/Α «Νέστος»: βυθίστηκε στις 23 Απριλίου 1941 στον Ψαθόπυργο του Κορινθιακού κόλπου, μετά από γερμανική αεροπορική προσβολή. - Ν/Α «Αξιός»: Καταστράφηκε στη Σύρο στις 28 Απριλίου 1941, μετά από γερμανική αεροπορική προσβολή. - «Τένεδος» (ΒΟΗΘΗΤΙΚΟ): βυθίστηκε στον Σαρωνικό στις 23 Απριλίου 1941. Οι Γερμανοί όμως, στη συνέχεια το ανέλκυσαν και το χρησιμοποίησαν σαν περιπολικό με στοιχεία «UJ2106». Τελικά, στις 10 Ιουνίου του 1944, βυθίστηκε από το αγγλικό Υ/Β «Unsparing». - «Παλάσκας» (ΒΟΗΘΗΤΙΚΟ - ΝΑΡΚΟΘΕΤΙΣ): βυθίστηκε στις 23 Απριλίου 1941 στο Βόλο. - «Πάραλος» (ΒΟΗΘΗΤΙΚΟ - ΝΑΡΚΟΘΕΤΙΣ): βυθίστηκε στον όρμο Βουλιαγμένης μετά από γερμανική αεροπορική επιδρομή. Στη συνέχεια ανελκύστηκε από τους Γερμανούς και χρησιμοποιήθηκε σαν περιπολικό με στοιχεία «UJ2103». Στις 16 Ιανουαρίου 1943, βυθίστηκε λόγω προσαράξεως στην Εύβοια. - «Πλειάς» (ΒΟΗΘΗΤΙΚΟ - ΥΔΡΟΓΡΑΦΙΚΟ): βυθίστηκε από γερμανικά αεροσκάφη στις 25 Απριλίου 1941, στον όρμο Βασιλικά του Πατραϊκού κόλπου. - Ν/Α «Αξιός»: καταστράφηκε στη Σύρο στις 28 Απριλίου 1941, μετά από γερμανική αεροπορική προσβολή. Περιπλους 45

Ας προστατέψουμε τη Ναυτική μας Παράδοση 46 Περιπλους

Φωτογραφία: Anag Μικρό πριάρι στο Κουλούρι Αμφιλοχίας. Αμβρακικός Κόλπος.

Περιπλους 47

Η μετακομιδή των οστών του Γεωργίου Αβέρωφ το 1908 Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. Αναστάσιος Κ. Δημητρακόπουλος

Άρθρο βασισμένο στην υπό έκδοση «Ιστορία του Πολεμικού Ναυτικού. 1974-1912» του συγγραφέα.

τις 15/27 Ιουλίου 1899, απεβίωσε στο Ράμλι της Αλεξανδρείας ο μεγάλος εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ. Στη διαθήκη του, μεταξύ πολλών άλλων κληροδοτημάτων για εθνικούς και ευαγείς σκοπούς, άφηνε στο Έθνος σημαντικότατο ποσό γιά τη ναυπήγηση «ισχυρού καταδρομικού». Με τη συντεταγμένη στις 18/30 Μαρτίου 1898 διαθήκη του, κληροδοτούσε ορισμένα περιουσιακά στοιχεία σε στενούς συγγενείς και συνεργάτες του, καθώς και στην ελληνική κοινότητα της Αλεξάνδρειας για να ενισχυθούν συγκεκριμένα ευαγή ιδρύματα. Όλη την υπόλοιπη μεγάλη περιουσία του διαιρούσε σε 80 μερίδια για να διανεμηθεί όπως όριζε.1 Από αυτά άφηνε τα 20 μερίδια στο Έθνος, προκειμένου: «[…] η ελληνική κυβέρνησις ναυπηγήση ισχυρόν καταδρομικόν πλοίον, διασκευασμένον ούτως ώστε να χρησιμεύση και ως ανωτέρα εκπαιδευτική σχολή δοκίμων του Βασιλ. Ναυτικού, προς τε πρακτικήν και θεωρητικήν τελειοποίησιν αυτών. Το πλοίον τούτο θα φέρη το όνομά μου. Το περίσσευμα το οποίον θα προκύψη θα μένη κατατεθημένον εντόκως παρά τη [Εθνική] Τραπέζη [της Ελλάδος] ίνα χρησιμεύση διά τον αυτόν σκοπόν, εις κατασκευήν δηλαδή νέου τοιούτου πλοίου όταν το πρώτον καταστή άχρηστον». Με το κληροδότημα τούτο καλύφθηκαν τα 7 εκατομμύρια χρυσών φράγκων από τα περίπου 24 που απαιτήθηκαν για την αγορά του θωρακισμένου καταδρομικού (έμεινε στην ιστορία ως θωρηκτό), το οποίο έλαβε το όνομά του. Εννέα χρόνια αργότερα, το 1908, έγινε η μετακομιδή των οστών του Αβέρωφ από την Αλεξάνδρεια. Αρχικά, αυτή επρόκειτο να λάβει χώρα τον Μάιο και μετά τον Οκτώβριο του 1907. Τελικά, το καταδρομικό Ναύαρχος Μιαούλης, με κυβερνήτη τον πλοίαρχο Μανουήλ Τομπάζη, απέπλευσε στις 14/27 Απριλίου 1908 και κατέπλευσε στην Αλεξάνδρεια μετά από τριήμερο. Στο μεταξύ, ο Πειραιάς και η Αθήνα ετοιμάζονταν για μεγαλειώδη υποδοχή των οστών του 1 Η διαθήκη του Γ. Αβέρωφ δημοσιεύθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1899. «τύποις “ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΥ” Γ. Τηνίου». Για το κείμενό της βλ. αρχιπλοιάρχου Ν. Σταθάκη Θ/Κ «Γ. ΑΒΕΡΩΦ». Χρονικό του Θωρηκτού της Νίκης, σσ. 29-36.

48 Περιπλους

αείμνηστου ευεργέτη. Η αναχώρηση του πλοίου από την Αλεξάνδρεια υπήρξε συγκινητική, με όλη την ελληνική παροικία να αποχαιρετά τον μεγάλο Έλληνα. Κατά μαρτυρία αυτόπτη, «τοιαύτη ήτο η συγκίνησις της προπομπής ώστε όλοι μας εκλαίομεν ωσάν μωρά παιδία, ιδίως κατά την εκφώνησιν της νεκρολογίας [εκ μέρους] του Πατριάρχου [Φωτίου]».2 Ο Μιαούλης εισέπλευσε στον Πειραιά στις 1 το μεσημέρι της 26ης Απριλίου/9ης Μαΐου, με μεσίστια τη σημαία και με κεκλιμένες τις κεραίες και τα κέρατα, ενώ όλα τα πλοία που ορμούσαν στο λιμάνι, εμπορικά και πολεμικά, ελληνικά και ξένα, έφεραν και αυτά τις σημαίες τους μεσίστιες. Από τον κατάπλου του, ο Μιαούλης έβαλε κάθε μισή ώρα έναν κανονιοβολισμό. Η αποβίβαση της λάρνακας έγινε το πρωί της επομένης. Στην προκυμαία είχε παραταχθεί λόχος ναυτών υπό υποπλοίαρχο, καθώς και όλοι οι αξιωματικοί του Ναυτικού με μεγάλη στολή. Κατά την εκφορά των οστών, αποδόθηκαν στο νεκρό τιμές υπουργού-ναυάρχου. Την ίδια ώρα, ο ατμομυοδρόμωνας Πηνειός και ανά ένα από τα συνορμούντα αγγλικά, γαλλικά και ρωσικά πολεμικά πλοία έβαλαν, δύο φορές, από 15 κανονιοβολισμούς. Η λάρνακα εναποτέθηκε στον Μητροπολιτικό Ναό της Αθήνας, έξω από τον οποίο είχαν παραταχθεί τμήματα όλων των σωμάτων του Φρουραρχείου. Από τις 3 το απόγευμα, οι καμπάνες όλων των εκκλησιών της πρωτεύουσας άρχισαν να ηχούν πένθιμα. Στις 4, χοροστατούντων του μητροπολίτη Αθηνών Θεόκλητου Α΄ και όλων των συνοδικών, έλαβε χώρα επιμνημόσυνη δέηση. Σε αυτήν παρέστησαν ο βασιλέας, ο διάδοχος, οι βασιλόπαιδες, η κυβέρνηση, βουλευτές, μέλη του ξένου διπλωματικού σώματος, ο δήμαρχος με το δημοτικό συμβούλιο, καθώς και πλήθος άλλων επισήμων. Εκφωνήθηκαν θερμοί λόγοι και κατατέθηκαν στέφανοι. Ακολούθησε επίσημη εκφορά μέχρι το Α΄ Νεκροταφείο, όπου είχε παραταχθεί η Φρουρά των Αθηνών. Την πομπή συνόδευσαν οι επίσημοι και τεράστιο πλήθος κόσμου. Τη λάρνακα κρατούσαν οκτώ υπαξιωματικοί του Ναυτικού, δύο δε αξιωματικοί έφεραν τον μεγάλο αργυρό στέφανο του Δήμου Αθηναίων. Όταν έφθασαν 2 Εφημερίς Καιροί της 27ης Απριλίου 1908 (π.ημ.).

Το εύδρομο «Ναύαρχος Μιαούλης» το 1900.

στο Νεκροταφείο, η λάρνακα εναποτέθηκε σε μεγαλοπρεπέστατο μνημείο με το άγαλμα του μεγάλου αυτού άνδρα, έργο του γλύπτη Δημητρίου Φιλιππότη, παρά την είσοδό του, δίπλα στον Ιερό Ναό των Αγίων Θεοδώρων.3 Ήταν μία εκδήλωση της Πολιτείας που υπογράμμιζε την τιμή με την οποία πάντα περιβάλλεται η μνήμη του μεγάλου ευεργέτη. Ενός ευεργέτη με του οποίου το όνομα είναι τόσο συνδεδεμένο το Ναυτικό. Και κάτι που φαντάζει απίστευτο και σχολιάστηκε ποικιλοτρόπως από τους ναυτικούς κύκλους της εποχής: Ενώ ο Μιαούλης επανέπλεε από την Αλεξάνδρεια με τα οστά του Αβέρωφ, οι μηχανές του σταμάτησαν από… έλλειψη γαιανθράκων στις προσβάσεις του Σαρωνικού! Μάζεψαν ό,τι κάρβουνα βρίσκονταν στο μαγειρείο και στην ατμάκατο, αλλά και αυτά δεν άρκεσαν παρά για μερικά μόνο λεπτά. Τελικά, το πλοίο κατάφερε να φθάσει στον όρμο του Αγίου Κοσμά με τα ιστία. Από εκεί στάλθηκε λέμβος με δύο αξιωματικούς στον Πειραιά και αμέσως φορτώθηκαν τρία ρυμουλκά με γαιάνθρακες για την ανθράκευση του πλοίου. Το γεγονός περιήλθε σε γνώση του υπουργού των Ναυτικών Κωνσταντίνου Τρικούπη, ο οποίος διέταξε ανακρίσεις.4 Το συμβάν αποδόθηκε στην κακή ποιότητα των γαιανθράκων, πράγμα που είχε ως συνέπεια την ταχύτερη ανάλωσή τους.5 3 Για την λεπτομερή περιγραφή των πάνδημων και επιβλητικών εκδηλώσεων της μετακομιδής και εκφοράς των οστών του Γεωργίου Αβέρωφ βλ. στον ημερήσιο τύπο εκείνων των ημερών. 4 Εφημερίδα Καιροί της 27ης Απριλίου 1908 (π.ημ.). Περιγραφή του συμβάντος, σε γλαφυρό ύφος, περιλαμβάνεται και στις ανέκδοτες αναμνήσεις του ναυάρχου Ιωάννη Θεοφανίδη, το οποίο τηρείται από την οικογένεια του εγγονού του ναυάρχου Ιωάννη Θεοφανίδη. 5 Εφημερίς Καιροί της 16ης Μαρτίου 1909 (π.ημ.). Περιπλους 49

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΕΩΡ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ Ο Ψαριανός Μπουρλοτιέρης του Τουρκικού Δικρότου εις Ερεσόν το 1821 Του Δημητρίου Γ. Ανδριάνα

νας από τους πλέον αδικημένους από τους ιστορικούς συγγραφείς είναι και ο Ψαριανός Καταδρομέας και πυρπολητής Δημήτριος Παπανικολής, γνωστός στις Δέλτους της Ιστορίας του κατά θάλασσα Αγώνα, ως ο «Μπουρλοτιέρης της Ερεσού», εν αντιθέσει με τον συμπατριώτη του Κωνσταντίνο Μικέ

Κανάρη τον πλέον μακρόβιο πυρπολητή και πεντάκις Πρωθυπουργό της Ελλάδος για τον οποίο έγραψαν δεκάδες βιογράφοι, συγγραφείς βιβλίων, και αρθρογράφοι σε εφημερίδες και περιοδικά μέχρι σήμερα. ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΝ

Δημήτριος Βασιλείου, Πορτραίτο του Δημητρίου Παπανικολή. Λάδι σε ξύλο, 44x38 εκ. Συλλογή ΝΜΕ.

50 Περιπλους

Ο πρώτος που ασχολήθηκε με τον Παπανικολή και ο μοναδικός που έγραψε μια ολοκληρωμένη μελέτη ήταν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεώργιος Κων. Παπασλιώτης το 1865 με τον τίτλο «Βίος Δ. Γ. Παπανικολή». Το βιβλίο αυτό τυπώθηκε στο τυπογραφείο του ψαριανού Νικολάου Βαρβαρέσου στην Ερμούπολη Σύρου. Εκτός από τον Παπασλιώτη, ο οποίος έγραψε στην αρχαΐζουσα διάλεκτον, τα δε επιτύμβιά του είχαν κατάληξη την ιωνικήν, αρκετοί άλλοι ιστορικοί συγγραφείς ασχολήθηκαν αποσπασματικά με τον Παπανικολή και την πυρπόληση του τουρκικού δικρότου εις την Ερεσό Μυτιλήνης. Μεταξύ αυτών διακρίνουμε Γάλλον περιηγητή ο οποίος έγραψε το 1825 δια την πυρπόληση εις Ερεσόν και που δημοσιεύθηκε το πόνημα αυτό στην εφημερίδα «ΗΛΙΟΣ» το 1832, εκδιδομένη υπό του Ψαριανού Νικολάου Βελισσαρίου εις Ερμούπολη. Περικοπές εκ των διαφόρων ιστορικών και πονήματα περί του Δημητρίου Γεωρ. Παπανικολή έχουμε και από τους εξής: Εν τω «ΛΕΑΝΔΡΩ» του Αλεξάνδρου Σούτσου, εκδοθέν εις Ναύπλιον το έτος 1834, σελίδα 84. Εις την ιστορία του Σπηλιάδου εις τον Α’ τόμο σελίδα 376 εκδόσεις 1851. Το συνταχθέν υπό του Λέσ-βιου Θεοδώρου Αλκαίου ποίημα, εκδοθέν το 1853 εις την σελίδα 51. Έτερον του Αλεξάνδρου Σούτσου «Εν ταις σημειώσοις του Β’ άσματος επικού της Μανδαλία κατά τας 29 Αυγούστου 1824 σελίδα 154». Ιστορία του Σπυρίδωνος Τρικούπη της εκδοθείσης κατά το έτος 1853, τόμος Δ’ σελίδα 276, περί Δημ. Παπανικολή δια την πυρπόληση εις Ερεσό, και στον Γ’ τόμο σελίδες 164, 165 περί της συγκροτηθείσης Ναυμαχίας εις Γέροντα. Περικοπή εκ των «Σπετσιώτικων» του Αναργύρου εκδοθέν το 1861, δια την Ναυμαχία του Γέροντος. Περικοπή εκ του δοκιμίου Ιωάννου του Φιλήμωνος περί Δημ. Παπανικολή τόμος Γ’. Εκδοθείς το 1860 σελίδες 356-357, λόγος εκφωνηθείς εις τα Νέα Ψαρά (Ερέτριαν) υπό του Μιλτιάδου Βρατσάνου περί Δημ. Παπανι-

κολή δημοσιευθέντος το 1857, και επισημάνσεις του καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών Νικολάου Κοτζιά προς τον Συγγραφέα Κων. Νικόδημον περί Δημητρίου Παπανικολή, δημοσιευθείσα το 1862. Τέλος ο πυρπολητής και συγγραφέας του «Υπομνήματος της Νήσου Ψαρών» Κων. Νικόδημος στον Α’ τόμο του έργου του, που εκδόθηκε το 1862, αναφέρεται λεπτομερώς στις δραστηριότητες του συμπατριώτη του Παπανικολή. Ο Δημήτριος Γ. Παπανικολής γεννήθηκε στην ακριτική νήσο του ανατολικού Αιγαίου Ψαρά στις 28 Σεπτεμβρίου 1790. Μαθήτευσε στο Κρυφό Σχολειό της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος, ευρισκομένης εις την απόμακρον εξοχή «Ξερόκαμπου», και από τους ιερομονάχους διδάχθηκε γραφή, ανάγνωση και αριθμητική, στην συνέχεια παρακολούθησε μαθήματα ναυτιλίας από ομάδα βετεράνων ψαριανών πλοιάρχων στην επί της νησίδος «Δασκαλιό» ευρισκομένη εις τον όρμο «Αρχοντίκι» Ναυτική Σχολή από την οποία αποφοιτούσαν όλα τα παιδιά των καραβοκυραίων (ερείπια των κτηρίων της Σχολής διασώθηκαν και επί των ημερών μας). Με την ενηλικίωσή του και σε ηλικία μόλις 18 ετών μπαρκάρισε στο ιστιοφόρο του πατρός του Γεωργίου Παπανικολή, εν συνεχεία δε απέκτησε ιδιόκτητο πλοίο με το οποίο

