ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ_ΤΕΥΧΟΣ 104

ΤΕΥΧΟΣ 104 • ΙΟΥΛΙΟΣ-ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2018

ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37

Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - YEN - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

104

ΙΟΥΛΙΟΣ // ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ // ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2018

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 02

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ

04

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ Του Ηλία Νταλούμη

16

ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΤΟΥ ΠΛΟΙΑΡΧΟΥ ΜΠΟΤΣΑΡΗ Π.Ν. Της Κάτιας Κρανιώτου, Βιβλιοθηκονόμου ΝΜΕ

18

ΙΑ΄ Πανελληνίο Συνεδρίο Ναυτικών Μουσείων • Απολογισμός Εργασιών • Ψήφισμα • Πρόγραμμα •Ε ναρκτήρια Ομιλία στο ΙΑ΄Πανελλήνιο Συνέδριο Ναυτικών Μουσείων Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, Πρόεδρος ΝΜΕ •Χ αιρετισμός στο ΙΑ΄Πανελλήνιο Συνέδριο Ναυτικών Μουσείων Σταυρούλα Φωτοπούλου, Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του ΥΠΠΟΑ •Δ ραστηριότητες Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Ομιλία που εκφωνήθηκε στο β' μέρος των εργασιών του Συνεδρίου "Ελληνικά Ναυτικά Μουσεία: Πεπραγμένα διετίας 2016-2017" • Επετειακή ομιλία από την Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Έναρξη εορταστικών εκδηλώσεων «ελευθέρια 2018». Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας

36

Συμμετοχή στις εκδηλώσεις της Κύπρου για το πραξικόπημα και την εισβολή του 1974

38

Η τεχνολογία στην περιπλάνηση του Οδυσσέως Του Θεοδοσίου Π. Τάσιου, Ομότιμου Καθηγητή Ε.Μ.Π., Προέδρου Εταιρείας Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας

42

Η ιστορία του yachting Του Χάρη Τζάλα

44

ΒΠ «ΑΛΙΑΚΜΩΝ» (L104). «Το πλοίο θα γίνει τέλειο»!

O Κυβερνήτης: Πλωτάρχης Θ. Πιμπλής, ΒΝ Του Χρήστου Σπ. Μπαρτσόκα τ. Εφέδρου Σημαιοφόρου, Ομοτ. Καθηγητή Παιδιατρικής ΕΚΠΑ, Μέλος ΝΟΕ

Επιμέλεια Έκδοσης: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

52

Πηνελόπη Βουγιουκλάκη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας

Το πολύπαθο επίτακτο ΚΥΜΑ Του Άρη Μπιλάλη, Ιστορικού ερευνητή

54

Τοπωνύμια: Ο Πειραιάς, οι δήμοι και οι συνοικίες του Του Μιχάλη Στούκα

58

55ο Ράλλυ Αιγαίου 2018 Της Σπυριδούλας - Ίριδος Σπανέα

60

Ο ναός της Υ.Θ. Σπηλαιώτισσας στο Νέο Φρούριο Του Γιώργου Σ. Ζούμπου, Μαθηματικού, Δρ. Τμ. Ιστορίας Ιονίου Παν/μίου

62

Γραμματεία: Κλεοπάτρα Ρηγάκη

Ο γυρισμοσ Ποίημα του Άρη Δημητρίου από τη Συλλογή «Λεύκωμα Εφηβείας»

64

Εκτύπωση: ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΣΤΕΡΓΙΟΥ Μον. ΙΚΕ

Οι περιπέτειες μιας λογίας ρέγγας Θεατρική παράσταση στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος

68

Ημερολoγιο Μουσεiου

76

λογοτεχνια &θαλασσα

78

βαρομετρο

ΤΕΥΧΟΣ 104 • ΙΟΥΛΙΟΣ-ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2018

ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37

Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - YEN - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Εξώφυλλο Προτομή του ποιητή Σπυρίδωνα Ματσούκα. Γλύπτης: Ελένη Γεωργαντή Βοζίκη & Νικόλαος Π. Γεωργαντής. Φωτογράφος: Στέλλα Γεωργιάδου. (Βλ. σελ. 69 )

04

Τριμηνιαία Έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Κωδ. 2528 Ιδιοκτήτης: Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος Μαρίνα Ζέας, Πειραιάς 185 37 Τηλ.: 210 45 16 264 • Fax: 210 45 12 277 E-mail: info@hmmuseum.gr, hellenicmaritimemuseum@gmail.com Website: www.hmmuseum.gr Εκδότης - Διευθυντής: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Διεύθυνση Σύνταξης: Γιάννης Παλούμπης

Ιωάννα Μπερμπίλη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας Διαφημίσεις: Ν.Νικολαΐδης-Σ.Σύρος Τηλ./Fax: 210 24 35 075

Στα μέλη του Μουσείου διανέμεται Δωρεάν Οι απόψεις που εκφράζονται στον ΠΕΡΙΠΛΟΥ είναι προσωπικές των συγγραφέων και δε δεσμεύουν το ΝΜΕ, ούτε ερμηνεύουν την πολιτική ή τις αποφάσεις του.

16

42

54

56 64

Παραλία Κουρούτας, Αμαλιάδα Ηλείας. Φωτογραφία: Anag

Α

γαπητοί αναγνώστες του «Περίπλου», αγαπητές φίλες και φίλοι. Το φθινόπωρο είναι ήδη εδώ. Έχουμε γυρίσει όλοι από τις διακοπές μας, τα σχολεία ξεκίνησαν και τα παιδιά ή τα εγγόνια μας κάθε πρωί, σηκώνοντας τις βαρυφορτωμένες, μοντέρνες σάκες τους, πηγαίνουν στα σχολεία. Μία νέα εκπαιδευτική χρονιά ξεκινά παράλληλα και για το Μουσείο μας με την προσδοκία να γεμίσουμε και φέτος τις αίθουσές μας με μαθητές των τριών βαθμίδων παιδείας και τα ελάχιστα, μετρημένα στο ένα χέρι, παιδιά του Μουσείου μας, θα οδηγήσουν τους μαθητές και τις μαθήτριες στα μονοπάτια και στις λεωφόρους της μοναδικής ναυτικής μας ιστορίας και παράδοσης. Αυτή τη χρονιά οι μικροί μας επισκέπτες θα έχουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν μία ακόμη σημαντική πτυχή της ναυτικής παράδοσης και κληρονομιάς, τη σπογγαλιεία. Η Πολιτιστική Ομάδα «Αρχιπέλαγος» θα πραγματοποιήσει στο χώρο του Μουσείου, μία σειρά εκπαιδευτικών παρουσιάσεων με τίτλο «Σφουγγαράδες της Καλύμνου και σφουγγάρια», φέρνοντας σε επαφή τα παιδιά με το επάγγελμα του σφουγγαρά και τα είδη των σφουγγαριών, τα στάδια επεξεργασίας τους και τις χρήσεις τους. Είμαστε ιδιαίτερα ευτυχείς για τη συνεργασία και τους ευχαριστούμε θερμά για την εθελοντική προσφορά τους, η οποία ενισχύει το εκπαιδευτικό έργο του μουσείου. Ευχόμαστε οι δάσκαλοι και οι μαθητές να αγκαλιάσουν την προσπάθεια αυτή με θέρμη. Το Μουσείο μας από την έκδοση του τελευταίου τεύχους στην αρχή του Ιουνίου για να καλύψει την περίοδο των «Ποσειδωνίων» πέρασε μια ζωηρή και ενεργητική περίοδο με πληθώρα εκδηλώσεων, σύντομη περιγραφή των οποίων θα βρείτε στις σελίδες του περιοδικού μας. Γεγονός ιδιαίτερης μνείας νομίζω πως είναι η διενέργεια του ΙΑ΄ Συνεδρίου Ναυτικών Μουσείων στη φιλόξενη Καβάλα. Ακούστηκαν σημαντικές εισηγήσεις επί του επιστημονικού θέματος του Συνεδρίου που είχε τον ευρηματικό τίτλο «Νεάπολις, Χριστούπολις, Καβάλα. Ψηφίδες της ναυτικής ιστορίας του τόπου μας.» και κατ’ ουσίαν ανέλυε την ιστορική διαδρομή της φιλοξενούσας πόλης και την επίδραση του θαλασσινού στοιχείου στην ιστορία της και την ιδιοσυγκρασία των κατοίκων της. Με την ευκαιρία θα ήθελα και από αυτή τη στήλη να εκφράσω τις ειλικρινείς μας ευχαριστίες στη φίλη Δήμαρχο κα. Δήμητρα Τσανάκα, στον πρωτοπόρο και οραματιστή της ίδρυσης του Ναυτικού Μουσείου Καβάλας κ. Χρήστο Τζανάκο, στη Πρόεδρο του ΔΗΠΕΘΕ και πρώην Αντιδήμαρχο Πολιτισμού Κορίνα Χιώτη-Πρασσά καθώς και σε όλους τους παράγοντες για την άψογη διοργάνωση του Συνεδρίου και την εξαιρετική υποδοχή και φιλοξενία που μας επεφύλαξαν. Από το πλήθος των εκδηλώσεων στις οποίες συμμετείχαμε θα ήθελα να ξεχωρίσω και να αναφερθώ ιδιαίτερα στο θεατρικό δρώμενο «Οι περιπέτειες μιας λογίας ρέγγας», στη βιωματική και ψυχαγωγική δράση για παιδιά «Βίρα τις άγκυρες» και στο διαγωνισμό φωτογραφίας «Ταξίδεψε» στις συλλογές του Nαυτικού Μουσείου και φωτογράφισε το αγαπημένο σου έκθεμα!!!» όπου οι επισκέπτες προσκλήθηκαν να φωτογραφίσουν το έκθεμα του Μουσείου που θα τους άρεσε περισσότερο. Στη συνέχεια οι φωτογραφίες αναρτήθηκαν στους λογαριασμούς κοινωνικών δικτύων του Μουσείου (facebook και twitter) και οι χρήστες κλήθηκαν να ψηφίσουν την, κατά την άποψή τους, ομορφότερη φωτογραφία. Και οι τρεις εκδηλώσεις αποτέλεσαν ένα άνοιγμα στην κοινωνία και είμαστε πολύ ευχαριστημένοι από τη θέρμη με την οποία η κοινωνία ανταποκρίθηκε στις προσπάθειές μας και μας ανταπέδωσε την αγάπη της. Παράλληλα αποδείχθηκε ότι το Μουσείο συμμορφούμενο προς τα δόγματα της νέας εποχής, που το θέλουν ένα χώρο στον οποίον μπορούν να συστεγάζονται όλα τα κοινωνικά ρεύματα, μπορεί να στεγάσει και να φιλοξενήσει εκδηλώσεις, που ενδεχομένως δεν είναι απόλυτα ταιριαστές με το περιεχόμενό του, αλλά κατατείνουν στον αυτό στόχο, της παροχής παιδείας και ψυχαγωγίας στο κοινωνικό σύνολο. Κατά τα άλλα φίλες και φίλοι η καινούργια χρονιά αρχίζει και θεωρώ υποχρέωσή μου να σας παρακαλέσω, όπως κάθε χρόνο, όπως πάντα, να σταθείτε κοντά στο Μουσείο, στις εκδηλώσεις του, στη συμμετοχή του στην πολιτιστική ζωή της χώρας. Το έχω ξαναγράψει και το εννοώ. Σεις τα μέλη και οι φίλοι του αποτελείτε το ηθικό και όχι μόνο, στήριγμα, στη δύσκολη πορεία του μέσα στην οικονομική πραγματικότητα της εποχής μας. Κλείνω με ευχές για μια, όσο το δυνατόν, ανέφελη χρονιά, με υγεία πρώτα από όλα για όλους μας και ευημερία για την πατρίδα μας. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Περιπλους 3

Του Ηλία Νταλούμη

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ A king sate on the rocky brow Which looks o’er sea-born Salamis And ships, by thousands, lay below, And men in nations; – all were his!

He counted them at break of day – And when the sun set where were they?

George Gordon Lord Byron: Don Juan, Canto 3, 86.4

Ε

μείς οι Έλληνες θεωρούμε –και δικαίως– ότι η Ναυμαχία της Σαλαμίνας αποτελεί ένα σταθμό στην ελληνική ιστορία. Η νίκη αυτή των Ελλήνων –όσων αντιστάθηκαν στους Πέρσες– όντως ανέκοψε την προέλαση του Ξέρξη και τον υποχρέωσε να εγκαταλείψει τα σχέδιά του για κατάληψη ολόκληρης της ελληνικής χερσονήσου. Πέρα όμως από τη σπουδαιότητά της στην ιστορική εξέλιξη των Ελλήνων, αποτελεί ταυτόχρονα και μια από πιο σημαντικές μάχες στην παγκόσμια ιστορία και ιδιαίτερα στη ναυτική. Είναι η πρώτη φορά που μια πολεμική σύγκρουση με πλοία –μια ναυμαχία με άλλα λόγια– έχει τέτοια επίδραση στην ιστορική εξέλιξη. Έως τότε –και για πολλά χρόνια αργότερα– είχαμε μεγάλες και αποφασιστικές συγκρούσεις αλλά μόνον στην στεριά. Με την Σαλαμίνα όμως ο παράγων «πλοίο» γίνεται καθοριστικός.

Στο φρύδι του γκρεμού κάθονταν ο βασιλιάς Αγνάντι στη θάλασσα της Σαλαμίνας Και καράβια, σε χιλιάδες, μπροστά του, Κι άντρες από έθνη πολλά – όλα δικά του! Τα μέτραγε την αυγή της μέρας – Πού να χάθηκαν σαν έδυσε ο ήλιος; Τζορτζ Γκόρντον Λόρδος Μπάιρον: Ντον Ζουάν, Άσμα 3, 86.4

Βεβαίως υπήρξαν και άλλες ναυμαχίες που έπαιξαν μεγάλο ρόλο κατά τις ελληνο-περσικές συγκρούσεις της κλασσικής εποχής. Άκρως ενδεικτική είναι η περίπτωση της διπλής μάχης –σε στεριά και θάλασσα– στην Μυκάλη, με την οποία άλλαξαν πολλά πράγματα για τις ελληνικές πόλεις στα Μικρασιατικά παράλια και οι σχέσεις των Ελλήνων με τους Πέρσες μπήκαν σε άλλο πλαίσιο. Όμως την καθοριστική σημασία που είχε η Ναυμαχία της Σαλαμίνας, ελάχιστες μάχες ή ναυμαχίες έχουν. Βεβαίως για μας τους Έλληνες το φαινόμενο της περίπτωσης η μοίρα μας να ορίζεται από μια ναυμαχία έχει επαναληφθεί. Η Ελλάδα απέκτησε κρατική υπόσταση χάρη στη Ναυμαχία του Ναβαρίνου. Κάτι που μάλλον «διαφεύγει» σε πολλούς από μας… Με βάση λοιπόν τα παραπάνω, μόνο …παράξενο δε μπορεί να θεωρηθεί ένα κείμενο που ασχολείται με τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Το

όντως περίεργο είναι το ότι δεν έχει ξεκαθαριστεί τι ακριβώς έγινε τον Σεπτέμβριο του 480 πΧ στο στενό της Σαλαμίνας. Ναι, όλοι γνωρίζουμε ότι νίκησαν οι Έλληνες και ότι σταματήσαμε την περσική προέλαση! Πόσοι όμως γνωρίζουμε πώς επετεύχθη αυτό με κάποια ακρίβεια; Μάλλον ελάχιστοι. Ελαχιστότατοι, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς… Έτσι βλέπουμε να «κυκλοφορούν» απόψεις για τον τρόπο διεξαγωγής –και όχι μόνον– της Ναυμαχίας, που έχουν μικρή σχέση με την πραγματικότητα. Βεβαίως έχουν υπάρξει και «φωνές» που περιγράφουν απολύτως ορθά τα γεγονότα. Όμως –δυστυχώς– δεν είναι αυτές που αποτελούν την «επικρατούσα άποψη». Κι ας είναι πλήρως θεμελιωμένες. Θέλουμε να ελπίζουμε ότι και το παρόν κείμενο θα βοηθήσει να ξεκαθαρίσουν κάποια πράγματα περί τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και να αρχίσει –επιτέλους– η εξιστόρησή της να γίνεται ορθά.

Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας (Ελαιογραφία του Κων. Βολανάκη)

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

Ο Αισχύλος.

Οι πηγές

Το σοβαρότερο ζήτημα που έχει να αντιμετωπίσει αυτός που θα θελήσει να ασχοληθεί με τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, σαφέστατα και είναι αυτό των πηγών. Που θα βρει δηλαδή τις σχετικές με αυτήν πληροφορίες. Και μιλάμε βεβαίως για τις αρχαίες πηγές. Για τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας λοιπόν έχουν γράψει κατά χρονολογική σειρά: Ο Αισχύλος, ο Ηρόδοτος, ο Κτησίας ο Κνίδιος, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, ο Cornelius Nepos και ο Πλούταρχος. Δυστυχώς ο Θουκυδίδης στην «Ξυγγραφήν» του δεν αφιερώνει στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας παρά μόνον λίγες γραμμές. Έτσι λοιπόν θα πρέπει να ανιχνεύσουμε τα γεγονότα σε όλους όσους προαναφέραμε. Και εδώ αρχίζουν τα δύσκολα. Ας τα δούμε αναλυτικά για τον καθένα. Ο Αισχύλος δεν έγραψε βεβαίως ιστορία. Τραγικός ποιητής ήταν –ο πρώτος μεγάλος– και αυτό που τον ενδιέφερε ήταν το θυμικό των θεατών των έργων του. Δεν ήταν ιστορικός ώστε να έχει ως πρωταρχικό σκοπό την ιστορική ακρίβεια των περιγραφών των. Βεβαίως ο Αισχύλος έχει το μοναδικό προσόν να έχει πολεμήσει στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας κι επομένως να είδε τα γεγονότα με τα ίδια του τα μάτια. Έτσι λοιπόν αυτά που αναφέρει στο έργο του «Πέρσαι» δεν είναι απλώς όσα άκουσε ή του διηγήθηκαν. Είναι βιώματά του. Και το σημαντικότερο; Ο Αισχύλος πρωτοπαρουσίασε το έργο του –στην Αθήνα φυσικά– το 472 πΧ δηλαδή μόλις οχτώ χρόνια μετά τη Ναυμαχία. Μέρος μια τετραλογίας της οποίας –αξίζει να σημειωθεί– χορηγός ήταν ο Περικλής! Οι «Πέρσαι» είναι το παλαιότερο σωζόμενο έργο του και το μοναδικό με ιστορικό κι όχι μυθολογικό υπόβαθρο. Η περιγραφή της Ναυμαχίας είναι άκρως γλαφυρή –είπαμε με θεατρικό έργο έχουμε να κάνουμε– χωρίς αυτό βεβαίως να σημαίνει ότι υπολείπεται σε ακρίβεια. Δε θα μπορούσε άλλωστε! Απευθυνόταν σε ανθρώπους που είχαν πάρει μέρος στη Ναυμαχία και γνώριζαν εξίσου καλά με αυτόν τα γεγονότα. Δεν ήταν δυνατόν επομένως να χρησιμοποιεί περιγραφές που αλλοίωναν την υφή των γεγονότων. Στο κάτω–κάτω της γραφής να αναδείξει τις πράξεις των Αθηναίων – και του ίδιου φυσικά – επιζητούσε κι όχι να πλάσει μύθους. Συμπέρασμα; Ο Αισχύλος είναι

Ο Ηρόδοτος. οπωσδήποτε αξιόπιστος στην περιγραφή της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας. «Μειονέκτημά» του οι ποιητικές του εκφράσεις. Όμως με τίποτα δε μπορεί να θεωρηθεί ως αναληθής. Το μεγάλο βάρος βεβαίως πέφτει στον Ηρόδοτο, ο οποίος μπορεί μεν να θεωρείται ως ο πατέρας της Ιστορίας, σίγουρα όμως δεν φτάνει στο επίπεδο του Θουκυδίδη. Το έργο του –που στην Ελληνιστική περίοδο ονομάστηκε «Ιστορίαι» και χωρίστηκε σε εννέα βιβλία, με το όνομα μιας Μούσας το καθένα– γράφτηκε κι έγινε γνωστό την εποχή που ο Ηρόδοτος ζούσε στην Αθήνα ήτοι περί το 445 πΧ. Αναφέρεται ότι διάβασε δημόσια κάποια αποσπάσματα του έργου του, που ενθουσίασαν τους Αθηναίους, οι οποίοι του δώρισαν δέκα τάλαντα. Αν και το ποσό είναι εξαιρετικά υψηλό εντούτοις δείχνει ότι μπορεί μεν ο Ηρόδοτος να γράφει αρεστά προς τους Αθηναίους, σίγουρα όμως δεν ήταν δυνατόν να λέει σημαντικές ανακρίβειες και πολύ περισσότερο ψέματα. Να μην ξεχνάμε ότι την εποχή εκείνη ζούσαν ακόμα Σαλαμινομάχοι και κάτι τέτοιο δεν θα είχε περάσει «αβρόχοις ποσί» στην δημοκρατική Αθήνα. Το ότι σαφώς και δεν φαίνεται να είχε καλές γνώσεις της στρατιωτικής τακτικής, το ότι πολλές φορές είναι ανακριβής ως προς τα χρονολογικά δεδομένα ή ότι είναι αόριστος στις περιγραφές του, είναι βεβαίως αρνητικά στοιχεία. Όμως το όγδοο βιβλίο των «Ιστοριών», η «Ουρανία», αποτελεί τη σημαντικότερη πηγή που έχουμε για τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Ο Κτησίας ο Κνίδιος (τέλη 5ου-αρχές 4ου πΧ αιώνα) έζησε την περισσότερη ζωή του στην περσική Αυλή. Στο έργο του «Περσικά» αναφέρεται στους Περσικούς πολέμους και βεβαίως στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Βασίζονται κυρίως σε περσικές πηγές και θα μπορούσαν να αποτελέσουν το «αντίπαλο δέος» των «Ιστοριών» του Ηροδότου. Έτσι ακριβώς τα χρησιμοποίησαν και κάποιοι αρχαίοι συγγραφείς. Το κακό είναι ότι από το έργο του Κτησία σώζονται ελάχιστα «σπαράγματα» και κάποιες «περιλήψεις» του, από άλλους συγγραφείς. Το χειρότερο όμως είναι ότι αυτά που σώζονται σαφώς και έρχονται σε αντίθεση με αρχαιολογικά ευρήματα. Τελικά ο Κτησίας δεν μπορεί να θεωρηθεί ως κάποια ακριβής πηγή. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (περί το 90 πΧ–

Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης. περί το 20 πΧ) είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση. Δυστυχώς δεν έχουμε παρά «επιτομές» και αποσπάσματα του έργου του. Ήταν οπωσδήποτε ογκώδες και είχε βασιστεί –τουλάχιστον στην περίπτωση που μας ενδιαφέρει– σε έργα αρχαιοτέρων όπως πχ του Ηρόδοτου και του Θουκυδίδη. Δυστυχώς δεν φτάνει σε τίποτα αυτόν τον τελευταίο και οι αναφορές στον Διόδωρο δε μπορούν παρά να είναι περιορισμένες. Σύγχρονος του Διόδωρου ήταν και ο Cornelius Nepos ή Κορνήλιος Νέπως κατά τους εξελληνιστές των πάντων. Ο Ρωμαίος αυτός ιστορικός –και κυρίως βιογράφος– δεν σκόπευε τόσο στην ιστορική ακρίβεια όσο στην ευχάριστη και άνετη ανάγνωση των έργων του. Αναφέρεται στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας στους βίους του Θεμιστοκλή και του Αριστείδη. Σίγουρα πάντως δε μπορεί να συμπεριληφθεί στις αξιόπιστες πηγές. Και φτάνουμε στον Πλούταρχο (45-120 μΧ). Οι κύριες αναφορές του στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας γίνονται στον βίο του Θεμιστοκλή. Το μειονέκτημα του Πλούταρχου είναι ότι έχοντας ζήσει σχεδόν 550 με 600 χρόνια μετά τα γεγονότα, χρησιμοποιεί κάποιες αρχαίες πηγές, τις οποίες αγνοούμε εντελώς. Σαφώς πάντως μία από τις βάσεις της αφήγησής του είναι ο Ηρόδοτος. Γενικά ο Πλούταρχος –για την περίπτωση της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας– κατατάσσεται στις σχετικά αξιόπιστες πηγές.

Ο χρόνος

Ένα από τα μάλλον σημαντικά στοιχεία της εξιστόρησης της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας είναι και η ημερομηνία που αυτή έγινε. Η αιτία δεν είναι άλλη από το εάν οι Πέρσες μπήκαν το βράδυ στο Στενό της Σαλαμίνας. Ο Ηρόδοτος (Ουρανία Η΄ 65) αναφέρει ότι ο Αθηναίος Δίκαιος του Θεοκύδη και ο Λακεδαιμόνιος Δημάρατος, που ήσαν με τον Ξέρξη, είδαν –την παραμονή της Ναυμαχίας– στο Θριάσιο ήτοι στην πεδιάδα της Ελευσίνας, «κονιορτόν χωρέοντα = σύννεφο από σκόνη να μετακινείται» και «οι φαίνεσθαι την φωνήν είναι το μυστικόν ίακχον = άκουσαν μια φωνή και πως τους φάνηκε ότι αυτή αποτελούσε ύμνο μυστών του Ίακχου». Τέτοιες πομπές γίνονταν στην αρχαία Αθήνα από τους μυημένους στα Ελευσίνια μυστήρια, οι οποίοι πήγαιναν στην Ελευσίνα μεταφέροντας ένα Περιπλους 5

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

Ο Cornelius Nepos. ξόανο του Ίακχου, κραυγάζοντας διάφορους ύμνους. Αυτό γινόταν στις 19 Βοηδρομιώνα. Επομένως η Ναυμαχία της Σαλαμίνας έγινε στις 20 εκείνου του μήνα. Είναι υπολογισμένο και απόλυτα ελεγμένο ότι η 20η ημέρα του Βοηδρομιώνα αντιστοιχεί στην 22α του δικού μας Σεπτεμβρίου. Ο Ηρόδοτος βεβαίως δεν μας λέει σε ποιο σημείο βρίσκονταν ο Δίκαιος και ο Δημάρατος απ’ όπου είδαν και άκουσαν τα σχετικά με τον Ίακχο. Γιατί όμως να αναφερθεί σε ένα εντελώς φανταστικό γεγονός, του οποίου η μοναδική επίδραση στην εξιστόρηση των γεγονότων έχει να κάνει αποκλειστικά και μόνο με τον προσδιορισμό της ημερομηνίας της Ναυμαχίας; Επομένως δεν έχουμε κάποιο λόγο να μην δεχόμαστε αυτό που ισχυρίζεται ο Ηρόδοτος. Πιθανώς να το έβαλε θέλοντας να δείξει ότι η «θεία βούληση» ήταν με τους Έλληνες. Μια άλλη ασφαλή ημερομηνία έχουμε από μία έκλειψη ηλίου που έγινε εκείνες τις ημέρες και αναφέρει ο Ηρόδοτος (Καλλιόπη Θ΄ 10) «ο ήλιος αμαυρώθη εν τω ουρανώ = ο ήλιος σκοτείνιασε στον ουρανό». Αυτήν την ημέρα θυσίαζε στον Ισθμό της Κορίνθου ο βασιλιάς της Σπάρτης Κλεόμβροτος, ο οποίος πανικοβλήθηκε, έκρινε ότι οι θεοί δεν τον βοηθούσαν και πήρε τις δυνάμεις του και τράβηξε για την Σπάρτη, αντί να πάει προς την Αττική για να συγκρουστεί με τους Πέρσες. Το ίδιο φαινόμενο είχε αντίστοιχη επίδραση και στον Ξέρξη, ο οποίος την ίδια ακριβώς ημέρα άρχισε να αποχωρεί από την Αττική. Είναι απολύτως εξακριβωμένο και επακριβώς υπολογισμένο – οι συγκεκριμένοι αστρονομικοί υπολογισμοί δεν επιδέχονται καμία αμφισβήτηση – ότι η εν λόγω έκλειψη έγινε στην ημερομηνία που με το σημερινό ημερολόγιο προσδιορίζεται ως η 2α Οκτωβρίου του 480 πΧ. Σύμφωνα επομένως με όλους τους υπολογισμούς η Ναυμαχία της Σαλαμίνας έγινε μεταξύ της 22ας Σεπτεμβρίου και της 2ας Οκτωβρίου του 480 πΧ. Αρκετοί ιστορικοί θεωρούν ότι η ημερομηνία τέλεσης της Ναυμαχίας είναι η 27η ή 28η Σεπτεμβρίου. Έτσι όμως αφενός «διαγράφουν» τον Ηροδοτο και αφετέρου θεωρούν ότι όλο αυτό το –τεράστιο σε μέγεθος ακόμη και με τα σημερινά δεδομένα– περσικό στράτευμα μπορούσε να ετοιμαστεί για την μακρινή πορεία της επιστροφής μέσα σε μόλις τρεις ή τέσσερις ημέρες. Το επιχείρημα αυτό απορρίπτεται αμέσως ακό6 Περιπλους

Ο Πλούταρχος. μα και από αυτούς που έχουν ελάχιστες γνώσεις διοικητικής μέριμνας. Δεν υπολογίζουν πόσα συμβούλια θα χρειάστηκαν να γίνουν με τον Ξέρξη αλλά και μεταξύ των επιτελών του, για να αποφασιστεί: 1. Ότι η ήττα στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας ήταν καθοριστική στην έκβαση της εκστρατείας. Μην ξεχνάμε ότι οι χερσαίες δυνάμεις του Πέρση βασιλιά, ήσαν αλώβητες.

2. Σίγουρα τρεις με τέσσερις ημέρες δεν επαρκούν για να μαζευτούν, να συσκευαστούν τα υλικά στρατωνισμού κλπ ενός τέτοιου αριθμού στρατιωτών. Αντιθέτως οι δέκα ημέρες –από τις 22 Σεπτεμβρίου– είναι επαρκής χρόνος για όλα αυτά.

Ο χώρος

Ένας άλλος –εξίσου σημαντικός– παράγοντας που παραβλέπεται είναι και αυτός του χώρου όπου έγινε η Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Πολλοί –σαφώς οι περισσότεροι– θεωρούν ως δεδομένο ότι η διαμόρφωση του Στενού της Σαλαμίνας είναι η ίδια με την σημερινή. Ή –το συνηθέστερο– δεν τον λαμβάνουν καθόλου υπόψη τους. Εδώ να σημειώσουμε ότι εννοούμε την φυσική διαμόρφωση της ακτής κι όχι όπως αυτή έχει διαμορφωθεί τα τελευταία 50 χρόνια με τα έργα επέκτασης των λιμενικών εγκαταστάσεων, που έχουν γίνει κυρίως από την πλευρά του Κερατσινίου και του Περάματος. Αρκεί όμως λίγο ψάξιμο για να διαπιστωθεί πόσο λάθος είναι αυτή η άποψη. Ο Φωκίων Νέγρης (31.03.1846–15.01.1928) πολύ πριν γίνει δρόμος στην Κυψέλη της Αθήνας, ήταν σημαντικός μεταλλειολόγος, γεωλόγος και πολιτικός, ενώ υπήρξε και ο πρώτος πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών. Την περίοδο 1903–1912 κατέδειξε ότι η στάθμη της θάλασσας την περίοδο των Μηδικών Πολέμων ήταν 3,40 μέτρα πιο κάτω από την σημερινή. Πιθανώς κάποιοι να αμφισβητήσουν την άποψη του Νέγρη. Όμως την επιβεβαίωσή του μπορεί να την δει όποιος θελήσει να επισκεφθεί το λιμάνι της Ζέας – Πασαλιμάνι για του Πειραιώτες– σήμερα. Εκεί θα δει τα σωζόμενα υπολείμματα των νεώσοικων που είχαν λαξευτεί στον βράχο και σήμερα βρίσκονται μέσα στην θάλασσα. Πράγμα που δείχνει ότι όταν κατασκευάστηκαν το επίπεδο της θάλασσας βρίσκονταν σε χαμηλότερο επίπεδο από το σημερινό. Τι σημαίνουν όλα αυτά; Μα το ότι το Στενό της Σαλαμίνας ήταν πιο …στενό από το σημε-

Ο Φωκίων Νέγρης (Ελαιογραφία του Γ. Ιακωβίδη στην Ακαδημία Αθηνών). ρινό. Ή αν θέλουμε να είμαστε πιο ακριβείς, πιο στενό από αυτό που υπήρχε πριν από τα έργα που έχουν γίνει τα τελευταία 50 χρόνια. Έτσι επαληθεύεται και ο Στράβων, που αναφέρει ότι το πλάτος του πορθμού μεταξύ της νησίδας του Αγίου Γεωργίου, που από το 1982 ενώθηκε με επιχωματώσεις με την Σαλαμίνα, και της απέναντι ακτής του Περάματος –του «στρατιωτικού Περάματος» όπως αποκαλείται– ήταν 2 στάδια ήτοι 370 μέτρα (Στράβων ΙΧ, Ι,13: …ο εις Σαλαμίνα πορθμός όσον διστάδιος). Ένα άλλο σημείο που έχει δημιουργηθεί σύγχυση ως προς τα γεωγραφικά σημεία της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας είναι η αναφορά του Ηρόδοτου (Ουρανία Η΄76) «…ανήγον δε οι αμφί την Κέον τε και την Κυνοσούραν τεραγμένοι, = όσοι βρίσκονταν παραταγμένοι γύρω από την Κέο και την Κυνοσούρα). Πολύ μελάνι έχει χυθεί για το ποια είναι ή ήταν, αυτή η «Κέος». Δεν χρειάζεται να αρχίσουμε τις υποθέσεις και να δημιουργούμε ή να ακολουθούμε διάφορες θεωρίες. Η απλούστερη –και πλέον θεμελιωμένη λογικά– είναι αυτή που θέλει την Κέο να είναι μια νησίδα, κοντά στη νότια πλευρά του Όρμου του Κερατσινίου, που στην σύγχρονη εποχή –λόγω της ανύψωσης της στάθμης της θάλασσας– δεν ήταν παρά ένας σκόπελος κι εδώ και χρόνια δεν υφίσταται καθώς έχει ενσωματωθεί στα λιμενικά έργα που έχουν γίνει στο λιμάνι του Κερατσινίου. Για την Κυνοσούρα βεβαίως δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι πρόκειται για την ομώνυμη –και σήμερα– μικρή βραχώδη χερσόνησο της Σαλαμίνας. Σημαντικό σημείο της όλης ιστορίας μας, είναι και το πού βρισκόταν ο θρόνος του Ξέρξη. Αυτό βέβαια που δεν μπορούμε καν να λάβουμε υπόψη μας είναι η κορυφή του όρους Αιγάλεω, που ναι μεν ονομάζεται «Θρόνος του Ξέρξη» ακόμη και σήμερα, όμως είναι αδύνατο να παρακολούθησε από εκεί πάνω τη ναυμαχία ο Πέρσης βασιλιάς. Είναι τέτοια η απόσταση ώστε ακόμη και σήμερα είναι πολύ δύσκολο να δει κάποιος τι γίνεται στην θαλάσσια περιοχή που μας ενδιαφέρει. Πόσο μάλλον εκείνη την εποχή που δεν υπήρχαν κιάλια… Και αφήνουμε κατά μέρος το ότι η διαμόρφωση του βουνού δεν επιτρέπει την ορατότητα κοντά στην ακτή του Κερατσινίου. Ο Αισχύλος (Πέρσαι 466467) αναφέρει: «έδραν γαρ είχε παντός ευαγή στρατού, υψηλόν όχθον άγχι πελαγίας αλός.

Του Ηλία Νταλούμη

Ο χάρτης της περιοχής του στενού της Σαλαμίνας. Με καφέ χρώμα η σημερινή ξηρά. Με πορτοκαλί όπου αυτή έφτανε –κατά τον Φωκίωνα Νέγρη– το 480 πΧ. 1 = Η τοποθεσία όπου πρέπει να ήταν ο θρόνος του Ξέρξη. 2 = Η θέση όπου βρισκόταν η Κέος. 3 = Η Κυνοσούρα. 4 = Ο Άγιος Γεώργιος.

= γιατί είχε πάρει θέση πάνω σε λόφο υψηλό κοντά στο περιγιάλι, έχοντας θέα καθαρή σε όλο το στρατό του.». Και δεν έχουμε κανέναν απολύτως λόγο να αμφισβητήσουμε τα λεγόμενα του Αισχύλου και να τα θεωρήσουμε ως «ποιητικές εκφράσεις», που έρχονται σε αντίθεση με την πραγματικότητα. Άλλωστε ο Ηρόδοτος (Ουρανία Η΄ 90) γράφει: «των τινες Φοινίκων, των αι νέες διεφθάρετο, ελθόντες παρά βασιλέα διέβαλλον τους Ίωνας, = κάποιοι από τους Φοίνικες, των οποίων τα πλοία είχαν καταστραφεί, παρουσιάστηκαν ενώπιον του βασιλιά και συκοφαντούσαν τους Ίωνες». Αν όμως ο θρόνος του Ξέρξη ήταν στην κορυφή το Αιγάλεω, οι Φοίνικες θα χρειάζονταν πολλές ώρες ανάβασης μέχρι να φτάσουν εκεί. Η ναυμαχία θα είχε λήξει και το επιχείρημά τους θα ήταν άνευ αντικειμένου. Ο Κτησίας και ο Πλούταρχος θέλουν τον θρόνο του Ξέρξη να είναι σε μια τοποθεσία που ονομαζόταν Ηράκλειο. Κατ’ αρχήν να πούμε ότι η ονομασία της εν λόγω τοποθεσίας θα πρέπει να είναι νεότερη της εποχής του Αισχύλου και του Ηρόδοτου. Και ο λόγος είναι μάλλον απλός. Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι «δεν έβγαινε μετρικά» στον Αισχύλο, ο Ηρόδοτος δεν είχε κανένα λόγο να μην την αναφέρει με το όνομά της. Όπως και να ‘χει πάντως το πράγμα ένα ασφαλές συμπέρασμα που μπορούμε να καταλήξουμε είναι ότι ο θρόνος το Ξέρξη κατά πάσα πιθανότητα βρισκόταν εκεί που σήμερα είναι η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι. Στα διάφορα έργα που έχουν γίνει εκεί έχουν βρεθεί υπολείμματα από αρχαία κτίσματα, τα οποία βεβαίως δεν επαληθεύουν ότι προέρχονται από το Ηράκλειο. Όμως η θέση της εκκλησίας είναι σε τέτοιο σημείο που ταιριάζει απόλυτα με τα όσα λένε τόσο ο Αισχύλος όσο και ο Ηρόδοτος. Και κοντά στην ακτή είναι και έχει ανεμπόδιστη θέα προς την θάλασσα. Τώρα βέβαια, αυτό το «ανεμπόδιστη» ίσχυε έως πριν καμιά 50ριά χρόνια, γιατί με τις πολυκατοικίες…

Οι δυνάμεις των αντιπάλων

Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας ήταν μια σύγκρουση ανάμεσα στους Έλληνες και τους Πέρσες. Αυτό είναι η γενική αρχή. Πέρα όμως από το ερώτημα για το πόσοι ήσαν από την κάθε πλευρά, υπάρχει κι ένα άλλο –εξίσου σημαντικό, αν όχι σημαντικότερο– ποιοι ήσαν οι Έλληνες που πήραν μέρος σ’ αυτήν την σύγκρουση με την πλευρά των Ελλήνων και από ποιους απαρτίζονταν ο στόλος των Περσών; Ας ξεκινήσουμε με τους Έλληνες. Ο Θουκυδίδης –στον οποίο βεβαίως και δεν μπορούμε να μην ανατρέχουμε, έστω και στις ελάχιστες αναφορές του– στο 1, 74 γράφει: «ναυς μεν γε ες τας τετρακοσίας…= γιατί από τα τετρακόσια πλοία…» . Ο Αισχύλος (Πέρσαι 338-339) μας λέει: «και γαρ Έλλησιν μεν ην ο πας αριθμός ες τριακάδας ναών, = γιατί τριακόσια δέκα ήσαν όλα κι όλα τα ελληνικά πλοία,». Και φτάνουμε στον Ηρόδοτο (Ουρανία Η΄ 82) που αναφέρει: «εξεπληρούτο το ναυτικόν τοίσι Έλλησι ες τας ογδώκοντα και τριηκοσίας νέας = συμπλήρωνε το ναυτικό των Ελλήνων τα τριακόσια ογδόντα πλοία». Ο Κτισίας πάλι κάνει λόγο για 700 πλοία ενώ ο Cornelius Nepos για 200. Και ο μεν αριθμός του πρώτου απορρίπτεται ως υπερβολικός. Ήταν αδύνατον οι Έλληνες να διαθέτουν τόσα πολλά πλοία. Ο δε αριθμός που αναφέρει ο δεύτερος, είναι πάρα πολύ μικρός και σίγουρα δεν θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τον αριθμό των περσικών πλοίων. Εκτός βέβαια κι αν μπερδεύτηκε και αναφέρεται στον αριθμό μόνον των αθηναϊκών πλοίων. Αλλά αυτό είναι μια υπόθεση που δε μπορεί να στηριχτεί πουθενά. Τελικά ο αριθμός που γίνεται αποδεκτός από τους περισσότερους, είναι τα 380 πλοία που θέλει ο Ηρόδοτος. Όμως και αυτός ο αριθμός έχει τα προβλήματά του… Γιατί καλά όσα αναφέραμε πιο πάνω. Ο ίδιος όμως (Ουρανία Η΄ 42-48) όταν γράφει αναλυτικά για την κατανομή αυτών των πλοίων σύμφωνα με την πόλη από την

οποία προέρχονταν, τα βγάζει λιγότερα! Για την ακρίβεια κάνει λόγο για 366 τριήρεις και 5 πεντηκόντορους ήτοι συνολικά 371 πλοία. Βέβαια η διαφορά των 9 πλοίων είναι πολύ μικρή και σαφώς δεν αλλοιώνει το μέγεθος του στόλου των Ελλήνων, σίγουρα όμως υφίσταται και θα πρέπει να επισημανθεί; Αλλά καλύτερα να δούμε τη συνεισφορά κάθε πόλης αναλυτικά. Έχουμε λοιπόν και λέμε: Πόλη Αθήνα Κόρινθος Αίγινα Μέγαρα Χαλκίδα Σπάρτη Σικυώνα Επίδαυρος Αμβρακία Ερέτρια Τροιζήνα Νάξος Ερμιόνη Λευκάδα Κέα Στύρα Κύθνος Κρότωνας ΣΥΝΟΛΟ Πόλη Μήλος Κύθνος Σέριφος Σίφνος ΣΥΝΟΛΟ ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

Τριήρεις 180 40 30 20 20 16 15 10 7 7 5 4 3 3 2 2 1 1 366 Πεντηκόντοροι 2 1 1 1 5 371

Στα παραπάνω πλοία θα πρέπει να προστεθεί ένα ακόμη, που μάλλον «χρήζει ειδικής μνείας». Πρόκειται για την τριήρη του Παναίτιου από την Τήνο, που δραπέτευσε από την περσική παράταξη και ενώθηκε με τον στόλο των Ελλήνων. Προφανέστατα το πλήρωμά της είχε σκοτώσει ή πετάξει στην θάλασσα τους Πέρσες «επιβάτες», που εκτός των άλλων είχαν ως αποστολή να επιτηρούν τα πληρώματα των ελληνικής προέλευσης πλοίων του περσικού στόλου. Αυτό που επίσης αξίζει να επισημανθεί είναι ότι στον ελληνικό στόλο συμμετείχε και μία τριήρης από το Κρότωνα. Με άλλα λόγια οι Έλληνες της Μεγάλης Ελλάδας ή αν προτιμάτε, οι Έλληνες άποικοι της Νότιας Ιταλίας και της Σικελίας, είχαν αντιληφθεί την τεράστια σημασία που είχε η ελληνική αντίσταση στην περσική εισβολή. Βέβαια το ένα πλοίο ουσιαστικά έχει συμβολική και μόνον σημασία. Δε θα πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι την ίδια περίοδο οι ελληνικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας δέχονταν επίθεση από τους Καρχηδόνιους. Σύμφωνα δε με τον Ηρόδοτο και τον Αριστοτέλη, η αποφασιστική μάχη της Ιμέρας –ανάμεσα στους Έλληνες των Συρακουσών και του Ακράγαντα, υπό την ηγεσία του Γέλωνα, και τους Καρχηδόνιους– δόθηκε την ίδια μέρα με τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Επομένως δεν ήταν δυνατόν –και φυσικά εντελώς παράλογο– να αφήσουν τις πόλεις τους που κινδύνευαν και να έλθουν να ποΠεριπλους 7

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ λεμήσουν στην Σαλαμίνα και στην Ελλάδα γενικότερα. Όσο για τις διάφορες θεωρίες ως προς το γιατί δεν ήλθαν κι άλλες δυνάμεις από την Μεγάλη Ελλάδα ή την «συμμαχία» μεταξύ Περσών και Καρχηδονίων, το μόνο που έχουμε να πούμε είναι ότι ανάγονται στην σφαίρα της συνωμοσιολογίας. Και περνάμε στον περσικό στόλο, ο οποίος μόνο περσικά πλοία δεν είχε! Πράγμα απολύτως φυσικό αφού οι Πέρσες δεν είχαν σχέση με την θάλασσα. Αλλά αν για τους Έλληνες έχουμε κάποιες διαφορές ως προς τον αριθμό των πλοίων, για τον στόλο των Περσών έχουμε «μαύρα μεσάνυχτα». Ο Ηρόδοτος (Πολύμνια Ζ΄ 184) αναφέρει: «τον μεν εκ των νεών των εκ της Ασίης, εουσέων επτά και διηκοσιέων και χιλιέων = τα πλοία που ήλθαν από την Ασία, ήσαν χίλια διακόσια εφτά». Ο Αισχύλος (Πέρσαι 341-343) μας λέει: «Ξέρξη δε, και γαρ οίσθα, χιλίας μεν ην ων ήγε πλήθος, αι δ’ υπέρκοποι τάχει εκατόν δις ήσαν επτά = ο Ξέρξης, όπως βέβαια ξέρεις, χίλια πλοία οδηγούσε, κι άλλα διακόσια επτά ταχύπλοα». Να επισημάνουμε ότι τα 1207 πλοία του Ηρόδοτου είναι πριν τις Θερμοπύλες και την Σηπιάδα. Ο ίδιος (Ουρανία Η΄66) μιλά για αναπλήρωση των περσικών απωλειών, με πλοία από την Κάρυστο, την Άνδρο και την Τήνο. Οι περισσότεροι πάντως που έχουν ασχοληθεί με την εξιστόρηση της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας συγκλίνουν προς αυτόν τον αριθμό. Ως προς την προέλευση των πλοίων του περσικού στόλου οι περισσότεροι συγγραφείς αποδέχονται την εξής: Φοίνικες Αιγύπτιοι Κίλικες Λύκιοι Ίωνες Κάρες Νησιώτες ΣΥΝΟΛΟ

300 200 100 50 100 70 237 1.067

Η τριήρης –εδώ η Ολυμπιάς που αποτελεί ανακατασκευή τριήρους της εποχής του Πελοποννησιακού πολέμου και όχι των Περσικών– υπήρξε για πολλούς αιώνες το βασικό πολεμικό πλοίο σχεδόν όλων των ναυτικών λαών.

Βεβαίως υπολείπονται κατά 150 των όσων αναφέραμε στην προηγούμενη παράγραφο. Όμως –όπως επίσης προείπαμε– δεν υπάρχει καμία ασφαλής πηγή. Άλλωστε σύμφωνα με αξιόπιστους υπολογισμούς, στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας μπορούσαν να μετέχουν από την πλευρά των Περσών –με διάφορους τρόπους– το πολύ 1000 πλοία.

Η διάταξη των αντιπάλων

Και φτάνουμε στο σημαντικότερο –ίσως– σημείο της εξιστόρησης της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Εδώ εντοπίζονται όλες οι διαφορές των εξιστορήσεων για το πώς έγινε η ναυμαχία. Οι απόψεις είναι βασικά δύο. Η μία –η επικρατούσα θα μπορούσαμε να πούμε– θεωρεί ότι ο περσικός στόλος ήταν παραταγμένος κατά μήκος της βόρειας ακτογραμμής του Στενού της Σαλαμίνας δηλαδή στην πλευρά του Περάματος και οι Έλληνες ήσαν κατά μήκος της ακτής της Σαλαμίνας. Η άλλη πιστεύει ότι οι Πέρσες βρίσκονταν έξω από το Στενό, στα ανατολικά όριά του και οι Έλληνες μέσα σ’ αυτό με μέτωπο –φυσικά– προς την ανατολική έξοδο του Στενού δηλαδή προς τον Πειραιά. Οι οπαδοί της πρώτης άποψης μάλιστα πιστεύουν ότι τα περσικά πλοία μπήκαν στο Στενό το βράδυ της παραμονής οπότε και πήραν της θέσεις μάχης. Εδώ τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι σημαντικά και σαφώς δεν έχουν απαντηθεί. Γιατί μπορούν να ισχυρίζονται ότι τα πλοία των Περσών μπήκαν στο Στενό βοηθούμενα από το φως του φεγγαριού, δεν μας λένε όμως γιατί οι Έλληνες τα άφησαν να περάσουν από μπροστά τους –και οπωσδήποτε κοντά τους– χωρίς να αντιδράσουν! Έβλεπαν τον εχθρό να περνά σε μικρή απόσταση από τα έμβολα των τριήρεών τους και αυτοί κάθονταν και τον παρακολουθούσαν ως ουδέτεροι θεατές! Και να μην μας διαφεύγει ότι οι Πέρσες –εφόσον έκαναν αυτήν την κίνηση, νύχτα, σε εντελώς άγνωστα νερά και μάλιστα στενά– κινούνταν

με πολύ μικρή ταχύτητα. Η περίπτωση να κοιμόντουσαν τα πληρώματα αποκλείεται! Αλλά ακόμα και αν αυτό συνέβαινε θα υπήρχαν σκοπούντα ελληνικά πλοία, τα οποία βεβαίως θα σήμαιναν συναγερμό. Εκτός και αν ήσαν προδότες ή είχαν προβλήματα με την όρασή τους… Εξάλλου ποιος διοικητής ναυτικής δύναμης θα εξέθετε τα πλοία του σε τόσους κινδύνους; Νυχτερινή πλοήγηση σε άγνωστα – και στενά νερά, μπροστά στη μύτη του αντίπαλου; Μα δεν έλειπαν οι έμπειροι ναυτικοί από τον περσικό στόλο. Αμφιβάλλει κανένας για την ναυτοσύνη των Φοινίκων; Ούτε και ο Ξέρξης ήταν ηλίθιος να διατάξει κάτι τέτοιο. Άρα τα πλοία του περσικού στόλου δεν είναι δυνατόν να μπήκαν στο στενό της Σαλαμίνας το βράδυ της παραμονής της Ναυμαχίας. Βεβαίως δημιουργείται το εύλογο ερώτημα «και πώς προέκυψε αυτή η άποψη;». Κατ’ αρχήν η περιγραφή του Ηρόδοτου δεν είναι καθόλου σαφής. Αυτό αφήνει «περιθώριο φαντασίας» στους κατοπινούς μελετητές της ιστορίας. Οι οποίοι μάλιστα έχουν ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό, που περνά απαρατήρητο: Δεν έχουν δει –«ζωντανά» θα λέγαμε– το Στενό της Σαλαμίνας. Μπορεί να έχουν μελετήσει χιλιάδες σελίδες και να έχουν δει πολλούς χάρτες, σίγουρα όμως δεν έχουν κάνει το ταξίδι Πειραιάς –Παλούκια ή Πέραμα– Παλούκια. Αντίθετα οι υποστηρικτές της αντίθετης άποψης –ότι δηλαδή ο περσικός στόλος δεν μπήκε το βράδυ της παραμονής της Ναυμαχίας– σαφέστατα και γνωρίζουν το Στενό κι έχουν επαγγελματική πείρα σε αυτό. Και μπορεί ο Ηρόδοτος να είναι ασαφής, ο Αισχύλος όμως (Πέρσαι 388-391) αναφέρει: «πρώτον μεν ηχή κέλαδος Ελλήνων πάρα μολπηδόν ευφήμησεν, όρθιον δ’ άμα αντηλάλαξε νησιώτιδος πέτρας ηχώ˙ φόβος δε πάσι βαρβάροις παρήν γνώμης απασφαλείσιν˙ ου γαρ ως φυγή παιάν εφύμνουν σεμνόν Έλληνες τότε, αλλ’ ες μάχην ορμώντες ευψύχω θράσει = πρώτα ακούστηκε από το μέρος των Ελλήνων

Οι τριήρεις ναυμαχούσαν έχοντας αφήσει τους ιστούς και τα πανιά στην ξηρά.

βοή σαν τραγούδι θριάμβου χαρούμενο, που τα βράχια του νησιού αντηχούσαν˙ κι ύστερα τρόμος σκορπίστηκε στους βαρβάρους όταν κατάλαβαν πως έπεσαν εξω˙ γιατί ο παιάνας ο ιερός που έψελναν οι Έλληνες δεν ήταν για φυγή μα για να ορμήσουν γενναία στη μάχη». Αυτό σημαίνει ότι από τον περσικό στόλο αντιλήφθηκαν ότι οι Έλληνες επετίθεντο ακούγοντας τον παιάνα. Γιατί αν είχαν οπτική επαφή θα έβλεπαν τι διάταξη είχε πάρει ο ελληνικός στόλος και θα καταλάβαιναν. Και ο λόγος που δεν έβλεπαν είναι πολύ απλός! Οι Πέρσες έχοντας αποκλείσει το Στενό από το Κερατσίνι έως την Ψυττάλεια και από εκεί έως τα Σελήνια περίπου, λόγω της Κυνοσούρας δεν έβλεπαν τι έκαναν οι Έλληνες. Με βάση όλα τα παραπάνω αυτό που με σιγουριά μπορεί να ειπωθεί είναι ότι ως προς την αρχική διάταξη των αντιπάλων κατά την Ναυμαχία: Οι Έλληνες ήσαν μέσα στο Στενό από Σαλαμίνα έως Πέραμα και με μέτωπο προς τον Πειραιά, ενώ οι Πέρσες ήσαν έξω από Κερατσίνι σε Ψυττάλεια και Σελήνια δηλαδή στη «γραμμή αποκλεισμού» του Στενού, που είχαν καταλάβει το προηγούμενο βράδυ. Μάλιστα ένα άλλο στοιχείο υπέρ αυτής της άποψης είναι και η κατάληψη της Ψυττάλειας από τους Πέρσες, σε μια προσπάθεια «ενοποίησης της γραμμής αποκλεισμού».

Ο καιρός

Αρκετή συζήτηση έχει γίνει και για τον καιρό που επικρατούσε την ημέρα που έγινε η Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Ο Ηρόδοτος (Ουρανία Η΄ 96) αναφέρει: «Των δε ναυηγίων πολλά υπολαβών άνεμος ζέφυρος εξέφερε της Αττικής επί την ηιόνα την καλεομένην Κωλιάδα = Πολλά επίσης από τα ναυάγια τα παρέσυρε δυτικός άνεμος και τα ξέβρασε στην ακτή εκείνη της Αττικής που ονομάζεται Κωλιάδα». Μπορεί να γίνει σαφέστερος; Υπάρχει όμως και η έρευνα που έκανε το 1902 ο Περικλής Ρεδιάδης (1875-1938), αντιναύαρχος εα, ο οποίος μελέτησε τα ημερολόγια των πλοίων του Ναυτικού που ναυλοχούσαν στον Όρμο του Ναυστάθμου Σαλαμίνας. Σε αυτά λοιπόν διαπίστωσε ότι οι άνεμοι που επικρατούν κάθε Σεπτέμβριο στην περιοχή είναι βόρειοι, που συνήθως μετά το μεσημέρι γυρίζουν σε δυτικούς. Άλλωστε αν επικρατούσε νότιος άνεμος, πώς θα έφτανε στους Πέρσες ο ήχος από τον παιάνα; Ποια η σημασία της διεύθυνσης του ανέμου αφού –έτσι κι αλλιώς– οι τριήρεις στις ναυμαχίες δεν έφεραν πανιά; Μα είναι πολύ απλό: Οι Έλληνες είχαν τον καιρό πρύμα ή δευτερόπρυμα, ενώ οι Πέρσες τον είχαν κατάπλωρα. Με άλλα λόγια τους πρώτους τους βοηθούσε, ενώ τους δεύτερους τους κοντράριζε.

Όλα τα παραπάνω χρειάζεται να αναφερθούν προκειμένου να έχουμε μια όσο το δυνατόν πιο ξεκάθαρη άποψη για τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Γιατί μπορεί να είναι ωραίο να αναφερόμαστε στις νίκες των προγόνων μας, σίγουρα όμως είναι πολύ καλύτερο στο να γνωρίζουμε πώς έγιναν αυτές.

