ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΕΥΧΟΣ 113 by Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος

ΤΕΥΧΟΣ 113 • ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ-ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2020

ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37

Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ.-YEN-ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

On time - any time!

A globally integrated shipping group

- Transportation (dry bulk, wet, reefer)

LASKARIDIS SHIPPING CO. LTD.

- Shipyards

HEAD OFFICE

- Ship Agency

5, Xenias str. & Ch. Trikoupi

- Logistics

14562, Athens, Greece

- Terminals

Tel.: +30 210 62 84 200

- Fuel Supplies at High Seas - Pelagic Fish Trading

e-mail: athens@laskaridis.com www.laviniabulk.com

113

ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ // ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2020

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 02

Χαιρετισμός του Εκδότη

Λίγα λόγια για... το θέμα του εξωφύλλου

Το Πολεμικό Ναυτικό γιορτάζει τον προστάτη του Άγιο Νικόλαο και την Επέτειο των Νικηφόρων Ναυμαχιών των Βαλκανικών Πολέμων 1912-13

ΣΑΛΑΜΙΣ 480 π.Χ. Eικαστική απήχηση 2020 Η σύγχρονη τέχνη υμνεί τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας Tων Αναστασίας Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, Λουΐζας Καραπιδάκη

ΣΑΛΑΜΙΣ 480 π.Χ. Έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος 2020 Tων Αναστασίας Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, Γιάννου Λώλου

Ναυπήγηση πλοίων κατά την αρχαιότητα Tου Κώστα Αντύπα

Αποχαιρετισμός στον Θεόδωρο Δημητρίου Παπαλεξόπουλο Tης Αναστασίας Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

Το υποβρύχιο Tου Ιωάννη Παλούμπη

Οι Σιωπηλοί Θηρευτές Toυ Αντιναυάρχου ε.α. Π. Ραδίτσα Π.Ν. Προέδρου Ελληνικού Συνδέσμου Υποβρυχίων

Τα πλοία της Διοίκησης Ταχέων Σκαφών Tου Ηλία Νταλούμη

Μονήτορες στο Αιγαίο Tου Άρη Μπιλάλη

Ραβίνε. Άνοιξη του 1917 Tου Γαβριήλ Ν. Συντομόρου

Η προσβολή του Ιταλικού Στρατηγείου από την 335ΜΔ στις 28/10/1942 Tου Μάρκου Μάστρακα

27 Απριλίου 1941 και οι Γερμανοί στην Αθήνα Του Αντιναυάρχου ε.α. Δρ. Στυλιανού Πολίτη

Δημήτρης Αλουπογιάννης Πλοίαρχος Λ.Σ. (ε.α.) Του Ηλία Δ. Αλουπογιάννη

Σε πείσμα των καιρών: naftotopos.gr Γράφει ο Γιάννης Παντάκης

H επανεμφάνιση των Τσάμηδων Του Βασιλείου Ζιώζια, Προέδρου ΠΑ.ΣΥ.Β.Α/Ν. Τρικάλων

WARSPITE. Το πιο παρασημοφορεμένο πλοίο του Βασιλικού Ναυτικού Άρθρο του Keith Ray από το “Marine Professional” Ιαν./ Φεβ. 2020. Μετάφραση: Γιάννης Παλούμπης

Η τραγωδία του Texel. Άρθρο του Ian Richardson από το περιοδικό “Warship World” Απρίλιος 2020. Μετάφραση: Γιάννης Παλούμπης

Λογοτεχνία & Θάλασσα

Χριστούγεννα στη σπηλιά Tου Φώτη Κόντογλου

Bαρόμετρο

ΤΕΥΧΟΣ 113 • ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ-ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2020

ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37

Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ.-YEN-ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Εξώφυλλο Δημήτρης Τζαμουράνης 37°56´N - 23°35´E, 2020. Λάδι σε καμβά, 160x190 εκ. Συλλογή Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος.

Τριμηνιαία Έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Κωδ. 2528 Ιδιοκτήτης: Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος Μαρίνα Ζέας, Πειραιάς 185 37 Τηλ.: 210 45 16 264 • Fax: 210 45 12 277 E-mail: info@hmmuseum.gr, hellenicmaritimemuseum@gmail.com Website: www.hmmuseum.gr Εκδότης - Διευθυντής: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

Διεύθυνση Σύνταξης: Γιάννης Παλούμπης Επιμέλεια Έκδοσης: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πηνελόπη Βουγιουκλάκη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας Ιωάννα Μπερμπίλη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας

Διαφημίσεις: Ν. Νικολαΐδης-Ε. Σ. Σύρος Τηλ./Fax: 210 24 35 075 Γραμματεία: Κλεοπάτρα Ρηγάκη Εκτύπωση: ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΣΤΕΡΓΙΟΥ Μον. ΙΚΕ Στα μέλη του Μουσείου διανέμεται Δωρεάν Οι απόψεις που εκφράζονται στον ΠΕΡΙΠΛΟΥ είναι προσωπικές των συγγραφέων και δε δεσμεύουν το ΝΜΕ, ούτε ερμηνεύουν την πολιτική ή τις αποφάσεις του.

62 Τραπεζικός λογαριασμός για την κατάθεση συνδρομής μελών: Εθνική Τράπεζα/Δικαιούχος: Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος Aρ. Λογ/σμου: 072/482020-74/ IBAN: GR13 0110 0720 0000 0724 8202 074 Παράκληση η κατάθεση να γίνεται ΕΠΩΝΥΜΩΣ, ώστε να αποστέλλεται ακολούθως και η σχετική απόδειξη.

ταν τον Οκτώβριο του 2019 στο Ζάππειο Μέγαρο γινόταν η ανακοίνωση του προγράμματος των εορταστικών εκδηλώσεων για την επέτειο των 2.500 χρόνων από τη Μάχη των Θερμοπυλών και τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, φάνταζε απίστευτη η εισβολή της πανδημίας, που όμως ήταν προ των πυλών και ανέτρεψε απότομα τη ζωή όλου του κόσμου. Ακόμα και τώρα στις αρχές του 2021, το έτος που σηματοδοτεί την επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, σε όλες τις ανακοινώσεις για εκδηλώσεις πλανιέται ένα «αν». Η ανάγκη για προστασία της δημόσιας υγείας επέβαλε κοινωνική απομόνωση και ατέλειωτες αποστάσεις. Απόσταση και από την τέχνη και την επαφή με την πολιτιστική κληρονομιά καθώς έκλεισαν 2 φόρες τους τελευταίους 10 μήνες, τα μουσεία και οι αρχαιολογικοί χώροι για το κοινό σε όλα τα κράτη. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος υπακούοντας στις κρατικές επιταγές έκλεισε αρχικά για 2,5 και τώρα για 3 μήνες. Σε αυτά τα διαστήματα έθεσε σε αναστολή εργασίας τους υπαλλήλους του, χρησιμοποιώντας τα κυβερνητικά μέτρα στήριξης της εργασίας, ως αντιστάθμισμα για τη σημαντική απώλεια εσόδων που καταγράφεται από το μηδενισμό των εισιτήριων και των εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα στελέχη του μουσείου μας, με αξιοθαύμαστη ευσυνειδησία, δεν σταμάτησαν να υποστηρίζουν εξ αποστάσεως τον φορέα, συμβάλλοντας καθοριστικά στη διατήρηση ενός βασικού επιπέδου λειτουργίας αλλά και στην ολοκλήρωση δράσεων που είχαν προ καιρού προγραμματιστεί. Κρατήσαμε ανοιχτή δίοδο επικοινωνίας με τους φίλους και τα μέλη μας, οι οποίοι αποτελούν ζωτικό κομμάτι

Αιγαίο. Φωτό Αnag.

της ύπαρξης του Ναυτικού Μουσείου. Μέσα σε αυτό το κλίμα ανατροπών και αστάθειας που διαμόρφωσε η πανδημία είμαστε ικανοποιημένοι που κατορθώσαμε να πραγματοποιήσουμε δύο ουσιαστικές δράσεις που σκοπό είχαν να παρουσιάσουν και να επικοινωνήσουν στο ελληνικό και στο διεθνές κοινό τη σημαντική κληρονομιά της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας του 480 π.Χ. Αυτές είναι η έκδοση του συλλογικού διεπιστημονικού τόμου «Σαλαμίς 480 π.Χ.» και η έκθεση σύγχρονης τέχνης «Σαλαμίς 480 π.Χ. Εικαστική απήχηση 2020», που άνοιξε ψηφιακά στις 30 Δεκεμβρίου του 2020. Και για τις δύο αυτές δράσεις υπάρχουν εκτεταμένα άρθρα στο παρόν τεύχος. Δράττομαι της ευκαιρίας να ευχαριστήσω για άλλη μια φορά τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και Πρόεδρο του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών κύριο Γιάννο Λώλο και την κυρία Χριστίνα Μαραμπέα, Διδάσκουσα Προϊστορικής Αρχαιολογίας που είχαν την επιστημονική επιμέλεια του τόμου αλλά και όλους τους συγγραφείς και συντελεστές χάριν της εργασίας των οποίων κατέστη δυνατή η έκδοση. Ευχαριστίες οφείλονται στην κα Λουΐζα Καραπιδάκη που επιμελήθηκε την εικαστική έκθεση, την κα Δέσποινα Κατσαρού-Μοσχονά για την συνδρομή της σε οργανωτικά ζητήματα και φυσικά ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους τους καλλιτέχνες που μας τίμησαν με την εμπιστοσύνη τους και στηρίζουν με τη συμμετοχή τους την έκθεση. Επιθυμία μας είναι μόλις το επιτρέψουν οι συνθήκες, να πραγματοποιηθεί ειδική τιμητική εκδήλωση για τους καλλιτέχνες και να ανοίξει η έκθεση στην πραγματικότητα προς αισθητική απόλαυση του φιλότεχνου κοινού. Θα ήταν παράλειψη να μην απευθύνω ιδιαίτερες ευχαριστίες στις αρ-

χαιολόγους, επιμελήτριες του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος κυρίες Ιωάννα Μπερμπίλη και Πηνελόπη Βουγιουκλάκη, οι οποίες εργάστηκαν με ζήλο για την επιτυχή υλοποίηση των ανωτέρω δράσεων συμβάλλοντας σε οργανωτικά αλλά και επιστημονικά ζητήματα που ανέκυπταν. Την περίοδο που διανύουμε, ξεκίνησαν απαραίτητες επισκευές και συντηρήσεις στο «σκαρί» μας. Εσωτερικά στο πλαίσιο προετοιμασίας της έκθεσης βάφτηκαν και τοποθετήθηκε σύστημα ανάρτησης πινάκων στις 2 πρώτες αίθουσες, ενώ εξωτερικά η πρόσοψη μας εξωραΐζεται με εντυπωσιακούς χρωματισμούς. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουμε ότι το κτίριο μας και τα εκθέματα μας εξωτερικά ταλαιπωρούνται από βανδαλισμούς και graffiti όλα αυτά τα χρόνια. Σκοπός μας είναι, αφού ολοκληρωθεί η ανακαίνιση της πρόσοψης να τοποθετηθεί ειδικό antigraffiti επίχρισμα. Η πανδημία του covid-19 απέδειξε την αξία και τις δυνατότητες του διαδικτύου για την κάλυψη των φυσικών αποστάσεων στις ανθρώπινες σχέσεις και συνεργασίες. Ουσιαστικά επιταχύνθηκε η διαδικασία του ψηφιακού μετασχηματισμού της καθημερινότητας μας, που ούτως ή άλλως είχε ξεκινήσει στο γύρισμα του 21ου αιώνα. Στη διάρκεια αυτής της πρωτόγνωρης «χωρίς επισκέπτες» περιόδου για τα μουσεία σημειώθηκε άνθιση των εικονικών περιηγήσεων και άλλων ψηφιακών δράσεων διαθέσιμων στο διαδίκτυο δωρεάν. Οι κινήσεις αυτές έγιναν ανάλογα με τις δυνατότητες του κάθε φορέα σε πόρους και προσωπικό. Όπως αναφέρουν δημοσιευμένες μελέτες καταγράφηκε η ισχνή ψηφιακή παρουσία των ελληνικών μουσείων στο διαδίκτυο, συμπεριλαμβανομένου και του δικού μας. Είναι ανάγκη λοιπόν να επανεκτιμήσουμε τη θέση μας, να προσαρμό-