εμπορεύετο, παράλληλα έπαιρνε ενεργό μέρος μαζί με άλλα ψαριανά καράβια σε επιδρομές και οργανωμένες καταδρομές κατά των Τούρκων κατακτητών. Με την κήρυξη της Επαναστάσεως στα Ψαρά, ήμερα Κυριακή της 10ης Απριλίου 1821, ο Παπανικολής όπως και όλοι οι ψαριανοί καραβοκυραίοι, εξόπλισε το εμπορικό πλοίο του, με πυροβόλα και το έθεσε εις την διάθεση της νεοσυσταθείσης Βουλής των Ψαρών, για να πάρει μέρος κάτω από τις διαταγές του Ναυάρχου Ψαρών Νικολή Αποστόλη ο οποίος ήταν πρώτος εξάδελφός του εκ μητρός, σε όλες τις κατά των Τούρκων επιχειρήσεις. Το πρώτο κατόρθωμά του, ήταν την 27η Μαΐου 1821 ημέρα Παρασκευή και ώρα 8ην πρωινή, 47 ημέρες ακριβώς μετά την κήρυξη του αγώνα για λευτεριά στα Ψαρά, και σε ηλικία 31 χρόνων, στην Ερεσό της Μυτιλήνης, στον όρμο της οποίας είχε καταφύγει διωκόμενο από τους στόλους Ψαρών, Σπετσών και Ύδρας το τουρκικό δίκροτο των 84 πυροβόλων «Φερμάν Ντεϊνεμέζ» με κυβερνήτη τον Τούρκο μοίραρχο Μαχτά Καπετάν Αρναουτιάν. Επί του πλοίου επέβαιναν εκτός του πληρώματός του, και 1.100 στρατιώτες με προορισμό τον Μοριά, για να καταστείλουν την εξέγερση των Ελλήνων κατά

των Τουρκικών δυνάμεων κατοχής. Το κολοσσιαίο αυτό δίκροτο, συνόδευαν πολλά άλλα πλοία τα οποία ήταν κατάφορτα στρατιωτών, πολεμικών εφοδίων και τροφίμων για την Πελοπόννησο, διαλύθηκαν όμως κατόπιν λυσσαλέας ναυμαχίας έξωθεν της νήσου Μυτιλήνης από τα πλοία των Ψαριανών, Σπετσιωτών και Υδραίων, με αποτέλεσμα τα πλοία των Τούρκων να τραπούν εις φυγή, κατέφυγαν δεν στα στενά του Βοσπόρου για να ασφαλιστούν από τα παράκτια πυροβόλα, αποφεύγοντας να συνεχίσουν την ναυμαχία με τον Ελληνικό στόλο των τριών νησιών μας. Σε αυτήν την κρίσιμη φάση του αγώνα, ξέφυγε μόνο το δίκροτο «Φερμάν Νεϊνεμέζ» το οποίο όπως προαναφέραμε κατέφυγε πανικόβλητο στην θέα του Ελληνικού στόλου στον όρμο της Ερεσού, ο οποίος επροστατεύετο από τα παράκτια τουρκικά πυροβολεία. Η 27η Μαΐου για την εξέγερση των σκλαβωμένων Ελλήνων, υπήρξε ημερομηνία κομβική, κατά την οποία ο ανδρείος ψαριανός πυρπολητής Δημήτριος Γεωρ. Παπανικολής υπό το φως της ημέρας και τις πλέον δυσμενείς συνθήκες κατόρθωσε με πηδαλιούχο τον έμπειρο οιακοστρόφο Ψαριανό Γεώργιον Ιωάννου Γιάνναρη, και τους 22 ναύτες Υδατογραφία . Συλλογή ΝΜΕ.

Περιπλους 51

Μοντέλο πυρπολικού σε τομή. Συλλογή ΝΜΕ.

του να προσκολλήσει το πυρπολικό στο τεράστιο τούρκικο δίκροτο, καθ’ ήν στιγμή οι Τούρκοι έβαλαν συνεχώς εναντίον του ταχύπλοου πυρπολικού, το οποίο αψηφώντας τόσο το πυκνό πυρ του τουρκικού δικρότου όσο και αυτών των παρακτίων πυροβόλων να εφορμά ωσάν τορπίλη στα πλευρά του δικρότου, και κατόπιν μεγάλων προσπαθειών να θέσουν το πυρ στο πυρπολικό τους, το οποίο αναφλεγόμενο μετέδωσε αστραπιαίως την φωτιά στο δίκροτο των Τούρκων το οποίο και αυτό αναφλεγόμενο εγκαταλείφθηκε στην τύχη του, μέχρι την ολική αποτέφρωσή του, συμπαρασύροντας στον θάνατό τους 1.100 Τούρκους στρατιώτες, το πλήρωμά του και αυτόν τον κυβερνήτη του Μπαχτά Καπτάν Αρναουτιάν. Η πρώτη τούτη επιτυχής πυρπόληση υπό του Παπανικολή, παρακολουθείτο και επευφημείτο υπό των Ψαριανών, Υδραίων και Σπετσιωτών από τα ευρισκόμενα εις την ράδα πλοία τους, οι οποίοι με αγωνία και κομμένη την ανάσα έβλεπαν την γιγαντομαχία του πληρώματος του ψαριανού πυρπολικού οδηγούμενον εις βέβαιον θάνατον, και από την άλλη τις προσπάθειες των Τούρκων να απαλλαγούν από τον θανάσιμο εναγκαλισμό του πυρπολικού, ο οποίος αφεύκτως τους ανέμενε. Ο δε Παπανικολής και το πλήρωμά του απομακρυνθέντες εγκαίρως του φλεγόμενου δικρότου, επιβιβάσθηκαν στην «σκαμπαβία» σώοι και αβλαβείς, χωρίς ουδείς εκ των επιβαινόντων του πυρπολικού να υποστεί την παραμικρή αμυχή, χαρίζοντες στην σκλαβωμένη Ελλάδα την πρώτη λαμπράν νίκη στον κατά θάλασσα αγώνα των Ελλήνων κατά της πανίσχυρης τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, για να αισθανθεί από το δυνατό χέρι των επί 400 χρόνια σκλαβωμένων Ελλήνων το δυνατό ράπισμα στην παρειά της, που στάθηκε η αρχή, της εν συνεχεία συρρίκνωσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, εγκαταλείποντας σταδιακά όλα τα κατεχόμενα εδάφη στην Βαλκανική χερσόνησο και αυτά της Ελλάδας. Το πυρπολικό ήταν πλέον στα χέρια των ναυτικών μας ένα δοκιμασμένο και αποτελεσματικό όπλο για την αντιμετώπιση των μεγάλων πλοίων των Τούρκων των 84 πυροβόλων και αυτά τα τρίκροτα με οπλισμό 100 πυροβόλων. Το πυρπολικό ήταν χωρίς υπερβολές το σωτήριο όπλο, που χρησιμοποιώντας το, σε όλες τις ναυμαχίες κατόρ52 Περιπλους

θωσαν δε οι Έλληνες ναυτικοί όχι μόνο να γίνουν ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων, αλλά και να τους εξαναγκάσουν να μείνουν κρυμμένοι και αδρανείς για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στα φυλασσόμενα από παράκτια πυροβολεία αγκυροβόλια τους, στην Προποντίδα, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη και Τσεσμέ, μη τολμώντας να αντιμετωπίσουν τα πυρπολικά μας, σε όρμους και στην ανοικτή θάλασσα του πανάρχαιου Ελληνικού Αιγαίου. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, οι Τούρκοι ζήτησαν την βοήθεια των Ευρωπαίων φίλων τους, οι οποίοι, Άγγλοι, Αυστριακοί, Γάλλοι και Ιταλοί, έσπευσαν να τους προμηθεύσουν ικανούς μισθοφόρους πλοιάρχους, οι οποίοι ως σύμβουλοι στα δίκροτα και τρίκροτα τουρκικά πλοία, εκπαίδευσαν τα τουρκικά πληρώματα, και υπό την εποπτείαν τους, ξανάρχισαν οι Τούρκοι να εμφανίζονται δειλά-δειλά στις θάλασσες του Αιγαίου μας. Δεν μας επιτρέπει ο φιλόξενος χώρος να επεκταθούμε σε λεπτομέρειες για το ιστορικό της κατασκευής και χρησιμοποιήσεως των πυρπολικών από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι και το 1821, από τους Έλληνες ναυτικούς μας. Πρώτος ο Θουκυδίδης μνημονεύει την εκστρατεία των Αθηναίων κατά της Σικελίας, όπου οι Συρακούσιοι νικώντας τους Αθηναίους κατέλαβαν και 18 τριήρεις τις οποίες μετέτρεψαν το 414 π.Χ. σε υποτυπώδη πυρπολικά (ολκάδες) και ξαναεπιτιθέντες κατά των υπολοίπων πλοίων των Αθηναίων. Το πρωτόγνωρο τούτο εγχείρημα των Συρακουσίων δεν είχε αποτέλεσμα αλλά άδοξο τέλος. Αλλά και ο υιός του βασιλέως των Μακεδόνων Φιλίππου, Μέγας Αλέξανδρος που χρησιμοποίησε στην πολιορκία της Τύρου (βλέπε Αρριανού, Αλεξάνδρου Ανάβαση ΙΙ, 19) πυρπολικά, δεν είχαν το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, και συγκεκριμένα το 904 μ.Χ., ο αρνησίθρησκος Λέων Τριπολίτης, χρησιμοποίησε πυρπολικά όταν οι Άραβες επετέθηκαν στην Θεσσαλονίκη. Τρεις αιώνες αργότερα το 1203 κατά την πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως από τους Λατίνους, οι Βυζαντινοί με 17 μετασκευασμένα πλοιάριά τους σε πυρπολικά επιχείρησαν να κατακαύσουν τον ενετικό στόλο, και εδώ χωρίς αποτέλεσμα. Το 1453, όταν οι Τούρκοι πολιορκούσαν την

Κωνσταντινούπολη καθιστώντας από την θάλασσα ασφυκτική πίεση, τότε οι Βυζαντινοί με πρόταση του Ενετού Ιακώβου Κόκκου προσπάθησαν να καταστρέψουν τα πλοία των Τούρκων με πυρπολικά, ανεπιτυχώς. Στην Δυτική Ευρώπη κατά τους 16ο, 17ο και 18ο αιώνες, τα πυρπολικά διεδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στις ναυμαχίες, μεταξύ των Ισπανών, Ολλανδών, Γάλλων και Άγγλων. Στον Ρωσο-Τουρκικό πόλεμο 1768-1774, οι Ρώσοι χρησιμοποίησαν πέντε πυρπολικά για να κατακαύσουν τον ελλιμενιζόμενο τουρκικό στόλο στον όρμο του Τσεσμέ. Μεταξύ των πέντε αυτών πυρπολικών ήταν και του Ψαριανού Ιωάννου Ανδρέου Βαρβάκη (1745-1825), ο οποίος κατόρθωσε να κατακαύσει τεσσαράκοντα και πλέον πλοία των Τούρκων. Οι Ψαριανοί είχαν υπόψη τους την περίλαμπρη νίκη που χάρισε ο Βαρβάκης στους Ρώσους, με αποτέλεσμα να υπογραφεί η συνθήκη ειρήνης μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1774. Όταν εξερράγη η Επανάσταση του 1821, την αφορμή χρησιμοποιήσεως πυρπολικών την έδωσε ο Ψαριανός Γεώργιος Καλαφάτης. Εκτός από τις γνώσεις που είχαν οι Ψαριανοί για το πυρπολικό του συμπατριώτη τους Βαρβάκη, στα Ψαρά διέμενε και ο Δημολίτσας, ο οποίος είχε εργασθεί σε γαλλικά ναυπηγεία, όπου έλαβε γνώση και για την κατασκευή πυρπολικών. Όταν ο Δημολίτσας παρουσιάσθηκε στην Βουλή και τους ανέφερε, ότι γνώριζε και αυτός όπως ο Καλαφάτης το πώς κατασκευάζεται ένα πυρπολικό, η Βουλή των Ψαρών ενθουσιάσθηκε για το νέο όπλο, και ανέθεσε σε αυτόν την κατασκευή του, επικουρούμενοι από τους τρεις άλλους ψαριανούς, τον πεπειραμένο Καλαφάτη, τον Νικόδημο και τον Κουτσοδόντη. Αυτός όμως που τελειοποίησε στον υπέρτατο βαθμό το πυρπολικό, ήταν ο Νικόδημος, ώστε να εξασφαλίζεται η επιτυχία του, στις ανοικτές θάλασσες του Αιγαίου. Ο Νικόδημος δεν υπήρξε μόνο ο τελειοποιητής του πυρπολικού, διότι και ο ίδιος ήταν πυρπολητής, αλλά μας άφησε στο βιβλίο του, και την περιγραφή της κατασκευής του στα καρνάγια των Ψαρών, όπως και αναλυτικά σχεδιαγράμματα. Σε χωριστά κεφάλαια θα περιγράψουμε περισσότερα για την κατασκευή των πυρπολι-

κών στα Ψαρά, τους κατασκευαστές τους, τις βελτιώσεις που υπέστησαν στα καρνάγια των Ψαρών και για το φλεγόμενο αστόχως πυρπολικό του Καλαφάτη στην Ερεσό την 27 Μαΐου 1821. Στην συνέχεια παραθέτουμε τον αυθεντικό κατάλογο του πληρώματος του πυρπολικού με κυβερνήτη τον Δημήτριον Γεωρ. Παπανικολή, συνταχθέντα υπό του ιδίου, την 27 Μαΐου 1821 μετά την πυρπόληση του τουρκικού δικρότου εις Ερεσόν. 1. Παπανικολής Δημήτριος, Πλοίαρχος 2. Γιάνναρης Ι. Γεώργιος, Πηδαλιούχος 3. Αθανασίου Ιω. Ρώσος 4. Βρουλιώτης Π. 5. Γεωργίου Ιω. 6. Δεληγιάννης Μ. Νικόλαος 7. Διασάκης Γ. Μικές 8. Ζαχαριάς Χ Χ. Ιωάννης 9. Ζεύλης Α. Κωνσταντίνος 10. Θεοφιλόπουλος Ιωάννης 11. Καμπούρης Δημήτριος 12. Κασσέτας Ν. Δημήτριος 13. Κεφαλλήν Βασίλειος 14. Κομνηνός Δ. Γεώργιος 15. Κοδνήλος Ι. Κωνσταντίνος 16. Λέλλες Φίλιππος (Τήνιος) 17. Μανιάτης Χ. Ιω. 18. Πιπίνος Ανδρέας (Υδραίος) 19. Παργιανός Γεώργιος 20. Πλημμές Δημήτριος 21. Σταματάρας Κωνσταντίνος 22. Χωριάτης Νικόλαος Ακολουθεί το πλήρωμα του πυρπολικού του Γεωργίου Καλαφάτη ο οποίος ήταν ο πρώτος που κατασκεύασε πυρπολικό στα Ψαρά και έλαβε μέρος μαζί με τον Παπανικολή στις 27 Μαΐου 1821, να πυρπολήσουν το τουρκικό δίκροτο στην Ερεσό, αλλά το πυρπολικό του, αποκολλήθηκε από τους Τούρκους, καιόμενο ασκόπως. 1. Καλαφάτης Γ., Κυβερνήτης Πυρπολικού 2. Νικήτας Ν.,