Τα προηγηθέντα της Ναυμαχίας

Και να περάσουμε τώρα στην εξιστόρηση της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Δε υπάρχει λόγος να μπούμε σε λεπτομέρειες –όσο ενδιαφέρουσες και αν είναι αυτές– για το τι μεσολάβησε από την μάχη των Θερμοπυλών και τις ναυμαχίες στο Αρτεμίσιο, έως την άφιξη των Περσών στην Αττική. Να αρκεστούμε στο ότι οι Αθηναίοι εγκατέλειψαν την πόλη τους. Έστειλαν στην Τροιζήνα τα γυναικόπαιδα και γενικά τους μη μάχιμους, ενώ όσοι μπορούσαν να πολεμήσουν –και φυσικά τα πλοία τους– πήγαν στην Σαλαμίνα. Εκεί μαζεύτηκαν και όλα τα πλοία των Ελλήνων. Γιατί στην Σαλαμίνα κι όχι κάπου αλλού; Μα γιατί εκεί υπήρχε ασφαλές αγκυροβόλιο. Η φυγή των Αθηναίων βεβαίως μόνο εύκολη υπόθεση δεν ήταν. Ο Ηρόδοτος ((Πολύμνια Ζ΄ 139-145) περιγράφει πολύ παραστατικά τι έγινε τότε. Δεν είναι ανάγκη να τα επαναλάβουμε. Να πούμε μόνον ότι χρειάστηκαν δύο χρησμοί του Μαντείου των Δελφών και κάποια τεχνάσματα του Θεμιστοκλή για να πειστούν. Και μάλιστα όχι όλοι! Κάποιοι –κυρίως μεγάλης ηλικίας– πίστευαν ότι φτιάχνοντας ένα ξύλινο τείχος στην Ακρόπολη, θα ήσαν ασφαλείς. Φυσικά διαψεύστηκαν και το πλήρωσαν με τη ζωή τους. Στη Σαλαμίνα λοιπόν βρίσκονταν ο στρατός και ο στόλος της Αθήνας και όλα τα πλοία των υπολοίπων Ελλήνων. Αυτών που πολεμούσαν τους Πέρσες… Ο υπόλοιπος στρατός των Ελλήνων ήτοι κυρίως οι Σπαρτιάτες, βρισκόταν στον Ισθμό της Κορίνθου, όπου είχαν αρχίσει να τον οχυρώνουν προκειμένου να αντισταθούν και να αποτρέψουν την περσική εισβολή. Με άλλα λόγια υπήρχε ένας «δυισμός». Γιατί έως τότε στρατός και στόλος πήγαιναν μαζί. Ήσαν –θα λέγαμε– αλληλένδετοι. Όλες οι ναυμαχίες γίνονταν σε παραθαλάσσια μέρη με τον στρατό να βρίσκεται σε κοντινή στεριά. Και δεν χρειάζεται να «πάμε» μακριά. Η περίπτωση των Θερμοπυλών και του Αρτεμισίου είναι χαρακτηριστική. Μάλιστα μια ήττα στην στεριά σήμαινε και την υποχώρηση του στόλου. Άσχετα τι είχε καταφέρει στην θαλάσσια σύγκρουση. Και πάλι η προηγούμενη περίπτωση είναι άκρως ενδεικτική. Και εδώ αρχίζουν τα δύσκολα! Όχι μόνον για τους

Έλληνες αλλά και για τους Πέρσες! Ας δούμε την κάθε περίπτωση χωριστά. Αν κοιτάξουμε την σύνθεση του ελληνικού στόλου θα δούμε ότι λίγο περισσότερος από τον μισό προερχόταν από πόλεις που είχαν είτε κατακτηθεί είτε βρίσκονταν σχεδόν περικυκλωμένες από περσικές ή φιλοπερσικές δυνάμεις. Οι Αθηναίοι είχαν στρατό και πλοία συγκεντρωμένα στην Σαλαμίνα. Όλοι οι άλλοι –γενικά– είχαν τον στρατό στον Ισθμό και τον στόλο τους στη Σαλαμίνα. Πράγμα βεβαίως αντίθετο με την τότε κρατούσα στρατιωτική αντίληψη. Ευτυχώς «κουμάντο» στους Αθηναίους έκανε ο Θεμιστοκλής, με τους άλλους εννέα στρατηγούς να τον έχουν αποδεχθεί ως ηγέτη, αν και τυπικά ήσαν μεταξύ τους ισότιμοι. Ο Θεμιστοκλής λοιπόν –όπως έχει αποδειχθεί– δεν ήταν μόνον στρατηγικό μυαλό. Ήταν και εξαιρετικός στην τακτική. Πίστευε λοιπόν ότι εξαναγκάζοντας τους Πέρσες να ναυμαχήσουν σε ένα στενό και γνωστό του χώρο –κι εντελώς άγνωστο στους αντιπάλους– εξάλειφε το αριθμητικό τους πλεονέκτημα. Έτσι λοιπόν «έμπαινε στην πλάστιγγα», υπέρ των Ελλήνων, και η γνώση του χώρου. Γιατί τουλάχιστον οι Αθηναίοι, οι Αιγινήτες και οι Μεγαρίτες, γνώριζαν την περιοχή. Η άποψη αυτή –όσο σωστή και αν φαίνεται σήμερα, «κατόπιν εορτής»– ήταν αντίθετη όχι μόνον με τα τότε κρατούντα αλλά και τα τοπικά συμφέροντα των υπολοίπων και μάλιστα των Πελοποννησίων. Τους ήταν αδιανόητο να ναυμαχήσουν όχι απλώς μακριά από τον στρατό τους αλλά σχεδόν αποκομμένοι τόσο από αυτόν όσο και από την πόλη τους. Η αντιπαράθεση όχι μόνο «τράβαγε σε μάκρος» αλλά ήταν και ιδιαίτερα οξεία. Αρχηγός της παραμονής ήταν φυσικά ο Θεμιστοκλής, ενώ της αποχώρησης ο Αδείμαντος, ο επικεφαλής των Κορινθίων. Όπως είναι φυσικό η συζήτηση εξελίχθηκε με έναν άκρως …ελληνικό τρόπο. Δεν οξύνθηκε απλώς αλλά εκτραχύνθηκε πλήρως. Ο Πλούταρχος μιλάει για την απόπειρα του Ευρυβιάδη του επικεφαλής των Σπαρτιατών αλλά ολόκληρου του στόλου να χτυπήσει τον Θεμιστοκλή με την ράβδο του για να πάρει την –παροιμιώδη πια– απάντηση «πάταξον μεν, άκουσον δε». Ο Αδείμαντος πάλι ζήτησε να ψηφίσουν οι εκπρόσωποι των πόλεων εκτός από τον Θεμιστοκλή διότι ήταν «άπατρις». Τότε ο Θεμιστοκλής –πάντα κατά τον Πλούταρχο– δήλωσε ότι σ’ αυτήν την περίπτωση οι Αθηναίοι θα φύγουν αμέσως και θα πάνε να εγκατασταθούν στην Μεγάλη Ελλάδα, στη νότιο Ιταλία. Σίγουρα αυτό το επιχείρημα θα πρέπει να έκανε τους συνέδρους να αρχίσουν να Περιπλους 9

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

Αριστερά: Ο Θεμιστοκλής Νεοκλέους, ο Φρεάριος, ήταν ένας ιδιοφυής πολιτικός, πράγμα που οι σύγχρονοί του Έλληνες δεν του το συγχώρεσαν. Πάνω: Τμήμα εμβόλου τριήρους που σώζεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιά. αναθεωρούν τις απόψεις τους. Αν έφευγαν οι Αθηναίοι ο ελληνικός στόλος μειώνονταν στο μισό και τότε ήταν βέβαιο ότι θα εξοντώνονταν από τους Πέρσες. Το δεύτερο –και ίσως πιο αποφασιστικό– επιχείρημα εμφανίστηκε λίγο μετά και είχε την μορφή του Αριστείδη του επιλεγόμενου Δίκαιου. Ο Αθηναίος πολιτικός είχε εξοριστεί από την Αθήνα, πριν κάποια χρόνια, και ζούσε στην Αίγινα. Οι αφηγήσεις μιλούν ότι βλέποντας τον περσικό στόλο να αποκλείει τα περάσματα της Σαλαμίνας, πήρε ένα πλοίο και περνώντας μέσα από τις περσικές γραμμές, πήγε στο συμβούλιο των επικεφαλής για να τους προειδοποιήσει. Η άποψη αυτή είναι εξαιρετικά απλοϊκή και παραβλέπει κάποια ουσιώδη πράγματα. Για παράδειγμα: Η απόσταση Αίγινα – Πειραιάς είναι περί τα 18 ναυτικά μίλια ήτοι 33 χιλιόμετρα. Πώς λοιπόν είδε ο Αριστείδης – και μάλιστα νύχτα – ότι τα περσικά πλοία περικύκλωναν την Σαλαμίνα; Το λογικό είναι ότι αντιλαμβανόμενος την τραγική κατάσταση που βρίσκονταν οι συμπατριώτες του, θέλησε να συμμετέχει στον αγώνα τους, παραμερίζοντας τις όποιες πολιτικές διαφορές. Πήρε λοιπόν ένα πλεούμενο – σαφώς μικρό – και εκμεταλλευόμενος το σκοτάδι, πέρασε μέσα από τα περσικά πλοία, που είχαν αρχίσει να παίρνουν θέσεις στη γραμμή Σελήνια – Ψυττάλεια – Κερατσίνι. Η πληροφορία που έφερε ο Αριστείδης έπαιξε καθοριστικό ρόλο. Τότε ήλθε και η επιβεβαίωση των λεγομένων του Αριστείδη. Την έφερε ο Παναίτιος από την Τήνο, που δραπέτευσε από την περσική παράταξη και πήγε να ενωθεί με τους άλλους Έλληνες. Τώρα πια ακόμη και να ήθελαν να αποχωρήσουν οι Έλληνες από την Σαλαμίνα, απλώς δεν μπορούσαν. Αποφάσισαν λοιπόν να μείνουν και να ναυμαχήσουν. Και περνάμε στους Πέρσες. Ο Ξέρξης έχοντας κυριεύσει και καταστρέψει την Αθήνα έπρεπε να αποφασίσει τα επόμενά του βήματα. Που έπρεπε να γίνουν αμέσως. Είχε φτάσει το τρίτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου –κατά το δικό μας ημερολόγιο– και το πολύ σε ένα μήνα ολοκληρωνόταν η εκστρατευτική περίοδος. Άλλωστε βρισκόταν ήδη αρκετό καιρό μακριά από την πρωτεύουσά 10 Περιπλους

του και αυτό μόνον καλό δεν ήταν για την εξουσία του. Συγκάλεσε λοιπόν συμβούλιο όπου παραβρέθηκαν και μίλησαν διάφοροι αξιωματούχοι του. Φυσικά η ατμόσφαιρα εδώ δεν είχε καμία απολύτως σχέση με αυτήν του συμβουλίου των Ελλήνων. Βεβαίως και έλεγε ο καθένας την άποψή του, έχοντας όμως πάντα υπόψη ποιος είναι το «αφεντικό». Και εδώ οι γνώμες ήσαν δύο: Να ναυμαχήσουν στην Σαλαμίνα και να τελειώνουν «μια κι έξω» με τον ελληνικό στόλο, οπότε η αντίσταση στον Ισθμό θα ήταν μια εύκολη υπόθεση ή να περιμένουν τι θα αποφάσιζαν οι Έλληνες. Όμως έτσι τους παραχωρούσαν την πρωτοβουλία, πράγμα που βεβαίως ο Ξέρξης δεν ήθελε –εκτός των άλλων– γιατί κάτι τέτοιο του «ροκάνιζε» τον χρόνο. Επίσης δεν ήθελε να παρακάμψει τα ελληνικά πλοία και να τραβήξει κατευθείαν για τον Ισθμό, γιατί έτσι άφηνε εχθρικές δυνάμεις στα νώτα του. Η συζήτηση κρατούσε πολλές ώρες και ο Μεγάλος Βασιλιάς δεν αποφάσιζε. Τότε έγινε το αναπάντεχο. Τον πληροφόρησαν ότι είχε μόλις φτάσει στο περσικό στρατόπεδο ένας απεσταλμένος του Θεμιστοκλή! Επρόκειτο για τον Σίκινο, παιδαγωγό των παιδιών του Θεμιστοκλή – ήταν δούλος – που γνώριζε την περσική γλώσσα. Ο Σίκινος λοιπόν τους έδωσε την «πληροφορία» ότι οι Έλληνες ετοιμάζονται να αποχωρήσουν μέσα στη νύχτα και να κατευθυνθούν στον Ισθμό, που θα αποτελούσε την κύρια γραμμή αντίστασής τους. Τους είπε ακόμα ότι αυτό το έκανε ύστερα από εντολή του Θεμιστοκλή που ήθελε να συνεργαστεί με τον Ξέρξη! Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι δεν χρειάστηκε και πολύ για να πεισθεί ο Πέρσης βασιλιάς, που έδωσε αμέσως διαταγή να ξεκινήσει ο στόλος τον αποκλεισμό της Σαλαμίνας. Από τις διάφορες περιγραφές προκύπτει ότι θα ήταν κάπου περί τα μεσάνυχτα. Αμέσως άρχισε η άπαρση των περσικών πλοίων που είχαν αγκυροβολήσει στο Φάληρο, την Μουνιχία (Τουρκολίμανο), την Ζέα (Πασαλιμάνι) και το λιμάνι του Πειραιά. Κατά την εκτέλεση αυτής της κίνησης θα πρέπει να τους προσπέρασε ο Αριστείδης. Πάντα σύμφωνα με τα όσα μας λένε οι αρχαίοι συγγραφείς, η «Αιγυπτιακή

Μοίρα» δηλαδή τα 200 πλοία των Αιγυπτίων κινήθηκαν και αποκλείσανε τον – αποκαλούμενο και σήμερα – Πόρο Μεγάρων. Φυσικά και δεν αποπειράθηκαν να τον περάσουν γιατί αν ήταν μία φορά επικίνδυνο το να μπουν τα περσικά πλοία στο Στενό της Σαλαμίνας, ήταν δέκα φορές πιο επικίνδυνο από εκεί, ακόμα και την ημέρα. Όποιος έχει περάσει έστω και μία φορά το έχει αντιληφθεί. Αν και αρκεί να ρίξει μια ματιά στον χάρτη. Τώρα πια είχαν όλα στηθεί και δεν απέμενε παρά να αρχίσει το έργο.

Η Ναυμαχία

Ξημέρωσε λοιπόν η 22α Σεπτεμβρίου –η 20η ημέρα του Βοηδρομιώνα αν προτιμάτε– και οι Έλληνες άρχισαν να ετοιμάζονται για να ναυμαχήσουν. Πολλά έχουν γραφτεί για το πώς παρατάχθηκαν οι Έλληνες. Για άλλη μια φορά ο Ηρόδοτος είναι μάλλον ασαφής, δίνοντας έτσι αφορμή να διατυπωθούν διαφορετικές απόψεις. Τελικά η πλέον λογική φαίνεται να είναι αυτή που θέλει τους Αθηναίους να έχουν την αριστερή πλευρά της παράταξης, δηλαδή προς την πλευρά του Περάματος και οι Σπαρτιάτες την δεξιά ήτοι προς την Σαλαμίνα. Το μέτωπο βεβαίως της παράταξης ήταν προς τον Πειραιά. Ο Ηρόδοτος όμως «ξεχνά» να μας πει την θέση των Κορινθίων. Αυτό έχει δώσει αφορμή να διατυπωθεί η άποψη ότι οι Κορίνθιοι, μετά την διαφωνία τους επιχείρησαν να αποχωρήσουν και να κατευθυνθούν προς την πόλη τους, χρησιμοποιώντας τον Πόρο των Μεγάρων. Τα διαπιστωμένα γεγονότα είναι δύο: Αφενός οι Κορίνθιοι δεν εμφανίζονται πουθενά κατά την διεξαγωγή της Ναυμαχίας. Αφετέρου σίγουρα δεν πέρασαν ποτέ τον Πόρο των Μεγάρων. Η άποψη ότι δεν μπόρεσαν να μπουν στον Κόλπο της Ελευσίνας και να συνεχίσουν προς τα Μέγαρα, λόγω του αντίθετου ανέμου, δεν ευσταθεί. Σαφώς και δεν θα χρησιμοποιούσαν τα πανιά προκειμένου να ταξιδέψουν σε «κλειστά νερά». Τα κουπιά ήσαν πολύ πιο αποτελεσματικά. Επομένως το πιθανότερο είναι οι Κορίνθιοι να φύλαγαν το πέρασμα προς τον Κόλπο της Ελευσίνας. Από τον Αράπη ή την Λέρο έως απέναντι το

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

Πάνω: Το μοναδικό έμβολο τριήρους που σώζεται ολόκληρο, είναι το εικονιζόμενο που βρίσκεται σε μουσείο στην Χάιφα, στο Ισραήλ. Δεξιά: Ανάγλυφο που απεικονίζει τον Ξέρξη. αποκαλούμενο «Στρατιωτικό Πέραμα». Είναι προφανές ότι μετά τα γεγονότα της προηγούμενης βραδιάς, μπορεί τυπικά αρχηγός να ήταν πάντα ο Ευρυβιάδης, σίγουρα όμως ο «κατευθυντήριος νους» ήταν ο Θεμιστοκλής. Οι Έλληνες λοιπόν δεν φαίνεται ότι βιάζονταν και πολύ να ξεκινήσουν τη Ναυμαχία. Όχι βέβαια γιατί είχαν ξενυχτήσει. Πρέπει να θεωρούμε ως σίγουρο ότι τα πληρώματα είχαν – κάπως – ξεκουραστεί. Αντίθετα τα πληρώματα του περσικού στόλου σαφέστατα και ήσαν πολύ πιο κουρασμένα. Εκτός από το – μικρό – νυχτερινό τους ταξίδι από τα αγκυροβόλιά τους, στις θέσεις αποκλεισμού του Στενού, όλο τη νύχτα θα πρέπει να ήσαν σε εγρήγορση προκειμένου να διατηρούν την θέση τους στην παράταξη. Εξάλλου ο Θεμιστοκλής δεν βιαζόταν να ξεκινήσουν καθώς γνώριζε ότι όσο «προχωρούσε» η ημέρα τόσο δυνάμωνε ο ούριος για τους Έλληνες άνεμος. Ο στόλος των Περσών απλώς περίμενε… Κάποια στιγμή έφτασε στα αφτιά τους ο παιάνας των Ελλήνων και στη συνέχεια θα είδαν τα ελληνικά πλοία. Τότε άρχισαν και οι Πέρσες να κινούνται προς το Στενόν. Εδώ να πούμε ότι απέναντι από τους Αθηναίους είχαν πάρει θέση οι Φοίνικες κι απέναντι από τους Σπαρτιάτες οι Ίωνες. Αμέσως όμως από τον περσικό στόλο διαπίστωσαν ότι μόλις τους είδαν οι Έλληνες άρχισαν να υποχωρούν. Με άλλα λόγια τα ελληνικά πλοία αντί να συνεχίσουν το δρόμο τους προκειμένου να τους συναντήσουν και να συγκρουστούν, «έκαναν ανάποδα»! Οι Πέρσες λοιπόν πίστεψαν ότι οι Έλληνες είχαν πανικοβληθεί και εγκατέλειπαν το πεδίο της μάχης. Αύξησαν – όσο μπορούσαν – ταχύτητα προκειμένου να τους προλάβουν και να τους βυθίσουν. Προσπαθώντας όμως να τρέξουν να προλάβουν τους Έλληνες, πάνω στον ενθουσιασμό τους και θέλοντας να δείξουν την πίστη τους στον Ξέρξη, «ξεχνούσαν» ότι έμπαιναν σε στενό χώρο, με αποτέλεσμα να συγκρούονται μεταξύ τους! Το σχέδιο του Θεμιστοκλή δούλευε στην εντέλεια. Όταν οι Πέρσες είχαν μπει αρκετά μέσα στο Στενό, σταμάτησε η ελληνική υποχώρηση και άρχισε η επίθεση. Ο Ηρόδοτος και οι Αθη12 Περιπλους

ναίοι θέλουν το πρώτο πλοίο που επιτέθηκε στους Πέρσες να είναι αυτό του Αμεινία από την Παλλήνη. Αξίζει βεβαίως να αναφερθεί ότι ο Αμεινίας ήταν αδελφός του Κυναίγειρου – του γνωστού ήρωα της μάχης του Μαραθώνα – και του Αισχύλου, του τραγικού ποιητή. Όμως αυτήν την άποψη την αμφισβητούσαν οι Αιγινήτες, που θεωρούσαν ότι δικά τους πλοία ήσαν αυτά που ξεκίνησαν την σύγκρουση. Και αυτή η αντιπαράθεσή δεν είναι τίποτα περισσότερο ή λιγότερο από – ένα ακόμα –σύμπτωμα ελληνικής συμπεριφοράς. Δεν έχει καμία απολύτως σημασία η προέλευση του πλοίου που ήλθε πρώτο σε επαφή με τους Πέρσες. Η ουσία είναι μία: Οι Έλληνες έδειξαν πρώτον πόσο καλοί ναυτικοί ήσαν και δεύτερον ότι ήξεραν γιατί πολεμούσαν. Εδώ αξίζει να αναφερθούν ένα απόσπασμα από τον Ηρόδοτο κι ένα από τον Αισχύλο. Το πρώτο (Ουρανία Η΄ 84): «Λέγεται δε και τάδε, ως φάσμα σφι γυναικός εφάνη, φανείσαν δε διακελεύσασθαι ώστε και άπαν ακούσαι των Έλλήνων στρατόπεδον, ονειδίσασαν πρότερον τάδε˙ Ω δαιμόνιοι, μέχρι κόσου έτι πρύμνην ανακρούσεσθε; = Διηγούνται όμως και τα εξής, ότι δηλαδή εμφανίστηκε σ΄αυτούς φάντασμα γυναίκας, η οποία, όταν παρουσιάστηκε, λένε ότι τους παρακινούσε με τέτοιο τρόπο, ώστε να την ακούσει και όλο το ελληνικό στρατόπεδο. Και αυτό συνέβη, αφού πρώτα τους χλεύασε με τα ακόλουθα λόγια: Ως πότε τετραπέρατοι θα πισωφέρνετε ακόμη;». Φυσικά και δεν υπήρξε κανένα φάντασμα, γυναίκας ή άντρα. Αυτό που σίγουρα υπήρξε ήταν η υποδειγματική επικοινωνία και ο άψογος συντονισμός ανάμεσα στα πλοία. Αυτή η ομαδική κίνηση ανάποδα–πρόσω, δείχνει με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο, πόσο εκπαιδευμένα ήσαν τα ελληνικά πληρώματα. Άρα πόσο καλοί ναυτικοί ήσαν. Το δεύτερο (Πέρσαι 402-405): «Ω παίδες Ελλήνων, ίτε, ελευθερούτε πατρίδ’, ελευθερούτε δε παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη, θήκας τε προγόνων˙ νυν υπέρ πάντων αγών = Εμπρός παιδιά των Ελλήνων, ελευθερώστε την πατρίδα, ελευθερώστε τα παιδιά, τις γυναίκες, τα ιερά των πατρογονικών θεών, τους

τάφους των προγόνων˙ τώρα είναι ο αγώνας για όλα.». Πέρα από το άκρως επικό του ύφος –στο κάτω-κάτω της γραφής για παιάνα μιλάμε– έχουμε μια πλήρη και άκρως θεμελιωμένη, ψυχρή ανάλυση των λόγων για τους οποίους πολεμούσαν οι Έλληνες. Αντίθετα αυτοί που πολεμούσαν με την πλευρά των Περσών δεν είχαν κανένα επιχείρημα! Ευελπιστούσαν ότι θα ικανοποιούσαν τον Μεγάλο Βασιλιά και αυτός θα τους έδινε μια κάποια ανταμοιβή. Δεν μάχονταν δηλαδή για κάτι –συλλογικά ή ατομικά– δικό τους. Αγγαρεία έκαναν. Σε σύγχρονη διάλεκτο θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε το κίνητρό τους στο «άντε να τελειώνουμε μπας και βγάλουμε κάνα φράγκο και να γυρίσουμε σπιτάκι μας». Ως προς τη ναυτοσύνη τώρα, δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι οι Φοίνικες ήσαν άριστοι ναυτικοί. Όπως ξέρουμε είχαν γυρίσει όλη την Μεσόγειο. Αντίστοιχα καλοί ναυτικοί ήσαν και οι Ίωνες που – δεν πρέπει να το ξεχνάμε ούτε στιγμή – ήσαν Έλληνες. Ήσαν όμως λαοί σκλαβωμένοι. Πολεμούσαν για τον αφέντη τους κι όχι για τους εαυτούς τους και τους δικούς τους. Επιπλέον – λόγω της ελληνικής μας έπαρσης – παραβλέπουμε ότι οι τριήρεις του ελληνικού στόλου ήσαν πιο βαριές και πιο δυσκίνητες από αυτές του περσικού. Κάτι που πρώτος μας το έχει πει ο Ηρόδοτος (Ουρανία Η΄ 60): « ες το ήκιστα ημίν σύμφορόν εστι νέας έχουσι βαρυτέρας = πράγμα το οποίο ελάχιστα μας συμφέρει, καθώς έχουμε πλοία δισκίνητα». Και σ’ αυτό συμφωνούν και οι σύγχρονοι ερευνητές. Γιατί μπορεί ο Θουκυδίδης να θεωρεί ότι ο «εφευρέτης» της τριήρους ήταν ο Αμεινοκλής ο Κορίνθιος περί το 705 πΧ, όμως από διάφορα ευρήματα θεωρείται πολύ πιθανότερο οι πρώτοι που ναυπήγησαν τριήρεις να είναι οι Φοίνικες, που ήσαν εξαιρετικοί και ως ναυπηγοί. Και αυτό βεβαίως μόνον υποτιμητικό δεν είναι για εμάς τους Έλληνες. Άλλωστε με τον χρόνο οι ελληνικές τριήρεις εξελίχθηκαν και βελτιώθηκαν. Άλλες οι τριήρεις των Περσικών πολέμων, άλλες οι τριήρεις του Πελοποννησιακού κι άλλες του Μ. Αλεξάνδρου. Να θυμίσουμε ότι το προαναφερόμενο απόσπασμα του Ηρόδο-

Του Ηλία Νταλούμη

Η πρώτη φάση της ναυμαχίας. Οι Έλληνες υποχώρησαν από την αρχική τους θέση, παρασύροντας τους Πέρσες βαθιά μέσα στο στενό.

1 = Τα ελληνικά πλοία. 2 = Τα περσικά πλοία. 3 = Ο Θρόνος του Ξέρξη.

Η αρχική παράταξη των αντιπάλων. 1 = Τα ελληνικά πλοία. 2 = Τα περσικά πλοία. 3 = Ο Θρόνος του Ξέρξη.

του, είναι ένα από τα επιχειρήματα του Θεμιστοκλή μιλώντας προς τον Ευρυβιάδη, στην προσπάθειά του να τον πείσει ότι πρέπει να ναυμαχήσουν σε στενό χώρο. Ένα άλλο θέμα που πρέπει να προσέξουμε είναι το πώς μάχονταν με τις τριήρεις. Το κύριο όπλο της ήταν το έμβολο. Έπεφταν με ορμή πάνω στο αντίπαλο πλοίο, το τρυπούσαν, έκαναν «ανάποδα» ώστε να αποκολληθούν και το άφηναν να βυθιστεί. Βεβαίως πάνω στην τριήρη υπήρχαν και οι –τότε– αποκαλούμενοι επιβάτες, που με τα σημερινά δεδομένα θα τους λέγαμε πεζοναύτες. Ήσαν έως 15 από τους οποίους οι 4-5 τοξότες και οι υπόλοιποι «οπλίτες». Χρησιμοποιούμε εισαγωγικά επειδή οι επιβάτες δεν έφεραν τον ίδιο ακριβώς εξοπλισμό με τους οπλίτες της ξηράς. Για παράδειγμα, δεν ήταν δυνατόν να φέρουν θώρακα και κνημίδες γιατί αυτό σήμαινε βέβαιο πνιγμό, σε περίπτωση που έπεφταν στη θάλασσα. Και αυτό το τελευταίο ήταν λίαν πιθανό να συμβεί αφού πάνω σε πλοίο πολεμούσαν. Σίγουρα έφεραν σπαθί, κάποια ασπίδα ελαφράς κατασκευής και οπωσδήποτε θα είχαν στη διάθεσή τους ακόντια και πιθανώς δόρατα. Ήσαν δηλαδή «πιο κοντά» στους πελταστές παρά στους οπλίτες. Για τους τοξότες φυσικά δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Αυτοί ούτως ή άλλως μόνο τα τόξα και τα βέλη τους έφεραν. Ο προορισμός των επιβατών ήταν –κατά πρώτον– η απόκρουση της εισπήδησης από την αντίπαλη τριήρη μετά τον εμβολισμό και μέχρι να γίνει η αποκόλληση. Όποιες τέτοιες συμπλοκές έγιναν κατά την Ναυμαχία της Σαλαμίνας ήσαν σαφώς λίγες και οπωσδήποτε δεν έπαιξαν ρόλο στην εξέλιξή της. Ο Αισχύλος (Πέρσαι 278-279) είναι κατηγορηματικός επ’ αυτού: «ουδέν γαρ ήρκει τόξα, πας δ’ απώλλυτο στρατός δαμασθείς ναΐοισιν εμβολαίς = Γιατί δεν αρκούσαν τα τόξα, ολόκληρος ο στρατός χάθηκε δαμασμένος απ’ των πλοίων τα έμβολα». Εδώ πρέπει να θυμίσουμε ότι στις περσικές τριήρεις οι επιβάτες ήσαν περίπου διπλάσιοι από τις ελληνικές. Μία από τις αιτίες ήταν και το ότι έπρεπε να προστατεύουν το πλοίο τους και από τους …εσωτερικούς εχθρούς. Η περίπτωση της διαφυγής της τριήρους του Παναίτιου από την Τήνο –αν και μοναδική– είναι άκρως χαρακτηριστική. Αλλά να ξαναγυρίσουμε στην διεξαγωγή της

Η τελική φάση της ναυμαχίας. Οι Έλληνες έχουν καταναυμαχήσει τους Πέρσες, οι οποίοι υποχωρούν άτακτα, προσπαθώντας να διασωθούν. 1 = Τα ελληνικά πλοία. 2 = Τα περσικά πλοία. 3 = Ο Θρόνος του Ξέρξη.

ναυμαχίας. Οι πρώτοι που άρχισαν να υποχωρούν, ήσαν οι Φοίνικες. Που σημαίνει ότι οι Αθηναίοι «έκαναν καλή δουλειά». Τους Φοίνικες ακολούθησαν οι Λύκιοι και οι Κίλικες κι έτσι γενικεύτηκε η υποχώρηση. Τότε ακριβώς έγινε αυτό που σήμερα θα αποκαλούσαμε «χαμός». Γιατί ενώ όσοι βρίσκονταν στις πρώτες γραμμές της παράταξης, άρχισαν να κινούνται ανάποδα –η περίπτωση αναστροφής πρέπει να αποκλειστεί καθώς δεν υπήρχε χώρος για κάτι τέτοιο– έπεφταν πάνω στους ακολουθούντες, που σαφώς και δεν είχαν αντιληφθεί τι ακριβώς γινόταν μπροστά τους. Αντίστοιχες σκηνές βεβαίως διαδραματίζονταν και στην άλλη πλευρά του μετώπου, σ’ αυτήν μεταξύ Ψυττάλειας και Κυνοσούρας. Σχετικά σύντομα οι Έλληνες είχαν εκδιώξει τα περσικά πλοία από το στενό, πέρα από την Ψυττάλεια. Αναφέρεται ότι βυθίστηκαν περί τις 200 περσικές τριήρεις, ενώ υπήρξε κι ένας –απροσδιόριστος– αριθμός που αιχμαλωτίστηκαν. Οι ίδιες πηγές –ο Διόδωρος συγκεκριμένα– θέλουν τις ελληνικές απώλειες περί τα 40 πλοία. Μετά από αυτές τις εξελίξεις είναι απολύτως φυσικό τα εναπομείναντα περσικά πλοία –ας μην το ξεχνάμε ήσαν υπερδιπλάσια των ελληνι-

κών– εγκατέλειψαν τον χώρο και τράπηκαν σε φυγή αναζητώντας ασφάλεια κυρίως στα αγκυροβόλια του Φαλήρου. (Ουρανία Η΄ 93) «ήσαν δε και οι άλλοι των αι νέες περιεγεγόνεσαν εν των Φαλήρω = όσων τα πλοία είχαν διασωθεί συγκεντρώθηκαν κι εκείνοι στο Φάληρο». Ο δυτικός άνεμος που φυσούσε, έφερε και την επιβεβαίωση μιας παλιάς προφητείας-χρησμού που έλεγε: « Κωλιάδες δε γυναίκες ερετμοίσι φρύξουσι = οι γυναίκες της Κωλιάδας θα ψήνουν με κουπιά» (Ουρανία Η΄ 96). Η περιοχή που τότε αποκαλούσαν Κωλιάδα άκρα, είναι ταυτισμένη με το ακρωτήριο του Αγίου Κοσμά, στο Ελληνικό. Όμως η σύγκρουση δεν είχε ολοκληρωθεί. Η τελευταία πράξη του δράματος παίχτηκε το ίδιο απόγευμα στην Ψυττάλεια. Εκεί έκανε απόβαση ο Αριστείδης με Αθηναίους οπλίτες και κατέσφαξε –κυριολεκτικά– όλους τους Πέρσες. Ο Ηρόδοτος (Ουρανία Η΄ 95) είναι ξεκάθαρος: «γένος εόντες Αθηναίοι, ες την Ψυττάλειαν νήσον απέβησαν άγων, οι τους Πέρσας τους εν τη νησίδι ταύτην κατεφόνευσαν πάντας = που ήσαν Αθηναίοι την καταγωγή, τους αποβίβασε στο νησί της Ψυττάλειας και αυτοί κατέσφαξαν όλους τους Πέρσες που βρίσκονταν σ’ αυτό το μικρό νησί». Περιπλους 13

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ Είναι μάλλον περιττό να ασχοληθούμε με τον Ξέρξη και σε ποια κατάσταση βρισκόταν. Είχε μόλις δει με τα ίδια του τα μάτια, την συντριβή –και την φυγή– του στόλου του. Και μπορεί ο στρατός του να παρέμενε αλώβητος, όμως ο στόλος του αποτελούσε –ίσως τον σημαντικότερο– συνδετικό κρίκο με την πατρίδα του. Δεν μπορούσε επομένως να παραμείνει άλλο στην Ελλάδα. Φοβόταν ότι όταν τα νέα έφταναν στις χώρες του βασιλείου του – και λίαν πιθανώς διογκωμένα από τους αντιπάλους του –τότε η θέση του θα γινόταν εξαιρετικά επισφαλής. Τα όσα λέει ο Αισχύλος στους Πέρσες μπορεί να είναι δημιούργημα δραματουργίας, σίγουρα όμως «έχει πιάσει τον σφυγμό» των γεγονότων. Άρχισε λοιπόν αμέσως τις διεργασίες αποχώρησης του από την Ελλάδα. Όπως όλοι γνωρίζουμε, άφησε πίσω του τον Μαρδόνιο, που σε έντεκα μήνες θα υποστεί δεινή ήττα στις Πλαταιές. Αυτό σε συνδυασμό με την διπλή μάχη –πεζομαχία και ναυμαχία– που έγινε την ίδια ημέρα στην Μυκάλη (μια πολύ μεγάλη νίκη των Ελλήνων που δυστυχώς παραμένει άγνωστη ελλείψει πηγών), θα δώσει τέλος στην περίοδο που συνηθίζουμε να αποκαλούμε «Περσικοί Πόλεμοι».

Πάνω: Ο τάφος του Ξέρξη. Κάτω: Σωζόμενο όστρακο με το όνομα του Θεμιστοκλή. Μικρό δείγμα της «εκτίμησης» των Αθηναίων προς τον άνθρωπο που έκανε ηγέτιδα δύναμη την πόλη τους.

Τα κατοπινά

Στα χρόνια που ακολούθησαν έγιναν αρκετά πράγματα που αφενός δικαίωσαν τον Θεμιστοκλή κι αφετέρου έδειξαν την αγνωμοσύνη των Ελλήνων, σ’ όλο της το μεγαλείο. Γιατί μπορεί ο Θεμιστοκλής να υπήρξε ο άνθρωπος που οδήγησε τους Έλληνες να νικήσουν τους Πέρσες κι έτσι να διασωθεί ο ελληνικός πολιτισμός –που στη συνέχεια εξελίχθηκε σ’ αυτό που αποκαλούμε «δυτικός πολιτισμός»– όμως οι σύγχρονοί του Έλληνες, αλλά και για πολλά χρόνια αργότερα, σαφώς και δεν του το αναγνώρισαν. Όταν αποφάσισαν να βραβεύσουν αυτόν που τους οδήγησε στην νίκη, για τον Θεμιστοκλή επεφύλαξαν το δεύτερο βραβείο. Ούτε όμως και στην ιδιαίτερή του πατρίδα, την Αθήνα, είχε πολύ καλύτερη τύχη. Μπορεί να παραπλάνησε τους Σπαρτιάτες κι έτσι οι Αθηναίοι έκτισαν τα Τείχη της Αθήνας, τα Μακρά Τείχη και τα Τείχη του Πειραιά, που έγινε το κεντρικό λιμάνι της Αθήνας. Μπορεί να οδήγησε τους συμπατριώτες του στην δημιουργία της Συμμαχίας της Δήλου, που δεν ήταν τίποτα λιγότερο από την ηγεμονία της Αθήνας, όμως το 471 πΧ – μόλις εννέα χρόνια μετά την Σαλαμίνα –τον εξοστράκισαν! Αφού περιπλανήθηκε– επειδή τον κυνηγούσαν κυρίως οι Σπαρτιάτες – βρήκε καταφύγιο στην Μαγνησία «την επί Μαιάνδρω». Ο Αρταξέρξης – που είχε διαδεχτεί τον Ξέρξη το 465 πΧ – τον φιλοξένησε με ιδιαίτερες τιμές. Ο Θεμιστοκλής πέθανε 460 ή το 459. Κατά τον Πλούταρχο (31, 6) αυτοκτόνησε. Αντίθετα ο – πάντα ακριβέστατος – Θουκυδίδης (1, 138) αναφέρει ότι πέθανε ύστερα από ασθένεια. Όπως και να έχει πάντως στην Μαγνησία τον τίμησαν με λαμπρό

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ταφικό μνημείο και αδριάντα στην αγορά. Η άποψη ότι δικοί του άνθρωποι έφεραν τα λείψανά του και τα έθαψαν κρυφά στον Πειραιά, σαφώς και δεν έχει καμία λογική βάση. Απλούστατα επειδή στην αρχαία Αθήνα απαγορευόταν αυστηρά ένας εξόριστος ακόμα και νεκρός να ταφεί στην πόλη. Αλλά και με τον υποτιθέμενο τάφο του Θεμιστοκλή υπάρχει ένα μπέρδεμα. Σύμφωνα με την προηγούμενη θεωρία ο «τάφος» του Θεμιστοκλή ήταν στην βορειοδυτική άκρη της εισόδου του λιμανιού του Πειραιά. Στην Δραπετσώνα, εκεί που ήσαν οι εγκαταστάσεις του εργοστασίου των Λιπασμάτων. Σχεδόν όλοι όμως έχουν την εντύπωση ότι ο –υποτιθέμενος μην το ξεχνάμε– τάφος του Θεμιστοκλή βρίσκεται στην απέναντι άκρη, εκεί που βρίσκονται οι εγκαταστάσεις της Ναυτικής Διοίκησης Αιγαίου και της Υπηρεσίας Φάρων. Και εκεί μεν υπάρχουν κάποιοι τάφοι λαξεμένοι στον βράχο και μια –μάλλον αναθηματική– πέτρινη στήλη, που από πουθενά όμως δε μπορεί να θεωρηθούν ότι έχουν κάποια σχέση με τον Θεμιστοκλή. Η αναγνώριση αυτού του εξαιρετικού ηγέτη ήλθε πολύ-πολύ αργότερα. Οι άλλοι Έλληνες ηγέτες τα ονόματα των οποίων εμπλέκονται στην εξιστόρηση της

Ναυμαχίας της Σαλαμίνας πχ ο Ευρυβιάδης και ο Αδείμαντος, απλώς …εξαφανίζονται. Και για μεν τον πρώτο ο Ηρόδοτος (Ουρανία Η΄ 124) γράφει: «Αριστήια μεν νυν έδοσαν <ανδρηίης μεν> Ευρυβιάδη ελαίης στέφανον, σοφίης δε και δεξιότητος Θεμιστοκλέϊ, και τούτω στέφανον ελαίης˙ εδωρήσαντο τε μιν όχω τω εν Σπάρτη καλλιστεύοντι = τα εύσημα όμως, όσον αφορά τη γενναιότητα, ένα στεφάνι δηλαδή ελιάς, τα απένειμαν (οι Λακεδαιμόνιοι) στον Ευρυβιάδη, ενώ το βραβείο της ορθοφροσύνης και της επιδεξιότητας το έδωσαν στον Θεμιστοκλή, που ήταν και γι’ αυτόν επίσης ένα στεφάνι ελιάς˙ αλλά του χάρισαν ακόμη και ένα άρμα, το ομορφότερο που υπήρχε στην Σπάρτη». Με τον δεύτερο –τον Αδείμαντο– δεν ασχολήθηκε ποτέ κανένας. Ο Ξέρξης, κι εδώ να πούμε ότι αυτό είναι το «εξελληνισμένο» όνομά του, στην πατρίδα του τον έλεγαν Ξαγιαρσά, που σημαίνει ο κυρίαρχος ανθρώπων –βασιλιάς με άλλα λόγια– επέστρεψε αρχικά στις Σάρδεις της Μ. Ασίας και μετά την ήττα της Μυκάλης, στα Σούσα. Αντιμετώπισε μια εξέγερση στην Βαβυλώνα με επιτυχία αλλά –όπως φαίνεται από τα λιγοστά ιστορικά στοιχεία που είναι διαθέσιμα– είχε γίνει ελάχιστα κοινωνικός και, «βλέποντας» παντού συνομωσίες, είχε επιδοθεί στην εξόντωση των μελών του ευρύτερου οικογενειακού του κύκλους του. Σαφέστατο δείγμα του πόσο τον είχε κλονίσει η αποτυχία του στην Σαλαμίνα και –γενικότερα– στην ελληνική εκστρατεία. Τελικά τον δολοφόνησαν το 465 πΧ κι ένα χρόνο αργότερα τον διαδέχθηκε ο γιος του Αρταξέρξης. Και μια διευκρίνιση. Ως ένα είδος αφιέρωσης στην αρχή, χρησιμοποιήθηκε ένα απόσπασμα από το ποίημα Don Juan του Lord Byron για να δοθεί ένα μικρό δείγμα του πόσο επηρέασε η Ναυμαχία της Σαλαμίνας τον Δυτικό Πολιτισμό κι όχι μόνον στον τομέα της Ιστορίας.

Α. Ελληνικά Ρεδιάδης Περικλής Δ.: Η εν Σαλαμίνι Ναυμαχία. Βασιλική Τυπογραφία Ραφτάνη-Παπαγεωργίου. 1911 // Παπαδόπουλος Νίκος Μ.: Η Ναυμαχία της Σαλαμίνος. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας». 1961 // Θουκυδίδης: Ιστορία. Μετάφραση Αναστάσιος Γεωργοπαπαδάκος. Κάκτος. 1991 // Ηρόδοτος: Ιστορίαι. Μετάφραση Γαβριήλ Συντομόρος. Εκδόσεις Ζήτρος. 2002 // Αισχύλος: Πέρσαι. Μετάφραση Ευάγγελος Αδάμος. Εκδόσεις Ζήτρος. 2005 // Ed. Juriene de la Gravière: Ιστορία του Ναυτικού των Αρχαίων Ελλήνων. Μετάφραση Κωνσταντίνος Ράδος (1894). Δημιουργία.

1996 // Β. Αγγλικά Hale John R.: Lords of the Sea. The triumph and tragedy of ancient Athens. Gibson Square. 2010 // Morrison J.S. and Coates J.F.: The Athenian Trireme. The history and reconstruction of an ancient Greek warship. Cambridge University Press. 1986.

14 Περιπλους

‘I can find the full potential of your turbocharger.’

ABB Turbo Hero, Mike Kautsky

— Unlock the full potential of your equipment with ABB Turbo Heroes.

How do you define Original Service by ABB Turbocharging?

As your original equipment manufacturer (OEM), we have the unique expertise and insights to unlock the full potential of your turbocharger. Our service experts go further than restoring the original performance of your ABB turbocharger.

We continuously enhance your turbocharger’s efficiency for maximum output and asset value.

ABB Turbo Heroes at your Service. turboheroes.com

Ψηφιοποίηση του Αρχείου

του Πλοιάρχου Χρήστου Μπότσαρη Π.Ν. Το Τμήμα Ιστορικού Αρχείου του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος βρίσκεται στον χώρο της βιβλιοθήκης «Αθηνούλα Μαρτίνου» και αποτελεί πολύτιμη συλλογή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Χειρόγραφες επιστολές, υπηρεσιακά έγγραφα, τηλεγραφήματα, σχεδιαγράμματα, υπηρεσιακή και προσωπική αλληλογραφία εμπλουτίζουν τη συλλογή του αρχείου. Μέσα από την έρευνα των τεκμηρίων του, μπορεί κανείς να μάθει για πολλά και διαφορετικά γεγονότα που αφορούν σημαντικές περιόδους της ιστορίας μας και να διακρίνει τον τρόπο με τον οποίο χειρίζονταν τα εκάστοτε πρόσωπα τα διάφορα θέματα που τους απασχολούσαν.

Μ

έρος του Ιστορικού Αρχείου αποτελεί το αρχείο του Πλοιάρχου Χρήστου Μπότσαρη. Ο Χρήστος (Κίτσος) Μπότσαρης γεννήθηκε στην Αθήνα στις 06.10.1915 και απεβίωσε στις 04.12.1969. Εισήλθε στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων στις 19.09.1931 και αποφοίτησε στις 28.09.1935 ως μάχιμος Σημαιοφόρος. Ακολούθως προήχθη σε Ανθυποπλοίαρχο στις 15.12.1939, σε Υποπλοίαρχο στις 12.01.1942, σε Πλωτάρχη στις 03.01.1946 και σε Αντιπλοίαρχο στις 13.12.1950, αποστρατεύθηκε με αίτημά του στις 31.01.1956 ως Πλοίαρχος ε.α. Υπηρέτησε σε πλοία επιφανείας, υποβρύχια και σε επιτελικές και διοικητικές θέσεις. Στη διάρκεια του Ελληνο-ιταλικού και του Ελληνογερμανικού Πολέμου, υπηρέτησε σε υποβρύχια παίρνοντας μέρος σε επιθετικές περιπολίες στην Αδριατική. Στα τέλη Απριλίου 1941 ακολούθησε το Στόλο κατά την αποδημία του στη Μέση Ανατολή, επιβαίνοντας στο Υ/Β «Παπανικολής». Διετέλεσε Κυβερνήτης του «Παπανικολής» (1943-1944 και 1944-1945, Υποπλοίαρχος). Ύστερα από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, υπηρέτησε ως Κυβερνήτης του Υ/Β «Ξιφίας» (1945, Υποπλοίαρχος/Πλωτάρχης), και ως Πλωτάρχης των υποβρυχίων «Τρίαινα» (1946-1947), «Πιπίνος» (1947), «Αργοναύτης» (1947) «Ξιφίας» (1947), «Πυρπολητής» (1949-1950) και Αρχιεπιστολέας του Ανώτερου Διοικητή Ελαφρού Στόλου (1950). Με το βαθμό του Αντιπλοιάρχου, διατέλεσε Διευθυντής Σπουδών (19501951) και Υποδιοικητής (1951-1952) της Σ.Ν.Δ., καθώς και Κυβερνήτης των αντιτορπιλικών «Πάνθηρ», «Ιέραξ» και «Δόξα» (1954).Εκτός από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έλαβε μέρος στις ναυτικές επιχειρήσεις του Εμφυλίου. Το αρχείο του Πλοιάρχου Χρήστου Μπότσαρη δωρήθηκε στο ΝΜΕ από τον εγγονό του, κύριο Κίτσο Χρήστο Μπότσαρη στις 30/3/2016. Πρόκειται για αρχειακό υλικό ιδιαίτερης σημασίας εφόσον παρουσιάζει σημαντικά γεγονότα της σύγχρονης ιστορίας μας. Αποτελείται από τεκμήρια τα οποία καλύπτουν την χρονική περίοδο (1940-1956) της Ελληνικής ναυτικής ιστορίας του Πολεμικού Ναυτικού. Η τεκμηρίωση περιλαμβάνει κυρίως υπηρεσιακά έγγραφα, ναυτικά σήματα, εκθέσεις, προκηρύξεις, έντυπα, ναυτιλιακό διάγραμμα και ένα εγχειρίδιο. Μεγάλο μέρος των εγγράφων βρίσκεται σε καλή κατάσταση. Τα τεκμήρια του αρχείου είναι ταξινομημένα χρονολογικά. Το αρχείο χωρίζεται σε δύο φακέλους. Στον πρώτο φάκελο περιέχονται υπηρεσιακά έγγραφα, ναυτικά σήματα και αναφορές, προκηρύξεις, έκθεση, χειρόγραφα έγγραφα που έχουν σχέση με το Κίνημα του Ναυτικού τον Απρίλιο του 1944 στην Αλεξάνδρεια και το Πόρτ Σάιντ. Συγκεκριμένα περιλαμβάνει τεκμήρια με ημερομηνία από αρχές Απριλίου 1944 έως και την καταστολή του κινήματος. Οι πρώτες εκδηλώσεις της στάσεως των πλοίων του Στόλου ξεκίνησαν τις πρώτες μέρες του Απριλίου με την κυκλοφορία φυλλαδίων κα αίτημα τον «σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας». Την περίοδο εκείνη Αρχηγός Στόλου ήταν ο Αντιναύαρχος Κ. Αλεξανδρής. Στις 3 Απριλίου ο Α.Σ. εξέδωσε διαταγή (υπ’ αριθ. 3991) προς Αξιωματικούς και άνδρες, περί συνέχισης του έργου του Ναυτικού, κατόπιν διαπιστώσεως του ότι η επιθυμία όλου του Β.Ν. είναι ότι η κυβέρνηση του Καϊρου συνεννοηθεί και συνεργαστεί με την εν Ελλάδι Επιτροπή οργανώσεων αντιστάσεως. Την επομένη 4η Απριλίου ο Α.Σ. εξέδωσε Γενικό Ναυτικό Σήμα περί

16 Περιπλους

Της Κάτιας Κρανιώτου | Βιβλιοθηκονόμου ΝΜΕ

Ο Κυβερνήτης Υποπλοίαρχος Κ. Μπότσαρης στη γέφυρα του Υ/Β κατά τη διάρκεια χειρισμών του Υ/Β στο λιμάνι της Μάλτας. Άγνωστος Υπαξιωματικός παρατηρεί βγάζοντας το κεφάλι του από τη θυρίδα προστατευτικού γέφυρας το φθινόπωρο του 1944.

αποστολής στο Κάιρο τεσσάρων ανωτέρων αξιωματικών προς ενημέρωση της κυβέρνησης «όπως μεταβιβάσουν τις απόψεις του Στόλου προς επίτευξη Εθνικής Ένωσης». Την ίδια μέρα έχουμε την παραίτηση του Υπουργού των Ναυτικών Σοφοκλή Βενιζέλου την οποία γνωστοποίησε στον Α.Σ., στα πλοία και στις υπηρεσίες του Β.Ν. (Κοινοποίηση Διαταγής του Υπουργού των Ναυτικών Σοφοκλή Βενιζέλου, (υπ’ αριθμ. 4079, με ημερομηνία 5 Απριλίου 1944 και τόπος εκδόσεως Αλεξάνδρεια). Ακολουθεί μήνυμα του Α.Σ. Υποναυάρχου Κ. Αλεξανδρή περί διατήρησης της τάξης και πειθαρχίας προκειμένου να συνεχιστεί απρόσκοπτα ο απελευθερωτικός Αγώνας.

Μια απόρρητη διαταγή (υπ’ αριθ. πρωτ. 73, με ημερομηνία Πόρτ – Σάϊδ, 6 Απριλίου 1944), του Α.Ν.Δ.-3 Πλωτάρχου Α. Βασιλειάδη Π.Ν., προς τον Κυβερνήτη και το Επιτελείο του Υ/Β «Παπανικολή», όπου συστήνει την επαναφορά του Κυβερνήτου και των αξιωματικών στο πλοίο, δείχνει την προσπάθεια της ηγεσίας του Ναυτικού για διατήρηση της πειθαρχίας και της τάξης. Ακολουθεί ημερήσια Διαταγή του Αρχηγού Στόλου Υποναυάρχου Κ. Αλεξανδρή, με ημερομηνία 6 Απριλίου 1944 και τόπος εκδόσεως Αλεξάνδρεια, προς Β. Πλοία και Ν. Υπηρεσίες (αρ. πρωτ.

4182), σχετικά με την κοινοποίηση μηνύματος του Αντιναυάρχου Η.B. Rawlings προς Α.Σ. όπου εκφράζει τον θαυμασμό του για το έργο του Πολεμικού και Εμπορικού Ναυτικού και την πεποίθησή του ότι το έργο αυτό θα συνεχιστεί μέχρι τέλους. Τα δύο επόμενα τεκμήρια αφορούν προκηρύξεις. Η πρώτη είναι του Κεντρικού Γραφείου Ενόπλων Δυνάμεων Μέσης Ανατολής με ημερομηνία 7/4/1944, σχετικά με τηλεγράφημα που στάλθηκε από τον Βασιλέα προς τον κ. Τσουδερό, όπως ζητήσει την επέμβαση των Αγγλικών αρχών για την επιβολή της τάξεως. Ο Ανθυποπλοίαρχος Χ. Μπότσαρης, Γ’ Αξιωματικός του Υ/Β ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ και η μασκότ του Υ/Β, Η δεύτερη προκήρυξη είναι από το Κεντρικό ο Πυρ, επί του συνοδού των υποβρυχίων ΚΟΡΙΝΘΙΑ στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας τον Ιούλιο του 1941 (Συλλογή ΝΜΕ). Γραφείο Ελληνικών Αντιφασιστικών Δυνάμεων Μέσης Ανατολής, με ημερομηνία 7/4/1944, περί Εθνικής απελευθέρωσης και εξασφάλιση της Λαϊκής Κυριαρχίας. Στη συνέχεια έχουμε την κοινοποίηση εξαγγελίας του Προέδρου της Κυβερνήτης Κ. Μπότσαρης Υποπλοίαρχος Β.Ν. Αποτελείται από είκοσι Κυβερνήσεως κ. Σ. Βενιζέλου προς τις Ένοπλες Ελληνικές Δυνάμεις οκτώ χειρόγραφες σελίδες οι οποίες περιλαμβάνουν τις εξής ενότητες. Μ. Ανατολής, σχετικά με την εντολή της Α.Μ. του Βασιλέως για σχηΑ & Β. Αντίγραφο ημερολογίου όπου εξιστορούνται με συντομία τα ματισμό Εθνικής Κυβέρνησης και περί συμμορφώσεώς τους στις διαγεγονότα καθώς επίσης και τα ονόματα και η δράση της επιτροπής ταγές των Αρχηγών των Συμμαχικών Δυνάμεων. (αριθ. 4323, ημεροτου πληρώματος (12 σελίδες) μηνία Αλεξάνδρεια 15/4/1944). Ι. Αντίγραφο του παρουσιασθέντος προς υπογραφή πρωτοκόλλου του Στις 21 Απριλίου 1944, μετά από απόφαση του Πρωθυπουργού και πληρώματος του Υ/Β προς το Επιτελείο του «Παπανικολή» (2 σελ). Υπουργού Ναυτικών Σοφοκλή Βενιζέλου ο Αντιναύαρχος Πέτρος ΙΙ. Αντίγραφο της υποβληθείσης προς Υ.Ν. E/46 αναφοράς του ΚυΒούλγαρης αντικατέστησε τον Υποναύαρχο Κ. Αλεξανδρή ως Αρχηβερνήτη γός Στόλου. Ο νέος Αρχηγός Στόλου κατέστειλε το Κίνημα τη νύχτα ΙΙΙ. Αντίγραφο εγγράφου ΑΝΔ/3 Α/73 22/23 Απριλίου 1944 στην Αλεξάνδρεια. ΙV. Αντίγραφο ανταλλαγέντων σημάτων (5 σελ.) Ακολουθεί κοινοποίηση Ημερήσιας Διαταγής του Αντιναυάρχου ΠέΓ. Ονόματα εκδηλωθέντων σαφώς υπέρ και κατά της στάσεως, Κρίτρου Βούλγαρη προς Ελληνικά Πλοία και Ναυτικές Υπηρεσίες, περί σεις επί τούτων (3 σελ.) ανάληψης καθηκόντων του ως Αρχηγού του Στόλου την εσπέραν της Δ. Ονόματα εκ του κατωτέρου προσωπικού όπου η υπηρεσία δύναται 21ης Απριλίου και περί παραινέσεως πίστης στο καθήκον και υπακοής να βασισθεί Ε. Πληροφορίες επί της δράσεως ενός εκάστου των Αξιωματικών και στις διαταγές των νομίμων Ανωτέρων αξιωματικών, προς συνέχιση Υπαξιωματικών, ποιοι υπέγραψαν το πρωτόκολλο (3 σελ.) του απελευθερωτικού Αγώνα (ημερομηνία 23/4/1944 και τόπος εκΑνάμεσά τους ξεχωρίζουν έντυπα που αφορούν το κίνημα του Ναυδόσεως Μάλτα). Υπογραφή Α.Δ.Υ. Πλοίαρχος Σ. Τσιριμώκος, Ανωτέρα τικού στη Μέση Ανατολή όπως: Μονόφυλλη ανοικτή προκήρυξη, Διοίκησις Υποβρυχίων. αχρονολόγητη, μετά το κίνημα του Ναυτικού στη Μέση Ανατολή, με Ημερήσια διαταγή (υπ’ αριθμ. 4403, με ημερομηνία Αλεξάνδρεια τίτλο «Μας ξεχάσατε εμάς;» καθώς επίσης έντυπη προκήρυξη του Κε23/4/1944 ) του Αρχηγού Στόλου Αντιναυάρχου Π. Βούλγαρη προς Β. ντρικού Γραφείου σχετικά με την συνέχιση του Αγώνα που αποβλέπει Πλοία και Ν. Υπηρεσίες, σχετικά με την εξ εφόδου κατάληψη των ποστην απελευθέρωση του λαού. Έκδοση της εφημερίδος «Αντιφασίλεμικών πλοίων του Ελληνικού Στόλου «Αποστόλης», «Σαχτούρης» στας» με ημερομηνία 11 Απριλίου 1944. και «Ιέραξ». Στον δεύτερο φάκελο περιέχονται: Αξίζει να αναφέρουμε μια εμπιστευτική αναφορά του Αρχιεπιστολέα Α) Χειρόγραφες σημειώσεις των ετών 1940-1944. Πολεμικοί πλόες, Αντιπλοιάρχου Β.Ν. Ι.Ν. Τούμπα προς τον Α.Σ. σχετικά με την επιχείπολεμικές περιπολίες και εκπαιδευτικές ασκήσεις των υποβρυχίων ρηση κατάληψης της κορβέτας «Αποστόλης» (ημερομηνία 1/5/1944) «Νηρεύς», «Τρίτων», «Γλαύκος», «Κατσώνης», «Παπανικολής». Συνημμένα 3 παραρτήματα Ι,ΙΙ,ΙΙΙ Β) Ναυτιλιακό διάγραμμα 4ου έκπλου 5ης Πολεμικής Περιπολίας του Παράρτημα Ι. Σύνθεσις ομάδων εμβολής καταλήψεως «Αποστόλη». Υ/Β «Παπανικολή» από 05.00/ 27-1-1941 έως 01.00/ 30-1-1941. Αρχηγός ομάδων Αντιπλοίαρχος Ι. Τούμπας Β.Ν. Γ) Υπηρεσιακά έγγραφα που αναφέρονται σε αναλύσεις επιθέσεων Παράρτημα ΙΙ. Τραυματίες εκ των εναντίον «Αποστόλη» ομάδων επιυποβρυχίων , βεβαιώσεις απονομής παρασήμων, μεταλλίων και ένα χειρήσεως. εγχειρίδιο πυροβολικού υποβρυχίων, 1948. Παράρτημα ΙΙΙ. Τραυματίες εκ των επί «Αποστόλη» στασιαστών. Το Ιστορικό Αρχείο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος εμπλουΟ Υποπλοίαρχος Χρήστος Μπότσαρης έλαβε μέρος στο Άγημα Εμβοτίστηκε θεματικά με το προσωπικό αρχείο του Πλοιάρχου Χρήστου λής για την ανακατάληψη των πλοίων που είχαν καταληφθεί από τους Μπότσαρη Π.Ν. Ενδεικτικά αναφέραμε μέρος των τεκμηρίων που πεστασιαστές. Συγκεκριμένα έλαβε μέρος στην επιχείρηση ανακατάληριέχονται στην αρχειακή συλλογή του. ψης της κορβέτας «Αποστόλης» (ομάδα 5). Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος βρίσκεται σε μια διαρκή προσπάΣ’ αυτή την επιχείρηση σκοτώθηκε ο Κυβερνήτης του Υ/Β «Παπανιθεια αναζήτησης, περισυλλογής και διατήρησης αρχειακού υλικού για κολή» Υποπλοίαρχος Ν. Ρουσσέν. την βέλτιστη τεκμηρίωση της ναυτικής μας ιστορίας και κληρονομιάς. Σημαντική θέση στα έγγραφα αυτής της περιόδου κατέχει απόρρηΣτο πλαίσιο αυτών των προσπαθειών κάθε ευγενική προσφορά προς τη έκθεση του Κυβερνήτη του Υ/Β «Παπανικολή» Κ. Μπότσαρη Υποενίσχυση των αρχείων μας θα αποτελούσε για μας σημαντικό βοήθηπλοιάρχου Β.Ν. προς Αρχηγό Στόλου, επί γενομένης Στάσεως με (αρ. μα στην επίτευξη του στόχου μας. πρωτ. 29.) Φέρει ημερομηνία Πόρτ-Σάϊδ 3 Μαΐου 1944 και υπογραφή ο Περιπλους 17

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

ΝΑΥΤΙΚΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ Καβάλα 9-10 Ιουνίου 2018

Με επιτυχία ολοκληρώθηκαν οι εργασίες του ΙΑ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου Ναυτικών Μουσείων το Σάββατο 9 και την Κυριακή 10 Ιουνίου 2018, που διοργανώθηκε από το Δήμο Καβάλας και το Δημοτικό Ναυτικό Μουσείο της Καβάλας και διεξήχθη στo συνεδριακό κέντρο του ξενοδοχείου Lucy. Ο τίτλος της ειδικής θεματικής του συνεδρίου ήταν «Νεάπολις-Χριστούπολις-Καβάλα: Ψηφίδες της ναυτικής ιστορίας του τόπου μας». Οι εργασίες του συνεδρίου τελούσαν υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Συμμετείχαν εκπρόσωποι των κάτωθι ναυτικών μουσείων & φορέων ναυτικής παράδοσης: - Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος (Ν.Π.Ι.Δ.)

- Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδίου (Δημοτικό) - Ναυτικό Μουσείο Κρήτης (Ν.Π.Ι.Δ.)

- Δημοτικό Ναυτικό Μουσείο της Καβάλας (Δημοτικό) - Ιστορικό Αρχείο-Μουσείο Ύδρας (Γ.Α.Κ. Ύδρας- ΥΠ.ΕΘ.Π.Θ.)

- Ναυτικό Μουσείο Άνδρου (Δημοτικό) - Ναυτικό Μουσείο Χίου (Ν.Π.Ι.Δ.)

- Ναυτικό Μουσείο Οινουσσών (Ν.Π.Ι.Δ.)

- Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου (Ν.Π.Ι.Δ.)

- Ναυτικό Μουσείο Καλύμνου (Δημοτικό) - Μουσείο Αλιευτικών Σκαφών και Εργαλείων του Δήμου Ν. Προποντίδος.

- Μουσείο Ναυπηγικών και Ναυτικών Τεχνών Αιγαίου (υπό ίδρυση) - Ναυτιλιακό Μουσείο Καραδαμύλων (υπό ίδρυση) - Πλωτό Nαυτικό Mουσείο «Γεώργιος Αβέρωφ» (Γ.Ε.Ν.-ΥΠ.ΕΘ.Α.)

- Ινστιτούτο Ιστορίας Εμπορικής Ναυτιλίας (Ν.Π.Δ.Δ.)

- Ίδρυμα Άλσους Ναυτικής Παράδοσης (Ν.Π.Δ.Δ.)

- Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη-Ναυτική Συλλογή (Ν.Π.Ι.Δ.) Την Παρασκευή 8 Ιουνίου 2018 το μεσημέρι δόθηκε κοινή συνέντευξη τύπου στο Δημαρχείο Καβάλας με θέμα: τις εκδηλώσεις για τα

«Ελευθέρια 2018», και τις εργασίες του ΙΑ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου των Ναυτικών Μουσείων, από την Δήμαρχο Καβάλας κα Δήμητρα Τσανάκα, την Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη και τον Πρόεδρο των Φίλων του Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας κο Χρήστο Τζανάκο. Το βράδυ της ίδια ημέρας στο αίθριο του Αρχαιολογικού Μουσείου κηρύχθηκε από την Δήμαρχο Καβάλας η έναρξη των εορταστικών εκδηλώσεων «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 2018» με την συμμετοχή των εκπροσώπων των ελληνικών ναυτικών μουσείων. Την εκδήλωση χαιρέτισαν η Δήμαρχος Καβάλας, ο Αρχηγός του Στόλου και ο Δήμαρχος Αλεξανδρουπόλεως. Την κεντρική ομιλία της εκδήλωσης εκφώνησε η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη. Την ίδια μέρα πραγματοποιήθηκαν εγκαίνια έκθεσης έργων από τη συλλογή του Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας «Η θαλασσογραφία δια χειρός του λαϊκού ζωγράφου Διαμαντή Κέφη». Το Σάββατο 9 Ιουνίου 2018 κηρύχθηκε η έναρξη των εργασιών του συνεδρίου. Χαιρετισμούς απηύθυναν η Δήμαρχος Καβάλας κα Δήμητρα Τσανάκα, ο Αρχηγός Στόλου Αντιναύαρχος Ιωάννης Γ. Παυλόπουλος Π.Ν., εκπρόσωποι φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης και της Ι. Μητροπολέως Καβάλας. Εκ μέρους του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού χαιρετισμό απέστειλε η Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς κα Σταυρούλα Φωτοπούλου. Την εναρκτήρια ομιλία του συνεδρίου έκανε η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

Άποψη του φρουρίου της Καβάλας.

1

2

3

4

5

1.-2. Στιγμιότυπα από την 1η ημέρα των εργασιών του ΙΑ΄ Συνεδρίου των Ναυτικών Μουσείων. 3. Από αριστερά: Μαρία Φραντζεσκάκη, Πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου και Δημοτική Σύμβουλος Καβάλας, Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος και Μανώλης Πετράκης, Αρχιπλοίαρχος ΠΝ(ε.α.) Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου Κρήτης. 4. Η Δήμαρχος Καβάλας κα Δήμητρα Τσανάκα κήρυξε την έναρξη των εργασιών του συνεδρίου. 5. Ο Αρχηγός Στόλου Αντιναύαρχος Ι. Παυλόπουλος Π.Ν. χαιρέτισε το συνέδριο των ναυτικών μουσείων της χώρας.

και στη συνέχεια μίλησαν 13 ειδικοί επιστήμονες και ερευνητές για το ειδικό θέμα του συνεδρίου. Το απόγευμα τη ίδιας ημέρας, οι σύνεδροι παρέστησαν στις εκδηλώσεις του Πολεμικού Ναυτικού «Μέγα το της Θαλάσσης Κράτος» που πραγματοποιήθηκαν στην πόλη της Καβάλας επ’ ευκαιρίας του εορτασμού «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 2018» παρουσία του Αρχηγού Στόλου Αντιναυάρχου Ιωάννη Γ. Παυλόπουλου Π.Ν. Στο πλαίσιο αυτό οι σύνεδροι επισκέφθηκαν την φρεγάτα «Ψαρά» όπου βρίσκονταν σε έκθεση οι λήκυθοι με τις καρδιές των Ναυάρχων Ανδρέα Μιαούλη και Κωνσταντίνου Κανάρη καθώς και η λάρνακα με τα οστά της ηρωικής καπετάνισσας Λασκαρίνας Μπουμπουλίνας και κατατέθηκε στεφάνι εκ μέρους των ναυτικών μουσείων που συμμετείχαν στο ΙΑ’ Πανελλήνιο Συνέδριο στην προτομή του Ναυάρχου Κωνσταντίνου Κανάρη στην ομώνυμη πλατεία της πόλης της Καβάλας. Την Κυριακή 10 Ιουνίου παρουσιάστηκαν από εκπροσώπους τα πεπραγμένα της διετίας 2016-2017, των συνολικά 18 ναυτικών μουσείων και φορέων που συμμετείχαν στο συνέδριο. Συγκεκριμένα και κατά σειρά εκφώνησης μίλησαν: 1. Χρήστος Τζανάκος για το Δημοτικό Ναυτικό Μουσείο Καβάλας.

2. Χρυσάφω Τσώνου για το Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδίου.

3. Μανώλης Πετράκης, Ναυτικό Μουσείο Κρήτης.

4. Κωνσταντίνα Αδαμοπούλου για το Ιστορικό Αρχείο-Μουσείο Ύδρας.

5. Ανθυποπλοίαρχος (Ε) Γεώργιος Κυριαζής ΠΝ, Τμηματάρχης για το πλωτό ναυτικό μουσείο Θ/Κ «Γεώργιος Αβέρωφ».

6. Άννα Σιταρά, Ναυτικό Μουσείο Χίου 7. Ελένη Αχλιόπτα, Ναυτικό Μουσείο Οινουσσών.

8. Ιωάννης Τριανταφύλλου, Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου.

9. Φίλιππος Αθανασάρας, Μουσείο Αλιευτικών Σκαφών και Εργαλείων του Δήμου Ν. Προποντίδος.

10. Ιωάννης Γ. Ασπροποταμίτης, Ναυτικό Μουσείο Καλύμνου.

11. Κωνσταντίνος Δαμιανίδης, Μουσείο Ναυπηγικών και Ναυτικών Τεχνών Αιγαίου.

12. Φωτεινή Ξυλά-Φαφαλιού, Ναυτιλιακό Μουσείο Καρδαμύλων Χίου

13. Αθηνά Τσατσομοίρου, Ναυτικό Μουσείο Άνδρου 14. Ιωάννης Παρίσης, Μουσείο Ναυτικής και Πολιτιστικής Παράδοσης Σκιάθου (ο εκπρόσωπος δεν παρέστη στις εργασίες, κατέθεσε όμως την ομιλία του στην οργανωτική επιτροπή) 15. Νικόλαος Μαρίνης, Ίδρυμα Άλσους Ελληνικής Ναυτικής Παράδοσης.

16. Δημήτριος Μπαντιάς & Ζήσιμος Ζέρβας, Ινστιτούτο Ιστορίας Εμπορικής Ναυτιλίας 17. Κωνσταντίνος Μαζαράκης-Αινιάν, Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη 18. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. (Λόγω σοβαρού οικογενειακού προβλήματος, η Πρόεδρος κα Αναγνωστοπούλου αναχώρησε από την Καβάλα εσπευσμένα. Ο λόγος εκφωνήθηκε από την κα Ιωάννα Μπερμπίλη, αρχαιολόγο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος). Στο τέλος της παρουσίασης των πεπραγμένων ο κος Γεώργιος Κουρεντής, Μέλος της Επιτροπής και Ειδικός Σύμβουλος επί των ναυτικών θεμάτων του Ναυτικού και Ιστορικού Μουσείου Γαλαξειδίου ανακοίνωσε ότι στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 90 χρόνια από την ίδρυση του μουσείου θα πραγματοποιηθούν εκδηλώσεις το τριήμερο 3, 4 και 5 Αυγούστου 2018 στο Γαλαξείδι. Στην συνέχεια πραγματοποιήθηκε η συνεδρίαση της συνόδου των εκπροσώπων των ελληνικών ναυτικών μουσείων, στην οποία προέδρευσαν: - ο κος Μανώλης Πετράκης, Αρχιπλοίαρχος ΠΝ (εα), Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείο Κρήτης, - ο κος Γεώργιος Κουρεντής, Πλοίαρχος Ε.Ν. , Μέλος της Επιτροπής και Ειδικός Σύμβουλος επί των ναυτικών θεμάτων του Ναυτικού και Ιστορικού Μουσείου Γαλαξειδίου, - η κα Αλεξάνδρα Νικολαΐδου-Καλαποθάκου, Δικηγόρος –Γραμματέας Φίλων Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας - η κα Κωνσταντίνα Αδαμοπούλου, Διευθύντρια του Ιστορικού Αρχείου-Μουσείου Ύδρας. Στη συζήτηση που ακολούθησε οι συμμετέχοντες εκπρόσωποι των ελληνικών ναυτικών μουσείων κατέληξαν ομόφωνα στο κάτωθι κείμενο ψηφίσματος: Περιπλους 19

1

2

3

1. Η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη στο βήμα. 2. Ο κος Χρήστος Τζανάκος, Πλοίαρχος Ε.Ν.-Πλοηγός, Πρόεδρος Φίλων Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας. 3.-4. Στιγμιότυπα από τις εργασίες του συνεδρίου.

ΨΗΦΙΣΜΑ

1

Τα Ναυτικά Μουσεία σε όλους σχεδόν τους ναυτότοπους της χώρας αποτελούν θεσμούς που διαφυλάσσουν τη ναυτική παράδοση και διδάσκουν τη ναυτική μας ιστορία στη νεολαία της ευρύτερης περιοχής τους. Παράλληλα λειτουργούν ως πολιτιστικοί πόλοι έλξης για προσέλκυση επισκεπτών τουριστών. Το Συνέδριο ομοφώνως εισηγείται όπως όλοι οι οργανισμοί και φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης να συνδράμουν τα ναυτικά μουσεία που λειτουργούν στην περιφέρειά τους, ώστε αυτά να συνεχίσουν το έργο που επιτελούν απρόσκοπτα.

2

Τα ανά διετία πανελλήνια συνέδρια των Ναυτικών Μουσείων αποτελούν σημαντικό θεσμό, ο οποίος συμβάλλει στην προώθηση της συνεργασίας αλλά και της προβολής των πολιτιστικών φορέων που συμμετέχουν. Το ΙΑ΄ Πανελλήνιο Συνέδριο Ναυτικών Μουσείων εισηγείται στο Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, να συμμετέχει με εκπρόσωπό του στις εργασίες καθώς τα Ναυτικά Μουσεία υπηρετούν μία σημαντική συνιστώσα του νεότερου λαϊκού πολιτισμού ιδιαίτερα για τη χώρα μας. Παράλληλα το Συνέδριο εισηγείται προς το Υπουργείο η οικονομική βοήθεια που χορηγήθηκε για την διεξαγωγή του ΙΑ΄ Συνεδρίου να καταστεί πάγια ως αναγνώριση του πολιτιστικού έργου που επιτελούν τα συμμετέχοντα μουσεία και φορείς της ναυτικής παράδοσης της χώρας μας.

3

Το Δημοτικό Ναυτικό και Λαογραφικό Μουσείο Σύμης ιδρύθηκε το 1983 και στεγάστηκε το 1990 σε ένα αντιπροσωπευτικό νεοκλασικό κτίριο στην πλατεία του Κάμπου, όπου παλαιότερα βρισκόταν ο κεντρικός ταρσανάς του νησιού. Τα μουσεία που συμμετέχουν στο ΙΑ΄ Πανελλήνιο Συνέδριο των Ναυτικών Μουσείων εκφράζουν ομόφωνα και έντονα τη διαμαρτυρία τους προς το Δήμο Σύμης για την απόφαση του να κλείσει το Ναυτικό και Λαογραφικό Μουσείο Σύμης. Η συγκεκριμένη απόφαση απαξιώνει και καθιστά αβέβαιο το μέλλον της πλούσιας συλλογής που έχει μέχρι τώρα συγκεντρωθεί εκεί. Καλείται ο Δήμος Σύμης να αναιρέσει έστω και την ύστατη στιγμή την αρνητική απόφαση, εξασφαλίζοντας κατάλληλη στέγη για το Ναυτικό και Λαογραφικό Μουσείο Σύμης.

Αθλητισμού και άλλων αρμόδιων φορέων να αναζητήσει τρόπους για την επίλυση του προβλήματος και την διάσωση και πολιτιστική αξιοποίηση των σπάνιων ξύλινων αλιευτικών σκαφών που έχουν ήδη ενταχθεί στο μέτρο της απόσυρσης.

5

Οι σύνεδροι ομόφωνα υπενθυμίζουν την ανάγκη κρατικής υποστήριξης των Ναυτικών Μουσείων τα οποία λόγω της δυσμενούς οικονομικής συγκυρίας και της ανυπαρξίας πόρων αδυνατούν να ανταποκριθούν, έστω και οριακά, στη λειτουργία τους.

6

Η σύνοδος προτρέπει όλα τα Ναυτικά Μουσεία σε συνεργασία με την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση να διοργανώσουν εκπαιδευτικά προγράμματα για τους μαθητές της ευρύτερης περιοχής τους.

7

Για τη μόνιμη στέγαση του Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας το ΙΑ’ Πανελλήνιο Συνέδριο των Ναυτικών Μουσείων εισηγείται όπως όλες οι τοπικές αρχές και οι βουλευτές της πόλης, η Περιφέρεια ΑΜΘ, ο ΟΛΚ, καθώς και το Υπουργείο Ναυτιλίας και νησιωτικής πολιτικής, να σταθούν αρωγοί στις μεγάλες προσπάθειες της Δημοτικής Αρχής.

8

Επισημάνθηκε ότι η κατάσταση στα δημοτικά μουσεία είναι δύσκολη και περίπλοκη καθώς στριμώχνονται σε άσχετες δομές και υπηρεσίες των ΟΤΑ με αποτέλεσμα την υπολειτουργία τους. Η σύνοδος των εκπροσώπων των ελληνικών ναυτικών μουσείων εισηγείται στο Υπουργείο Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης τη νομοθέτηση της δυνατότητας να μπορούν οι Δήμοι που διαχειρίζονται μουσεία να λειτουργούν ένα ακόμα ΝΠΔΔ, που θα προσιδιάζει στις ανάγκες και στον χαρακτήρα των πολιτιστικών φορέων.

9

Ομόφωνα συμφωνήθηκε από τη σύνοδο των εκπροσώπων των Ελληνικών Ναυτικών Μουσείων το επόμενο ΙΒ΄ Πανελλήνιο Συνέδριο των Ναυτικών Μουσείων να διοργανωθεί από το Ναυτικό Μουσείο της Άνδρου.

10

ρόμενο.

4

Επίκαιρο πρόβλημα που άπτεται της ναυτικής μας κληρονομιάς είναι η άκριτη καταστροφή των ξύλινων αλιευτικών σκαφών στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος Αλιείας με την επιδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ελληνικού κράτους. Το ΙΑ΄ Πανελλήνιο Συνέδριο των Ναυτικών Μουσείων ομοφώνως υποστηρίζει τις προσπάθειες για το τερματισμό της καταστροφής των ξύλινων αλιευτικών σκαφών που έχουν ξεκινήσει από το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος και τους άλλους φορείς που συμμετέχουν στην Ομάδα Εργασίας για την Προστασία και την Ανάδειξη των Παραδοσιακών Σκαφών και της Ξυλοναυπηγικής Τέχνης του ελλαδικού χώρου που ιδρύθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Εισηγείται στο Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων να αναλάβει τις δέουσες ενέργειες για την αναστολή της καταστροφής των αλιευτικών σκαφών και με τη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και 20 Περιπλους

4

Η Συντονιστική Επιτροπή των Ναυτικών Μουσείων εξουσιοδοτείται να κοινοποιήσει το παρόν κείμενο σε κάθε ενδιαφε-

1

2

3

1. Ο Αντιναύαρχος ΠΝ (εα) κος Ιωάννης Παλούμπης στο βήμα. 2. Από αριστερά η κα Αλεξάνδρα Νικολαΐδου-Καλαποθάκου, Δικηγόρος-Γραμματέας Φίλων Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας, ο κος Μανώλης Πετράκης Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου Κρήτης, η κα Ντίνα Αδαμοπούλου Ιστορικός-Αρχειονόμος, Διευθύντρια του Ι.Α.Μ.Υ. και ο κος Γεώργιος Κουρεντής Πλοίαρχος Ε.Ν., Μέλος της Επιτροπής και Ειδικός Σύμβουλος επί των ναυτικών θεμάτων του Ν.Ι.Μ.Γ. 3. Η κα Χρυσάφω Τσώνου, Διοικητική Υπάλληλος Δήμου Δελφών, Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδίου.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Υπό την αιγίδα: Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού / Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς Παρασκευή 8 ΙΟΥΝΙΟΥ 2018. Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας 20:00 Έναρξη εορταστικών εκδηλώσεων «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 2018» από τη Δήμαρχο Καβάλας Δήμητρα Τσανάκα και την Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Χαιρετισμός Αρχηγού Στόλου Αντιναυάρχου Ιωάννη Γ. Παυλόπουλου Π.Ν.

20:30 Εγκαίνια Έκθεσης: «Η θαλασσογραφία δια χειρός του λαϊκού ζωγράφου Διαμαντή Κέφη» - Περιήγηση από την Ευφροσύνη Μπόσκου, Ιστορικού-Εθνολόγου, Έφορου Πινακοθηκών Δήμου Καβάλας 21:30 Επίσημο δείπνο Σάββατο 9 Ιουνίου 2018. Πρωινή συνεδρία. Ξενοδοχείο LUCY 09:00 - 09:30 Εγγραφή συνέδρων 09:30 - 09:45 Χαιρετισμοί Επισήμων 09:45 - 10:00 Εναρκτήρια ομιλία της Προέδρου του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος κ. Αναστασίας Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη 10:00 - 14:00 «ΝΕΑΠΟΛΙΣ-ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΙΣ-ΚΑΒΑΛΑ. Ψηφίδες της Ναυτικής Ιστορίας του τόπου μας» Συντονιστές: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος Μανώλης Πετράκης, Αρχιπλοίαρχος ΠΝ (εα), Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου Κρήτης Μαρία Φραντζεσκάκη, Πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου, Δημοτικός Σύμβουλος, Πρόεδρος του Νομικού Προσώπου Δημοτική Κοινωνική Αλληλεγγύη-Προσχολική Αγωγή του Δήμου Καβάλας 10:00 – 10:20 Εισηγητής: Χρήστος Τζανάκος, Πλοίαρχος Ε.Ν.- Πλοηγός, Πρόεδρος Φίλων Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας Θέμα: «Ιστορικό Ίδρυσης Ναυτικού Μουσείου Καβάλας» 10:20 – 10:40 Εισηγητής: Παλούμπης Ιωάννης, Αντιναύαρχος Π.Ν. (εα) Θέμα: «Η Διαδρομή της Εμπορικής Ναυτιλίας δια μέσου των αιώνων» 10:40 – 11:00 Εισηγητής: Αθανάσιος Διαλεκτόπουλος, Dr. Dr. της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού Πανεπιστημίου Groningen Ολλανδίας στον Τομέα Νεοελληνικών και Βυζαντινών σπουδών και κάτοχος διδακτορικού τίτλου στη Διαπολιτισμική Παιδαγωγική στη Σχολή Ψυχολογίας, Παιδαγωγικών και Κοινωνικών Επιστημών του Εθνικού Πανεπιστημίου Groningen της Ολλανδίας. Θέμα: «Η Θάσος την εποχή της άνθισης της πειρατείας στο Αιγαίο».

11:00- 11:20 Διάλειμμα 11:20 – 11:40 Εισηγητής: Παπαγιαννάκης Ελευθέριος, Εμποριολόγος, Μέλος του Δ.Σ. Φίλων Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας, Θέμα: «Ναυπηγοί και εμποροναύτες» 11:40 – 12:00 Εισηγητής: Γρηγόρης Ι. Γρηγορόπουλος, Καθηγητής Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ Σχολή Ναυπηγών Μηχανολόγων Μηχανικών Τομέας Ναυτικής και Θαλάσσιας Υδροδυναμικής) Θέμα: «Το Ναυπηγείο: Χθες, Σήμερα, Αύριο» 12:00 – 12:20 Εισηγητής: Μυτιληνός Γεώργιος, Διεθνής φωτογράφος, Καλλιτεχνικός Διδάκτορας (GRAND MASTER), Θέμα: «Παρουσίαση σημαντικών ναυτικών εγγράφων του 19ου και 20ου αιώνα» 12:20 – 12:40 Εισηγητής: Χιόνης Κωνσταντίνος, Καθηγητής/Ιστορικός Πρόεδρος της Θασιακής Ένωσης Καβάλας, Θέμα: «Iστορικά στοιχεία της Θάσου» 12:40 – 13:00 Εισηγητής: Λυκουρίνος Κυριάκος: Ιστορικός και πρ. προϊστάμενος στα Γενικά Αρχεία του Κράτους – Αρχεία Ν. Καβάλας, Γραμματέας του Συλλόγου Μικρασιατών Ν. Καβάλας, Θέμα: «Μια προσφυγική κοινότητα θαλασσινών στην Καβάλα: Οι ψαράδες από την Αγία Παρασκευή του Τσεσμέ» 13:00 – 13:20 Εισηγητής: Χατζηλαζαρίδης Λάζαρος, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Προϊστορικής Αρχαιολογίας & Γεωλόγος του Α.Π.Θ., Θέμα: «Αρχαία βραχογραφήματα πλοιαρίων της Π.Ε. Καβάλας» 13:20 - 13:50 Συζήτηση 14:00 Γεύμα 18:00-18:50 Επιμνημόσυνη Δέηση και Κατάθεση Στεφάνου στην προτομή Κανάρη στην παραλία Καβάλας, παρουσία του Αρχηγού Στόλου Αντιναυάρχου Ιωάννη Γ. Παυλόπουλου Π.Ν., στο πλαίσιο των Eορταστικών Εκδηλώσεων του Πολεμικού Ναυτικού υπό τον τίτλο «Μέγα το της Θαλάσσης Κράτος». Περιπλους 21

1

2

3

4

1. Ο κος Μανώλης Πετράκης Πρόεδρος του Ν.Μ. Κρήτης. 2. Η κα Ντίνα Αδαμοπούλου, Διευθύντρια Ιστορικού Αρχείου Μουσείου Ύδρας.

3. Ο Ανθυποπλοίαρχος (Ε) Γεώργιος Κυριαζής Π.Ν. Τμηματάρχης Π.Ν.Μ. – Θ/Κ «Γ. Αβέρωφ». 4. Η κα Άννα Σιταρά, επιμελήτρια του Ν. Μ. Χίου. Σάββατο 9 Ιουνίου 2018. Απογευματινή συνεδρία. Ξενοδοχείο LUCY 19:00 - 20:20 «ΝΕΑΠΟΛΙΣ-ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΙΣ-ΚΑΒΑΛΑ. Ψηφίδες της Ναυτικής Ιστορίας του τόπου μας» Συντονιστές: Κωνσταντίνα Αδαμοπούλου, Διευθύντρια του Ιστορικού Αρχείου Μουσείου Ύδρας Γεώργιος Κουρεντής, Πλοίαρχος Ε.Ν., Μέλος της Επιτροπής και Ειδικός Σύμβουλος επί των ναυτικών θεμάτων του Ναυτικού Ιστορικού Μουσείου Γαλαξειδίου Χρήστος Τζανάκος, Πλοίαρχος Ε.Ν.-Πλοηγός, Πρόεδρος Φίλων Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας 19:00 - 19:20 Εισηγητής: Τσουμπάκης Νικόλαος, Πρόεδρος Θρακικής Εστίας Καβάλας, Συγγραφέας και Ερευνητής της Τοπικής Iστορίας της Καβάλας, Θέμα: «Σαν τον Οδυσσέα: Ανατολικοθρακιώτες πρόσφυγες φτάνουν στο Λιμάνι της Καβάλας (Οκτώβριος 1922)» 19:20 - 19:40 Εισηγητής: Κομνηνός Απότας: Ιστορικός-Ερευνητής, υπάλληλος Μουσείου Καπνού Καβάλας Θέμα: «Λιμάνι-Καπνός».

19:40 - 20.00 Εισηγητής: Παπακοσμάς Κωνσταντίνος, Ιστορικός-Ερευνητής, π. Αντιπεριφερειάρχης Τουρισμού ΑΜΘ, Θέμα: «Κατασκευή Λιμένα Καβάλας στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα» 20:00 - 20:20 Εισηγητής: Πατήρ Απόστολος Καβαλιώτης: Dr. της Ειδικής Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Διδάκτωρ και κάτοχος μεταδιδακτορικού στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, εξειδικεύτηκε στον αυτισμό στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και στην αντιμετώπιση του πόνου στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, Θέμα: «Αναφορά στη Ναυτική διαδρομή του Ευεργέτη Καβαλιώτη Εφοπλιστή Φρίξου Β. Παπαχριστίδη» 21:30 GALA DINNER - Πισίνα Ξενοδοχείου LUCY Κυριακή 10 Ιουνίου 2018. Πρωινή συνεδρία. Ξενοδοχείο LUCY 09:00 - 13:25 Ελληνικά Ναυτικά Μουσεία: Πεπραγμένα διετίας 2016-2017 Συντονιστές: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος Μανώλης Πετράκης, Αρχιπλοίαρχος ΠΝ (εα), Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου Κρήτης Κυριακή Χιώτη Πρασσά, Δημοτικός Σύμβουλος, Πρόεδρος ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Καβάλας 09:00 - 09:10 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΒΑΛΑΣ Χρήστος Τζανάκος, Πλοίαρχος Ε.Ν.- Πλοηγός, Πρόεδρος Φίλων Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας 09:10 - 09:20 ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΑΛΑΞΕΙΔΙΟΥ. Χρυσάφω Τσώνου, Επιμελήτρια ΝΙΜΓ 09:20 - 09:30 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ. Εμμανουήλ Πετράκης, Αρχιπλοίαρχος (Μ) ΠΝ εα 09:30 - 09:40 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ-ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΔΡΑΣ. Κωνσταντίνα Αδαμοπούλου, Προϊσταμένη ΙΑΜΥ 09:40 - 09:50 ΠΛΩΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ – Θ/Κ «Γ. ΑΒΕΡΩΦ». Ανθυποπλοίαρχος (Ε) Κυριαζής Γεώργιος ΠΝ, Τμηματάρχης 09:50 - 10:00 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΧΙΟΥ. Άννα Σιταρά, Επιμελήτρια 10:00 - 10:10 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΙΝΟΥΣΣΩΝ. Ελένη Αχλιόπτα, Επιμελήτρια.

10:10 - 10:20 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ. Ιωάννης Τριανταφύλλου, Πρόεδρος

5. Η κα Ελένη Αχλιόπτα-Κούνη, επιμελήτρια Ναυτικού Μουσείου Οινουσσών. 6. Ο κος Ιωάννης Τριανταφύλλου, Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου Λιτοχώρου. 7. Ο κος Φίλιππος Αθανασάρας, εντεταλμένος σύμβουλος Ανακύκλωσης, Περιβάλλοντος, Κινητικότητας, Υπεύθυνος Μουσείου Αλιευτικών Σκαφών και Εργαλείων των Δημοτικών Εγκαταστάσεων του Σπηλαίου Πετραλώνων. 8. Ο κος Ιωάννης Ασπροποταμίτης Πλοίαρχος Π.Ν.(ε.α.) εκπρόσωπος Ναυτικού Μουσείου Καλύμνου.

5

22 Περιπλους

6

7

8

1

2

3

4

1. Ο Δρ Κωνσταντίνος Δαμιανίδης, Επιστημονικός Υπεύθυνος Συγκρότησης Συλλογής και Πρόεδρος του Συλλόγου Φίλων του Μουσείου Ναυπηγικών και Ναυτικών Τεχνών Αιγαίου. 2. Η κα Φωτεινή Ξυλά-Φαφαλιού, εκπρόσωπος Ναυτιλιακού Μουσείου Καρδαμύλων Χίου. 3. Η κα Αθηνά Τσατσομοίρου, Πρόεδρος ΝΠΔΔ Πολιτισμού & Αθλητισμού Δήμου Άνδρου. 4. O κος Νικόλαος Μαρίνης Αντιναύαρχος (Μ) Π.Ν.(ε.α.), Πρόεδρος Ιδρύματος Άλσους Ελληνικής Ναυτικής Παράδοσης.

10:20 - 10:30

ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ ΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ. Φίλιππος Αθανασάρας, εντεταλμένος σύμβουλος Ανακύκλωσης, Περιβάλλοντος, Κινητικότητας, Υπεύθυνος του Μουσείου

10.30 - 10.45

Διάλειμμα

10:45 - 10:55

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΛΥΜΝΟΥ. Ιωάννης Γ. Ασπροποταμίτης - Πλοίαρχος Π.Ν. ε.α.

10:55 - 11:05

ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΠΗΓΙΚΩΝ & ΝΑΥΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ. Κωνσταντίνος Δαμιανίδης, Επιστημονικός Υπεύθυνος συγκρότησης συλλογής.

11:05 - 11:15

ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΡΔΑΜΥΛΩΝ ΧΙΟΥ. Φωτεινή Ξυλά-Φαφαλιού

11:15 - 11:25

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΝΔΡΟΥ. Αθηνά Τσατσομοίρου, Πρόεδρος ΝΠΔΔ Πολιτισμού & Αθλητισμού Δήμου Άνδρου

11:25 - 11:35

ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΣΚΙΑΘΟΥ. Ιωάννης Παρίσης, Πρόεδρος

11:35 - 11:45

ΙΔΡΥΜΑ ΑΛΣΟΥΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ. Αντιναύαρχος (Μ) (εα) Νικόλαος Μαρίνης, Πρόεδρος

11:45 - 11:55

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ. Δημήτριος Μπαντιάς, Πρόεδρος Δ.Σ. του Ι.Ι.Ε.Ν. Ναύαρχος Λ.Σ. επίτιμος Αρχηγός

11:55 - 12:05

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ. Ζήσιμος Ζέρβας, Πλωτάρχης Λ.Σ. Διευθυντής Ι.Ι.Ε.Ν.

12:05 - 12:15

ΙΔΡΥΜΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΛΑΣΚΑΡΙΔΗ. Κωνσταντίνος Ι. Μαζαράκης-Αινιάν, Αντιναύαρχος (εα) ΠΝ, Διευθυντής του ΙΑΛ

12:15 - 12:25

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, Πρόεδρος ΝΜΕ.

12:25 - 13:25

Συμπεράσματα - Σύνταξη και έγκριση ψηφίσματος IΑ Πανελληνίου Συνεδρίου Ναυτικών Μουσείων

Συντονιστές:

Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος Μανώλης Πετράκης, Αρχιπλοίαρχος ΠΝ (εα), Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου Κρήτης Γεώργιος Κουρεντής, Πλοίαρχος Ε.Ν., Μέλος της Επιτροπής και Ειδικός Σύμβουλος επί των ναυτικών θεμάτων του Ναυτικού Ιστορικού Μουσείου Γαλαξειδίου Αλεξάνδρα Νικολαϊδου-Καλαποθάκου, Δικηγόρος-Γραμματέας Φίλων Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας

13:25

Λήξη Συνεδρίου

13:25 - 14:25

Γεύμα

18:00 - 20:30

Ξενάγηση στην Πόλη - Φίλιπποι - Λυδία

21:00

Δείπνο

5

6

7

8

5. Ο κος Δημήτριος Μπαντιάς Ναύαρχος και Επίτιμος Αρχηγός Λ.Σ., Πρόεδρος Δ.Σ. Ινστιτούτου Ιστορίας Εμπορικής Ναυτιλίας. 6. Ο κος Ζήσιμος Ζέρβας Πλωτάρχης Λ.Σ., Διευθυντής Ινστιτούτου Ιστορίας Εμπορικής Ναυτιλίας. 7. Ο κος Κωνσταντίνος Ι. Μαζαράκης-Αινιάν, Αντιναύαρχος (εα) ΠΝ, Διευθυντής του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη. 8. Η κα Ιωάννα Μπερμπίλη, Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Επιμελήτρια Συλλογών Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Περιπλους 23

Εναρκτήρια Ομιλία στο ΙΑ΄Πανελλήνιο Συνέδριο των Ναυτικών Μουσείων Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

Α

γαπητοί σύνεδροι, φίλες και φίλοι, συνεπείς στο μουσειακό ραντεβού μας, βρισκόμαστε για δεύτερη φορά στην ιστορία του θεσμού μας στην Μακεδονία, φιλοξενούμενοι του Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου της Καβάλας. Η προηγούμενη φορά ήταν το 2008, στο 7ο Συνέδριο μας στο Λιτόχωρο της Πιερίας. Φέτος λοιπόν συμπληρώνουμε 22 χρόνια από την καθιέρωση του θεσμού των ανά διετία Πανελληνίων Συνεδρίων των Ναυτικών Μουσείων. Στο διάστημα αυτό έχουμε πραγματοποιήσει 10 συναντήσεις αντί για 11 και ο λόγος είναι σε όλους σας γνωστός, το 2012 δεν μπορέσαμε να συναντηθούμε, εδώ στην Καβάλα, λόγω των οικονομικών δυσχερειών και των περιορισμών που αυτές επέβαλαν. Για τους αμύητους στα θέματα των ελληνικών ναυτικών μουσείων, σε αυτό το σημείο ας μου επιτραπεί να κάνω μία συνοπτική, κατά το δυνατό συνολική, παρουσίαση τόσο των μουσείων όσο και του θεσμού των συνεδρίων. Η δημιουργία των περισσοτέρων ναυτικών μουσείων της χώρας δεν στηρίχθηκε σε εμπεριστατωμένες μελέτες ειδικών μουσειολόγων, ούτε βέβαια εκπονήθηκαν επιστημονικά επιχειρηματικά σχέδια (business plans) με τα οποία θα υπολογιζόταν η βιωσιμότητα των ιδρυμάτων μας. Όλοι οι ιδρυτές των μουσείων, τα οποία εμείς σήμερα υπηρετούμε, κινήθηκαν μόνο από άδολη αγάπη για τον πολιτισμό που η θάλασσα και η ναυτιλία ανέπτυξαν σε όλες τις γωνιές της χώρας μας, όλους τους ναυτοτόπους της πατρίδας και με την αγωνία ότι θα έπρεπε να περισώσουν όλα εκείνα τα στοιχεία, που υπάρχουν ακόμα και μαρτυρούν και προβάλλουν αυτόν τον πολιτισμό, πριν ο χρόνος σβήσει αυτά τα σημάδια και χαθεί η ευκαιρία συγκέντρωσής τους. Είναι το μουσείο μηχανή μνήμης; Θα μπορούσε να διατυπωθεί και έτσι, με την έννοια ότι το κάθε έκθεμα συνδέεται με ένα κομμάτι της ναυτικής ιστορίας του τόπου ή της χώρας, ανάλογα με τη γεωγραφική περιοχή που καλύπτει κάθε μουσείο. Από άποψη εκθεσιακού περιεχομένου υπάρχουν διαφοροποιήσεις, καθώς τα περιφερειακά μουσεία στην πλειοψηφία τους προβάλλουν την ιστορία του τόπου που εδρεύουν ή και τις αισθητικές επιλογές και τα προσωπικά επιτεύγματα των ιδρυτών τους.

Tο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, στο οποίο υπηρετώ εθελοντικά 31

1

24 Περιπλους

χρόνια και έχω την τιμή τα τελευταία 16 χρόνια να είμαι Πρόεδρος, ιδρύθηκε το 1949. Η συλλογή του δημιουργήθηκε με την προοπτική να παρουσιάσει το σύνολο της ναυτικής δραστηριότητας των Ελλήνων, εμπορικής και πολεμικής, διαχρονικά. Όπως και οι πρωτοπόροι ιδρυτές των ναυτικών μουσείων, έτσι και σήμερα, συνεχιστές εμείς, διατηρούμε την ίδια ερασιτεχνική φλόγα και αγάπη για το αντικείμενο, ενώ προσπαθούμε παράλληλα να εκσυγχρονίσουμε τη θεώρησή μας για το ίδιο το μουσείο. Τα μουσεία σήμερα καλούνται να ανταποκριθούν στις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας για πολυεπίπεδη προσβασιμότητα πολλών και διαφορετικών ομάδων κοινού, στο πολιτιστικό απόθεμα που διαθέτουν. Να είναι χώροι υψηλής αισθητικής, να προσφέρουν στο κοινό ψυχαγωγία, γνώση, συναίσθημα, έμπνευση με διαδραστικούς και συμμετοχικούς τρόπους. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι τα ναυτικά μουσεία εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων είναι Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου, που παλεύουν μέρα με τη μέρα και μήνα με το μήνα, να πληρώσουν το προσωπικό τους και τις μύριες άλλες λειτουργικές δαπάνες που γεννά η καθημερινότητα. Παρόλο που η έννοια της ναυτοσύνης αποτελεί διαχρονικά κομβικό στοιχείο του ελληνικού πολιτισμού, η μουσειακή αξιοποίησή της δεν έχει τύχει της ανάλογης προσοχής από το αρμόδιο Υπουργείο που να μεταφρασθεί σε υλική υποστήριξη. Καταλαβαίνετε πως εάν στο παρελθόν υπήρχε αυτή η κατάσταση, η δημοσιονομική κρίση που περνάμε τα τελευταία χρόνια, έχει κάνει ακόμη πιο δύσκολη την χρηματοδότηση από κρατικούς πόρους. Μιλώντας εκ μέρους τις συντονιστικής επιτροπής των συνεδρίων των ελληνικών ναυτικών μουσείων θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά την Υπουργό Πολιτισμού και Αθλητισμού κα Λυδία Κονιόρδου, την Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς Δρ Ελένη Κόρκα και την Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς κα Σταυρούλα Φωτοπούλου, οι οποίες φρόντισαν να τεθεί υπό την αιγίδα του Υπουργείου και να λάβει οικονομική χορηγία το 11ο Πανελλήνιο συνέδριο των ναυτικών μουσείων. Φυσικά καμιά μεγάλη έκθεση ή δράση δεν μπορεί να γίνει χωρίς χορηγούς. Ωστόσο, γνώμη μας είναι πως η οικονομική στήριξη των μουσείων πρέπει να είναι μίγμα δημόσιας και ιδιωτικής, να μην εξαρτάται μόνο από ιδιώτες, καθώς ο πολιτισμός πρέπει να έχει δημόσιο χαρακτήρα, να είναι κοινό αγαθό.

2

1. 2. 3. Το Δημοτικό Ναυτικό Μουσείο Καβάλας απέκτησε μόνιμη στέγη τον Μάιο του 2018. Η μεταφορά και η τοποθέτηση των εκθεμάτων του στο νέο δημοτικό κτίριο στην Ακτή Ραψάνη της παραλίας Καβάλας, έγινε σε πολύ γρήγορους ρυθμούς με τη φροντίδα των «Φίλων του Ναυτικού Μουσείου», των ανθρώπων δηλαδή που το ίδρυσαν και συγκρότησαν τις συλλογές του. Η επανέκθεση δεν ήταν δυνατό να ολοκληρωθεί στο σύντομο χρονικό διάστημα μέχρι την έναρξη των εργασιών του Συνεδρίου, όπως εξήγησαν ο Πρόεδρος κος Χρήστος Τζανάκος και τα μέλη των «Φίλων», κατά την ξενάγηση που έγινε στους συνέδρους στο νέο όμορφο δημοτικό χώρο. Έχουμε επανειλημμένα ξεκινήσει την ενημέρωσή σας με την αναφορά ότι ο θεσμός των συνεδρίων μας οφείλεται σε πρωτοβουλία του Ναυτικού Μουσείου Κρήτης και πιο συγκεκριμένα ότι ήταν έμπνευση του τότε προέδρου του, ναυάρχου Κώστα Μανιουδάκη. Το 1996 έγινε η πρώτη μας συνάντηση στα Χανιά. Το πρώτο θέμα που μας απασχόλησε ήταν η διερεύνηση της δυνατότητας δημιουργίας ενός δευτεροβάθμιου διοικητικού οργάνου, υπό την μορφή της ομοσπονδίας των ναυτικών μουσείων με σκοπό την καλύτερη εκπροσώπηση και διεκδίκηση αιτημάτων από το κράτος. Για διάφορους λόγους η συγκρότηση τυπικής ομοσπονδίας δεν κατέστη εφικτή, παρά ταύτα η καλή και φιλική διάθεση μεταξύ των εκάστοτε διοικήσεων των ναυτικών μουσείων έχει συμβάλει στην προώθηση συνεργασιών και κοινών δράσεων μεταξύ των ιδρυμάτων. Στα θετικά της αποτίμησης είναι θα λέγαμε η επίτευξη του συντονισμού μας στο πλαίσιο της διοργάνωσης των Πανελληνίων Συνεδρίων. Έτσι το δεύτερο συνέδριο το 1998 ανέλαβε το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος με νεοτερισμό την καθιέρωση ειδικού προς εξέταση θέματος «Διάσωση, προστασία και προβολή της ναυτικής κληρονομιάς». Τότε προσκλήθηκαν για πρώτη φορά να συμμετέχουν η Διεύθυνση Νεότερου Πολιτισμού και η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων καθώς και φορείς που δεν ήταν μουσεία αλλά ασχολούνταν με τον τομέα της ναυτικής κληρονομιάς. Ο θεσμός των συνεδρίων μας καθιερώθηκε και την σκυτάλη στην ανάληψη της διοργάνωσης του πήραν στη συνέχεια το πλωτό μουσείο θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ» το 2000 και τα Ναυτικά Μουσεία Χίου & Οινουσσών το 2002. Επειδή το σύστημα φαινόταν να ενεργεί με εσωστρέφεια, καθώς οι ίδιοι άνθρωποι των μουσείων ανακυκλώνονταν συνεχώς και δεν υπήρχε διαλεκτική σχέση με άλλες συναφείς κατηγορίες φορέων και επιστημόνων, αποφασίστηκε από το 5ο Συνέδριο, του 2004 που το συνδιοργανώσαμε το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος με τo Ιστορικό Αρχείο - Μουσείο Ύδρας να ανοίξουμε τον θεσμό των Συνεδρίων των Ναυτικών Μουσείων στην ακαδημαϊκή κοινότητα και το κοινό. Η ειδική θεματική του συγκεκριμένου συνεδρίου ήταν: «Εμπορική Ναυτιλία-Πολεμικό Ναυτικό: Τα ιστορικά αρχεία.» Η διοργάνωση επιστημονικών ημερίδων στο πλαίσιο των συνεδρίων με τη συμμετοχή πανεπιστημιακών και ερευνητών, έχει επιμορφωτικό και ενημερωτικό χαρακτήρα. Ερευνά επιστημονικές εξελίξεις που διευρύνουν τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις του ναυτικού μας παρελθόντος προς νέα πεδία, όπως είναι π.χ. η παρουσίαση του ιδιαίτερου

3

πολιτισμικού χαρακτήρα των κοινωνιών που εξαρτώνται από τη θάλασσα, εμπλουτίζοντας τις γνώσεις όλων μας. Συνέπεια της εμπειρίας του 5ου Συνεδρίου ήταν σε κάθε ένα από τα επόμενα συνέδρια να παρουσιάζονται τα ειδικότερα πεπραγμένα κάθε μουσείου και συγχρόνως να φιλοξενείται μια επιστημονική ημερίδα. Το 6ο Συνέδριο διοργανώθηκε από το Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξιδίου. Το ειδικότερο θέμα του ήταν: «Από τα πανιά στον ατμό». Το νέο σε αυτό το συνέδριο ήταν ότι καθιερώσαμε για πρώτη φορά την συντονιστική επιτροπή των Πανελληνίων Συνεδρίων των Ναυτικών Μουσείων. Μόνιμα μέλη της επιτροπής είναι οι εκάστοτε πρόεδροι των Ναυτικών Μουσείων Ελλάδος και Κρήτης, ενώ το τρίτο μέλος είναι ο πρόεδρος του μουσείου που αναλαμβάνει να φιλοξενήσει το επόμενο συνέδριο. Σκοπός της επιτροπής είναι η εύρυθμη διοργάνωση των συνεδρίων με την παροχή κυρίως γραμματειακής και επιστημονικής υποστήριξης στον διοργανωτή φορέα. Το 2008 πήγαμε στους πρόποδες του Ολύμπου, στο Ναυτικό Μουσείο Λιτοχώρου, το οποίο ανέλαβε να διοργανώσει το 7ο Συνέδριό μας. Το ειδικό θέμα ήταν: «Η ναυτική παράδοση του Μακεδονικού χώρου και η εξέλιξή της δια μέσου των αιώνων». Το 8ο Συνέδριο, το 2010 διοργανώθηκε από το νεοσύστατο τότε Ναυτικό Μουσείο Ιονίου, στο Αργοστόλι της Κεφαλονιάς, με θέμα: «Η συμβολή της Ιονίου Ναυτιλίας στη νεώτερη και σύγχρονη ελληνική Ιστορία». Το 9ο Συνέδριο όπως προαναφέραμε πραγματοποιήθηκε το 2014 και συνδιοργανώθηκε από το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος και το Πλωτό Μουσείο θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ». Το θέμα της επιστημονικής ημερίδας ήταν: «Πλοία μνημεία της ελληνικής ναυτικής παράδοσης και μουσειακή πραγματικότητα». Το συγκεκριμένο θέμα είναι στην παρούσα περίοδο τόσο επίκαιρο όσο ποτέ με το δεδομένο ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αναλάβει πρωτοβουλίες για τον περιορισμό της υπεραλίευσης της Μεσογείου και επιδοτεί την απόσυρση και καταστροφή των παλιών ξύλινων αλιευτικών, ξεσηκώνοντας θύελλα αντιδράσεων μεταξύ των υπερασπιστών της διατήρησης της παράδοσης των ξυλίνων σκαφών του τόπου μας (στους οποίους υπερασπιστές συμπεριλαμβανόμαστε όλοι μας). Εδώ ειδικά θα ήθελα να τονίσω πως στο πλαίσιο των εργασιών και εισηγήσεων του επιστημονικού συνεδρίου ήρθαν σε επαφή ιδιοκτήτες παραδοσιακών σκαφών αλλά και εκπρόσωποι δημοσίων και ιδιωτικών φορέων που ενδιαφέρονται για το ζήτημα της ξυλοναυπηγικής παράδοσης και των παραδοσιακών πλοίων. Συνέπεια του γόνιμου διαλόγου που αναπτύχθηκε τότε ήταν η συγκρότηση της Ομάδας Εργασίας για την Προστασία και την Ανάδειξη των Παραδοσιακών Περιπλους 25

2 1

1. 2. Απόψεις του εκθεσιακού χώρου του Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας.

Σκαφών και της Ξυλοναυπηγικής Τέχνης του Ελληνικού Χώρου, η οποία επισημοποιήθηκε αργότερα με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού. Η Ομάδα Εργασίας αποτελεί συμβουλευτικό όργανο του υπουργείου πολιτισμού και συνεδριάζει στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Το Ι΄ συνέδριο πραγματοποιήθηκε στο ιστορικό και γραφικό Γαλαξίδι με ειδικό θέμα: «Ναυτικές Πολιτείες 16ος – 19ος αιώνας» το 2016. Η ειδική θεματική αναπτύχθηκε από πολλές και ενδιαφέρουσες εισηγήσεις, όχι μόνο ειδικών, αλλά και ανθρώπων των ναυτικών μουσείων, καθώς, όπως αναφέραμε και ανωτέρω, τα ναυτικά μουσεία βρίσκονται διάσπαρτα σε περιοχές της Ελλάδας, που κατεξοχήν είναι ναυτικές πολιτείες. Στην συζήτηση που ακολούθησε τις εργασίες του συνεδρίου, σημαντική εξέλιξη ήταν η επικαιροποίηση του μνημονίου συνεργασίας που είχε καταρτισθεί το 2006 πάλι στο Γαλαξίδι και αφορά το πλαίσιο της διοργάνωσης των Πανελληνίων Συνεδρίων των Ναυτικών Μουσείων. Τα μέλη της συντονιστικής επιτροπής αυξήθηκαν από 3 σε 4 και με την συμμετοχή και του εκπροσώπου του μουσείου που είχε φιλοξενήσει το προηγούμενο συνέδριο. Το πλήρες κείμενο υπάρχει δημοσιευμένο στο περιοδικό «Περίπλους ναυτικής ιστορίας» τ. 96, που έχει αποσταλεί σε όλους. Και να είμαστε φέτος στο φιλόξενο Ναυτικό Μουσείο της Καβάλας. Ιδρύθηκε το 2005, σχετικά νέο, έκτοτε συμμετέχει ανελλιπώς στα συνέδρια μας. Έτσι μας είναι γνωστά ο ενθουσιασμός και οι άοκνες προσπάθειες των ιδρυτών του, που είναι σήμερα μαζί μας εδώ, προκειμένου να ξεπεραστούν τα βασικά προβλήματα της συγκρότησης του νεοσύστατου φορέα και παράλληλα να αναπτύσσουν σημαντική εκπαιδευτική και πολιτιστική δραστηριότητα. Με χαρά σήμερα βλέπουμε ότι ο νέος μουσειακός φορέας έχει αποκτήσει βαθιές ρίζες στην τοπική κοινωνία, όπως δείχνει η ανάληψη της ευθύνης για την λειτουργία του από τη Δημοτική Αρχή. Αποτελεί πλέον ένα αναγνωρισμένο και καθιερωμένο ίδρυμα, έναν εκπαιδευτικό πόλο στον οποίο η μαθητιώσα νεολαία της ευρύτερης περιοχής της Ανατολικής Μακεδονίας εντρυφεί και διδάσκεται τη ναυτική ιστορίας και παράδοση του τόπου της. Έχοντας διατρέξει εν τάχει την ιστορία των συνεδρίων μας τα τελευταία 20 χρόνια, μπορούμε τώρα να επιχειρήσουμε έναν απολογισμό και να αναρωτηθούμε ποια ήταν τα αποτελέσματα αυτών των συναντήσεων. Η απάντηση είναι αναμφίβολα θετική καθώς αναπτύχθηκαν συνεργασίες μεταξύ των ιδρυμάτων μας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης. Οι περισσότεροι από εσάς δεν είχατε την εμπειρία της περιόδου προ του 1996 και επομένως δεν είναι εύκολο να συγκρίνετε τις δύο εποχές. Προσωπικά έχοντας υπάρξει στο Διοικητικό Συμβούλιο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος πριν από την έναρξη των συνεδρίων, σχεδόν δεν γνωρίζαμε την ύπαρξη των άλλων ναυτικών μουσείων που υπήρχαν στη χώρα και πολύ λιγότερο ξέραμε τις δραστηριότητές τους. Μόνο αν τύχαινε οι πρόεδροι να γνωρίζονται προσωπικά, υπήρχε ένα ελάχιστο επίπεδο συνεννόησης και συνεργασίας. Σήμερα, μέσω των συνεδρίων, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι γνωρίζουμε όχι μόνο την ύπαρξη αλλά και σημαντικό κομμάτι της συλλογής και μεγάλο μέρος των δραστηριοτήτων των μουσείων, αναπτύσσοντας έτσι απόθεμα γνώσης και επικοινωνίας. Φυσικά η δυνατότητα της συνεχούς ενημέρωσης για τις δράσεις του κάθε φορέα διευκολύνεται πολύ με τα ηλεκτρονικά μέσα. Στην εναρκτήρια ομιλία μου δεν μπορώ να μην αναφερθώ, έστω και ακροθιγώς, στη ναυτική πλευρά της ιστορίας της πόλης που μας φι26 Περιπλους

λοξενεί. Η Νεάπολη, Χριστούπολη, Καβάλα δεν αποτελεί έναν από τους συνηθισμένους ναυτότοπους της χώρας, όπου οι ανάγκες επιβίωσης σπρώχνουν τους κατοίκους στη θάλασσα ως μόνη διέξοδο βιοπορισμού. Αντίθετα είναι κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου της Βαλκανικής χερσονήσου. Το λιμάνι της, φωλιασμένο στον δυτικό κόρφο της χερσονήσου της Παναγιάς, προσφέρει ασφαλές αγκυροβόλιο για το πλοία που κινούνται στο Βόρειο Αιγαίο με κατεύθυνση είτε τη Θεσσαλονίκη είτε την Κωνσταντινούπολη και τη Μαύρη Θάλασσα. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι εδώ αποβιβάσθηκε το 49 μ.Χ. ο Απόστολος Παύλος ξεκινώντας την διάδοση του χριστιανισμού στην Ευρώπη. Εδώ, στους Φιλίππους, ο Απόστολος των Εθνών ίδρυσε την πρώτη Χριστιανική εκκλησία επί ευρωπαϊκού εδάφους. Ο καπνός, η ξυλεία και φυσικά τα πλούσια αλιευτικά αποθέματα της υποθαλάσσιας περιοχής μέχρι τη Θάσο αποτελούν πρωτίστως εξαγώγιμα προϊόντα που διοχετεύονταν στις ευρωπαϊκές αγορές δια θαλάσσης και επιπρόσθετα αποτελούσαν βασικούς παράγοντες για ανάπτυξη ναυπηγικής δραστηριότητας στην περιοχή. Το Ναυτικό Μουσείο της Καβάλας έχει να καλύψει όλους αυτούς του τομείς και να εντάξει στις συλλογές του τεκμήρια ενός λαμπρού ναυτικού παρελθόντος, αλλά και ενός εξίσου σημαντικού ναυτικού παρόντος. Κυρίες και κύριοι, Στο πρώτο μέρος του συνεδρίου μας θα αναπτυχθεί η ειδική θεματική του συνεδρίου «Νεάπολις-Χριστούπολις –Καβάλα. Ψηφίδες της Ναυτικής Ιστορίας του τόπου μας» από εκλεκτούς ομιλητές. Όπως αναφέρει και ο τίτλος μέσα από τις εισηγήσεις που θα ακουστούν σήμερα θα ξεδιπλωθεί η ναυτική παράδοση της ευρύτερης περιοχής της Καβάλας, η οποία είναι από τις σημαντικότερες παράκτιες πόλεις της Βαλκανικής Χερσονήσου με ιστορία που πηγαίνει πίσω στον 7ο αιώνα προ Χριστού. Η δεύτερη μέρα είναι αφιερωμένη στα πεπραγμένα των ναυτικών μουσείων πρωτίστως αλλά και ιδρυμάτων ή Ινστιτούτων οι δραστηριότητες των οποίων άπτονται του ιδίου με τα μουσεία μας θεματικού αντικειμένου. Εύχομαι κατά τη διάρκεια των εργασιών του συνεδρίου να έχουμε μια επωφελή για όλα τα συμμετέχοντα ιδρύματα ανταλλαγή απόψεων και πληροφοριών. Παράλληλα θα ήθελα να ευχηθώ μια ευχάριστη διαμονή, την οποία άλλωστε εγγυάται ο τόπος που βρισκόμαστε, η Καβάλα με το φυσικό της κάλλος και τα λαμπρά της μνημεία, και βεβαίως οι φιλόξενοι οικοδεσπότες μας. Πριν κλείσω ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στην Δήμαρχο κα Δήμητρα Τζανάκα, στην Δημοτική Σύμβουλο και Πρόεδρο κα Μαρία Φραντζεσκάκη, σε όλα τα μέλη της τοπικής Οργανωτικής Επιτροπής του συνεδρίου, στον κο Χρήστο Τζανάκο, Πρόεδρο του Συλλόγου φίλων του Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας, στην κυρία Θεοδώρα Νάσου, συνεργάτιδα της Δημάρχου, στις κυρίες Ιωάννα Μπερμπίλη και Πηνελόπη Βουγιουκλάκη, αρχαιολόγους του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, καθώς και σε όλους όσους επωμίστηκαν το βάρος της διοργάνωσης του 11ου Πανελληνίου Συνεδρίου Ναυτικών Μουσείων. Και να κλείσω με την δήλωση ότι εμείς θα συνεχίσουμε τις προσπάθειές μας, διατηρώντας τη βεβαιότητα ότι προσφέρουμε υπηρεσίες πολιτισμού στις τοπικές κοινωνίες και στην πατρίδα μας γενικότερα. Καλή επιτυχία στις εργασίες του συνεδρίου μας!

Χαιρετισμός στο ΙΑ΄Πανελλήνιο Συνέδριο των Ναυτικών Μουσείων Σταυρούλα Φωτοπούλου, Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του ΥΠΠΟΑ

Η

Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς ως εκπρόσωπος του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, χαιρετίζει την έναρξη των εργασιών του ΙΑ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου Ναυτικών Μουσείων, το οποίο τελεί υπό την Αιγίδα του ΥΠΠΟΑ, και απευθύνει θερμά συγχαρητήρια στους διοργανωτές του συνεδρίου, τον Δήμο Καβάλας και τη Συντονιστική Επιτροπή των Ναυτικών Μουσείων. Το ΙΑ΄ Συνέδριο Ναυτικών Μουσείων με επίκεντρο τη ναυτική ιστορία της Καβάλας και της ευρύτερης περιοχής της, αποτελεί τη συνέχεια ενός σημαντικού θεσμού του δικτύου Ναυτικών Μουσείων της Ελλάδος, που συμβάλλει στην ανάπτυξη ενός γόνιμου διαλόγου μεταξύ της μουσειακής και επιστημονικής κοινότητας και στη διάχυση καλών πρακτικών στον τομέα της διαχείρισης της νεώτερης πολιτιστικής κληρονομιάς με έμφαση στη ναυτική και ναυπηγική ιστορία και παράδοση. Απευθυνόμενη σε όλους τους συνέδρους και με βασικό στόχο την ενδυνάμωση της συνεργασίας της ΔΙΝΕΠΟΚ με τα ναυτικά μουσεία και λοιπούς φορείς πολιτισμού, θα ήθελα να σας ενημερώσω συνοπτικά για τις πολιτικές, τις δράσεις και το έργο που αναπτύσσει η Δ/νση, ως καθ΄ ύλην αρμόδια υπηρεσία σε θέματα μελέτης, διαφύλαξης, προβολής και ανάδειξης της Νεώτερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της χώρας. Η Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς είναι αρμόδια για την εφαρμογή στην Ελλάδα της Διεθνούς Σύμβασης για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO, 2003) καθώς και για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή δράσεων διαφύλαξης των άυλων πολιτιστικών αγαθών που εγγράφονται στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας και στους Καταλόγους που προβλέπονται από τη σχετική Σύμβαση της UNESCO. Σε αυτό το πλαίσιο αξίζει να τονίσουμε ότι η Ξυλοναυπηγική ή Παραδοσιακή Ναυπηγική έχει εγγραφεί στο Εθνικό Ευρετήριο το 2013, καθώς αποτελεί ζωντανή παραδοσιακή τέχνη που ασκείται για αιώνες στον ελληνικό χώρο, παρουσιάζει ιδιαίτερα τεχνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά, πλαισιώνεται με ποικίλες πολιτισμικές πρακτικές

1

και αντιλήψεις, ενώ η μετάδοση της τέχνης από γενιά σε γενιά γίνεται μέσω της εμπειρικής μαθητείας δίπλα σε έναν μάστορα. Περαιτέρω πληροφορίες για την άυλη πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδας και την εφαρμογή της Διεθνούς Σύμβασης της UNESCO, μπορείτε να αναζητήσετε στην ιστοσελίδα της ΔΙΝΕΠΟΚ: http://ayla. culture.gr Στον τομέα της τεκμηρίωσης και προστασίας νεωτέρων κινητών μνημείων, η ΔΙΝΕΠΟΚ προβαίνει στον χαρακτηρισμό νεότερων πολιτιστικών αγαθών ως μνημείων βάσει των διατάξεων του Ν. 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς» κατόπιν εκδήλωσης ενδιαφέροντος από τα μουσεία και λοιπούς φορείς. Αντικείμενα ή και συλλογές μουσείων και ιδιωτών μπορούν να χαρακτηριστούν ως μνημεία λόγω της κοινωνικής, τεχνικής, λαογραφικής, εθνολογικής καλλιτεχνικής, αρχιτεκτονικής,

2

1. 2. Στιγμιότυπα από την επίσκεψη των συνέδρων στο νέο χώρο του Δημοτικού Ναυτικού Μουσείου Καβάλας. Περιπλους 27

βιομηχανικής ή εν γένει ιστορικής ή επιστημονικής σημασίας τους. Σε αυτό το πλαίσιο σας γνωρίζουμε ότι η Δ/νση έχει χαρακτηρίσει έως σήμερα 36 ξύλινα σκάφη ως νεώτερα μνημεία και έχει επιτύχει με νομοθετική ρύθμιση τη συμπλήρωση του άρθρου 26 του Ν.