σουμε τα πανιά μας στους ανέμους της πανδημίας, να αντιμετωπίσουμε την αβεβαιότητα και να αγκαλιάσουμε τις ευκαιρίες που δίνονται από ευρωπαϊκά προγράμματα, κρατικές επιχορηγήσεις –δυστυχώς οι ιδιωτικές είναι πλέον ελάχιστες– συνεργασίες, για να επιβιώσουμε και να διατηρηθούμε στην επικαιρότητα κοινωνικά, εκπαιδευτικά, πολιτιστικά, προσβλέποντας στην μετά covid εποχή. Για την επέτειο της Ελληνικής Επανάσταση του 1821 το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος σχεδιάζει δράσεις οι οποίες προγραμματίζονται για το δεύτερο εξάμηνο του έτους, ελπίζοντας ότι μέχρι τότε οι συνθήκες θα είναι ευνοϊκότερες. Ανακοινώσεις θα γίνουν στο επόμενο τεύχος. Κλείνοντας αυτό το σύντομο σημείωμα στρέφω τη σκέψη μου στα κατορθώματα των προγόνων μας αρχαίων και νεωτέρων, τα οποία σφράγισαν ανεξίτηλα όχι μόνο τον ελληνικό αλλά και τον παγκόσμιο πολιτισμό. Το βασικό χαρακτηριστικό των Ελλήνων μέσα στην ταραχώδη και μακραίωνη ιστορική τους πορεία είναι η ανθεκτικότητα που επέδειξαν στις δυσκολίες, δεν αφομοιώθηκαν, δεν αλλοιώθηκαν, δεν υποτάχτηκαν. Η ανθεκτικότητα λοιπόν είναι το μήνυμα που κρατάμε από την ιστορία μας. Η έννοια της ανθεκτικότητας ταιριάζει πάρα πολύ και στην ιστορία του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, ενός φορέα που επιβίωσε από πολλές αντιξοότητες και ευδοκιμεί τα τελευταία 72 χρόνια. Η ανθεκτικότητα θα ορίσει την ρότα μας μέσα στις προκλήσεις που επιφυλάσσει η νέα χρονιά. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος ΝΜΕ

Λίγα λόγια για... το θέμα του εξωφύλλου

Η έκθεση «Σαλαμίς 480 π.Χ. Εικαστική απήχηση 2020» άνοιξε διαδικτυακά για το κοινό στις 30 Δεκεμβρίου 2020 και θα παραμείνει για όσο χρόνο χρειαστεί, μέχρι να επιτραπεί η φυσική παρουσία των επισκεπτών στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Η εφαρμογή της εικονικής περιήγησης πραγματοποιήθηκε με την ευγενική δωρεά της εταιρίας Dole Ελλάς και είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα μας: www.hmmuseum.gr 4 Περιπλους 112

Ένα μεγάλο ευχαριστώ

κος Δημήτρης Τζαμουράνης είναι καταξιωμένος ζωγράφος με πολλές διακρίσεις για το έργο του, το οποίο έχει παρουσιάσει σε σημαντικές εκθέσεις σύγχρονης τέχνης τόσο στην Ελλάδα αλλά κυρίως στο εξωτερικό και ειδικότερα στη Γερμανία, όπου και κατοικεί μόνιμα τα τελευταία χρόνια. Η καταγωγή του είναι από τη Καλαμάτα της Μεσσηνίας και είναι γιός του ζωγράφου Σωτήρη Τζαμούρανη, ο οποίος είναι μέλος του μουσείου μας και πολλάκις έχει δωρίσει έργα του με ναυτικά θέματα υπέρ των σκοπών του φορέα μας. Το Διοικητικό Συμβούλιο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος και εγώ προσωπικά ευχαριστούμε θερμά το κύριο Δημήτρη Τζαμουράνη για την ευγενική δωρεά του πίνακα με τον οποίο συμμετείχε στην εικαστική έκθεση που διοργανώσαμε στο πλαίσιο των εορτασμών για τη ιστορική Ναυμαχία της Σαλαμίνας του 480 π.Χ. Η πρόθυμη θετική αντάποκρισή του στην πρόσκλησή μας αλλά και η ακλόνητη υποστήριξή του προς τον φορέα μας, σε όλη τη διάρκεια της πολυκύμαντης προετοιμασίας της έκθεσής, που παρά τις αντιξοότητες εν τέλει υλοποιήθηκε, εκτιμώνται ιδιαίτερα. Το έργο του θα αποτελέσει πολύτιμο έκθεμα του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος και θα εμπλουτίσει σημαντικά την συλλογή των σύγχρονων θαλασσογραφιών του. Ευχόμαστε από καρδιάς στον Έλληνα εικαστικό να είναι πάντα δημιουργικός και να μας κάνει περήφανους με τη λαμπρή καλλιτεχνική του πορεία. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

Ο εικαστικός Δημήτρης Τζαμουράνης μπροστά από έργο του στην ατομική έκθεση Mare Nostrum στο Βερολίνο το 2017. (Copyright DW/ P.Kouparanis)

Σχόλιο του δημιουργού

Το έργο 37°56´N - 23°35´E, είναι μια συνέχεια της ενότητας θαλασσογραφιών της περιόδου 2015-18 με τον γενικό τίτλο Mare Nostrum. Σε αυτή την ενότητα είχα εμπνευστεί από την τραγική κατάσταση που βιώσαμε με τους μετανάστες στην Μεσόγειο. Στους τίτλους των έργων έδωσα τις ακριβείς συντεταγμένες των ναυαγίων. Σε αντίθεση, το έργο της έκθεσης, έχει σαν τίτλο τις γεωγραφικές συντεταγμένες της ιστορικής ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Η μαύρη φουρτουνιασμένη θάλασσα στα στενά της Σαλαμίνας παραμένει μάρτυρας του ιστορικού γεγονότος.

Βιογραφικό

 37°56´N - 23°35´E, 2020 Λάδι σε καμβά, 160x190 εκ. Συλλογή Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος.

Ο Δημήτρης Τζαμουράνης γεννήθηκε στην Καλαμάτα το 1967. Σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών στη Θεσσαλονίκη (1985-1990) με καθηγητές τους Βαγγέλη Δημητρέα και Μανώλη Γιανναδάκη και στη συνέχεια στο Universität der Künste στο Βερολίνο (1991-1994). To 1995 κέρδισε το βραβείο του Ιδρύματος Σπυροπούλου. To 1999 έκανε την καλλιτεχνική του μαθητεία του στην Κωνσταντινούπολη με υποτροφία του Senatsverwaltung für Wissenschaft, Forschung und Kultur του Βερολίνου. Από το 1990 ζει και εργάζεται στο Βερολίνο. Έχει παρουσιάσει τη δουλειά του σε περισσότερες από τριάντα ατομικές εκθέσεις σε Γερμανία, Ελλάδα, Ελβετία, Τσεχία, Ισπανία, Πολωνία, Τουρκία και αλλού. Επίσης, έχει πάρει μέρος σε πολλές ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Είναι μέλος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος. Περιπλους 112 5

Το Πολεμικό Ναυτικό γιορτάζει τον προστάτη του

Ά γ ι ο Ν ι κό λ αο και την Επέτειο των Νικηφόρων Ναυμαχιών των Βαλκανικών Πολέμων 1912-13 Την Κυριακή 06 Δεκεμβρίου 2020, πραγματοποιήθηκε στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων (ΣΝΔ), η τελετή εορτασμού του προστάτη του Πολεμικού Ναυτικού, Αγίου Νικολάου και της επετείου των Nικηφόρων Ναυμαχιών των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913.

την τελετή χοροστάτησε ο Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Πειραιώς κ.κ. Σεραφείμ, παρέστησαν ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας, κ. Νικόλαος Παναγιωτόπουλος, ο Υφυπουργός Εθνικής Άμυνας κ. Αλκιβιάδης Στεφανής, ο Αρχηγός ΓΕΕΘΑ Στρατηγός Κωνσταντίνος Φλώρος, ο Αρχηγός ΓΕΝ Αντιναύαρχος Στυλιανός Πετράκης ΠΝ, ο

6 Περιπλους 112

Αρχηγός ΓΕΑ Αντιπτέραρχος (Ι) Γεώργιος Μπλιούμης, ο Αρχηγός ΓΕΣ Αντιστράτηγος Χαράλαμπος Λαλούσης και ο Αρχηγός Λ.Σ.-ΕΛ.ΑΚΤ. Αντιναύαρχος ΛΣ Θεόδωρος Κλιάρης. Στην τελετή τηρήθηκαν τα προβλεπόμενα υγειονομικά πρωτόκολλα για την αποφυγή συνωστισμού και τον περιορισμό διασποράς του στελέχους κορωνοϊού “Covid-19”.

ΣΑΛΑΜΙΣ 480 π.Χ.

Γιάννης Αδαμάκης Στρατής Αθηναίος Στάθης Βατανίδης Μάρκος Βενιός Ιωάννα Βλάχου Χρήστος Π. Γαρουφαλής Μίλτος Γκολέμας Στέφανος Ζαννής Μαρίνα Ζωγραφάκη Ειρήνη Ηλιοπούλου Ανδρέας Κοντέλλης Ζήνα Λιναρδάκη Αφροδίτη Λίτη Τάσος Μαντζαβίνος 8 Περιπλους 112

Καλλιρόη Μαρούδα Χρήστος Μποκόρος Κωνσταντίνος Πάτσιος Παναγιώτης Σιάγκρης Δημήτρης Τζαμουράνης Διονύσης Τσάσης Μανώλης Χάρος Γιάννης Ψυχοπαίδης

Eικαστική απήχηση 2020

Η σύγχρονη τέχνη υμνεί τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας Η έκθεση «Σαλαμίς 480 π.Χ. Εικαστική απήχηση 2020» άνοιξε διαδικτυακά για το κοινό στις 30 Δεκεμβρίου 2020 και θα παραμείνει για όσο χρόνο χρειαστεί, μέχρι να επιτραπεί η φυσική παρουσία των επισκεπτών στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Η εφαρμογή της εικονικής περιήγησης είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα μας: www.hmmuseum.gr Περιπλους 112 9

Η ιδέα συγκρότησης της έκθεσης Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη | Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

ο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος στο πλαίσιο της αποστολής του ανέλαβε δράσεις με στόχο να ερμηνεύσει, να προβάλλει και να επικοινωνήσει τη σημαντική κληρονομιά της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Έτσι παρά την αντίξοη συγκυρία της πανδημίας, προχώρησε στη διοργάνωση της εικαστικής έκθεσης με τίτλο: «Σαλαμίς 480 π.Χ. Εικαστική Απήχηση 2020». Στόχος είναι να δημιουργηθεί κίνητρο για καλλιτεχνική δημιουργία που θα αντλεί έμπνευση από τη ναυτική δραστηριότητα των προγόνων μας, μέσω της οποίας διαμόρφωσαν τον πολιτισμό και την εθνική μας ταυτότητα, επηρεάζοντας ανεξίτηλα την παγκόσμια ιστορία. Στόχος επίσης, είναι με όχημα την τέχνη να προσεγγιστεί το ευρύ κοινό και ειδικά η νεολαία και να παρουσιαστούν με άμεσο και σύγχρονο τρόπο, με πνεύμα ανοικτό και με σεβασμό, τα ιστορικά διδάγματα της καθοριστικής ναυτικής σύγκρουσης. Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας είναι κομβικό γεγονός της παγκόσμιας ιστορίας, καθώς έθεσε τα θεμέλια για την ανάπτυξη των εννοιών της ατομικής ελευθερίας και της Δημοκρατίας. Αυτή είναι η πολύτιμη κληρονομιά της στην ανθρωπότητα. Το ποιητικό έργο του Αισχύλου «Πέρσες», η αρχαιότερη και μοναδική σωζόμενη τραγωδία με ιστορικό θέμα, κατέστησε τον παιάνα των Σαλαμινομάχων διαχρονικό σύμβολο του υπέρτατου αγώνα των ανθρώπων για την ελευθερία ενάντια στον δεσποτισμό: Ὦ παῖδες Ἑλλήνων ἴτε, ἐλευθεροῦτε πατρίδ’, ἐλευθεροῦτε δὲ παῖδας, γυναῖκας, θεῶν τε πατρῴων ἕδη θήκας τε προγόνων· νῦν ὑπὲρ πάντων αγών. Η έννοια της ελευθερίας αποτελεί την εκλεκτική συγγένεια μεταξύ του συγκεκριμένου ιστορικού γεγονότος και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στον βαθμό που η τελευταία αποτελεί έκφραση της ατομικής και κοινωνικής ελευθερίας που απολαμβάνει ο καλλιτέχνης. Με αυτό το πρίσμα προσκαλέσαμε σύγχρονους Έλληνες εικαστικούς να ατενίσουν τη θάλασσα της ιστορίας. Οι καλλιτέχνες που δέχθηκαν την πρόκληση με τον δημιουργικό αυτοστοχασμό και το φίλτρο του προσωπικού τους καλλιτεχνικού ιδιώματος ερμήνευσαν την ιστορική αφή10 Περιπλους 112