Ναύτης

3. Κεφάλας Α.,

4. Σιδέρης Γ.,

5. Μαρίνος Σ.,

6. Σταματάρας Α.,

7. Πέτρου Ν. Γ.,

8. Μισεγιάννης Δ.,

9. Τρικουβέρτης Κ. Ι.,

10. Καμπούρης Α. Ι.,

11. Δούκας Ι.,

12. Τουνεζινός Ν.,

13. Μωραΐτης Ι.,

Εύγλωττες είναι και οι περιγραφές ιστορικών σχετικές με την πυρπόληση του δικρότου εις Ερεσόν από τον Παπανικολή. Γράφει ο βιογράφος του Γεώργιος Κ. Παπασλιώτης το 1865, ο Σπυρίδων Τρικούπης, ο Σπύρος Μελάς, και ο υδραίος αντιναύαρχος Γεώργιος Σαχτούρης, τα ακόλουθα: Ο Παπανικολής μετά ακατασχέτου ενθουσιασμού, ολιγωρών και του δεινού πυροβολισμού και τουφεκισμού από τε του δικρότου και της ακτής, ουδέ αποδειλιών από των πανταχόθεν βαλλομένων σφαιρών και μολύβδου. αλλά εν βραχεί πλησιάσας προσκολλά την πυρφόρον ολκάδα εξ ης παραυτίκα αναφλέγεται το δίκροτον. Του μετά 35 λεπτά της ώρα καταβρωχθέντος υπό των φλογών δικρότου η πυριτοθήκη ανατινάσσεται μετά φρικαλέου πάταγου. Εκ των εκατόν και χιλίων Οθωμανών οκτώ μόνον αποφεύγουσι την μήνιν της θείας Νεμέσεως, ίνα διηγηθώσι την φρίκην. Ο Σπυρίδων Τρικούπης, αναφερόμενος στο κάψιμο του εχθρικού καραβιού από τον Παπανικολή, γράφει πως, «το νεοφανές τούτο όλως απροσδόκητον κατόρθωμα καταφόβισε τους Τούρκους, εξίππασε και αυτούς τους Έλληνας και επλήρωσε χρηστών ελπίδων τας καρδίας των. Ενώ ο Σπύρος Μελάς σημειώνει: «Η είδηση της μεγάλης τούτης επιτυχίας τράνταξε τις ψυχές. Τρελλός ενθουσιασμός συνεπήρε τα επαναστατημένα νησιά και την Ελλάδα ολάκερη. Ολούθε γίναν δοξολογίες και οι δημογεροντίες έστελναν στο στόλο τους πιο συγκινητικούς χαιρετισμούς». «Τα πυρπολικά μας -έγραφε ο αντιναύαρχος της Ύδρας Γεώργιος Σαχτούρης- είναι η ψυχή του Ναυτικού μας και χωρίς αυτά τίποτα ή πολλά ολίγον δυνάμεθα να βλάψωμεν τον εχθρόν, δια το ασύγκριτον των πλοίων μας με τα υπέρογκα του εχθρού. Ένας από τους σημαντικότερους καπετάνιους πυρπολικών που διέπρεψε στην Επανάσταση του ‘21 είναι ο ψαριανός Δημήτριος Παπανικολής». Ακολουθεί μία θαυμάσια περιγραφή Γάλλου περιηγητού, ο οποίος επισκέφθηκε την Ερεσό το 1825, σχετική με την πυρπόληση του τούρκικου δικρότου, από τον Παπανικολή, η οποία δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Ήλιος» το 1832 εκδιδομένη από τον Ψαριανό Νικόλαο Βελισσαρίου και την αναφέρουμε αυτούσια. Απόσπασμα περιηγητού τινός Γάλλου, γραφέν κατά το 1825 περί την εν Ερεσώ πυρπόλησιν και καταχωριθέν εν τη εφημερίδι Ηλίω τω 1832 υπό Ν. Βελισαρίου Μετά τούτο στρέψας τα όμματά μου προς την Λέσβον, μοι εφάνη ότι βλέπω νέαν οπτασίαν. νέος πύρινος χείμαρρος παρουσιάζεται εις τους οφθαλμούς μου, νέαι ποικιλόχροι φλόγες υψούμεναι μέχρις ουρανού καταπλήττουσι την όρασίν μου και νέοι εκπυρσοκροτισμοί καταταράττουσι την ακοήν μου. αλλ’ οποίον τερπνόν θέαμα το να βλέπη τις είλωτας εκδικούντας τους καταδυνάστας των! καθ’ όσον επροσήλω-

να τα όμματά μου εις το φαινόμενον, κατά τόσον διαλυομένη η απάτη μοι επαρουσίαζε τα αντικείμενα ταύτα ως υπάρχοντα τω όντι βόμβαι, τρικυμιώδεις ταραχή, θάλασσα υψουμένη στοιχηδόν ως σίφων, και εν τοσούτω μία σχεδία με τρεις πυρπολητάς, καταπολεμούσα όλα ταύτα τα στοιχεία, πυρ, θάλασσαν, και αέρα, ήρχετο να με πλησιάση. ω γίγαντες, εφώναξα, ω άνθρωποι υπέρ ανθρωπίνην φύσιν (!), που ι σήμερον Ευρωπαίοι, οι παμμήχανοι, οι παντοδύναμοι, να ίδωσι τους αληθείς παντοδυνάμους και μεγαλουργούς! Εν οσούτω εξήλθον εις το έδαφος, το οποίον επάτουν. Εν πελώριον ανάστημα, μία ζωηρότης προσώπου και εν μεγαλοπρεπές βάδισμα πεφυσιωμένον δικαίως από την προ ολίγου νίκην έρχεται να διέλθη έμπροσθέν μου. Ω ατρόμητε Έλλην! καταδέχθητι να με κάμης γνωστόν το όνομά σου δια να το διαιωνίσω εις τας επερχομένας γενεάς αλλ’ ούτος αξιοπρεπές αναλαβών ύφος μόλις καταδέχεται να μοι το είπη, και όμως εν ω προυχώρει επί τον στόλον ανεβόησεν «ονομάζομαι» λέγει «Δημήτριος Γ. Παππανικολής, και είμαι την πατρίδα Ψαρριανός». Ω Ψαρρά, εφώναξα, Ψαρρά» τάφε των τυράννων, οποία σιωπή κατοικεί σήμερον εις τους κόλπους σου! ω αθάνατοι Ψαρριανοί, πόσον δεν είσθε αξιοθαύμαστοι και παράδειγμα ενιαίον! θεωρούντες ότι απειλείται η ελευθερία σας, και μη δυνάμενοι να πνεύσητε εις ατμόσφαιραν, ένθα ο της ελευθερίας αήρ δεν είναι προσγειότερος από τον της ατμοσφαίρας σας, κατέστη άγρα και βορά του πυρός. Τέκνα και σύζυγοι, εφώναξαν οι ατρόμητοι γίγαντες των Ψαρρών, κάλλιον να σας καταπίη η γη, εν ή εγεννήθητε, παρά να γίνητε το όνειδος ημών, ατιμαζόμενοι, αναξιοπαθούντες και καθυβριζόμενοι υπό των βαρβάρων. Αλλ’ εν ώ ήμην καταβεβυθισμένος εις τοιαύτην αθυμίαν και λύπην, θεωρών τον τόπον γυμνόν ανθρώπων και οικημάτων και δένδρων, και περιστρέφων τα όμματά μου πανταχόσε, εζήτουν να εύρω αντικείμενον, δια του οποίου να δώσω αναψυχήν εις τας λύπας μου. Τι βλέπω! ώρμησαν κατά των λοιπών Οθωμανικών και Αιγυπτιακών πλοίων μαζύ πυρπολικά, από τα οποία το εν επλησίασε τόσον πολύ εις μίαν φρεγάδα (α), αν και εκανονοβολούσαν ακαταπαύστως και ετουφέκιζε βροχηδόν, ώςτε παρ’ ολίγον το εμπροσθινόν κατάρτι του πυρπολικού δεν συνεπλέχθη με τα καλώδια (σχοινία) του αρτέμονος της φρεγάδος, η οποία εδόθη εις φυγήν, διαφυγούσα χάρις εις την ταχύτητα των ποδών της και του βοηθούντος αυτήν ανέμου, τον εμπρησμόν, τον οποίον έμελλε να τη επιφέρη το επί ματαίω πυρποληθέν εμπρηστικόν πλοίόν μας. μόλον τούτο η θαρσαλέα κατά της φρεγάτας ταύτης ορμή του πυρπολικού μας πλοίου και η ατρόμητος πλησίασίς του και πυρπόλησις επροξένησε τοσούτον τρόμον εις τους εχθρούς, ώςτε ευρίσκοντο εις αμηχανίαν απορρούντες τι έπρεπε να κάμουν, αν έπρεπε να μιμηθούν την αισχράν μεν, πλην σωτηριώδη φυγήν της εκφυγούσης τον εμπρησμόν της Περιπλους 53

Κωνσταντίνος Βολανάκης (1837-1907), "Πυρπόληση τουρκικού δικρότου στην Ερεσσό", 1882. Ελαιογραφία 110x150 εκ. Συλλογή ΝΜΕ. φρεγάδος, ή να επιβοηθήσουν ταις άλλαις φρεγάσι και τέσσαρα βρίκια μετά της κορβέτας. τα οποία εκτυπούντο δυνατά υφ’ ημών.» «Το ίδιο έτος 1821, πήρε μέρος μαζί με τους συμπατριώτες του, με το ιδιόκτητο καράβι του στον αποκλεισμό των παραλίων της Μικράς Ασίας, μη επτιρέποντες στα Τουρκικά καράβια να βγουν στην θάλασσα του Αιγαίου, το δε έτος 1822 ήτο και πάλι κυβερνήτης πυρπολικού συνοδεύων την ψαριανή μοίρα υπό τας διαταγάς του ναυάρχου τους Νικολή Αποστόλη. Μετά την πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδος «ΜΕΝΣΟΥΡΙΓΙΕ» στον όρμο της Χίου, με κυβερνήτη τον αιμοσταγή αντιναύαρχο του τουρκικού στόλου ΚΑΡΑΛΗ, την 6ην προς την 7ην πρωινή Ιουνίου 1822, από τον Ψαριανό πυρπολητή Κωνσταντίνο Κανάρη, κατ’ εντολή της Βουλής των Ψαρών, για να εκδικηθούν τις απάνθρωπες σφαγές χιλιάδων αθώων Χίων, από τους ατάκτους Τούρκους της Ανατολίας, οι οποίοι επέβαινον εις τα αγκυροβολημένα πλοία τους στην ράδα της Χίου. Ο τουρκικός στόλος απέπλευσε πανικόβλητος από τα αγκυροβόλια του, βλέποντες τις ουρανομήκεις φλόγες της καιόμενης ναυαρχίδας τους, που φώτιζαν σαν την ημέρα ο ήλιος την θάλασσα και τον ουρανό της μαρτυρικής Χίου, με κατεύθυνση την νήσο Μυτιλήνη. Ο ευρισκόμενος στα Ψαρά στόλος των τριών νησιών μας, ειδοποιηθείς εγκαίρως ανεχώρησε εκ του όρμου των Ψαρών με πορεία την 54 Περιπλους

Μυτιλήνη για να συναντηθούν και ναυμαχήσουν με τον εκ της Χίου αναχωρήσαντα τουρκικό. Η Βουλή των Ψαρών μαζί με τα πλοία του στόλου, έστειλε και δύο πυρπολικά. Το ένα με τον Δημήτριον Παπανικολή και το έτερον με τον Υδραίο Γεώργιον Τσερεμέ. Τα δύο πυρπολικά συνόδευαν τέσσερα πολεμικά καράβια, δύο των Ψαρών και δύο Υδραίικα, με εντολή τα δύο να παραπλεύσουν περί το ακρωτήριον Ελαίας, τα δε άλλα δύο παρά το ακρωτήριον Μυτιλήνης Σιγρί, ώστε σε περίπτωση όπου τα πυρπολικά εχρησιμοποιούντο, να ρυμουλκηθούν οι «σκαμπαβίες» επί των οποίων θα επέβαιναν τα πληρώματα των πυρπολικών. Ο τουρκικός στόλος αντιληφθείς την έλευση του Ελληνικού και των δύο πυρπολικών, κατέφυγε εσπευσμένως προς ασφάλειά του στον Ελλήσποντο. Κατόπιν τούτου ο Παπανικολής και ο Τσερεμές, επέστρεψαν άπρακτοι στα Ψαρά. Ο Παπανικολής δεν υπήρξε μόνο γενναίος πυρπολητής, ατρόμητος και θαρραλέος, αλλά και ριψοκίνδυνος καταδρομέας, διακρίθηκε δε μεταξύ των άλλων και στην επιχείρηση στα παράλια της Συρίας (με τους συμπατριώτες του καραβοκυραίους, Απόστολον Γεωρ. Αποστόλη, Κωνσταντίνο Κοτζιά, Γεώργιον Κάλλαρη και Νικόλαον Παγκάρα). Εκ των καταδρομών στα τουρκικά παράλια μέχρι και αυτής της Συρίας, οι ψαριανοί καταδρομείς απεκόμιζαν πλούσια λάφυρα, ιδίως πυροβόλα και αιχμαλώτους. Τα πυροβόλα παρέδιδαν εις την Βουλήν των

Ψαρών δια την οχύρωση των ακτών του νησιού τους, τους δε αιχμαλώτους Τούρκους επίσης παρέδιδαν στην Βουλή, η οποία αντάλλαζε αντί λύτρων για την οικονομική ενίσχυση του ταμείου της, για την αγορά πολεμικών εφοδίων, απαραίτητων για τα πολεμικά τους πλοία, και άλλα για τα πέριξ της νήσου οχυρωματικά κανονιοστάσια (τάμπιες 27 με 170 κανόνια). Όταν τα ψαριανά πληρώματα εκ των πέντε προαναφερομένων πλοίων επέδραμαν στην Συρία, επικεφαλής αυτής της αποβατικής ομάδος, ήταν ο Δημήτριος Παπανικολής με τους δύο οπλαρχηγούς Ράδο και Λάμπρο. Ο αγώνας για την κατάληψη της Συριακής πόλεως ήταν σκληρός και μετετράπη σε μάχη σώμα με σώμα. Τότε ο Παπανικολής κάτω από τα διασταυρούμενα πυρά των οχυρωμένων αντιπάλων, ορμά και θραύει με τον πέλεκύ του την θύρα της οικίας του Τούρκου διοικητή, αλλά αντί αυτού αντικρίζει μόνο την οικογένειά του, την οποία ο φιλεύσπλαχνος ψαριανός επιδρομέας, για να την προφυλάξει από την βιαιότητα των συμπατριωτών του Ψαριανών, την μεταφέρει εις το πλοίο του, παρέχοντας εις αυτήν πάσαν περιποίησιν μέχρι την αποβίβασή τους εις Ψαρά, και την εν συνεχεία ανταλλαγή τους, αντί γενναίας αμοιβής, στον Τούρκο διοικητή της Μυτιλήνης, με τον οποίον οι Ψαριανοί αντάλλασσαν τους αιχμαλωτισθέντες Τούρκους, τους οποίους ουδέποτε εφόνευαν.

Η Διαχρονικότητα του Ιερού Λόχου Δρ. Ιωάννης Παρίσης

Εισήγηση | Ημερίδα για τα 200 χρόνια από την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας με γενικό θέμα: “Εθνο-ευεργεσία και Πατριωτικός Εταιρισμός στο διάβα της Ελληνικής Ιστορίας” – 12/9/2014) Κατά την μακραίωνη διάρκεια των σκληρών αγώνων των Ελλήνων, επανειλημμένως συγκροτήθηκαν Ιεροί Λόχοι. Δηλαδή στρατιωτικές μονάδες που τα κύρια χαρακτηριστικά τους ήταν ότι συγκροτήθηκαν από νέους που είχαν προσέλθει εθελουσίως. Η ιστορία των Ιερών Λόχων είναι Ιστορία θυσιών, σε κάποιες περιπτώσεις ολοκληρωτικών. ΙΕΡΟΣ ΛΟΧΟΣ ΘΗΒΑΙΩΝ

Ο πρώτος γνωστός Ιερός Λόχος είναι εκείνος που συγκροτήθηκε από 300 επίλεκτους νέους άντρες της αρχαίας Θήβας, το 379 π.Χ. Ήταν δημιούργημα του περίφημου στρατηγού Επαμεινώνδα και του Γοργία, όταν η πόλη ήταν κάτω από την εξουσία των Λακεδαιμονίων. Ο Ιερός Λόχος των Θηβών ήταν μια από τις κορυφαίες πολεμικές μονάδες που έδρασαν στην Αρχαία Ελλάδα. Τα μέλη του προέρχονταν από τους πιο εξέχοντες νέους στα αθλητικά και ειδικά στην πάλη. Ήταν συνεχώς κάτω από εντατική εκπαίδευση και μονίμως υπό τα όπλα, με δημόσια δαπάνη. Οι ιερολοχίτες συνδέονταν με δεσμούς φιλίας. Με τον όρκο τους μάλιστα να αγωνιστούν για τους υψηλούς σκοπούς της πατρίδας, χρησίμευσαν ως παράδειγμα αντρείας και πειθαρχίας και για τον υπόλοιπο στρατό. Ο Ιερός Λόχος διακρίθηκε σε μάχες κατά των Σπαρτιατών, όπως εκείνη των Λεύκτρων. Τελικά στη Χαιρώνεια το 338, οι νεαροί Θηβαίοι του Ιερού Λόχου μαχόμενοι με ηρωισμό πέφτουν μέχρις ενός στο πεδίο της μάχης, δυστυχώς σε μια αδελφοκτόνο αντιπαράθεση, αντιμετωπίζοντας την φοβερή πολεμική μηχανή του Φιλίππου και έχοντας απέναντί τους τον Αλέξανδρο, επικεφαλής του μακεδονικού ιππικού.