3028/2002, που αφορά στη λήψη μέτρων προστασίας, συντήρησης και αποκατάστασης των χαρακτηρισμένων σκαφών κατόπιν ελέγχου της κατάστασης διατήρησής τους από αρμόδια επιτροπή. Επίσης, το ΥΠΠΟΑ έχει συγκροτήσει Ομάδα Εργασίας για την Προστασία και την Ανάδειξη των Παραδοσιακών Σκαφών και της Ξυλοναυπηγικής Τέχνης του Ελληνικού Χώρου, έργο της οποίας είναι μεταξύ άλλων η επικαιροποίηση του αρχείου χαρακτηρισμένων σκαφών καθώς και η αναζήτηση και επιστημονική τεκμηρίωση σκαφών που παρουσιάζουν ιδιαίτερη πολιτισμική αξία. Η Επιτροπή συνεδριάζει στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, στον Πειραιά, και αξιοποιεί την εμπειρία του Μουσείου και των διακεκριμένων εμπειρογνωμόνων που συμμετέχουν. Επιπλέον, η Δ/νση συμμετέχει σε ομάδα εργασίας για τη δημιουργία Δομής Επαγγελματικής Κατάρτισης / Μαθητείας στη Ξυλοναυπηγική Τέχνη και επιπρόσθετα έχει υποβάλλει πρόταση χρηματοδότησης από τη δράση «Ανοιχτή Καινοτομία στον Πολιτισμό» του ΕΣΠΑ 2014-2020, σε σύμπραξη με άλλους φορείς, για τη διάσωση και ανάδειξη του περάματος ΕΛΕΝΗ Π, ιδιοκτησίας του Ιστορικού Αρχείου-Μουσείου Ύδρας. Στον τομέα των μουσείων, η Δ/νση ως αρμόδια για θέματα εφαρμογής της μουσειακής πολιτικής σε μουσεία νεότερου πολιτισμού παρέχει επιστημονική και τεχνική βοήθεια σε θέματα ίδρυσης, οργάνωσης και λειτουργίας των μουσείων. Επιπλέον, είναι αρμόδια για τη διαδικασία αναγνώρισης / πιστοποίησης των Μουσείων Νεότερου Πολιτισμού από το ΥΠΠΟΑ σύμφωνα με το άρθρο 45 του Ν. 3028/2002. Το σύστημα της Αναγνώρισης Μουσείων από το ΥΠΠΟΑ, που εξειδικεύτηκε το 2011 και τέθηκε σε ισχύ το 2016, συνδέεται άρρηκτα με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας και τη χάραξη κρατικής μουσειακής πολιτικής και αποσκοπεί στην αξιολόγηση και προσαρμογή των μουσείων ως προς το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο, τα διεθνή πρότυπα και την επιστημονική δεοντολογία. Στα μουσεία, που πληρούν τις προδιαγραφές που έχουν τεθεί, απονέμεται ο τίτλος του «Αναγνωρισμένου Μουσείου». Η ΔΙΝΕΠΟΚ έχει διοργανώσει ήδη, μαζί με τη συναρμόδια Διεύθυνση Αρχαιολογικών Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, δύο Ενημερωτικές Συναντήσεις για το σύστημα Αναγνώρισης Μουσείων, που παρακολούθησαν επιμελητές και εκπρόσωποι μουσείων από όλη την Ελλάδα. Η συμμετοχή στη διαδικασία της Αναγνώρισης είναι ένα από τα πιο χρήσιμα βήματα που ένα Μουσείο μπορεί να ακολουθήσει προκειμένου να βελτιωθεί.

28 Περιπλους

Στο πλαίσιο των εργασιών του Συνεδρίου πραγματοποιήθηκε επίσκεψη και ξενάγηση των συνέδρων στον αρχαιολογικό χώρο των Φιλίππων, ο οποίος εντάχθηκε στον Κατάλογο Μνημείων της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO στις 15 Ιουλίου 2016.

Ένας σημαντικός θεσμός της ΔΙΝΕΠΟΚ από το 1997 έως σήμερα είναι η διοργάνωση σε ετήσια βάση της Ενημερωτικής Συνάντησης Μουσείων Νεότερου Πολιτισμού σε συνεργασία με το Ελληνικό Τμήμα του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (ICOM) με σκοπό την ανάδειξη και διάχυση καλών πρακτικών, που αναπτύσσονται στο σύγχρονο μουσειακό περιβάλλον. Οι ημερίδες στοχεύουν στην αποτύπωση και αξιολόγηση της μουσειακής θεωρίας και πρακτικής στο ελληνικό μουσειακό πεδίο καθώς και στην ανάδειξη των εκπαιδευτικών προγραμμάτων των Μουσείων Νεότερου Πολιτισμού. Σε αυτές τις κρίσιμες διαδικασίες, της Αναγνώρισης - Πιστοποίησης και της Ετήσιας Συνάντησης των Μουσείων του Νεότερου Πολιτισμού, σας προσκαλούμε να συμμετέχετε. Ευχόμαστε καλή επιτυχία στις εργασίες του 11ου Συνεδρίου Ναυτικών Μουσείων στην πόλη της Καβάλας, στην επίτευξη των σκοπών και των επιμέρους στόχων του και ευελπιστούμε στη συνέχιση και περαιτέρω ανάπτυξη της συνεργασίας της ΔΙΝΕΠΟΚ με τα μουσεία και τους φορείς νεότερου πολιτισμού.

Δραστηριότητες Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Ομιλία που εκφωνήθηκε στο β' μέρος των εργασιών του συνεδρίου "Ελληνικά Ναυτικά Μουσεία: Πεπραγμένα διετίας 2016-2017".

Τ

ις τελευταίες δεκαετίες τα μουσεία θέλοντας να κερδίσουν όλο και περισσότερους επισκέπτες, σταδιακά, εγκαταλείπουν την αντίληψη ότι ο χώρος και η λειτουργία τους πρέπει να κυριαρχείται από τα εκθέματα και αναγνωρίζουν ότι κέντρο της δραστηριότητας τους πρέπει να είναι ο επισκέπτης. Στο πλαίσιο αυτό, το Μουσείο μας προχώρησε τη διετία που μας πέρασε στο σχεδιασμό πολλαπλών πολιτιστικών δράσεων με στόχο την ενίσχυση της σχέσης μας με το υπάρχον κοινό μας και παράλληλα την προσέλκυση νέων κατηγοριών κοινού. Συγκεκριμένα, στο διάστημα αυτό ο φορέας μας φιλοξένησε περιοδικές εκθέσεις στους χώρους του, ενώ συμμετείχε σε εκθέσεις που οργανώνουν άλλοι πολιτιστικοί φορείς στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό, αναδεικνύοντας και προβάλλοντας τη ναυτική παράδοση της χώρας μας. Τον Ιούνιο του 2016 παρουσιάσαμε την έκθεση «Πειραιάς: το λιμάνι των Τριήρων» στα Ποσειδώνια. Η έκθεση, που οργανώθηκε σε συνεργασία με το Zea Harbour Project, είχε παρουσιαστεί για πρώτη φορά στο Μουσείο μας το 2015. Ύστερα από πρόσκληση των διοργανωτών, η έκθεση μεταφέρθηκε με τις κατάλληλες προσαρμογές στον εκθεσιακό χώρο του Metropolitan Expo παρουσιάζοντας στους πολυάριθμους διεθνείς επισκέ-

1

πτες των Ποσειδωνίων την εικόνα του αρχαίου λιμανιού, όπου ναυλοχούσε ο στόλος της Αθήνας του 5ου και 4ου αι. π.Χ. Από τον Μάιο έως τον Δεκέμβριο του 2016 φιλοξενήσαμε την φωτογραφική έκθεση «ΟΛΚΑΣ ΙΙ: Ταξιδεύοντας από και προς το Βυζάντιο. Μεσαιωνικά λιμάνια από τον Εύξεινο Πόντο στην Ανατολική Μεσόγειο». Στην έκθεση, που οργάνωσε το Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων με την Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών παρουσιάστηκαν ποικίλες όψεις 60 λιμανιών του Ευξείνου Πόντου, του Αιγαίου και της Κύπρου, ενώ εκτέθηκαν για πρώτη φορά στο κοινό μοναδικά ευρήματα από το ναυάγιο της γαλλικής υποναυαρχίδας “La Thérése”, που εξεράγη και βυθίστηκε έξω από το λιμάνι του Ηρακλείου της Κρήτης. Από τον Μάρτιο έως τον Μάιο του 2017 παρουσιάστηκε στους χώρους μας η φωτογραφική έκθεση «Μεθ’ορμής ακαθέκτου». Η έκθεση της Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού παρουσίαζε την ιστορική διαδρομή του Πολεμικού Ναυτικού από την Επανάσταση του 1821 μέχρι το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου το 1945. Το Μουσείο μας απετέλεσε την αφετηρία για το ταξίδι της έκθεσης και σε άλλους τόπους της Ελλάδας. Το Μουσείο συμμετείχε, επίσης, με δανεισμό εκθεμάτων στην έκθεση «Από την Άπειρο χώρα στη Μεγάλη Ήπειρο. Ηπειρώτες ακο-

λουθώντας την υπερπόντια μετανάστευση προς της Η.ΠΑ.» που έγινε στο Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων, στην εκδήλωση που διοργάνωσε το ΥΠ.ΕΘ.Α. με τίτλο «Ελλάδα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: Αφηγήσεις και Μαρτυρίες» στη Λέσχη Αξιωματικών Ενόπλων Δυνάμεων, στο περίπτερο του Δήμου Πειραιά στην 4η Διεθνή Έκθεση Τουρισμού ενώ «ταξίδεψε» μέχρι την μακρινή Αυστραλία, συμμετέχοντας στην έκθεση του Εθνικού Ναυτικού Μουσείου της Αυστραλίας με τίτλο “Escape from Pompeii. The untold Roman rescue” με τον δανεισμό του μοντέλου της τριήρους ΟΛΥΜΠΙΑΣ. Με αφορμή την τελευταία έκθεση είχαμε την ευκαιρία να επισκεφτούμε την Αυστραλία και να δώσουμε μία σειρά διαλέξεων για τη ναυτική ιστορία και παράδοση του έθνους μας, ενώ η καλή συνεργασία με το Ναυτικό Μουσείο Αυστραλίας επισφραγίστηκε με την υπογραφή μνημονίου συνεργασίας μεταξύ των δύο ιδρυμάτων τον Οκτώβριο που μας πέρασε. Οι δράσεις του Μουσείου, ωστόσο, δεν περιορίζονται στις περιοδικές εκθέσεις. Το Μουσείο οργανώνει και συμμετέχει σε συνέδρια, ημερίδες, επετειακές εκδηλώσεις. Μεταξύ των άλλων, τον Μάρτιο του 2017 το Μουσείο πραγματοποίησε σε συνεργασία με τον Σύνδεσμο Επιτελών Εθνικής Αμύνης και την Πολιτιστική Ομάδα «Αρχιπέλαγος» επε-

2

4

3

1-2. Απόψεις της έκθεσης «Πειραιάς: το λιμάνι των Τριήρων». Metropolitan Expo, Ποσειδώνια 2016. 3. Στιγμιότυπο από τα εγκαίνια της έκθεσης «ΟΛΚΑΣ ΙΙ: Ταξιδεύοντας από και προς το Βυζάντιο. Μεσαιωνικά λιμάνια από τον Εύξεινο Πόντο στην Ανατολική Μεσόγειο». 4. Στιγμιότυπο από την επετειακή εκδήλωση που οργάνωσε το Μουσείο σε συνεργασία με τον Σύνδεσμο Επιτελών Εθνικής Αμύνης και την Πολιτιστική Ομάδα «Αρχιπέλαγος». Περιπλους 29

Αριστερά: Η τριήρης «ΟΛΥΜΠΙΑΣ» στο Εθνικό Ναυτικό Μουσείο Αυστραλίας. Στη φωτογραφία στιγμιότυπο από τα εγκαίνια της έκθεσης . Από αριστερά ο Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος στο Σύδνεϋ Δρ. Σταύρος Κυρίμης, οΗ Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος και ο Αντιναύαρχος ε.α. Ιωάννης Παλούμπης Π.Ν. Δεξιά: Μνημόνιο Συνεργασίας υπέγραψαν την Τετάρτη 10 Οκτωβρίου 2017 ο Διευθύνων Σύμβουλος του Εθνικού Ναυτικού Μουσείου της Αυστραλίας, κος Kevin Sumption και η Προέδρος του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος, κα. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη. τειακή εκδήλωση για τα 70 χρόνια από την Ένωση της Δωδεκανήσου με την Ελλάδα. Το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, με αφορμή την έκδοση του Μουσείου για το Κίνημα του Ναυτικού, το Γενικό Επιτελείο Ναυτικού σε συνεργασία με το Μουσείο μας οργάνωσε τιμητική εκδήλωση για τους συμμετέχοντες στο Κίνημα του Ναυτικού. Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε επί του Πλωτού Ναυτικού Μουσείου «Θ/Κ Γ. Αβέρωφ» παρουσία της Α.Ε. Προέδρου της Δημοκρατίας κκ. Προκόπη Παυλόπουλου. Κεντρικός ομιλητής ήταν ο συγγραφέας και συμμετάσχων στο Κίνημα Ναύαρχος Παλούμπης. Πρόσφατα, τον Απρίλιο ο φορέας μας συνδιοργάνωσε το διεθνές συνέδριο στην Αθήνα για την ανάδειξη της κρυμμένης αρχιτεκτονικής πολιτιστικής κληρονομίας σε χερσαίο χώρο και στη θάλασσα BRAU4, που ήταν αφιερωμένο στη μνήμη της Ρέας Τάσιου και οι εργασίες του τελούσαν υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Θεωρώντας ότι το Μουσείο μας είναι ένας δημόσιος χώρος ανοικτός στην κοινωνία φιλοξενήσαμε στους χώρους μας εκδηλώσεις και άλλων πολιτιστικών φορέων και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, όπως του Κέντρου Ελληνο-ρωσικών ιστορικών ερευνών, του

Πανεπιστημίου Πειραιά, του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών κ.α. Η συνεχής διεύρυνση του κοινού, όπως, ήδη, αναφέραμε αποτελεί μόνιμο στόχο του Μουσείου. Στο πλαίσιο αυτό, το Μουσείο οργάνωσε για το φετινό εορτασμό της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων διαγωνισμό φωτογραφίας μέσω των κοινωνικών δικτύων. Καλέσαμε τον κόσμο να επισκεφτεί δωρεάν το Μουσείο στις 18 & 19 Μαΐου, να γνωρίσει τις συλλογές του, να φωτογραφίσει το αγαπημένο του έκθεμα και να μας αποστείλει την φωτογραφία λαμβάνοντας μέρος στον διαγωνισμό. Οι φωτογραφίες αναρτήθηκαν στους λογαριασμούς μας στο Facebook και στο twitter και οι χρήστες ψήφισαν και ανέδειξαν τις 3 δημοφιλέστερες. Το εγχείρημα είχε ομολογουμένως επιτυχία. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι τις δύο εβδομάδες που έτρεχε ο διαγωνισμός είχαμε πάνω από 500 νέους ακολούθους στους λογαριασμούς μας στα δίκτυα. Το Μουσείο επίσης, στήριξε μία ιδιαίτερη καινοτόμα δράση με τίτλο “The Urban Game Locked”. Συνδυάζοντας gaming, τέχνη, πολιτισμό και ψηφιακό περιβάλλον οι επισκέπτες είχαν την ευκαιρία να προσεγγίσουν την ιστορία των νεωσοίκων με διαδραστικό τρόπο. Η δράση πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά

τον Μάιο του 2017, στο πλαίσιο των Ημερών Θάλασσας, στον αρχαιολογικό χώρο των Νεωσοίκων της Ζέας και επαναλήφθηκε και φέτος, ενώ το διάστημα από 7 έως 9 Ιουνίου έλαβε χώρα στο χώρο του Μουσείου. Στην ίδια κατεύθυνση, στις 27 και 28 Ιουνίου θα παρουσιαστεί στο Μουσείο ο θεατρικός κωμικός μονόλογος «Οι περιπέτειες μιας λογίας ρέγγας», στο πλαίσιο του προγράμματος του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά ATLAS –Άνοιγμα στην πόλη. Με αφορμή ένα μικρό χιουμοριστικό άρθρο του 19ου αιώνα στην καθαρεύουσα, διαμορφώθηκε μία ολοκληρωμένη ιστορία, ένα ταξίδι - παραμύθι που φωτίζει την ιστορία του Πειραιά, ταξιδεύοντας τον θεατή του. Σημαντικές θεωρούμε ήταν επίσης, και οι προσπάθειές μας στην προώθηση της έρευνας και της μελέτης της ναυτικής μας ιστορίας και παράδοσης. Τα δύο αυτά χρόνια προχωρήσαμε στην έκδοση τριών νέων βιβλίων. Του δημοσιογράφου και μέλους του Διοικητικού μας Συμβουλίου Ηλία Νταλούμη με τίτλο «Τα Πλοία του Ναυτικού 1826-2017» και των βιβλίων «Οι Άνθρωποι του Κινήματος του Ναυτικού Μάιος 1973.» & «Ελλήνων Πλόες» του Αντιναυάρχου Ιωάννη Παλούμπη. Θα ήταν παράλειψη να κλείσω το κεφάλαιο

Πάνω: Από την τιμητική εκδήλωση που οργάνωσε το Γενικό Επιτελείο Ναυτικού σε συνεργασία με το Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος για τους συμμετέχοντες στο Κίνημα του Ναυτικού.

30 Περιπλους

1

2

3

4

1. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος φιλοξένησε κατά το διάστημα 23-24-25 Απριλίου 2018 το διεθνές συνέδριο για την ανάδειξη της κρυμμένης αρχιτεκτονικής πολιτιστικής κληρονομίας σε χερσαίο χώρο και στη θάλασσα BRAU4. Κατά τη διάρκειά του συνεδρίου δόθηκε τιμητική διάκριση στο έργο για την Ανάδειξη των αρχαιοτήτων της Ζέας, που περιλαμβάνει και το τμήμα των αρχαίων τειχών που είναι εγκιβωτισμένα στο κτίριο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, ως πολύ σημαντικού για την διάσωση της τοπικής αρχιτεκτονικής πολιτιστικής κληρονομιάς. 2. Στιγμιότυπο από τη συνέντευξη τύπου που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο με στόχο το σταμάτημα της επιδοτούμενης καταστροφής των ξύλινων αλιευτικών σκαφών. 3. Η τελευταία έκδοση του Μουσείου «Ελλήνων Πλόες» του συγγραφέα ναυάρχου Ιωάννη Παλούμπη παρουσιάζει την πορεία της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας από τα προϊστορικά χρόνια έως σήμερα. 4. Το 2017 το περιοδικό του Μουσείου «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» συμπλήρωσε 100 τεύχη αδιάλειπτης έκδοσης 25 ετών.

του εκδοτικού έργου του Μουσείου χωρίς να αναφέρω ότι τον περασμένο Οκτώβριο του 2017 συμπληρώσαμε 100 τεύχη αδιάλειπτης έκδοσης 25 ετών του «Περίπλου Ναυτικής Ιστορίας» του περιοδικού του Μουσείου μας, που έχει γίνει ο καθρέφτης όλων των δράσεων του φορέα μας. Το Μουσείο επίσης, συνέχισε το εκπαιδευτικό του έργο με τη διενέργεια εκπαιδευτικών προγραμμάτων και ξεναγήσεων στις μόνιμες συλλογές του. Παράλληλα, πραγματοποιήσαμε εκπαιδευτικές δράσεις με την ευκαιρία διεθνών και τοπικών εορτασμών, όπως η βιωματική και ψυχαγωγική δράση «Βίρα τις άγκυρες» που οργανώσαμε πριν λίγες ημέρες στο Πλαίσιο των Ημερών Θάλασσας του Δήμου Πειραιά. Μέσα από το χορό, τη μουσική, το τραγούδι και τις κατασκευές τα παιδιά εκφράστηκαν δημιουργικά και ήρθαν σε επαφή με πτυχές της ναυτική μας παράδοσης. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 2017 το Μουσείο επισκέφθηκαν γύρω στους 20.000 μαθητές, αριθμός που αναμένουμε να ξεπεραστεί το 2018. Αναπόσπαστο τμήμα του μουσείου αποτελεί και η βιβλιοθήκη του, η μεγαλύτερη ναυτική βιβλιοθήκη της χώρας μας. Μία από τις πρώτες προτεραιότητές μας τα δύο αυτά χρόνια ήταν ο εμπλουτισμός της με εκδόσεις, κυρίως ιστορικού και ναυτικού περιεχομένου, γι αυτό απευθυνθήκαμε σε εκδοτικούς οίκους και ομολογώ ότι τύχαμε θετικής ανταπόκρισης.

Στόχος μας είναι μέσα στα επόμενα χρόνια η βιβλιοθήκη του Μουσείου να αναπτυχθεί περισσότερο, να εκσυγχρονιστεί και να ενισχυθεί με κατάλληλο εξοπλισμό ώστε να αποτελέσει ένα ζωντανό κύτταρο έρευνας για τους επιστήμονες της ναυτικής μας παράδοσης και κληρονομιάς. Στο πλαίσιο αυτό συμμετέχουμε από το 2017 στο Δίκτυο Ναυτιλιακών Βιβλιοθηκών. Το δίκτυο αποτελείται από 7 ειδικές και πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες σημαντικών φορέων (Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη, Ίδρυμα Ευγενίδου, Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Πανεπιστήμιο Πειραιά, Πανεπιστήμιο Αιγαίου ) και έχει ως στόχο μεταξύ άλλων την αύξηση της αναγνωσιμότητας των ναυτιλιακών συλλογών των βιβλιοθηκών και την μεγιστοποίηση της αναγνωρισιμότητάς τους σαν σημαντικών συλλογών σε θέματα σχετικά με την ναυτιλία. Κλείνοντας, θεωρώ σκόπιμο να σας ενημερώσουμε για ένα θέμα που πιστεύουμε αφορά όλους εμάς που εργαζόμαστε για τη διατήρηση της ναυτικής μας παράδοσης και κληρονομιάς. Όπως γνωρίζετε, το Μουσείο συμμετέχει στην ομάδα εργασίας του ΥΠΠΟ για την Προστασία και την Ανάδειξη των Παραδοσιακών Σκαφών και της Ξυλοναυπηγικής Τέχνης του Ελληνικού Χώρου. Για τον ίδιο σκοπό και με αφορμή την εφαρμογή του επιχειρησιακού προγράμματος για τη μείωση του αλιευτικού

στόλου του Υπουργείου Γεωργικής Ανάπτυξης και Τροφίμων για το 2018, το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, ύστερα από πρόταση του Ελληνικού Συνδέσμου Παραδοσιακών Σκαφών και του Συλλόγου «Πρωτέας» για τη διάσωση και διατήρηση της ναυπηγικής και ναυτικής κληρονομιάς, διοργάνωσε συνέντευξη τύπου με στόχο το σταμάτημα της επιδοτούμενης καταστροφής των ξύλινων αλιευτικών σκαφών. Η συνέντευξη έγινε παρουσία του εκπροσώπου του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων κου Κατσάφαρου, ο οποίος μας ενημέρωσε ότι συνολικά 766 σκάφη έχουν ενταχθεί στο πρόγραμμα και οδεύουν προς διάλυση. Από αυτά έχουν ξεχωριστεί περίπου 40 αμιγώς ξύλινα σκάφη, τα οποία εν δυνάμει μπορούν να χαρακτηριστούν ως μουσειακά. Διευκρίνισε πως η δυνατότητα της εξαίρεσης των σκαφών αυτών από την καταστροφή με την ταυτόχρονη καταβολή της πλήρους αποζημίωσης στους ιδιοκτήτες τους, ρυθμίζεται από πολύ συγκεκριμένες κανονιστικές διατάξεις. Ζήτησε την συνδρομή ειδικών για την επιλογή των σκαφών που πρέπει να διασωθούν καθώς και την διατύπωση υλοποιήσιμων προτάσεων για την μετέπειτα διατήρηση και συντήρησή τους. Τελειώνοντας, θα ήθελα να σας υπενθυμίσω ότι θα είναι χαρά μας να φιλοξενούμε στο περιοδικό του Μουσείου τις δράσεις σας ή άρθρα ναυτικού και ιστορικού περιεχομένου. Περιπλους 31

Επετειακή ομιλία από την Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Έναρξη εορταστικών εκδηλώσεων «ελευθέρια 2018». Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας.

Κ

υρίες και κύριοι, Αισθάνομαι ιδιαίτερη συγκίνηση και τιμή να βρίσκομαι αυτή τη μέρα εδώ, στην Καβάλα και να συνεορτάζω μαζί σας την 105η επέτειο της απελευθέρωσης της πόλης και της ενσωμάτωσής της στη μητέρα Ελλάδα το 1913, μετά τους δύο Βαλκανικούς Πολέμους. Αναφέροντας τους Βαλκανικούς Πολέμους η μνήμη αναπόφευκτα γυρίζει στους επικούς αγώνες του 1912 – 13 και η ευγνωμοσύνη, προς τους ηρωικούς νεκρούς εκείνων των αγώνων, πλημμυρίζει τις ψυχές όλων μας. Η Ελλάδα βγήκε μεγαλύτερη απ’ τους Βαλκανικούς Πολέμους. H ελληνική εδαφική επικράτεια διπλασιάστηκε όπως ακριβώς και ο πληθυσμός της χώρας, ενώ σημαντικές ήταν οι επιδράσεις στον παραγωγικό τομέα αλλά και στην ενίσχυση της διεθνούς σχέσης της χώρας. Η συμμετοχή της Ελλάδας στους Βαλκανικούς Πολέμους αν και ήταν αυτονόητη δεν αντιμετωπίσθηκε ευνοϊκά από όλους τους εμπλεκόμενους Βαλκανικούς γείτονες. Η σύμπηξη συμμαχίας των Χριστιανικών λαών των Βαλκανίων, Βουλγαρίας, Σερβίας, και Μαυροβουνίου, με στόχο την απώθηση των Οθωμανών κατακτητών από τα Ευρωπαϊ-

κά εδάφη και τον περιορισμό τους στη δυτική απόληξη της Ασίας, με δυσκολία έκαμε αποδεκτή τη συμμετοχή της Ελλάδας και τούτο μόνο χάρις στην ύπαρξη του Πολεμικού Ναυτικού της, που ήταν το μόνο ικανό να εμποδίσει τη μεταφορά Οθωμανικών εφεδρειών από τα ασιατικά παράλια προς τα λιμάνια της Μακεδονίας. Πράγματι οι Οθωμανοί διέθεταν 250.000 περίπου εφέδρους στα λιμάνια της Σμύρνης, της Αλικαρνασσού, της Αλεξανδρέττας, της Λατάκειας και αλλού, προκειμένου να επιβιβασθούν σε μεταγωγικά, να διαπεραιωθούν δια θαλάσσης και να κλίνουν την πλάστιγγα του πολέμου υπέρ των ομοεθνών τους. Επισημαίνεται ότι οι μεταφορές δια ξηράς με ανύπαρκτα οδικά δίκτυα και τα ελάχιστα κακής ποιότητος μηχανοκίνητα μέσα της εποχής ήταν πρακτικά εξαιρετικά περιορισμένες. Η μόνη εφικτή οδός μεταφοράς ενισχύσεων και εφοδίων

Την Παρασκευή 8 Ιουνίου 2018 το μεσημέρι δόθηκε συνέντευξη τύπου στην αίθουσα συνεδριάσεων του δημοτικού συμβουλίου στο Δημαρχείο της Καβάλας από την δήμαρχο κα Δήμητρα Τσανάκα, την πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, την κα Κορίνα Χιώτη-Πρασσά, πρόεδρο του Δημοτικού Περιφερειακού Θεάτρου (ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.) Καβάλας, την κα Μαρία Φραντζεσκάκη πρόεδρο του Νομικού Προσώπου «Κοινωνική Αλληλεγγύη και Προσχολική Αγωγή» και τον πρόεδρο του συλλόγου «Φίλων του Ναυτικού Μουσείου» κο Χρήστο Τζανάκο, παρουσία του Αντιναυάρχου(ε.α.) Ιωάννη Παλούμπη Π.Ν. και άλλων εκπροσώπων τοπικών φορέων. Η Δήμαρχος κα Τσανάκα χαρακτήρισε ως κορυφαίο γεγονός των φετινών «Ελευθερίων» της Καβάλας τη διεξαγωγή του συνεδρίου των ναυτικών μουσείων της Ελλάδας στην πόλη και σε συνδυασμό με τον κατάπλου της φρεγάτας «Ψαρά» του ελληνικού πολεμικού ναυτικού στο λιμάνι «Απόστολος Παύλος», την Παρασκευή 8 Ιουνίου 2018, αποτελούν τα μεγάλα γεγονότα του τριημέρου εορτασμού στην Καβάλα.

32 Περιπλους

1

2

3

1. Η Δήμαρχος Καβάλας κα Δήμητρα Τσανάκα στο βήμα. 2. Ο Αρχηγός Στόλου Αντιναύαρχος Ιωάννης Γ. Παυλόπουλος Π.Ν. χαιρέτισε τις επετειακές εκδηλώσεις για την απελευθέρωση της πόλης της Καβάλας και της ενέταξε στο πλαίσιο των εορταστικών εκδηλώσεων του Πολεμικού Ναυτικού «Μέγα το της Θαλάσσης Κράτος». 3. Η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη εκφώνησε τον επετειακό λόγο του εορτασμού των «ΕΛΕΥΘΕΡΙΩΝ 2018». 4. Στιγμιότυπο από την τελετή έναρξης των εορταστικών εκδηλώσεων «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 2018» στο αίθριο του Αρχαιολογικού Μουσείου Καβάλας.

4

παρέμενε για τους Οθωμανούς η θαλάσσια με μεταγωγικά και φορτηγά εμπορικά πλοία. Αυτό λοιπόν αναμενόταν από το Ελληνικό Ναυτικό, να εμποδίσει αυτή την κίνηση και ήταν αυτό ακριβώς που επέτυχε, κυριαρχώντας στο Αιγαίο. Κανένας δεν μπορεί να παραβλέψει τον ηρωισμό που επέδειξαν στα πεδία των μαχών οι στρατευμένοι της Ελλάδος. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για την τακτική αξία που είχαν οι μάχες και οι νίκες για υψώματα, οχυρές θέσεις, διαβάσεις ακόμα και οι διασπάσεις των μετώπων στην ξηρά που κερδήθηκαν με νεκρούς και μεγάλες θυσίες. Δεν παραγνωρίζεται καθόλου η ουσιαστική αξία της απελευθέρωσης χωριών και πόλεων και η δικαιολογημένη προβολή του ενθουσιασμού και της συγκίνησης των τοπικών πληθυσμών, που υποδέχονταν τα ελληνικά απελευθερωτικά στρατεύματα. Ο μεγάλος πρωταγωνιστής όμως που έκρινε την έκβαση του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου και ουσιαστικά εκδίωξε τους Οθωμανούς από τα Βαλκάνια ύστερα από κυριαρχία μεγαλύτερη από πέντε αιώνες, ήταν ο ναυτικός αγώνας του Αιγαίου. Ήταν ο ελληνικός στόλος εκείνος που εγκλώβισε τον τουρκικό στόλο στα Δαρδανέλια και απέτρεψε τη μεταφορά των οθωμανικών εφεδρειών. Η μεγάλη, η στρατηγική νίκη, επιτεύχθηκε στη θάλασσα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι από τα τέλη Νοεμβρίου 1912, με την παρεμβολή των μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, είχε επιτευχθεί

εκεχειρία χωρίς όμως τη συμμετοχή της Ελλάδος, η οποία επέμεινε στην απελευθέρωση των νήσων Λέσβου και Χίου και της πόλεως των Ιωαννίνων και έμεινε να πολεμά μόνη της εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας σε στεριά και θάλασσα. Η κυριαρχία του Αιγαίου επιτεύχθηκε χάρις και στην ορμητικότητα και τον ηρωισμό των πληρωμάτων του στόλου και επιβεβαιώθηκε στις δύο περιπτώσεις, που ο οθωμανικός στόλος επιχείρησε να βγει από τα στενά των Δαρδανελίων, με τις δύο ναυμαχίες, της Έλλης στις 3 Δεκεμβρίου 1912 και της Λήμνου στις 5 Ιανουαρίου 1913. Ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος έκλεισε με τη Συνθήκη του Λονδίνου που υπογράφηκε στις 17 Μαΐου 1913 και άφηνε την Καβάλα στα χέρια των Βουλγάρων. Ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος ξέσπασε αμέσως μετά και έφερε αντιμέτωπους τους πρώην συμμάχους. Η Βουλγαρία επιτέθηκε εναντίον της Σερβίας και της Ελλάδας. Σε αυτόν τον πόλεμο ο ελληνικός στόλος δεν είχε αντίπαλο στο Αιγαίο. Ο μικρός και σχετικά αδύναμος Βουλγαρικός στόλος είχε περιορισθεί στον Εύξεινο Πόντο και η διέλευσή του από τα στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων, που κατέχονταν από τους Οθωμανούς, δεν ήταν δυνατή και δεν επιχειρήθηκε. Ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης, Αρχηγός του Ελληνικού Στόλου, μετά την πρώτη ολιγοήμερη παραμονή στον Στρυμωνικό και αφού οι στρατιωτικές επιχειρήσεις στην ξηρά μεταξύ των ελληνικών και βουλγαρικών σχηματισμών στράφηκαν προς τα βορειο-ανατολιΠεριπλους 33

1

2

1. Η Δήμαρχος Καβάλας κα Δήμητρα Τσανάκα προσέφερε ως αναμνηστικό στην Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου παλαιά λιθογραφία με απεικόνιση του αρχαιολογικού χώρου των Φιλίππων. 2-3. Στιγμιότυπα από τα εγκαίνια της εικαστικής έκθεσης με έργα του λαϊκού ζωγράφου Διαμαντή Κέφη στην ανακαινισμένη πτέρυγα του Αρχαιολογικού Μουσείου Καβάλας.

3

κά, έπλευσε και αγκυροβόλησε στη Θάσο, απέναντι από τη βουλγαρο-κρατούμενη ακόμα Καβάλα. Μη θέλοντας να επιτεθεί με ναυτικό βομβαρδισμό στις θέσεις της βουλγαρικής φρουράς για να μη καταστρέψει την πόλη και να μην έχει απώλειες μεταξύ των αμάχων κατοίκων, προσποιήθηκε ότι επιχειρούσε απόβαση στα ανατολικά της Καβάλας στη θέση Κεραμωτή. Ο Στόλος με πέντε μεγάλα μεταγωγικά, έκανε μεγάλες κινήσεις όλη την ημέρα μπροστά από το λιμάνι της Καβάλας και τη νύχτα, τα μεταγωγικά προσέγγιζαν την ανατολική ακτή της Καβάλας, ανταλλάσσοντας συνεχώς φωτεινά σήματα με το θωρηκτό ΥΔΡΑ έτσι ώστε να βεβαιωθεί ο εχθρός ότι ετοιμάζεται επιχείρηση. Τα άλλα πολεμικά φώτιζαν με τους προβολείς τους σε συγκεκριμένο σημείο της ακτής, σαν να ήταν αυτό το σημείο της απόβασης. Το στρατήγημα του Έλληνα Αρχηγού του Στόλου παραπλάνησε τη βουλγαρική φρουρά η οποία φοβήθηκε ότι με την απόβαση ελληνικών δυνάμεων ανατολικά της Καβάλας θα αποκόπτονταν από τις φίλιες προς αυτήν δυνάμεις και θα περικυκλωνόταν. Έτσι την 25η Ιουνίου υπεχώρησε αφήνοντας ελεύθερη την πόλη και παίρνοντας μαζί της ως ομήρους 27 προκρίτους της Καβάλας, μεταξύ αυτών και τον Επίσκοπο Μυρέων Αθανάσιο. Ο Κουντουριώτης ενημερώθηκε για 34 Περιπλους

τη φυγή των Βουλγάρων από μία ομάδα νέων Καβαλιωτών. Αμέσως έδωσε εντολή στον κυβερνήτη του ΔΟΞΑ, Πλωτάρχη Αντώνιο Κριεζή, να ερευνήσει για ελεύθερη δίοδο στο ναρκοπέδιο. Οι Καβαλιώτες νέοι μαζί με ψαράδες που γνώριζαν τα νερά και τα σημεία όπου οι Βούλγαροι είχαν ποντίσει νάρκες οδήγησαν το ΔΟΞΑ στα ανατολικά κοντά στις εκβολές του ποταμού Νέστου. Το πρωί της 27ης Ιουνίου το άγημα εισήλθε επίσημα στην πόλη και έγινε δεκτό με έξαλλο ενθουσιασμό από τους κατοίκους. Οι Καβαλιώτες με επικεφαλής τους μαθητές του Ημιγυμνασίου και τον καθηγητή τους Στάνη Αριστοτέλη σήκωσαν στα χέρια τον Κριεζή και τον οδήγησαν στο Διοικητήριο, που σήμερα στεγάζει το Πρωτοδικείο. Από τον εξώστη του κτηρίου ο Κριεζής, ορισθείς από τον Ναύαρχο Kουντουριώτη ως πρώτος στρατιωτικός διοικητής της πόλης, ανέγνωσε τη διακήρυξη του Αρχηγού του Στόλου και ύψωσε την ελληνική Σημαία. Είναι κλασική η φωτογραφία που τον εικονίζει στον εξώστη να αναγιγνώσκει τη διακήρυξη απελευθέρωσης της πόλης. Στις διπλωματικές διαπραγματεύσεις για τη σύναψη της Συνθήκης του Βουκουρεστίου (17 – 28 Ιουλίου 1913) που οριστικοποίησε τα αποτελέσματα του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου δόθηκε σκληρή μάχη από τους Βουλγάρους για να κρατήσουν την Καβάλα και να έχουν κι αυτοί

1

1. Το απόγευμα του Σαββάτου 9 Ιουνίου 2018 πραγματοποιήθηκε επιμνημόσυνη Δέηση και Κατάθεση Στεφάνου στην προτομή του Κωνσταντίνου Κανάρη στην παραλία της Καβάλας, παρουσία του Αρχηγού Στόλου Αντιναυάρχου Ιωάννη Γ. Παυλόπουλου Π.Ν. 2. Η φρεγάτα «Ψαρά» στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Πολεμικού Ναυτικού «Μέγα το της Θαλάσσης Κράτος» κατέπλευσε στο λιμάνι της Καβάλας την Παρασκευή 8 Ιουνίου 2018, ημέρα έναρξης των επετειακών εορταστικών εκδηλώσεων ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 2018. Το πλοίο του Πολεμικού Ναυτικού μετέφερε τα λείψανα των τριών ηρωικών Ναυάρχων της Επανάστασης Ανδρέα Μιαούλη, Κωνσταντίνου Κανάρη και Λασκαρίνας Μπουμπουλίνας και είχε ώρες επισκέψεων για το κοινό. κάποιο σημαντικό λιμάνι στο Αιγαίο, παρά την παραχώρηση της Αλεξανδρούπολης την οποία δεν θεωρούσαν αξιόλογη ως διέξοδο. Την πλάστιγγα έκλινε αποτελεσματικά υπέρ της Ελλάδας η τοποθέτηση του Κάϊζερ Γουλιέλμου, η αδελφή του οποίου Σοφία είχε παντρευτεί τον Έλληνα Βασιλέα Κωνσταντίνο. Έτσι η πόλη ύστερα από 526 χρόνια οθωμανικής κατοχής (1387 – 1913), στη διάρκεια της οποίας από Χριστούπολη που ήταν το όνομά της όταν καταλήφθηκε έγινε Καβάλα, ξαναγύρισε στη μητέρα πατρίδα. Κυρίες και κύριοι Η ιστορία της πανέμορφης πόλης και του λιμανιού της που βρίσκεται στο πιο στρατηγικό σημείο του βορείου Αιγαίου δεν αρχίζει το 1913, ούτε βέβαια το 1387 όταν καταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς. Πολύ νωρίτερα, στα μέσα του 7ου αιώνα π. Χ. ιδρύθηκε ως Νεάπολη από τους Θασίους, για να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικότερα τις συχνές επιδρομές των Θρακικών φύλων. Κάτι σαν προκεχωρημένο φυλάκιο προς την κατεύθυνση της απειλής. Η Νεάπολη έζησε όλες τις περιπέτειες του αρχαίου ελληνισμού μέχρι που καταλήφθηκε από τους Μακεδόνες του Φιλίππου το 340 π. Χ. και αποτέλεσε τμήμα του Μακεδονικού βασιλείου. Στη συνέχεια το λιμάνι της κατά τη μάχη των Φιλίππων, το 42 π.Χ. χρησίμευσε ως βάση ελλιμενισμού του στόλου της Ρωμαϊκής δημοκρατικής παράταξης. Η σημασία της γεωγραφικής θέσης του λιμανιού επιβεβαιώνεται ακόμα από την έλευση εδώ του Αποστόλου Παύλου γύρω στο 50 μ.Χ. όταν με αφετηρία την Νεάπολη ξεκίνησε την πορεία εκχριστιανισμού των Ευρωπαϊκών λαών. Ο Απόστολος των Εθνών, στους Φιλίππους, ίδρυσε την πρώτη Χριστιανική εκκλησία επί ευρωπαϊκού εδάφους. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο η αρχαία Νεάπολις σταδιακά μετονομάζεται σε Χριστούπολις. Πρώτες αναφορές του νέου ονόματος εμφανίζονται σε πηγές του 8ου και 9ου αιώνα μ.Χ. Τέλος το 1387 καταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς και μετονομάζεται σε Καβάλα. Κυρίες και κύριοι, όπως γίνεται αντιληπτό από την ακροθιγή παράθεση των ιστορικών σταθμών της Νεάπολης, Χριστούπολης, Καβάλας, η πορεία της πόλης δια μέσου των αιώνων είναι παράλληλη με την πορεία του πολύπαθου ελληνισμού. Η ίδια η πόλη υπήρξε φιλόξενος τόπος κατοικίας και εστία πολλών φύλων και θρησκειών, Χριστιανών, Μωαμεθανών, Εβραίων. Ποτέ όμως στην ιστορία της δεν έχασε τον

2

ελληνικό χαρακτήρα της και την εθνική της συνείδηση. Ήξερε πάντα ότι η ρίζα της ήταν ελληνική και επιδίωκε και διατηρούσε την επιθυμία της ενσωμάτωσης με την πατρίδα. Στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου με την εκρηκτική ανάπτυξη της καπνοκαλλιέργειας, της βιομηχανικής επεξεργασίας και του εμπορίου των προϊόντων καπνού, έγινε γνωστή για τους κοινωνικούς αγώνες που έλαβαν χώρα στην περιφέρειά της και στόχευαν στη βελτίωση της θέσης των εργατών και εργατριών του καπνού. Σήμερα η Καβάλα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του βόρειο-ελλαδικού χώρου και το λιμάνι της είναι σημείο συνάντησης όλων των Βαλκανίων με τις θαλάσσιες επικοινωνίες του διεθνούς εμπορίου. Όμορφη, ιστορική, με ανεξάντλητο τουριστικό ενδιαφέρον σφύζει από ζωντάνια και εθνικό παλμό. Στο κέντρο της Μακεδονίας, εδώ που χτυπά η καρδιά της Ελλάδας και που παράλληλα αποτελεί σημείο συνάντησης και αγαθής συνύπαρξης όλων των Βαλκανικών λαών, που επιθυμούν να ζήσουν ειρηνικά. Περιπλους 35

Συμμετοχή στις εκδηλώσεις της Κύπρου για το πραξικόπημα και την εισβολή του 1974

Α

πό την 16η μέχρι και την 21η Ιουλίου πραγματοποιήθηκε επίσκεψη αντιπροσωπείας του ΣΦΕΑ (Συνδέσμου Φυλακισθέντων και Εξοριθέντων Αντιστασιακών) προσκεκλημένης από τον Σύνδεσμο Δημοκρατικών Αντιστασιακών Λευκωσίας και την Επιτροπή Καταρτισμού και Τήρησης Μητρώου Μαχητών της Αντίστασης. Η πρόσκληση και η αντίστοιχη επίσκεψη είχε ως στόχο τη συμμετοχή στις εκδηλώσεις για τη μαύρη επέτειο του χουντικού πραξικοπήματος στην Κύπρο την 15η Ιουλίου 1974 και της τουρκικής εισβολής την 20η Ιουλίου 1974. Η αντιπροσωπεία αποτελείτο από το μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του ΣΦΕΑ Γιώργο Σαραφιανό (μέλος του πληρώματος του Α/Τ ΒΕΛΟΣ που διέφυγε στο εξωτερικό κατά την εκδήλωση του Κινήματος του Ναυτικού) και τον Στέργιο Βασιλείου μέλος του ΣΦΕΑ. Τους δικούς μας υποδέχθηκαν θερμότατα στη Λευκωσία ο Πρόεδρος του «Συνδέσμου Δημοκρατικών Αντιστασια-

κών Λευκωσίας» Γιώργος Λουκάς και μέλη του Δ. Σ. του Συνδέσμου. Αξιοσημείωτη ήταν η θέρμη της υποδοχής και της φιλοξενίας των Κυπρίων ιδίως δε του Προέδρου και του Γενικού Γραμματέα του Συνδέσμου Γ. Λουκά και Α. Φιλιππίδη αντίστοιχα. Θα πρέπει ιδιαίτερα να εξαρθεί η προσεκτική και καλοπροαίρετη στάση τους τόσο στα πολιτικά ζητήματα όσο και στις προσωπικές πολιτικές απόψεις που διατυπώθηκαν, γεγονός που διευκόλυνε την παραμονή της δικής μας αντιπροσωπείας. Κατά τη διάρκεια των εκδηλώσεων διεξήχθησαν πολλές συζητήσεις με αγωνιστές Κυπρίους οι οποίοι διηγήθηκαν και πολλές άγνωστες πτυχές από τα γεγονότα της Κύπρου. Παρατίθενται φωτογραφίες από τις καταθέσεις στεφάνων στα μνημεία πεσόντων κατά το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου και της εισβολής της 20ης Ιουλίου καθώς και από την ομιλία που έκανε ο Γιώργος Σαραφιανός.

Από αριστερά οι Γ. Σαραφιανός, Γ. Λουκάς, Στέργιος Βασιλείου, Α. Φιλιππίδης μπροστά από το μέγαρο της Αρχιεπισκοπής.

36 Περιπλους

«Περίπλους»

OMIΛΙΑ του μέλους του Διοικητικού Συμβουλίου του ΣΦΕΑ Γιώργου Σαραφιανού

1

Α

γαπητοί/ές συναγωνιστές/συναγωνίστριες, Μεταφέρω τους χαιρετισμούς του προέδρου Κώστα Μανταίου και των μελών του Δ.Σ. του ΣΦΕΑ. Ο πρόεδρος λυπάται πολύ για το γεγονός ότι δεν παρευρίσκεται αλλά, όπως γνωρίζετε, στις 23 Ιουλίου έχουμε τις εκδηλώσεις μας στο πάρκο Ελευθερίας (πρώην ΕΑΤ/ΕΣΑ) και πρέπει να τις οργανώσει, ενώ στις 24 είμαστε προσκεκλημένοι από τον πρόεδρο της δημοκρατίας. Θα προχωρήσω σε μια προσωπική μαρτυρία για την πρώτη μου επίσκεψη στην Κύπρο, το 1965. Τον Μάιο του 1965 τοποθετούμαι στην Τ.4 ως ύπαρχος με ψεύτικο διαβατήριο. Ήρθα, εκείνη την εποχή, από την Ελλάδα, όπου η δημοκρατία λειτουργούσε τύποις, όπου δύο χρόνια πριν το παρακράτος είχε δολοφονήσει το Γρηγόρη Λαμπράκη και ανάγκασε τον Κων/νο Καραμανλή να παραιτηθεί λέγοντας τη φράση «ποιος κυβερνά αυτήν τη χώρα». Το 1964, κερδίζει τις εκλογές ο Γεώργιος Παπανδρέου, λαοπρόβλητος ηγέτης, ο οποίος αργότερα συγκρούστηκε με το παλάτι και με τη γνωστή αποστασία προχώρησε η τύποις δημοκρατία στη χώρα μου. Στην Κύπρο του 1965 άρχισαν οι πρώτοι προβληματισμοί περί πολιτικής στη ζωή μου, γιατί εδώ είδα να λειτουργεί η δημοκρατία πραγματικά χωρίς διωγμούς. Μάλιστα, είδα να επιτρέπεται ο συνδικαλισμός στο στράτευμα, ενώ παράλληλα οι πυλώνες της δημοκρατίας, η παιδεία, η υγεία και η αγροτική παραγωγή να λειτουργούν άψογα. Επίσης, μου έκανε φοβερή εντύπωση η ελευθερία του τύπου, η ελευθερία της διακίνησης των ιδεών, αλλά διαπίστωσα παράλληλα και ένα φανατισμό σε μερίδα του ντόπιου πληθυσμού που αρέσκονταν να αυτοαποκαλούνται «εθνικόφρο-

2

νες» και οι οποίοι αργότερα ήταν υπεύθυνοι μαζί με την ελλαδική Χούντα για το πραξικόπημα εναντίον του Μακάριου. Είναι γεγονός πως κάποιοι από αυτούς πλησίασαν και εμάς αλλά εμείς δεν ενδώσαμε. Όχι μόνο δεν ενδώσαμε, αλλά οι 7 πρώτοι κυβερνήτες των τορπιλακάτων που βρίσκονταν στην Κύπρο, αργότερα συμμετείχαν και στο κίνημα του ναυτικού εναντίον της Χούντας. Αγαπητοί/ές, συναγωνιστές/συναγωνίστριες,Όπως γνωρίζετε, το πολεμικό ναυτικό της Ελλάδας έχει δημοκρατική ιστορία. Έτσι, έγινε τότε το κίνημα του ναυτικού που αποτελούνταν από 53 αξιωματικούς οι οποίοι συνελήφθησαν: κυβερνήτες, ύπαρχοι αντιτορπιλικών, υποβρυχίων αλλά και ο διοικητής του Ναύσταθμου Σαλαμίνας, όπως επίσης και αξιωματικοί στρατού και αεροπορίας (10 στον αριθμό), μεταξύ αυτών ο ήρωας Σπυρίδων Μουστακλής αλλά και 6 ιδιώτες. Συνελήφθησαν τελικά στις 25/5/1973, οδηγήθηκαν στο ΕΑΤ/ΕΣΑ και βασανίστηκαν αγρίως. Θα αναφερθώ ειδικότερα σε μια μαρτυρία του υποπλοιάρχου Νικολάου Ηλιοπούλου, όπου λέει συγκεκριμένα: «ήταν τόσα τα βασανιστήρια, ώστε ήθελα να αυτοκτονήσω, αλλά δεν έβρισκα τον τρόπο». Στις 26 Μαΐου εκδηλώθηκε η ανταρσία του Βέλους με τον αείμνηστο κυβερνήτη Νίκο Παππά. Μαζί του ήταν 5 σημαιοφόροι, 12 υπαξιωματικοί και 13 δόκιμοι υπαξιωματικοί. Οι μικρότεροι σε ηλικία ήταν μάλιστα 17 ετών.Ας μην μακρηγορήσω επ’ αυτού, αλλά όμως πρέπει να τονίσω πως το ΝΑΤΟ ζήτησε από την ιταλική κυβέρνηση να μας εκδώσει στη Χούντα των Αθηνών αλλά ο ιταλικός λαός αντέδρασε σύσσωμος και έτσι αυτό αποφεύχθηκε. Όταν μάλιστα ο Νίκος Παππάς, ο κυβερνήτης μας, πήγε στις Βρυξέλλες, για να καταγγείλει στο ΝΑΤΟ πως αξιωματικοί του Πολεμικού Ναυτικού της Ελλάδας, άρα και της ευρωατλαντικής συμμαχίας βρίσκονταν στο ΕΑΤ/ΕΣΑ και βασανίζονταν, δε δέχτηκαν ούτε να τον ακούσουν, πράγμα που το κατήγγειλε στον τύπο. Το συμπέρασμα όλων των συντρόφων μου είναι πως το ΝΑΤΟ στήριξε τη Χούντα, παρόλο που αυτή δεν εκπληρούσε το άρθρο 3 του καταστατικού του, που αφορά στην προϋπόθεση για κράτη-μέλη του να είναι δημοκρατίες.Θέλω εδώ, κλείνοντας να πω το εξής: μετά από τόσα χρόνια και με την εμπειρία που απέκτησα ότι η χώρα μου, η οποία δίδαξε τη δημοκρατία, κατά χρονικά διαστήματα δεν τη σεβάστηκε η ίδια για τον εαυτόν της. Εμείς σεβόμαστε τον αγώνα σας και ευχόμαστε τελικά μετά από τόσα χρόνια να υπάρξει μια βιώσιμη λύση για όλον τον λαό της κυπριακής δημοκρατίας και να συνεχίσετε ειρηνικά να ζείτε στο νησί σας. Σας ευχαριστούμε πολύ για τη φιλοξενία και για την αγάπη σας, κύριε Πρόεδρε, και καλή αντάμωση στην Αθήνα σε λίγες μέρες.

Ευχαριστώ για την προσοχή σας.

3

1. Ο Γιώργος Σαραφιανός στο βήμα εκφωνών την ομιλία του. 2. Από αριστερά Γ. Σαραφιανός, Γ. Λουκάς (Πρόεδρος), Α. Φιλιππίδης, Στέργιος Βασιλείου στο μνημείο των πεσόντων κατά το πραξικόπημα. 3. Από αριστερά Στέργιος Βασιλείου, Γ. Σαραφιανός, Γ. Λουκάς, Α. Φιλιππίδης στον τύμβο της Μακεδονίτισσας. Περιπλους 37

Η τεχνολογία στην περιπλάνηση του Οδυσσέως Θεοδόσιος Π. Τάσιος Ομότιμος Καθηγητής Ε.Μ.Π. // Πρόεδρος Εταιρείας Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας

Εισαγωγή

Καθώς η Τεχνολογία (των ζώων και των ανθρώπων) είναι κόρη της Ανάγκης2, στις έκτακτες περιστάσεις δυσμενών συνθηκών (όπως η περιπλάνηση του Οδυσσέως) εύλογο ειναι να αυξάνονται οι ανάγκες που δεν μπορούν να ικανοποιηθούν με φυσικά μέσα, και θεραπεύονται με μέσα τεχνητά. Ακόμα και Θεοί “ανάγκα, τέχνας απεργάζονται”: Θυμηθείτε τον Ήφαιστο ο οποίος την ανάγκη ν’ αναιρέσει τη φυσική χωλότητά-του την αντιμετώπιζε με τις δυο θεσπέσιες “χρυσές, με ζωντανές κοπέλες απαράλλακτες” τεχνητές θεραπαινίδες-του, (Ηλιάς, Σ418) 3, ενώ για την ανάγκη ν’ αντιδράσει στην εντυπωσιακότερη μοιχεία των αιώνων, δέν διέθετε κανένα φυσικό μέσο ο έρμος - οπότε και προσφεύγει στο τεχνολογικό εφεύρημα στ’ “άρρηκτα κι άδυτα δεσμά που να τους παγιδέψουν” Άρη κι Αφροδίτη στο κρεβάτι, (Οδύσσεια, θ. 275). Έτσι, κι όταν ο διάσημος κατατρεγμένος Οδυσσεύς θα βολοδέρνει στα πέλαγα για χρόνια και χρόνια, θα βρίσκεται κάθε τόσο στην ανάγκη ν’ αντιπαλέσει φυσικά φαινόμενα κι αφύσικους Θεούς με όσα η προμηθεϊκή φιλανθρωπία θα υποστήριζε - με την “έντεχνον σοφίαν”4 δηλαδή (πολύ δε περισσότερο που η προέλευσή-της ήταν έτσι κι αλλιώς, απ' την κεφαλή της πιό αγαπημένης-του θεάς, της Αθηνάς).

1 Το τονικό σύστημα που χρησιμοποιείται σ’ αυτό το άρθρο, ακολουθεί τις απόψεις της ανακοίνωσης «Θ.Π. Τάσιος: Για ένα ορθολογικότερο τονικό σύστημα», Πρακτικά Συνεδρίου για την Ελληνική Γλώσσα, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τομέας Γλωσσολογίας, Αθήνα 1999.

2 Το είχε ήδη διαπιστώσει ο Μοσκίων (~300 π.Χ.): Η Τεχνολογία, εκτός απ’ τη μέριμνα του Προμηθέως, οφείλεται στην πίεση της Ανάγκης και στην εμπειρία με δάσκαλο τη Φύση..

3 Όλες οι νεοελληνικές αποδόσεις των Ομηρικών Επών εδώ, οφείλονται στον Δ. Μαρωνίτην.

4 Πλάτων, «Πρωταγόρας», 321c-322d.

38 Περιπλους

Ομολογείται πάντως οτι σκοπός αυτής εδώ της εργασίας είναι απλώς η τέρψη. Ωστόσο, η συγκέντρωση των σχετικών περιστατικών, δίνει αφορμή να συνειδητοποιήσομε καλύτερα τον ρόλο της Τεχνολογίας στη ζωή των Αρχαίων. Κι ίσως, ακόμα περισσότερο, και στη ζωή τη δική μας - και μάλιστα άν αναλογισθούμε οτι η Τεχνολογία προηγείται, κι η Οικονομία (τρομάρα-μας) έπεται.

Ο Οδυσσέας-μας ως Ναυπηγός

Λοιπόν, θυμάστε που “ο πιό συφοριασμένος των ανθρώπων” (ε. 105) πέρναγε τώρα τον καιρό-του στης Καλυψώς το παραδείσιο νησί, που κι ο Θεός ο ερμής σαν έφτασε, καθόταν ώρα με “της ομορφιάς το θαύμα να γεμίζει και ν’ αγαλλιάζει την ψυχή του” (ε. 73). Άσε που ο εν λόγω Οδυσσεύς μετα της Καλυψούς, τα βράδια περνάγαν φίνα: “τερπέσθην φιλότητι παρ’ αλλήλησι μένοντες” (ε. 227) - ένθα κατα τον Ευστάθιον “φιλότης παρ’ Ομήρω η κατα συνουσίαν μίξις”, (σελ. 484), και μήν ακούτε τον σεμνόν Μαρωνίτην που την αποδίδει απλώς “μαζί φιλί και αγκάλι” - τί να γράψει ο άνθρωπος. Ωστόσο, ο Οδυσσεύς έχει τον καϋμό τού Νόστου. Κι η όντως μεγαλόψυχη Καλυψώ τον βοηθάει να ναυπηγήσει το πλοίον της σωτηρίας του. Δέν περιμένομε βέβαια απ' τον Όμηρο να ξέρει όλες τις τεχνικές λεπτομέρειες της δόμησης των μεγάλων πλοίων της εποχής που ιστορεί· ωστόσο δίνει αρκετές πληροφορίες. α) Καταρχήν, δέν πρόκειται για “σχεδία” με τη σημερινή έννοια: Ελάτην “ουρανομήκη” (ε. 239) υλοτομεί ο Οδυσσεύς (ομηρικό το επίθετο), ενώ ο ποιητής μιλάει καί για πάτο του πλοίου (“έδαφος”, ε. 249), καί για κουβέρτα (τις μακρές “επηγκενίδες”, ε. 253), καί για πυκνούς

όρθιους νομείς (ε. 452). Άλλωστε κι ο Ευστάθιος (σελ. 444) εννοεί τον ομηρικό όρο σχεδία ως “πλοιοειδές τι”, και τον διακρίνει από τας “ύστερον σχεδίας αβαθείς”. β) Η ξυλεία που κόπηκε, ήτοι - Κλήθρη (σκλήθρο, “ξύλον εύσχιστον, διαρκές εις την υγρασίαν” Γεννάδιος5 , 516).

- Αίγειρος (λεύκα μελαίνη) - Ελάτη (“ευέργαστος, εκλεκτής ποιότητος ξυλεία”, Γεννάδιος, 298), χαρακτηρίζεται κυρίως απ’ την ευχέρεια της κατεργασίας της - το πρώτο ζητούμενον υπο τις περιστάσεις του επείγοντος και του ενός και μόνον διαθέσιμου τέκτονος. Ας πούμε πάντως οτι την ευπαθή λεύκα δέν θα την έβαζε παρα μόνον στη κουβέρτα6. γ) Κι ο Όμηρος επιβεβαιώνει την τότε επι μακρόν επικρατούσα τεχνική: “πρώτα το κέλυφος του σκάφους σχηματιζόταν με τα κεκαμμένα μαδέρια (σανίδες κελύφους), κι ύστερα καρφώνονταν τα εγκάρσια στραβόξυλα (νομείς)”. Η δε σύνδεση των μαδεριών γίνεται κατα την μακρά πλευρά-τους ανοίγοντας εντορμίες μές στις οποίες εισάγονται (στο πάχος του μαδεριού) “τόρμοι” (ξύλινα σκληρά πλακίδια) στερεωμένοι με ξύλινους γόμφους (καβίλιες) - κι ονομαζόνταν “αρμονίαι” αυτό το σύστημα “εντορμίας-τόρνου” (ε. 248). Κι έτσι ο πολύτροπος τό ‘χτισε το μικρό-του πλοίο, και το καθέλκυσε χαρά γεμάτος - σκεφθείτε κι οτι τα πανιά, απο λινό πολύτιμο, της Καλυψώς ήτανε δώρο. Η οποία (κάνει την καρδιά-της κόμπο και) του δίνει και μερικές οδηyίες ναυσιπλόϊας, στηριγμένες στη θέση των αστεριών (ε. 276). Απ’ τις οποίες εννοούμε σήμερα οτι ο απόπλους έγινε γύρω στο τέλος της Άνοιξης της χρονιάς εκείνης, και πάντως απο κάπου απ’ τη δυτική Μεσόγειο, αφού του τόνισε “νά ‘χει την Άρκτο πάντα στο ζερβό-του χέρι” (ε 278).