ΣΑΛΑΜΙΣ 480 π.Χ. Eικαστική απήχηση 2020

γηση, καθιστώντας το περιεχόμενό της διαχρονικό. Σημείο αναφοράς και διαλόγου με τα έργα των σύγχρονων δημιουργών αποτελεί η ελαιογραφία του πατέρα της ελληνικής θαλασσογραφίας Κωνσταντίνου Βολανάκη, ο οποίος τον 19ο αιώνα, κατόπιν κρατικής παραγγελίας, εμπνέεται και ζωγραφίζει το ίδιο θέμα. Οι ιδιαίτερες συνθήκες που δημιούργησε η πανδημία ανέτρεψαν αρκετά τον αρχικό μας προγραμματισμό της παρουσίασης της έκθεσης στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά. Είμαστε όμως ικανοποιημένοι καθώς εν τέλει την υλοποιήσαμε στους χώρους του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, έχοντας επιπρόσθετα το πλεονέκτημα να παραμείνει αναρτημένη για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα προκειμένου να την επισκεφθεί όσο το δυνατόν περισσότερο κοινό. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται σε όλους τους καλλιτέχνες που συμμετέχουν, στην επιμελήτρια της έκθεσης Λουΐζα Καραπιδάκη, στον καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης και επιστημονικό μας σύμβουλο Μανόλη Βλάχο, στην επικεφαλής της διοργάνωσης Δέσποινα Κατσαρού Μοσχονά, στις κυρίες της ομάδας εργασίας Ιωάννα Βλάχου, Πηνελόπη Βουγιουκλάκη, Ιωάννα Μπερμπίλη καθώς και στον Nαύαρχο Ιωάννη Παλούμπη για τη συγγραφή του ιστορικού κειμένου του καταλόγου. Ευχαριστούμε επίσης, τον Αρχηγό του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού Αντιναύαρχο Στυλιανό Πετράκη για την παραχώρηση του πίνακα του Κωνσταντίνου Βολανάκη. Ιδιαίτερη μνεία και πολλές ευχαριστίες επίσης στην Υπουργό Πολιτισμού και Αθλητισμού κα. Λίνα Μενδώνη για την ουσιαστική συμβολή τους στην υλοποίηση του όλου εγχειρήματος. Ευχαριστούμε επίσης, θερμά τον Δήμαρχο Πειραιά κ. Γιάννη Μόραλη τον Πρόεδρο του Ο.Π.Α.Ν. κ. Ιωσήφ Βουράκη και τον καλλιτεχνικό Διευθυντή του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά κ. Ελευθέριο Γιοβανίδη για την εξαιρετική συνεργασία. Ελπίζουμε να επιτευχθούν οι στόχοι που θέσαμε και να προσφέρουμε στο κοινό την εμπειρία της ευεργετικής επαφής με την τέχνη και την πολιτιστική κληρονομιά μας.

Περιπλους 112 11

Η θαλασσογραφία της μνήμης Λουΐζα Καραπιδάκη | Αρχαιολόγος-Ιστορικός Τέχνης, Επιμελήτρια της έκθεσης

ην έκθεση «Σαλαμίς 480 π.Χ. Εικαστική Aπήχηση 2020» απαρτίζουν έργα τέχνης παραστατικά, αφαιρετικά, μινιμαλιστικά, ποιητικά, με αισθησιακά θαλασσινά τοπία ή με σκληρές σκηνές μάχης, φορτισμένα με παρενθετικές εννοιολογικές μεταφορές. Η εικαστική πραγμάτευση του ιστορικού θέματος της ναυμαχίας της Σαλαμίνας με τις μορφικές περιπλανήσεις, την ιδιαίτερη αισθητική, την πλαστικότητα και την αστείρευτη φαντασία, προκαλεί το συναίσθημα του δέους και γοητεύει τον θεατή. Οι είκοσι δύο συμμετέχοντες εικαστικοί αντιΔιονύσης Τσάσης, Ναυμαχώντας. μετώπισαν τη θεματική πρόκληση με ένα εντελώς σύγχρονο καλλιτεχνικό γλωσσικό ιδίωμα, χωρίς να εγκλωβιστούν σε παραδοσιακές εκφάνσεις της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και αρχαιολατρικές διατυπώσεις. Η συνομιλία με το ιστορικό γεγονός γέννησε προβληματισμούς στους δημιουργούς και πρόσφερε το κίνητρο για να εκφράσουν ελεύθερα και με εντελώς σύγχρονη αισθητική αντίληψη τις εικαστικές αφηγήσεις τους με ποικίλα εκφραστικά μέσα και σύνθετες νοηματικές αναφορές. Από τα έργα της έκθεσης αναδύεται με εύληπτο τρόπο η βαρυσήμαντη νίκη των Ελλήνων στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, που αντικατοπτρίζει την επικράτηση της ελευθερίας, της σκέψης και του δημοκρατικού πνεύματος ενάντια στον απολυταρχισμό. Ο βασικός εκθεσιακός ιστός αποτελείται από είκοσι τρία σύγχρονα εικαστικά έργα, κυρίως ζωγραφικής, αλλά και γλυπτικής και δομικής τέχνης (κατασκευή). Το αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό, όμως, που διαφοροποιεί αυτή την έκθεση και τη μετατρέπει σε μια συναρπαστική οπτική εμπειρία, είναι ο διάλογος με την αφηγηματική τέχνη του 19ου αιώνα. Η πολυγλωσσία των νεοελληνικών εικαστικών έργων παρουσιάζεται μαζί με ένα από τα σημαντικότερα έργα του προπερασμένου αιώνα, το εμβληματικό έργο του Κωνσταντίνου Βολανάκη «Ναυμαχία της Σαλαμίνος», (1882). Στο έργο του θαλασσογράφου Βολανάκη απεικονίζεται η στιγμή της κορύφωσης της Ναυμαχίας, όπου επικρατεί παντού η έντονη δράση της πολεμικής συμπλοκής. Εντυπωσιακές είναι οι περιγραφικές λεπτομέρειες στο πρώτο πλάνο με τους ναυαγούς να προσπαθούν να σωθούν κρεμασμένοι στα ξύλινα απομεινάρια των πλοίων. Επίσης, εντύπωση προξενεί η εικονογραφική προσέγγιση των εν κινήσει επανδρωμένων πλοίων ή των μισοβυθισμένων, με τους κωπηλάτες να πέφτουν στη θάλασσα. Όλο το έργο, παρόλο το αναγνωρίσιμο ύφος του δημιουργού του, ακολουθεί τους αυστηρούς κανόνες της Σχολής του Μονάχου, με την άψογη, αναλυτική απόδοση της εικονογραφίας, τη γλαφυρή αφήγηση και τις σαφείς περιγραφές. Τα στοιχεία αυτά αισθητοποιούν μία επιβλητική και εξιδανικευμένη ατμόσφαιρα, η οποία χαρακτηρίζει τη ζωγραφική της Κεντρικής Ευρώπης κατά τον 19ο αιώνα. Ο θεατής της έκθεσης θα απολαύσει αυτό το έργο του ακαδημαϊκού ρεαλισμού, του ρομαντισμού, της χρωματικής πληθώρας, της έντονης δραματοποίησης και της σχολαστικής εικονογραφίας, μαζί με τις δημιουργίες μιας περισσότερο εννοιολογικής απόδοσης, αντιπροσωπευτικής της σύγχρονης ελεύθερης τέχνης. Η θαλασσογραφία, το διαχρονικά προσφιλές εικονογραφικό θέμα των καλλιτεχνών, διατηρεί την πρωτεύουσα θέση στην έκθεση «Σαλαμίς 480 π.Χ. Εικαστική Απήχηση 2020». Η θάλασσα εξάλλου αποτελεί τη βασική πηγή έμπνευσης στη σύγχρονη εικαστική προσέγγιση του θέματος της ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Η έμπνευση των καλλιτεχνών, με αφορμή το γεγονός της ναυμαχίας της Σαλαμίνας (480 π.Χ.), περιστρέφεται γύρω από έξι θεματικούς άξονες: Α) Η θαλασσογραφία της μνήμης Το θαλασσινό τοπίο στον απόηχο της Ναυμαχίας καταγράφεται εικαστικά ως χρόνος, χώρος και πεδίο ιστορικής μνήμης, απαραίτητης για τη συνέχεια και την ειρηνική συνύπαρξη των λαών. Σε αυτήν εντάσσονται τα έργα των Γιάννη Αδαμάκη, Μάρκου Βενιού, Μίλτου Γκολέμα, Ειρήνης Ηλιοπούλου, Καλλιρόης Μαρούδα, Χρήστου Μποκό-ρου, Δημήτρη Τζαμουράνη και Μανώλη Χάρου. 12 Περιπλους 112

ΣΑΛΑΜΙΣ 480 π.Χ. Eικαστική απήχηση 2020

Β) Η Αναμέτρηση Εξιστορούνται συγκεκριμένες στιγμές και σκηνές της Ναυμαχίας καθώς και ο αγώνας και η αγωνία των πολεμιστών για την επικράτηση και τη νίκη. Εδώ εντάσσονται τα έργα των Στρατή Αθηναίου, Στάθη Βατανίδη , Μαρίνας Ζωγραφάκη και Ζήνας Λιναρδάκη. Γ) Μετά τη Ναυμαχία Εικονογραφούνται το πεδίο της δράσης μετά τη Ναυμαχία και ο απόηχος της σύγκρουσης. Σε αυτήν την ενότητα εντάσσονται τα έργα των Στέφανου Ζαννή και Ανδρέα Κοντέλλη. Δ) Ο πρωταγωνιστής Θεμιστοκλής Προσεγγίζεται εικαστικά ο Θεμιστοκλής ως στρατηγός-ήρωας και ως πολιτικό πρόσωπο από τα έργα των Γιάννη Ψυχοπαίδη και Χρήστο Γαρουφαλή. Ε) Συμβολισμοί Μέσα από αρχαιοελληνικά, μεταγενέστερα παραδοσιακά και σύγχρονα σύμβολα, παρουσιάζεται η διαρκής διαπάλη των λαών. Εδώ εντάσσεται η γλυπτική σύνθεση της Αφροδίτης Λίτη που προβάλλει τη γλαύκα, το αρχαίο ελληνικό σύμβολο του καλού οιωνού και της νίκης και οι 2 πίνακες του Τάσου Μαντζαβίνου . ΣΤ) Μεθερμηνεία της Ναυμαχίας Αποδίδεται αλληγορικά και υπαινικτικά η αδιάλειπτη κίνηση του ιστορικού χρόνου ανάμεσα σε νίκες και ήττες. Τα ζωγραφικά έργα των Ιωάννα Βλάχου, Κωνσταντίνου Πάτσιου, Παναγιώτη Σιάγκρη και το τρισδιάστατο έργο κινητικής τέχνης με καινοτόμα μηχανική τεχνολογία του Διονύση Τσάση συγκαταλέγονται σε αυτήν την κατηγορία. Οι καλλιτέχνες ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στην πρόσκληση του Ναυτικού Μουσείου και, ύστερα από έναν γόνιμο προβληματισμό, προχώρησαν σε μέθεξη και ουσιαστικό διάλογο με το ιστορικό γεγονός και παραχώρησαν τις πρωτότυπες δημιουργίες τους σε αυτήν τη σημαντική έκθεση. Τα περισσότερα έργα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την ευρύτερη έννοια μιας εθνικής ταυτότητας, μιας νεοελληνικότητας, αλλά εκπέμπουν και τον αέρα μιας πολυπολιτισμικής σύγχρονης τέχνης. Οι καλλιτέχνες επινόησαν παραστάσεις, ενσωματώνοντας ιστορήσεις, αρχαία κείμενα, τοπία και άυλες σημασιολογικές αναφορές, αλληλένδετες με τη σπουδαιότητα της ελληνικής επικράτησης στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, όχι μόνον για την Ελλάδα αλλά και όλο τον Δυτικό Πολιτισμό. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στην Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Αναστασία ΑναγνωστοπούλουΠαλούμπη, που μου εμπιστεύτηκε την επιμέλεια της έκθεσης. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στις επιμελήτριες του Ναυτικού Μουσείου, Πηνελόπη Βουγιουκλάκη και Ιωάννα Μπερμπίλη για τη συνεργασία, καθώς και τη φίλη Δέσποινα Μοσχονά και τον Ναύαρχο του Πολεμικού Ναυτικού/συγγραφέα Ιωάννη Παλούμπη για την αμέριστη βοήθειά τους. Επίσης, ευχαριστώ όλους τους καλλιτέχνες, τον συλλέκτη Σωτήρη Φέλιο για τον δανεισμό έργου της συλλογής του, τον Δημήτρη Καρατζά για τις υποδείξεις του στο κείμενο, την Κλεοπάτρα Φατούρου για τη μετάφραση, και τους αρχιτέκτονες Νίκο Μίχο και Κώστα Κακογιάννη για τις συμβουλές τους.