ΙΕΡΟΣ ΛΟΧΟΣ ΥΨΗΛΑΝΤΗ

Δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα, η ιδέα του Ιερού Λόχου βρίσκει μιμητές τους νέους που ακολούθησαν τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στο εγχείρημα της Επαναστάσεως στην Μολδοβλαχία. Τον Μάρτιο του 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης συγκρότησε στη Φωξάνη, πόλη στα όρια της Μολδαβίας με τη Βλαχία, τον Ιερό Λόχο από τριακόσιους περίπου νέους, Έλληνες σπουδαστές του εξωτερικού, καθώς και των ελληνικών σχολών του Βουκουρεστίου και της Οδησσού που διηύθυνε ο μέγας διδάσκαλος του Γένους, ο Ηπειρώτης Γεώργιος Γεννάδιος. Ο Γεννάδιος, μυημένος στη Φιλική Εταιρία, ανέλαβε τον ιερό ρόλο να προετοιμάσει τους μαθητές του για τον αγώνα αποτίναξης του τουρκικού ζυγού. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του μαθητή του Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή (1809-1892): «…και μας ωμίλησε περί της τύχης της Ελλάδος, ήτις ην άλλοτε η μήτηρ της δόξης και της ελευθερίας, επ’ εσχάτων δε κατέκειτο δούλη περιφρονουμένη, και ηυχήθη, μέχρις ου δάκρυα ανέβλησαν εις τους οφθαλμούς του…». Ο Ιερός Λόχος του Δραγατσανίου υπήρξε το πρώτο στρατιωτικά οργανωμένο τμήμα των επαναστατημένων Ελλήνων και το καμάρι του Αλεξάνδρου Υψηλάντη. Πίστευε ο Υψηλάντης πως οι νεαροί αυτοί θα μπορούσαν να αποτελέσουν την ψυχή του στρατού του. Γι’ αυτό τους έδωσε το κλασικό όνομα του Ιερού Λόχου των Θηβών. «Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης στρατολόγησεν εθελοντάς καί υπέρ τάς δύο χιλιάδας ευρισκομένους εν Ιασίω Έλληνας, εκ τών οποίων εσχημάτισεν εν μέρος, ονομάσαν αυτό Ιερόν Λόχον καί ενέδυσε μέ στολήν μελανήν, θέσας καί εις τό άκρον τού επί τής κεφαλής καλύμματος, τρίχωον σφαιροειδές σύμβολον ελευθερίας (κονκάρδαν) από χρώμα κόκκινον, κυανούν καί λευκόν, κατά δέ τό μέτωπον τού καλύμματος δύο οστά μέ κρανίον από άργυρον σημαίνοντα ελευθερίαν ή θάνατον… » (Ηλία Φωτεινού, Οι Άθλοι της εν Βλαχία Ελληνικής Επαναστάσεως, Λειψία 1846).

Η σημαία τους ήταν τρίχρωμη, το κόκκινο συμβόλιζε τον πατριωτισμό, το λευκό την αδελφοσύνη και το μαύρο τη θυσία. Στη μία πλευρά της σημαίας αναγραφόταν το ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ και υπήρχε η εικόνα των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Στην άλλη πλευρά υπήρχε η εικόνα του Φοίνικα αναγεννόμενου από τις φλόγες και αναγραφόταν ΕΚ ΤΗΣ ΣΤΑΚΤΗΣ ΜΟΥ ΑΝΑΓΕΝΝΩΜΑΙ. Διοικητής του Ιερού Λόχου διορίστηκε ο Γεώργιος Καντακουζηνός – συνταγματάρχης του ιππικού στο Ρωσικό Στρατό– τον οποίο όμως ο Υψηλάντης σύντομα αντικατέστησε, και υπασπιστής ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, συνιδρυτής της Φιλικής Εταιρείας. Εκεί ήταν ως Χιλίαρχος και ο Γεώργιος Λασσάνης, από την Κοζάνη, υπασπιστής του Αλέξανδρου Υψηλάντη και πιστός σύντροφός του στις μάχες, στη φυλακή και μέχρι την ημέρα του θανάτου του. Εκατόνταρχοι του Ιερού Λόχου ήταν ο Σπυρίδων Δρακούλης από την Ιθάκη, ο Κωνσταντινουπολίτης Δημήτριος Σούτσος, αδελφός του ποιητή Αλέξανδρου Σούτσου, Περιπλους 55

ο Κεφαλλονίτης Λουκάς Βαλσαμάκης, ο Πελοποννήσιος Ανδρόνικος, ο Ρίζος από τα Ιωάννινα και ο Χιώτης Ιωάννης Κρόκιας. Στην Φωξάνη, οι νεαροί σπουδαστές που δεν είχαν καμιά στρατιωτική εμπειρία άρχισαν να γυμνάζονται και να εκπαιδεύονται στην χρήση των όπλων και της λόγχης. Εκτός από πεζικό τμήμα, δημιουργήθηκε και ιππικό, με δαπάνες του Ηγεμόνα Μιχαήλ Σούτσου. Μετά το πέρας της εκπαιδεύσεως των Ιερολοχιτών, οργανώθηκε μεγαλοπρεπής τελετή ορκωμοσίας τους στο ναό της πόλης. Ο Αρχηγός, Αλέξανδρος Υψηλάντης μίλησε με ενθουσιασμό και τους παρέδωσε τη Σημαία του Λόχου. Στη συνέχεια παρήλασαν τραγουδώντας ένα πολεμικό θούριο, το οποίο είχε γράψει προ 20ετίας ο Αδαμάντιος Κοραής, για την «Ταξιαρχία των Ακροβολιστών της Ανατολής», των Ελλήνων δηλαδή που πο56 Περιπλους

λεμούσαν με τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη στην Αίγυπτο. Το ίδιο εμβατήριο μαζί με το θούριο του Ρήγα τραγουδούσαν και κατά τη μάχη που έδωσαν στο Δραγατσάνι. Η πρώτη μεγάλη μάχη που επιλέγει να δώσει ο Υψηλάντης, είναι στην κωμόπολη του Δραγατσανίου, όπου είναι εγκατεστημένη ισχυρή τουρκική φρουρά. Μετά από μία τριήμερη δύσκολη πορεία κάτω από πολύ κακές καιρικές συνθήκες, ο Ιερός

Λόχος φτάνει απέναντι από το Δραγατσάνι όπου στρατοπεδεύει. Οι Ιερολοχίτες, με επικεφαλής τον Νικόλαο Υψηλάντη, πολέμησαν ηρωικά και έγραψαν μια ένδοξη σελίδα στη νεοελληνική ιστορία. Όμως μέσα στα λάθη και τις ατυχίες, αλλά και κάποιες προδοτικές ενέργειες εκείνης της επιχειρήσεως, υπέστησαν σημαντικές απώλειες. Είκοσι πέντε αξιωματικοί και 180 Ιερολοχίτες έπεσαν νεκροί, ενώ 37 αιχμαλωτίστηκαν και στάλθηκαν στο Βουκουρέστι κι από εκεί στην Κωνσταντινούπολη, όπου αποκεφαλίστηκαν. Στη κρίσιμη στιγμή της μάχης έφτασε ο Γεωργάκης Ολύμπιος, ο σημαντικότερος στρατιωτικός ηγήτορας του στρατεύματος του Υψηλάντη, ο οποίος διέσωσε τους υπόλοιπους, 136 συνολικά, μεταξύ των οποίων και ο αρχηγός τους Νικόλαος Υψηλάντης και ο υπασπιστής του Ιερού Λόχου Αθανάσιος Τσακάλωφ. Διέσωσε επίσης τη σημαία του Λόχου από το σημείο όπου είχε πέσει ο σημαιοφόρος. Παλιός αρματολός στον Όλυμπο ο Γιωργάκης, είχε βοηθήσει τους Σέρβους στην επανάστασή τους του 1799, είχε πολεμήσει τους Τούρκους το 1805 στο πλευρό των Ρώσων –οι οποίοι του απένειμαν τον βαθμό του συνταγματάρχη– ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρείας από τους πρώτους και είχε χριστεί από τον Υψηλάντη αρχηγός του στρατού στη Βλαχία, πριν ακόμη ξεσπάσει η Επανάσταση. Μαζί του και ο Ιωάννης Φαρμάκης, οπλαρχηγός από τη Δυτική Μακεδονία. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κατέφυγε στο Ρίμνικο, όπου συνέταξε την τελευταία διαταγή του στις 8 Ιουνίου 1821, με την οποία στιγμάτισε την προδοσία του πολιτικού και στρατιωτικού του επιτελείου και εξήρε την αυτοθυσία του Ιερού Λόχου: «Σεις δε σκιαί των γνησίων Ελλήνων και του Ιερού Λόχου, όσοι προδοθέντες επέσατε θύματα δια την ευδαιμονίαν της πατρίδος, δεχτήτε δι’ εμού τας ευχαριστήσεις των ομογενών σας!» Στο κοιμητήριο του Δραγατσανίου στη Ρουμανία υπάρχει το Μνημείο των Πεσόντων Ιερολοχιτών. Των νέων οι οποίοι είχαν αφήσει τις σπουδές τους και την ασφάλεια των ευρωπαϊκών πόλεων, για να πολεμήσουν για μία ανεξάρτητη Ελλάδα. Σε μίμηση αυτού του Ιερού Λόχου του Δραγατσανίου προτρέπει ο Ανδρέας Κάλ-

βος στο ωραιότατο ποίημά του ΕΙΣ ΤΟΝ ΙΕΡΟΝ ΛΟΧΟΝ, που ξεκινά με τον πολύ γνωστό στίχο: Ας μη βρέξει ποτέ το σύννεφον, και ο άνεμος σκληρός ας μή σκορπίση το χώμα το μακάριον που σας σκεπάζει. Στο ποίημα αυτό ο Κάλβος καταλήγει, στις δύο τελευταίες στροφές του (την 13η και την 14η), αναφερόμενος σε κάθε μελλοντική μητέρα η οποία «θέλει φέρειν τα τέκνα της, και δακρυχέουσα θέλει την ιεράν φιλήσειν κόνιν και ειπείν: τον ένδοξον Λόχον, τέκνα, μιμήσατε, Λόχον Ηρώων. Μιμήσατε Λόχον Ηρώων! Στη διάρκεια των δεκαετιών που ακολούθησαν πολλοί νέοι θέλησαν να μιμηθούν τον Λόχον Ηρώων.

ΙΕΡΟΣ ΛΟΧΟΣ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ (1877)

Στις 24 Απριλίου 1877, η Ρωσία κηρύσσει τον πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έχοντας στο πλευρό της αρκετά βαλκανικά κράτη. Η ελληνική κυβέρνηση αντιδρά με καθυστέρηση, όμως οι Έλληνες βρίσκονται σε αναβρασμό βλέποντας τον πόλεμο αυτό μια ευκαιρία για να ελευθερωθούν οι υπόδουλοι Έλληνες της Θεσσαλίας, Ηπείρου και Μακεδονίας. Έτσι, τον Ιούλιο του 1877 γεννιέται από κάποιους η ιδέα της αναβίωσης του ιστορικού Ιερού Λόχου της Θήβας με στόχο την συμμετοχή του στον αναμενόμενο απελευθερωτικό αγώνα. Η ιδέα βρήκε υποστηρικτές στη Θήβα και έγινε πραγματικότητα, ενώ το σθένος και ο πατριωτικός ενθουσιασμός των Θηβαίων σύντομα επηρέασε και άλλους Έλληνες, δημιουργώντας αντίστοιχους Ιερούς Λόχους, όπως αυτόν της Λαμίας ή των φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά και αυτού της Πάτρας με την ονομασία «Αχαϊκός Λόχος». Στις 21 Ιανουαρίου 1878 πραγματοποιείται η είσοδος των ελληνικών στρατευμάτων στη Θεσσαλία και πέντε μέρες αργότερα ο Ιερός Λόχος αναχωρεί από τη Θήβα. Λαμβάνει μέρος στις μάχες στον Πλάτανο, στα Φάρσαλα και στον Δομοκό, σε έναν μάταιο όμως αγώνα, αφού την ίδια περίοδο υπεγράφετο ανακωχή μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν επιθυμούσαν την συνέχιση του πολέμου.

ΙΕΡΟΣ ΛΟΧΟΣ ΚΡΗΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ

Το μήνυμα του Ιερούν Λόχου άκουσαν στις αρχές του 20ου αιώνα οι νέοι της Κρήτης. Το 1912 η Κρήτη βρίσκεται υπό καθεστώς ημιαυτονομίας. Ο πόθος για ένωση με τη μητέρα Ελλάδα μεγάλος. Ήδη στη δεκαετία που είχε προηγηθεί οι νέοι της Κρήτης είχαν δώσει το «παρών», στον Μακεδονικό Αγώνα. Ήταν το μεγαλύτερο τμήμα εθελοντών. Ξεπέρασαν τις τρεις χιλιάδες. Απ’ αυτούς, 700 δεν γύρισαν ποτέ στη μεγαλόνησο. Έμειναν στην μακεδονική γη. Τον Σεπτέμβριο του 1912 κηρύχθηκε γενική επιστράτευση στην Κρήτη, μία ημέρα μετά την κήρυξή της στην Ελλάδα. Πέρα, όμως, από τους στρατεύσιμους Κρήτες υπήρξαν και εκατοντάδες άλλοι, οι οποίοι έσπευσαν να καταταγούν ως εθελοντές. Μεταξύ αυτών πολλοί φοιτητές, αλλά και τελειόφοιτοι μαθητές του Γυμνασίου. Με

την παρέμβαση των αξιωματικών του Ελληνικού Στρατού που βρισκόντουσαν στην Κρήτη, συγκροτήθηκε εθελοντικό σώμα από σπουδαστές και φοιτητές «οίτινες και πειθαρχικοί θα είναι ως ήσαν εις τα σχολεία και Πανεπιστήμιά των, αλλά γνωρίζουν και την αυτοθυσία και τον ηρωϊσμόν του λόχου του Δραγατσανίου και θα μιμηθούν τούτον έχοντες ως σημαίαν την σφραγίδαν που παρηγγέλθη η κατασκευή της…». Οι Κρήτες φοιτητές έδωσαν στο λόχο τους την επωνυμία «Ιερός Λόχος Φοιτητών Κρητών-Δραγατσάνιον», ο οποίος ως έμβλημά του είχε μια νεκροκεφαλή με δύο μηριαία οστά χιαστί, σημεία της αυτοθυσίας που έπρεπε να δείχνουν κατά τη διάρκεια των μαχών. Ο Λόχος τους αριθμούσε 240 τρατιώτες και 27 βαθμοφόρους Μετά από προσπάθειες και διευθετήσεις ήρθε και η προσωπική παρέμβαση του Πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου, «δι’ ης αγγέλλεται αυτοίς ότι επετράπη δια Β. Διατάγματος η κατάταξις εθελοντών. Κατόπιν τούτου απεφασίσθη όπως οι δηλώσαντες συμμετοχήν δια την Φοιτητικήν φάλαγγα μεταβώσι εις Αθήνας και καταταχθώσιν εις τον Ελληνικόν στρατόν εν σώματι.» Ο Ιερός Λόχος των Κρητών έλαβε μέρος στο μέτωπο της Ηπείρου και την απελευθέρωση των Ιωαννίνων και αργότερο, κατά τον Δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο, στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη.

ΙΕΡΟΣ ΛΟΧΟΣ του Β’ ΠΠ

Την προτροπή του Κάλβου την άκουσαν 130 χρόνια αργότερα οι νεαροί αξιωματικοί και ευέλπιδες, που θέλησαν να συνεχίσουν τον αγώνα, μετά την κατάληψη της χώρας από τις δυνάμεις του Άξονα. Το μαρτυρεί το θούριο του Λόχου που τελειώνει με αναφορά στο Δραγατσάνι: Παράδειγμα το Δραγατσάνι ας είναι για μας φωτεινό και άλλων ηρώων αγώνες, για τον Λόχον μας τον Ιερό.

Εκεί στη Μέση Ανατολή, μέσα σε εποχές δύσκολες, περίεργες, αλλόκοτες ίσως, με οξυμένα τα μίση και τα πάθη, συγκρότησαν τον Ιερό Λόχο. Με ηγήτορα τον θρυλικό συνταγματάρχη Χριστόδουλο Τσιγάντε έγραψαν σελίδες δόξας, στη Βόρεια Αφρική, μαχόμενοι στο πλευρό των συμμαχικών στρατευμάτων και στη συνέχεια απελευθερώνοντας ένα προς ένα τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Μια χούφτα άνθρωποι αποφασισμένοι, με περίσσευμα ψυχής και σθένους, δεν δίστασαν να αφήσουν στην άκρη τους βαθμούς τους και να προσφέρουν τους εαυτούς τους, ως απλοί στρατιώτες. Τις τάξεις τους πύκνωσαν στη συνέχεια και άλλοι αξιωματικοί και οπλίτες. Πολέμησαν κάτω από αντίξοες συνθήκες, ριψοκινδύνεψαν σε παράτολμες αποστολές, τόλμησαν εκεί που η λογική έλεγε ξεκάθαρα «όχι» και τα κατάφεραν, αντλώντας δύναμη και πίστη από τους ένδοξους προγόνους τους των Ιερών Λόχων. Αυτός ο νεότερος στην ελληνική Ιστορία, Ιερός Λόχος υπήρξε μάλλον ευτυχέστερος των προηγουμένων. Διότι είδε τις προσπάθειες και τους αγώνες του να δικαιώνονται, να φέρουν αποτέλεσμα. Την ελευθερία της υπόδουλης Πατρίδας.