Πώς τα καθάριζε τα ρούχα η Ναυσικά

Το τί ετράβηξε ο έρμος ωσπου να τον ξεβράσει ο Ποσειδώνας στης Σχερίας το νησί, άς το αφήσομε καλύτερα - φτάνουν τα βάσανα που έχομε και μόνοι μας. Όμως, εκεί στο ποταμάκι δίπλα όπου κειτόταν ο Οδυσσέας μές στις φυλλωσιές, ήρθε κι η κόρη η Ναυσικά, τον πλούσιο ρουχισμό-της για να πλύνει (ζ. 85-89): “Κι όταν πλησίασαν το ρέμα τού καλλίρροου ποταμού, όπου κι οι γούρνες ήσαν στη σειρά - έτρεχε το νερό ασταμάτητα μπροστά τους, καλόδεχτο, να καθαρίζει κάθε ρύπο [...] πλάι στο ποτάμι με τις πολλές-του δίνες”. Αντίστιξη στις ειδυλλιακές σκηνές που θ’ ακολουθήσουν, αποτελεί η απόπειρα επιστημονικής ερμηνείας της ιδιαίτερα καθαριστικής ικανότητας7 του νερού μέσα σ’ αυτές τις δίνες. Γιατί άραγε οι Φαίακες είχαν διαλέξει ως Πλυσταριό της Πόλεως τη θέση όπου ο ποταμός παρουσίαζε τις δίνες; Λοιπόν, πρώτον, για να μπορεί να εμφανίζεται μια δίνη μόνιμη, χρειάζεται καταρχήν ενα εμπόδιο στη ροή. Και, για να μπορείς να βάλεις ρούχο πρίν απ’ το εμπόδιο, χρειάζεται να διατίθεται και μια λοξή επιφάνεια. Ιδού λοιπόν που προκύπτει ενα βαθούλωμα (ένας βόθρος στα παλιά ελληνικά) - κάτι σάν μια κυπελλοειδής διαμόρφωση δηλαδή. Μια γρήγoρn όμως επιφανειακή ροή πάνω απο ενα τέτοιο “κύπελλο”, προκαλεί τις εξής υδραυλικές συνέπειες: (I) Σε οριζόντιο επίπεδο: εμφανίζεται μια περιδίνηση - μια κυκλική κίνηση κι ενα βαθούλωμα στη μέση (η “ρουφήχτρα”) (ΙΙ) Σε μια κατακόρυφη τομή (που δέν τη βλέπομε): δημιουργούνται δυό αντίθετοι στροβιλισμοί νερού.

(III) Η αποσυμπίεση μέσα στην κοιλότητα, παράγει φυσαλίδες ατμού. Μέσα λοιπόν σ’ αυτόν τον μικρό χώρο με τις έντονες και τρισδιάστατες διαφορές ταχύτητας των στρωμάτων του νερού, καταλαβαίνομε οτι ανάμεσα σ’ αυτά τα στρώματα αναπτύσσονται τώρα ισχυρές διατμητικές δυνάμεις (τριβές δηλαδή) που επιβάλλουν ένταση/ παραμόρφωση σ’ όλο το ρούχο - αποσπώντας-του έτσι τους εγκλωβισμένους ξένους ρύπους. Σάμπως τί διαφορετικό νομίζετε πως κάνει το ηλεκτρικό πλυντήριο ρούχων... Και τώρα το ομηρικό δωράκι (ζ. 87): πώς λέτε οτι περιγράφει αυτό το ωφελιμότατο άφθονο νερό της δίνης; Λέει οτι υπ-εκ-προ-ρέει! Περισσότερο 3-διάστατη και δυναμική λεκτική αναπαράσταση δέν γίνεται. (η απίστευτη δύναμη των προθέσεων...) Κι η Ναυσικά; Δέν την φοβίζει ο φριχτός αρμυροφαγωμένος άντρας 5 Π.Γ. Γεννάδιος: «Λεξικόν Φυτολογικόν», Π. Λεώνη, Αθήναι, 1914.

6 Κάνει πάντως εντύπωση η εμμονή του Ποιητή στην ξηρότητα των ξύλων (ε.

240): αύα πάλαι = στεγνωμένα παλαιόθεν, περίκηλα = κατάξερα. Είναι σάν να προϋπήρχαν καραβομαραγκοί στη Νήσο κι είχαν αργά ξεράνει όρθιους τους κορμούς από καιρό, ξεφλουδίζοντάς τους (M. Wright, 2008, σελ. 298).

7 Γ.Χ. Βατίστας, (σελ. 61).

που πετάγεται από τα θάμνα: στέκει ακίνητη κι ακούει το ποιητικό το εγκώμιο “ποτέ δεν αναβλάστησε στη γή τέτοιος ωραίος βλαστός”, της λέει ο πολύτροπος...

Η Ρομποτική των Φαιάκων

Το πάθος των ελληνικών φύλων υπέρ της τεχνολογίας (απ’ την Προϊστορία κιόλας) έχει τώρα πιά με σαφήνεια μελετηθεί επιστημονικώς, σε διεθνή κλίμακα, όπως άλλωστε αποδεικνύεται κι απ’ τα μεγάλα μυκηναϊκά τεχνουργήματα στα Εγγειοβελτιωτικά, στην Οικοδομική, στην Μεταλλοτεχνία και στην Ναυπηγική της αιωνόβιας πεντηκόντορου. Κι ήταν το πάθος τούτο τόσο βαθύ, ώστε: και στη θρησκεία-τους το πρόβαλαν πολύ νωρίς, κι η τρέχουσα μυθολογία-τους γεμάτη είναι απο δαιδάλματα ποικίλα και θαυματικά - όπως τ’ Αυτόματα και τα Ρομπότ που γέμιζαν τον Όλυμπο (στην Ιλιάδα). Καϋμός του Ανθρώπου ήταν όλα τούτα, σίγουρα στο Έπος όμως, μόνον τα χέρια των Θεών τα φιάνανε. Και ιδού η (φαντασιακή έστω) επανάσταση μέσα στην “Οδυσσέως Σύστασιν” (θ. 555), οπου Αθρώποι θα τολμούσαν απο μόνοι-τους (να μή σου ‘πώ και με την έχθρητα του Κοσμοσείστη, θ. 569) να φιάξουν πλοία Αυτόματα κι Αυτοσκεπτόμενα - Ρομπότ λοιπόν στη γλώσσα τη δική μας. Βρισκόμαστε στο νησί των Φαιάκων, εναν τόπο κατεξοχήν τεχνολογικό. Το Έπος έχει ήδη εγκωμιάσει τα τεχνολογικά-τους επιτεύγματα: - Στη Μεταλλουργία (η. 81-90) - Στη Λιμενοποιία (ζ. 262-272) - Στην Υφαντουργία (η. 103-110) - Στη Γεωπονική Αειφορία (η. 112-132) Φαίνονται λοιπόν οι αρμοδιότεροι για την επανάσταση και στη Ναυπηγική - κι ίσως δέν είν’ τυχαίο που η απαιτούμενη σχετική “Αλκή του Νού” προσωποποιείται στον βασιλιά-τους τον Αλκίνοο. Ο οποίος στέλνει πίσω στην Ιθάκη-του τον Οδυσσέα-μας, μέσα σε πλοία πρωτάκουστα: α) Κατευθύνονται8 με τη δικιά-τους σκέψη, εκεί που θα τους 'πείς (θ.

556), διοτι δέν έχουν ανάγκη απο κυβερνήτες (Θ. 557), β) ούτε απο πηδάλιο (θ. 558), γ) και γνωρίζουν τις σκέψεις των ανθρώπων (θ 559). δ) Κι είναι σκεπασμένα με (σκοτεινό) νέφος (θ. 562). ε) Και πάντως9 ποτέ δεν εκινδύνεψαν να πάθουν βλάβη ή να βουλιάξουν (θ. 563). Είναι προφανές οτι εδώ το φαιακικό πλοίο ξεπερνά τον ορισμό του Αυτομάτου: Δέν είναι προκουρδισμένο να εκτειλεί (το ίδιο κάθε φορά) διατεταγμένο έργο̇ αλλα διαθέτει δικές-του ικανότητες αναπρογραμματισμού, επικοινωνίας με τον Χρήστη, υποκαθιστώντας μερικώς τον Άνθρωπο, και μεταβάλλοντας συμπεριφορά βάσει των επικίνδυνων φυσικών δεδομένων. Ετούτος όμως είναι ο ορισμός του Ρομπότ! Υποστηρίζω λοιπόν πως (μές στο χωνευτήρι των λεγομένων “σκοτεινών αιώνων” ίσως), ο ελληνικός τεχνικός πολιτισμός θα ωρίμαζε σε τέτοιον βαθμό ώστε να τολμήσει να ελπίσει οτι Άνθρωποι πλέον κι όχι θεοί θα έφθαναν στην ρομποτική κορύφωση της Τεχνολογίας. Κάτι που κι ο ίδιος ο Αριστοτέλης, λίγους αιώνες αργότερα, θα συνεχίσει να το ελπίζει: “ει γάρ ηδύνατο έκαστον των οργάνων, κελευσθέν ή προαισθανόμενον, αποτελείν το αυτού έργον [...], ουδέν άν έδει [..] τοις δεσπόταις δούλων”, (Πολιτικά, 1253.β) - όπου “κελευσθέν” είναι το Αυτόματο, ενώ “προαισθανόμενον” είναι το Ρομπότ. Εδώ μάλιστα, 1800 χρόνια πρίν απ την “Città del Sole” του Campanella, είχαμε και μιαν ουτοπική πίστη στην κοινωνικο-απελευθερωτική ικανότητα της Τεχνολογίας. Για να ξανάρθομε όμως στην Οδύσσεια, θεωρώ εξ ίσου σκόπιμο να υποθέσω οτι ο ποιητής (έχοντας ίσως επίγνωση της ύβρεως) αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο και μιας επέμβασης τού Θεού κατά της ανθρώπινης Τεχνολογίας (θ. 569). Ωστόσο, τέτοιος κίνδυνος δέν παρουσιάσθηκε οταν (επιτέλους) κατα την κορύφωση της Ελληνιστικής Τεχνολογίας, ο Άνθρωπος θα πραγματώσει όντως τα Αυτόματα του Κτησιβίου, του Φίλωνος του Βυζαντίου και του Ήρωνος του Αλεξανδρέως, απ’ τον 3ο ώς τον 1ο π.Χ. αιώνα.

Ο κοιμισμένος Κύκλωπας, ο οίνος και το ατσάλι

Τελευταίως χάρις στην κα Κουράκου, έχει κλονισθεί η πίστη-μας στο γεγονός οτι τον έκανε τάχα τάβλα στο μεθύσι ο Οδυσσέας τον Πολύφημο: Άς θυμηθούμε οτι το μόνο κρασί που είχε μαζί-του ο 8 «Τιτυσκόμεναι φρεσί νήες»: Ο συνδυασμός τού «γάρ» στον στ. 557 με τον περι πηδαλίου στ. 557, ενισχύουν την άποψη Ευσταθίου (σελ. 457) οτι το «τιτύσκομαι» σημαίνει εδώ σημαδεύω.

9 Κατά τα άλλα, πεντηκόντορος μυκηναϊκή μοιάζει να ήταν το πλοίο (θ. 35). Περιπλους 39

ήρως-μας (άφθονο μάλιστα) ήταν το δώρο τού Μάρωνος, ιερέως του Απόλλωνος στη Θράκη, αφού ο Οδυσσεύς σεβάσθηκε το Ιερόν καί τη φαμίλια τού ιερέως, (σ. 197). Τί κρασί ήταν αυτό όμως; “Κάθε φορά που ήταν να πιούν αυτό το κόκκινο κρασί, γλυκό σά μέλι, αρκούσε γεμίζοντας μια κούπα, να την ρίξεις σ’ είκοσι μέτρα του νερού κι ο τόπος μοσχοβόλαγε, καθώς ανέβαινε απ’ τον κρατήρα η μυρουδιά - θεσπέσιο άρωμα” (ι. 208). Στην αρχαιότητα10 οι γλυκείς οίνοι παράγονταν απο σταφύλια που απλώνονταν στον ήλιο πρώτα να εξατμισθεί ένα μέρος του νερού –έτσι το γλεύκος ήταν πολύ γλυκύτερο, ο δε οίνος παχύς– οπότε σήκωνε μεγαλύτερη δόση ύδατος κατα την “κράσιν”. Τέτοιος “μελιηδής” οίνος ήταν κι αυτός του Μάρωνος (ο γλυκύς ο Μαρωνίτης, που λέμε) - έστω και με την υπερβολή της αναλογίας του ένα προς είκοσι. Ωστόσο, αυτοί οι πολύγλυκοι οίνοι δέν μπορούν να περιέχουν οινόπνευμα πάνω απο 2%! Απο ενα ποσοστό σακχάρων (περι τα 15 γράδα) και πάνω, οι ζύμες είναι ανίκανες να εκτελέσουν το “διασπαστικό” τους έργο, οπότε το ποσοστό σε αλκοόλη μειώνεται ενώ το ποσοστό σε σάκχαρα αυξάνεται11! Αυτοί οι πολύγλυκοι οίνοι όμως, προκαλούν φούσκωμα στο στομάχι μας λέει ο Διοσκουρίδης (Κουράκου, σελ. 7). Πώς λοιπόν να τον μεθύσεις αυτόν τον γίγαντα με τέτοιο λαφρόκρασο, και με τρία όλα-όλα “κισσύβια μέλανος οίνοιο” (ι. 346, 361), δηλαδή με τρία φαρδειά ξυλοπότηρα12. Μάλλον δέν γίνεται. Αλλα και τί ανάγκη το έχεις το κρασί, όταν ο φαγάνας ο Πολύφημος (ακόμα και με σκέτο γάλα) πέφτει τέζα μόνος-του στον ύπνο την προηγούμενη ημέρα, μετά απ’ την ίδια ακριβώς πολυφαγία (ι. 297). Σ’ ύπνον τόσο βαθύ, ώστε ο Οδυσσέας να σκεφθεί να τον ξεκάνει με το ξίφος-του εκεί επιτόπου όπου κείτονταν, (ι. 300), – αλλα τότε βέβαια ποιός θα ξέφραζε το σπήλαιο– και το ανέβαλλε. Ιδού λοιπόν οτι τα επεισόδια του δράματος δέν έχουν καθόλου ανάγκη απ’ τις (ανύπαρκτες) μεθυστικές ικανότητες του μελιηδέος μέλανος οίνου. Ωστόσο, υποθέτω οτι η τρέχουσα αντίθετη παρερμηνεία οφείλεται στο γεγονός οτι ο ίδιος ο ποιητής σε τρείς μεριές χρησιμοποιεί εκφράσεις όπως: α) “περι φρένας ήλυθεν οίνος”, (ι. 362) β) “δαμασσόμενος φρένας οίνου”, (ι. 454) γ) “εδαμάσσατο οίνωι, (ι. 516) Δέν λέει βέβαια εδώ “μέθυ ο οίνος” (ήγουν αμελείς ποιείν τους πίνοντας· ου φύσει εστι τοιούτω, αλλα της υπερ μέτρον εισδοχήι Ευστάθιος, σελ. 300). Αλλ’ ούτε και το “ερεύγετο οινοβαρείων” στον άλλο στίχο (ι. 374) είναι κατ’ ανάγκην απο μεθύσι – αλλ’ απο στομάχι. Έτσι λοιπόν, εμένα τουλάχιστον μου μένει η απορία άν ο Ποιητής, γνωρίζοντας καλά τις συνέπειες των πολύγλυκων κρασιών, αναφέρεται μόνον στις στομαχικές-τους συνέπειες ή απλούστατα δυναμώνει τη δραματικότητα της σκηνής μέσω και μιας συγγνωστής αμέλειας. Πάντως, έχω και πρότασιν ερευνητικήν: Χορηγία του Λασκαριδείου, και εποπτεία κας Κουράκου και κ. Μπουτάρη, οργανώνεται παραγωγή αρχαίου μελιηδέος μέλανος οίνου, αξιοποιούνται δέ οι ευγενικές υπηρεσίες του κ. Μαρωνίτη ως γευσιγνώστου - να ιδούμε άν με τρία κισσύβια “πεσούται ύπτιος ύπνω πανδαμάτορι”, (ι. 379)! Ωστόσο, πρίν φύγουμεέ απ’ τη σπηlιά τού Ποlύφημου, άς θυμηθούμε και την ομηρική επιβεβαίωση οτι τα ελληνικά φύλλα είχαν προ πολλού περάσει στην εποχή του σιδήρου, αφού ρητή είναι η αναφορά τού Ποιητή στην βαφή του θερμού σιδήρου μέσα στο ψυχρό νερό, ώστε να μετατραπεί σε χάλυβα: Ο καυτός πάσσαλος που χώσανε στο μάτι του Πολλύφημου “τσίριζε μές στο μάτι του, όπως το σίδερο τη δύναμήτου παίρνει τσιρίζοντας καθώς βάφεται στο κρύο νερό”, (ι. 391 394). Κι άς ‘φχαριστηθούμε και το ομηρικό “σίζ’ οφθαλμός”, οπου το εμφανώς ονοματοποιημένο σί - ζει αντιγράφει το δικό-μας το “τσιρί-ζει”...

Ο κυκεών κι η θεία κλίνη της Κίρκης

Μια φεμινιστική ανάγνωση του τελευταίου μέρους της δέκατης ραψωδίας της Οδύσσειας, θα παρέπεμπε στην εκδίκηση της Κίρκης ενάντια στο γουρουνίσιο γένος των ανδρών, ίσως. Ωστόσο, η συνέργεια δυό ευειδών ανδρών (του Ερμή και του Οδυσσέως) Θα αποκαλύψει 10 Σ. Κουράκου: «Άμπελος και Οίνος στο Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο», Φοίνικας, Αθήνα, 2013.

11 Κι ας μη γίνει σύγχυση με το «σαμιώτικο», διότι σ’ αυτό προστίθεται στο τέλος σκέτο οινόπνευμα!

12 O Αθηναίος (ΙΑ, 477), αναλύει δια μακρών τον όρο «κισσύβιον» και δέν αφήνει περιθώρια για μεγάλη χωρητικότητα.

40 Περιπλους

ξανά τη φυσική τρυφερότητα της γυναίκας (κ. 399), άπαξ έτι, κι η Κίρκη θα μετατραπεί στην πιό φιλόξενη Κυρά και την πιό τρυφερή ερωμένη - κι αργότερα στην πολυτιμότερη Σύμβουλο ναυσιπλόϊας (μ. 36). Όλα όμως αρχίζουν με τον τυπικόν-της κυκεώνα13 (κ. 290) με τον οποίον τρατάρει τους ξένους-της. Και θέλω να επιστήσω τη γαστριμαργική-σας προσοχή σ’ αυτό το ευμενέστατο και δυναμωτικό ανάμιγμα. Λαμβάνετε τα κάτωθι υλικά (κ. 234): - Κριθάλευρο - Μέλι - Τυρί τριμμένο (γιδίσιο το ήθελε η ωραία Εκαμήδη στο Λ. 639 της Ιλιάδας) - “Οίνον πράμνειον” Kυκάσατε (αναταράξατε)! Η προσθήκη “ειδικών” βοτάνων, κατα βούλησιν... τώρα θα μου πείτε πού να βρούμε εμείς πράμνειον οίνον: Λοι-πόν14, για να βάζουν μέσα μέλι, σημαίνει οτι ο οίνος εκείνος δέν ήταν “μελιηδής” σάν του Μάρωνος, αλλ’ “αυστηρός” (στυφός, μπρούσκος δηλαδή), που είναι επομένως και υψηλόβαθμος σε οινόπνευμα. Ένα κανονικό ιωνικό κρασί, πιθανώς απ’ τη χερσόνησο της Ερυθραίας (κι ύστερα απ’ την Ικαριά), που πάντως δέν σχετίζεται με τους κατοπινούς γλυκείς “πράμνιους” του Διοσκουρίδη - όπου το επίθετο έπαυσε πια να είναι appellation d’ origine. Συμπέρασμα: χρησιμοποιείστε απλώς ενα σύγχρονο μπρούσκο κρασί. Σπεύδω πάντως να αποενοχοποιηθώ ποινικώς από κάθε πιθανή παρερμηνεία: Η συνταγή αυτή δέν υπόσχεται και όσα ερωτικά γεγονότα ακολούθησαν επι της περικαλλούς κλίνης της θεάς (κ. 296, κ. 347), ούτε τις συστηματικές προετοιμασίες τους (κ. 361, Κ. 364)!

Πώς ξέφυγε άραγε τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη

Άς είν’ καλά η ξανα-τρυφερεμένη και συμπονετικιά Κίρκη που τού ‘χε περιγράψει (μ’ όσην, μπορούσε λεπτομέρεια) τον φοβερό θαλλάσιο στρόβιλο που τον περίμενε -τον οποίον τον φανταζόμαστε σήμερα στα Στενά της Μεσσήνης, ανάμεσα Σικελία και Καλαβρία: καί η μορφολογία του πυθμένα (το βαθύ τεκτονικό ρήγμα) καί η έντονη παλλίρροια δικαιολογούν ενίοτε τέτοια φαινόμενα στη θέση αυτήν κυρίως, περσότερο απ’ οπουδήποτε αλλού μές στη Μεσόγειο: Μια μεγάλη περιδίνηση υδάτων μέσα στο στενό των τριών χιλιομέτρων, σάν μια τεράστια καταβόθρα –με ενα μεγάλο βαθούλωμα δηλαδή του νερού στο κέντρο– μια δυνητική ρουφήχτρα καραβιών δηλαδή, άν πέσουν μές στον χώρο της. Άς αποπειραθούμε να περιγράψομε το φαινόμενο, χωρίς Μαθηματικά (Σχήμα 1, Βατίστας, σελ. 57). Ανεχθείτε όμως παρακαλώ ολιγην απλήν Μηχανική: α) Όταν (απο κάποια σύμπτωση εμποδίων ή διαφορών) ξεκινήσει μια κυκλική κίνηση μιας υδάτινης μάζας “Μ”, κάπου στη μέση των Στενών, τότε εκτός απ' το βάρος-της “β” η μάζα αυτή θα δέχεται επάνω-της και μια οριζόντια φυγόκεντρη δύναμη “φ” -οπότε η συνισταμένη-τους λοξεύει λίγο προς τα έξω (Σχ. 1). β) Άρα η επιφάνεια των νερών στη θέση εκείνη (κάθετη στη συνισταμένη αυτή) παύει να είναι οριζόντια - γέρνει λίγο προς τα μέσα. Σ’ όλον τον κύκλο βέβαια γύρω-γύρω συμβαίνει το ίδιο). Έτσι αρχίζει να γίνεται ενα πρώτο βαθούλωμα προς το κέντρο της δίνης. γ) Κι οι αποκάτω μάζες όμως παρασύρονται κι αυτές σιγά-σιγά σε μια κυκλική κίνηση - και μάλιστα ταχύτερη (σε μια μικρότερη διάμετρο). Και λοξεύει πιό πολύ εκεί η ελεύθερη επιφάνεια του ύδατος. Κι οι ακόμα πιό αποκάτω μάζες τα ίδια, σ’ ακόμα στενότερον κύκλο άρα μεγαλύτερη φυγόκεντρο και εντονότερη κλίση της ελεύθερης επιφάνειας. Έτσι καταλαβαίνομε οτι σχηματίζεται ενα ρηχό (άς το πούμε) ανεστραμμένο κουδούνι. δ) Βέβαια, κάπως βαθύτερα είναι μεγαλύτερες οι τριβές μεσα στις οριζόντιες κινούμενες στρώσεις του νερού - οπότε σιγά-σιγά οι ταχύτητες μειώνονται, αλλα οι φυγόκεντρες δυνάμεις μεγαλώνουν δυσανάλογα λόγω της όλο και μικρότερης ακτίνας περιστροφής. Με αποτέλεσμα να μπορεί να φτάνομε ακόμη και σε σχεδόν κατακόρυφες ελεύθερες επιφάνειες. Ο ανεστραμμένος κώδωνας ολοκληρώθηκε, κι η “ρουφήχτρα” είναι έτοιμη - με μικρό ή και με πολύ μεγάλο βάθος. ε) Τώρα φαντασθείτε ενα πλεούμενο να πλησιάζει στην περιοχή. Αυτό όμως δέν είναι μια απλή μάζα ύδατος: εκτός απο το (κατακόρυφο) βάρος-του (Β), το πλοίο δέχεται και την Άνωση “Α” (κάθετα βέβαια 13 Κουράκου, (σελ. 15).

14 Δέν πρόκειται για τον κυκεώνα των Ελευσινίων, αλλ’ ούτε και για τους ελαφρότερους ιπποκρατικούς κυκεώνες.

σας κατεβάσει κάπως, εσείς θα έχετε φύγει τόσο πολύ μπροστά, ώστε οι ταχύτητες της περιδίνησης θα έχουν σχεδόν μηδενισθεί. Λέει λοιπόν ο Οδυσσέας στου καραβιού τον καπετάνιο: “Σου έχω εντολή ξεχωριστή, αφού είσαι σύ που κυβερνάς με το δοιάκι. Βγάλε το πλοίο απ’ τον καπνό16 κι απο το κύμα αυτό: Τράβα γυρεύοντας τον σκόπελο· μήν ξεχαστείς κι αλλάξει το καράβι δρόμο, που θα μας παρασύρεις τότε στον χαμό”, (μ. 217-221). Η κάθε λέξη αυτών των στίχων απηχεί το πνεύμα της ανάλυσης που κάναμε εδώ πιοπάνω. Απ’ το επεισόδιο παρέλειψα σκοπίμως να αναφερθώ σε μια εικαζόμενη ερμηνεία της συνήθειας της Σκύλλας ν’ αρπάζει κάμποσους ναύτες απ’ τα πλοία τους για πρόγευμα, καθως παραμόνευε σε σπήλαιο μές στον σκόπελο: Φαίνεται οτι το ναυσιπλοϊκό τέχνασμα του Οδυσσέως ήταν ευρύτερα γνωστό, πολλοί περνούσανε ξηστά απ’ τον Καλαβρέζικο βράχο – γι’ αυτό κι η Σκύλλα-μας την είχε στήσει ακριβώς εκεί. Κι η εικαζόμενη ερμηνεία; Η επιφάνεια των νερών γύρω απ’ τον στρόβιλο είναι βαθύτατα ρυτιδωμένη απο δευτερογενείς κυματισμούς τόσο ισχυρούς (Βατίστας, σελ. 60), ώστε η αναγκαστικά μεγάλη ταχύτητα των πλοίων κόντρα σ' αυτά τα επιφανειακά κύματα να συνεπάγεται φοβερή αστάθεια και σκαμπανεβάσματα πλοίου. Έτσι μπορεί να πετάγονταν έξω απρόβλεπτα κάαμποσα μέλη του πληρώματος. Ωστόσο, ο ήρωάς-μας πέρασε! Αλλα κι η ώρα πέρασε - κι ας έρθομε στο τελευταίο επεισόδιο που έχομε διαλέξει. Σχήμα 1.15 Η διέλευση από το στενό Σκύλλας-Χάρυβδης.

προς την λοξή τώρα επιφάνεια του νερού). Κι ακόμη, καθώς το πλοίο μπαίνει κι αυτό στην περιδίνιση, δέχεται κι αυτό μια (μικρότερη πάντως) φυγόκεντρη δύναμη “Φ”. Ιδέστε τώρα γιατί το πλοίο κινδυνεύει πολύ: Η μάζα του νερού που είναι κάτω-του δεχόταν μια συνισταμένη κάθετα στην (λίγο κεκλιμένη) επιφάνεια του νερού, κι έτσι η μάζα εκινείτο μόνον οριζοντίως σε μια περιφέρεια κύκλου. του πλοίου όμως η συνισταμένη έχει ξεφύγει πολύ απ’ την κάθετο πάνω στην λοξή επιφάνεια του νερού - για δύο λόγους: - Πρώτον γιατι μίκρυνε η φυγόκεντρος (Φ) - Και δεύτερον γιατι προστέθηκε κι η (λοξή πλέον) άνωση (Α) Έτσι, το πλοίο δέχεται τελικώς μια δύναμη (Δ) σχεδόν παράλληλη προς τη λοξή επιφάνεια των υδάτων - μια δύναμη που το σπρώχνει προς τα κάτω, προς το κέντρο της ρουφήχτρας. το χάσαμε! Εκτός; Εκτός άν προσέξομε όσα μας είπε η θεία Κίρκη: (i) Στις Πλαγκτές Πέτρες, τα πλεούμενα τα καταπίνει ολέθρια η φλογισμένη δίνη (μ. 61+68), του είπε. (ii) Στη ρίζα η Χάρυβδη αναρροφά το μαύρο κύμα· να μή σου τύχει νά ‘σαι εκεί όταν εκείνη καταπίνει το νερό (μ. 104+106). (iii) Πιό καλά κοντύτερα στον σκόπελο της Σκύλλας, όσο μπορείς πιό γρήγορα· η γρήγορη φυγή είν’ το καλύτερο. (μ. 108+120). Έτσι λοιπόν ο Οδυσσέας, καθώς έρχεται απ’ τα δυτικά και μπαίνει απ’ το πάνω μέρος στα Στενά της Μεσσήνας: • Ξέρει καταρχήν τί τον περιμένει.

• Ακολουθώντας τη συμβουλή ((ii) της Κίρκης, το πάει το πλοίο γύρωγύρω, όσο κοντά γίνεται προς τη βραχώδη ακτή της Καλαβρίας, διοτι: - Μακριά απ’ το κέντρο της δίνης, οι περιστροφικές ταχύτητες είναι πολύ μικρότερες· - κι η κλίση επομένως της επιφάνειας των νερών μικρότερη.

• Η ίδια επίμονη συμβουλή τού λέει “όσο μπορείς πιό γρήγορα”. Μ’ άλλα λόγια, δυναμώστε τη δράση των κουπιών για να βγείτε απ’ την περιοχή προτού η δύναμη “Δ” σας τραβήξει για τα καλά πιό μέσα: Ωσότου να 15 Απο Γ.X. Βατίστας, 2008· σχέδιο Θ.Π.Τ.

Η απολύμανση του Παλατιού μετά την Μνηστηροφονία

Σπάνια ενας βασιλιάς τολμάει να σφάξει τον αφρό των υπηκόων του, τόσο μαζικά και τόσο αλύπητα - και με τη βοήθεια της θεάς απο δίπλα, η οποία άρπαζε τα εχθρικά τ’ ακόντια και τα βέλη με τα χέρια-της στον αέρα, και τα ξεστόχιζε (αδιστάκτως)... Άσε κι εκείνη η τελευταία σκηνή με του Μελέανθου τα εξορυγμένα “μήδεα” να τα τρών ωμά οι σκύλοι (x. 475) - τί θέαμα για μια θεά (παρθένα κιόλας...). Είναι όμως αλήθεια οτι ο Ποιητής μάς είχε ετοιμάσει προκαταβολικώς ν’ αποδεχθούμε τη σφαγή - τόσο ξεσαλωμένοι ήταν εκείνοι οι Μνηστήρες (του Θρόνου δηλαδή, διοτι για την Πηνελόπη, τώρα, δέν νομίζω...). Λοιπόν, ό,τι έγινε-έγινε, κι ο Οδυσσεύς δέν θέλει ακόμα να ντυθεί, αν δέν απολυμάνει πρώτα το παλάτι όλο απ’ το μίασμα του φονικού (x.

480). Με τί; Με θειάφι και φωτιά. Ο Όμηρος έκανε ήδη χρήση της απολυμαντικής ικανότητας του θείου όταν έβαζε τον Αχιλλέα (π. 228) ν’ απολυμάνει με θειάφι και νερό το κύπελλο με το οποίο έκαμε αποκλειστικώς τις σπονδές-του στον Δία. Άλλωστε κι ο κεραυνός του Νεφεληγερέτη απο θειάφι καμωμένος ήτανε (μ. 417). Ο Οδυσσέας λοιπόν παίρνει φωτιά και θειάφι και “θειαφίζει πρώτα μέσα όλο το παλάτι, έξω μετά και την αυλή” (x. 494)· δέν αγνοούσε τί είχε κάνει... Και μόνον τότε τ’ άγριο θεριό φεύγει απο μέσα-του: “Τον συνεπήρε αυτόν ο πόθος για στεναγμό και κλάμα”, λέει (χ. 500). Ή λίγο αλλιώτικα: “Τόν δέ γλυκύς ίμερος ήρει κλαυθμού και στοναχής”! Κι αυτά που λέν πως τάχατες “δέν κλαίν οι άνδρες”, είναι για κλάματα... Αυτή κι αν ήτανε ζωή, στις πιό οριακές υπαρξιακές καταστάσεις - που την νοηματοδοτούν βαθύτατα. Να ‘πώ “και στα δικά μας”;

16 Ίσως απ’ τις φυσαλίδες ατμού (βλ. §2 πιο πάνω);

Βιβλιογραφικές παραπομπές

Κουράκου Σ.: “Άμπελος και Οίνος στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο”, Φοίνικας, 2013. // Γεννάδιος Π.: “Λεξικόν Φυτολογικόν”, Π. Λεώνης, Αθήναι, 1914. // Βατίστας Γ.: “Οι στρόβιλοι στην Οδύσσεια”, στο “Επιστήμη και Τεχνολογία στα Ομηρικά Έπη”, (Επιμ. Σ. Παϊπέτης), Περι Τεχνών, Πάτρα, 2008. // Ευσταθίου: “Παρεκβολαί εις την Ομήρου Ιλιάδα και Οδύσσειαν", απο Μ. Δεβάρη, Weigel, Λειψία, 1828, (Ανατύπωση Κύπειρος, Αθήνα). // Wright Μ.: “Ο Όμηρος στη θάλασσα”, στο “Επιστήμη και Τεχνολογία στα Ομηρικά Έπη”, (Επιμ. Σ. Παϊπέτης), Περι Τεχνών, Πάτρα, 2008.

Περιπλους 41

Η ιστορία του Α

δημιουργώντας μια παράδοση που διατηρήθηκε επί 3 ς αρχίσουμε με μια σύντομη αναδρομή στην του Χάρη Τζάλα ιστορία του Yachting, πηγαίνοντας πίσω ολόκληρους αιώνες μέχρι σήμερα. πολλούς αιώνες, σε εποχές που βεβαίως τα Τέτοια ήταν η αγάπη του Άγγλου Μονάρχη για το νέο σκάφη αναψυχής δεν λέγονταν ούτε Yachts ούτε θαλαμηαυτό θαλασσινό σπόρ που σε μια 20ετία ο Κάρολος ο Β’ απέκτησε κάγά. Μόνο βασιλιάδες και ηγεμόνες απολάμβαναν τέτοιες που 20 θαλαμηγά, ενώ το παράδειγμά του ακολούθησαν Άγγλοι ευγεπολυτέλειες και ασφαλώς δεν υπήρχαν ναυλομεσίτες. νείς και άλλοι Ευρωπαίοι εστεμμένοι. Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα δεν Κανείς δεν γνωρίζει πότε και που εμφανίστηκε το πρώτο σκάφος αναυπήρχε Μονάρχης που να μην είχε και το δικό του Yacht. Από τα πλέψυχής, δηλαδή ένα σκάφος που ως προορισμό δεν είχε πολεμικές ον εντυπωσιακά ήταν το Victoria & Albert, τρία διαδοχικά θαλαμηγά επιχειρήσεις ή εμπορικούς σκοπούς αλλά χρησιμοποιείτο μόνο για της Αγγλικής βασιλικής οικογένειας, το I, II και ΙΙΙ. To Dannemborg του την ψυχαγωγία του ιδιοκτήτη.

Christian IX της Δανίας, το Mahroussa που μολονότι κατασκευάστηκε Είναι γεγονός ότι οι Φαραώ της Αιγύπτου είχαν πολυτελή πλεούμενα στα 1865 επέζησε όλων των απογόνων του Mohament Ali της Αιγύπου ανεβοκατέβαιναν το Νείλο για την αναψυχή τους. Σκάφη αναψυπτου μέχρι και του Farouk, το οποίο υπάρχει ακόμη ως εκπαιδευτικό χής πρέπει να είχαν και οι ηγεμόνες της κρητομυκηναϊκής περιόδου του Αιγυπτιακού Ναυτικού. Το L’Aigle του Ναπολέοντος Γ’ και άλλα καθώς και των μεταγενέστερων χρόνων. Την μυθώδη χλιδή του πλοίπολλά όπως το Kaiseradler του Γουλιέλμου του Β΄, το Hohenzollern, ου της Κλεοπάτρας αφηγείται στους στίχους του ο Shakespear ενώ και το Savoia I του Vittorio Emmanuele Β’, το De Valk των βασιλέων της οι Ρωμαίοι μας άφησαν δείγματα βασιλικών θαλαμηγών: τα τεράστια Ολλανδίας. Πολύ περίεργο σκάφος ήταν το Livadia, το οποίο ήταν πλοία που βρέθηκαν στον πυθμένα της λίμνης Νεμί, κοντά στη Ρώμη, σχεδόν κυκλικό με τρία φουγάρα παράλληλα το ένα πλάϊ στο άλλο, το τα οποία ανήκαν το ένα στον Τιβέριο και το άλλο στον Καλλιγούλα.

Erthogroul του Abdul Hamid και άλλα. Ο Μεσαίωνας είδε και τα δικά του χρυσοποίκιλτα πλοία αναψυχής. ΒεΚατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα έχουμε και πλούσιους τραπεβαίως και αυτά ανήκαν στους βασιλιάδες και τους ηγεμόνες της εποχής, ζίτες και εμπόρους που χωρίς να έχουν τίτλους ευγενείας διαθέτουν που ξανοίγονταν και στα ανοικτά της Μεσογείου με χίλιους κινδύνους. μεγάλες περιουσίες και αποκτούν και αυτοί μυθώδη θαλαμηγά όπως Το Yachting όμως με τη σημερινή έννοια της λέξεως άρχισε κατά πάσα οι Vanderbilt, οι Rothschild, οι Morgan, οι Astor, οι Gould και δεκάδες πιθανότητα μόνο το 1660 όταν ένας εξόριστος Stuart επέστρεψε στην άλλοι. Σιγά–σιγά το θαλαμηγό σκάφος άρχισε να απομυθοποιείται και Αγγλία ως Κάρολος ο Β’ με το Ολλανδικό «jacht» Mary. Τα «Jachtship» έτσι στις αρχές του 20ου αιώνα κατασκευάζονται και μικρότερα θαλαόπως τα ονόμαζαν οι Ολλανδοί ήταν μικρά και ευέλικτα ιστιοφόρα μηγά προσιτά και σε μη κροίσους. σκάφη που κατασκευάζοντο εκεί για τους αξιωματούχους τους BurΜετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αρχίζει μια νέα εποχή για τα θαλαghers. Ο Κάρολος ο Β’ ορθώς θεωρείται ο πατέρας αυτού του νέου μηγά, με όλο αυξανόμενο ρυθμό, με νέα υλικά, με επαναστατικές καισπορ και τρόπου αναψυχής το οποίο από Jacht έγινε αγγλιστί Yacht. νοτομίες, στο μηχανοκίνητο καθώς και στο ιστιοπλοϊκό. Έτσι το Yacht Η λέξη πέρασε στο διεθνές λεξιλόγιο και έτσι η Ολλανδία μπορεί να κατακτά τις πλατιές μάζες και στις τελευταίες δεκαετίες σε τεχνικά προηγμένες χώρες όπως οι Η.Π.Α, Αγγλία, Ιταλία έφτασε να είναι κάτι Καυχάται ότι είναι η χώρα που επινοήθηκαν τα πρώτα Yacht αλλά η κοινό σχεδόν σαν το αυτοκίνητο. Αγγλία αναμφισβήτητα είναι ο τόπος όπου αναπτύχθηκε το Yachting,

Στην κεντρική φωτογραφία: Η ROSEN KAVALIER ναυπηγήθηκε το 1929. Ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο και άλλαξε πολλούς ιδιοκτητές και καθένας από αυτούς άφησε τη σφραγίδα του στο κομψό σκαρί με τις μετατροπές που έκανε. Το διάστημα 1990-1992 έγιναν εκτεταμένες εργασίες ανακαίνισης και αποκατάστασης στη θαλαμηγό, η οποία απέκτησε και πάλι την αρχική της ομορφιά και λάμψη.

42 Περιπλους

Τα πρώτα Yachts στην Ελλάδα

Τα πρώτα θαλαμηγά που επισκέφθηκαν την τότε τουρκοκρατούμενη Ελλάδα ήταν αγγλικά και ανήκαν σε λίγους εκκεντρικούς Άγγλους Λόρδους κι έτσι ονομάστηκαν «λόρδικα». Με αυτό το όνομα έμειναν γνωστά στον τόπο μας μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα. Η ιστορία του πρώτου Yacht που μπήκε στην σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας είναι κάπως περίεργη και αξίζει να την αναφέρουμε. Η φτωχή Ελλάδα των πρώτων χρόνων του απελευθερωτικού μας αγώνα του 1821 προσπαθούσε με εράνους, δάνεια και χίλιες στερήσεις να αποκτήσει και σύγχρονα πολεμικά σκάφη. Για ένα σύγχρονο στόλο χρειαζόταν κι έναν αντάξιο αρχηγό, ο οποίος να ήταν μυημένος στα μυστικά του σύγχρονου πολέμου. Αυτό το αξίωμα το πρόσφεραν σ’ έναν Άγγλο μισθοφόρο της θάλασσας, το Λόρδο Κόχραν. Ο Άγγλος «ναύαρχος» έθεσε και τους όρους του. Ζήτησε κι έλαβε αμοιβή 57.000 στερλίνες, πρόσθετα 97.000 για διάφορά έξοδα (η αμοιβή του ναυάρχου ξεπερνούσε τον ετήσιο προϋπολογισμό της χώρας μας), ένα Yacht για τον εαυτό του, από το οποίο θα διηύθυνε τις πολεμικές επιχειρήσεις και ένα Yacht για το επιτελείο του. Η απαίτηση έγινε δεκτή κι έτσι αγοράστηκαν για τον Άγγλο ναύαρχο τα 2 πρώτα ελληνικά θαλαμηγά. Μετά τα θαλαμηγά του Κόχραν εμφανίστηκε εκείνο του Βαυαρού κόμη D’ Armansperg, ο οποίος είχε αναλάβει την αντιβασιλεία στην Ελλάδα μαζί με τον De Maurer και τον στρατηγό Heideck μέχρι τον Ιούνιο του 1835 που θα ενηλικιωνόταν ο Όθωνας. Δεν γνωρίζω εάν και αυτού το Yacht το πλήρωσε τελικά ο ελληνικός λαός, γεγονός πάντως είναι ότι το σκάφος ήταν ωραιότατο και για πολλούς μήνες αρμένιζε στις ελληνικές θάλασσες. Ο Όθωνας είχε το δικό του θαλαμηγό όπως και ο Γεώργιος ο Α΄ και οι απόγονοί του. Σιγά-σιγά δημιουργήθηκε και στην Ελλάδα μια τάξη πλουσίων αστών που άρχισαν κι εκείνοι να αγοράζουν Yachts, αλλά μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν λιγοστά και το θαλαμηγό παρέμεινε προνόμιο των λίγων. Κατά την περίοδο του μεσοπολέμου το Yacht στην Ελλάδα γνώρισε μια αλματώδη άνθιση. Το 1933 ιδρύεται ο σημερινός ‘’Ναυτικός Όμιλος Ελλάδος’’ (τότε Β.Ν.Ο.Ε) με πρώτο πρόεδρο τον Αντώνη Μπενάκη. Το Μικρολίμανο, μοναδικό αγκυροβόλιο για σκάφη αναψυχής, γέμισε με κομψότατα ιστιοφόρα όπως το Αελλώ II του Μπενάκη, το Σουζάνα του Ι. Δροσόπουλου, το Δέσποινα Μαρία του Α. Δεναξά, το Αφρόεσσα I του Φ. Κραίην, το Παλαίμων του Κ. Τσάλλη, τα Κύμα και Αφρός του Μαρή Εμπειρίκου, το Thentara του Καρέλλα και πολλά άλλα.

Τα πρώτα ναυλωμένα θαλαμηγά

Όλα αυτά τα Yachts τα χρησιμοποιούσαν κατ’ αποκλειστικότητα οι ιδιοκτήτες τους για την ψυχαγωγία τους και για να καλούν που και που τους φίλους τους. Για τα περισσότερα δεν γινόταν ούτε λόγος για ενοικίαση. Κατά τη δεκετία του 1930 μέχρι τις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου άρχισαν στη νότια Γαλλία –στην Κυανή Ακτή όπως την αποκαλούμε– να ελλιμενίζονται οι πρώτες ναυλώσεις θαλαμηγών. Η Ριβιέρα ήταν τότε κατ’ εξοχήν τόπος παραθερισμού των Άγγλων. Οι Άγγλοι ευγενείς και οι μεγαλοεπιχειρηματίες, αγόρασαν ωραιότατες βίλες στη μαγευτική Cote D’ Azur, στις Κάννες, στη Νίκαια, στην Αντίμπ, στο Μόντε Κάρλο και κάθε καλοκαίρι το τότε jetset γέμιζε τα λιμάνια και τους όρμους με μεγαλοπρεπέστατα θαλαμηγά. Τα βράδυα γέμιζαν τα καζίνα κι έτσι κυλούσε αμέριμνη η ζωή κατά την belle époque. Τότε άρχισαν να έρχονται Αμερικανοί που ήθελαν κι εκείνοι να κάνουν τη μεγάλη ζωή των Ευρωπαίων. Άρχισαν να γίνονται οι πρώτοι ναύλοι και να εμφανίζονται τα πρώτα ναυλομεσιτικά γραφεία.

2

1

Οι πρώτοι ναύλοι στην Ελλάδα

Και στην Ελλάδα τότε, στα τελευταία χρόνια του μεσοπολέμου, άρχισαν δειλά-δειλά να ναυλώνονται ορισμένα κότερα. Ναυλομεσίτες όμως οργανωμένοι με γραφείο, συμβόλαια, έντυπα κλπ δεν υπήρχαν. Ο πρώτος που τότε άρχισε να εκμεταλλεύεται ημιεπαγγελματικά τις τότε λιγοστές ενοικιάσεις θαλαμηγών ήταν ο μακαρίτης ο Κωνσταντίνος Λέγερης που θεωρείται ο πρωτοπόρος των επαγγελματιών του Yachting στην Ελλάδα. Και ήλθε ο πόλεμος και ακολούθησε ο εμφύλιος με όλες τις συμφορές. Τα θαλαμηγά, άλλα επιτάχθηκαν από τους Γερμανούς, άλλα χάθηκαν, άλλα ξεχνώντας τα περασμένα μεγαλεία τους άρχισαν να κάνουν συγκοινωνία στα νησιά μας. Ο Κωνσταντίνος Λέγερης ξανάρχισε, οργανωμένα πλέον, τη δραστηριότητα του αναυλομεσίτη και το 1948 ακολούθησε ο Βασίλης Κουτσουκέλης, ο παλαιότερος σήμερα ναυλομεσίτης θα�λαμηγών. Δύο χρόνια αργότερα εμφανίζεται ο Γιάννης Καστρινάκης, ο Κωνσταντίνος Μπιμπής, ο Παμίνος Μπούμπουλης και σιγά-σιγά ο αριθμός αυξάνεται. Εδώ τελειώνει η μικρή ιστορία του Ελληνικού Yachting.

1. M/S DELTA. 2. TOXOTIS III (ex MACNAB) Auxiliary Bermudian Cutter. Built by the Berthon company in Lymington England under LLOYD’S supervision.

Accommodation for 6 guests and 2 crew. 3. M/S MARALA.

3

Περιπλους 43

ΒΠ «ΑΛΙΑΚΜΩΝ» (L104) «Το πλοίο θα γίνει τέλειο»!

O Κυβερνήτης: Πλωτάρχης Θ. Πιμπλής, ΒΝ Χρήστος Σπ. Μπαρτσόκας τ. Έφεδρος Σημαιοφόρος, Ομοτ. Καθηγητής Παιδιατρικής ΕΚΠΑ, Μέλος ΝΟΕ

Για να μην απογοητευθεί ο αναγνώστης, το άρθρο αυτό δεν περιγράφει ηρωικές ή πολεμικές εμπειρίες, αλλά παρουσιάζει την καθημερινότητα σε ένα αποβατικό σκάφος του ελληνικού ναυτικού πριν από 57 χρόνια, με το μάτι του μη ειδικού. «Το πλοίο θα γίνει τέλειο»! Με τις πέντε παραπάνω λέξεις τελείωνε κάθε πρωινή διαταγή του Κυβερνήτη προς το πλήρωμα ενός πολεμικού πλοίου, το οποίο, από παροπλισμένο, μέσα σε τρεις μήνες έγινε αξιόπλοο και αξιοπόλεμο. Ως ιατρός και όχι ως ναυτικός, είχα την ευκαιρία να μετέχω στην προσπάθεια ενός εξαιρέτου Κυβερνήτη να επιτύχει τον στόχο του, το αξιόμαχο, αλλά και να ζήσω σε διάστημα 3 μηνών, απολαυστικές προσωπικές στιγμές με ένα ανομοιογενούς προελεύσεως πλήρωμα, που συνδέθηκε κυριολεκτικά και με αφοσίωση, αλλά και ενθουσιασμό, εκτελούσε αδιαμαρτύρητα τα καθήκοντά του.

12 Σεπτεμβρίου 1961

Με Φύλλο Πορείας από τον Ναυτικό Σταθμό Κερκύρας (εικ. 1, 2), μετά από 2½ μήνες εκεί απόσπασης για να «καλύψω» ως ιατρός το Πανευρωπαϊκό Πρωτάθλημα Ιστιοπλοΐας, που είχε οργανώσει ο τότε Διάδοχος και χρυσός ολυμπιονίκης Κωνσταντίνος, επιστρέφω στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας. Τελείωνε τότε,μια αξέχαστη απόσπαση στο μαγευτικό νησί των Φαιάκων, με καθημερινά πλούσιο ναυταθλητικό και κοινωνικό πρόγραμμα (δεξιώσεις, νεανικά partiesγια τους ιστιοπλόους, το ειδύλλιο μεταξύ Σοφίας-Juan Carlos), όμως και σοβαρά ιατρικά συμβάντα, για τα οποία είχε ενδιαφερθεί και ο τότε Υπουργός Εθνικής Αμύνης & Αντιπρόεδρος της Κυβερνήσεως Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Τα καθήκοντά μου επέβαλαν την καθημερινή παρακολούθηση των ιστιοπλοϊκών αγώνων από το συνοδεύον ναρκαλιευτικό, στη γέφυρα του οποίου είχα εγκατασταθεί κάθε πρωί, καθώς και πρωινό (07:3008:30) εξωτερικό ιατρείο στον Ναυτικό Σταθμό, μέσα στο Νέο Φρούριο της Κέρκυρας, για την εξυπηρέτηση όχι μόνο του ΝΣΚ, αλλά και του Βασιλικού Λεμβαρχείου, των πληρωμάτων του ΒΠ «Λάσκος», ως και του ΒΠ «Καλαμπάκα». Ευτυχώς το ΒΠ «Πολεμιστής», που χρησίμευε για τη μετακίνηση της βασιλικής οικογένειας, είχε δικό του ιατρό. Στο Γραφείο Προσωπικού του Ναυστάθμου Σαλαμίνος γνώρισα και τον μέλλοντα Κυβερνήτη μου, Πλωτάρχη Θ. Πιμπλή (εικ. 3)1. Εκεί εισήλθε θυελλώδης και «απήτησε» ιατρόν από τον Πλοίαρχο-Προσωπάρχη, στον οποίο μόλις είχα παρουσιασθεί, ο οποίος με παρουσίασε «ο ιατρός σας»! Το πρώτο ερώτημα του Κυβερνήτη ήταν: «Είσθε χειρουργός κύριε Σημαιοφόρε;». Ασφαλώς και δεν ήμουν, αφού μόλις 14 μήνες πριν είχα αποφοιτήσει από την Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ και έκτοτε υπηρετούσα στο υποτυπώδες Ναυτικό Νοσοκομείο Κρήτης. Δεν με ήθελε φυσικά, επειδή επιθυμούσε χειρουργόν(!), αλλά αναγκάσθηκε να με δεχθεί. Πρώτη μου φροντίδα ήταν να επισκεφθώ το πλοίο, τον μελλοντικό χώρο εργασίας μου, ελαφρώς απογοητευμένος, και ει δυνατόν να γνωρίσω μερικούς από τους μελλοντικούς «συνεργάτες» μου στο ΒΠ «Αλιάκμων».

1 Θεόφραστος Πιμπλής (1925-2002). Ο Τέο Πιμπλής γεννήθηκε στα Χανιά όπου και παρακο­λούθησε τις εγκύκλιες σπουδές. Το 1943 διαφεύγει στην Αίγυπτο, όπου σπούδασε στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων στην Αλεξάνδρεια. Πρώτη του θέση ήταν σε κανονιοφόρο και μετείχε στην απόβαση στη Νορμανδία. Υπηρέτησε σε διάφορες θέσεις και μετεκπαιδεύθηκε στη Σχολή High Intelligence στο Τέξας. Το 1967 τοποθετείται από το καθεστώς σε υπηρεσία του ΓΕΝ και τελικά στο Αρχείο. Σπούδασε Νομικά και επέτυχε στις εξετάσεις του Συμβουλίου Επικρατείας. Τελικά, εξελέγη Νομάρχης Ευβοίας. Είχε νυμφευθεί την Τζούλια Ιω. Τσιριμώκου, με την οποία απέ­κτησαν μια θυγατέρα.

44 Περιπλους

1

Εικ. 1. Ο συγγραφεύς του άρθρου (Ναυτικός Σταθμός Κερκύρας, Σεπτέμβριος 1961). Εικ. 2. Ο Ναυτικός Σταθμός Κερκύρας.

2

4 3

ΒΠ «Αλιάκμων»

Εικ. 3. Ο Πλωτάρχης Θ. Πιμπλής, ΒΝ. Εικ. 4. Το ΒΠ «Αλιάκμων».

Το ΒΠ «Αλιάκμων» (L104), δεμένο με σβησμένες τις μηχανές του στην προκυμαία του Ναυστάθμου Σαλαμίνας, αν και ηλικίας 15 ετών, έδειχνε ταλαιπωρημένο, ίσως και λόγω παροπλισμού και αναμονής για παράδοση στο Αγγλικό Ναυτικό, ακολουθώντας φυσικά πορεία σε διαλυτήριο πλοίων (Εικ. 4). Η ιστορία του πλοίου ήταν ενδιαφέρουσα και με εξέπληξε. Καθελκύσθηκε στην Αγγλία (Ναυπηγείο Swan Hunter’s Vickers-Armstrong) στονTyne στις 29 Απριλίου 1945. Από τον Σεπτέμβριο 1945 μέχρι τον Μάιο 1947 έφερε την ονομασία LST3002, ανήκε δε στο Βρεταννικό Ναυτικό. Τα χαρακτηριστικά του πλοίου ήσαν: Εκτόπισμα 2.300 ή πλήρες 4.980 τόνων. Είχε μήκος 105,9 μέτρα, πλάτος 16,8 μέτρα και βύθισμα 3,79 μέτρα με φορτίο. Δύο παλινδρομικές μηχανές, ιπποδύναμης 5.500, ταχύτητα 13,5 κόμβων, αντοχή 8.000 ναυτικών μιλίων, οπλισμό: 10 πυροβόλα 20 χιλ. Τον Αύγουστο 1945 μετά τους δοκιμαστικούς πλόες του απέπλευσε από τον Tyne και αφού εξοπλίσθηκε με προμήθειες στον Clyde για μακρύ ταξείδι τον Σεπτέμβριο 1945, απεστάλη στην Άπω Ανατολή. Καθ’οδόν και αφού απέπλευσε από το Suez στις 9 Δεκεμβρίου 1945 (06:00) και διέβη τη διώρυγα, εισήλθε στον κόλπο του Suez με φορτίο Scammel μεταφορείς τανκς, όπου διεμβολίσθη σε ήρεμη θάλασα στις 00:28 της 10ης Δεκεμβρίου 1945 από το πλοίο SS “Poland Victory”, 120 μίλια νοτίως του Suez. Ο διεμβολισμός έγινε περίπου στη μεσότητα του πλοίου, στο οποίο προκλήθηκε οπή 13 μέτρων στο άνω κατάστρωμα και 9,8 μέτρων στην καρίνα, διαχωρίζοντας περίπου το σκάφος σε δύο τμήματα, τα οποία συνεκρατούντο περίπου από 3 μέτρα(!). Μία λέμβος του σκάφους κατεστράφη με τη σύγκρουση και οι υπόλοιπες δεν υπήκουσαν στη βαρύτητα για καθέλκυσή τους. Φυσικά, το πλήρωμα εγκατέλειψε το σκάφος και διεσώθη με ανεμόσκαλα από το “Poland Victory”, ενώ αυτό ήτο σφηνωμένο στο LST.Δυστυχώς, κατά τη σύγκρουση εφονεύθη ένας ναύτης. Το επόμενο πρωί, ενώ επέπλεε ακόμη το πλοίο, επιβιβάστηκε ένα στοιχειώδες πλήρωμα, ενώ κατέφθανε για παροχή βοήθειας το ναρκαλιευτικό HMS “Maenad” και τα βοηθητικά του Αγγλικού Ναυτικού “Prince Salvor” και “Salvage Duke”, τα οποία και το ρυμούλκυσαν αργά στο Port Taufiq το απόγευμα της 12ης Δεκεμβρίου. Εκεί έγιναν προσωρινές επισκευές σε πλωτή δεξαμενή. Οι επισκευές περιελάμβαναν την προσαρμογή μεγάλων δοκών στήριξης, εξωραϊσμό της οπής και επιμετάλλωση επάνω στο χάσμα. Παρά τα σημάδια του σημαντικού τραυματισμού του, το LST3002, ταξίδευσε αυτόνομα τον Ιούλιο 1946 στο Dockyard Creek της Βαλέτας στη Μάλτα, για συμπληρωματικές επισκευές, πάλι σε πλωτή δεξαμενή. Οι επισκευές περατώθηκαν τον Σεπτέμβριο 1946 και μέσω Γιβραλτάρ επέστρεψε στο Roseneath, απ’όπου είχε εξοπλισθεί τον Νοέμβριο 1946. Τον Απρίλιο 1947 επωλήθη (με δανεισμό) στο Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό. Παραλήφθηκε στην Αγγλία από τον Πλωτάρχη Διογ. Θεοδώρου, ΒΝ την 1η Μαΐου 1947 και κατέπλευσε στην Ελλάδα στις 2 Ιουνίου 1947, ως L104, ΒΠ «Αλιάκμων». Το συμβάν στο Suez αναβάθμισε τη φήμη των LST (Large Slow Target) στην ιστορία, ως ουσιαστικά αβύθιστων. Το shock της σύγκρουσης

απετράπη από τους μεταφορείς των τανκς, χωρίς τους οποίους το LST αυτό θα είχε κοπεί στα δύο. Αξιοσημείωτο είναι ότι τα δύο τμήματα του μερικώς κατεστραμμένου σκάφους ταξίδευσαν μαζί και αποδίδεται αυτό στον εξαιρετικό σχεδιασμό και κατασκευή, αλλά και στην ικανότητα με την οποία το έρμα ήταν τοποθετημένο στο πλοίο. Το αρματαγωγό «Αλιάκμων» χρησιμοποιήθηκε εντατικά για στρατιωτικές και κρατικές μεταφορές στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, αλλά και σε ασκήσεις.(Κ. Παΐζη-Παραδέλη, «Τα πλοία του Πολεμικού Ναυτικού», Εκδόσεις Αστραία, β΄ έκδοση, 2001).