Περιπλους 112 13

ΣΑΛΑΜΙΣ 480 π.Χ.

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

Eικαστική απήχηση 2020 Η σύγχρονη τέχνη υμνεί τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας

Τεχνικά χαρακτηριστικά έκδοσης Γλώσσα: Ελληνικά-Αγγλικά Διαστάσεις: 24x29 εκ. Σελίδες: 144

Τιμή Καταλόγου: 20 €

Διατίθεται από το πωλητήριο του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος Πληροφορίες στα τηλέφωνα: 210 45 16 264 και 210 45 16 822 www.hmmuseum.gr/

Έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος 2020 Τον επετειακό τόμο προλογίζει η Α.Ε. Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου Συλλεκτικός, δίγλωσσος (ελληνικά-αγγλικά) τόμος. 22 συγγραφείς, ειδικοί επιστήμονες, καθηγητές πανεπιστημίων και ερευνητές, αναλύουν και σχολιάζουν τη ναυτική σύγκρουση που άλλαξε το ρου της ιστορίας. 456 σελίδες, 31x23. Kαλλιτεχνική βιβλιοδεσία. Διατίθεται στο πωλητήριο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Τιμή: 90 ευρώ. Μόνο για τα μέλη του Μουσείου 70 ευρώ.

16 Περιπλους 112

Χαιρετισμός ΤΗΣ Προέδρου της δημοκρατιασ Πρόλογος της Προέδρου του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος ΑΘΗΝΑ

ΑΙΓΙΝΑ

ΚΟΡΙΝΘΟΣ

ΣΙΦΝΟΣ

ΚΕΩΣ ΚΟΡΗΣΙΑ

ΧΑΛΚΙΔΑ

ΕΡΜΙΟΝΗ

ΤΗΝΟΣ

ΝΑΞΟΣ

ΣΙΚΥΩΝΑ

ΑΜΒΡΑΚΙΑ

ΤΡΟΙΖΗΝΑ

ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ, ΛΗΜΝΟΣ

ΚΥΘΝΟΣ

ΛΕΥΚΑΔΑ

ΜΗΛΟΣ

ΜΕΓΑΡΑ

ΚΡΟΤΩΝ ΙΤΑΛΙΑ

ΣΑΛΑΜΙΝΑ

ΕΠΙΔΑΥΡΟΣ

ΣΠΑΡΤΗ

ΣΕΡΙΦΟΣ

Νομίσματα των Ελληνικών πόλεων που συμμετείχαν στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας (εκτός των Στύρων που δεν έκοψαν νομίσματα).

ΕΡΕΤΡΙΑ

Εισαγωγή Γ. Λώλος Σημείωμα των Επιμελητών Γ. Λώλος-Χρ. Μαραμπέα Ο Περσικός κόσμος, Το Βασίλειο των Αχαιμενιδών (550-330 π.Χ.), Χρονολόγιο, Γ. Λώλος-Χρ. Μαραμπέα Οι Περσικοί πόλεμοι, Χρονολόγιο, Ι. Παλούμπης 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΕΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΕΣ Οι Περσικές εκστρατείες, Ι. Παλούμπης H γεωστρατηγική διάσταση των δεύτερων Μηδικών, Θερμοπύλαι-Ιμέρα-Σαλαμίς Ι. Τζαμτζής 2η ΕΝΟΤΗΤΑ: Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Κόρινθος, Σπάρτη, Αθήνα, Η πολιτική κατάσταση των τριών ισχυρών πόλεων πριν από τους Περσικούς πολέμους, Κ. Λιάμπη Η ίδρυση του ναυτικού των Αθηνών, Χρ. Παπαδοπούλου Το ξύλινο τείχος, Ι. Μπερμπίλη Ο ναύσταθμος του Θεμιστοκλή, B. Loven 3η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ Σαλαμίνα, Η αφετηρία της ναυτικής ιστορίας, Ι. Παλούμπης 4η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΝΑΥΜΑΧΙΑ Το τέλος των Περσικών πολέμων, Πλαταιές-Μυκάλη, Ι. Παλούμπης Θεμιστοκλής Νεοκλέους, Φρεάρριος, Κ. Λιάμπη Η ιστορία ενός μεγάλου Έλληνα μέσα από τα νομίσματα, Κ. Λιάμπη 5η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΜΝΗΜΕΙΑ Το πορτρέτο του Θεμιστοκλή, Ν. Κατσικούδης Τα μνημεία της Ναυμαχίας στην Κυνόσουρα και στην Ψυττάλεια, Ο τύμβος και τα τρόπαια, Γ. Λώλος Tο Αφροδίσιον του Θεμιστοκλέους, Επινίκιo μνημείo στον Πειραιά, Ε. Κρουστάλης Το τρόπαιο του Θεμιστοκλή στην Αθήνα για την νίκη στην Σαλαμίνα, Θ. Παπαθανασόπουλος Ένας τάφος για τον Θεμιστοκλή στον Πειραιά, Χρ. Μαραμπέα 6η ΕNOTHTA: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ, ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΕΣ ΚΑΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ Η Ναυμαχία της Σαλαμίνος στις αρχαίες πηγές, Θ. Σιόντης Επιγραφικές μαρτυρίες για την Ναυμαχία της Σαλαμίνος, Ε. Κρουστάλης Νομίσματα των Ελληνικών πόλεων που συμμετείχαν στους αγώνες κατά των Περσών, Δ. Τσαγκάρη-Κ. Λιάμπη 7η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΓΕΩΦΥΣΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΤΗΝ ΣΑΛΑΜΙΝΑ Η Αρχαιολογία του Στενού της Σαλαμίνος, Χρονικό των Ερευνών, 19ος-21ος αιώνας, Χρ. Μαραμπέα Υποβρύχια Έρευνα Σαλαμίνος, 2016-2020, Η πρώτη διεπιστημονική έρευνα στο Στενό της Ναυμαχίας, Γ. Λώλος-Α. Σίμωση Η παλαιογεωγραφία του Στενού της Σαλαμίνας, Θαλάσσιες γεωαρχαιολογικές έρευνες στο Στενό της Σαλαμίνας και στον Όρμο των Αμπελακίων, Γ. Παπαθεοδώρου, Μ. Γεραγά, Ν. Γεωργίου, Δ. Χριστοδούλου, Ξ. Δήμας, Η. Φακίρης, Γ. Φερεντίνος 8η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΑΠΗΧΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Εικονογραφίες της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας από τις περιηγητικές χαρτογραφίες του 18ου αιώνα στις τρισδιάστατες δημιουργίες του 21ου αιώνα, Λ. Καραπιδάκη Περιπλους 112 17

Εισαγωγή στην έκδοση από την Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Φέτος συμπληρώνονται 2.500 χρόνια από την επικά ηρωική θυσία των Ελλήνων στην Μάχη των Θερμοπυλών και την καθοριστικά κοσμοϊστορική νίκη στην Ναυμαχία της Σαλαμίνας.

ταν μία σύγκρουση δύο κόσμων με τελείως διαφορετικό τρόπο σκέψης και θεώρησης των πραγμάτων. Από την μία, ο Μέγας Βασιλεύς, ο οποίος ασκούσε απόλυτη εξουσία ζωής και θανάτου πάνω στους υπηκόους του και από την άλλη, ο κόσμος των Ελληνικών πόλεων-κρατών, στον πυρήνα της ιδεολογίας των οποίων βρισκόταν η έννοια της ελευθερίας. Η Περσική αυτοκρατορία με την τεράστια ποσοτική, οικονομική υπεροχή και την φήμη της ανίκητης πολεμικής μηχανής θα επιδιώξει να υποτάξει τον Ελληνικό κόσμο και να επεκτείνει την δεσποτική κυριαρχία της. Οι Έλληνες θα αφήσουν στο περιθώριο τις μεταξύ τους αντιπαλότητες, θα συμμαχήσουν –έστω και μερικώς– και θα επιδοθούν σε έναν αγώνα επιβίωσης. Θα πολεμήσουν υπέρ “βωμών και εστιών” και θα προασπίσουν την ελευθερία και τον πολιτισμό τους. Οι Περσικοί Πόλεμοι θα ενισχύσουν τα αισθήματα κοινής πολιτισμικής ταυτότητας και θα συμβάλλουν καθοριστικά στη διαμόρφωση των βάσεων μίας κοινής Ελληνικής συνείδησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ίδιος ο Ηρόδοτος παρουσιάζει τους Αθηναίους να διαβεβαιώνουν τους Σπαρτιάτες ότι δεν πρόκειται να μηδίσουν επικαλούμενοι “τὸ Ἑλληνικόν”, που “ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον, καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπα” (Ηροδότου, Ιστορίαι, 8.144.2). Η προδοσία όλων αυτών επισημαίνει ο Ηρόδοτος θα ήταν αίσχος. Ο Λεωνίδας και οι συμπολεμιστές του “ετάχθηκαν να φυλάξουν Θερμοπύλες” και με ηρωική αυταπάρνηση έδωσαν τη μάχη τους για όλους τους Έλληνες. Η μέχρις εσχάτων εμμονή στις ηθικές αξίες και το καθήκον τους προς την πατρίδα θα μετατρέψουν την προδιαγεγραμμένη ήττα σε ηθική νίκη, σε μία υπέρτατη εκδήλωση αρετής. Η θυσία τους θα μείνει στην συλλογική μνήμη των ελεύθερων ανθρώπων ανά τους αιώνες, θα γίνει θρύλος λειτουργώντας ως σύμβολο και πρότυπο. Αγωνιστές, λόγιοι, ποιητές, καλλιτέχνες θα πολεμήσουν, θα εμπνευστούν, θα υμνήσουν… Μεταξύ αυτών και ο Ρήγας Βελεστινλής στη Χάρτα του θα συμπεριλάβει τις επιπεδογραφίες του περάσματος των Θερμοπυλών, με ειδική αναφορά στον Λεωνίδα, και της Ναυμαχίας της Σαλαμίνος, για να διδάξει και να εμπνεύσει. Λίγες ημέρες αργότερα στα στενά της “Θείας Σαλαμίνας” τα “ξύλινα τείχη”, ο ζήλος και η ανδρεία των Ελλήνων θα πετύχουν το θαύμα της υπέρβασης της λογικής των αριθμών.