Η ιδέα του Ιερού Λόχου εμπεριέχει όλα εκείνα τα υπέροχα, τα μεγάλα, τα μοναδικά, τα ηρωικά, τα εξωπραγματικά πολλές φορές. Που όμως είναι ευεξήγητα για όσους γνωρίζουν σε βάθος την ιδιοσυγκρασία, το φιλότιμο και τη «φτιασιά του Έλληνα. Το χρέος προς την Πατρίδα υπήρξε διαχρονικά η κινητήρια δύναμη των Ιερολοχιτών, οδηγός τους και φάρος στον αγώνα τους. Οι εποχές αλλάζουν, οι άνθρωποι αλλάζουν, οι προτεραιότητες της καθημερινής ζωής αλλάζουν, το χρέος όμως προς την Πατρίδα παραμένει ίδιο, αναλλοίωτο και φοβερό. Όλα έπονται όταν οι στιγμές καλούν σε υπηρέτηση αυτού του χρέους. Αξίζει να σημειωθεί ότι η διαχρονική ιδέα του Ιερού Λόχου και η φλόγα της προσφοράς που εκφράζει, δεν έπαψε να υπάρχει και συντηρείται. Την διατηρεί σήμερα αναμμένη ένας επίλεκτος σχηματισμός, επιπέδου ταξιαρχίας, του Ελληνικού Στρατού. Είναι η 13η Διοίκηση Ειδικών Επιχειρήσεων η οποία φέρει την ονομασία «Ιερός Λόχος», αντλώντας δύναμη από το παράδειγμα των προγενεστέρων Ιερολοχιτών. Εκεί φυλάσσεται και η σημαία του τελευταίου Ιερού Λόχου. Περιπλους 57

Η Ελληνική Υποψηφιότητα για το «Σύνολο των Μελών της WISTA Hellas» κερδίζει το Βραβείο της WISTA International «Προσωπικότητα για το 2015»! «Μαζί είμαστε πιο δυνατές – WISTA Hellas”, αντήχησε στην αίθουσα και τα αυτιά των εκπροσώπων των επιμέρους εθνικών WISTA που συμμετείχαν στην Ετήσια Γενική Συνέλευση του Σωματείου που έλαβε χώρα την 7 Οκτωβρίου στην Τουρκία, φιλοξενούμενη φέτος από τη WISTA Τουρκία, μετά το πέρας της παρουσίασης μέσω video με την οποία ολοκληρώθηκε η υποστήριξη της Ελληνικής πρότασης για το Βραβείο WISTA PERSONALITY OF THE YEAR 2015 AWARD και η οποία οδήγησε στην καθοριστική ψήφο υπέρ του «Συνόλου των Μελών» της WISTA Hellas. H παρουσίαση μέσω video εστίασε στο πώς συλλογική δουλειά, προσπάθεια, κινητήριος δύναμη και επιτεύγματα όλων των μελών της WISTA Hellas, από όλους τους τομείς της ναυτιλίας και παρά τις οικονομικές δυσκολίες στην Ελλάδα αυτόν τον τελευταίο δύσκολο χρόνο, οδήγησαν σε αυξανόμενη ανάπτυξη και ευκαιρίες εντός και εκτός του δικτύου της WISTA. To video έδειξε εικόνες από τις δύσκολες αυτές στιγμές για την Ελλάδα ενώ παράλληλα ανέτρεξε μέσα από φωτογραφίες και στιγμιότυπα μελών να παραλαμβάνουν βραβεία αναγνωρισμένου κύρους, να δίνουν συνεντεύξεις, να μιλούν ως ειδικοί του είδους τους, να ηγούνται προγραμμάτων φιλικών προς το περιβάλλον, να οργανώνουν ναυτιλια-

κά συνέδρια καθιστώντας έτσι το Σωματείο ως πρότυπο, υπόδειγμα υψηλού επιτεύγματος, ισχυρή ‘φωνή’ της ναυτιλίας, πληρώντας όλα τα κριτήρια για το βραβείο αυτό. Η χρονιά αυτή σηματοδοτεί την πρώτη φορά από τη θέσπιση του Βραβείου το 2006 όπου αυτό αποδίδεται σε μία Εθνική WISTA αντί σε μία μεμονωμένη προσωπικότητα. Αφού παρέλαβε το βραβείο, η Πρόεδρος της WISTA Hellas, Αγγελική Χάρτμαν, δήλωσε με μεγάλη συγκίνηση και πλαισιωμένη από τα λοιπά Μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου της WISTA Hellas και Συνέδρους ότι «Με ιδιαίτερη χαρά και υπερηφάνεια μοιραζόμαστε μαζί με τα μέλη μας το Βραβείο WISTA ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ 2015». Η κυρία Χάρτμαν ακούστηκε επίσης να εξηγεί στο εν λόγω video ότι αυτό που είναι μοναδικό είναι το πώς «σε ταραχώδεις στιγμές, η WISTA Hellas συνέχισε να κάνει αυτό που έκανε πάντα, μέρα με την ημέρα, ήτοι να συνεχίζει να δικτυώνεται, να δουλεύει προς τη δημιουργία ευκαιριών παρά τις δυσκολίες.. ότι η ίδια η ταυτότητα της WISTA Hellas ήταν πάντα αυτό που έκανε τη διαφορά». Η υποψηφιότητα ήταν πράγματι μοναδική καθώς ήταν η πρώτη φορά που δεν προτάθηκε κάποια συγκεκριμένη προσωπικότητα. Η δήλωση υπέρ της υποψηφιότητας που κατατέ-

Η Πρόεδρος της WISTA International, Karin Orsel, με την Πρόεδρο της WISTA Hellas, Αγγελική Χάρτμαν, με το Βραβείο. Στο βάθος, μέλη της Ελληνικής αποστολής. 58 Περιπλους

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ θηκε εξηγούσε «Πηγαίνοντας πέρα από τα καθιερωμένα κριτήρια, νιώσαμε την ανάγκη να κάνουμε γνωστά στο ευρύτερο δίκτυο της WISTA τα σημαντικά επιτεύγματα της WISTA Hellas απο την ίδρυσή της και ότι στέκεται ως μία φωνή εκπροσωπώντας 220 από τις πλέον δυναμικές, αποφασιστικές, ενεργητικές, προοδευτικές, ανοιχτόμυαλες και σκληρά εργαζόμενες γυναίκες της χώρας, που αποτελούν μέρος της πιο ισχυρής ναυτιλιακής κοινότητας στον κόσμο. Όσο για εμάς, δεν υπήρξαν ‘ναι’ ή ‘οχι’, δημοψηφίσματα και δημοσκοπήσεις, μόνο σκληρή δουλειά, αφοσίωση και συναδελφικότητα, με όραμα και έμπνευση να ανταπεξέλθουμε και να ξεπεράσουμε τη θύελα των ημερών». Με αυτά τα λόγια, η WISTA Hellas

υποστήριξε την υποψηφιότητά της ξεκαθαρίζοντας ωστόσο ότι σκοπός δεν ήταν η νίκη αλλά το να πραγματοποιήσει μια τέτοια δήλωση σε μια τόσο κρίσιμη στιγμή για την ιστορία της Ελλάδας. Η σπουδαιότητά της δήλωσης αυτής αναγνωρίστηκε από την πλειοψηφία των εθνικών WISTA που ψήφισαν υπέρ της Ελλάδας έχοντας απέναντί της άλλες έξι πολύ ισχυρές υποψηφιότητες, αυτές της Αργεντινής, Ιταλίας, Νιγηρίας, Νορβηγίας, Ελβετίας και του Ηνωμένου Βασιλείου. Φυσικά, η Ελληνική αποστολή, αποτελούμενη από περίπου 35 μέλη, βαθύτατα συγκινημένη από το video και, βέβαια το Βραβείο, συγκεντρώθηκαν κοντά στην Πρόεδρο και το Διοικητικό Συμβούλιο και πανηγύρισαν τη νίκη!

Πάνω: Η Πρόεδρος της WISTA Hellas, Αγγελική Χάρτμαν, με μέλη που συμμετείχαν στη Συνέλευση μαζί με το Βραβείο. Κάτω: Μέλη της Ελληνικής αποστολής

Περιπλους 59

Βαγγέλης Αθηναίος

Την Πέμπτη 13 Αυγούστου, παραμονές της Κοίμησης της Θεοτόκου, έφυγε από κοντά μας Ο Πρόεδρος του Πειραϊκού Συνδέσμου, εκλεκτός φίλος και μέλος του Μουσείου, Βαγγέλης Αθηναίος. Γνωστός στους παλιούς Πειραιώτες από την ενασχόλησή του στα εκπαιδευτήρια Saint Paul, αλλά και από πολλές λογοτεχνικές του αναζητήσεις με ομιλίες, άρθρα, βιβλία και δοκίμια. Ένας από εκείνους τους ανθρώπους που γνώριζε τον Πειραιά σαν την παλάμη του χεριού του και όταν τύχαινε να περπατά στην πλατεία Κοραή σηκώνονταν από τα παρακείμενα μαγαζιά και τις καφετέριες να τον χαιρετήσουν με σεβασμό και αγάπη. Άνθρωποι που τον ήξεραν, που τον είχαν συναντήσει, ή δεν τον γνώριζαν προσωπικά και είχαν απλά ακούσει μια του ομιλία, ή είχαν διαβάσει κάποιο κομμάτι δικό του, δημοσιευμένο σε τοπική εφημερίδα ή στον «Περίπλου». Γνωστός ο Βαγγέλης κι από την παλιά εποχή της ενασχόλησής του με τον προσκοπισμό. Ήταν αρκετοί αυτοί που μου είχαν πει, ότι σε κάποιους αμνημόνευτους χρόνους στο παρελθόν ο Βαγγέλης υπήρξε ο «Ακέλας» τους. Προερχόταν από το Νέο Φάληρο, όχι τη σημερινή πολύβουη γειτονιά του Πειραιά, αλλά το παλιό ρομαντικό, χωρισμένο από την πόλη, προάστιο, του Ξενοδοχείου «Ακταίον» που αποτελούσε το σήμα κατατεθέν της κοσμοπολίτικης μικρής και κομψής λουτρόπολης, περιοχής ψυχαγωγίας και περιπάτου όλων των απανταχού της Αττικής νεαρών και νεανίδων της εποχής. Η όμορφη κυκλική παραλία του προαστίου έβριθε, τότε, από λουομένους όλων των ηλικιών που κατέβαιναν στο Φάληρο να δροσιστούν στα πεντακάθαρα νερά του Σαρωνικού. Συγχρόνως όμως η παραλία φιλοξενούσε και ανθρώπους της θάλασσας που με τον καθημερινό τους μόχθο έβγαζαν το μεροκάματό τους αρμυρισμένο από τη θάλασσα και τον ιδρώτα του κορμιού τους. Ο Βαγγέλης πριν λίγο σχετικά χρόνο, είχε αποθανατίσει εκείνη την εποχή του Νέου Φαλήρου με το βιβλίο του «Καπετάν Αντρέας Ζέππος». Εκτός από τον κυρίαρχο χαρακτήρα του ιδιότυπου Μικρασιάτη ψαρά, τον οποίον ο Βαγγέλης είχε γνωρίσει σαν παιδί και έφηβος αγκυροβολημένο στην φαληρική ακτή μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, να

καλάρει και να μαζεύει τα δίχτυα του πλημμυρισμένα από τη γνωστή φαληριώτικη μαρίδα, ο Βαγγέλης είχε καταθέσει στο βιβλίο μια πολύ σημαντική και αξιόλογη λαογραφική έρευνα σχετικά με το Νέο Φάληρο εκείνης της εποχής. Ο συμβολισμός της ξαφνικής αναχώρησης του Βαγγέλη για το αιώνιο ταξίδι τις παραμονές της Κοίμησης της Θεοτόκου, μου άφησε μέσα μου, μαζί με την πίκρα του χωρισμού, μια αίσθηση θαυμασμού για τον αγαπητό φίλο. Ένιωσα σαν ο θαυμάσιος άνθρωπος να είχε μια ξεχωριστή μεταχείριση από την «Πλατυτέρα των Ουρανών» που τον πήρε κοντά της σε τέτοιο χρόνο ώστε να του διασφαλίσει «Χριστιανά τα τέλη της ζωής, ανώδυνα, ανεπαίσχυντα (κυρίως) και ειρηνικά». Εάν αυτό δεν είναι «ξεχωριστή μεταχείριση» τότε τι είναι ;;; Αγαπητέ Βαγγέλη Είμαι βέβαιος πως λαμβάνοντας γνώση για τούτες τις λίγες γραμμές του περιοδικού, εκεί στη γειτονιά των Αγγέλων που βρίσκεσαι, θα χαμογελάς με τα συναισθήματα που μας δημιουργεί ο χωρισμός σου. Ίσως κιόλας να τις σχολιάζεις καλοσυνάτα με τον «Καπετάν Αντρέα Ζέππο» με τον οποίον θα κάνεις ασφαλώς παρέα, δείγματα κι οι δυό σας μιας εποχής που ζει στις αναμνήσεις μας από τις δικές σου, κυρίως, διηγήσεις. Καλό κατευόδιο αγαπητέ φίλε Βαγγέλη. Οι φίλοι σου, οι αναγνώστες σου, οι θαυμαστές σου θα σε θυμόμαστε για όσο υπάρχουμε. Γιάννης Παλούμπης

Μαριλένα Λασκαρίδη

τις 6 Αυγούστου έφυγε από κοντά μας η Μαριλένα Λασκαρίδη, Αντιπρόεδρος και συγχρόνως ψυχή και κινητήρια δύναμη, του Ιδρύματος «Αικατερίνης Λασκαρίδη». Υπήρξε ξεχωριστή φίλη του Μουσείου μας και πολύ αγαπητή προσωπική φίλη. Μια πραγματική «Κυρία». Τίποτε δεν προοιωνιζόταν τον ξαφνικό και πρόωρο χαμό που έπληξε σαν κεραυνός εν αιθρία το οικογενειακό, αλλά και το ευρύτερο φιλικό περιβάλλον της οικογένειας Λασκαρίδη. Όλα φάνταζαν αίσια για την Μαριλένα. Οικογενειακή κατάσταση, παιδιά, εγγόνια. Στην αρχαία Ελληνική μυθολογία υπάρχουν σκόρπιοι υπαινιγμοί που κάνουν λόγο για τον φθόνο των Θεών προς εκείνους τους θνητούς, στους οποίους η τύχη ή η προσωπική ικανότητα χαρίζουν απλόχερα τα δώρα τους. Ο ίδιος Θεϊκός φθόνος αποτελεί το βασικό αίτιο πολλών αρχαίων ελληνικών τραγωδιών. Αν πράγματι αυτό είναι αλήθεια, τότε ασφαλώς η Μαριλένα θα ήταν το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα που θα επέσυρε τη ζήλεια των Θεών εναντίον της, λόγω ακριβώς της ευτυχισμένης ζωής που απολάμβανε μέσα στο οικογενειακό και το ευρύτερο επαγγελματικό της περιβάλλον. Με την ενασχόλησή της στο Ίδρυμα «Αικατερίνη Λασκαρίδη» η Μαριλένα είχε μια πλούσια και πολυσχιδή δραστηριότητα στον εκπαιδευτικό και πολιτιστικό τομέα. Στις πολλές και ποικίλες δράσεις του Ιδρύματος η Μαριλένα έθετε την προσωπική της σφραγίδα και παντού διέκρινες την ευαισθησία της γυναικείας φύσης να αναδεικνύεται ακόμα και μέσα από αποφάσεις της επιστημονικής επιτροπής που λαμβάνονταν με το κύρος των πολλών συμμετεχόντων επιστημόνων. Παντού υπήρχε η παρουσία της Μαριλένας, διακριτική αλλά συνάμα και επιβλητική. Δυσαναπλήρωτο το κενό για το Ίδρυμα και ολοκληρωτικά μη αναπληρώσιμο για το στενό οικογενειακό περιβάλλον, αλλά και για όλους εμάς, που τη γνωρίσαμε, την αγαπήσαμε και ζήσαμε κάποιο, έστω μικρό, διάστημα μαζί της. Τώρα που γράφονται αυτές οι λίγες γραμμές το ξάφνιασμα του απροσδόκητου χαμού δεν έχει ακόμα καταλαγιάσει. Δεν

είναι εύκολο να συνειδητοποιήσεις τόσο γρήγορα πως απ’ τη μια στιγμή στην άλλη έπαψε η Μαριλένα να υπάρχει, να ζει και να κινείται ανάμεσά μας. Οι αναγνώστες του «Περίπλου» θα την έχουν επανειλημμένα αναγνωρίσει σε φωτογραφίες από διάφορες εκδηλώσεις είτε του Μουσείου είτε του Ιδρύματος. Μια γλυκειά, ανάερη, ευαίσθητη, διακριτική παρουσία την οποία διέκρινε η ευγένεια της ψυχής, που αντανακλούσε στην εξωτερική της συμπεριφορά. Αγαπητή μου φίλη Μαριλένα. Δεν ξέρω πια πώς να σε αποκαλώ και πώς να απευθύνομαι προς εσένα. Πιστεύοντας απόλυτα, όπως όλοι οι πιστοί του κόσμου, ότι με την εδώ ζωή σου έχεις ήδη κατακτήσει την αιώνια μακαριότητα και αθανασία, εύχομαι να είναι πλούσιο σε ανταμοιβές το μακρινό ταξίδι που ξεκίνησες τόσο ξαφνικά, ανάλογο των εξαιρετικών σου πράξεων και χαρακτηριστικών που καλλιέργησες στη γήινη ζωή σου. Εμείς οι συγγενείς και οι φίλοι σου δεν θα σε ξεχάσουμε όσο κι εμείς θα ζούμε. Καλό και ανέφελο ταξίδι. Αναστασία Αναγνωστοπούλου - Παλούμπη

Πάρις Κάλλιος

ε λύπη πληροφορηθήκαμε στις αρχές Σεπτεμβρίου 2015 τον αδόκητο θάνατο του εκλεκτού μας μέλους Πάρι Κάλλιου. Ήταν ναυπηγός και επί πολλά έτη Διευθυντής τεχνικών υπηρεσιών μεγάλων ναυτιλιακών εταιρειών του Λονδίνου. Αγαπημένη του ενασχόληση ήταν η κατασκευή μοντέλων πλοίων για την οποία είχε πλειστάκις διακριθεί. Φίλος καλός του αειμνήστου Αντιναύαρχου Κωνσταντίνου Παΐζη Προέδρου του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, είχε γίνει μέλος του μουσείου από το 1995 και είχε αναλάβει το πόστο του εφόρου των ναυτικών ομοιωμάτων. Είχε επισκευάσει και κατασκευάσει μοντέλα πολεμικών πλοίων τα οποία προσέφερε για τον εμπλουτισμό της συλλογής του.