Ο Κυβερνήτης, οι αξιωματικοί και το πλήρωμα

Φθάνοντας στο πλοίο διαπίστωσα ότι τους 2-3 αξιωματικούς που διέθετε ως παροπλισμένο, έναν Υποπλοίαρχο Π.Σ. και έναν Επίκουρο Σημαιοφόρο, θα πλαισίωνε ως Ύπαρχος ο γνωστός μου από την Κρήτη και καλός αξιωματικός Ανθυποπλοίαρχος Γρηγοράκης, ΒΝ, και ως Πρώτος Μηχανικός ο θαυμάσιος Υποπλοίαρχος Βαλμάς, ΒΝ. Το πλήρωμα συμπληρώθηκε με αποσπάσεις, καθώς και από το ΒΠ «Άρης» (ναυτικές φυλακές). Φήμες υπήρχαν τότε ότι ο Κυβερνήτης είχε τοποθετηθεί στον παροπλισμένο «Αλιάκμονα» με δυσμενή μετάθεση, λόγω του γάμου του με κόρη κεντροαριστερού πολιτικού. Το πλοίο είχε ρυμουλκηθεί από την Κρήτη στο Ναύσταθμο Σαλαμίνος και διαβεβαίωναν ότι ήταν αδύνατο να μετακινηθεί μόνο του, λόγω βλαβών των μηχανών. «Θα δέσουμε στο Μούλκι, όπου θα βοηθούμε στη χορήγηση καυσίμων σε άλλα πλοία». Όμως δεν πρόλαβα να επιστρέψω στην Αθήνα, ακόμη με τη βαλίτσα γεμάτη από την Κέρκυρα, και ένα τηλεφώνημα με ειδοποιούσε ότι την επαύριο 11:00, το πλοίο θα «αναχωρούσε» και να φέρω και τη χειμερινή στολή, που ως γνωστόν είθισται να φοριέται από τις 15 Οκτωβρίου. Πίστεψα ότι επρόκειτο για φάρσα, αλλά το επόμενο πρωί καλού-καλού φθάνω στο Ναύσταθμο, όπου το «Αλιάκμων» ήταν αρόδου, οι μηχανές αναμμένες, ενώ υπήρχαν πληροφορίες ότι θα μπορούσαν και να εκραγούν, συνεργεία με τα εργαλεία τους να επιβιβάζονται και το πλήρωμα να αγωνίζεται να διασώσει μια από τις λέμβους του πλοίου με τους επιβαίνοντές της, που είχε αρχίσει να πληρούται από νερά. Έξαλλος ο Κυβερνήτης έδιδε συνεχώς διαταγές, και τελικά αποπλεύσαμε με καθυστέρηση, με αποτέλεσμα να μην αποφευχθεί ποινή για την καθυστέρηση αυτή, ενώ παραπλέαμε τη Ναυτική Διοίκηση Νοτίου Αιγαίου.

Οι πρώτοι σταθμοί (Κάρυστος, Ναύπλιο)

Το πλοίο παρέπλεε τις ακτές του Σαρωνικού με ελάχιστη ταχύτητα, και με αποτέλεσμα να νυχτώσει πριν φθάσουμε το ακρωτήριο του Σουνίου. Σκοτείνιασε και τότε ο Κυβερνήτης ανακάλυψε ότι ο επί του πλοίουΕπίκουρος Σημαιοφόρος δεν είχε ενημερώσει τους χάρτες! Και πάλι εκτός εαυτού απειλούσε ότι θα τον υποβιβάσει σε ναύτη. Την αδράνεια αυτή την πλήρωσα εγώ, διότι στις δύο επιστασίες που είχα ως ιατρός στο πλοίο, την ΥΓ (Υγειονομική) και την ΦΑΨ (Φυσική Αγωγή και ΨυΠεριπλους 45

6 5

χαγωγία), και δοκιμαστής των γευμάτων του πληρώματος, μου προσετέθη και η υπευθυνότης του Γραφείου Κυβερνήτου (εικ. 5)! Ευτυχώς, ως βοήθεια στο σκοτάδι ήλθε το ΒΠ «Αετός», το οποίο μας συνόδευσε και φθάσαμε στην Κάρυστο. Όμως, δεν αποβιβαστήκαμε εκεί διότι ενωρίς το πρωί ήλθε διαταγή να κατευθυνθούμε στο Ναύπλιο. Τότε αντιληφθήκαμε ότι ευρισκόμασταν στην «Άσκηση Διασποράς», η οποία είχε επιβληθεί λόγω της κρίσης του Βερολίνου. Ήδη από την προηγούμενη ημέρα ο Κυβερνήτης μού είχε δηλώσει ότι: α) «μισεί θανάσιμα τους ιατρούς» (υπήρχε δικαιολογημένη αιτία -ιατρικό σφάλμα σε μέλος της οικογένειάς του), και β) είναι ανεπίτρεπτο να έχει κατσαρίδες το διαμέρισμά του. Έπρεπε να δράσω άμεσα εναντίον κατσαρίδων και απ’ότι αντελήφθην και κατά των αρουραίων, που είχαν αποικίσει το σκάφος. Τότε εμφανίζεται ο Δεύτερος Μηχανικός με συμπτώματα οξείας σκωληκοειδίτιδος. Ο Κυβερνήτης έξω φρενών, ούτε να το ακούσει.«Είναι «κοπανατζής». Προσποιείται, επειδή έχουμε πολλή δουλειά για να γίνει το πλοίο τέλειο, και θέλει να την αποφύγει». Η κατάσταση του Δεύτερου Μηχανικού επεδεινούτο. Μετά από πίεσή μου να υπογράψει στο βιβλίο του ιατρείου ότι έλαβε γνώση, ο Κυβερνήτης μού επανέλαβε για τον λόγο που ήθελε χειρουργό όταν με γνώρισε, και ότι σε Αμερικανικό υποβρύχιο στον Ειρηνικό, σκωληκοειδεκτομή έγινε από μη ιατρό! «Να κάνετε συμβούλιο με τον ιατρό του Στρατού στο Ναύπλιο» ήταν η επόμενη σκέψη του. Εντωμεταξύ παραπλέοντας την Σπετσοπούλα αχρηστεύεται το πηδάλιο του πλοίου και πλέουμε με χειροκίνητο πηδάλιο. Εντυπωσιακά μας προσπέρασε η «Κρεολή» του Στ. Νιάρχου! Ήδη τα συνεργεία που είχαμε επί του πλοίου είχαν βελτιώσει την ταχύτητα και φθάσαμε το βράδυ αισίως στο Ναύπλιο. Ήταν Σάββατο πρωί που βγήκα στην πόλη με ΑΒΑΚ2 και με ταξί κατευθύνθηκα στο Κέντρο Εκπαιδεύσεως Μηχανικού του Στρατού. Καθήκοντα εφημερεύοντος ιατρού έκανε Έφεδρος Ανθυποδοντίατρος, που ευτυχώς γνώριζα από το πανεπιστήμιο, γιατί δυστυχώς ο ιατρός είχε αποδράσει λόγω Σαββατοκύριακου στην Αθήνα και στο ΚΕΜ δεν υπήρχε ιατρός! Κατανάλωσα αρκετό χρόνο να πείσω τον οδοντίατρο να έρθει στο πλοίο, να ψηλαφήσει την κοιλιά του Δεύτερου Μηχανικού και να πει ότι έχει οξεία σκωληκοειδίτιδα και πρέπει να εισαχθεί επειγόντως σε νοσοκομείο. Τον διαβεβαίωσα ότι κανείς δεν θα καταλάβει ότι είναι οδοντίατρος, και όχι ιατρός, δεδομένου ότι και οι δύο έχουν το διακριτικό «φιδάκι» στο πέτο τους. Φθάνουμε στην προκυμαία, όπου μας περίμενε στην ΑΒΑΚ ο Σεβα­ σμιώτατος Μητροπολίτης Ναυπλίου, με το ερώτημα, αντί «καλημέρας», αν έχουμε στο πλοίο αμερικανικά τσιγάρα! Ο Δεύτερος Μηχανικός «εξε­τάσθηκε», στον «ιατρό» προσεφέρθη whiskey από τον Κυβερνήτη και σε μένα ισχυρή παρατήρηση «υπ’ευθύνη σου ιατρέ, γιατί δεν με είχες ενημερώσει ενωρίτερα»! Η κατάσταση του Δεύτερου Μηχανικούείχε επιδεινωθεί, ήδη είχε περιτοναϊκά ευρήματα, ο χειρουργός του Ναυπλίου δεν τον ανελάμβανε διότι δεν είχε αναισθησιολόγο, ασθενοφόρο ο Στρατός μας διέθετε μόνομέχρι την Κόρινθο, αλλά τελικά ο Δεύτερος Μηχανικός μας χειρουργήθηκε στο ΝΣΒΝ και όλα πήγαν καλά. Γυρίζοντας στο πλοίο προμηθεύθηκα το κατσαριδοκτόνο και το ποντικοφάρμακο. Το πρώτο έκανε αμέσως το θαύμα του στην καμπίνατου 2 ΑΒΑΚ: ΑποΒατική ΆΚατος.

46 Περιπλους

Εικ. 5. Το γεύμα έτοιμο για γευστική δοκιμασία από τον ιατρό. Εικ. 6. Το ΒΠ «Αλιάκμων» στην Επίδαυρο. Εικ. 7. Κατάβαση από το πλοίο σε ΑΒΑΚ.

7

Κυβερνήτη, το δεύτερο όμως εξόντωσε ποντικό μέσα σε αεραγωγό και μπορείτε να φαντασθείτε την παραχθείσα μυρωδιά σε όλο το πλοίο!

Επίδαυρος

Οι συνεχείς αυστηρές διαταγές του Κυβερνήτη, τελειώνοντας με τη φράση: «Το πλοίο θα γίνει τέλειο», είχαν αρχίσει να αποδίδουν, και ετοιμαζόμασταν για γενική επιθεώρηση του πλοίου. Τα συνεργεία επανέφεραν το ΒΠ «Αλιάκμων» στο αξιόπλοο. Το πλήρωμα, αν και ανομοιογενούς προελεύσεως, συνεργάζετο με συνέπεια, χωρίς προστριβές, πλήρως εγκλιματισμένο στις απαιτήσεις ενός πολεμικού πλοίου. Ήδη, είχαν αρχίσει να φαίνονται οι δεσμοί συνεργασίας μεταξύ των 100 και πλέον ατόμων, οι οποίοι στο ίδιο περιβάλλον είχαν αναπτύξει κοινούς στόχους. Το πλοίο, αγγλικής προελεύσεως, είχε άνετους και καθαρούς χώρους για το σαλόνι και την τραπεζαρία αξιωματικών, πολύ καλύτερους από εκείνους των πλοίων που ναυπηγήθηκαν στις ΗΠΑ. Ήμουν και προνομιούχος. Η καμπίνα μου ήταν άνετη με δύο κουκέτες, γραφείο και ερμάρια, και δίπλα στην τραπεζαρία των αξιωματικών. Το ταξίδι προσέφερε όσα μια άνετη κρουαζιέρα. Από το Ναύπλιο το «Αλιάκμων» έπλευσε στην Επίδαυρο, όπου προσαιγιαλώθηκε (εικ. 6). Μοναδικό συμβάν στις 2 ημέρες που έμεινε εκεί, ήταν διαταγή από το ΓΕΝ για αγώνα κολυμβήσεως 100 μέτρων(!), και αναφορά της χρονομέτρησης των κολυμβητών. Υπολογίσθηκε χονδροειδώς αυτή η απόσταση και τοποθετήθηκε μια ΑΒΑΚ στον τερματισμό. Αφού κολύμβησαν οι δεξιότοιχοι πρώτα και επηκολούθησαν οι αριστερότοιχοι, ήταν ευκαιρία διαπίστωσης ότι αρκετοί από το πλήρωμα αγνοούσαν να κολυμβούν! Ευτυχώς για τον ιατρό του πλοίου,τους έσωσαν τα σωσίβια που ήθελαν οπωσδήποτε να φορούν. Ο Κυβερνήτης και ο γράφων επισκεφθήκαμε την Παλαιά Επίδαυρο, γραφικό χωριό της Α΄ Εθνοσυνέλευσης (Δεκέμβριος 1821-Ιανουάριος 1822), όπου κάτω από τις περίεργες ματιές των κατοίκων για την παρουσία πολεμικού πλοίου στην έρημη ακτή ήπιαμε τα ουζάκια μας.

Αγία Μαρίνα Αίγινας

Επόμενο «λιμάνι» ήταν η Αγία Μαρίνα στην Αίγινα. Έρημο, ίσως και λόγω εποχής, αγκυροβολήσαμε αρόδου, εντυπωσιασμένοι από ένα θαλάσσιο κήτος, το οποίο μας ακολούθησε, ίσως δελεασμένο και τροφοδοτούμενο από απορρίμματα του σκάφους.

8

9

Εικ. 8. Πυροβολητές εν δράσει. Εικ. 9. Ο Κυβερνήτης ελέγχει την άσκηση πυροβολικού. Εικ. 10. Επιθεώρηση. Εικ. 11. Επιθεώρηση από τον Κυβερνήτη.

10

Σύρος

11

Πάρος

Οι σχέσεις μου με τον Κυβερνήτη ήσαν πλέον φιλικές. Το πλοίο ήταν σχεδόν «τέλειο», σύμφωνα με τις διαταγές του και έτοιμο να μετέχει σε ασκήσεις. Επόμενο λιμάνι ήταν η Πάρος. Πριν φθάσουμε στην Παροικιά, στείλαμε με σήμα τον καθιερωμένο επίσημο χαιρετισμό και με τον πρέποντα σεβασμό στον Μητροπολίτη Παροναξίας, ο οποίος είχε ιερουργήσει παλαιότερα στο Ναυτικό και απαιτούσε την εκδήλωση σεβασμού από κάθε πολεμικό σκάφος που παρέπλεε στην περιοχή του. Τότε, με την έγκριση του Κυβερνήτη πρότεινα την οργάνωση επισκέ­ ψεων στο πλοίο μαθητών από τα τοπικά σχολεία. Και το κυριώτερο, προτείναμε ένα διαγωνισμό εκθέσεως με τις εντυπώσεις των μαθητών. Σε τοπικό φωτογραφείο εκτυπώσαμε φωτογραφία του πλοίου και με την υπογραφή του Κυβερνήτου και τη σφραγίδα του πλοίου, βραβεύσαμε τις τρεις καλύτερες εκθέσεις. Η επίσκεψη στο πλοίο των μαθητών της Πάρου, με τις ανέμελες φωνές, την περιέργεια και τις εντυπώσεις από ένα πολεμικό, έστω και αρματαγωγό, μας γέμισε χαρά.

μένου να επιβεβαιωθεί το σύνθημά του, ότι «το πλοίο θα γίνει τέλειο». Η επιθεώρησις διήρκεσε δύο 24ωρα (εικ. 10, 11). Ξεκίνησε από τους ανώτερους χώρους του πλοίου και κατέληξε στο άνοιγμα χώρων στα αμπάρια, που κατά τα φαινόμενα δεν είχαν ποτέ ελεγχθεί! Εκεί ανακαλύ­φθησαν ακόμη και στολές-ζακέτες «υψηλού ψύχους», προφανώς με τις οποίες είχε επανεξοπλισθεί το πλοίο ως LST3002, με το ενδεχόμενο ταξιδιών σε αρκτικές περιοχές. Το παράδοξο ήταν ότι αυτές δεν είχαν αναφερθεί προηγουμένως σε πρωτόκολλα παραλαβής-παραδόσεως! Αφού οι διαταγές που είχαμε από το ΓΕΝ ήταν κυρίως η παρα­ κολούθηση σοβιετικών πλοίων που διέσχιζαν το Αιγαίο, τελικά, ήλθε η ευκαιρία να δοκιμάσουμε και λίγη… δράση. Μεταξύ Φολεγάνδρου και Φαλκονέρας συναντήσαμε και άλλα πολεμικά πλοία. Προς μεγάλη αγανάκτηση του Κυβερνήτη επιβιβάσθηκε στον «Αλιάκμονα» ένας Αμερικανός λοχίας, ως παρατηρητής. Ο δυστυχής αυτός υπαξιωματικός έφερε ως δώρο δύο φιάλες Brandy Metaxa 7 αστέρων. Τη μία φιάλη για τους αξιωματικούς του πλοίου και μία για εμένα προσωπικά, εφόσον και παρά τις αντιρρήσεις του Κυβερνήτη τού παραχώρησα την καμπίνα μου. Ο Κυβερνήτης επέμενε να τον κοιμίσουμε με τους υπαξιωματικούς. Έτσι κι αλλιώς η παρουσία μου στην άσκηση δεν μπορούσε παρά να είναι στη γέφυρα. Όταν κατά τις 6 π.μ. πήγα στην καμπίνα μου, το μισό brandy είχε «καταναλωθεί» και στις 8 π.μ. το μπουκάλι ήταν κενό. “I was very thirsty last night” ήταν η δικαιολογία του. Άσκηση δεν παρακολούθησε, αλλά φαντάζομαι ότι η έκθεσή του για τη συμμετοχή του ΒΠ «Αλιάκμων» να ήταν ενθουσιώδης! Στην άσκηση αυτή, σε μια θάλασσα με πολλά Beaufort, το ΒΠ «Αλιάκμων» έπρεπε να μεταφέρει «ταχυδρομείο» και άνθρωπο σεπαρα­ πλέον σκάφος. Όταν ο Κυβερνήτης πρότεινε τη μεταφορά μου ως του«ολιγώτερο χρήσιμου εκείνη τη στιγμή στο πλοίο», αρνήθηκα, ιδίως βλέποντας το φορτίο που μετεφέρετο εκείνη τη στιγμή να βυθίζεται περιοδικώς στα κύματα (εικ. 12).

Ασκήσεις

Σίφνος

Επόμενος σταθμός ήταν η Ερμούπολις. Ενωρίς, πρωινή άσκηση πυροβολικού βορείως της Άνδρου ή της Σύρου. Στον ορυμαγδό των Oerlikon, αιφνιδίως ακούγεται ο Ύπαρχος να φωνάζει «παύσατε πυρ», όταν μέσα στα κύματα εμφανίζονται δύο ψαρόβαρκες με τους ψαράδες αλαλάζοντας «βοήθεια» (εικ. 8, 9). Στη συνέχεια, ο καιρός, απ’ό,τι αντελήφθην, καθιστούσε δυσχερή την παραβολή για την είσοδο στο λιμάνι της Ερμούπολης. Τα καταφέραμε μεν, αλλά διαλύσαμε δύο-τρεις λέμβους και καΐκια, έως ότου μπορέσαμε να «δέσουμε». Πρόβλημα μεγάλο όμως στην Ερμούπολη υπήρξε η επικοινωνία με τον ασύρματο, λόγω του ότι δίπλα μας ήταν δεμένο το“Courier”, το σκάφος της Φωνής της Αμερικής. Σε όλο το εύρος των μεσαίων και βραχέων κυ­μάτων ακούετο συνεχώς βροντερή ανδρική φωνή στην αραβική γλώσσα. Η επικοινωνία του πλοίου με το ΓΕΝ ήταν εφικτή μόνον μέσω του ΟΤΕ.

Οι επισκευές επί του πλοίου είχαν πλέον περαιωθεί και όλοι ήσαν έτοιμοι για τη Γενική Επιθεώρηση του πλοίου από τον Κυβερνήτη, προκει-

Τα χαράματα της μεθεπομένης αφυπνισθήκαμε στον όρμο του Πλατέως Γιαλού της Σίφνου. Γοητευθήκαμε από τη μαγευτική διαδρομή, στον Περιπλους 47

12

ωραιότατο όρμο, όπου ελάχιστα κτίσματα υπήρχαν τότε. Πριν όμωςπρολάβουμε να κάνουμε προσαιγιάλωση, ήλθε η διαταγή να επιστρέψουμε στο Ναύσταθμο, προφανώς λόγω των επερχομένων εκλογών.

13

Εικ. 12. Σηματωροί εν δράσει. Εικ. 13. Η ξενάγηση στο αρχαίο θέατρο των Δελφών. Εικ. 14. Δελφοί. Διανομή του παστίτσιου.

Εκλογές

29 Οκτωβρίου 1961. Το πλοίο είχε «δέσει» στον Σκαραμαγκά και το πλήρωμα θα ψήφιζε με «καταστάσεις» στο Ναύσταθμο Σαλαμίνος. Πρωί-πρωί με ειδοποιεί ο Κυβερνήτης ότι θα πρέπει να μιλήσω στο πλήρωμα δίδοντας οδηγίες για το πώς ψηφίζουν και ιδιαίτερα να ψηφίσουν την Ένωση Κέντρου, όπου βασικό στέλεχος ήταν και ο πεθερός του. Φυσικά, γνωρίζοντας τις συνέπειες δεν ήθελα να αναμιχθώ. Το πλήρωμα συγκε­ντρώθηκε στο κατάστρωμα και αφού δεν εμφανιζόμουν, είχα κυριολεκτικά εξαφανισθεί, μίλησε ο Κυβερνήτης με τα εξής: «Την ΕΡΕ γνωρίσαμε και έκανε ό,τι μπορούσε να κάνει, τους κομμουνιστές τους γνωρίσαμε και πόσο κακό έχουν προκαλέσει στη χώρα. Τι μένει; Πηγαίνετε να ψηφίσετε όλοι με τα ψηφο­δέλτια της Ένωσης Κέντρου»! Τις επόμενες ημέρες, είχα μια «φαεινή» ιδέα: το δανεισμό από την USIS (United States Information Service) κινηματογραφικής μηχανής προβολής και αρκετών ταινιών 16mm για ενημέρωση και διασκέδαση του πληρώματος. Μετά την εκτόξευση του Sputnik το 1958, οι ταινίες για το διάστημα αποτελούσαν το πλέον εντυπωσιακό και κυριώτερο μέρος των επικαίρων ταινιών-documentaires, με τις οποίες εξοπλίσθηκε το πλοίο. Μεγάλη η επιτυχία για τις ώρες αναπαύσεως και ψυχαγωγίας του πληρώματος.

Ιτέα

Το επόμενο ταξίδι ήταν στην Ιτέα, για επίδειξη σημαίας, και στη συνέχειαστο Γαλαξείδι. Φθάσαμε βράδυ στην Ιτέα, η οποία ήταν κατάφωτη από τα κεντράκια της παραλίας. Στις 9 μ.μ. με το πρόσταγμα «πόντισον», άναψαν εντυπωσιακά τα φώτα του πλοίου σε όλο το μήκος, αλλά δεν φάνηκαν να συγκινούνται οι κάτοικοι της Ιτέας, συνηθισμένοι από τα έμφορτα βωξίτη πλοία που αγκυροβολούσαν συνεχώς εκεί. Το πρωί «δέσαμε» στην προβλήτα και επιτρέψαμε στο κοινό να επισκεφθεί το πλοίο. Όταν ανακάλυψαν ότι πίσω από τον καταπέλτη είχαμε απλωμένη οθόνη που προβάλλαμε τις διαστημικές ταινίες της USIS, οι κάτοικοι άρχισαν να επισκέπτονται το πλοίο πολυπληθείς για να δουν και κινηματογράφο! Οι ιδιοκτήτες των δύο τοπικών κινηματογράφων θορυβήθηκαν και πρότειναν στον Κυβερνήτη δωρεάν είσοδο των μελών του πληρώματος στα τοπικά σινεμά, με τον όρο να μην προβάλουμε στο πλοίο ταινίες στους κατοίκους της Ιτέας. Αξιέπαινος ο Κυβερνήτης ανέλαβε πρωτοβουλία συνεννοήσεως με το ΚΤΕΛ να διαθέσει λεωφορείο για 2 ημέρες προκειμένου να επισκεφθεί το πλήρωμα εναλλάξ τον αρχαιολογικό χώρο των Δελφών. Την πρώτη ημέρα ανέλαβα καθήκοντα ξεναγού στους Δελφούς. Πρέπει να σημειωθεί ότι ύστερα από δύο μήνες χωρίς εξόδους, το πλήρωμα ήταν κατενθου­ σιασμένο από την πρωτοβουλία αυτή του Κυβερνήτη (εικ. 13, 14). Την επόμενη ημέρα είχαμε προσκαλέσει σε δεξίωση (6-8 μ.μ.) επί του πλοίου τους τοπικούς παράγοντες, τον Νομάρχη Φωκίδος, τους Δημάρχους Άμφισσας-Ιτέας, τον Μητροπολίτη, τον Διοικητή Χωροφυλακής, και άλλους, μεταξύ των οποίων συζύγους και φίλους. Από το πρωί, αφού έστειλα τη στολή μου στο καθαριστήριο για ένα λεκέ, ασχολήθηκα με την παραγωγή μεζέδων, «καναπεδάκια», κεφτεδάκια κλπ. Επειδή κάθε τόσο οι ναύτες που περνούσαν από την κουζίνα 48 Περιπλους

14

«τσιμπολογούσαν», εναπόθετα ό,τι παρασκευάζαμε επάνω στους αεραγωγούς με αποτέλεσμα να ξεραθούν όλα τα εδέσματα που προορίζοντο για τη δεξίωση. Όταν κατά τις 5:30 μ.μ. πήγα στην καμπίνα μου να ετοιμασθώ, ανεκάλυψα ότι η στολή μου ήταν κρεμασμένη σε μια κρεμάστρα με έναν μεγαλοπρεπή λεκέ. Ο ναύτης θαλαμηπόλος δεν ευδόκησε να μου πει ότι το καθαριστήριο δεν ανελάμβανε τον καθαρισμό αυθημερόν. Εν τω μεταξύ είχαν αρχίσει να καταφθάνουν οι προσκεκλημένοι. Αρκετοί γνωστοί μου με αναζητούσαν. Τελικώς με έπεισε ο Ύπαρχος να εμφανισθώ με τον λεκέ στο πέτο. Μπορείτε να φαντασθείτε τη ντροπή μου. Οποία έκπληξη όμως, στο σαλόνι του πλοίου υπήρχε πλήρης διαχω­ρισμός ανδρών αριστερά, γυναικών δεξιά, με μόνη παρέα των κυριών από τον νέο Πρώτο Μηχανικό μας. Μπορεί τα μεζεδάκια μου να ήσαν σκληρά, μπορεί η εμφάνισή μου με το λεκέ να ήταν απογοητευτική, αλλά πιστεύω ότι η ευκαιρία που δώσαμε στην τοπική κοινωνία για δεξίωση σε πολεμικό πλοίο να εξετιμήθη ιδιαιτέρως. Φαντάζομαι ότι δεν υπήρξε κάτι ανάλογο προηγουμένως. Το ίδιο βράδυ ήλθε ομάδα ναυτών να παρακαλέσει να γίνει ποδο­ σφαιρικός αγώνας με τον Αστέρα Ιτέας. Ό,τι και αν σκέφθηκα για να τους αποτρέψω δεν επετύγχανε. Αθλητικές φανέλες είχε το πλοίο, τις είχαν ανακαλύψει στο αμπάρι, ποδοσφαιρικά παπούτσια θα διέθετε ο Αστέρας. Τι να κάνω; Ζητήσαμε την έγκριση του Κυβερνήτη, ο οποίος τελικά επείσθη με τον όρο ότι θα νικήσουμε, διότι ο ίδιος εφοβείτο ότι την επομένη του αγώνα οι αθλητικές εφημερίδες θα έγραφαν ότι οΑστέρας Ιτέας ενίκησε το Πολεμικό Ναυτικό. Φυσικά, ο Κυβερνήτης είχε τις αμφιβολίες του: «Οι ναύτες μας δεν έχουν κλωτσήσει μπάλα μήνες τώρα»! Κατασκευάσαμε όμως ένα θυρεό με το όνομα του πλοίου στο μηχανουργείο,προσθέσαμε και «στον Αστέρα», και το απόγευμα σύσσωμοι μετακινηθήκαμε με ΑΒΑΚ στο γήπεδο του Αστέρα, που ευρίσκεται έξω από την Ιτέα. Ανήσυχος για την έκβαση ο Κυβερνήτης μίλησε αυστηρά στον διαιτητή. Τραγικό το αποτέλεσμα για εμάς. Εξαφανίσθηκα από το πρώτο ημίχρονο!

The oceans may be vast, but we’re always close. 24/7 service provided from 28 offices, located in major shipping and financial centers around the world.

Choose to fly the world’s local flag.

International Registries, Inc. in affiliation with the Marshall Islands Maritime & Corporate Administrators

blog.register-iri.com www.register-iri.com piraeus@register-iri.com

A WORLD OF SERVICE

ΒΠ «Γρηγορόπουλος»

Τις δύο τελευταίες ημέρες μας στην Ιτέα, αποκτήσαμε παρέα, το οχηματαγωγό ΒΠ «Γρηγορόπουλος». Μετά σύντομη επίσκεψη του Γαλα­ξειδίου ξεκινήσαμε για την επιστροφή μας στο Ναύσταθμο. Με έντονη ανησυχία του Κυβερνήτη έγινε η διάβαση του Ισθμού της Κορίνθου, ενώ μας ακολουθούσε το ΒΠ «Γρηγορόπουλος». Τότε ήλθε διαταγή για αποβατική άσκηση στην παραλία των Μεγάρων ενωρίς το πρωί. Παράλληλα τα δύο πλοία πόντισαν τις άγκυρές τους και ολοταχώς προσαιγιαλώθησαν. Με τους καταπέλτες ανοικτούς έληξε η άσκηση και οι Κυβερνήτες αποβιβάσθηκαν στην παραλία, αναμένοντας διαταγή πλεύσεως στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας. Αιφνιδίως, ενώ ήμουν μόνος και έγραφα, μπαίνει στην τραπεζαρία των αξιωματικών σε έξαλλη κατάσταση ένας ναύτης κραυγάζων: «Κύριε Σημαιοφόρε, το πλοίο έφυγε»! Ανεβαίνονταςστη Γέφυρα, διαπιστώνω ότι το ΒΠ «Αλιάκμων» ξεκόλλησε με τον καταπέλτη ανοικτό, προωθούμενο από τον ελαφρύ κυματισμό. Πλησίαζε δε επικινδύνως το ΒΠ «Γρηγο­ ρόπουλος». Απεγνωσμένα σήματα με τον οπτικό τηλέγραφο από το ΒΠ «Γρηγορόπουλος» δεν εύρισκαν ανταπόκριση γιατί οι σηματωροί μας είχαν αποχωρήσει από τη θέση τους για πρωινό, με τη λήξη της άσκησης. Λίγα μέτρα μας χώριζαν από τη σύγκρουση και απ’ ό,τι μου είπε ο Ύπαρχος του ΒΠ «Γρηγορόπουλος» αργότερα, ήταν έτοιμος να διατάξει την εκκένωση του πλοίου. Και ενώ στη Γέφυρα του πλοίου μας δεν ήταν κανείς, ευτυχώς το προσωπικό της μηχανής ανταποκρίθηκε στο κάλεσμά μου: «Μηχανές!», με ένα: «Διατάξτε!». Η ενστικτώδης αντί­δρασή μου ήταν: «Ανάποδα ολοταχώς και οι δύο»! Με ένα βουητό, το πλοίο ανέκοψε τη βραδεία πορεία του και κινήθηκε προς τα πίσω. Ευτυχώς, είχε προστρέξει ο Ύπαρχος και το υπόλοιπο προσωπικό της Γέφυρας, ενώ με ασφάλεια απομακρυνθήκαμε από τον αιγιαλό και το ΒΠ «Γρηγορόπουλος». Επηκολούθησε η «έκφρασις ευαρεσκείας» (εικ. 15), αλλά δυστυχώς και ευμενής μετάθεσή μου στο ΝΣΒΝ και αντικατάστασή μου από μόνιμο ανθυποπλοίαρχο ιατρό, δεδομένου ότι το ΒΠ «Αλιάκμων» θα συνόδευε το αρματαγωγό ΒΠ «Στρυμών» για παράδοση στους Βρεταννούς στη Μάλτα. ***** Έχουν περάσει 57 χρόνια από το 1961, που «τύχη αγαθή» μου χάρισε τρεις και πλέον μήνες συμμετοχής στην καθημερινή ζωή, στην οργάνωση και το κυριώτερο στην επαφή με συνομηλίκους, που μας συνέδεε η αγάπη προς τη θάλασσα! Σημαντικός παράγων κυρίως της οργάνωσης επάνω σε ένα πλοίο, που είχε παλαιότερα κοπεί στα δύο, που είχε παροπλισθεί και, τελικά, είχε στελεχωθεί από ανομοιογενούς προε­λεύσεως άτομα, ήταν ο αείμνηστης Κυβερνήτης Θεόφραστος Ν. Πιμπλής, ΒΝ. Οι διοικητικές ικανότητές του και μια αυστηρότητα, που δεν έκρυβε όμως τη διάθεσή του να συμβάλλει στη συνεργασία, στην εκπαίδευση, ακόμη και στην ψυχαγωγία του πληρώματος, επέτυχαν, κατά την ταπεινή μου γνώμη, να κάμει το πλοίο «τέλειο». Στους 3 μήνες δεν υπήρξαν καυγάδεςφιλονικίες, φαινόμενο τόσο συχνό σε εμάς τους Έλληνες. Έχουν περάσει πολλά χρόνια και η σύνδεσμος με τους άνδρες του ΒΠ «Αλιάκμων» διατηρεί στη μνήμη μου ζωντανά και ζωηρά χαραγμένο ένα εξαιρετικό ταξίδι ανά το Αιγαίο, με φουρτούνα ή ηρεμία. Ως ο ιατρός του ΒΠ «Αλιάκμων» αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω τον αείμνηστο Κυβερνήτη μας, τους εξαιρετικούς αξιωματικούς και υπαξιω­ματικούς, και ιδιαίτερα τους αφοσιωμένους, αλλά πλήρεις ναυτικών ικανοτήτων, ναύτες μας. Αξίζει να αναφέρω ότι όταν ένα άλλο σκάφος έμπλεξε την άγκυρά του με τη δική μας, βούτηξε χωρίς εντολή και δίχως δεύτερη σκέψη ένας από τους ναύτες «αρμενιστές» μας και κατάφερε να την ξεμπλέξει! Ενθυμούμαι την αγωνία του Κυβερνήτη, όταν κάθε φορά πλέαμε αργά στον δίαυλο Περάματος-Σαλαμίνος. Οι βαρκάρηδες, αγνοώντας την αργή διέλευση του πλοίου, έσπευδαν να διασταυρώνονται με αυτό, εισπράττοντας βέβαια το ναυτικό υβρεολόγιο του Κυβερνήτη. Πλην της περιπτώσεως της οξείας σκωληκοειδίτιδος του Δευτέρου Μηχανικού μας, δεν θα το πιστέψετε, αλλά δεν χρειάσθηκε να προσφέρω ιατρικές υπηρεσίες στο διάστημα που ήμουν ιατρός του ΒΠ «Αλιάκμων». Ούτε καν επει­σόδια ναυτίας δεν αντιμετώπισα, πλην επί του ναύτη-θαλαμηπόλου, που έπρεπε να στέκεται πίσω μας στη γέφυρα. Ήταν ο μόνος που ζαλιζόταν! Η τελευταία επικοινωνία μου με το ΒΠ «Αλιάκμων» ήταν ένα ευχετήριο Ναυτικό Σήμα που έλαβα στο ΝΣΒΝ τα Χριστούγεννα του 1961 (εικ. 16). Η έκφραση ευαρεσκείας και το Σήμα είναι τα στοιχεία που μου υπενθυμίζουν την υπέροχη περίοδο του 1961, που έζησα στο ταπεινό αρματαγωγό με τον εξαιρετικό Κυβερνήτη και το θαυμάσιο πλήρωμα. Εγκώμια για την ελληνική ναυτοσύνη υφίστανται ακόμη και από Αμερικανούς στις αρχές του 19ου αιώνος. Είμαστε λαός της θάλασσας και το Ελληνικό Ναυτικό το έχει πολλαπλώς αποδείξει. Και είμαι υπερήφανος που συνεισέφερα και εγώ ελάχιστα με τον τρόπο μου ως Έφεδρος Ση­μαιοφόρος Ιατρός στο ΒΝ από 5 Οκτωβρίου 1960 μέχρι 26 Φεβρουαρίου 1963.

50 Περιπλους

15 Εικ. 15. Η Έκφρασις Ευαρεσκείας. Εικ. 16. Ευχετήριο Ναυτικό Σήμα για τα Χριστούγεννα του 1961.

16

Ευχαριστήριο

Ο συγγραφέας ευχαριστεί θερμά την κυρία Τζούλια Θ. Πιμπλή για την παραχώρηση της φωτογραφίας του συζύγου της και στοιχείων του βιογραφικού του.

Η θαλαμηγός ΚΥΜΑ.

(Giorgio Spazzapan).

Το πολύπαθο επίτακτο Κ Υ Μ Α Τ

1920 στους Κυριάκο Καλλία και Λεόντιο α επίτακτα σκάφη συνήθως πετου Άρη Μπιλάλη, Ιστορικού ερευνητή Τεργιάζο που είχαν συστήσει την Πατριριορίζονται σε δευτερεύουσας ωτική Ατμοπλοΐα. Το σκάφος ύψωσε την σημασίας αποστολές ή σε βοηθηελληνική σημαία εγγραφόμενο στο νηολόγιο Κωνσταντινούπολης με τικές χρήσεις με αποτέλεσμα συχνά να μην αποτυπώνεται η αύξοντα αριθμό 152 ως ΖΑΡΗ. Το 1923 μεταφέρθηκε στο Νηολόγιο δράση τους. Όμως το επίτακτο ΚΥΜΑ είχε μια πλούσια ιστορία καθώς Πειραιώς (α/α 500) χαρακτηριζόμενο αρχικά ως ρυμουλκό 223 κόσυμμετείχε σε δυο παγκοσμίους πολέμους, και είχε την «διάκριση» να ρων και από το επόμενο έτος ως φορτηγό πλοίο. Στο τέλος του 1924 υπηρετήσει υπό τέσσερις διαφορετικές σημαίες. πουλήθηκε στον Θηραίο ναυτικό Εμμανουήλ Α. Καραβία και μετονοΤο σκάφος είχε ναυπηγηθεί το 1904 στα ναυπηγεία JohnDuthie μάστηκε σε ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ ταξιδεύοντας στην ακτοπλοΐα μεταφέροντας στοAberdeen της Σκωτίας ως αλιευτικό ατμόπλοιο με το όνομα MARS εμπορεύματα και επιβάτες για την «Ατμοπλοΐα Χρύσανθος». Στα μέσα για λογαριασμός μιας εταιρείας με έδρα στη La Rochelleτης Γαλλίας. του 1925 η ιδιοκτησία του πέρασε στον Πλοίαρχο Mιχ. Λάμπρου από Είχε ολική χωρητικότητα 273 κόρων και διαστάσεις 42,6x 6,6 μέτρα, το Κρανίδι και στον Μιχ. Χασπάρη οπότε το ατμόπλοιο μετονομάστηκε ενώ η καύσιμη ύλη της ατμομηχανής του ήταν το κάρβουνο. Το 1915 σε ΚΡΑΝΙΔΙΟΝ. Δυο χρόνια αργότερα αγοράστηκε από τον εφοπλιπουλήθηκε σε Ισπανούς και μετονομάστηκε σε NEREMAITEA, που στή Διονύσιο Κολαΐτη και ως ΆΓ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ μετανηολογήθηκε στην σημαίνει «Σε αγαπώ» στα βασκικά. Δύο χρόνια αργότερα πέρασε στον ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Ζάκυνθο, όπου έλαβε τον α/α 3 του εκεί H. Burns, που είχε συστήσει τη Zaree Steam Fishing Co με έδρα στο νηολογίου. Δρομολογήθηκε μεταξύ Πάτρας-Κυλλήνης και Ζακύνθου Grimsby της Αγγλίας και μετονομάστηκε σε ZAREE. μεταφέροντας επιβάτες και εμπορεύματα. Το 1917 η Βρετανία εξακολουθούσε να υποφέρει από τη μάστιγα των Το 1933 το σκάφος αποκτήθηκε από τον Μαρή Εμπειρίκο και μεταγερμανικών υποβρυχίων. Οι απώλειες που προκαλούσαν στις νηοποτράπηκε σε θαλαμηγό με ολική χωρητικότητα 219 κόρων και μετονομπές ιδιαίτερα στις περιοχές γύρω από τις ακτές της Ιρλανδίας, ήταν μάστηκε σε ΚΥΜΑ. Η εφοπλιστική οικογένεια της Άνδρου διέθετε μια τεράστιες. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί η ανάγκη για ναυαγιαισειρά από μικρές θαλαμηγούς όπως οι ΕΣΠΕΡΟΣ, ΑΦΡΟΣ και ΚΥΜΑ. ρεσίες και διασώσεις ναυαγών, συστήθηκε η Υπηρεσία Ρυμουλκών Το Νοέμβριο του 1937 το ΚΥΜΑ μετανηολογήθηκε στον Πειραιά (α/α Διασώσεως (Rescue Tug Service). Επίσης οργανώθηκε μια προκεχω909) και το επόμενο έτος περιήλθε στην ιδιοκτησία του Περικλή ρημένη βάση στο St. Mary’s των νήσων Scilly (πιθανότατα οι ΚασσιΕμπειρίκου, υιού του Μαρή. Στις 29 Οκτωβρίου 1940 το πλοίο επιτάτερίδες νήσοι των αρχαίων Ελλήνων). Καθώς τα υπάρχοντα σκάφη χθηκε και χρησιμοποιήθηκε από το Πολεμικό Ναυτικό στον Πατραϊκό δεν επαρκούσαν για να καλύψουν τις ανάγκες, το βρετανικό Πολεμικό Κόλπο ενώ του εφαρμόστηκε χρωματισμός παραλλαγής. Ναυτικό αγόρασε το ZAREE και το μετέτρεψε σε ρυμουλκό - ναυαγοΣτις 23 Απριλίου 1941 δέχτηκε επίθεση από γερμανικά αεροσκάφη σωστικό. Όπως και τα υπόλοιπα μικρά ρυμουλκά που υπηρετούσαν την οποία περιγράφει ο Αντιναύαρχος Λ.Σ. Χρ. Ντούνης «Το πλοίο στα Scilly, έτσι και το ZAREE δεν ήταν ιδανικό για ναυαγιαιρεσίες που είχε αποπλεύσει από το Μεσολόγγι για την Πάτρα για ανθράκευαπαιτούσαν να διανύσουν εκατοντάδες μίλια στον Ατλαντικό σε αναση και νερό. ‘Όμως περί ώρα 15.45 δέχτηκε επίθεση 7 γερμανικών ζήτηση των πληγέντων σκαφών. Παρότι είχε εξαιρετική πλεύση και αεροπλάνων τα οποία έριξαν περί τις 30 βόμβες, αλλά ο Πλοίαρχος μεγάλη ακτίνα δράσης, το ZAREE δεν είχε την απαιτούμενη ιπποδύναΠαναγιώτης Κουσουνάδης κατάφερε πλέοντας ελίγδην να αποφύγει μη. Έτσι στα μέσα του 1918 μετατράπηκε σε σκάφος υποστήριξης του τις βόμβες που έπεφταν σε μικρή από το σκάφος απόσταση. Το πλήστολίσκου λειτουργώντας ως ενδιάμεσος ραδιοσταθμός μεταξύ της ρωμα από τον τρόμο του έπαθε νευρική κρίση και αμέσως μετά τον βάσης και των ρυμουλκών που βρίσκονταν εν πλω, ενώ του τοποκατάπλου στην Πάτρα, όλοι τους εγκατέλειψαν το πλοίο. Την επομένη θετήθηκε και εξοπλισμός ναυαγιαιρεσιών (αντλίες, κτλ). Στη διάρκεια ημέρα μετά τον ανεφοδιασμό το σκάφος διατάχθηκε να πλεύσει πάλι του πολέμου το ZAREE συμμετείχε σε σειρά ναυαγιαιρεσιών που κατά στο Μεσολόγγι προκειμένου να βοηθήσει στην αποκόλληση του επίτα ισχύοντα έθιμα της εποχής απέδωσαν υψηλές χρηματικές προσότακτου ΒΕΛΟΣ που είχε προσαράξει, αλλά λόγω των δονήσεων που δους στο πλήρωμα του. είχαν προκληθεί από τις βόμβες, το σκάφος παρουσίασε διαρροή, Το τέλος του πολέμου οδήγησε το βρετανικό Ναυαρχείο στην εκποίενώ οι σωσίβιες βάρκες είχαν τρυπηθεί από τους πολυβολισμούς. Γι’ ηση των πλεοναζόντων σκαφών, οπότε και το ZAREE πουλήθηκε το

52 Περιπλους

1

01. Το ΚΥΜΑ (δεξιά) προσαραγμένο στην Πάτρα το 1941 δίπλα στο πλωτό νοσοκομείο ΕΛΛΗΝΙΣ.

(Reinhard Kramer). 02. Το ΚΥΜΑ στην Πάτρα μετά την ανέλκυση του. (Marco Ghighlino). 03. Από τις εφημερίδες της εποχής.

2

αυτόν το λόγο ο απόπλους αναβλήθηκε και το σκάφος που είχε ήδη παρουσιάσει πλευρική κλίση, ρυμουλκήθηκε στα αβαθή του λιμένα και προσαράχτηκε στη θέση που ήταν προσαραγμένο το πλωτό νοσοκομείο ΕΛΛΗΝΙΣ.» Μετά την ολοκλήρωση της κατάληψης της χώρας, το ΚΥΜΑ αποκολλήθηκε από τους Ιταλούς και για ένα διάστημα παρέμεινε δεμένο στην Πάτρα υπό τον έλεγχο της εκεί ιταλικής Ναυτικής Διοίκησης. Κατόπιν μεταφέρθηκε στο Πέραμα όπου παρέμεινε ενώ οι Ιταλοί εξέταζαν τις δυνατότητες επισκευής του. Τελικά εντάχθηκε στο στόλο τους το 1943 ως ρυμουλκό με το όνομα POSSENTE χωρίς ωστόσο να έχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες αποκατάστασής του. Όταν έλαβε χώρα η ιταλική συνθηκολόγηση το Σεπτέμβρη του 1943, το πλοίο που ακόμη παρέμενε στο Πέραμα πέρασε σε γερμανικό έλεγχο. Στις 11 Ιανουαρίου 1944 πραγματοποιήθηκαν τρεις Συμμαχικοί βομβαρδισμοί εναντίον του Πειραιά. Τα συμμαχικά βομβαρδιστικά πραγματοποίησαν εκτεταμένες ρίψεις βομβών με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους εκατοντάδες άμαχοι, να τραυματιστούν χιλιάδες, να καταστραφούν οικίες και υποδομές καθώς και να πληγούν πολλοί στρατιωτικοί στόχοι. Από τις βόμβες επλήγησαν πολλά πλοία μεταξύ των οποίων και δέκα που ανήκαν στη δύναμη της γερμανικής Ακτοφυλακής Πειραιά. Συγκεκριμένα βυθίστηκαν τα GA.07 (πρώηνKAREN1), GA.08 και GA.09 (πρώην ελληνικές τορπιλάκατοι Τ.1 και Τ.2 αντίστοιχα),GA.54 (πρώην αλιευτικό ΓΛΑΡΟΣ ιδιοκτησίας Γεωργίου Μιλτ. Εμπειρίκου), GA.58 (πρώην ρυμουλκό ΜΟΥΔΡΟΣ), GA.68 (πρώην πετρελαιοκίνητο ΜΑΡΙΑ ΤΟΜΠΟΥΛΟΥ;),GA.70 (πρώην γαλλικό βοηθητικό PETREL 1), GA.74,GA.75 και GA.80 (πρώην ιταλικό ναρκαλιευτικό RD.9). Επίσης κατά τον ίδιο βομβαρδισμό επλή�γη το ΚΥΜΑ με αποτέλεσμα να βυθιστεί στην Ακτή Τζελέπη όπου βρισκόταν. Το γεγονός ότι το πλοίο βυθίστηκε σε μια περιοχή που ελλιμενίζονταν πολεμικά πλοία οδηγεί στο συμπέρασμα ότι μετά την κατάληψή τους από τους Γερμανούς, είχε ενταχθεί στη δύναμη του Ναυτικού τους και πιο συγκεκριμένα της Ακτοφυλακής Πειραιά. Πιθανώς να ταυτίζεται με μια από τις ακτοφυλακίδες GA.74 ή GA.75 που βυθίστηκαν τότε, 1 Πιθανώς πρόκειται για τη βρετανική θαλαμηγό KAREN, ναυπήγησης 1923, η οποία μετασκευάστηκε το 1940 στο Πέραμα σε φορτηγίδα νηολογούμενη το 1943 ως ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Μ.

αλλά των οποίων δεν είναι γνωστό το ιστορικό τους. Το ναυάγιο του ΚΥΜΑ αγοράστηκε το Φεβρουάριο του 1946 από τον βιομήχανο Φίλιππο Καλτσουνίδη, αντί 6,5 εκατομμυρίων δραχμών. Αν και τον Μάιο του ίδιου έτους το σκάφος διεγράφη από τα νηολόγια ως απολεσθέν κατά τον πόλεμο, τον Ιανουάριο του 1947 ανακλήθηκε η διαγραφή καθώς είχε πλέον ανελκυστεί. Το σκάφος επισκευάστηκε μετατρεπόμενο στο φορτηγό πλοίο ΑΝΔΡΟΜΑΧΗ. Η ατμομηχανή αντικαταστάθηκε από μια πετρελαιομηχανή MannheimBenz 500 ίππων που επέτρεπε στο μονέλικο σκάφος να κινηθεί με ταχύτητα μέχρι 10 κόμβους. Κατά την ανακαταμέτρηση που διενεργήθηκε από τις Λιμενικές Αρχές, βρέθηκε να έχει ολική χωρητικότητα 219κόρων, καθαρή 138, ενώ οι διαστάσεις του δεν είχαν μεταβληθεί. Στις 20 Σεπτεμβρίου 1952, περί τις 12 μ.μ., το ΑΝΔΡΟΜΑΧΗ αναχώρησε από τον Πειραιά για να εκτελέσει ένα δρομολόγιο προς Καβάλα-Πόρτο Λάγο-Αλεξανδρούπολη μεταφέροντας 350 τόνους τσιμέντο, ρύζι και άλλα εμπορεύματα καθώς και πέντε επιβάτες. Την επομένη και περί τις 22.00’,το μότορσιπ έπλεε 7 μίλια βορειοδυτικά του Ακρ.Μούρτζεφλο της Λήμνου όταν συνάντησε σφοδρή θαλασσοταραχή με αποτέλεσμα τα κύματα να κατακλύσουν το κατάστρωμα, ενώ ύδατα εισήλθαν στο κύτος και το μηχανοστάσιο με αποτέλεσμα το πλοίο να μείνει ακυβέρνητο και να πάρει κλίση προς τα δεξιά. Προτού το πλήρωμα προλάβει να αντιδράσει και εντός τριών λεπτών το ΑΝΔΡΟΜΑΧΗ βυθίστηκε. Δέκα από τους επιβαίνοντες, συμπεριλαμβανομένου του Πλοιάρχου Παν. Κωλέτση, έχασαν τη ζωή τους ενώ εννέα διασώθηκαν το επόμενο πρωί από μια ανεμότρατα, αφού κατάφεραν να κρατηθούν στην επιφάνεια πάνω σε επιπλέοντα βαρέλια λαδιού και σε άλλα συντρίμμια του ναυαγίου.

3

Ενδεικτικές πηγές: Μελισσηνός, Ιωάννης: Το Ναυτικό στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο - Η συνολική προσφορά της Ελληνικής Εμπορικής Ναυτιλίας (Ιστιοφόρου και Ατμοπλόου) 1940-1945, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1995 // Ντούνης Χρήστος, Τα ναυάγια των ελληνικών θαλασσών, 1951-2000, Finatec, Αθήνα, 2000 // Dear Ian, TheTattie Lads, Conway, London, 2016 // Έρευνα Marco Ghighlino σε Ιστορικά Αρχεία Ιταλού Ναυτικού // Νηολόγιο Πειραιώς // Lloyd’s Register.

Περιπλους 53

Άγνωστα ετυμολογικά & ιστορικά στοιχεία

Τοπωνύμια: Ο Πειραιάς, οι δήμοι και οι συνοικίες του Η Δραπετσώνα, το Κερατσίνι, τα Ταμπούρια και η Καστέλλα Μια σύντομη ιστορία του Πειραιά Άλλες συνοικίες του μεγαλύτερου ελληνικού λιμανιού Του Μιχάλη Στούκα

Μ

ε τα τοπωνύμια της ευρύτερης περιοχής του Πειραιά θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο, ολοκληρώνοντας, σε μεγάλο βαθμό τις ετυμολογίες των Δήμων και των συνοικιών της Αττικής. Υπάρχουν βέβαια κάποιες ελλείψεις. Σε μελλοντικό μας άρθρο θα προσπαθήσουμε να καλύψουμε και αυτό το κενό. Ο Άγιος Βασίλειος, είναι συνοικία του Πειραιά μεταξύ Καλλίπολης και Φρεαττύδας. Η συνοικία πήρε το όνομά της από την ομώνυμη εκκλησία που βρίσκεται εκεί. Ο Άγιος Νείλος, είναι περιοχή του Πειραιά στο Χατζηκυριάκειο, όπου βρίσκεται η βυζαντινού ρυθμού εκκλησία του Αγίου Νείλου που χτίστηκε το 1931. Αρχικά, ήταν μια μικρή εκκλησία, στη μνήμη του αγίου από την Κυνουρία που γιορτάζε-

54 Περιπλους

ται στις 12 Νοεμβρίου. Τα παλιά χρόνια σύχναζαν εκεί επικίνδυνοι και ύποπτοι τύποι. Η Αγία Σοφία, πήρε το όνομά της από τον ομώνυμο ναό που βρίσκεται στην περιοχή. Η Αμφιάλη, είναι παλιός προσφυγικός συνοικισμός. Το όνομα Αμφιάλη είχε στην αρχαιότητα και το ακρωτήριο του Αιγάλεω απέναντι από την Σαλαμίνα, το σημερινό δηλαδή Πέραμα. Βάλτος, ονομαζόταν η έκταση που επιχωματώθηκε στα χρόνια του Όθωνα και βρισκόταν κοντά στο αρχαίο λιμάνι των Αλών. Ήταν γνωστή η περιοχή και με τα ονόματα Έλος ή Αλίπεδο. Βούρλα ή Βουρλιές, ονομαζόταν στο παρελθόν περιοχή του Πειραιά κοντά στον Άγιο Διονύσιο και που μέχρι τη διαμόρφωση του λιμανιού των Αλών, ήταν βαλτώδης. Βρυώνη, ονομάζεται μια συνοικία του Πει-

ραιά, πάνω από την ακτή Μιαούλη στο σημείο του Εκθεσιακού κέντρο του ΟΛΠ στο κεντρικό λιμάνι. Η ονομασία οφείλεται στο πρώτο κτίριο της περιοχής, που ήταν ιδιόρρυθμο και κατέληγε σε γοτθικού ρυθμού τρούλο με μεγάλο ρολόι. Το είχε χτίσει ένα πλούσιος έμπορος από τη Ρωσία, ο Βρυώνης. Σύμφωνα με την παράδοση, όσοι κάθονταν στα γύρω καφενεία χλεύαζαν τον Βρυώνη για τα υπερβολικά και άσκοπα έξοδα που έκανε. Εκείνος όμως τους απαντούσε, ότι βάζοντας το ρολόι, είναι σίγουρος ότι η περιοχή θα ονομάζεται και στο μέλλον Βρυώνη, κάτι που συμβαίνει. Η Δραπετσώνα μαζί με το Κερατσίνι, απαρτίζουν ενιαίο καλλικρατικό Δήμο. Η Δραπετσώνα ήταν προσφυγικός συνοικισμός πάνω από τον προλιμένα του Πειραιά. Το όνομα προήλθε από τη ρεματιά-χαράδρα

Ντράπε Τσώνα, που μεσολαβούσε μεταξύ των όρμων Κανθάρου και Κερατσινίου και δόθηκε πιθανότατα από Σαλαμίνιους ναυτικούς, που μιλούσαν αρβανίτικα. Η λέξη ντράπε, είναι στα αρβανίτικα η μεσαιωνική λέξη ντράφος < μεσν. τράφος, που απαντά στο έπος του Διγενή Ακρίτα, αλλά και Ντράφι, όπως απαντά σε τοπωνύμιο κοντά στο Πικέρμι. Ντράπε Τσώνα, σημαίνει λοιπόν “το ρέμα του Τσώνα” (Κ. Μπίρης). Ευγένεια ή Ευγενία (ή Αυγιάνα), είναι ονομασία περιοχής του Κερατσινίου, ΝΔ του νεκροταφείου της Αναστάσεως. Το όνομα προέκυψε τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, από τα κτήματα ονομαστής Αθηναίας. Θεόσπιτα, ονομάζεται περιοχή της Πειραϊκής χερσονήσου μεταξύ της Νέας Καλλίπολης και της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. Σε βράχο που βρίσκεται εκεί, υπήρχαν αρχαία θολωτά λαξεύματα ή μικρές σπηλιές, που ίσως χρησίμευσαν ως μέρη λατρείας των αρχαίων θεών. Ιπποδάμεια, είναι πλατεία και οδός στον Πειραιά στη μνήμη του μεγάλου αρχιτέκτονα και φιλόσοφου Ιππόδαμου του Μιλήσιου. Σ’ αυτόν οφείλεται η ρυμοτομίας της πόλης του Πειραιά. Τον 5ο π.Χ. αιώνα οικοδομήθηκε με σχέδιά του δημόσια αγορά στο κέντρο της πόλης. Τα Καμίνια, πήραν το όνομά τους από τα καμίνια πλινθοποιΐας που υπήρχαν εκεί στα χρόνια του Όθωνα. Με τα όνομα Καραβάς, υπάρχουν δύο συνεχόμενοι λόφοι στη ΒΔ πλευρά του Πειραιά, μεταξύ Κερατσινίου και Κοκκινιάς. Το όνομα αυτό, προέρχεται από επώνυμο κτηματία της περιοχής. Μάλιστα παλιότερα η περιοχή ονομαζόταν Λόφος του Καραβά. Καρβουνιάρικα ονομαζόταν το ΒΔ άκρο του λιμανιού του Πειραιά, καθώς εκεί γινότανως τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο απόθεση γαιανθράκων. Το ίδιο όνομα έχει και άλλη περιοχή, στην ανατολική πλευρά του λιμανιού, στην ακτή Μανίκα. Η Καστέλλα, είναι συνοικία του Πειραιά που περιλαμβάνει το τμήμα της πόλης γύρω από το λιμάνι της Μουνιχίας (Τουρκολίμανο) και τον ομώνυμο λόφο, στην κορυφή του οποίου κατά τη φραγκοκρατία υπήρχε φρούριο (Καστέλι), από το οποίο πήρε το όνομά της η Καστέλλα. Κερατόπυργος ονομάζεται το ακρωτήριο που βρίσκεται δυτικά του όρμου του Κερατσίνιου, όπου κατά τον Μεσαίωνα υπήρξε πύργος, ερείπια του οποίου σώζονται ακόμα. Το Κερατσίνι, ονομαζόταν παλιά Τζερατζίνι και Κερακίνι. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας, πιθανότατα λεγόταν Κόσολα Τζερατιά (Κερατιά του Προξένου). Μετά την απελευθέρωση, ονομαζόταν Ξυλοκερατιά. Στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, ο ιδιοκτήτης της ονομαζόταν Τζίνης ή Γκίνης. Ο Κ. Μπίρης, γράφει ότι το αρχικό όνομα ήταν Κερατιά του Τζίνη ή Κερατιά Τζίνη, που αργότερα έγινε Κερατζίνι και Κερατσίνι. Όσο για τον πρόξενο που αναφέραμε παραπάνω, σύμφωνα με τον Ι.Α. Μελετόπουλο (“Πειραϊκά”, 1945), πρόκειται για τον Γάλλο πρόξενο Γκασπαρί, ο οποίος στα μέσα του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα είχε αποθήκες στον Πειραιά, συνεργαζόμενος με τον μοναδικό κάτοικο της περιοχής Καϊράκ. Όταν πέθανε ο Καϊράκ, ο Γκασπαρί έγινε πιθανότατα ο μοναδικός κληρονόμος των κτημάτων του στο Κερατσίνι. Η Κοκκινιά (Παλαιά και Νέα), είναι μεγάλη περιοχή που εκτείνεται από τον λόφο του Καραβά μέχρι την οδό Πέτρου Ράλλη. Ήταν γνωστή για το κόκκινο χρώμα των χωμάτων της, από τα οποία πήρε πιθανότατα την ονομασία της. Η Παλαιά Κοκκινιά, ανήκε άλλοτε στον Πειραιά και το 1940 έγινε ανεξάρτητος Δήμος, μετονομάστηκε δε σε Νίκαια. Η Κοπή, είναι περιοχή της Δραπετσώνας, κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό του ΟΣΕ. Το όνομά της οφείλεται σε γειτονικό εργοστάσιο κοπής καπνού. Η Λάκκα Βάβουλα, είναι εδαφική λεκάνη, γνωστή και ως Γούβα στη βορειοδυτική πλευρά του λόφου της Καστέλλας. Ανήκε σε κάποιον Βάβουλα, απ’ όπου πρόκυψε και το τοπωνύμιο. Η Λεύκα, είναι περιοχή του Πειραιά που ονομάστηκε Περιπλους 55

έτσι στα χρόνια του Γεωργίου Α΄, από τις λεύκες που υπήρχαν εκεί. Τα Λεμονάδικα, γνωστά και από το λαϊκό τραγούδι “Κάτω στα Λεμονάδικα, έγινε φασαρία…”, βρίσκονται στην ακτή της προβλήτας Καραϊσκάκη προς τον λιμένα των Αλών του Πειραιά και ιδιαίτερα στο ανατολικό τμήμα της, όπου προσορμίζονταν ιστιοφόρα στις αρχές του 20ου αιώνα. Ήταν εκεί η φρουταγορά του Πειραιά. Από τα ξημερώματα συγκεντρώνονταν έμποροι για να κάνουν τα ψώνια για τα μαγαζιά τους. Τα Μανιάτικα, πήραν το όνομά τους από τους πρώτους οικιστές τους που ήταν Μανιάτες.Η Ακτή Μανίνα, είναι τοπωνύμιο στην καμπή των κρηπιδωμάτων του Κωφού λιμένος του Πειραιά. Εκεί υπήρχε, παλιά αλευρόμυλος κάποιου Μανίνα, μεταξύ των σημερινών οδών Ιάσονος και Κανάρη. Ντάπια, είναι τοπωνύμιο περιοχής γύρω από τον σηματωρό του προλιμένα στον Πειραιά. Σημαίνει οχύρωμα και ονομάστηκε έτσι από το εκεί πυροβολείο που υπήρχε από τα χρόνια του Όθωνα ως τις αρχές του 20ου αιώνα. Η Ακτή Ξαβερίου, πήρε το όνομά της στα χρόνια του Γεωργίου Α’ από το ναυπηγείο καϊκιών του Ιταλού Ξαβέριου Στέλα, που ήταν εγκατεστημένο εκεί. Το Πασαλιμάνι (Ζέα), οφείλει το όνομά του στο ότι το λιμάνι όπως και ολόκληρη η περιοχή της Μουνιχίας, στα χρόνια της τουρκοκρατίας ανήκαν αποκλειστικά στη στρατιωτική αρχή και βρισκόταν κάτω από την άμεση εξουσία του πασά της Εύβοιας. Τα Ταμπούρια, ονομάστηκαν έτσι από σκάμματα πρόχειρης οχύρωσης, τα οποία άνοιξε ο στρατός του Καραϊσκάκη κατά την Επανάσταση του 1821. Η Ακτή Τζελέπη, πήρε το όνομά της από το σπίτι του Αθηναίου Γιαννακού Τζελέπη που 56 Περιπλους

χτίστηκε εκεί κατά τον εποικισμό του Πειραιά και σωζόταν ως το 1920, οπότε χτίστηκε εκεί το μέγαρο Γιαννουλάτου. Ο Τινάνειος Κήπος, που βρίσκεται μεταξύ της οδού Φίλωνος και της λεωφόρου Γεωργίου Α’, πήρε το όνομά του από τον Γάλλο ναύαρχο Μπαρμπιέ ντε Τινάν, που ήταν επικεφαλής των στρατευμάτων κατοχής του Πειραιά (1854-1855). Για να μην περιφέρονται άσκοπα οι άνδρες του, με έξοδα του Δήμου (!), φτιάχτηκαν διάφορα έργα, ανάμεσά τους και ο Τινάνειος Κήπος. Το Τουρκολίμανο (λιμάνι της Μουνιχίας), οφείλει το όνομά του, στο ότι η γύρω περιοχή και το λιμάνι, υπάγονταν στα χρόνια της τουρκοκρατίας στον πασά της Εύβοιας, ως στρατιωτική περιοχή.