18 Περιπλους 112

Πρωταγωνιστής της νικηφόρας ναυμαχίας ήταν ο μεγαλοφυής Θεμιστοκλής που έπεισε τους Αθηναίους να ναυπηγήσουν ισχυρό στόλο, με εκπαιδευμένα πληρώματα από ελεύθερους πολίτες για να αντιμετωπίσουν τον Περσικό κίνδυνο. Η στρατηγική διάνοιά του παρέσυρε τους Πέρσες να ναυμαχήσουν στο στενό της Σαλαμίνας, εξουδετερώνοντας έτσι την αριθμητική υπεροχή τους. Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας αποτέλεσε μία από τις αποφασιστικότερες ναυτικές συγκρούσεις της παγκόσμιας ιστορίας, επειδή έκρινε αναμφισβήτητα την τύχη της Ελλάδας, σηματοδότησε την αρχή της Αθηναϊκής θαλασσοκρατορίας και αποτέλεσε μακροπρόθεσμα ορόσημο για την μετέπειτα ανάπτυξη της Ευρώπης και του δυτικού πολιτισμού. Η Ελληνική επικράτηση οδήγησε σε μία εποχή πνευματικής δημιουργίας, υλικής ευημερίας, και δημοκρατικής εδραίωσης υπό την ηγεσία του Περικλή. Η πολιτική επιρροή που απόκτησε η Αθήνα μετά το τέλος των Περσικών Πολέμων, ο έλεγχος του εμπορίου και η ελευθερία που πρόσφερε το δημοκρατικό πολίτευμα προσελκύουν σημαντικούς καλλιτέχνες και διανοητές. Η Αθήνα γίνεται κέντρο των επιστημών, των τεχνών, των γραμμάτων, της φιλοσοφίας, του θεάτρου. Τα “θαυμαστά επιτεύγματα των Ελλήνων” θα αποτελέσουν τη βάση για τη διαμόρφωση του σύγχρονου Δυτικού πολιτισμού. Αυτή την επέτειο τιμούμε φέτος. Την Ναυμαχία της Σαλαμίνας, την νίκη του φωτεινού Ελληνικού πνεύματος ενάντια στις δυνάμεις της Ανατολής που είχαν ως στόχο την υποταγή του ελεύθερου Ελληνικού κόσμου και την επέκταση της δεσποτικής κυριαρχίας. Ήταν επίσης, μια νίκη στη θάλασσα, η πρώτη ναυτική επιχείρηση στον κόσμο που θεμελίωσε

την στρατηγική και τακτική στο υγρό στοιχείο και την οποία το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος δεν θα μπορούσε παρά να παρουσιάσει και να προβάλει. Από τότε πέρασαν 25 αιώνες. Η μορφή του κόσμου άλλαξε. Το Ελληνικό έθνος πέρασε από πολλές περιπέτειες μέχρι να βρει και πάλι τον βηματισμό του στον σύγχρονο κόσμο πριν από 200 χρόνια. Η έκδοση μας Σαλαμίς 480 π.Χ. φιλοδοξεί να αφηγηθεί την μεγαλειώδη νίκη και να παρουσιάσει την ιστορική σημασία του γεγονότος, αξιοποιώντας αρχαιολογικά, γεωλογικά και ιστορικά δεδομένα, πολλά από τα οποία δημοσιεύονται για πρώτη φορά. Η πραγματοποίησή της ήταν ένα φιλόδοξο τόλμημα. Οφείλουμε ευγνωμοσύνη στον επιστημονικό επιμελητή της έκδοσης, Καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και Πρόεδρο του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών, κ. Ιωάννη Γ. Λώλο, που κατόρθωσε να κάνει το όραμά μας πραγματικότητα. Τον ευχαριστούμε θερμά για την πολύτιμη υποστήριξή тου και την ανεκτίμητη συμβολή του από τα αρχικά στάδια αυτού του έργου, από τις αρχές του 2018. Ιδιαίτερη μνεία και πολλές ευχαριστίες οφείλονται επίσης, στην συνεπιμελήτρια του επιστημονικού τόμου, Διδάκτορα Αρχαιολογίας, Κα Χριστίνα Μαραμπέα για την ουσιαστική συμβολή της στην υλοποίησή του. Θερμότατα, επίσης, ευχαριστούμε όλους τους συγγραφείς για τον ενθουσιασμό με τον οποίο πραγματοποίησαν αυτό το δύσκολο εγχείρημα, καθώς και όλους τους συντελεστές. Εκφράζουμε, τέλος, τις ευχαριστίες μας σε όσους μας παραχώρησαν υλικό για την εικονογράφηση της έκδοσης.

Σχεδιαστική αναπαράσταση πλάγιας όψης (δεξιάς πλευράς) Αθηναϊκής τριήρους, με 25 κωπηλάτεςθρανίτες στην ανώτερη σειρά (κατά L. Beschi 1969-1970). Η πρόταση αποκατάστασης βασίζεται σε τέσσερα θραύσματα διαφορετικών μαρμάρινων αναθηματικών αναγλύφων: στο Μουσείο Ακροπόλεως και στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα (μέσον, “Ανάγλυφο Lenormant” και ένα μικρότερο), στο Εθνικό Μουσείο, Abruzzo, L’ Aquila (πρύμνη), και ακόμη, στο Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο (πλώρη), βάσει σχεδίου στη Συλλογή του Cassiano dal Pozzo.

Εισαγωγή του επιμελητή της έκδοσης Γιάννου Γ. Λώλου, Καθηγητή και Πρόεδρου του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων & Προέδρου του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών

ρίναμε, ότι για τον τίτλο του τόμου, αρκούν ένα όνομα και μία χρονολογία: Σαλαμίς, 480 π.Χ. Σε ολόκληρο τον Δυτικό Κόσμο, αλλά και πέραν αυτού, στην εκφορά και μόνον του ονόματος της νήσου συνηχεί πάντοτε η Ελληνική νίκη στην Ναυμαχία του 480 π.Χ., με τον ίδιο, περίπου, τρόπο που και οι Ολυμπιακοί Αγώνες / Olympics και ο Μαραθώνιος / Marathon, ως ονόματα-θεσμοί, αποτελούν σήμερα ανεκτίμητα σύμβολα της Ελλάδος, από την Δύση μέχρι (εκεί ιδίως!) και την Άπω Ανατολή. Η παρούσα έκδοση, με εκτενή εικονογράφηση, αποτελεί συλλογικό έργο, με αποκλειστικό θεματικό άξονα το μεγάλο ναυτικό γεγονός της πρώιμης Ελληνικής Ιστορίας, το πρώτο του είδους, ας σημειωθεί, στη νεώτερη Ελληνική Βιβλιογραφία. Περιλαμβάνει, εκτός από δύο Χρονολόγια στην αρχή, 22 νέες συμβολές, από 22 συγγραφείςπανεπιστημιακούς ή άλλους ειδικούς επιστήμονες-ερευνητές, από τους χώρους της Αρχαίας και Ρωμαϊκής Ιστορίας, της Αρχαιολογίας, της Ναυτικής Ιστορίας, της Γεωλογίας, της Αρχιτεκτονικής και της Ιστορίας της Τέχνης. Τα άρθρα, στις κύριες ενότητες του τόμου, αφορούν: - Στο ιστορικό πλαίσιο των δύο (2) Περσικών Πολέμων και στο ευρύτερο γεωστρατηγικό πλαίσιο της εποχής της Ναυμαχίας. - Στον κόσμο της Αθήνας και των άλλων ισχυρών Ελληνικών πόλεων, πριν και κατά την εποχή της Ναυμαχίας. - Στην δημιουργία του Αθηναϊκού ναυτικού, στους πολεμικούς λιμένες του Πειραιώς και στις τριήρεις της εποχής της Ναυμαχίας. - Στα ακριβή γεγονότα και στις φάσεις της μεγάλης ναυτικής σύγκρουσης του 480 π.Χ. στο Στενό της Σαλαμίνος. - Στα Τρόπαια της Νίκης και στα άλλα μνημεία που συνδέονται με την Ναυμαχία στην Αθήνα, στον Πειραιά και στην Σαλαμίνα. - Στις αρχαίες φιλολογικές, ιστορικές, επιγραφικές και νομισματικές μαρτυρίες για το ίδιο το γεγονός και για την πρόσληψή του από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους στους αιώνες που ακολούθησαν. - Στην Παλαιογεωγραφία, Αρχαία Τοπογραφία και Αρχαιολογία του Στενού της Σαλαμίνος, με αναφορά και στα ευρήματα και πορίσματα από τις εξελισσόμενες συστηματικές αρχαιολογικές και γεωφυσικές έρευνες στην θαλάσσια περιοχή. Η επετειακή αυτή έκδοση έχει και μία ιδιαίτερη διάσταση: Αποδίδει το σημερινό φόρο τιμής στον μεγάλο Αθηναίο στρατηγό και πολιτικό, στον Θεμιστοκλή του Νεοκλέους, Φρεάρριο. Δώδεκα (12), τουλάχιστον, πρωτότυπα άρθρα του παρόντος τόμου αναφέρονται άμεσα ή έμμεσα στην προσωπικότητα, στην πολιτική και στρατιωτική δράση του, στην συμβολή του στην εξέλιξη του Αθηναϊκού δημοκρατικού πολιτεύματος και στην υψηλή στρατηγική του ή πραγματεύονται τρόπαια της Νίκης και άλλα μνημεία που σχετίζονται με αυτόν, περιλαμβανομένου του τάφου του. Απέναντι στον τοξεύοντα Μεγάλο Βασιλέα, στον Ξέρξη Α΄, απόλυτο εκφραστή θεοκρατικού και δεσποτικού πνεύματος, ο οποίος, επί κεφαλής ενός τεράστιου πολυεθνικού και πολύγλωσσου στρατεύματος, είχε ξεκινήσει από 3.000 χλμ. περίπου μακριά, αφήνοντας πίσω του τις 4 πρωτεύουσες του απέραντου Αχαιμενιδικού βασιλείου του (στα Εκβάτανα, στα Σούσα, στις Πασαργάδες και στην Περσέπολη) για να υποτάξει την Ελλάδα, και μέχρι τα πέρατα της Ευρώπης, ο Θεμιστοκλής στάθηκε με μόνα του όπλα: το ψυχικό σθένος, την στρατηγική ιδιοφυία του και το ξύλινον τείχος των Ελληνικών πλοίων και των πληρωμάτων τους. Την παραμονή της Ναυμαχίας, που ήταν κυριολεκτικά η ώρα μηδέν για την Αθήνα και την Ελλάδα, και ενώ ο πληθυσμός, που είχε εκκενωθεί από την πόλη, ζούσε τις πιο δραματικές ώρες: Ένας, αυτός, “και ζούσε για χίλιους”. Στη νεώτερη εποχή, εδώ και 200 τουλάχιστον χρόνια, οι Νεοέλληνες, είχαν πλήρη συνείδηση της ύψιστης προσφοράς του Θεμιστοκλή και ήθελαν να την προβάλουν. Αρκεί να αναφέρουμε ότι στο Αρχείον της Κοινότητος Ύδρας καταγράφονται, για τα τέλη του 18ου

Προτομή του Θεμιστοκλή (Α) Γύψος, 19x30x27 εκ. Συλλογή Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος. Το πρωτότυπο βρίσκεται στο Μουσείο της Όστια στην Ιταλία.