Την περίοδο 2000-2003 ο Πάρις Κάλλιος έγινε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ναυτικού Μουσείου και με αυτή την ιδιότητα τό είχε εκπροσωπήσει στην διοργάνωση σημαντικών ναυτικών εκθέσεων στο εξωτερικό, συγκεκριμένα στη Νέα Υόρκη το 2002 και στο Αμβούργο το 2003. Το έργο που άφησε στο μουσείο και η γενικότερη παρουσίας του ως μέλος του Δ.Σ. εκτιμώνται ιδιαίτερα. Από αυτή τη στήλη απευθύνουμε τα θερμά μας συλυπητήρια στην οικογένεια και στους φίλους του. Αγαπητέ Πάρι καλό σου ταξίδι. Αναστασία Αναγνωστοπούλου - Παλούμπη Πρόεδρος ΝΜΕ

Βιβλία για τη θάλασσα στην ορεινή Αράχωβα Το νεοσύστατο Λαογραφικό Μουσείο Αράχωβας αποσκοπώντας στη διαφύλαξη, ανάδειξη και προβολή της τοπικής ιστορίας και πολιτιστικής κληρονομιάς και φιλοδοξώντας να αποτελέσει έναν ζωντανό πυρήνα πολιτισμού στη Βοιωτία, έχει θέσει ως προτεραιότητά του τη δημιουργία Βιβλιοθήκης.

ια τον εμπλουτισμό της νέας Βιβλιοθήκης στην Αράχωβα και με πρωτοβουλία της Διοικούσας Επιτροπής του εκεί Λαογραφικού Μουσείου, το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος προσέφερε για τον εμπλουτισμό της, πολλές από τις εκδόσεις του, προκειμένου να λειτουργήσουν ως πρεσβευτές της ελληνικής ναυτικής παράδοσης στο εκεί φιλαναγνωστικό κοινό. Αντιστοίχως, το Λαογραφικό Μουσείο Αράχωβας προσέφερε για τον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος τις σημαντικές ιστορικές και εκπαιδευτικές εκδόσεις του: 1. Γεώργιος Χαρίτος, Η μάχη της Αράχωβας υπό τον Στρατάρχη Γ. Καραϊσκάκη και οι συντελεσταί της (18-24 Νοεμβρίου 1826), Αθήνα 2001. 2. Γεώργιος Χαρίτος, Το ήθος , ο χαρακτήρας και οι κυριώτερες μάχες στις οποίες έλαβε μέρος ο στρατάρχης Γεώργιος Καραϊσκάκη. Δημοσίευσις νέων ονομάτων αγωνιστών του 1821 που έλαβαν μέρος στη μάχη της Αράχωβας υπό τον Γ. Καραϊσκάκη. Αθήνα 2004 3. Ευάγγελος Νικολιδάκης, Καλή Γ. Λούσκου, Η μάχη της Αράχωβας, 18-24 Νοεμβρίου 1826. Αράχωβα 2000. (2 αντίτυπα) 4. Ευάγγελος Νικολιδάκης, Καλή Γ. Λούσκου, Το πανηγυράκι της

62 Περιπλους

Αράχωβας και η Ελληνική Παράδοση. Μελέτη του τραγουδιού και των εθίμων . Αράχωβα 2006 5. Αθάνασιος Χρήστο, Γεώργιος Π. Κρέμος: Ένας κορυφαίος Αραχωβίτης Ιστορικός. Αθήνα 2005 6. Παναγιούλα Ανάγνου, Τα παραμύθια της Αράχωβας. Αραχωβίτικες παραδόσεις. Αθήνα 1999. 8. Παναγιώτης Στριμπής, Η ιστορία της Αράχωβας και του πολιούχου της Αγίου Γεωργίου. Αράχωβα 1966. 9. Αράχωβα, η Νύφη του Παρνασσού (φωτογραφικό λεύκωμα) Με σκοπό να μην επιβαρυνθεί οικονομικά κανένα από τα δύο πολιτιστικά ιδρύματα, για την πραγματοποίηση της δωρεάς ο Δρ. Αρχαιολογίας κος Ιωάννης Φάππας, μέλος της Διοικούσας Επιτροπής του Λαογραφικού Μουσείου Αράχωβας, είχε την ευγενή καλοσύνη να επιμεληθεί προσωπικά της σχετικής μεταφοράς. Παράλληλα δόθηκε η υπόσχεση να υπάρχει συνεχή ενημέρωση για τις νέες δράσεις που προγραμματίζουν τα δύο μουσεία, ώστε να διερευνηθούν δυνατότητες συνεργασιών. Από αυτή τη στήλη ευχαριστούμε θερμά την Διοικούσα Επιτροπή του Λαογραφικού Μουσείου Αράχωβας για την δωρεά, την πρωτοβουλία και ευχόμαστε καλή ευόδωση των σκοπών του ιδρύματος.

Λαγαναίων Πολιτεία ΧαράλαμποΣ ΓεωργόπουλοΣ

ην 16η Αυγούστου στο χωριό Λαγανά Ηλείας έλαβε χώρα η παρουσίαση του βιβλίου του Μπάμπη Γεωργόπουλου: «Λαγαναίων Πολιτεία» Όπως είναι φυσικό και ευνόητο ο συγγραφέας ο ίδιος είναι γεννημένος στον Λαγανά και έτσι καταπιάστηκε να γράψει την ιστορία του χωριού από χρονικό σημείο βαθιά στο παρελθόν το αρχαιότερο που μπόρεσε να εντοπίσει στοιχεία. Κατ’ ουσίαν πρόκειται για την ιστορία της ίδιας της Ηλείας καθώς ξεφυλλίζοντας το βιβλίο παρελαύνουν μέσα από τις σελίδες του οι διάφοροι κατακτητές της περιοχής μετά την πτώση του Βυζαντίου, Φράγκοι και Οθωμανοί. Όλοι όσοι πέρασαν άφησαν το αποτύπωμά τους σε τοπωνύμια, φρούρια, τοποθεσίες κλπ. Ο κ. Γεωργόπουλος δεν περιορίσθηκε στο ιστορικό μόνο μέρος, αλλά παρέθεσε και στοιχεία εξέλιξης χαρακτηριστικών οικογενειών του Λαγανά με φωτογραφίες προγόνων που φτάνουν μέχρι τις μέρες μας, στους σημερινούς ζώντες επιγόνους, που

είτε ζουν ακόμα στο χωριό ή έχουν εγκατασταθεί σε άλλο σημείο της χώρας. Οφείλονται έπαινοι στον συγγραφέα διότι η δουλειά του επιτεύχθηκε με διάθεση σημαντικού χρόνου, με κόπο και με ασκητική προσήλωση στη συγκέντρωση και κατάταξη των διαφόρων στοιχείων από αρχεία, βιβλιοθήκες, ληξιαρχεία ακόμα και από προσωπικές επαφές με επιγόνους Λαγαναίων διεσπαρμένους σε όλη την επικράτεια. Παράλληλα θα πρέπει να επισημανθεί ότι προσπάθειες σαν κι αυτή του κ. Γεωργόπουλου καταγράφουν τις μικρές λαογραφικές αφηγήσεις σαν μικρές ψηφίδες που όλες μαζί στο σύνολό τους συνιστούν τη λαογραφική ιστορία της πατρίδας μας. Παρευρεθήκαμε προσωπικά στην παρουσίαση του βιβλίου στο πνευματικό κέντρο του Λαγανά καθώς καταγόμαστε από το συγκεκριμένο χωριό. Μας έγινε μάλιστα η τιμή να μας επιτραπεί να πούμε δυο λόγια, λίγα μόλις μέτρα μακρύτερα από τον τόπο που έζησε ο παππούς και γεννήθηκε ο πα-

τέρας μας. Η συγκίνησή μας ήταν μεγάλη και ευχαριστούμε τον κ. Γεωργόπουλο για τον κόπο που κατέβαλλε και το πόνημα που παρήγαγε. Αναστασία Αναγνωστοπούλου - Παλούμπη

«Ήρθαν τα καράβια τα Ζαγοριανά» Συγγραφείς: ΑλεξάνδροΣ ΚαπανιάρηΣ, ΝίκοΣ ΤσούκαΣ

φύση του εδάφους της χώρας με τις χιλιάδες νησιά και τις δύσβατες στεριανές οδεύσεις ευνόησε από την αρχαιότητα τη σύνδεση των τόπων και την ανταλλαγή των προϊόντων δια θαλάσσης. Οι Έλληνες έκαναν αρχή με μικρά ακτοπλοϊκά σκάφη για τη διεξαγωγή του ακτοπλοϊκού ανταλλακτικού, κυρίως, εμπορίου μεταξύ των νησιών και των ακτών του ηπειρωτικού κορμού της Ελλάδας και της Μικράς Ασίας. Οι μικρές αυτές θαλάσσιες διαδρομές επεκτάθηκαν προς την κεντρική και Δυτική Μεσόγειο και τη Βόρεια Ευρώπη και σταδιακά επεκτάθηκαν σε πιο μακρινούς προορισμούς. Το ίδιο αυτό μοτίβο ανάπτυξης επαναλαμβάνεται σε όλες τις φάσεις της ιστορικής διαδρομής του ελληνικού Έθνους είτε οι διαδρομές γίνονταν με κουπιά, με πανιά, ή με ατμό. Είναι αξιοσημείωτο ότι σ’ αυτό το επαναλαμβανόμενο σχέδιο κοινωνικής συγκρότησης αναδεικνύονται ως ναυτότοποι περιοχές που δεν έχουν πολύ προβληθεί όπως οι κλασικοί ναυτότοποι του Αιγαίου και του Ιονίου, Ύδρα. Σπέτσες, Ψαρά, Χίος, Κάσος, Κεφαλονιά, Μεσολόγγι, Γαλαξίδι, κλπ, κλπ. Έτσι μπορεί να μην προκάλεσε μεγάλη έκπληξη η προβολή της Μαγνησιακής ιστιοφόρου ναυτιλίας, σίγουρα όμως προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον καθώς ξεδιπλωνόταν η ιστορία ενός ακόμα ναυτότοπου της χώρας 64 Περιπλους

μας που άνθισε επί τρεις περίπου αιώνες και δημιούργησε μια ακόμα ναυτική παράδοση που αποτυπώθηκε σε όλο τον λαϊκό πολιτισμό της περιοχής. Αποτυπώθηκε στα δημοτικά τραγούδια, στις αφηγήσεις των παλαιών ναυτικών που υπηρέτησαν αυτό τον κλάδο της ναυτιλίας, στη λαϊκή ζωγραφική, στους τσεβρέδες που κεντούσαν οι κοπέλες περιμένοντας υπομονετικά στη στεριά να γυρίσουν οι σύζυγοι, οι γιοι, οι αγαπημένοι, ακόμα αποτυπώθηκε και στα ασημένια τάματα των εικονισμάτων στα γραφικά ξωκλήσια με χαραγμένα τα μπρικογόλετα, τα μύστικα, τα μπάρκα και όλα τα λοιπά σκαριά της λαϊκής ναυπηγικής παράδοσης. Όλο αυτό το υλικό συγκέντρωσαν ο Αλέξανδρος Καπανιάρης υποψήφιος Δόκτωρ του Πανεπιστημίου Αιγαίου και ο Νίκος Τσούκας Γενικός Γραμματέας της «Μαγνήτων Κιβωτού» το κατέταξαν και το κατέγραψαν στον καλαίσθητο τόμο: «Ήρθαν τα καράβια τα Ζαγοριανά» που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά τη 2α Φεβρουαρίου 2015 στο αμφιθέατρο του Τεχνικού Επιμελητηρίου Βόλου. Μέσα από προφορικές μαρτυρίες, βιβλιογραφικές αναφορές, πρωτογενή έρευνα, εικαστικές αποτυπώσεις, φωτογραφίες και άλλα πολύτιμα τεκμήρια σκιαγραφείται η ναυτική και εμπορική ιστορία της περιοχής του Πηλίου που εκτείνεται από το Κεραμίδι (Καμάρι), την Π. Μιτζέλα, το Πουρί, τη Ζα-

γορά (Χορευτό), έως την Νταμούχαρη και τον Αη Γιάννη. Μια εξαιρετική εργασία δουλεμένη με το μεράκι των συγγραφέων της που συγκέντρωσαν το υλικό με ιερή επιμέλεια και προσήλωση στην παρουσίαση των τοπικών ιδιαιτεροτήτων της τοπικής Πηλιορίτικης ναυτιλίας. Για τους αναγνώστες του «Περίπλου» και τα μέλη του Μουσείου, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα κεφάλαιο του βιβλίου, γραμμένο από τον αείμνηστο Καπετάν Τάσο Τζαμτζή, τον κατ’ εξοχήν ιστορικό της εμπορικής μας Ναυτιλίας και παλιό μέλος του Δ.Σ. του Μουσείου μας. Ιωάννης Παλούμπης

Δωρεές βιβλίων & περιοδικών Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης. Το έπος 1940-41: Φως στην ιστορική αλήθεια Νίκοσ Πηγαδάσ

Νίκος Πηγαδάς είναι δημοσιογράφος. Γεννήθηκε στον Σταφιδόκαμπο Ηλείας το 1939. Εργάστηκε επί δεκαετίες ως ρεπόρτερ στις αθηναϊκές εφημερίδες (κατά χρονολογική σειρά): «Ακρόπολις», «Καθημερινή», «Πρωινή Ελευθεροτυπία», «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία» και «Έθνος». Έχει συγγράψει τα βιβλία: «Εθελοντές στο κονβόι του θανάτου», «Τορπίλες και συρματοπλέγματα», «Αίγινα... κάθε κελί σελίδα ιστορίας». Το τελευταίο βιβλίο του αφορά το έπος του ’40. Είναι ένα σημαντικό σύγγραμμα για τα ιστορικά γεγονότα εκείνης της περιόδου που σημάδεψαν τον λαό μας και συμβάλλει ουσιαστικά στη διατήρηση της ιστορικής μας μνήμης. Ο συγγραφέας μέσα από τη πολυετή έρευνα του σε αρχεία του Στρατού, της Αεροπορίας και του Πολεμικού Ναυτικού αλλά και σε αρχεία ιδρυμάτων και πολιτιστικών φορέων δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να γνωρίσει τα γεγονότα εκείνης της περιόδου. Στο βιβλίο παρουσιάζονται ενδελεχώς οι μάχες που έλαβαν χώρα στη στεριά, ενώ η δράση του Πολεμικού Ναυτικού και της Πολεμικής Αεροπορίας σημειώνεται, επίσης,

σε ξεχωριστά κεφάλαια. Ο συγγραφέας, ωστόσο, δεν παραμένει στην καταγραφή των πολεμικών επιχειρήσεων αλλά παράλληλα επεκτείνεται και σε άλλους τομείς

όπως τη διεθνή πολιτική και τη διπλωματία, ενώ αναζητά τις αιτίες της νίκης των ελληνικών δυνάμεων ενάντια στις δυνάμεις του φασισμού. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στο βιβλίο στην πολύτιμη και ουσιαστική συμβολή των αμάχων της Ηπείρου και της Πίνδου στον κοινό αγώνα∙ τους γέρους, τις γυναίκες και τα παιδιά, «το τέταρτο…όπλο», όπως ο ίδιος ο Νίκος Πηγαδάς τους αποκαλεί, που αψηφώντας τον κίνδυνο κάλυψαν με τον καλύτερο τρόπο τον ανεφοδιασμό των μαχόμενων δυνάμεων και συνέβαλαν στην επίτευξη της μεγάλης νίκης. Ο συγγραφέας μεταφέρει στον αναγνώστη τη φρίκη του πολέμου και έχει δημιουργήσει ένα βιβλίο καθαρά αντιπολεμικό. Ο ανθρώπινος παράγοντας υπήρξε ο καταλύτης στη διαμόρφωση των γεγονότων εκείνης της περιόδου και ο ρόλος του φωτίζεται ιδιαίτερα μέσα από τις σελίδες του εξαιρετικού αυτού πονήματος. Το βιβλίο «Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης» αποτελεί έναν ύμνο προς τον άγνωστο στρατιώτη του ‘40, στον οποίο εξάλλου ο ίδιος ο συγγραφέας το αφιερώνει. Αναστασία Αναγνωστοπούλου - Παλούμπη

Δώρησαν στη βιβλιοθήκη του Μουσείου και ευχαριστούμε θερμά τους: --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1. Κ ύριον John McK Camp: α) “Η αρχαία αγορά της Αθήνας: οδηγός”

John Camp & β). “Οι ανασκαφές στην αγορά της Αθήνας 19312006” Craig A. Mauzy & John Camp --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------2. Υ δρογραφική Υπηρεσία: «Πλοηγός» Β’ Τόμος. Νοτιοανατολικές

ακτές Ελλάδος. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------3. Κ ύριον Γεώργιο Γιαγκάκη: α) «Η Ανεμόεσσα Δονούσα» Γ. Γιαγκάκη