Η Τρούμπα, άλλοτε κακόφημη συνοικία του Πειραιά, πήρε το όνομά της από το ατμοκίνητο αντλιοστάσιο (τρόμπα = αντλία), με δεξαμενή στο πάνω μέρος, για άντληση και αποθήκευση νερού από πηγάδι που υπήρχε εκεί για πότισμα και για άλλες ανάγκες του Δήμου. Υδρέικα ονομαζόταν η προς τη νότια πλευρά του Πειραιά, πέρα από την οδό Φιλελλήνων και κοντά στον Κωφό λιμένα περιοχή, που παραχωρήθηκε έναντι χαμηλού τιμήματος σε Υδραίους το 1838, για να ενισχυθεί ο πληθυσμός της πόλης. Φανάρι, ονομαζόταν παλιά, περιοχή του Τουρκολίμανου, που προήλθε από πλοηγικό φανό που υπήρχε στο βορινό μέρος του όρμου. Παρλαμά, ονομαζόταν περιοχή του Πειραιά, κοντά στην εκκλησία της Παναγίτσας, γνωστής ως “Ρόδο το αμάραντο” προς τα βράχια της παραλίας. Πήρε το όνομά της από κοσμικό κέντρο που λειτουργούσε εκεί προπολεμικά. Λέγεται ότι ο ιδιοκτήτης του εκτελέστηκε από τους Γερμανούς ως σαμποτέρ των Άγγλων. Ας αναφερθούμε και στο πρώτο λιμάνι της χώρας, τον Πειραιά, παραθέτοντας κάποιες, μάλλον άγνωστες στους πολλούς, πληροφορίες. Ο Πειραιάς ήταν κάποτε νησί. Ο Στράβων γράφει σχετικά: “τον τε Πειραιά νησιάζοντα πρότερον και πέραν της ακτής κείμενον ούτως φασίν ονομασθήναι”. Το βυζαντινό λεξικό Σουίδα, στη λέξη Έμβαρος, γράφει: “ην πρότερον ο Πειραιεύς νήσος όθεν και τούνομα είληφεν από του διαπεράν”. Οι πρώτοι κάτοικοι του Πειραιά φαίνεται ότι εγκαταστάθηκαν εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το κτίριο του Ναυτικού Ομίλου. Οικισμός υπήρχε και στη Νησίδα Κουμουνδούρου (Σταλίδα) που απέχει 30 μέτρα από το Μικρολίμανο. Μετά την ακμή που γνώρισε στην αρχαιότητα, καταστράφηκε από τον Σύλλα (86 π.Χ.). Τους επόμενους αιώνες, άρχισε να παρακμάζει. Στα χρόνια της φραγκοκρατίας και της τουρκοκρατίας, ήταν έρημος και αφύλακτος. Οι Τούρκοι τον ονόμαζαν Ασλάν-Λιμάνι (ασλάνι=λιοντάρι) και οι ναυτικοί Πόρτο Δράκο ή Πόρτο Λεόνε από το μαρμάρινο

λιοντάρι που βρισκόταν κοντά στη βορειοανατολική γωνία του μεγάλου λιμανιού και το οποίο κλάπηκε από τον Μοροζίνι το 1687 και μεταφέρθηκε στη Βενετία όπου υπάρχει μέχρι σήμερα. Στα τέλη του 18ου αιώνα, στη “Νεωτερική Γεωγραφία” των Γ. Κωνσταντά-Δ. Φιλιππίδη, αναφέρεται ως Πόρτο Δράκος.“Δράκον κάτω από την Αθήνα εις το γιαλό, αυτό ήταν το παλαιό το αξιολογότερο επίνειο των Αθηνών”. Εκείνη την εποχή, στον Πειραιά υπήρχαν η Μονή του Αγίου Σπυρίδωνα (κτισμένη τον 12ο αιώνα), μια αποθήκη-κατοικία του Τούρκου τελώνη και 2-3 ακόμα χαμόσπιτα! Το 1827 είχε 22 κατοίκους (!) και το 1835, 1.011, καθώς το 1834 είχε μεταφερθεί η πρωτεύουσα στην Αθήνα. Από τότε άρχισε η ραγδαία ανάπτυξή του. Πρώτος δήμαρχος της πόλης (1835-1841) ήταν ο Κυριάκος Σερφιώτης. Κάπου εδώ κλείνει η περιήγησή μας στον Πειραιά και τις γειτονιές του. Θα επανέλθουμε με τοπωνύμια της ευρύτερης Αττικής σε άρθρο μας προσεχώς.

Πηγές

Κώστας Μπίρης, “Αι Τοπωνυμίαι της Πόλεως και των Περιχώρων των Αθηνών”, Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου, Αρ. 17, Αθήνα, 2006. Γιάννης Καιροφύλας, “ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ, ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΧΩΡΩΝ”, εκδόσεις ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ, Αθήνα, 1995. Εγκυκλοπαίδειες: ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ,ΔΟΜΗ.

55

ο Ράλλυ

Κείμενο: Σπυριδούλα - Ίριδα Σπανέα

Αιγαίου 2018

© Nikos Alevromytis // www.alen.gr

Πενήντα πέντε χρόνια αλμύρας, 55 χρόνια με μποφόρ, με μπουνάτσες, με δελφίνια, με νησιώτικα γλέντια, με κοινωνική προσφορά…

55 χρόνια Ράλλυ Αιγαίου. Εάν ρωτούσαμε έναν παλαιό «εραστή» της ιστορικής διοργάνωσης του Πανελληνίου Ομίλου Ανοικτής Θαλάσσης, έναν Μπόνα, έναν Μανιουδάκη, έναν Μαραγκουδάκη, τι είναι αυτό που τους σαγηνεύει σε αυτόν τον αγώνα, ίσως να μας απαντούσαν ότι τους γοήτευσαν οι σειρήνες, οι γοργόνες, όλα αυτά τα μυθικά πλάσματα που κρατούσαν τον Οδυσσέα μακριά από την Ιθάκη. Σα να απλώνει το Πέλαγος μαγικά δίκτυα και να τυλίγει σε αυτά όσους τρέχουν στο Ράλλυ, στο οποίο δανείζει το όνομά του. Ράλλυ Αιγαίου… Ένας διαφορετικός αγώνας. Ένας αγώνας που δε μοιάζει με κανέναν και που όταν τελειώνει μετράς τις ημέρες για τον επόμενο. Ένας αγώνας που αφήνει την ιστιοπλοϊκή δεινότητα και τη ναυτοσύνη ελεύθερη. Δε σε περιορίζει σε μικρές πλεύσεις.

58 Περιπλους

Αγωνίζεσαι και είσαι εσύ, το Αιγαίο και η αγάπη σου για την ιστιοπλοΐα. Είσαι εκεί και θα αναμετρηθείς με όλα τα στοιχειά της φύσης. Όλα αυτά που θα σου φέρει το Αιγαίο μπροστά σου για να σου υπενθυμίσει ότι αυτός είναι ο οικοδεσπότης σου και εσύ απλώς ο φιλοξενούμενος του. Θα αγωνιστείς, θα νευριάσεις, θα βρίσεις για τις καιρικές συνθήκες, για τα πολλά μίλια αλλά ύστερα θα πεις γεμάτος υπερηφάνεια: «Έχω στο βιογραφικό μου ακόμα ένα Ράλλυ Αιγαίου». Το πέλαγος των ποιητών εφέτος φιλοξένησε τον 55ο αγώνα του. Και αυτή το φορά το Αιγαίο έστησε τη δική του παράσταση, στο δικό του γήπεδο και πρόσφερε στους λάτρεις της πραγματικής ιστιοπλοΐας ανοικτής θαλάσσης μία πρωτοφανή μπουνάτσα. Σα να ήθελε να τους πει «Εδώ σας θέλω. Τα τελευταία χρόνια

σας είδα στα μελτέμια, για να σας δω και στις μπουνάτσες... Για να δω τις αντοχές σας.». Και αυτοί σήκωσαν το… γάντι και ανταποκρίθηκαν με τον καλύτερο τρόπο και σε αυτή την πρόκληση. Στην 55η διοργάνωση, η νέα γενιά πήρε τη σκυτάλη από τους παλαιότερους, σα να ήθελε να δείξει ότι το Ράλλυ Αιγαίου είναι σαν το Πέλαγός του… νυν και αεί. Οι παλαιότεροι, γαλουχημένοι με το «Ευ Αγωνίζεσθαι», χειροκρότησαν την επιτυχία των νεότερων γιατί στα πρόσωπα των νεαρών ιστιοπλόων του νικητή «Chiara Iason» βλέπουν τους συνεχιστές του θεσμού. Το Αιγαίο είναι όπως το αίμα που τρέχει στις γαλάζιες, από το χρώμα του Πελάγους, φλέβες των «ανθρώπων της θάλασσας» και η μαγεία περνάει από τη μία γενιά στην άλλη, σαν αδελφοποίηση.

Και η νέα γενιά έχει μόνο να μάθει από τους παλαιούς. Από τον «Νέστορα της ιστιοπλοΐας», τον Στέλιο Μπόνα, από τον γητευτή του Κρητικού και του Αιγαίου Πελάγους, τον Κωνσταντίνο Μανιουδάκη, ναύαρχο ε/α Π.Ν, από τον Μπούμπη Χατζηκυριακάκη που από μικρό παιδί ζει με το «μικρόβιο» του υδάτινου στίβου και από τον Ιωάννη Μαραγκουδάκη που είναι πρώτα ιστιοπλόος και ύστερα πρόεδρος. Και κάπου ανάμεσα στους παλαιούς και στους νέους υπάρχει και μία άλλη γενιά. Είναι αυτοί που ανδρώθηκαν με τον θεσμό και μετά την ολοκλήρωση μιας διοργάνωσης μετράνε τις ημέρες για το πότε θα έρθει ο Ιούλης να τρέξουν στην επόμενη. Είναι ο Δημήτρης Δεληγιάννης. Ο ολυμπιονίκης, με χιλιάδες μίλια στο τρίγωνο και στην ανοικτή θάλασσα και πολυνίκης της διοργάνωσης, που παρά το σοβαρό πρόβλημα στο χέρι του, δε δίστασε να τοποθετήσει στα… κοχύλια του Αιγαίου τη συμβουλή των γιατρών για αποχή από ένα τόσο δύσκολο αγώνα και βρέθηκε στο τιμόνι του «Bullet Encode». Με άξιο συμπαραστάτη το… ιστιοπλοϊκό του παιδί, τον Σίμο Καμπουρίδη και τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας πήραν μέρος σε ιστιοδρομίες υψηλών απαιτήσεων. Είναι ο Λεωνίδας Πελεκανάκης. Ολυμπιονίκης με πολλές επιτυχίες σε τρίγωνο και ανοικτή θάλασσα, με το Ράλλυ Αιγαίο να κατέχει, όμως, μία ιδιαίτερη θέση στην καρδιά του. Πάντα πρόθυμος να μεταβιβάσει τις γνώσεις του στη νέα γενιά γίνεται κοινωνός ιστιοπλοϊκής δεινότητας. Είναι οι, επίσης πολυνίκες τους Ράλλυ, Περικλής Λιβάς και Νίκος Λάζος, οι οποίοι, αφού άφησαν στη στεριά το «Optimum», προκειμένου να βρεθούν και πάλι στην αγκαλιά του Αιγαίου ήρθαν σε συμφωνία με Ρουμάνους ιστιοπλόους, τους μπόλιασαν στον 55χρονο θεσμό και με το «Africana», Έλληνες και Ρουμάνοι «άνθρωποι της θάλασσας», πήραν μέρος στον αγώνα – πρόκληση. Είναι ο Γιάννης Απειρανθίτης. Έμπειρος ιστιοπλόος, με επιτυχίες σε τρίγωνο και ανοικτή θάλασσα και ένας από τους καλύτερους tactician σε διεθνές επίπεδο. Είναι ο Γιώργος Συκάρης που, με το πάντα προσεγμένο στυλιστικά πλήρωμα του «Βάνα Βιολέτα», κάθε χρόνο προσθέτουν στα βιογραφικά τους μίλια εμπειριών και ιστιοπλοϊκών γνώσεων. Είναι οι δάσκαλοι της ιστιοπλοΐας, Άλφης Γεωργιάδης και Παύλος Κούρκουλος, αλλά είναι και ο Walter Kraher. Ο Αυστριακός ιστιοπλόος έχει κολλήσει για τα καλά το μικρόβιο του Αιγαίου και τα τελευταία χρόνια παίρνει την οικογένεια και τους φίλους του και διασχίζουν το Αρχιπέλαγος για τη χαρά της συμμετοχής, για τη χαρά του αγώνα, για τη χαρά να κάνεις ιστιοπλοΐα και να γίνεσαι κομμάτι του παζλ ενός ιστορικού θεσμού. Και κάπου εδώ αξίζει μία αναφορά στη νέα γενιά των «ανθρώπων του Αιγαίου». Σε ιστιοπλόους που αρχίζουν ή διανύουν την 3η δεκαετία ζωής. Είναι αυτοί που άνοιξαν πανιά για το Ράλλυ γοητευμένοι από τις διηγήσεις των παλαιότερων, οι σειρήνες του Πελάγους τους τύλιξαν στα δίχτυα τους και τώρα μετράνε τις χρονιές με συμμετοχές στη διοργάνωση. Είναι όλοι αυτοί που θα χαράζουν τις μελλοντικές ρότες του αγώνα. Είναι οι Χάρης Μαυρογεώργης, Βαγγέλης Μιτάκης, Στρατής Ζουγανέλης, Δημήτρης Ανδρέικος, Αποστόλης Σερράος, Γιώργος Καντίνης, Βαγγέλης Νικολόπουλος και τόσα άλλα παιδιά, τα

© Nikos Alevromytis // www.alen.gr

© Nikos Alevromytis // www.alen.gr

οποία μπολιάστηκαν με το… μικρόβιο του Ράλλυ Αιγαίου και αυτό θα κυκλοφορεί για πάντα στο αίμα τους. Μη ξεχνάμε όμως και τις καπετάνισσες του Αιγαίου. Γυναίκες, όπως η Νέλλη Μπόνα, η Ρούλα Γαλάνη κ.α., που δε διστάζουν να βρεθούν σε ένα από τα δυσκολότερα πελάγη του κόσμου, να αντιμετωπίσουν δύσκολες καιρικές συνθήκες και να βγουν νικήτριες σε έναν αγώνα που, ουσιαστικά, δεν έχει νικητές και νικημένους. Ψυχή του Ράλλυ Αιγαίου είναι και οι «ανοιχτοθαλασσίτες». Άνθρωποι που μυήθηκαν στην ιστιοπλοΐα σε σχολές, σε μεγάλη ηλικία, και κάπου εκεί τους τύλιξαν τα δίχτυα του Αιγαίου. Αυτοί αποτελούν τον βασικό κορμό των περισσοτέρων ιστιοπλοϊκών ομάδων και η διοργάνωση έχει γίνει μέρος της ζωής τους. Να μη ξεχάσουμε, όμως, και το Πολεμικό Ναυτικό. Τους… έτερους ανθρώπους της θάλασσας. Από την πρώτη στιγμή κάθε διοργάνωσης οι αξιωματικοί του είναι δίπλα. Έτσι

και εφέτος. Από το θρυλικό πλοίο «Αβέρωφ» μέχρι και τη Ναυτική Διοίκηση του Αιγαίου, οι ιστιοπλόοι και οι αξιωματικοί του Π/Ν ήταν μία παρέα. Κοινή αγάπη η θάλασσα. Σε όλη τη διάρκεια του αγώνα η πυραυλάκατος «ΜΠΛΕΣΣΑΣ» συνόδεψε τον στόλο και το πλήρωμά της βοήθησε τα μέγιστα τους αγωνιζόμενους στους καθαρισμούς των παραλιών, οι οποίοι έγιναν στο πλαίσιο της καμπάνιας «Να σώσουμε τις θάλασσές μας». Το «55ο Ράλλυ Αιγαίου» ανήκει στην ιστορία του θεσμού. Ανήκει σε όλους όσοι που έτρεξαν σε αυτό, αλλά και στους υπόλοιπους «ανθρώπους του Αιγαίου» που εξαιτίας κάποιων συνθηκών δε μπόρεσαν αυτή τη χρονιά να ενταχθούν στον στόλο του. Με λίγα ή πολλά Ράλλυ στα βιογραφικά τους όλοι έχουν μπολιαστεί με το μικρόβιο του και, όπως ο ήρωας στο ποίημα «Η Πόλις» του Καβάφη, όσες φορές κι αν είπαν «θα πάγω σ’ άλλη θάλασσα» γνωρίζουν ότι… δε θα βρουν άλλη θάλασσα. Το Αιγαίο θα τους ακολουθεί… Στις ρότες του θα γυρνάνε, τις ίδιες… Περιπλους 59

Ο ναός της Υ.Θ. Σπηλαιώτισσας στο Νέο Φρούριο Γράφει ο Γιώργος Σ. Ζούμπος, Μαθηματικός, Δρ. Τμ. Ιστορίας Ιονίου Παν/μίου

Για την αρχική εκκλησία της Υ.Θ. Σπηλαιώτισσας,1 στον χώρο του Νέου Φρουρίου, η πρώτη αναφορά ανάγεται στα 1497. Γνωρίζουμε ότι ανήκε στη λατινική μητρόπολη της Κέρκυρας, η οποία την παραχωρούσε σε ορθόδοξους ιερείς με συμβάσεις ορισμένου χρόνου. Στις 25 Ιουνίου του 1521, ο βικάριος της λατινικής μητρόπολης της Κέρκυρας, κατόπιν συμφωνίας με τον ιερέα Νικόλαο Ιωαννινιώτη –λεγόμενο Μόσχο– του δίνει τη «μονή» της Υ.Θ. Σπηλαιώτισσας την «παλαιάν και νέαν» μαζί με όλα της τα αγαθά με τον όρο να την ιερουργεί σύμφωνα με τον τύπο της εκκλησιαστικής τάξης για έξι χρόνια. Η διάκριση της «παλαιάς» από τη «νέα» Σπηλαιώτισσα δεν αφορά στο κτίσμα αλλά στην προσκυνηματική εικόνα. Στην παλαιά φαίνεται ότι αποδιδόταν ιδιαίτερη τιμή, γι’ αυτό και στην πράξη προβλέπεται αποκλειστικά στην εικόνα αυτή η διατήρηση αναμμένου καντηλιού νυχθημερόν.2

Υψώνονται τα τείχη

Η αρχική εκκλησία ήταν χτισμένη στον ίδιο χώρο όπου και σήμερα και ανήκε σε αδελφότητα για την οποία η πρώτη γνωστή αναφορά επισημαίνεται στα 1548. Πιθανόν η εκκλησία καταστράφηκε στην πολιορκία του 1537 και οικοδομήθηκε εκ νέου. Η έναρξη της οχύρωσης στα 1576, σημαίνει και τον κίνδυνο κατεδάφισης, οπότε η αδελφότητα –μετά από συνεννόηση με τους κτήτορες και την υπογραφή σχετικού συμφωνητικού στις 21 Φλεβάρη 1577– μεταφέρεται στην εκκλησία του Αγίου Βλασίου μεταβιβάζοντας σε αυτήν όλα τα περιουσιακά στοιχεία και μεταφέροντας όλα τα λείψανα των μελών της.3 Ο ναός του αγίου Βλασίου ονομάζεται έκτοτε ναός της Υ.Θ. Σπηλαιώτισσας και Αγίου Βλασίου (σημερινή Μητρόπολη). Η παλιά εκκλησία όμως δεν κατεδαφίστηκε τελείως. Διατηρήθηκε στον χώρο του Νέου Φρουρίου έχοντας υποστεί εκτεταμένες φθορές. Τα μέλη της αδελφότητας κράτησαν τα κλειδιά της και τα έδιναν στους ιερείς που πήγαιναν να λειτουργήσουν εκεί. Στα μετέπειτα χρόνια η εκκλησία περνά στην ιδιοκτησία του Δημοσίου και η βενετική διοίκηση την παραχωρεί σε ιερομονάχους οι οποίοι την φροντίζουν και καρπώνονται τα εισοδήματά της. Διαβάζουμε στις 15 Σεπτέμβρη του 1754: «Ομοίως απήλθεν εις την μονήν της Υπεραγίας Θεοτόκου Σπηλιώτισας εις το Νέο Κάστρο, γιους πούμπλικο. Ινβεστίδος και εφημέριος ο ευλαβέστατος ιερομόναχος Φιλόθεος Βιτζαμάνος. Εύρεν να έχει ταμπερνάκουλο με αρτοφόριον ασημένιον, αντιμίνσιον. Εμπόλιαις και σφογγιστόμπολαις αρκεταίς και άλλαις οπού περισσεύουν. Όλα τα αναγκαία βιβλία. Έχει δε και το κατασάρκι με τους ευαγγελιστάς και την αποκαθήλωσιν εις τον αέρα.»4 Υπό βρετανική πλέον διοίκηση, στον κατάλογο του 1820, αναφέρεται ως «γιους δημόσιον» με εφημέριο τον οσιότατον Παρθένιο Μικελέτη5.

1 Βρίσκεται μέσα σε σπήλαιο τεχνητά διευρυμένο.

2 Σπύρος Χ. Καρύδης, Ο αστικός χώρος και τα ιερά/ Η περίπτωση της Κέρκυρας τον 16ο αιώνα, Αθήνα, 2007, σ. 84, 98, 101,180-182.

3 Σπύρος Χ. Καρύδης, Ορθόδοξες αδελφότητες και συναδελφικοί ναοί στην Κέρκυρα (15ος-19ος αι.), Σταμούλης, Αθήνα, 2004, σ. 185,186, 282, 386.

4 Δημήτριος Καπάδοχος, Ναοί και μοναστήρια Κερκύρας-Παξών & Οθωνών στα μέσα του ΙΗ΄αιώνα, Αθήνα , 1994, σ. 362.

5 Σπύρος Χ. Καρύδης, Εκκλησιαστική Γεωγραφία της Κέρκυρας τον 19ο αιώνα/Ο κατάλογος κλήρου και ναών του έτους 1820, Απόστροφος, Κέρκυρα, 2004, σ. 54.

60 Περιπλους

Μετά την Ένωση

Μετά την Ένωση με την Ελλάδα (1864) ο ναός περνά στη δικαιοδοσία της «Εγχώριας Διαχείρισης» η οποία και αναλαμβάνει τις υποχρεώσεις του Δημοσίου ως προς τη λειτουργία και τη μισθοδοσία6. Με το νόμο ΑΦΙ/1887 περνά στη δικαιοδοσία του Δήμου Κερκυραίων. Σε πίνακα δημοτικών ναών του 1893 σημειώνεται ότι ο εφημέριος έχει μηνιαίο μισθό 50 δραχμών, ενώ η μισθοδοσία στους εννιά δημοτικούς ναούς του Δήμου Κερκυραίων είναι μεταξύ 17 και 81 δραχμών. Στα 1920 ο Παπαγεώργιος σημειώνει ότι: «Η παλαιοτάτη εικών της Θεοτόκου, μόλις σήμερον, διακρινόμενη, είναι εζωγραφημένη επ’ αυτού του βράχου, πλησίον δ’ αυτής καταπίπτει αενάως ύδωρ από της κορυφής του λόφου εις το σπήλαιον. Εις τον ναόν, κείμενον εις την κορυφήν του λόφου ανέρχεταί τις δια ευρυτάτης ωραίας μαρμαρίνης κλίμακος 150 βαθμίδων, ήτις φέρει και εις την άκραν του Φρουρίου. Ανήκε πάντοτε ο ναός εις το κοινόν της πόλεως Κερκύρας και είναι σήμερον Δημοτικός.»7 Κατά τους βομβαρδισμούς του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1940) καταστράφηκε το συνεχόμενο τριώροφο κτίριο που χρησιμοποιούνταν ως κελί, όπως και η εκκλησία (ρυθμού μονόκλιτης βασιλικής). Διασώθηκε μόνο το καμπαναριό8 και η εκκλησία ανοικοδομήθηκε αργότερα. Σήμερα τη μέριμνά της έχει το Πολεμικό Ναυτικό καθώς βρίσκεται στο χώρο ευθύνης του Ναυτικού Σταθμού Κέρκυρας.

6 Ιωάννης Σκιαδόπουλος (πρωτοπρ.), «Οι δημοτικοί ναοί της Κέρκυρας», Η Κερκυραία/ περιοδική έκδοση έρευνας και προβληματισμού, α.φ. 4, Κέρκυρα, Οκτ. 1979, σ. 32-39.

7 Σπυρίδων Παπαγεωργίου, Ιστορία της Εκκλησίας της Κέρκυρας/από της συστάσεως αυτής μέχρι του νυν, Εν Κερκύρα, Χρωμοτυπολιθογραφείον, Αδελφ. Γ. Ασπιώτη, 1920, σ. 205-206.

8 Μεθόδιος Κοντοστάνος, Αρχείον/και/καθημερινά περιστατικά γεγο-νότα/επί/ ιταλικής και γερμανικής/κατοχής, τόμος Α΄, Κέρκυρα, 1949, σ. 514.

Share our Passion for Shipping

Capital Product Partners L.P. 3 Iassonos St., Piraeus 18537, Greece, Tel: +30 210 4584950, Fax: +30 210 4284285, E-mail: info@capitalpplp.com, www.capitalpplp.com Περιπλους 61

Ο γυρισμός Η θάλασσα μ’ έφερε πάλι σ’ εκείνο τ’ ακρογιάλι σαν ένα από τα κύματά της σαν ένα από τα βότσαλά της. Κι ήλθα πάλι σ’ αυτό το ακρογιάλι για να Σου μιλήσω και να Σου τραγουδήσω. Το φάντασμα του σκοτωμένου συχνά γυρίζει και στα πόδια αυτού που τόνε σκότωσε με απορία γονατίζει. Άρης Δημητρίου

Συλλογή «Λεύκωμα Εφηβείας»

Φωτογράφος: Αννίκα Μπαρμπαρίγου

ΟΜΙΛΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΚΑΤΡΑΔΗΣ High Performance Ropes

Δένουμε γερά σε όλο τον κόσμο! Με τα υψηλής αντοχής σχοινιά πρόσδεσης, αγκυροβολίας και ρυμουλκήσεως.

ΟΜΙΛΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΚΑΤΡΑΔΗΣ Σας προσκαλούμε να επισκεφθείτε το περίπτερό μας Hall 3, Stand No 3.110 στην έκθεση “Ποσειδώνια 2018”. 4-8 Ιουνίου.

Κάβοι και Σχοινιά Προσδέσεως, Αγκυροβολίας και Ρυμουλκήσεως (Υπερ-υψηλού Μοριακού Βάρους Πολυαιθυλενίου, Αραμιδικά, Πολυμερών Υγρών Κρυστάλλων και Μικτά Πολυεστέρα-Πολυπροπυλενίου), Συρματόσχοινα, Ανόδια Καθοδικής Προστασίας, Αλυσίδες, Άγκυρες, Εξοπλισμός Λιμένων και Καταστρώματος Πλοίων Ψαρών 11, 18648, Πειραιάς, T: +30 2104060300 - F: +30 2104626268 E: info@katradis.com - www.katradis.com

Οι περιπέτειες μιας λογίας ρέγγας Θεατρική παράσταση στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος

Σ

το πλαίσιο του φεστιβάλ ΑΤΛΑΣ του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά, παρουσιάστηκε στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος την Τετάρτη 27 και την Πέμπτη 28 Ιουνίου ο κωμικός μονόλογος Οι περιπέτειες μιας λογίας ρέγγας. Με αφορμή ένα μικρό χιουμοριστικό άρθρο του 19ου αιώνα στην καθαρεύουσα, ο Κωνσταντίνος Δέδες δημιούργησε μία ολοκληρωμένη ιστορία, ένα ταξίδι-παραμύθι που φωτίζει την ιστορία του Πειραιά, ταξιδεύοντας τον θεατή του... Μια δράση-δήλωση για τη γλώσσα μας που όλο και φθίνει, για την προσφυγιά και για τις αλλαγές που συντελούνται στο μέσα των ανθρώπων σε περίοδο κρίσης! Η είσοδος για το κοινό ήταν ελεύθερη.

Ημερολόγιον καταστρώματος Κωνσταντίνος Δέδες | Σκηνοθέτης της παράστασης

Για κοίταξε πώς οι χειρονομίες μας, οι κινήσεις, οι πράξεις, τα συναισθήματα, οι σκέψεις μαρμαρώνουν ακαριαία μόλις μπουν στο παρελθόν [...] Γεννούμε αγάλματα κάθε στιγμή που πέρασε. Μέρες Α΄, Γιώργος Σεφέρης

Σάββατο 23 Ιουνίου 2018

Έ

χουμε ήδη περάσει αρκετές μέρες στο Ναυτικό Μουσείο κάνοντας γυρίσματα στον χώρο για το βίντεο της παράστασης, φωτογράφιση, πρόβες. Έχουμε αλλάξει κάποια πράγματα στο στήσιμο της παράστασης, στα κοστούμια, στα σκηνικά. Θέλουμε όλα να εναρμονίζονται με την αίθουσα των πορτρέτων, τον χώρο που θα παίξουμε. Και φτάνει εκείνη η μέρα, εκείνο το μεσημέρι του Σαββάτου, η μέρα της γενικής δοκιμής, που έχουμε αποφασίσει μαζί με το Μουσείο να την μοιραστούμε για πρώτη φορά με κόσμο. Και ξεκινάμε. Όλοι αγχωμένοι, αλλά όλοι στη θέση μας. Κι έρχεται εκείνη η στιγμή που ολοκληρώνεται η παράσταση κι ο κόσμος ενθουσιασμένος δεν σταματά να χειροκροτεί. Και βλέπουμε παλάμες κατακόκκινες κι εισπράτουμε αγκαλιές γεμάτες αγάπη κι ακούμε λόγια, λόγια γεμάτα καλοσύνη.

64 Περιπλους

1

Τετάρτη 27 Ιουνίου 2018

Β

ρέχει από το απόγευμα καταρακτωδώς. Ρίχνει πολύ νερό. Όλοι οι δρόμοι πλημμυρισμένοι, Καθοδόν προς το Μουσείο, πληροφορούμαι από τη Δήμητρα -που επιμελλείται το μακιγιάζ και τα μαλλιά των κοριτσιών- πως το Μουσείο δεν έχει ρεύμα. Φτάνω. Μαθαίνουμε από τη Δ.Ε.Η πως έχει γίνει μεγάλη ζημιά και πως η βλάβη θα αποκατασταθεί τουλάχιστον σε τέσσερις ώρες. Η παράσταση είναι προγραμματισμένη για τις 20.00. Σε δυο ώρες. Κοιταζόμαστε για δευτερόλεπτα με τα παιδιά του Μουσείου και λέμε πως η παράσταση θα γίνει. Πρέπει να γίνει. Τηλεφωνούμε στην Πρόεδρο, η οποία είναι στο δρόμο μέσα σε κίνηση και πιστεύει

2

κι εκείνη πως η παράσταση πρέπει να γίνει. Φεύγουν τα παιδιά του Μουσείου να αγοράσουν φακούς, προβολάκια με led. Παρατηρούμε ότι το γωνιακό καφέ μπροστά στην Μαρίνα έχει ρεύμα. Μας δίνουν την άδεια και από κει με μια μπαλαντέζα, καταφέρνουμε και τραβάμε ρεύμα στο Μουσείο. Θα παίξουμε με έναν προβολέα, αλλά θα παίξουμε...Η Βροχή δυναμώνει, αλλά ο κόσμος συνεχίζει κι έρχεται. Γι’αυτόν τον κόσμο θα παίξουμε. Γι’αυτόν τον κόσμο αξίζει να παίξουμε. Έχει ήδη αρχίσει να σκοτεινιάζει. Ο κόσμος –μέχρι να ξεκινήσουμε– κάνει βόλτα στο μουσείο και με τον φακό από τα κινητά του θαυμάζει τα εκθέματα. Μια νύχτα στο μουσείο. Μια διαφορετική νύχτα στο Μουσείο. Η παράσταση τελειώνει και ο κόσμος πάλι ενθουσιασμένος δε σταματά να φωνάζει μπράβο.

Πέμπτη 28 Ιουνίου 2018

Ε 3

4

1. - 4. Στιγμιότυπα από τη γενική πρόβα, 23/6/2018. Φωτό: ©Κώστας Χατζόγλου.

πιτέλους μια κανονική μέρα. Μια κανονική παράσταση. Είμαστε όλοι κουρασμένοι, χαρούμενοι, αλλά και λυπημένοι. Απόψε είναι η τελευταία προγραμματισμένη παράσταση. Όλα πηγαίνουν καλά! Κι έρχεται εκείνη η στιγμή που ο κόσμος φεύγει ενθουσιασμένος, η παράσταση όμως έχει τελείωσει...Τα φώτα έχουν σβήσει. Οι θεατρίνοι, αυτή είναι η φύση της δουλειάς μας, είμαστε λίγο σαν τους τσιγκάνους. Όταν ολοκληρώσουμε τις παραστάσεις μας σε έναν χώρο –στο τέλος μιας σεζόν– μαζεύουμε τα πράγματά μας και κινάμε για άλλους, άγνωστους τόπους. Κι εκεί θα ξεκινήσουμε πάλι από την αρχή. Είμαστε λίγο και σαν τα εποχιακά είδη. Σαν τα χριστουγεννιάτικα και σαν τα αποκριάτικα, που όταν τελειώσει η γιορτή θα μαζευτούν και θα κρυφτούν σε κούτες μέσα σε κάποιο πατάρι. Με μια όμως μεγάλη διαφορά... Φεύγοντας θα πάρουμε μαζί μας για πλούσια προίκα καινούριους ανθρώπους και μοναδικά συναισθήματα. Κι εμείς την πήραμε την προίκα μας και σαν μονάκριβο φυλακτό θα την φυλάμε. Κύριε και κυρία Παλούμπη, Πωλίνα, Γεωργία, Κλεοπάτρα, Κώστα, Ιωάννα, Κάτια και όλοι οι άλλοι, σας ευχαριστούμε από καρδιάς για ό,τι κάνατε για εμάς και εύχομαι με την σοφή καθοδήγηση της Προέδρου να συνεχίσετε να οργανώνετε και να προσφέρετε στον κόσμο του Μουσείου και σε όλους εμάς, όλα εκείνα που τόσο πολύ –σε τόσο δύσκολους καιρούς- έχουμε ανάγκη. Περιπλους 65

1

3

2

4

5

6

7

8

9

1.-2. Στιγμιότυπο από την πρεμιέρα, 27/6/2018. Φωτό: Κανάλι 1. 3. Η κα Ειρήνη Νταϊφά, Αντιδήμαρχος Πολιτισμού Πειραιά και Πρόεδρος της Ναυτιλιακής Λέσχης Πειραιά. 4. Πρεμιέρα, 27/6/2018. Στη φωτογραφία διακρίνονται οι ηθοποιοί Γωγώ Καρτσάνα, Φωτεινή Ντεμίρη, Σοφία Πανάγου, Ιωάννη Μισελή, Ιωάννα Ασημακοπούλου, Σόλων Τσούνης μαζί με την πρωταγωνίστρια του έργου Βίβιαν Κοντομάρη και τον σκηνοθέτη Κωνσταντίνο Δέδε. Φωτό: ©Αθηνά Ματσκαλίδου. 5. Οι συντελεστές της παράστασης με την Πρόεδρο του Μουσείου. Πρεμιέρα, 27/6/2018. Φωτό: ©Αθηνά Ματσκαλίδου. 6. Στιγμιότυπο από την πρεμιέρα, 27/6/2018. Διακρίνονται από αριστερά, ο Αντιπεριφερειάρχης Νήσων κος. Παναγιώτης Χατζηπέρρος, η βουλευτής Πειραιά κα. Ελένη Σταματάκη, η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, κα. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη και ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά, κος. Νίκος Διαμαντής. Φωτό: ©Ελένη Γρηγοριάδου. 7.-8. Στιγμιότυπο από την πρεμιέρα, 27/6/2018. Φωτό: ©Ελένη Γρηγοριάδου. 9. Ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά, κος. Νίκος Διαμαντής και η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κα. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη.

66 Περιπλους

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ Στο ρόλο της ρέγγας

η Βίβιαν Κοντομάρη

Μουσική ερμηνεία: Νεφέλη Μαρκάκη Κείμενο-Σκηνοθεσία: Κωνσταντίνος Δέδες Χορογραφία-Επιμέλεια κίνησης: Αναστασία Γεωργαλά Δραματουργική επιμέλεια: Χαρά Λιανού Βοηθός σκηνοθέτη: Σεβασμία Κοντοσάκου Κοστούμια: KOnDe - Joanna Misseli Δερμάτινα αξεσουάρ: Aumorfia | Θεανώ Ποταμιάνου Μακιγιάζ-Κομμώσεις: Dazzlin’Gal Μουσική επιμέλεια: Κωνσταντίνος Δέδες Φωτογραφίες: Γεωργία Θεοδώρου Video: Πάνος Στεργίου Μοντάζ: Ιάκωβος Αβδούλος Κατασκευή κοστουμιών: Γεωργία Ταφλαμπά | Εριφύλλη Κέντερα

INFO

27 & 28 Ιουνίου στις 20:00 Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος Μαρίνα Ζέας, Πειραιάς τηλ. 210 4516264, 210 4516822 (Τρίτη-Σάββατο, 10:00 π.μ.- 2:00 μ.μ.)

ΧΟΡΗΓΟΙ

Ημερολoγιο Μουσεiου ΔΙΕΘΝΗΣ ΗΜΕΡΑ ΜΟΥΣΕΙΩΝ 2018 Διαγωνισμός φωτογραφίας στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος «Ταξίδεψε» στις συλλογές του Μουσείου και φωτογράφισε το αγαπημένο σου έκθεμα!!! Το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων στην προσπάθεια να αναδείξει τον ρόλο των Μουσείων στη σύγχρονη κοινωνία καθιέρωσε από το 1977 την 18η Μαΐου ως Διεθνή Ημέρα Μουσείων. Για τον φετινό εορτασμό της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων το ICOM έχει επιλέξει το θέμα «Μουσεία και (δια)δίκτυα. Νέες προσεγγίσεις, νέο κοινό». Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος στο πλαίσιο του εορτασμού διοργάνωσε διαγωνισμό φωτογραφίας με θέμα «Ταξίδεψε» στις συλλογές του Ναυτικού Μουσείου και φωτογράφισε το αγαπημένο σου έκθεμα!!!. Στις 18 & 19 Μαΐου δώσαμε τη δυνατότητα στους επισκέπτες μας να περιηγηθούν δωρεάν στις αίθουσες του Μουσείου, να γνωρίσουν τις συλλογές του, να φωτογραφίσουν το αγαπημένο τους έκθεμα και να μας αποστείλουν την φωτογραφία λαμβάνοντας μέρος στον διαγωνισμό. Οι φωτογραφίες αναρτήθηκαν στους λογαριασμούς μας στο Facebook και στο twitter και οι χρήστες ψήφισαν και ανέδειξαν τις 3 δημοφιλέστερες.

68 Περιπλους

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

δημοφιλέστερη φωτογραφία

Φωτογράφος: © Στέλλα Γεωργιάδου 459 θετικές αντιδράσεις

Προτομή του ποιητή Σπυρίδωνα Ματσούκα (1873-1928) Γλύπτης: Ελένη Γεωργαντή –Βοζίκη (1881-1977) & Νικόλαος Π. Γεωργαντής (1883-1947) Γύψος, 80x56x28 εκ.

Ο

Σπύρος Ματσούκας γεννήθηκε στην Υπάτη και ήταν γόνος ευκατάστατης οικογένειας. Απεφοίτησε από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ωστόσο, δεν άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου αλλά αφοσιώθηκε στην ποίηση, που αγαπούσε από τα παιδικά του χρόνια. Εξέδωσε έξι ποιητικές συλλογές με πρώτη την «Γλυκοχαράματα», που εκδόθηκε το 1899. Ακολούθησαν οι συλλογές: «Πατριωτικά τραγούδια» (Αθήνα, τυπ. Κωνσταντινίδου,1901), «Ελλάς - Ρουμανία· Χαιρετισμός προς τους Ρουμάνους αδελφούς» (Αθήνα, 1901), «Σαλπίσματα» (Αθήνα, τυπ.Υπουργείου Στρατιωτικών, 1907), «Εικοσιπέντε χρόνων ζωντανά τραγούδια· 1897-1922» (Αθήνα, 1922), «Τα τραγούδια του Έβρου· Χαρισμένα στο στρατό της πατρίδας» (Αθήνα, 1923), «Εθνικαί Ελπίδες» και «Κατάρα Θεού». Το ποιητικό του έργο διαποτίζεται από τις πατριωτικές του ιδέες.

O Ματσούκας υπήρξε ανήσυχο πνεύμα από τα φοιτητικά του χρόνια. Συμμετείχε στις φοιτητικές ταραχές του 1896 που είχαν στο στόχαστρο τον καθηγητή ιατρικής Ιούλιο Γαλβάνη, γνωστά ως «Γαλβανικά»1, ενώ στη συνέχεια αναμίχθηκε στον απελευθερωτικό αγώνα της Κρήτης, παροτρύνοντας και άλλους σπουδαστές να μεταβούν στο επαναστατημένο νησί.2 «Στην Κρήτη! Ήταν το σύνθημά μου. Και ωμίλησα στο Πανεπιστήμιο και παρέσυρα τα παιδιά όλα σαν έναν άνθρωπο μεγάλο, που ένοιωθε την αποστολή του σοβαρή και ξεκινήσαμε όλοι μαζί και πήγαμε στην Κρήτη πολεμισταί σαν τα παλληκάρια του Δραγατσανίου και τους αρχαίους ιερολοχίτες των Θηβών».3 Το 1987 εγκατέλειψε τις σπουδές του και συμμετείχε στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο. Ο Ματσούκας συνεισέφερε σημαντικά στην ενίσχυση των ενόπλων δυνάμεων με την οργάνωση εράνων τόσο στην Ελλάδα και την Κύπρο όσο και σε ομογενείς στην Αίγυπτο και την Αμερική.4 Με το ζεστό του λόγο, τον γεμάτο Ελλάδα, συγκινεί, ενθουσιάζει, παρασύρει. Τα χρήματα που συγκέντρωσε χρησιμοποιήθηκαν από την ελληνική κυβέρνηση για την αγορά του αντιτορπιλικού «Νέα Γενεά», μιας πυροβολαρχίας του αντιτορπιλικού και τριών αεροπλάνων.5 Επισκεπτόταν στο μέτωπο 1 Ως «Γαλβανικά» ονομάστηκαν οι διαµαρτυρίες φοιτητών της Ιατρικής εναντίον του καθηγητή Ι. Γαλβάνη, µε αίτηµα την απόλυσή του. Οι φοιτητές πραγµατοποίησαν κατάληψη στο κεντρικό κτίριο του πανεπιστηµίου. Περισσότερα για τα Γαλβανικά βλ. Χ. Λαζός, Ελληνικό φοιτητικό κίνημα 18211973, Γνώση 1987, 164-178.

2 Β. Τσιγκούνη, Η συμβολή του Τύπου στην ανάδειξη των εθνικοπολιτικών, κοινωνικών και εκπαιδευτικών γεγονότων και το εθνικό έργο του Σπύρου Ματσούκα: Από το 1897 στο 1912 Παρουσίαση της έρευνας σε μία Digital Future Library, (Διδακτορική Διατριβή), Αθήνα 2017, κεφ. V., 1.

3 Θ. Λαϊνάς, Σπύρος Ι. Ματσούκας, μία ζωή αφιερωμένη στην πατρίδα, Αθήνα 1988, 15. Β. Τσιγκούνη, ο.π., 1.

4 Ζανάτρις, Ο Εθναπόστολος Σπ. Ματσούκας, 44-69. Β. Τσιγκούνη, ο.π., 3-16.

5 Ε. Μπαμπούρης, Το Ναυτικόν μας κατά τους Βαλκανικούς πολέμους 19121913. Ιστορική μελέτη βάσει ημερολογίων των ελληνικών και τουρκικών αρχείων, Εν Αθήναις 1939, 73, Κ. Παΐζης-Παρδέλλης, Τα πλοία του Πολεμικού Ναυτικού. 1829-1999, Αθήνα 2000, 112 και Η. Νταλούμης, Τα Πλοία του Ναυτικού. 1826-2017, Πειραιάς 2017, 263-4.

Το αντιτορπιλικό Νέα Γενεά. Φωτογραφικό αρχείο ΝΜΕ.

Παιδιά, κρατεῖτε γι’ ἂρματα και χέρια για ντουφέκια… Γειά σας, Λεβέντες τῶν βουνῶν καὶ τοῦ πελάου Δελφίνια… Χαρά σας, ἂντρες Ἕλληνες καὶ Χριστιανοὶ Στρατιῶτες… Ἐδῶ ‘ναι κι’ ο τραγουδιστής, ἂγρυπνος σύντροφός σας…* * Ζανάτρις, Ο Εθναπόστολος Σπ. Ματσούκας, 72. τους μαχόμενους και τους εμψύχωνε με τα ποιήματα και τα τραγούδια του. «…Εμφανίζεται και ο Ματσούκας» γράφει η Θάλεια Φλωρά Καραβία για την παρουσία του στο Χάνι Εμίν Αγά στα Γιάννενα τον Φεβρουάριο του 1913 «φορτωμένος μπουκάλια κονιάκ, και τα μοιράζει «στα παιδιά». Τα τραγούδια του τα έκαμε κονιάκ, γιατί τόρα χρειάζονται δυναμωτικά και θερμαντικά επάνω στα παγωμένα βουνά και οι στρατιώτες που τον γνωρίζουν και τον αγαπούν όλοι, τον περικυκλώνουν, και τα λόγια του μετατρέπονται σε στίχους και θούρια ενθουσιαστικά…».6 Ίδρυσε επίσης τον Λευκό Σταυρό, ίδρυμα για την ενίσχυση και προικοδότηση ορφανών θυγατέρων πολεμιστών. Η Ελληνική Πολιτεία για τις εξαίρετες πατριωτικές του πράξεις του χορήγησε το 1918 τιμητική σύνταξη. Πέθανε στην Αθήνα τον Νοέμβριο του 1928. Σύμφωνα με δημοσιεύματα, στην κηδεία του, που τελέστηκε στον Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών, παραβρέθηκε ο τότε πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος και μέλη του υπουργικού του συμβουλίου αλλά και ο τότε πνευματικός κόσμος. Επικήδειο λόγο εκφώνησε ο ποιητής Κωστής Παλαμάς.

6 Θ. Φλωρά-Καραβία, Εντυπώσεις από τον πόλεμο του 1912-1913. ΜακεδονίαΉπειρος, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων 2012, 117. Β. Τσιγκούνη, ο.π., 18. Περιπλους 69

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

2

η

δημοφιλέστερη φωτογραφία

Φωτογράφος: © Ράνια Ευδαίμων 393 θετικές αντιδράσεις

Ομοίωμα του θωρακισμένου καταδρομικού «Γεώργιος Αβέρωφ». Κατασκευή ομοιώματος: Ναυπηγείο Livorno, Ιταλία

T

ο θωρακισμένο καταδρομικό Αβέρωφ ναυπηγήθηκε στο Livorno της Ιταλίας. Αδελφό πλοίο με τα Pisa και Amalfi του Ιταλικού Ναυτικού, σχεδιασμένο από τον Giuseppe Orlando. Η σύμβαση της αγοράς του υπογράφτηκε τον Οκτώβριο του 1909 με αντίτιμο 950.000 χρυσές λίρες Αγγλίας ή 23.650.000 δραχμές. Από το ποσό αυτό οι 300.000 χρυσές λίρες προήλθαν από τη διαθήκη του Γεωργίου Αβέρωφ –εξ ου και η ονομασία του– ενώ το υπόλοιπο καλύφθηκε από το Ταμείο Εθνικού Στόλου και τον κρατικό προϋπολογισμό. Πήρε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους και, χωρίς υπερβολή, σ’ αυτόν οφείλεται η κυριαρχία του ελληνικού στόλου στο Αιγαίο. Τότε ήταν που το πλήρωμα του έδωσε το παρατσούκλι: ο τυχερός Μπάρμπα Γιώργης. Κατασχέθηκε από τους Γάλλους, στις 27.11. 1916 και παρέμεινε παροπλισμένο χωρίς κλείστρα πυροβόλων, τορπίλες και πυρομαχικά. Επιστράφηκε στην Ελλάδα στις 8.10.1918. Στις 13.11.1918, ο Αβέρωφ κατέπλευσε μαζί με πλοία των άλλων συμμαχικών στόλων στην Κωνσταντινούπολη, όπου έγινε δεκτό με ενθουσιασμό από τους εκεί Έλληνες. Συμμετείχε στις επιχειρήσεις στη νότια Ρωσία, στην Ουκρανία και στη Μικρασιατική εκστρατεία. Την περίοδο 16.11.1925 - 5.6.1927 εκσυγχρονίστηκε στα ναυπηγεία Société des Forges et Chantiers de la Méditerranée στη La Seyne της Toulon, στη νότια Γαλλία, με κόστος περίπου £ 200,000. Τότε απέκτησε και τη σημερινή του εξωτερική όψη. Συμμετείχε, ως πλοίο διοίκησης, στο κίνημα του 1935, όπου και βομβαρδίστηκε –χωρίς επιτυχία-από αεροσκάφη της Π.Α. που στέλνονταν από την κυβέρνηση. Την πρώτη περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (28.10.194027.4.1941), όντας η έδρα του Αρχηγείου Στόλου, ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Ελευσίνας. Οι παλινωδίες της ηγεσίας του Ναυτικού για το εάν ο Αβέρωφ έπρεπε να φύγει για τη Μέση Ανατολή ή όχι, οδήγησαν το πλήρωμα στο να στασιάσει και να αποπλεύσει στις 18.4.1941. Ο κυβερνήτης επέβη με βενζινάκατο όταν το πλοίο βρισκόταν στο ύψος των νησίδων Φλέβες. Κατέπλευσε με ασφάλεια στη Σούδα. Τον Σεπτέμβριο του 1941 μεταστάθμευσε στη Βομβάη της Ινδίας για να επιστρέψει στη Μεσόγειο στις 23.11.1943. Στις 17.10.1944 ο Αβέρωφ –μεταφέροντας τα μέλη της ελληνικής κυβέρνησης –αγκυροβόλησε στον προλιμένα του Πειραιά, όπου κι έγινε αντικείμενο προσκυνήματος για το λαό της πρωτεύουσας. Η τελευταία του αποστολή ήταν τον Μάιο του 1945 όταν μετέφερε τον αντιβασιλέα, Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Δαμασκηνό στη Ρόδο. Παροπλίστηκε στις 2.7.1951.

Παρέμεινε στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας έως το 1957 οπότε και μεταφέρθηκε στον Πόρο, όπου έμεινε έως το καλοκαίρι του 1986. Τότε ρυμουλκήθηκε αρχικά στη Ζέα, στον Πειραιά και τελικά στον Φλοίσβο, στο Φάληρο, όπου και βρίσκεται σήμερα.

Θ/Κ «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ». Τύπος: θωρακισμένο καταδρομικό Pisa Ναυπήγηση: Cantiere Navale Fratelli Orlando, Livorno, Ιταλία Έναρξη: 1907 Καθέλκυση:12.03.1910 Ένταξη: 16.05.1911 Διαστάσεις: 140.82 x21.06x7.52 m Εκτόπισμα: 9,960 t κανονικό, 10,118 t με πλήρη φορτίο Πρόωση: 2 τετρακύλινδρες παλινδρομικές ατμομηχανές τριπλής εκτόνωσης με 22 λέβητες Belleville και ισχύ 19,000 hp. Η κανονική χωρητικότητά του σε καύσιμο (άνθρακα) ήταν 660t και η μέγιστη 1,500 t Έλικες: 2 Ταχύτητα: 22.5 (16 το 1940) Οπλισμός: 1911-1926 Πυροβόλα: 4 (2x2) Armstrong των 9,2 in (234 mm)/45 • 8 (2x4) Armstrong των 7,5 in (190 mm)/45 • 16 Armstrong των 3 in (76 mm ή 14 pds) 2 αντιαεροπορικά Vickers των 3 in (76 mm) • 8 αντιαεροπορικά Armstrong των 47mm (1 pds) • 2 πολυβόλα Vickers (Maxim) των 5 in Τορπίλες: 3 τορπιλοσωλήνες υποβρύχιοι (2 πλευρικοί και 1 πρυμναίος) των 18 in (457 mm) Οπλισμός: 1926-1952 4 (2x2) Armstrong των 9,2 in (234 mm)/45 • 8 (2x4) Armstrong των 7,5 in (190 mm)/45 • 8 Armstrong των 3 in (76 mm ή 14 pds) 5 αντιαεροπορικά Armstrong των 3 in (76 mm ή 14 pds) • 5 αντιαεροπορικά Vickers των 3 in (76 mm) • 7 αντιαεροπορικά Bofors των 40 mm 6 αντιαεροπορικά Rheinmetall των 37mm/60 Προβολείς: 2 των 36 in (91.44 cm) Θωράκιση: στο σκάφος 8-20 cm. Στους πύργους/γέφυρα 17.8 cm Στις αναχορηγίες του κυρίου οπλισμού 25.3 cm.

Πλήρωμα: 670. Πηγή: Ηλ. Νταλούμης, Τα Πλοία του Ναυτικού. 1826-2017, Πειραιάς 2017, 27-28.

70 Περιπλους

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

3

η

δημοφιλέστερη φωτογραφία

Φωτογράφος: © Γεωργία Λιάπη 178 θετικές αντιδράσεις

Ή

ταν η φράση που αποδόθηκε από τον Ηρόδοτο στον Θεμιστοκλή το 480 π.Χ., κατά την λεκτική διαμάχη του τελευταίου με τον Ναύαρχο των Κορινθίων Αδείμαντο λίγο πριν την διεξαγωγή της ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Στα τέλη Αυγούστου του 480 π.Χ., μετά την κατάρρευση της ελληνικής άμυνας στις Θερμοπύλες, ο στρατός του Ξέρξη (400.000 περίπου άνδρες) ξεχύθηκε στη Βοιωτία. Στα μέσα Σεπτεμβρίου η Περσική πλημμυρίδα είχε φτάσει στις βόρειες παρυφές της Αττικής. Η Αθήνα ήταν σχεδόν έρημη καθώς περισσότεροι από 200.000 κάτοικοι την είχαν εγκαταλείψει για να βρουν καταφύγιο στα πλησίον νησιά του Σαρωνικού Σαλαμίνα, Αίγινα, Πόρο και σε τόπους της Πελοποννήσου νοτιότερα από τον Ισθμό της Κορίνθου. Στην πόλη παρέμειναν μόνο οι ανίκανοι να μετακινηθούν και ορισμένοι λίγοι που παρερμήνευσαν τον χρησμό της Πυθίας περί «ξυλίνων τειχών» και οχυρώθηκαν στην Ακρόπολη πίσω από ξύλινους φράχτες. Οι Πέρσες σφαγίασαν όλους όσους βρήκαν και έβαλαν φωτιά στην πόλη.

Έχουμε γη και πατρίδα, όταν έχουμε πλοία και θάλασσα Θεμιστοκλής. Ηρόδοτος, Η, 61. (ελεύθερη απόδοση)

Οι καπνοί από την καιόμενη Αθήνα ήταν ορατοί από τη νότια πλευρά του κόλπου της Σαλαμίνας όπου ναυλοχούσαν τα 380 περίπου πλοία του ελληνικού στόλου (Ηρόδοτος 368 τριήρεις και 14 πεντηκόντοροι). Ο στόλος του Ξέρξη περίπου 700 πλοία (η καλύτερη προσέγγιση από όλες τις πηγές) ναυλοχούσε στο Φάληρο αναμένοντας τον ελληνικό στόλο να βγει στο ανοιχτό πέλαγος όπου το αριθμητικό του πλεονέκτημα θα του εξασφάλιζε τη νίκη. Στο ελληνικό στρατόπεδο προβλήθηκε η άποψη πως θα έπρεπε ο στόλος να αποπλεύσει από τη Σαλαμίνα και να παραταχθεί για την τελική αναμέτρηση μπροστά από τον Ισθμό της Κορίνθου, στον οποίον ήδη οι Σπαρτιάτες προετοίμαζαν τείχος για να συγκρατήσουν τους Πέρσες. Πολλοί υπεστήριξαν αυτή τη γνώμη με πρώτο τον Κορίνθιο Αδείμαντο, Ναύαρχο της δεύτερης ναυτικής δύναμης μετά την Αθήνα. Μόνο ο Θεμιστοκλής επέμενε ότι στον κλειστό χώρο των στενών της Σαλαμίνας το αριθμητικό πλεονέκτημα των Περσών δεν θα ήταν αποφασιστικό, ενώ αντίθετα οι ελαφρότερες ελληνικές τριήρεις θα είχαν πλεονέκτημα ελιγμών. Η σύγκρουση μάλιστα των δύο ανδρών ήταν έντονη με τον Αδείμαντο να ζητά από τον Ευρυβιάδη να μη θέσει σε ψηφοφορία τις προτάσεις ενός ανδρός, όπως χαρακτηριστικά είπε, χωρίς πατρίδα, καθώς η Αθήνα είχε, ήδη καταληφθεί. «… ὡς εἴη καὶ πόλις καὶ γῆ μέζων ἤ περ ἐκείνοισι ἔστ᾽ ἂν διηκόσιαι νέες σφι ἔωσι πεπληρωμέναι· …» απάντησε ο Θεμιστοκλής, όποιος δηλαδή διαθέτει διακόσιες εξοπλισμένες τριήρεις έχει και πατρίδα και γη και απείλησε ότι αν δεν δινόταν η ναυμαχία στη Σαλαμίνα, οι Αθηναίοι θα μετανάστευαν στη Σίρι της Κάτω Ιταλίας, όπου θα ίδρυαν νέα πόλη. Αν και ο Θεμιστοκλής κατόρθωσε να πείσει τον Ευρυβιάδη , ωστόσο, οι γνώμες των στρατηγών εξακολούθησαν να είναι διχασμένες. Ο Θεμιστοκλής βέβαιος για την ορθότητα της απόψεώς του ότι το ελληνικό συμφέρον επέβαλε η αναμέτρηση να λάβει χώρα στο στενό της Σαλαμίνας και φοβούμενος ότι πιθανή αποχώρηση θα μπορούσε να εξελιχθεί σε διαρροή των ναυτικών μοιρών προς τους τόπους καταγωγής τους, αποφάσισε να χρησιμοποιήσει ένα στρατήγημα. Έστειλε τον υπηρέτη του Σίκκινο στην αυλή του Ξέρξη να μεταφέρει την πληροφορία ότι οι Έλληνες με πεσμένο το ηθικό ετοιμάζονται να αναχωρήσουν για την Πελοπόννησο. Αυτή η αναγγελία συνετέλεσε να ληφθεί η απόφαση να σπεύσουν να προλάβουν τον ελληνικό στόλο και να τον καταναυμαχήσουν στη Σαλαμίνα. Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας υπήρξε μία από τις αποφασιστικότερες ναυτικές συγκρούσεις της παγκόσμιας ιστορίας , που έσωσε οριστικά την Ελλάδα από το θανάσιμο κίνδυνο του περσικού επεκτατισμού και απετέλεσε ιστορικό ορόσημο για την μετέπειτα πορεία και ανάπτυξη του ελληνισμού και μακροπρόθεσμα της Ευρώπης. Αντιναύαρχος ε.α. Ιωάννης Παλούμπης Π.Ν. * Περισσότερα για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας βλ. σελ. 6 του παρόντος τεύχους.