αιώνα και για τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, από τα πλοία του Υδραϊκού στόλου: 12 διαφορετικά πλοία με το όνομα “Λεωνίδας” και 21 πλοία με το όνομα “Θεμιστοκλής”. Η νίκη στην Σαλαμίνα, με πρωτεργάτη τον Θεμιστοκλή, ήταν μία νίκη για την Ελλάδα, την Δημοκρατία και την Ευρώπη. Πολλούς αιώνες αργότερα, στο χρόνια της Αναγέννησης αλλά και μετά, και αφού το Ελληνικό Βυζάντιο είχε αποτελέσει το Ευρωπαϊκό ανάχωμα στις μαζικές επιδρομές εξ Ανατολών για 800 χρόνια, η Ευρώπη, έχοντας επανασυνδεθεί με τις πνευματικές αξίες και τα επιτεύγματα του Ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, απέδωσε την οφειλή της στην Ελλάδα, για τη νίκη του Ελληνικού στόλου το 480 π.Χ.: Της προσέφερε το νέο πνεύμα του Διαφωτισμού, ένα Λόρδο Βύρωνα και, τελικά, τον δικό της στόλο, στο Ναβαρίνο, το 1827. Η επερχόμενη επέτειος, το 2021, των 200 χρόνων από την έναρξη του Αγώνος της Ανεξαρτησίας συμπίπτει, σχεδόν, με την επέτειο των 2.500 χρόνων από την Ναυμαχία της Σαλαμίνος, το 480 π.Χ. Συμπίπτει, πάντως, ακριβώς με την επέτειο των 2.500 χρόνων από το τέλος των Περσικών Πολέμων, το 479 π.Χ., με τις Ελληνικές νίκες στις μάχες των Πλαταιών και της Μυκάλης. Οι επέτειοι αυτές, στην ευρύτερη διάστασή τους, εμπεριέχουν δύο ορόσημα της Ελληνικής Ιστορίας: την Σαλαμίνα και το Ναβαρίνο. Ο παρών τόμος, από το Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος, εμφανίζεται σε κατάλληλη στιγμή, με όλες τις δυσκολίες της τρέχουσας συγκυρίας, για να αναδείξει εκ νέου, με πλήρη διεπιστημονική τεκμηρίωση, την πρώτη από τις δύο μεγάλες ναυτικές συρράξεις, που έκριναν την τύχη της Ελλάδος. Περιπλους 112 19

Ναυπήγηση πλοίων κατά την αρχαιότητα Του Κώστα Αντύπα

ια την κατασκευή των ομηρικών καραβιών, όπως και όλων των πλοίων της Μεσογείου μέχρι και τον 7ο αιώνα μ.Χ., χρησιμοποιείτο η μέθοδος που ονομάζεται «πρώτα το κέλυφος». Αρχικά, κατασκευαζόταν (κυριολεκτικά, χτιζόταν) το ισχυρό κέλυφος των πλοίων με μαδέρια τοποθετημένα το ένα πάνω στο άλλο· κατόπιν, τοποθετούνταν και συνδέονταν όλα τα υπόλοιπα κομμάτια. Η σύνδεση των τμημάτων γινόταν με δύο τρόπους, γνωστούς στη Μεσόγειο ήδη από την τρίτη χιλιετία π.Χ. Ο πρώτος τρόπος σύνδεσης είναι ο λεγόμενος «δετός». Τα κομμάτια δένονται μεταξύ τους με φυτικό σχοινί που περνά μέσα από διαμπερείς οπές και ασφαλίζεται με γόμφους. Με το σύστημα αυτό η ναυπήγηση είναι φθηνή και ταχεία, ενώ η γάστρα του πλοίου είναι αρκετά ελαστική, ώστε να αντέξει σε περίπτωση βίαιης προσάραξης ή πρόσκρουσης σε βράχια. Από την άλλη, μια δετή δομή έχει συνήθως περιορισμένο χρόνο ζωής, αντιμετωπίζει προβλήματα εισροής υδάτων και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί κυρίως για σκάφη σχετικά μικρής χωρητικότητας και μικρής επιχειρησιακής ακτίνας. Από τα ναυάγια που έχουν εντοπιστεί στο ακρωτήριο Ουλού (13ος αιώνας) και στη Χελιδωνία άκρα (12ος αιώνας) –και τα δύο ακρωτήρια βρίσκονται στις Μικρασιατικές ακτές, ανατολικά του Καστελόριζου και δυτικά του κόλπου της Αττάλειας– είναι σαφές ότι τουλάχιστον από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού για τη ναυπήγηση των εμπορικών καραβιών που μετέφεραν μεγάλα φορτία και εκτελούσαν διαπεριφερειακές συναλλαγές συνδέοντας μακρινά λιμάνια οι καραβομαραγκοί χρησιμοποιούσαν ένα σύστημα συναρμολόγησης που προσέφερε μεγαλύτερη ασφάλεια από το «δετό»: τη σύνδεση

Εικόνα 4. Αποτύπωση του δετού τρόπου σύνδεσης των μαδεριών του «πλοίου του Χέοπος» (Αίγυπτος, 25ος αιώνας π.Χ.) σύμφωνα με τους Lipke-Moustafa 1984: 66, εικ. 42.

Εικόνα 2. Μοντέλο μελέτης για τη μέθοδο συναρμολόγησης με σχοινί («δετό» σύστημα) του ναυαγίου Jules-Verne 9 (Μασσαλία, δεύτερο ήμισυ του 6ου αιώνα π.Χ.). Διακρίνονται οι οπές και οι δεσμοί στις ραφές των μαδεριών, το δέσιμο του στραβόξυλου (νομέως) πάνω στα μαδέρια και οι γόμφοι υποδοχής των μαδεριών στις δύο άκρες της κατασκευής (Roman M. Rival, CNRS-Centre Camille Jullian. Πηγή: http://ccj.cnrs.fr).

Εικόνα 5. Σύνδεση μαδεριών με εντορμίες και τένοντες· η σύνδεση ασφαλίζεται με κάθετους γόμφους που διέρχονται από οπές που έχουν τρυπανιστεί μετά την αρχική σύνδεση.

20 Περιπλους 112

Εικόνα 3. Δετή σύνδεση της καρίνας και των δύο τουρέλων (των μαδεριών που στερεώνονται ακριβώς πάνω στην καρίνα) (Pomey 1981: εικ.7).

Εικόνα 6. Κομμάτι μαδεριού με εντορμίες για τοποθέτηση τενόντων, μάλλον υπόλειμμα από ναυπήγηση πλοίου σε καρνάγιο του Μέρσα Γκαουάσις, Αίγυπτος, 12η Δυναστεία, 20ος-19ος αιώνας π.Χ. (Sayed 1980: 157, εικ. 3).

Εικόνα 7. Ευρεθέντα υπολείμματα εμπορικού πλοίου του 4ου αιώνα π.Χ. που βυθίστηκε έξω από την Κερύνεια της Κύπρου. Μολονότι τα τμήματα του σκάφους έχουν συνδεθεί με τένοντες εντός εντορμιών, οι επισκευές έχουν γίνει με τη δετή μέθοδο.

Εικόνα 8. Εργαλεία απαραίτητα για την επεξεργασία ξύλου. Πάνω αριστερά: πέλεκυς. Πάνω δεξιά: σκέπαρνον. Κάτω αριστερά: στάθμη.

Κατόπιν, η Καλυψώ προμηθεύει στον ήρωα τα βασικά εργαλεία ναυπήγησης2 (εικόνα 8): έναν βαρύ, ζυγιασμένο διπλό πέλεκυ (Οδ. ε 234-236) για να κόψει τους κορμούς και να δώσει μια γενική μορφή στα μαδέρια του σκάφους· κατόπιν, ένα σκεπάρνι (σκέπαρνον) καλά ακονισμένο, για να λειάνει τα μαδέρια και να δώσει την τελική μορφή στα τμήματα από το οποία θα συναρμολογήσει το σκάφος του (Οδ. ε 237). Για τη λείανση των μαδεριών, ώστε να ταιριάξουν απολύτως το ένα πάνω στο άλλο, χρειάζεται μια στάφνη (στάθμη – Οδ. ε 244)· η στάθμη είναι ένα βαρίδι που κρέμεται από ένα νήμα, συνήθως ἐπιμεμιλτωμένον (βαμμένο με κόκκινη σκόνη), σύμφωνα με τον Σχολιαστή, ώστε να αφήνει ίχνος στη διαμορφούμενη επιφάνεια. Για το σχήμα των εξαρτημάτων της σχεδίης, χρησιμοποιείται ο τόρνος,3 νήμα του οποίου η μία άκρη δεμένη σταθερά, ενώ στην άλλη ελεύθερη άκρη υπάρχει ένα μυτερό αντικείμενο, ώστε να χαραχθεί το επιθυμητό τόξο· ένα τέτοιο εργαλείο χρησίμευε στους καραβομαραγκούς για την κατασκευή των τοξοτών τμημάτων του σκάφους, όπως τα μαδέρια του κελύφους. Για τη διάνοιξη οπών στα ξύλα και τη συναρμολόγηση των διαφόρων τμημάτων του σκάφους χρησιμοποιείται τοξωτό τρυπάνι

με χρήση τενόντων και εντορμιών. Από τα ευρεθέντα ναυάγια έχει εξακριβωθεί ότι, από την Αρχαϊκή εποχή και μετά, η «δετή» μέθοδος εγκαταλείφθηκε σταδιακά, καθώς ο όγκος των συναλλαγών αυξανόταν και πύκνωναν οι διαπεριφερειακές συναλλαγές.

Ξύλα και εργαλεία ναυπήγησης

Η ναυπήγηση των πλοίων, ανεξάρτητα από τον τύπο και το μέγεθός τους, ακολουθούσε, σε γενικές γραμμές τη διαδικασία κατασκευής της σχεδίης, που περιγράφεται στη ραψωδία ε της Οδύσσειας (Οδ. ε 228-52). Αρχικά, ο Οδυσσεύς, δρώντας σαν έμπειρος καραβομαραγκός, διαλέγει τα ξύλα: έλατο, λεύκα και σκλήθρος είναι τα δένδρα που έχει στη διάθεσή του: Α. Το ξύλο του έλατου, συγκεκριμένα της Κεφαλληνιακής Ελάτης (ἐλάτη, Abies Cephallonica) είναι ιδανικό για την κατασκευή των μαδεριών του κελύφους· από έλατο κατασκευάζονταν, επίσης, το κατάρτι, η αντένα του καταρτιού και τα κουπιά. Β. Το ξύλο της λεύκας (αἴγειρος, Populus Nigra) είναι κατάλληλο για την κατασκευή τμημάτων του πλοίου που δεν έρχονται σε άμεση επαφή με το νερό. Γ. Ο σκλήθρος(κλῆθρος, Algus Glutinosa) προσέφερε ξυλεία ιδανική για την κατασκευή καταστρωμάτων.1 Βεβαίως, αυτά δεν είναι τα μόνα είδη ξύλων ναυπήγησης στον ελληνικό χώρο, όμως ήταν τα πλέον συνηθισμένα κατά την αρχαιότητα. 1 Σχετικά με τη χρήση και τις ιδιότητες των ξύλων του ελάτου, της λεύκας και του σκλήθρου, βλ. Αντύπας 2019: 286-89.

Εικόνα 9. Τοξωτό τρύπανον. (Αποκατάσταση λεπτομερειών από τις τοιχογραφίες στον τάφο του Αιγύπτιου ευγενούς Ρεχμιρέ, 15ος αιώνας π.Χ., σύμφωνα με τη Νina de Garis Davies, Metropolitan Museum of Art, New York. Πηγή: Metropolitan Museum of Art, http://www.metmuseum.org). Πάνω δεξιά: αναλώσιμες λίθινες κεφαλές τρυπανιού (τέρετρα). Από το προδυναστικό λατρευτικό κέντρο ΗΚ 29 Α, στην Ιερακόπολη της Αιγύπτου (Endoetal. 2009). 2 Για μια αναλυτική προσέγγιση του θέματος των εργαλείων ναυπήγησης στην Μυκηναϊκή εποχή (που, σε γενικές γραμμές, ισχύει και για τις μεταγενέστερες εποχές, μέχρι τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ.) βλ. Μαραγκουδάκη 2010. 3 Στην Οδύσσεια δεν συναντάται το ουσιαστικό τόρνος, αλλά το ρήμα τορνόομαι (σχεδιάζω τόξο με χρήση τόρνου) (Οδ. ε 249). Περιπλους 112 21

Η ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ ΕΝΟΣ ΜΙΚΡΟΥ ΣΚΑΦΟΥΣ

(Εργαλεία, ξύλα ναυπήγησης και τμήματα μιας σχεδίης, σύμφωνα με την ραψωδία ε της Οδύσσειας)

1. ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΟΝΟΜΑ

ΣΤΙΧΟΣ/-ΟΙ Οδύσσεια

ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ

ΠΙΘΑΝΗ ΧΡΗΣΗ

πέλεκυς

ε 234-6

τσεκούρι

α) Κλάδεμα ξηρών κορμών β) Κοπή μαδεριών

σκέπαρνον

ε 237

σκεπάρνι

Λείανση μαδεριών

στάθμη

ε 245

στάφνη

Οδηγός λείανσης των μαδεριών, ώστε να ταιριάζει σωστά η μία στενή επιφάνεια με την άλλη

τέρετρα

ε 246

κεφαλές τρυπανιών (;)

Διάνοιξη οπών για το πέρασμα των ἁρμονιῶν και των γόμφων

μοχλοί

ε 261

ξύλινα ραβδιά

Καθέλκυση της βάρκας

ἱστός

ε 258-9

αργαλειός

Κατασκευή πανιού

2. ΞΥΛΑ ΝΑΥΠΗΓΗΣΗΣ ΟΝΟΜΑ

ΣΤΙΧΟΣ/-ΟΙ Οδύσσεια

ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ

ΠΙΘΑΝΗ ΧΡΗΣΗ

ἐλάτη

ε 249

Μεσογειακή ελάτη, πιθανώς Abies Cephalonica

Κατασκευή μαδεριών

κλήθρη

ε 249

Σκλήθρος, Alnus Glutinosa

Κατασκευή σανίδων του καταστρώματος

αἴγειρος

ε 249

Λεύκα, Populus Nigra

α) Κατασκευή σανίδων καταστρώματος β) Κατασκευή τενόντων και γόμφων

3. ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΣΚΑΦΟΥΣ ΟΝΟΜΑ

ΣΤΙΧΟΣ/-ΟΙ Οδύσσεια

ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ

ΠΙΘΑΝΗ ΧΡΗΣΗ

ἁρμονίαι

ε 268

λεπτό σχοινί (;)