- 20 αντίτυπα-, β) “Le port de Trieste” Constantin Jangakis, γ) «Ο Ιωάννης πίσω από τον Καποδίστρια» Παν. Πασπαλιάρης, δ) «Ίμβρος» περιοδικό ( Νο 114-118) --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------4. Κ ύριον Ιωάννη Παρίση: “Τhe Maritime Dimension of the Euro-

pean Security” ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

5. Κ ύριον Τιμόθεο Μασούρα: 1. Από την κατοχή στον εμφύλιο» Άγγελου Αγγελόπουλου 2. «Η Αυτοκρατορία της Κωνσταντινουπόλεως» τομ. Β’, Σαράντου Καργάκου 3. «Νεφέλες» Αριστοφάνη 4. «Ο ναυτικός χάρτης» Αρτούρου Πέρεθ-Ρεβέρτε 5. «Τα τραγούδια της σκλαβιάς» Σοφία Βέμπο (φωτοτ.) 6. «Ένωση αποστράτων αξιωματικών ΠΝ-ΛΣ. Επετηρίδα μελών ΕΑΑΝ, 2006. 7. «Η Κεφαλληνία και ο αγών της ανεξαρτησίας» Αριστ. Σουρή 8. «Έκθεσις Πεπραγμένων καταδυομένου «Δελφίν» (φωτοτ.) 9. «The Submarine in the United States Navy» φυλλάδιο 10. Ντοσιέ (2) που περιέχουν στοιχεία για επανέκδοση καταλόγου πλοίων ΠΝ του Κ. Παΐζη-Παραδέλη, και στοιχεία προσωπικού Π.Ν. (φωτοτυπημένες σελίδες). ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Περιοδικά & έντυπα που εστάλησαν στο ΝΜΕ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ 1. ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΝ ΦΩΣ 2. Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ 3. ΚΡΗΤΙΚΑ ΝΕΑ 4. ΕΦΕΔΡΙΚΑ ΝΕΑ 5. Η ΦΛΟΓΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ. 6. ΚΡΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ 7. Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΑΠΟΣΤΡΑΤΩΝ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ-ΘΡΑΚΗΣ (ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ ΣΜΥ) 8. ΚΑΣΤΕΛΛΑ 9. ΞΙΦΙΑΣ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ 1. SHIPPING. International Monthly Review 2. ΙΣΤΙΟΠΛΟΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 3. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ 4. ΝΑΥΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 5. ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ 6. ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ 7. ΣΠΕΤΣΙΩΤΙΚΗ ΗΧΩ 8. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ 9. ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ 10. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 11. Ο ΠΑΛΑΙΜΑΧΟΣ ΠΛΟΙΑΡΧΟΣ

12. Ζ ΗΝΩΝ. ΦΥΣΙΟΛΑΤΡΙΚΟΣΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ 13. Η ΧΩ ΤΗΣ Π.Ε.Σ.Μ.Ε.Ν. Ο ΑΠΟΜΑΧΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ 14. Λιμενικά Χρονικά 15. O IKONOMIKA & ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΑ ΝΕΑ. 16. MINOAN WAVES 17. Πειραϊκό Ορόσημο. 18. JAMBO = ΓΕΙΑ ΣΟΥ 19. DANISH MARITIME MAGAZINE Περιπλους 65

Ημερολόγιο Μουσείου Παράταση της περιοδικής έκθεσης «Πειραιάς: Το λιμάνι των τριήρων»

έκθεση με θέμα τις αρχαίες λιμενικές εγκαταστάσεις του Πειραιά που φιλοξενεί το Ναυτικό Μουσείο και συνδιοργανώθηκε με τον διευθυντή της ερευνητικής ομάδας Zea Harbour Project, καθηγητή κλασσικής αρχαιολογίας του Παν/μίου της Κοπεγχάγης Δρ. Bjørn Loven, που είχε και την επιστημονική επιμέλεια, αποτέλεσε πόλο έλξης πλήθους επισκεπτών, Ελλήνων και ξένων καθώς και μελών της εκπαιδευτικής και ακαδημαϊκής κοινότητας. Ενδεικτικά αναφέρουμε την επίσκεψη του ιστορικού-ερευνητή κου Χάρη Τζάλα, που έχει συνδέσει το όνομά του με προγράμματα πειραματικής αρχαιολογίας στον τομέα της ναυπηγικής και είναι διευθυντής της ελληνικής αποστολής που διεξάγει ενάλιες αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου, ο Διευθυντής του Κέντρου Αλεξανδρινών Σπουδών και ενάλιος αρχαιολόγος Δρ. Jean-Yves

Empereur, οι καθηγητές κλασσικής αρχαιολογίας στο Ege University της Σμύρνης Δρ. Ahmet Kaan Senol και Gonca Cankarles-Senol, (εικ. 1) ο Πρόεδρος του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών και καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κος Γιάννης Λώλος. Επίσης στην έκθεση ξεναγήθηκαν ομάδες Δανών καθηγητών μαθηματικών σχολείων του Άαρχους (εικ.2), καθηγητές και φοιτητές της κλασσικής ιστορίας από πανεπιστημιακά ιδρύματα της Κίνας, μέλη του σωματείου φίλων του πλοίου μουσείου “Suomen Joutsen” από την Φινλανδία (εικ. 4), του Μουσείου Μπενάκη της Αθήνας (εικ.3) και πολλοί άλλοι. Η επιθυμία να δώσουμε την ευκαιρία σε περισσότερους εκπαιδευτικούς και μαθητές σχολείων να δουν την έκθεση αλλά και η θερμή ανταπόκριση του κοινού, μας ενθάρρυναν να παρατείνουμε την διάρκεια της έκθεσης έως την 30ή Δεκεμβρίου 2015.

66 Περιπλους

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2015 Η συμμετοχή του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

άθε χρόνο το τελευταίο Σαββατοκύριακο του Σεπτέμβρη μνημεία και μουσεία, αρχαιολογικοί χώροι και ιστορικοί τόποι ανοίγουν τις πόρτες τους στο κοινό σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η Ελλάδα συμμετέχει στον εορτασμό των ΕΗΠΚ από το 1994 και τον συντονισμό τους έχει η Διεύθυνση Μουσείων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, η οποία ορίζει και το κεντρικό θέμα που αλλάζει ανά διετία. Προηγούμενα θέματα ήταν τα κάστρα, τα λιμάνια,

το νερό, η οικονομία, ο αθλητισμός, η διατροφή, η κατοικία, η μαγεία, οι κρίσεις, ο Χρόνος. Για τη διετία 2015-2016 έχει επιλεγεί ως θέμα το «Βία και Ανεκτικότητα». Θέμα διαχρονικό, πολυδιάστατο και δυστυχώς επίκαιρο αποτελεί το έναυσμα για την παρουσίαση παραδειγμάτων από την ευρωπαϊκή ιστορία, όπου η ανεκτικότητα αντανακλά την ιδανικά δημοκρατική κοινωνία Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος συμμετέχει και υποστηρίζει το θεσμό από το 1997 με εκθέσεις, εκδόσεις, εκπαιδευτικές δραστηριότητες για ενηλίκους και παιδιά. Φέτος ενέταξε στο πλαίσιο του εορτασμού την περιοδική έκθεση «Πειραιάς: Το λιμάνι των τριήρων» και το Σάββατο 26 Σεπτεμβρίου 2015 πραγματοποίησε δωρεάν ξεναγήσεις σε ομάδες ενηλίκων και εκπαιδευτικά προγράμματα σε παιδιά σχολικής ηλικίας. Με αφορμή την παρουσίαση των αρχαίων λιμενικών εγκαταστάσεων του Πειραιά και της αριστουργηματικής αθηναϊκής τριήρους, προβλήθηκε το γεγονός ότι η δημιουργία και διατήρηση ενός τόσο ισχυρού πολεμικού στόλου για σχεδόν δύο αιώνες ήταν αποτέλεσμα και έκφραση του συμμετοχικού δημοκρατικού πολιτεύματος της Αθήνας των κλασσικών χρόνων, της πρώτης Δημοκρατίας του δυτικού πολιτισμού.

Της Βενετίας τ’ Ανάπλι. 300 χρόνια από το τέλος μιας εποχής 1715-2015 Δανεισμός εκθέματος του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος

ε τη συμπλήρωση 300 χρόνων από την λήξη της βενετοκρατίας, το ναυπλιακό ίδρυμα ιστορικής έρευνας «Ιωάννης Καποδίστριας» του Δήμου Ναυπλιέων διοργανώνει σειρά εκδηλώσεων με θέμα τη βενετοκρατία στην περιοχή του Ναυπλίου. Σε αυτό το πλαίσιο διοργανώθηκε έκθεση με θέμα τις πολιορκίες του κάστρου τ’ Αναπλιού από τους Βενετούς το 1686 και των Οθωμανών το 1715, με τίτλο «Εικόνες και Τεκμήρια Πολέμου». Η έκθεση που παρουσιάζεται στο παράρτημα του Πολεμικού Μουσείου στο Ναύπλιο, άνοιξε για το κοινό στα τέλη Αυγούστου και θα παραμείνει όλο το πρώτο εξάμηνο του 2016. Στην πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος συμμετέχει με τον δανεισμό του μοντέλου της βενετσιάνικης γαλέρας, του εμβληματικού πλοίου της θαλάσσιας δύναμης των Βενετών. Περιπλους 67

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

σημαντική χορηγία για τη Βιβλιοθήκη

του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος «Αθηνούλας Μαρτίνου» Ο κος Αθανάσιος Μαρτίνος, επίτιμο μέλος του Μουσείου, επί σειρά ετών στηρίζει έμπρακτα τους σκοπούς του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος πραγματοποιώντας γενναιόδωρες χορηγίες. Εκφράζουμε και δημοσίως τις θερμές μας ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη μας προς τον κο Αθανάσιο Μαρτίνο για την οικονομική χορηγία των 15.000 ευρώ που πραγματοποίησε και αυτό το έτος προκειμένου για τη συνέχιση της λειτουργίας της Βιβλιοθήκης του Μουσείου «Αθηνούλας Μαρτίνου».

εταιρικεσ χορηγιεσ

Ευχαριστούμε τις εταιρείες που ανταποκρίθηκαν θετικά στο αίτημα του Ναυτικού Μουσείου και προσέφεραν από 300 ευρώ και άνω για τη συνέχιση της λειτουργίας του. • • • • • • •

AIGAION ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗ Α.Ε. BRAVE MARITIME CORP. INC CONSOLIDATED MARINE MANAGEMENT INC. MEANDROS LINES SA SEASCOPE HELLAS S.A. SIRIOS SHIPMANAGEMENT CORP. STAMCO SHIPMANAGEMENT CO LTD

Στον κατάλογο δεν περιλαμβάνονται οι εταιρείες που δεν επιθυμούν να δημοσιευθεί η χορηγία τους.

χρηματικες δωρεες Εκφράζουμε τις θερμές μας ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη μας για την οικονομική τους συνεισφορά προς το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος για τη συνέχιση της λειτουργίας του. • Η Εταιρεία ΕΥ ΖΗΝ VITALITY A.E. προσέφερε 150,00 ευρώ. • Ο κ. Αντώνιος Σάρδης προσέφερε 60,00 ευρώ εις μνήμην Γεωργίου Μουστάκα.

δωρέες εκθεμάτων και αρχειακού υλικού Δώρησαν στο Μουσείο και τους ευχαριστούμε θερμά:

• Η κ. Νίκη Εγκολφοπούλου-Ανδρικοπούλου ένα ομοίωμα βυζαντινού δρόμωνα, κατασκευασμένου από τον μοντελιστή Γ. Βαμμένο και υπό την επιστημονική επιμέλεια του Αντιναυάρχου Κων/νου Αλεξανδρή. • Ο Αντιναύαρχος ΠΝ ε.α. κος Τιμόθεος Μασούρας 72 ταινίες ναυτικών πηληκίων διαφόρων πλοίων και διοικήσεων του Πολεμικού Ναυτικού, θυρεό της Φ/Γ «Θεμιστοκλής», πλακέτα του Α/Τ «Τομπάζης» D-215 και του Α/Τ «Βέλος», καθώς και πολλά εξαρτήματα στολών.

68 Περιπλους

Καλωσορίζουμε τα νέα μέλη του Μουσείου

ΝΕΑ ΜΕΛΗ

1. Γεώργιος Δενδρινός Γιατρός, Δ/ντής Ευρωκλινικής Αθηνών 2. Ελένη Δενδρινού-Λούρη Καθηγήτρια Παν/μίου (Ο.Π.Α.) 3. Δέσποινα Κατσαρού-Μοσχονά Συντηρήτρια αρχαιοτήτων 4. Στυλιανή Αργυρούδη Αντιπρόεδρος Δ.Σ. Ελληνικής Εταιρίας Γρανιτών ΑΒΕΕ 5. Χρήστος Λιάπης Καθηγητής Πανεπιστημίου - Αγγειοχειρούργος 6. Χαρίλαος Χάρακας Δικηγόρος ε.τ. 7. Ξενοδημητρόπουλος Παναγιώτης Συνταξιούχος

το νμε ηταν εκει • Τ ο Σάββατο 5 Σεπτεμβρίου 2015 ο Δήμος Πειραιά και η εφημερίδα «Φωνή των Πειραιωτών» διοργάνωσαν εκδήλωση τιμής και μνήμης για την 17 χρονη Ηρώ Κωνσταντοπούλου, που εκτελέστηκε από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής το 1944. Στην εκδήλωση το Μουσείο εκπροσώπησε ο κος Παναγιώτης Παρασκευόπουλος. • Α πό τις 21 Αυγούστου έως τις 31 Οκτωβρίου 2015 στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά παρουσιάστηκε η έκθεση ζωγραφικής «Ωδή στην Θάλασσα». Στην εκδήλωση των εγκαινίων το Μουσείο εκπροσώπησε η αρχαιολόγος κα Πωλίνα Βουγιουκλάκη. • Τ ην Τρίτη 15 Σεπτεμβρίου 2015 πραγματοποιήθηκε η τελετή παράδοσης-παραλαβής καθηκόντων ΑΓΕΕΘΑ στη Σχολή Ευελπίδων. Το Μουσείο εκπροσώπησε η Πρόεδρος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη και ο Αντιναύαρχος ΠΝεα κος Ιωάννης Παλούμπης. • Τ ην Τετάρτη 16 Σεπτεμβρίου 2015 πραγματοποιήθηκε η τελετή παράδοσης-παραλαβής καθηκόντων Αρχηγού ΓΕΝ στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων. Το Μουσείο εκπροσώπησε η Πρόεδρος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη και ο Αντιναύαρχος ΠΝεα κος Τιμόθεος Μασούρας Γ.Γραμματέας του ΔΣ του ΝΜΕ.

ΕΞΩΦΥΛΛΟ ΤΕΥΧΟΥΣ #92 Ο πίνακας που επιλέξαμε για εξώφυλλο του περιοδικού, είναι ένα από τα παλαιότερα εκθέματα του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος και από τα καλύτερα έργα της εικαστικής του συλλογής. Είχε γίνει δωρεά στο Ναυτικό Μουσείου από τον συλλέκτη εφοπλιστή και μόνιμο κάτοικο Λονδίνου Αθανάσιο Κουμανταρέα το 1959. Σύμφωνα με τα πρακτικά των Γενικών Συνελεύσεων του Ναυτικού Μουσείου, ο Κουμανταρέας ήταν ο πρώτος από τον χώρο της εμπορικής ναυτιλίας που έκανε δωρεές στο μουσείο. Το διάστημα 1959-1960 προσέφερε πολυάριθμα και πολύ αξιόλογα αντικείμενα από την προσωπική του συλλογή. Ο τότε Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος ναύαρχος Κωνσταντίνος Αλεξανδρής, για να τιμήσει τον Αθανάσιο Κουμανταρέα για την δωρεά του, είχε εισηγηθεί να του απονεμηθεί ο χρυσός σταυρός του Τάγματος του Βασιλέως Γεωργίου.