ΗΜΑΡΤΗΜΕΝΑ ΤΕΥΧΟΥΣ 103 Στη σελίδα 68 του τεύχους 103 του περιοδικού «Περίπλους» γίνεται παρουσίαση της δωρεάς της ζωγράφου κας Λιλής Ημέλλου στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Στις φωτογραφίες που δημοσιεύονται οι δύο πίνακες που αποτελούν την δωρεά έχουν μπει ανάποδα οι λεζάντες και τα επεξηγηματικά κείμενα. Στην αριστερή φωτογραφία απεικονίζεται ο Φάρος στις Απολυτάραις Αντικυθήρων (θέμα εξωφύλλου τ. 103) και δεξιά ο Φάρος στο νησάκι Στρογγύλη κοντά στο Καστελόριζο.

Περιπλους 71

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

Εκπαιδευτικές δράσεις με τους μαθητές του Νηπιαγωγείου του Διεθνούς Σχολείου Πειραιά

O

ι μαθητές του Νηπιαγωγείου του International School of Piraeus και οι εκπαιδευτικοί τους Πελίνα Μαλαματένιου και Μελίνα Λεφαντζή, στα πλαίσια της διερεύνησης τους για το ρόλο των Μουσείων στην κοινωνία μας, επισκέφθηκαν το Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος στον Πειραιά για να ξεκινήσουν την έρευνα τους. Οι μαθητές εντυπωσιασμένοι από τα εκθέματα του Μουσείου και τις πληροφορίες που άκουσαν κατά τη ξενάγηση τους, από την ξεναγό του Μουσείου, μετέφεραν αυτή τη γνώση στη σχολική αίθουσα μεταμορφώνοντας την τάξη σε μουσείο, αναλαμβάνοντας ρόλους ξεναγών, αρχαιολόγων κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού ρόλων. Οι εκπαιδευτικοί, το σχολείο και το μουσείο στήριξαν αυτή τη δράση και έτσι τα παιδιά είχαν την ευκαιρία να επικοινωνήσουν με τους υπαλλήλους του μουσείου και να τους ρωτήσουν για το ρόλο τους και τις αρμοδιότητες τους, εμπλουτίζοντας τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις τους. Η αυθόρμητη ενασχόληση των μαθητών, στάθηκε αφορμή για περισσότερη έρευνα στο Ναυτικό Μουσείο για αυτό και ακολούθησαν και επόμενες διαφοροποιημένες ξεναγήσεις. Οι μαθητές του Νηπιαγωγείου κατασκεύασαν τα δικά τους εκθέματα ορμώμενοι από τα ήδη υπάρχοντα όπως πηδάλια, τριήρης κ.α. και έγραψαν τις λεζάντες με τις σχετικές πληροφορίες. Εργάστηκαν σε μικροομάδες παρατηρώντας και παρουσιάζοντας τα αγαπημένα τους εκθέματα αλλά και ατομικά σχεδιάζοντας το χάρτη του Ναυτικού Μουσείου. Το ενδιαφέρον τους όμως δεν περιορίστηκε μόνο στα εκθέματα αλλά έδωσαν έμφαση και στο ίδιο το κτίριο και τη λειτουργία του. Σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα Μάνθο Λιάφα έκαναν έρευνα στην τάξη για το τι χρειάζεται ένα κτίριο για να χαρακτηριστεί μουσείο και αφού μελέτησαν τι έχει το ήδη υπάρχων κτίριο έκαναν τις προτάσεις τους για την κατασκευή ενός ακόμη ορόφου στο Μουσείο, ώστε να χωρέσουν τα εκθέματα που βρίσκονται στην αποθήκη. Οι ιδέες αυτές αποτυπώθηκαν σε μακέτα που σχεδίασαν τα παιδιά μαζί με τη βοήθεια του αρχιτέκτονα. Στην επόμενη επίσκεψη στο Ναυτικό Μουσείο 72 Περιπλους

Ελλάδος ενημερωθήκαμε για τα μελλοντικά σχέδια ανακαίνισης του Μουσείου και οι μαθητές μοιράστηκαν τις ιδέες τους θέλοντας να βοηθήσουν στην ανακαίνιση του κτιρίου. Κάποιες ιδέες των παιδιών ήταν: Να τοποθετηθεί μπλε δάπεδο για να θυμίζει τη θάλασσα, να μπουν πάνω από τα εκθέματα στρογγυλά φώτα όπως αυτά που υπάρχουν στα καράβια, να βάλουμε μεγάλα τζάμια για να φαίνεται η θάλασσα και άλλες ιδέες που ίσως δούμε στο μέλλον να υλοποιούνται. Αποκορύφωση των πολλαπλών επισκέψεων των μικρών μαθητών στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος ήταν η πρόσκληση των γονέων τους στο Ναυτικό Μουσείο. Εκεί οι ίδιοι οι μαθητές ανέλαβαν ρόλο ξεναγών και οι γονείς απόλαυσαν την ξενάγηση στο Ναυτικό Μουσείο από τα παιδιά τους. Ο κάθε μαθητής είχε φτιάξει το δικό του φυλλάδιο με τις πληροφορίες για τα αγαπημένα του εκθέματα, το χάρτη του μουσείου και τις ερωτήσεις που μπορούσαν να τους απευθύνουν. Το αποτέλεσμα ήταν μοναδικό. Οι μαθητές κινούνταν με άνεση στο χώρο, σεβόμενοι τους κανόνες του μουσείου, που συχνά χρειάζονταν να τους υπενθυμίζουν στους γονείς τους. Ανέφεραν πολλές από τις πληροφορίες που είχαν κατακτήσει τόσο μέσω των ξεναγήσεων όσο και των σχετικών βιβλίων που ξεφύλλιζαν με τις εκπαιδευτικούς τους. Η διευθύντρια του Μουσείου ήταν παρούσα στην εξαιρετική ξενάγηση των μαθητών επιβραβεύοντας τους ίδιους τους μαθητές, τους εκπαιδευτικούς, τους γονείς αλλά και τους υπαλλήλους του μουσείου που δέχθηκαν με χαρά να διαφοροποιήσουν το πρόγραμμα τους προκειμένου να στηρίξουν καινοτόμες δράσεις. Το σχολείο International School of Piraeus, μαζί με τους μαθητές και τις εκπαιδευτικούς θέλοντας να ευχαριστήσουν τους υπεύθυνους του Μουσείου διοργάνωσαν ένα μεγάλο πάρτι στο σχολείο τους, συγκεντρώνοντας ένα χρηματικό ποσό που δόθηκε ως δωρεά στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος. Η συγκεκριμένη παιδαγωγική δράση ήταν μια αρχή για να αναδείξουμε πως η καλή συνεργασία σχολείου, οικογένειας και κοινωνίας μπορεί να αναδείξει τέτοιες δράσεις που κέντρο τους έχουν το παιδί, συνεπώς το μέλλον του κόσμου.

ΗΜΕΡΕΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΠΕΙΡΑΙΑ 2018 Βίρα τις άγκυρες

T

ο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος και το πολιτιστικό σωματείο του Πειραιά «ΔΙΟΝΥΣΟΣ» με τη συνεργασία της παιδικής χορωδίας του Δικηγορικού Συλλόγου Πειραιώς και της Σχολής Χορού ANGEL DANCESPORT ACADEMY και με τη συμμετοχή της Φιλαρμονικής του Δήμου Πειραιά, στο πλαίσιο των Ημερών Θάλασσας του Δήμου Πειραιά, διοργάνωσαν βιωματική και ψυχαγωγική δράση για παιδιά ηλικίας από 5 έως 12 ετών. Το ταξίδι στη μουσική ξεκίνησε με τη Φιλαρμονική του Δήμου Πειραιά. Τα παιδιά έγιναν μικροί μαέστροι με την καθοδήγηση του διευθυντή Παναγιώτη Λυκούδη. Το μελωδικό ταξίδι συνεχίστηκε με τις γλυκόλαλες παιδικές φωνές του Δικηγορικού Συλλόγου Πειραιά, τις οποίες συνόδευαν οι κυρίες Κική Σβίγγου με το πιάνο και Χριστίνα Κυπριώτη με το μαντολίνο. Όλοι οι συμμετέχοντες προσκλήθηκαν να τραγουδήσουν μαζί με τα παιδιά της χορωδίας το γνωστό «Καραβάκι του Μπουρνόβα» και οι αίθουσες του μουσείου αντιλάλησαν χαρούμενους μουσικούς σκοπούς. Στη συνέχεια, οι χοροδιδάσκαλοι της σχολής ANGEL DANCESPORT ACADEMY δίδαξαν σε μεγάλους και παιδιά παραδοσιακούς χορούς και έγινε ένα πραγματικό νησιώτικο γλέντι στην πλατεία μπροστά από το Μουσείο, όπου όλοι χόρεψαν μπάλο και συρτό. Νερά, αναψυκτικά και γλυκά κεράστηκαν σε όλους τους παρισταμένους. Η εκδήλωση έκλεισε με κατασκευή καραβιών από χαρτί. Μέσα από μία μεγάλη ποικιλία υλικών και χρωμάτων τα παιδιά απελευθέρωσαν δημιουργικά την φαντασία τους. Έφτιαξαν και πήραν μαζί τους τα δικά τους καράβια, «φορτωμένα» με ευχάριστες αναμνήσεις από την γεμάτη μουσική, χορό και τραγούδι ημέρα που πέρασαν στο ΝME. Από τη στήλη αυτή ευχαριστούμε θερμά όλους τους συνδιοργανωτές μας που δούλεψαν εθελοντικά, με αγάπη και μεράκι για την επιτυχία αυτής της ξεχωριστής εκδήλωσης.

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

Περιπλους 73

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΧΟΡΩΔΙΑΣ ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ 1. Ας κάνουμε απόψε μιαν αρχή. Μουσική/Στίχοι: Γεωργιάδης Δώρος (Κρυστάζια Βακογιάννη-Μαρία Ζαμπιαδάκη) 2. Ο παλιάτσος. Μουσική: Νότης Μαυρουδής/Στίχοι: Μέλπω Ζαρόκωστα (Κυριακή Κωνσταντάκου) 3. Κεμάλ. Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις/ Στίχοι: Νίκος Γκάτσος. (Φαίδρα Μεταξά-Ματούλα Τσούρη-Αθηνά Φαζάκη) 4. Ο ανθρωπάκος. Μουσική: Γιώργος Χατζηνάσιος/Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος (Δήμητρα Δίγκα-Λυδία Κωστούρου-Μαρία Παπαδοπούλου) 5. Όμορφη & παράξενη πατρίδα. Μουσική: Δημήτρης Λάγιος/Στίχοι: Οδυσσέας Ελύτης (Δημήτρης Λάβδας) 6. Φτιάξε το δικό σου παραμύθι. Μουσική: Διονύσης Τσακνής/Στίχοι: Μαριανίνα Κριεζή (Μαργαρίτα Δόμβρου-Ελπίδα Νικολέρη) 7. Ποιο το χρώμα της αγάπης. Μουσική/Στίχοι: Λουδοβίκος των Ανωγείων (Δανάη Κωστούρου-Κωνσταντίνα Μαραθάκη-Γιώτα Ξυλαρδιστού) Μαντολίνο: Χριστίνα Κυπριώτη / Πιάνο: Κυριακή Σβίγκου

74 Περιπλους

8. Άσπρη μέρα και για μας. Μουσική: Σταύρος Ξαρχάκος/Στίχοι: Νίκος Γκάτσος (Μαρίλια Σεραφείμ) 9. Τι έπαιξα στο Λαύριο. Μουσική/Στίχοι: Διονύσης Σαββόπουλος (Αλίνα Υδραίου) 10. Θαλασσάκι. Μουσική:Νικόλαος Τάλιας/Στίχοι: Πόπη Παπανικήτα (Χρυσαλένια Βλαχάκη-Δήμητρα Δίγκα) 11. Οι θαλασσινοί. Μουσική: Γιώργος Ζαμπέτας/Στίχοι:Στέλιος Γεράνης (Νίκη Αθανασάκη-Ελένη, Ζαμπιαδάκη-Γωγώ Μυλωνάκη) 12. Η κρουαζιέρα του διαδρόμου. Μουσική: Σταμάτης Κραουνάκης/ Στίχοι: Λίνα Νικολακοπούλου (Ειρήνη Κωνσταντινίδου) 13. Παποράκι του Μπουρνόβα. Μουσική: Μάνος Λοϊζος/Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος (Γιάννης Κωνσταντινίδης-Μαρία Ψυλόγλου) Συμμετέχουν οι μικροί φίλοι: Νίκος Δόμβρος, Άννα Κάσση, Κωνσταντίνος Μεταξάς, Χάρις Σελινοπούλου, Κωνσταντίνος Φαζάκης, Σάντρα Χατζηπαναγιώτου.

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ 2018: ΠΟΛ(ε)ΙΣ

T

ο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος συμμετείχε και φέτος στους εορτασμούς για τις Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομίας παρουσιάζοντας με τη συνεργασία του Zea Harbour Project και της Ομάδας «Τhe Urban Game» την δράση με τίτλο: The Urban Game Sketchbook & "Πειραιάς: Το λιμάνι των τριήρων". Μέσα από μία ψηφιακή διαδραστική εφαρμογή παιγνίου με γρίφους, την προβολή video και με αφετηρία εκθέματα της συλλογής του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος παρουσιάζονται στο κοινό τα αρχαία μνημεία του ναυστάθμου της Ζέας που βρίσκονται "κρυμμένα" μέσα στο πολεοδομικό ιστό της σύγχρονης πόλης. Στόχος της δράσης ήταν να συμβάλλει στην κατανόηση από τον επισκέπτη τόσο της λειτουργίας του αρχαίου λιμανιού, όσο και της διαχρονικής εξέλιξης του ιστορικού τοπίου. Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού γιορτάζει για 22η χρονιά τις Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς και μαζί

εταιρικεσ χορηγιεσ

Ευχαριστούμε τις εταιρείες που ανταποκρίθηκαν θετικά στο αίτημα του Ναυτικού Μουσείου και προσέφεραν από 300 € και άνω για τη συνέχιση της λειτουργίας του.

CLEOPATRA SHIPPING AGENCY LTD. Στον κατάλογο δεν περιλαμβάνονται οι εταιρείες που δεν επιθυμούν να δημοσιευθεί η χορηγία τους.

Νέα Μέλη

τους τις Πόλεις, παλιές και νέες, μεγάλες ή μικρότερες, σημαντικές ή λιγότερο σπουδαίες, ζωντανές ή ξεχασμένες. Αυτές οι πόλεις θα αποκαλύψουν το παρελθόν τους, θα ξεδιπλώσουν το παρόν τους και ίσως ρίξουν κάποιες ματιές στο μέλλον τους, μέσα από μικρές ή μεγάλες ιστορίες, ιδιωτικές ή δημόσιες, πραγματικές ή φανταστικές. Οι πόλεις, για τρεις μέρες, θα πλημμύρισαν με ήχους, τραγούδια και χορούς, εκθέσεις και παραστάσεις, βιβλία και φωτογραφίες, περιπάτους, δρώμενα και παραμύθια.«Ιστορίες» σκορπισμένες σε 106 σημεία σε όλη τη χώρα, σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, σε μνημεία που ζουν μια δεύτερη ζωή ή παραμένουν ανέπαφα στο χρόνο – τοπόσημα μικρών ή μεγάλων πόλεων. Ιστορίες κρυμμένες μέσα στην καρδιά των πόλεων, στις γειτονιές τους και τους δρόμους τους.Το Σαββατοκύριακο του εορτασμού 29 και 30 Σεπτεμβρίου η είσοδος στους αρχαιολογικούς χώρους, τα μουσεία και τα μνημεία του κράτους ήταν ελεύθερη.

Χρηματικές Δωρεές Εκφράζουμε τις θερμές μας ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη μας για την οικονομική τους συνεισφορά προς το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος για τη συνέχιση της λειτουργίας του.

• Η κυρία Γαληνή Λαζαράκου 50 ευρώ εις μνήμην Βασιλικής Αναγνωστοπούλου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στην κυρία Γεωργία Κωστοπούλου για την ευγενική της προσφορά να μεταφράσει δωρεάν το φυλλάδιο του Μουσείου στη γαλλική γλώσσα.

Καλωσορίζουμε τα νέα μέλη του Μουσείου

Γρίζος Ιωάννης - Συνταξιούχος αρχιελεγκτής εναερίου κυκλοφορίας ΥΠΑ

Μονογιούδης Παντελής Πλοίαρχος Ε.Ν.

Καραπάνου Βάνια - Δικηγόρος Κουτρουλάκης Κωνσταντίνος - Πλωτάρχης Π.Ν. Λαζαράκου Γαλήνη - Αρχιτέκτων Μαζαράκης Σπυρίδων - Αξιωματικός Π.Ν. Μπαζίνης Θεόδωρος - Αξιωματικός Π.Ν. Μπιλάλης Αριστομένης - Συγγραφέας Μπινιάρης Νικόλαος - Επιχειρηματίας

Ναξάκης Αντώνιος - Αρχιπλοίαρχος Π.Ν.ε.α. Ντινιάς Γεώργιος - Πλοίαρχος (Ε) ε.α. Πασχάλης Ελευθέριος - Χημικός Πράσινος Δημήτριος - Μηχανικός Σκρέκας Γεώργιος - Πλοίαρχος (Ο) Π.Ν. Τζώρτζης Νικόλαος - Κων/νος - Οικονομολόγος Τσίπας Κωνσταντίνος - Μηχανικός Περιπλους 75

ΑΝΕΛΚΥΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η Εποποιΐα της Ανέλκυσης Ναυαγίων στην Μεταπολεμική Ελλάδα Συγγραφέiς Κώστας Θωκταρίδης, Άρης Μπιλάλης εκδοσεισ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ

Ε

ίναι γεγονός ότι η ιστορία της Ελλάδας την δεκαετία του 1940 μόνον ομαλή δε μπορεί να χαρακτηριστεί. Και βέβαια αποκλειστική αιτία δεν είναι ο Β΄ Παγκ. Πόλεμος. Είναι ο Εμφύλιος που ακολούθησε και –κυριολεκτικά– ρήμαξε τα πάντα. Όμως όσο «φοβερός και τρομερός» ήταν αυτός, ένα είναι σίγουρο: Δεν σταμάτησε να κυλά η ζωή. Ναι! Υπήρξε αναστάτωση. Ανατροπή, αν θέλετε. Σίγουρα όμως όχι σταμάτημα. Θάνατοι, φυλακίσεις, ομηρίες κι ένα σωρό άλλα κακά. Όμως υπήρξαν και κάποιες εκδηλώσεις που έδειχναν ότι όλα αυτά ήσαν παροδικά και η οικονομική ζωή θα ξανάρχιζε στην Ελλάδα. Μία από αυτές τις εκδηλώσεις ήταν και η ανέλκυση των ναυαγίων του Β΄ Παγκ. Πολέμου. Μια διαδικασία που ξεκίνησε πολύ νωρίς και ολοκληρώθηκε μετά από κάποια χρόνια. Το βιβλίο βασίζεται στο αρχείο του Οργανισμού Ανελκύσεως Ναυαγίων. Ενός μάλλον ξεχασμένου σήμερα οργανισμού, που όμως έκανε σημαντικότατο έργο. Ποιο είναι αυτό; Μα το ότι καθαρίζοντας τα λιμάνια της χώρας, επέτρεψε την επικοινωνία με τον υπόλοιπο κόσμο. Έτσι μπόρεσε να έρθει στην Ελλάδα η κάθε είδους βοήθεια. Χωρίς την οποία ήταν αδύνατο να επιβιώσουν οι Έλληνες. Ακούγεται απίθανο; Μπορεί. Όμως πριν απαντήσετε σκεφτείτε ότι ο λοιμός της Κατοχής προήλθε από το ότι δεν δούλεψαν τα λιμάνια της χώρας. Κι εδώ θα πρέπει να πούμε ότι το βιβλίο είναι εν μέρει… ψευδεπίγραφο! Γιατί με τις μεταπολεμικές ανελκύσεις ασχολείται από το τρίτο κεφάλαιο και μετά. Στα δύο πρώτα, υπάρχουν οι ανελκύσεις ναυαγίων που είχαν γίνει στην Ελλάδα έως τότε. Από τις αρχές του 20ου αιώνα. Κι αυτό δε μπορεί να θεωρηθεί ως μια απλή εισαγωγή του όλου βιβλίου. Εδώ υπάρχουν θησαυροί –στην κυριολεξία– που ο αναγνώστης σαφώς και δε μπορεί να βρει πουθενά αλλού. Απλό παράδειγμα: Πιθανώς έχετε ακούσει για το ναυάγιο του Αλέξανδρος Ζ, του πιο πολύνεκρου δυστυχήματος του Ναυτικού, που έγινε στις 10.03.1923. Πόσοι όμως ξέρατε ότι το εν λόγω πλοίο ανελκύστηκε τον Σεπτέμβριο του 1928, επισκευάστηκε και ταξίδευε έως το 1944; Όταν λοιπόν μας δίνει τέτοιες πληροφορίες στα εισαγωγικά κεφάλαια, σκεφτείτε τι γράφει στα κύρια! Και όντως

ο αναγνώστης θα βρει μοναδικούς θησαυρούς. Θησαυρούς που φέρνουν στο φως οι δύο συγγραφείς. Γνωστοί και οι δύο για το έως τώρα ερευνητικό τους έργο, δε νομίζουμε ότι χρειάζονται ιδιαίτερες συστάσεις. Αν λοιπόν πρέπει να χαρακτηρίσουμε το βιβλίο, ανεπιφύλακτα θα το χαρακτηρίζαμε εξαιρετικό! Για να το εκτιμήσετε δεν χρειάζεται να είστε λάτρεις των πλοίων –αν ανήκετε σ’ αυτήν την κατηγορία θα ξετρελαθείτε– αρκεί να σας ενδιαφέρει η ιστορία. Όχι μόνον η ναυτική. Αλλά και η οικονομική. Όλα τέλεια λοιπόν; Δεν θα το λέγαμε. Ο εκδότης έκανε ένα μεγάλο λάθος. Ενώ –εκτός από τον πλούτο του κειμένου– είχε στα χέρια του έναν ακόμη μεγαλύτερο, δεν τον εκτίμησε δεόντως. Ο λόγος για τις φωτογραφίες. Μοναδικές και αξεπέραστες! Που βεβαίως μπορεί να μην χάνονται, σίγουραόμως υποτιμούνται. Είναι κρίμα για ένα τέτοιο υλικό να ακολουθούνται οι κανόνες όπως σε ένα άλλο –κοινό θα λέγαμε– βιβλίο. Το ότι θα χρειάζονταν περισσότερες σελίδες, άρα θα ανέβαινε το κόστος, συγνώμη αλλά δεν στέκει ως δικαιολογία.Τέλος πάντων... Μετά απ’ όλα αυτά δε νομίζουμε ότι χρειάζεται να σας πούμε πόσο απαραίτητο είναι αυτό εδώ το βιβλίο. Ηλίας Νταλούμης

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Έννοιες, Θεωρήσεις, Δρώντες, Δομές και Διαδικασίες Συγγραφέiς Χρήστος Α. Φραγκονικολόπουλος, Φίλιππος Προέδρου εκδοσεισ ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ

M

πορεί ένα σχολικό βιβλίο να είναι ενδιαφέρον και συγκινήσει έναν οποιονδήποτε αναγνώστη; Στην προκειμένη περίπτωση η απάντηση είναι: Ναι, μπορεί! Κατ’ αρχήν να ξεκαθαρίσουμε ότι η έννοια «σχολικό» που μόλις χρησιμοποιήσαμε είναι σαφέστατα υπερβολική. Απλώς θελήσαμε να τονίσουμε ότι το βιβλίο αυτό διδάσκει. Όχι βέβαια μαθητές των χαμηλότερων βαθμίδων εκπαίδευσης. Σε φοιτητές απευθύνεται ήτοι σε άτομα που έχουν διαμορφώσει προσωπικότητα. Και το παρόν βιβλίο πετυχαίνει δύο στόχους. Αφενός εισάγει τον αναγνώστη σε έννοιες που μπορεί μεν να «κυκλοφορούν», σίγουρα όμως λίγοι τις αντιλαμβάνονται. Αφετέρου οι συγγραφείς δεν χρησιμοποιούν απλουστευτικές μεθόδους ή πολύπλοκους τρόπους, προκειμένου να μας καταδείξουν κάποια βασικά

76 Περιπλους

πράγματα, για όσους ενδιαφέρονται για την παγκόσμια πολιτική. Όλα αυτά γίνονται στα τρία μέρη και τα δέκα κεφάλαια. Οι συγγραφείς-ακαδημαϊκοί δάσκαλοι και οι δύο – με ένα τρόπο γραφής και παρουσίασης που μπορούμε να ονομάσουμε σύγχρονο, δίνουν στον αναγνώστη την δυνατότητα να αντιληφθεί τις έννοιες που πραγματεύονται. Οπωσδήποτε είναι εξαιρετικά θετικό στοιχείο η χρησιμοποίηση του τονισμού των ορισμών και σημαντικών σημείων σε κάθε κεφάλαιο. Το βιβλίο αναμφισβήτητα πετυχαίνει τον σκοπό για τον οποίο γράφτηκε. Και –να το επαναλάβουμε– πρέπει να διαβαστεί και να χρησιμοποιείται απ’ όσους ασχολούνται ή απλώς ενδιαφέρονται για την παγκόσμια πολιτική. Ηλίας Νταλούμης

Βιβλιοπαρουσιάσεις // Δωρεές βιβλίων & περιοδικών

ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ Συγγραφέας Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς εκδοσεισ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΦΙΛΟΜΗΡΩΝ ΙΘΑΚΗΣ "ΕΥΧΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙ"

Τ

ο καλοκαίρι του 2017 η κεφαλονίτικη παρέα τα ζεύγη Πασχάλη, Μπινιάρη και Παλούμπη προσκληθήκαμε στο αρχοντικό του Γεράσιμου Καλογηράτου επάνω στα Σπήλια στη ράχη του λόφου πάνω από το Αργοστόλι, απ’ όπου η θέα είναι φανταστική. Προς ανατολάς το λιμάνι του Αργοστολιού, η γέφυρα του Δράπανου και ο γύρος του Κούταβου. Προς Βορρά η λιμνοθάλασσα του λιβαδιού στον μυχό του κόλπου και όλα τα χωριουδάκια του δρόμου προς το Φισκάρδο μέχρι τη Θηνιά, καθώς και της Παλικής. Προς Δυσμάς το Ληξούρι και οι Βαρδιάνοι να φυλάνε την είσοδο του μεγάλου και χαρακτηριστικού κόλπου της Κεφαλονιάς. Η Δέσποινα του αρχοντικού, η Σιόρα Ελευθερία Παΐζη-Καλογηράτου, όπως φανερώνει και το πατρογονικό της επίθετο κατάγεται από την Ιθάκη. Φυσικό ήταν λοιπόν η κουβέντα του πανέμορφου δειλινού, ανάμεσα στα εξαίσια φιλέματα της οικοδέσποινας, στα χρώματα της Δύσης και τα μεθυστικά αρώματα από τα μπουγαρίνια του κήπου, να περιστραφεί στο γνωστό θέμα του κατά πόσον η γενέτειρα της οικοδέσποινας, η Ιθάκη, είναι πράγματι η Ομηρική ή κάποιο άλλο νησί διεκδικεί βάσιμα αυτή τη δόξα. Είναι γεγονός ότι τα μυκηναϊκά ανασκαφικά ευρήματα της Ιθάκης μέχρι και το 1930 υπήρξαν ελάχιστα, χαρακτηρίστηκαν κινητά και εν πολλοίς αμφισβητούμενης προέλευσης. Η έλλειψη μυκηναϊκού σταθερού, αλλά και κινητού ίχνους, ενώ παράλληλα στη γειτονική Κεφαλονιά βρίσκονταν και προβάλλονταν τέτοια ευρήματα, έδωσε το έναυσμα για την αμφισβήτηση της Ιθάκης ως της Ομηρικής και την ανάπτυξη θεωρήσεων που ήθελαν άλλα νησιά και ιδίως την Κεφαλονιά να διεκδικεί τη δόξα της Ομηρικής Ιθάκης. Η κουβέντα μας βέβαια δεν είχε ως σκοπό την ανταλλαγή σοβαρών επιχειρημάτων επάνω στο θέμα μια και δεν είμαστε επαρκώς καταρτισμένοι, αλλά στόχευε περισσότερο στην ανταλλαγή ελαφρών περιπαικτικών σχολίων ως αποτέλεσμα της ευχάριστης διάθεσης που μας προξενούσε το περιβάλλον. Ένα πνεύμα τόσο γνώριμο στις κεφαλονίτικες κουβέντες.

Περιοδικά & έντυπα που εστάλησαν στο ΝΜΕ: ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ 1. Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ 2. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ 3. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΒΡΟΝΤΑΔΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ 1. SHIPPING. International Monthly Review 2. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ 3. ΝΑΥΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 4. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 5. ΙΣΤΙΟΠΛΟΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 6. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ 7. SHIP MANAGEMENT INTERNATIONAL 8. ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ 9. ΠΑΛΑΙΜΑΧΟΣ ΠΛΟΙΑΡΧΟΣ

Φύγαμε από το αρχοντικό του Γεράσιμου Καλογηράτου διατηρώντας τις ωραιότερες των εντυπώσεων. Η Σιόρα Ελευθερία, όμως, δεν ξέχασε τη συζήτηση και πρόσφατα μας έστειλε για τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης του Μουσείου ένα βιβλίο του Ιθακήσιου συγγραφέα Δημητρίου ΠαΐζηΔανιά το οποίο επιγράφεται: «Οι αρχαιολογικοί θησαυροί της Ιθάκης Η ιστορική τους διαδρομή και η σημασία τους για την ταύτιση της σημερινής Ιθάκης με την ομηρική» Εάν ο συγγραφέας είναι συγγενής της Σιόρας Ελευθερίας δεν το ξέρω, αλλά να μην ξεχνάμε ότι οι μισοί Θιακοί έχουν επώνυμο «Παΐζης». Είναι περιττό να αναφέρω ότι το βιβλίο παρουσιάζει αξιόλογα αρχαιολογικά ευρήματα που ανήκουν σε ιδιωτικές και μη συλλογές και φυσικά συνηγορούν υπέρ της ταύτισης της σημερινής Ιθάκης με την ομηρική. Κατάγομαι από την Κεφαλονιά και δεν θα ήθελα να παραδεχθώ ότι προσωπικά πείσθηκα. Θεωρώ όμως έντιμο να γράψω ότι αν κάποιος θέλει να έχει άποψη επί του θέματος είναι βέβαιο ότι θα πρέπει να έχει ξεφυλλίσει και το βιβλίο του Δημήτρη Παΐζη-Δανιά. Ευχαριστούμε ιδιαίτερα τη Σιόρα Ελευθερία Παΐζη-Καλογηράτου για το πολύτιμο δώρο της. Γιάννης Παλούμπης

Δώρησαν στη βιβλιοθήκη του Μουσείου και ευχαριστούμε θερμά τους: Κυρία Πέγκυ Στεργίου: «Στέργιος Στεργίου, Κίος 19211922» ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ // Κύριον Βασίλειο Ξύδη: «Naval operations analysis» εκδ. Naval Institute Press • «American practical navigator, an epitome of navigation» Nathaniel Bowditch • «Dutton’s navigation and piloting” εκδ.

U.S.Naval Institute • “Dutton’s navigation and piloting”

by Elbert Maloney, 13th edition // Κυρία Ζίνα Ζωγράφου Καραχρήστου: «Επιτύμβια Ναυτικών και Ναυαγών: 6ος αι. π.Χ.-3oς αι. μ.Χ.» κ. Ζ. Καραχρήστου // Μορφωτικός και Εκπολιτιστικός Σύλλογος Κύμης: «Κύμη και Νεάπολις. Η μεταφύτευση της Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας» Θ. Τάσιου //Κύριον Ιωάννη Τριανταφύλλου. Ν. Μουσείο Λιτοχώρου: «Ο Όλυμπος» Frederic Boissonnas // Κυρία Αικατερίνη Πέππα: Ετήσια Έκθεση για το έτος 20171018 της Ένωσης Ελλήνων Εφοπλιστών // Mr. Murat Koralturk: The Maritime Collection of Rahmi M. Coc Museum. // Κύριον Ευθύμιο Χαραλαμπίδη: «Η Ελληνική Τριήρης» του Εμμ. Νελλόπουλου // Κύριον Φίλιππο Αθανασάρα: «Άγιος Μάμας Χαλκιδικής. Οι ρίζες και η πορεία του στο χρόνο» Στ. Κυρίμη, & «Αλησμόνητες Πατρίδες» Ξ. Καραθανάση // Κυρία Σοφία Στάικου: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς • «Δρόμοι και λιμάνια στην Ελλάδα 1830-1880» Συναρέλλη, Μαρία • «Πειραιάς 1834-1912. Λειτουργική συγκρότηση και πολεοδομική εξέλιξη» • «Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου. Οδηγός» • «Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης. Συνοπτικός οδηγός» 2009 // Εκδόσεις Historical Quest: "To υγρόν πυρ και η συμβολή του στη βυζαντινή ισχύ" Κων/νου Καρατόλιου • "Φλογισμένες θάλασσες: Μυθιστόρημα"

Δημ. Μαργαριτόπουλου //Κ οινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση: «Κεραμεικός» Ελένη Σ. Μπάνου-Λεωνίδα Κ. Μπουρνιά • «Ο Μαραθών και το Αρχαιολογικό Μουσείο» Γεωργίου Σταϊνχάουερ • «Το Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας» Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Ι.Μ. Ακαμάτης, Αν. Χρυσοστόμου, Π. Χρυσοστόμου. // Εκδόσεις Λειμών: «Γεωπολιτική των θαλασσίων δυνάμεων: Η γεωγραφία της βρετανικής ισχύος 1815-1956 με συνεκτίμηση του ανατολικού ζητήματος και των ανταγωνισμών ισχύος στην ανατολική Μεσόγειο» του Ηλία Ηλιόπουλου • Δίκες αντιστασιακών οργανώσεων την περίοδο της δικτατορίας 19671974:Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις τους μέσα από τον Τύπο» της Ε. Χατζηκωνσταντή // Εκδόσεις Καλλιγράφος: «Ελλάδα: Ο χορός των θαλασσών» Βαρβάρα - Ρίτα Αθανασιάδου •«Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο φίλος μου και ο πολιτικός, αυτός ο άγνωστός σας» Πάρη Τακόπουλου // Εκδόσεις Αρτέον: «Πειρατικά και κουρσάρικα σκαριά των θαλασσών μας, 18ος - 19ος αιώνας: Ένα ταξίδι στον κόσμο των πειρατικών και κουρσάρικων σκαριών και στη ζωή των προγόνων μας» του Άρη Τσικοντούρη & Κώστα Αντωνίου • «Πλεούμενα των λιμνών και ποταμών του τόπου μας, 18ος - 20ός αιώνας: Ένα ταξίδι στον κόσμο των ξύλινων σκαριών των γλυκών/υφάλμυρων νερών και του πολιτισμού μας» του Άρη Τσικοντούρη & Κώστα Αντωνίου • «Ο θησαυρός των πειρατών. Ένα συναρπαστικό ταξίδι στη χρυσή εποχή των πειρατών στις θάλασσές μας» // Κύριον Ηλία Νταλούμη: «Εισαγωγή στην Παγκόσμια Πολιτική» Χρ. Φραγκονικολόπουλου // Κύριον Άρη Μπιλάλη: «Ανελκύοντας την ιστορία» Α. Μπιλάλη. Περιπλους 77

Γράφει ο Σκάπουλος

Έ

νας από τους ιδρυτικούς στόχους αυτής της στήλης ήταν και η έκφραση άποψης για τα «ζέοντα θέματα της επικαιρότητας». Για το παρόν τεύχος λοιπόν ο Σκάπουλος αποφάσισε να γράψει κάτι για το θέμα που απασχολεί το Μουσείο, αρκετούς συλλόγους και πρόσφατα την επικαιρότητα (εφημερίδες, περιοδικά, μέσα κοινωνικής δικτύωσης). Πιστεύω πως δεν υπάρχει αναγνώστης του «Περίπλου» που να μην έχει διαβάσει, ακούσει, προβληματιστεί, μ’ αυτή την ιστορία της καταστροφής των ξύλινων παλιών αλιευτικών σκαφών, που καθημερινά φτωχαίνει τις θάλασσες της πατρίδας μας, καθώς τις στερεί από τα πανέμορφα ξύλινα στολίδια τους, που τόσο ταιριαστά τις ομόρφαιναν επί πολλούς αιώνες. Θα έχετε ασφαλώς δει δημοσιευμένες φωτογραφίες από τις στιγμές της καταστροφής, τότε που το βαρύ τρυπάνι του εκσκαφέα πέφτει πάνω στα σαθρά, τις περισσότερες φορές, μαδέρια του ξυλοκάϊκου και θα έχετε διαβάσει τις περιγραφές των ήχων που αναδίδουν τα σπασμένα στραβόξυλα και τα σέλματα, λες και βογγούν από τον πόνο της θραύσης, ή λες και αναρωτιούνται και απορούν για την αχαριστία των ανθρώπων και τη συμπεριφορά τους, ύστερα από μια ζωή αδιάκοπης εργασίας και εξυπηρέτησης των αναγκών των ιδιοκτητών και των οικογενειών τους. Η ιστορία πάει ως εξής. Το 2014 η Ευρωπαϊκή Ένωση ανακάλυψε ότι οι θάλασσες γύρω από την ήπειρο υφίστανται «υπεραλίευση», λόγω της οποίας αφανίζονται οι έμβιοι θαλάσσιοι πόροι από τους βυθούς. Για να αντιμετωπίσει λοιπόν το φαινόμενο εξέδωσε έναν Κανονισμό ο οποίος προέβλεπε ...- άκουσον, άκουσον οι μικροί ψαράδες, κάτοχοι ενός μικρού ξύλινου αλιευτικού να παραδώσουν το σκάφος τους για καταστροφή, έναντι μιας πολύ γενναίας, είναι αλήθεια, επιδότησης. Ο στόχος του κανονισμού είναι η μείωση του συνόλου του Ευρωπαϊκού Αλιευτικού Στόλου των κρατών-μελών, ο έλεγχος της παράκτιας αλιείας και ο αποκλεισμός των εν δυνάμει παράνομων αλιέων ώστε να διαφυλαχθούν το ιχθυοαποθέματα των θαλασσών. Η διάλυση και η εξαφάνιση των μικρών ξύλινων αλιευτικών σκαφών δεν είναι κάτι καινούριο δεδομένου ότι τέτοια μέτρα έχουν εφαρμοστεί από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα από τη δεκαετία του ’90. Στη χώρα μας μόνο, κατά τους μετριότερους υπολογισμούς από το 1994 έχουν καταστραφεί περισσότερα από 10.000 μικρότερα ή μεγαλύτερα ψαροκάϊκα μεταξύ των οποίων πολλά μοναδικής πολιτιστικής αξίας, συγκεκριμένων τύπων, που αναπτύχθηκαν μαζί με την τέχνη του καραβομαραγκού και της ξυλοναυπηγικής στους ταρσανάδες όλων των ναυτότοπων της χώρας επί πολλούς αιώνες.

78 Περιπλους

Τα ερωτήματα που δικαιολογημένα ανακύπτουν από την ακριβή διατύπωση του Κανονισμού είναι τα ακόλουθα: • Ποιος μέτρησε την απομείωση των ιχθυοαποθεμάτων και με ποια μέθοδο. Πως επηρεάζονται θετικά οι ποσότητες των ιχθυοαποθεμάτων με την ανάπτυξη αλιπέδων (ιχθυοτροφείων) και πόση αρνητική επιρροή έχει η διατήρηση των μεμονωμένων αλιέων.

• Γιατί πρέπει να ελεγχθεί μόνο η παράκτια αλιεία και όχι και η ωκεάνια;; Δηλαδή προστατεύεται η διατήρηση ιχθυοαποθεμάτων από τους μεμονωμένους αλιείς των μικρών νησιών του Αιγαίου και του Ιονίου και δεν ενοχλούνται καθόλου οι μεγάλοι αλιευτικοί στόλοι των ωκεανών που αλιεύουν καθημερινά τόνους ιχθύων διαφόρων ειδών. Είναι γεγονός ότι η επιδότηση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας είναι εξαιρετικά γενναιόδω-

ρη με αποτέλεσμα να είναι ήδη ορατές οι επιπτώσεις της στον παράκτιο αλιευτικό στόλο της Ελλάδας. Στη χώρα η κινητοποίηση για τη διάσωση από το 1990 μέχρι και πρόσφατα εξαντλούνταν σε κάποιες ατομικές και ρομαντικές προσπάθειες ανθρώπων της θάλασσας που εύκολα μπορούσε κάποιος να τις κατατάξει στις γραφικές, αφαιρώντας τους κάθε δυνατότητα αποτελεσματικού επηρεασμού της κοινής γνώμης και πολλώ μάλλον του μηχανισμού λήψεως αποφάσεων. Στην Ελλάδα η καταστροφή των ξυλίνων αλιευτικών σκαφών που κατασκευάσθηκαν με τον παραδοσιακό τρόπο ναυπήγησης συνεπιφέρει τον αφανισμό της ξυλοναυπηγικής τέχνης που διδασκόταν από πατέρα σε γιο και εφαρμοζόταν στους παραδοσιακούς ταρσανάδες επί αιώνες, κληρονομώντας στο σήμερα ένα μεγάλο στόλο ιστιοφόρων και

μηχανοκίνητων αλιευτικών, που κοσμούν τις θάλασσες και τα λιμάνια των νησιών μας. Έτσι μια πολύ σημαντική συνιστώσα του ναυτικού λαϊκού πολιτισμού μας χάνεται, εξαφανίζεται, υπό την πίεση της πολύ γενναίας επιδότησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Να με συγχωρέσουν οι αναγνώστες για τον ανόσιο παραλληλισμό, αλλά μου μοιάζει σαν να μας πληρώνουν ένα υπέρογκο ποσόν για να σπάσουμε τα μάρμαρα του Παρθενώνα ή τις Καρυάτιδες. Καταστρέφεις το πολιτιστικό σου παρελθόν υπό το βάρος της υπέρογκης αμοιβής του σήμερα. Για την κατάσταση φυσικά δεν φταίει ο μεμονωμένος ψαράς των Ψαρών, της Αμοργού, της Σικίνου, της Ανάφης. Αυτός επιλύει, πιθανόν, το πρόβλημα της ζωής του, σπουδάζει γιο, παντρεύει κόρη, ανακατασκευάζει το σπιτικό του και γενικά αντιμετωπίζει τις δυσκολίες της σύγχρονης ζωής. Θα απευθυνθώ όμως στη Διοίκηση αυτού του κράτους. Αλήθεια πιστεύουν οι αρμόδιοι ότι με το τσάκισμα του ψαροκάϊκου της Κάσου, των Φούρνων, του Αϊ Στράτη, της Λευκάδας, των Παξών, που η αλιευτική τους απόδοση δεν ξεπερνά τα κάποια λίγα κιλά τη νύχτα, προστατεύονται οι θάλασσες από την «υπεραλίευση», όταν μένουν απείραχτοι οι μεγάλοι αλιευτικοί στόλοι που εφαρμόζουν σύγχρονες αλιευτικές μεθόδους που αποδίδουν τόνους αλιευμάτων την ώρα;;;; Γατζάο, το τρεχαντήρι του Ιονίου, όπως το συναντήσαμε στον Αμβρακικό.

Να υποθέσω ότι το πρόγραμμα ξεκίνησε για να ελεγχθεί η αλιεία στις ανοιχτές θάλασσες από τις μεγάλες δυνάμεις όπως Αγγλία, Νορβηγία, Ισπανία, Πορτογαλία, (να μην αναφέρω Ιαπωνία, Κίνα και άλλες χώρες εκτός Ευρώπης), έτσι το πρόγραμμα επιδοτεί τις μεγάλες αλιευτικές επιχειρήσεις για να εκσυγχρονίσουν και να αναπτύξουν τις μεθόδους αλιείας «υποτίθεται» σε πιο ορθολογικές βάσεις (προς ποια κατεύθυνση;;; αύξηση της παραγωγής;;). Από την άλλη πλευρά θα ήθελα να σταθώ στις ρομαντικές φωνές και απόψεις που κυκλοφορούν. Το πρόβλημα της καταστροφής των δειγμάτων του λαϊκού μας ναυτικού πολιτισμού, με συνέπεια και τον αφανισμό της ξυλοναυπηγικής τέχνης, δεν λύνεται δογματικά διότι «πρέπει να διασωθούν». Είναι θέμα οικονομικό που αντιμετωπίζεται μόνο με κίνητρα σε όλα τα επίπεδα της κρατικής διοίκησης μέχρι τον απλό ψαρά. Δεν είμαστε εμείς εκείνοι που θα υποδείξουμε τη βέλτιστη λύση αλλά θα επιθυμούσαμε, στο μέτρο των δυνατοτήτων μας, να αναδείξουμε το πρόβλημα και το «άστοχο» του Κανονισμού της Ε. Ε. με τη σκληρή εφαρμογή του μέτρου της καταστροφής των ξυλίνων αλιευτικών σκαφών. Οι φωνές διαμαρτυρίας, πνιγμένες από την οδύνη της καταστροφής, μιλούν για διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, τόσο στο πεδίο του αριθμού των σκαφών που βαίνει μειούμενος, όσο και στο πεδίο της ξυλοναυπηγικής τέχνης των παραδοσιακών ταρσανάδων, που τείνει να εξαφανισθεί. Προτείνουν αορίστως να επέμβει το κράτος και να διασώσει τα σκάφη. Ποιο κράτος;; Ποια σκάφη;; Πόσα σκάφη;; Και καλά το κόστος της αγοράς που το κράτος δεν έχει να καταβάλλει (εδώ δεν έχει για πολύ πιο πιεστικές και άμεσες ανάγκες), αλλά μετά τι θα συμβαίνει με το κόστος συντήρησης;; Που θα ελλιμενίζονται τα διασωζόμενα σκάφη;; Άλλο ερώτημα χωρίς απάντηση. Ίσως ακούγεται σαν προπέτεια ή ακόμα και αναίδεια, ο φτωχός κι αγράμματος Σκάπουλος να επιχειρεί να συμβάλλει στον δημόσιο διάλογο για ένα ζήτημα που ταλαιπωρεί χρόνια τώρα την ελληνική θαλασσινή κοινωνία. Η γνώμη μου λοιπόν περιορίζεται στα ακόλουθα επιγραμματικά: • Πρέπει να σωθούν οι διάφοροι τύποι των ξύλινων σκαφών έστω μόνο για να μπορούν να επιδεικνύονται στους μελλοντικούς πολίτες αυτής της χώρας σαν δείγματα πολιτισμού και λαϊκής τέχνης των προγόνων τους και για να γίνονται άμεσα ορατές και απτές οι συνθήκες υπό τις οποίες ταξίδευαν οι παλαιότεροι, αλλά και ποιες ήταν οι βάσεις της μεγάλης σημερινής εμπορικής μας ναυτιλίας.

• Αυτό δεν σημαίνει με κανένα τρόπο ότι πρέπει να διασωθούν όλα τα υπό καταστροφή ξύλινα σκάφη, ούτε ότι πρέπει να διασωθεί η ξυλοναυπηγική βιοτεχνία στην έκταση που υπήρχε στο παρελθόν, ή υπάρχει ακόμα σήμερα. (Μπορεί κανείς εύκολα να αναφέρει πλήθος επαγγελματικών ενασχολήσεων που ο εκσυγχρονισμός και η αγορά τις κατήργησαν).

• Τα υπό διάσωση σκάφη θα πρέπει να βρίσκονται στη θάλασσα κι αυτό το αντιλαμβάνεται ακόμα κι αυτός που δεν ξέρει από

ξύλινα σκάφη. Οπουδήποτε αλλού είναι προδιαγεγραμμένη η καταστροφή τους σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Φυσικά θα απαγορεύεται η χρήση τους ως αλιευτικών.

•Ό λα αυτά θα συμβούν όχι με θυσία του μικρού ψαρά ο οποίος θα πρέπει να πάρει την επιδότηση που του αναλογεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Για να συμβούν αυτά πρέπει: •Η επιτροπή που έχει συσταθεί με ΚΥΑ των Υπουργείων Εμπορικής Ναυτιλίας και Πολιτισμού να καταρτίσει πίνακα με τους τύπους των σκαφών που θα επιθυμούσε να διασωθούν. Π.χ. τρεχαντήρι, πέραμα, τσερνίκι, συμιακή σκάφη, γαΐτα, πριάρι, τράτα, μπότης, γατζάο, τραμπάκολο, πλάβα, κλπ, κλπ.

•Α πό τα μέλη της επιτροπής να εντοπισθούν τέτοια σκάφη σε διάφορα σημεία και να συλλεγούν πληροφορίες ώστε να σχηματισθεί ένα μητρώο υποψηφίων προς διάσωση σκαφών.

•Ν α δημιουργηθούν τρεις ή τέσσερις τέτοιες ομάδες σε διάφορες περιοχές της χώρα όπου τα θαλάσσια αυτά εκθέματα θα τελούν υπό την επιτήρηση δήμων με σχετικούς κανόνες για επίσκεψη, φύλαξη, συντήρηση, κ.λπ.

•Ο ίκοθεν νοείται ότι στους τόπους φύλαξης θα διατηρηθεί εξ ανάγκης η παραδοσιακή ξυλοναυπηγική βιοτεχνία που θα επιμελείται της συντήρησης των διασωτέων σκαφών και βέβαια θα ασχολείται και με ό,τι άλλο προκύπτει.

• Τ έλος αποτελεί προϋπόθεση να συναινέσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στη διατήρηση αυτών των σκαφών στη θάλασσα, με την εγγύηση του ελληνικού κράτους ότι δεν θα χρησιμοποιηθούν στο μέλλον ως αλιευτικά. (Ιδού στάδιον δόξης λαμπρόν για τους Έλληνες Ευρωβουλευτές όλων των κομμάτων, οι οποίοι «ομονοούντες» για μία και μοναδική φορά να προβούν στις ανάλογες παραστάσεις για την αλλαγή του σχετικού Κανονισμού προς διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς). Το μόνο αδύνατο σημείο που παραμένει στο παραπάνω εκτεθέν σχέδιο είναι η επιβάρυνση με το κόστος συντήρησης, το οποίο δεν είναι βέβαια υπερβολικό, αλλά δεν είναι και ευκαταφρόνητο και δεν μπορεί οπωσδήποτε να επιβαρύνει τους Δήμους. Θα τολμούσα να πω, να αναληφθεί από το κράτος, εάν δεν γνώριζα (από δημοσιεύματα φυσικά) ποια είναι η κατάσταση των δημοσίων οικονομικών. Αντί άλλης εισηγήσεως θα υπενθυμίσω ότι στην αρχαιότητα (τον 5ο αιώνα π.Χ.) ίσχυε σε πολλές πόλεις κράτη ο θεσμός της Τριηραρχίας, με βάση τον οποίον, εύπορος πολίτης ανελάμβανε τη συντήρηση και επάνδρωση μιας Τριήρους η οποία διεφύλασσε την ακεραιότητα της πόλης/κράτους και εξασφάλιζε τις συνθήκες μέσα στις οποίες ο εύπορος πολίτης ζούσε και ευημερούσε. Φυσικά οι πολίτες αυτοί έχαιραν της αναγνώρισης και της εκτίμησης όλων των συμπατριωτών τους. Στην περίπτωσή μας θα είναι αποτέλεσμα ενός πλέγματος κινήτρων, που θα θεσπίσει το κράτος, ώστε να καταστήσει δυνατή και επιθυμητή την υιοθεσία ενός τέτοιου σκάφους, όσον αφορά το ετήσιο κόστος συντήρησής του. Περιπλους 79

Ναυτικά Μουσεία και Πολιτιστικοί Φορείς της Ναυτικής Παράδοσης ΝΑΥΤΙΚA MOYΣΕΙΑ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Ακτή Θεμιστοκλέους, 185 37 Μαρίνα Ζέας-Πειραιάς, Τηλ: 210 4516264, 210 4516822, Fax: 210 4512277E-mail: info@hmmuseum.gr • Website: www.hmmuseum.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Ακτή Κουντουριώτη, 731 33 Χανιά, Τηλ: 28210 91875, Fax: 28210 74484, E-mail: mar-mus@otenet.gr • www.mar-mus-crete.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΑΛΑΞEΙΔΙΟΥ (Δημοτικό) Μουσείου 3 & Σταύρου Νιάρχου, 330 52 Γαλαξείδι, Τηλ/Fax: 22650 41795 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ - ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΔΡΑΣ (ΥΠ.ΕΘ.Π.Θ- ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ) 180 40 ΥΔΡΑ, Τηλ: 22980 52355, 54142, Fax: 22980 52355, E-mail: mail@gak-ydras.att.sch.gr • www.iamy.gr ΠΛΩΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ-Θ/Κ «Γ. ΑΒΕΡΩΦ» (Κρατικό) Μαρίνα Φλοίσβου, Τροκαντερό, 175 10 Παλαιό Φάληρο, Τηλ/Fax: 210 9888211, E-mail:averof@navy.mil.gr, Website: www.averof.mil.gr/ Α/Τ ΒΕΛΟΣ (Κρατικό) Μουσείο Αντιδικτατορικού Αγώνα, Μαρίνα Φλοίσβου, Τροκαντερό, 175 10 Παλαιό Φάληρο, Τηλ: 210 9888457 ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΜΗΣ 856 00 Γιαλός Σύμης, Δωδεκάνησα, Τηλ: 22460 72363, 22460 72569 ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΙΑΣ ΚΑΙ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗΣ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ ΤΟΥ Δ. ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ (Δημοτικό) Λ. Δημοκρατίας & Μ. Κιουρί (δίπλα στα Τ.Ε.Ε), 188 63 Ν. Ικόνιο, Πέραμα, Τηλ. 210 4014896, 210 4414700 ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ & ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ Ν. ΜΟΥΔΑΝΙΩΝ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ (Δημοτικό) Βιθυνίας 2, 632 00 Ν. Μουδανιά Χαλκιδικής, Τηλ/Fax: 23730 26166, E-mail: mfbem@hotmail.com ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ Τέρμα Αναπαύσεως, (Πύλη ΠΑΛΑΣΚΑ), 188 63 ΠΕΡΑΜΑ, Τηλ: 210 4284270, Fax: 210 4284276, E-mail: info@maritime-museum.gr • Website: www.maritime-museum.gr ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΠΟΓΓΑΛΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ (Δημοτικό) Λήμνος 81 400, Τηλ. 22540 92383, 51790, 51362, Fax: 22540 51763, E-mail: dimkout@otenet.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΖΑΚΥΝΘΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Μπόχαλη, Σταυρός, 29100 Ζάκυνθος, Τηλ.: 26950 83223 / 28249, Fax: 26950 83748 ΝΑΥΤΙΚΟ - ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΘΑΚΗΣ (Δημοτικό) Πρώην Ηλεκτρικός Σταθμός, Βαθύ Ιθάκης, Τηλ. 2674033398 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ) Παρνασσού 2 & Λεωφ. Κηφισίας, 151 24 ΜΑΡΟΥΣΙ, Τηλ: 210 81 25 547, Fax: 210 81 25 582 Μύκονος Ενόπλων Δυνάμεων 10, 846 00 Μύκονος, Τηλ/Fax: 22890 22700, E-mail: museum@emproslines.com ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΝΔΡΟΥ (Δημοτικό) Δήμος Άνδρου, 845 00 Χώρα Άνδρου, Τηλ: 2282 0 22275, 2282 360223, Fax: 2282024166, E-mail: npdd@andros.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΗΡΑΣ (Ν.Π.Ι.Δ) Μπουμπουλίνας 31-33, 185 35 Πειραιάς, Τηλ: 210 4296815 Σαντορίνη Οία Θήρας, 847 00, Τηλ.: 22860 71156 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΟΝΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Δημοτικό Διαμέρισμα Φάρσων Δήμου Αργοστολίου, 28100 Φάρσα Κεφαλληνίας, Τηλ: 26710 87260, Fax: 26710 25656 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΒΑΛΑΣ (Δημοτικό) Δημοτική Καπναποθήκη Καβάλας, Τηλ: 2510 233101, 6977 391 605, Ε-mail: info@nmkav.gr • Website:www.nmkav.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΛΥΜΝΟΥ (Δημοτικό) Δήμος Καλύμνου, 852 00 Κάλυμνος, Τηλ: 2243 0 51361 ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΠΗΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ (υπό ίδρυση) Πληροφορίες: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Τηλ.: 22730 62286 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΡΔΑΜΥΛΩΝ ΧΙΟΥ (υπό ίδρυση) Καρδάμυλα 82 300 Χίος, Τηλ. Πληροφοριών: 2510835287/ Κιν.: 6936136145 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Αγ. Νικολάου 15, 60200 Λιτόχωρο Πιερίας, Τηλ. 2352082711, E-mail: nmlitohorou@yahoo.gr • Website: www.nmlitohorou.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΙΝΟΥΣΣΩΝ (Ν.Π.Ι.Δ) Avra-Ship Management SA, Κολοκοτρώνη 116, 18535 Πειραιάς, Τηλ: 210 4181601-6, Οινούσσες, 821 01 Οινούσσες Χίου, Τηλ: 22720 55182, E-mail: elachl@gmail.com ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΧΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ) Στέφανου Τσουρή 20, 821 00 Χίος, Τηλ: 22710 44139, Fax: 22710 44141, E-mail: naftmusi@otenet.gr • Website: www.chiosnauticalmuseum.gr ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΣΚΙΑΘΟΥ Παλιό Λιμάνι, Σκιάθος 37 002, Τηλ και Fax: 24270 23504, E-mail: skiathosmaritime.m@gmail.com ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΕΧΝΗΣ & ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ «ΑΕΙΝΑΥΤΕΣ» (Ιδιωτικό) Πούντα Ζέζα, Λαύριο, Τηλ.: 210 4133709

ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜΕΝΑ ΝΑΥΤΙΚA MOYΣΕΙΑ

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΓΙΑΣ ΝΑΠΑΣ ‘’THALASSA’’ Κρυού Νερού 14, 30707Αγία Νάπα,Κύπρος, Τηλ. 00357 23816366, Fax: 003523816369, E-mail: thalassa.museum@agianapa.org.cy • Website: www.thalassamuseum.org.cy/el/

Φορείς (Ιδρύματα - Ινστιτούτα - Ναυτικές Συλλογές) ΙΔΡΥΜΑ ΑΛΣΟΥΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Παπαρηγοπούλου 2, 105 61 Αθήνα, Τηλ. 2103368517, Fax: 2103253680, E-mail:info@alsosnautikisparadosis.gr • Website: www.alsosnautikisparadosis.gr ΙΔΡΥΜΑ «ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΛΑΣΚΑΡΙΔΗ» - ΝΑΥΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ 2ας Μεραρχίας 36 & Ακτής Μουτσοπούλου, 185 35 Πειραιάς, Τηλ: 210 4297 540-1-2, Fax: 210 4296024, E-mail: info@laskaridou.gr • Website: www.laskaridou.gr/naftiki-sillogi ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Σκρα 94, 176 73 Καλλιθέα, Αθήνα, Τηλ. 2108957234 ΙΔΡΥΜΑ ΜΑΡΙΑ ΤΣΑΚΟΣ - ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΕΝΤΡΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ Μιχαήλη Λιβανού 51, 82100 Χίος, Τηλ: 22710 82777, Fax: 22710 81979, E-mail: contact@mariatsakosfoundation.gr • Website: mariatsakosfoundation.gr ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ Γρηγορίου Λαμπράκη 154, 185 33 Πειραιάς, Τηλ: 2104191358, 2104297616, Fax: 2104281665, E-mail: museum@yen.gr ΝΑΥΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ Μ. ΜΕΘΕΝΙΤΗ 166 74 Γλυφάδα 80 Περιπλους