Σύνδεση των μαδεριών του κελύφους

γόμφοι

ε 248

Καβίλιες

Ασφάλιση των ἁρμονιῶν στις οπές από τις οποίες διέρχονται

δοῦρα

ε 243

Μαδέρια

Μαδέρια του κελύφους

εἷλαρ

ε 257

παραπέτασμα

Προστατευτικό παραπέτασμα στις πλευρές του σκάφους για να εμποδίζεται η εισροή νερού

ἐπηγκενίδες

ε 253

μη ταυτισμένο

Σανίδες της κουβέρτας

σταμῖνες

ε 254

μη ταυτισμένο

Ξύλινα υποστηρίγματα των σανίδων της κουβέρτας

ὕλη

ε 257

φύλλα και κλαδιά

Δημιουργία πατώματος, ώστε ο βαρκάρης να κάθεται στην πρύμη και να κινείται μέσα στο σκάφος χωρίς να έχει τα πόδια του βυθισμένα στα νερά της σεντίνας

(τρύπανον) πάνω στο οποίο προσαρμόζονται κεφαλές διάτρησης (τέρετρα) (Οδ. ε 246) που εφαρμόζονταν στην άκρη του τρυπάνου. Ένα ακόμη εργαλείο, το οποίο χειρίζονταν αποκλειστικά γυναίκες, ήταν ο ἱστός (ἀργαλειός), όπου υφαίνονταν τα φάρεα, (Οδ. ε 258-9), ορθογώνια υφάσματα που ράβονταν μαζί για να κατασκευαστεί το πανί του σκάφους.4 Όσο διαρκούσε η ναυπήγηση το καράβι ήταν τοποθετημένο σε μια βάση φτιαγμένη από γερά ξύλα (δρύοχοι, Οδ. τ 574) και μετά το τέλος της κατασκευής ριχνόταν στη θάλασσα με τη βοήθεια μακρών ξύλινων ράβδων που ονομάζονταν μοχλοί (Οδ. ε 261). Πρέπει να σημειώσουμε ότι ο όρος σχεδίη προέρχεται από το σχεδίη νηῦς (σχεδόν πλοίο) και ότι κατασκευή της σχεδίης ήταν μια λύση ανάγκης, αλλά σε καμία περίπτωση δεν ήταν μια πρόχειρη λύση. Η περιγραφή της ναυπήγησής της δείχνει ότι η σχεδίη ήταν μια βάρκα και όχι μια ξύλινη πλατφόρμα από κορμούς. Πιθανότατα, έμοιαζε με ψαρόβαρκα χωρίς κουπιά.5 Άλλωστε, αυτή η σχεδίη 4 Για τη συμπληρωματική σχέση μεταξύ ἱστοῦ –καταρτιού και ἱστοῦ– αργαλειού στην Οδύσσεια και γενικότερα στην αντίληψη των Ελλήνων της αρχαιότητας, βλ. Χριστόπουλος 1997: 92 κ.ε. Σχετικά με τον ἱστό-αργαλειό, βλ. Τζαχίλη 1997. 5 Για εκτενέστερη προσέγγιση του ζητήματος της σχεδίης και για μια επισκόπηση των απόψεων που έχουν διατυπωθεί για τη μορφή και τη ναυπήγησή της, βλ. Αντύπας 2019: 279-302.

22 Περιπλους 112

νηῦς, αυτό το «σχεδόν πλοίο», έπρεπε να αντέξει ένα συνεχές ταξίδι δεκαεπτά ημερονυκτίων (Οδ. ε 278) πριν διαλυθεί, την δέκατη όγδοη ημέρα, από τη θύελλα που εξαπέλυσε ο Ποσειδών. Αν θελήσουμε να μιλήσουμε με αριθμητικά δεδομένα, τότε αυτό το μικρό ευρύγαστρο σκάφος, κινούμενο με σταθερό ούριο άνεμο, μπορούσε να ταξιδεύει με μέση ταχύτητα κάπου 3 μίλια ανά ώρα, άρα σε δεκαεπτά ημέρες να έχει καλύψει κάπου 1.200 ναυτικά μίλια, δηλαδή όσο απέχει σε ευθεία το Γιβραλτάρ από το Ιόνιο πέλαγος ή από τις δυτικές ακτές της Κρήτης. Μολονότι οι ακροατές της Οδύσσειας δεν αντιλαμβάνονταν τις αποστάσεις ενός θαλασσινού ταξιδιού με μονάδες μήκους αλλά με μονάδες χρόνου, η απόσταση των δεκαεπτά ημερών γινόταν αντιληπτή ως ένα ταξίδι από τα έσχατα εξωτερικά όρια της Μεσογείου, τον Ωκεανό, έως την είσοδο στον καθ’ ἡμᾶς αιγαιακό κόσμο.

Είδη πλοίων

Σύμφωνα με τις υπάρχουσες γραμματειακές και αρχαιολογικές μαρτυρίες, μεταξύ του 10ου και του 6ου αιώνα π.Χ. μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικές κατηγορίες πλοίων, με βάση τη χρήση: Α. Στρογγύλα πλοῖα: εμπορικά πλοία με μεγάλο πλάτος σε σχέση με το μήκος (η αναλογία μέγιστου πλάτους προς μήκος

Πάνω: Πεντηκόντορος (πλοίο με πενήντα κουπιά), από δίνο του Εξηκία (550530 π.Χ.), Museo Nazionale Etruscodi Villa Giulia, Ρώμη, αρ. 50599, CVA 310402. Αριστερά: Στρογγύλον πλοῖον (αριστερά) και μακρὰ ναῦς (δεξιά), από αθηναϊκό κρατήρα του 6ου αιώνα π.Χ. (British Museum, 1867,0508.963). Κάτω: Πήλινα ομοιώματα εμπορικών καραβιών (στρογγύλων πλοίων) του 6ου αιώνα π.Χ. από την Αμαθούντα της Κύπρου.(Άνω: Metropolitan Museum of Art, New York, Cesnola Collection, Inv. No.74.51 1752. Κάτω: British Museum, GR 1894.11-1.182, Terracotta A 202).

μπορούσε να φτάσει ακόμη και στο 1/3). Αυτά τα εξαιρετικά ευρύγαστρα σκάφη μπορούσαν να μεταφέρουν μεγάλες ποσότητες φορτίου, φυσικά με χαμηλή ταχύτητα· ως πηγή ωστικής ισχύος χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά το πανί, αν και διέθεταν λίγα κουπιά, συνήθως δύο, για τις μανούβρες προσόρμισης και απόπλου. Καθώς το πλήρωμά τους αποτελούνταν από λίγους σχετικά άνδρες, τα αργοκίνητα εμπορικά ιστιοφόρα ταξίδευαν σε παγιωμένες ρότες και σε γνωστές θαλάσσιες περιοχές, όπου οι κίνδυνοι από πειρατικές επιθέσεις ήταν μειωμένοι και οι συνθήκες του καιρού και της θάλασσας μπορούσαν σε γενικές γραμμές να προβλεφθούν.6 Β. Μακραὶ νῆες: στενόμακρα κωπήλατα καράβια που χρησίμευαν για επιχειρήσεις διαφορετικού τύπου. Το κύριο χαρακτηριστικό τους ήταν η ταχύτητα και η ευελιξία. Μολονότι η πλεύση ρουτίνας γινόταν με το πανί, οι κωπηλάτες, είκοσι έως πενήντα, καθισμένοι στους πάγκους τους (ζυγά), ήταν έτοιμοι να πιάσουν δουλειά αμέσως μόλις εμφανιζόταν ανάγκη: να αποφύγουν κάποιο κίνδυνο, να κινηθούν μέσα σε ένα στενό ή σε ένα λιμάνι, να αντιμετωπίσουν τις βασανιστικές θερινές άπνοιες της Μεσογείου κωπηλατώντας μέχρι το καράβι να συναντήσει κάποια πνοή ανέμου ή ένα ευνοϊκό ρεύμα. Βεβαίως, τα πλοία αυτά δεν μπορούσαν να μεταφέρουν μεγάλες ποσότητες φορτίου, όμως η ταχύτητα, η ευελιξία και ο μεγάλος αριθμός ναυτών τα έκανε ιδανικά για εκτέλεση εξερευνητικών επιχειρήσεων και αποστολών σε επικίνδυνα νερά. Ειδικά οι Φωκαείς χρησιμοποίησαν πλοία με πενήντα κουπιά για εμπορικές αποστολές που συνέδεαν τις μικρασιατικές ακτές με την Ιβηρική.7 Οι μακραὶ νῆες, με τους είκοσι, τριάντα ή πενήντα κωπηλάτες, ήταν τα πλοία με τα οποία οι Έλληνες ταξίδευαν δυτικά του Ιονίου κατά την εποχή των Μεγάλων Εξερευνήσεων της Αρχαιότητας, που οδήγησαν στον δεύτερο Αποικισμό και τη δημιουργία των ελληνικών αποικιών της κεντρικής και δυτικής Μεσογείου. Προφανώς πλοία τέτοιου είδους χρησιμοποιήθηκαν ως πολεμικά είτε σε μάχες μέσα στη θάλασσα, είτε σε επιδρομές εναντίον παράκτιων οικισμών.8 Γ. Φυσικά, υπήρχαν ενδιάμεσες κατηγορίες καραβιών ή, επίσης, σκάφη με εντελώς διαφορετικό σκοπό χρήσης σε σχέση με τα στρογγύλα ή τα μακρὰ πλοία. Μερικά παραδείγματα: στα ομηρικά έπη αναφέρεται η ύπαρξη εὐρείης ἐεικοσόρου (Οδ. ι 322), ενός με6 Σχετικά με τις ιδιότητες των ευρύγαστρων εμπορικών πλοίων, βλ. Αντύπας 2019: passim. 7 Αντύπας 2016. 8 Σχετικά με τα τα χαρακτηριστικά των μακρῶν νεῶν, βλ. Αντύπας 2019: passim.

24 Περιπλους 112

γάλου εμπορικού πλοίου με είκοσι κωπηλάτες· όμως γι’ αυτό τον τύπο καραβιού, ουσιαστικά δεν γνωρίζουμε τίποτα μέχρι στιγμής, αφού δεν έχουν εντοπιστεί σχετικές απεικονίσεις ή ναυάγια, ενώ στα έπη δεν δίνεται κάποια άλλη πληροφορία. Είδαμε ήδη περιπτώσεις πλοίων, όπως η σχεδίη, μια βάρκα κατασκευασμένη σχετικά πρόχειρα για να καλύψει επείγουσες ανάγκες. Επίσης, αναφορά γίνεται σε μεταφορές προϊόντων και ανθρώπων ανάμεσα σε κοντινές στεριές (Οδ. υ 187), για τις οποίες οπωσδήποτε χρησιμοποιούνταν βάρκες ή μικρά πλοία ως πορθμεία. Επιπλέον, εξελιγμένες παραθαλάσσιες κοινότητες, όπως εκείνες της ομηρικής εποχής, διέθεταν πλοία και για άλλες χρήσεις (το ψάρεμα ήταν σίγουρα μία από αυτές). Η έλλειψη αναφοράς αυτών των πλοίων στα έπη δεν αποτελεί κάτι παράδοξο: μην ξεχνάμε ότι τα έπη είναι λογοτεχνήματα και όχι διατριβές περί ναυτιλίας.