Η εικονιζομένη καλλονή είναι η Ασπασία Καρπούνη, κυρία επί των τιμών της βασίλισσας Αμαλίας. Ήταν κόρη του διαγγελέα Ιωάννη Καρπούνη από το Μεσσολόγγι και της βαρώνης Στρουντζ. Η Ασπασία Καρπούνη ήταν μεταξύ των Ελλήνων που ακολούθησαν τους έκπτωτους βασιλείς στην Βαυαρία το 1862. Κατά απαίτηση δε της εξόριστης Αμαλίας όλες οι κυρίες επί των τιμών φορούσαν την ελληνική ενδυμασία. Η Ασπασία Καρπούνη, μετέπειτα βαρώνη Schröttenberg, διακρινόταν για την ομορφιά της και την αβρότητα του χαρακτήρα της, σύμφωνα με τις περιγραφές συγχρόνων της. Λέγεται δε ότι ο Βασιλιάς της Βαυβαρίας Λουδοβίκος είχε συμπεριλάβει την εικόνα της στην Πινακοθήκη των Καλλονών (Schönheitengalerie) που κοσμούσε το παλάτι Nymphenburg στο Μόναχο. Το πορτραίτο φέρει την υπογραφή του Αυστριακού ζωγράφο Anton Ebert (1845-1896). Περιπλους 69

Γράφει ο Σκάπουλος 70 Περιπλους

τα δύο προηγούμενα τεύχη του «Περίπλου» είχα περιγράψει την αρχική μου γνωριμία με τους δύο μεγάλους Έλληνες λογοτέχνες, τον ποιητή της θάλασσας Νίκο Καββαδία, που σε αφήνει να απορείς με τη βαθειά του γνώση της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως την αποκαλύπτει στις εκπληκτικές ποιητικές του συλλογές και τον θεωρούμενο μέγιστο θαλασσινό πεζογράφο, Ανδρέα Καρκαβίτσα, που με τη συλλογή των διηγημάτων του «Λόγια της Πλώρης» παρουσιάζει μια εκπληκτική σε βάθος γνώση των συνθηκών ζωής και των ναυτικών όρων της ιστιοφόρου ναυτιλίας. Όπως είχαμε παραθέσει η αγάπη του Νίκου Καββαδία για τη θάλασσα και τα ταξίδια τον είχε παρασύρει στα βαπόρια του μεσοπολέμου και της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου και είχε θητεύσει, εργαστεί και ταξιδέψει επαγγελματικά μ’ αυτά έστω και ως ασυρματιστής. Μαρκόνι το λέγανε και νομίζω πως εξακολουθούνε να το λένε, παρ’ όλο που οι συνθήκες έχουν τελείως αλλάξει. Έτσι θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι ο Καββαδίας έζησε τη ζωή των ναυτικών επάνω στα βαπόρια, στη βάρδια, στο ματσακόνι, αλλά και στα μισοσκότεινα μπαρ των λιμανιών, στα επικίνδυνα μονοπάτια των απαγορευμένων συνοικιών προς αναζήτηση των μικρών κόκκινων φώτων που σηματοδοτούσαν την εμπορία του αγοραίου έρωτα, υπό την επήρεια ή και χωρίς, των παραισθησιογόνων ουσιών, που χάριζαν για μικρό διάστημα την ευδαιμονία της λήθης και την ικανοποίηση της ανθρώπινης ανάγκης. Ναι, τα πάθη τα έζησε και τα αποθανάτισε με το εκπληκτικό του ταλέντο, ανεβάζοντας κι όλους εμάς τους κοινούς ναυτικούς στη σκάλα της κοινωνικής καταξίωσης ή τουλάχιστον δημιουργώντας μας μια αίσθηση αυτοεκτίμησης, που μας σήκωσε λίγο ψηλότερα από το χαμηλό επίπεδο στο οποίο φανταζόμαστε τον εαυτό μας. Ο Καρκαβίτσας όμως ;;; Είχα αναρωτηθεί και στη σχετική αναφορά μου, που στο καλό έμαθε και περιέγραψε με τέτοια και τόση ακρίβεια όλη τη ζωή πάνω στα ιστιοφόρα ;; Βέβαια ο Καρκαβίτσας ήτα λίγο παλιότερος. Στην εποχή του η ιστιοφόρος ναυτιλία δεν είχε πλήρως εξαφανιστεί, αλλά συνέχιζε ακόμα να καλύπτει ανάγκες διεθνούς εμπορίου, μειούμενη βέβαια αλλά υπάρχουσα. Ο Καρκαβίτσας όμως δεν εθήτευσε ποτέ σ’ αυ-

τήν. Μάλιστα δεν υπήρξε ποτέ ναυτικός. Γιατρός ήταν και υπηρέτησε μόνο για τέσσερα χρόνια σε συγκοινωνιακό ακτοπλοϊκό βαπόρι. Στη συνέχεια εντάχθηκε στο Στρατό, στο Υγειονομικό Σώμα. Που λοιπόν και πως έμαθε όλα εκείνα που ξεδιπλώνει στα «Λόγια της Πλώρης» τα οποία δεν είναι καθόλου δημιουργήματα της φαντασίας του αλλά απλή και αληθινή γνώση ;; Εξακολουθώ να θεωρώ μέσα μου αναπάντητο το ερωτηματικό, αλλά και πάλι δεν είναι αυτό το θέμα του σημερινού μου σημειώματος (Βαρομέτρου). Όταν μικροί διαβάζαμε στα αναγνωστικά μας του Δημοτικού αλλά και του Γυμνασίου διηγήματα του Παπαδιαμάντη ποτέ δεν φανταζόμαστε ότι μέσα σ’ αυτά θα μπορούσαν να βρεθούν στοιχεία τοπικής, έστω, ναυτιλίας γύρω από το νησί της Σκιάθου. Ο Παπαδιαμάντης ήταν ο κατ’ εξοχήν Χριστουγεννιάτικος διηγηματογράφος, που ιστορούσε τα πάθη των φτωχών ανθρώπων, κυρίως του νησιού του, σε απλές μικρές ιστορίες ηθικοπλαστικού περιεχομένου και υφής. Το κύριο χαρακτηριστικό του Παπαδιαμάντη ήταν η γλώσσα. Μιας εξαιρετικής ωραιότητας καθαρεύουσα, που σε παρέπεμπε στη λόγια γλώσσα, της εποχής των μέσων του 19ου αιώνα. Υπ’ όψιν ότι την εποχή που ήμουν παιδί δεν υπήρχαν διασκευές των έργων του Παπαδιαμάντη στην καθομιλουμένη και αν υπήρχαν, εμείς διαβάζαμε το πρωτότυπο. Η γλώσσα μας φαινόταν, τότε, στριφνή, ακαταλαβίστικη. Πολύ αργότερα έτρεχα στα βιβλιοπωλεία κι έψαχνα να βρω Παπαδιαμάντη στο πρωτότυπο, που δεν υπήρχε εύκολα μιας κι είχαν επικρατήσει οι …. μεταφράσεις. Εκεί που γίνεται φανερή η σύνδεση του Παπαδιαμάντη με τη ναυτιλία είναι στο διήγημά του «Στο Χριστό στο κάστρο». Όταν το πρωτοδιάβασα παιδί δεν έδωσα σημασία στις τεχνικές λεπτομέρειες και οπωσδήποτε δεν ήμουν σε θέση να κρίνω την ορθότητα του επιλεγέντος θαλασσινού δρομολογίου για να φτάσουν από την πρωτεύουσα τη Σκιάθο, στο βορειότατο άκρο του νησιού που ήταν το Κάστρο με χιονιά Γραιολεβάντε να λυσσομανάει. «Τό φρούριον τοῦτο, ὅπερ ἀλλαχοῦ περιεγράψαμεν, ἦτο γιγαντιαῖος βράχος φυτρωμένος ἐκεῖ παρά τό πέλαγος, προεκβολή τῆς γῆς πρός τόν πόντον, ὡς νά ἔδειχνεν ἡ ξηρά τόν γρόνθον εἰς τήν θάλασσαν καί νά τήν

προεκάλει· φοβερός μονοκόμματος γρανίτης ἁλίκτυπος, ὅπου γλαῦκες καί λάροι ἤριζον περί κατοχῆς, διαφιλονικοῦντες ποῦ ἀρχίζει ἡ κυριότης τοῦ ἑνός καί ποῦ σταματᾷ ἡ δικαιοδοσία τοῦ ἄλλου. Προσφιλής σκοπός τοῦ Βορρᾶ καί τῶν γειτόνων του, τοῦ Καικίου καί τοῦ Ἀργέστου, ὧν τό στάδιον εὐρύ ἐκτείνεται ἀναμέσον τῆς Χαλκιδικῆς, τοῦ Θερμαϊκοῦ, τοῦ Ὀλύμπου καί τοῦ Πηλίου· μεμονωμένος ὑψιτενής βράχος, ἐφ’ οὗ οἱ κάτοικοι ἐξ ἀνάγκης εἶχον κλεισθῆ διά φύλαξιν κατά τῶν πειρατῶν καί τῶν βαρβάρων, ἐγκαταλιπόντες αὐτόν ἔρημον μετά τό 1821, ὅτε ἐκτίσθη ἡ σημερινή μεσημβρινή πολίχνη. Μέχρι πρό ὀλίγων ἐτῶν ἐσώζοντο ἀκόμη οἰκίαι τινές μέ τάς στέγας καί τά πατώματά των ἐντός τοῦ φρουρίου, ἀλλά τελευταῖον, ἡ ὀλιγωρία τῶν δημοτικῶν ἀρχῶν, ὁ ὄκνος τῶν ἀνθρώπων εἰς τό νά ἐπισκέπτωνται τό Κάστρον συχνότερα, καί ἡ ἀσυνειδησία ὀλίγων τινῶν συλαγωγῶν, πλεονεκτῶν ἢ οἰκοδόμων, εἶχε καταστήσει ἐρειπίων σωρόν τό Κάστρον. Ἐντεῦθεν ἀμελήσαντες καί οἱ ἐφημέριοι τῆς σημερινῆς πολίχνης, ἄφηναν ἀπό ἐτῶν ἤδη ἀλειτούργητον τόν ναόν τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως, κατ’ αὐτήν τήν ἡμέραν τῆς ἑορτῆς.» Είναι γεγονός ότι η έλλειψη εύκολων χερσαίων οδών προσπέλασης και η γεωγραφική ιδιομορφία της χώρας με τα χιλιάδες νησιά να πλέουν μέσα στην αγκαλιά του Αιγαίου, έδωσε ώθηση από τα πολύ παλιά χρόνια στην ανάπτυξη της τοπικής ναυτιλίας με στόχο την ανταλλαγή των προϊόντων και την

επικοινωνία μεταξύ των κατοίκων των νησιών και των παρακείμενων ακτών του ηπειρωτικού κορμού. Έτσι οι τοπικοί ναυτικοί, βαρκάρηδες ή και καπετάνιοι λίγο μεγαλύτερων ιστιοφόρων σκαφών, ανέπτυξαν μια εξαιρετική αίσθηση των τοπικών καιρικών συνθηκών και των βέλτιστων δρομολογίων που προσιδίαζαν στους τόπους όπου επιχειρούσαν. Να συναντήσω όμως αυτή τη ναυτική εμπειρία διατυπωμένη από τον Παπαδιαμάντη σε εντελώς απροσδόκητο. Πράγματι το δρομολόγιο του διηγήματος καίτοι μακρύτερο ήταν το μόνο εφικτό υπό τις δεδομένες συνθήκες ισχυρού πνέοντος βορειοανατολικού ανέμου. Ειλικρινά με εξέπληξε η επιμονή του μεγάλου μας διηγηματογράφου στην επιλογή της θαλασσινής διαδρομής «από σταβέντ και όχι από σοφράν» γεγονός που υποδηλοί: • Η ιστορία είναι πραγματική, ή • Συμβουλεύτηκε ναυτικό για να τη γράψει, ή • Ο ίδιος είχε γνώση λεμβούχου τοπικής διαπεραίωσης Ό,τι και να συμβαίνει δεν έχω περάσει Χριστούγεννα στη ζωή μου που να μη διαβάσω τουλάχιστον ένα, από τα αριστουργήματα στην απλότητά τους, διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Εδώ και μερικά χρόνια διαβάζω και στα εγγόνια μου κάποιο διήγημα, σε μετάφραση φυσικά, ελπίζοντας ότι θα αναζητήσουν κάποτε το πρωτότυπο και θα αισθανθούν την ίδια έλξη που αισθάνεται για τη γλώσσα κι ο παππούς τους.

Περιπλους 71

ÊÁÔÁËÏÃÏÓ ÖÏÑÅÙÍ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ Ναυτικά ΜουσείαÐÏËÉÔÉÓÔÉÊÙÍ και Πολιτιστικοί Φορείς της Ναυτικής Παράδοσης ONOMA ΑΛΣΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ & ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΜΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ Πλωτό Ναυτικό Μουσείο Θωρηκτό Γ. Αβέρωφ Α/Τ ΒΕΛΟΣ Μουσείο Αντιδικτατορικού Αγώνα ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ - ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΔΡΑΣ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ & ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ ΜΙΛΑΝΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΟ & ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΑΛΑΞΕΙΔΙΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟ & ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΖΑΚΥΝΘΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΝΔΡΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΗΡΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΛΥΜΝΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

ΝΟΜΙΚΗ ΜΟΡΦΗ

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό

Δ.

Ειδικό

210 89 57 234

Ν.Π.Ι.Δ.

175 10 Παλαιό Φάληρο

Τηλ. / Fax: 210 98 882 11 averof@navy.mil.gr www.averof.mil.gr

Κρατικό

210 98 88 457

Κρατικό

Ειδικό

22980 52355

Ν.Π.Δ.Δ.

Τοπικό

23730 26166

Δ.

Ειδικό

Τσιλιβή

180 40 Ύδρα 632 00, Ν. Μουδανιά Χαλκιδικής 291 00 Ζάκυνθος

Ν.Π.Ι.Δ.

Τοπικό

Οδός Μουσείου 3

330 52 Γαλαξίδι

26950 42436 22650 41558 22650 41795

Δ.

Τοπικό

Μπόχαλη, Σταυρός

291 00 Ζάκυνθος

26950 28249

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ

Τ.Κ.

Παπαρρηγοπούλου 2

105 61 Αθήνα

Γιαλός Σύμης

856 00 Δωδεκάνησα

Τηλ.: 210 33 68 518 Fax: 210 32 53 680 22460 72363 22460 72569

Σκρα 94

176 63 Καλλιθέα

Μαρίνα Φλοίσβος, Τροκαντερό Όρμος Παλαιού Φαλήρου -Τροκαντερό Ύδρα Βιθυνίας 2

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

845 00 Άνδρος

210 81 25 547 210 98 11 581 22820 22264

Ν.Π.Δ.Δ.

Τοπικό

Μπουμπουλίνας 31-33

185 35 Πειραιάς

210 42 96 815

Ν.Π.Ι.Δ.

Τοπικό

Δήμος Καλύμνου

852 00 Κάλυμνος 731 31 Χανιά

22430 51361 Τηλ.: 28210 91875 Fax: 28210 74484

Δ.

Ειδικό

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό

Τηλ.: 23520 82711 Κιν.: 6944 786 519/ nmlitohorou@yahoo.gr / www.nmlitohorou.gr

Ν.Π.Ι.Δ.

Τοπικό

Παρνασσού 2 & Λεωφ. Κηφισίας Δήμος Άνδρου

Ακτή Κουντουριώτη

151 24 Μαρούσι

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ

Αγίου Νικολάου 15

602 00 Λιτόχωρο Πιερίας

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΙΝΟΥΣΣΩΝ ΟΙΝΟΥΣΣΕΣ ΧΙΟΥ

Οινούσσες

821 01 Οινούσσες

22720 51582

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΧΙΟΥ

Στέφανου Τσούρη 20

821 00 Χίος

22710 44139

Ν.Π.Ι.Δ.

Τοπικό

Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης

Τέρμα Αναπαύσεως, Δήμος Περάματος

188 63 Πέραμα

210 4284270, Κιν.: 6945 550 611

Δ.

Γενικό

Τηλ.: 2510 835826 Fax: 2510 226850 info@nmkav.gr, www.nmkav.gr

Δ.

Ειδικό

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΒΑΛΑΣ

ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ & ΣΠΟΓΓΑΛΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ

814 00 Λήμνος

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΟΝΙΟΥ

Φάρσα Αργοστόλι Κεφαλλονιά

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΡΔΑΜΥΛΩΝ

Καρδάμυλα, Χίος

Κρυονερίου 14

ΜΟΥΣΕΙΟ “ΘΑΛΑΣΣΑ” ΚΥΠΡΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΕΧΝΗΣ & ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ «ΑΕΙΝΑΥΤΕΣ» ΝΑΥΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ Μ. ΜΕΘΕΝΙΤΗ ΙΔΡΥΜΑ “ΜΑΡΙΑ ΤΣΑΚΟΣ”. ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΕΝΤΡΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ NAYTIKH ΣΥΛΛΟΓΗ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ “ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΛΑΣΚΑΡΙΔΗ”

Τηλ.: 22540 51790/51362, Fax: 22540 51763 Τηλ.: 26710 87260 Fax: 26710 25656 Τηλ.: 2510 835287 Κιν: 6936 136 145

Δ.

Ειδικό

Ν.Π.Ι.Δ.

Τοπικό

Ν.Π.Ι.Δ.

Τοπικό

Αγ. Νάπα, Κύπρος

00357 23816366

Δ.

Γενικό

Πούντα Ζέζα

Λαύριο

210 4133709

Γενικό

166 74 Γλυφάδα

Ι.

Γενικό

Μιχαήλη Λιβανού 51

821 00 Χίος

Τηλ.: 22710 82777, Fax: 22710 81979 Email: contact@mariatsakosfoundation.gr

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό

2ας Μεραρχίας 36 & Ακτής Μουτσοπούλου

185 35 Πειραιάς

210 4297540-1-2 Emai: info@laskaridou.gr

Ν.Π.Ι.Δ.

Γενικό

Μια κίνηση µπροστά πάντα επιβραβεύεται. Η winbank αποδεικνύει ότι είναι η Νο.1 ηλεκτρονική τραπεζική στην Ελλάδα, µε διακρίσεις και βραβεία σε Ελλάδα και εξωτερικό για τις επιτυχηµένες και πρωτοποριακές κινήσεις της.

Best Mobile Banking App στη ∆. Ευρώπη Best Integrated Consumer Bank Site στη ∆. Ευρώπη Best Global sms/text Banking στη ∆. Ευρώπη Best Consumer Internet Bank στη ∆. Ευρώπη

λεφτά στο λεπτό App

No.1 e-banking στην Ελλάδα

Η ΠΡΩΤΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

winbank.gr