Share our Passion for Shipping

Capital Product Partners L.P. 3 Iassonos St., Piraeus 18537, Greece, Tel: +30 210 4584950, Fax: +30 210 4284285, E-mail: info@capitalpplp.com, www.capitalpplp.com

Αποχαιρετισμός στον Θεόδωρο Δημητρίου Παπαλεξόπουλο Την Παρασκευή 13 Νοεμβρίου έφυγε από κοντά μας ο Θεόδωρος Παπαλεξόπουλος, ένας γνήσιος ευπατρίδης που άφησε την προσωπική του σφραγίδα σε θεσμούς της ελληνικής επιχειρηματικότητας αλλά και της Κοινωνίας των Πολιτών. Σε έντυπα μεγάλης κυκλοφορίας υπάρχουν εκτεταμένα άρθρα για το έργο και την χαρισματική προσωπικότητα αυτού του σημαντικού Έλληνα, που λόγω της πανδημίας δεν έγινε δυνατό να του απευθύνουμε τον τελευταίο χαιρετισμό, όπως θα επιθυμούσαμε, όπως θα έπρεπε. Στο σεμνό αυτό σημείωμα, όπως άλλωστε σεμνός ήταν πάντα και ο ίδιος, θα αναφερθούμε στην ιδιαίτερη σχέση του ιδίου και της οικογένειάς του με το Ναυτικό Μουσείου της Ελλάδος, του οποίου ήταν μέλος και μεγάλος υποστηρικτής.

ε πολλές δύσκολες περιστάσεις, τα τελευταία 20 χρόνια, σε πολύ δύσκολες στιγμές της πορείας του Μουσείου, το βοήθησε ανιδιοτελώς. Στάθηκε στιβαρός συμπαραστάτης και πολύτιμος σύμβουλος, του οποίου οι παραινέσεις είχαν μεγαλύτερη αξία και από αυτή ακόμα την υλική του συνδρομή. Ήταν γιός του αειμνήστου Ναυάρχου Δημητρίου Παπαλεξόπουλου, προσωπικού φίλου του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων, με τον βαθμό του Υποπλοιάρχου, υπηρέτησε στο ένδοξο θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ», και αξίζει να σημειωθεί ότι υπογράφει ως Αξιωματικός Φυλακής το ημερολόγιο γέφυρας του πλοίου την 3η Δεκεμβρίου 1912, την ημέρα δηλαδή της ένδοξης Ναυμαχίας της Έλλης. Επίσης ήταν μεταξύ των αξιωματικών του Πολεμικού Ναυτικού που μετείχαν στην ελληνική μοίρα που βρέθηκε μπροστά στην Κωνσταντινούπολη το 1918, ως αποτέλεσμα της ήττας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και τη σύμπραξη της Ελλάδος με τις νικήτριες δυνάμεις.

Ο αείμνηστος Θεόδωρος Παπαλεξόπουλος στο βήμα του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος στις 27/11/1998. Φωτογραφικό αρχείο ΝΜΕ.

26 Περιπλους 112

Αυτή η ιστορική οικογενειακή παρακαταθήκη αποτελούσε τον ισχυρό δεσμό του με το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Το 1998 στην επέτειο των 80 ετών από την εμφάνιση του Ελληνικού Στόλου στον Κεράτειο Κόλπο μπροστά από τη Βασιλεύουσα, η οικογένεια του αειμνήστου Ναυάρχου Δημητρίου Παπαλεξόπουλου αποφάσισε να δωρίσει στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος εις μνήμην του μια συλλογή σπανίων χαρτών και χαρακτικών

1. Έκδοση του Ναυτικού Μουσείου του καταλόγου των πρώτων χαρτών της δωρεάς Ναυάρχου Δημητρίου Παπαλεξόπουλου. 2. Χάρτης της Τήλου. Χαρτογράφος Vincenzo Coronelli. Χαράκτης Antonio Parissoti. 1688. Το όνομα Piscopia προέρχεται από την Elena Lucrezia Cornaro Piscopia, κόρη του Giovanni Battista Cornaro, εκπροσώπου του Αγίου Μάρκου της Βενετίας. 3. Χάρτης της Κω. Χαρτογράφος Olfret Dapper, 1688. Συλλογή Ναυάρχου Δημητρίου Παπαλεξόπουλου. Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος.

αγορασμένη για αυτό το σκοπό από συλλέκτη του εξωτερικού, και η οποία αποτελείται από χάρτες και χαρακτικά των ελληνικών νησιών και λιμανιών του 17ου, 18ου και 19ου αιώνα, έργα ονομαστών χαρτογράφων και χαρακτών. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος σε ειδική εκδήλωση στις 27 Νοεμβρίου του 1998 παρουσίασε τους πρώτους χάρτες της δωρεάς που ονομάστηκε Συλλογή Χαρτών και Χαρακτικών Ναυάρχου Δημητρίου Παπαλεξόπουλου (1878-1959). Στην ομιλία του ο Θεόδωρος Παπαλεξόπουλος κατά την τιμητική εκδήλωση αναφέρθηκε στον εκπαιδευτικό ρόλο, που καλούνται να εκπληρώσουν τα ελληνικά μουσεία στο γύρισμα του 21ου αιώνα: «Η Ελλάδα βρίσκεται στο κατώφλι νέων εξελίξεων, στο ξεκίνημα μιας νέας πορείας που μπορεί να τη φέρει,

τον 21ο αιώνα, στο επίκεντρο των Ευρωπαϊκών και διεθνών εξελίξεων, με άλλα λόγια ακόμη πιο μακριά από τις ρίζες και τις παραδόσεις της. Τότε θα είναι αργά να τις αναζητήσουμε, διότι θα έχει φύγει και η τελευταία γενιά Ελληνίδων και Ελλήνων που τις γνώρισαν και τις έζησαν. Είναι ίσως τώρα η τελευταία ευκαιρία να ενισχύσουμε το υπόβαθρο αυτού που ονομάζουμε Ελληνικό Πολιτισμό, να μυήσουμε τους νέους στην αγάπη της παράδοσης, να κινήσουμε το ενδιαφέρον τους για την ιστορία, την καλλιέργεια της εθνικής ταυτότητας, το σεβασμό στους αγώνες και τα κατορθώματα των προγόνων μας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πρωταρχική ευθύνη γι’ αυτήν την προσπάθεια ανήκει στην Παιδεία. Όμως, ιδιαίτερα σε μία χώρα όπου πανθομολογούμενα η Παιδεία χω-

λαίνει, σημαντικό ρόλο μπορούν και οφείλουν να παίξουν τόσο οι ενεργοποιημένοι πολίτες όσο και το μουσείο, το όποιο μουσείο, το κάθε μουσείο. Πόσο μάλλον το Ναυτικό Μουσείο ενός λαού με ναυτική παράδοση δεκάδων αιώνων! Εάν αληθεύει ότι μια εικόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις, μια σχολική επίσκεψη σε μουσείο δεν πρέπει να αξίζει όσο ένα δίμηνο μαθημάτων; Φρονώ , Κυρίες και Κύριοι, ότι η αποψινή μας εκδήλωση αυτό ακριβώς συμβολίζει: Τη σημασία των μουσείων-και των φίλων των μουσείων-για την καλλιέργεια των νέων αξιών της νέας Ελλάδας. Δεν μου μένει παρά να ευχαριστήσω και πάλι το Ναύαρχο Παΐζη για την αποψινή εκδήλωση και να ευχηθώ στο Ναυτικό Μουσείο καλή σταδιοδρομία.» Περιπλους 112 27

Αποχαιρετισμός στον Θεόδωρο Δημητρίου Παπαλεξόπουλο

αρχική δωρεά εμπλουτίστηκε και με άλλους σπάνιους χάρτες τα επόμενα χρόνια και ολοκληρωμένη πλέον παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην έκθεση «Περίπλους Νήσων» που πραγματοποιήθηκε το Μάιο του 2004 στην Δημοτική Πινακοθήκη του Πειραιά (νεοκλασικό κτίριο Κανθάρου) και για δεύτερη στο πλαίσιο της Ναυτικής Εβδομάδας του 2008 στο νεοκλασικό κτίριο του Φλοίσβου στο Παλαιό Φάληρο. Τόσο ο ίδιος, όσο και μέλη της οικογενείας πάντα τιμούσαν με την παρουσία τους τις εκδηλώσεις των εγκαινίων. Χάρις στο έργο του Θεόδωρου Παπαλεξόπουλου, το όνομα της οικογενείας του Ναυάρχου Δημητρίου Παπαλεξόπουλου, συγκαταλέγεται στους Μεγάλους Χορηγούς του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος και έχει συνδεθεί άρρηκτα με την ιστορία των συλλογών του. Ο σεβαστός Θεόδωρος Παπαλεξόπουλος που μας τίμησε με την φιλία του, τώρα, θα βρίσκεται με τον ήρωα πατέρα του, εκεί ψηλά στη γειτονιά των αγγέλων και είμαστε σίγουροι πως ένα από τα θέματα του κοινού τους ενδιαφέροντος θα είναι και η πορεία της ναυτικής παράδοσης του τόπου μας, η πορεία του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Θερμά συλλυπητήρια στην οικογένειά του. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος Ναυτικού Μουσείο της Ελλάδος

1. Στιγμιότυπο από την εκδήλωση εγκαινίων της έκθεσης της συλλογής στην Δημοτική Πινακοθήκη Πειραιά (νεοκλασικό Κανθάρου), 5/5/2004. Φωτογραφικό αρχείο ΝΜΕ. 2. Ο αείμνηστος Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου Ναύαρχος Κωνσταντίνος Παΐζης απονέμει τον θυρεό του μουσείου και τιμητικό δίπλωμα στον Θεόδωρο Παπαλεξόπουλο 27/11/1998. Φωτογραφικό αρχείο ΝΜΕ. 3. Μ. Βαφιάδης, "Ναύαρχος Δημήτριος Θ. Παπαλεξόπουλος". Ελαιογραφία. Δωρεά της οικογένειας του στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος.

28 Περιπλους 112

Νηολόγιο Λιβερίας: Αισιοδοξία για το 2021

το σημερινό ιδιαίτερα ανταγωνιστικό και απαιτητικό ναυτιλιακό περιβάλλον, η λειτουργία ενός Νηολογίου με σημαντικό αριθμό πλοίων και υπηρεσιών είναι μόνο μέρος της ιστορίας. Εξίσου σημαντική είναι η ηγεσία που απαιτείται σε όλα τα μέτωπα που μπορεί να επηρεάσει την απόδοσή του, το κύρος του και την προστιθέμενη αξία που προσφέρει στη διεθνή ναυτιλιακή αρένα, η οποία σε δύσκολες και επικίνδυνες στιγμές, όπως οι τρέχουσες, είναι μετρήσιμη και εκτιμητέα. Τα Νηολόγια δεν έχουν ανοσία στις προκλήσεις που επηρεάζουν ολόκληρο τον κλάδο. Νομίζω ότι μέχρι στιγμής το 2020 που φεύγει έχουμε βιώσει τόσα πολλά απροσδόκητα γεγονότα και έχουμε προσαρμοστεί μαζί με ολόκληρο τον κλάδο. Αυτό περιλαμβάνει τον COVID-19, το IMO 2020, τη μεταβλητότητα των εμπορευμάτων και των μετοχών και την αβεβαιότητα όσον αφορά την προσφορά / ζήτηση. Ευτυχώς, είμασταν έτοιμοι αφού είχαμε επενδύσει τα τελευταία χρόνια στους κατάλληλους ανθρώπους-συνεργάτες μας και στη σωστή τεχνολογία. Πριν από μια δεκαετία προχώρησαμε με ηλεκτρονικά πιστοποιητικά και είμαστε σήμερα η αιχμή της τεχνολογίας με το δυναμικό μας πρόγραμμα πρόληψης κράτησης πλοίου από τις λιμενικές αρχές, το σύστημα ηλεκτρονικής πιστοποίησης ναυτικών, τη διαδικασία ταχείας εγγραφής και άλλα προγράμματα που εξοικονομούν τα κόστη λειτουργίας ενός πλοίου και γραφείου. Αυτή ήταν και είναι η δέσμευση μας στη παγκόσμια ναυτιλία. Η Λιβερία μόλις συνειδητοποίησε ότι υπάρχει παγκόσμιο πρόβλημα λόγω του COVID-19, ξεκινώντας από τα γραφεία μας στη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας και σε όλο τον κόσμο, θέσπισε ένα πλήρες πλαίσιο μέτρων για τη συνέχιση της πλήρους λειτουργίας και της υποστήριξης των πλοίων και των πλοιοκτητών παγκοσμίως. Σε περιόδους όπως αυτές όπου η ναυτιλία έχει κρίσιμο ρόλο και παρέχει στον

30 Περιπλους 112

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2021. O Μιχάλης Πανταζόπουλος, είναι Αντιπρόεδρος του Liberian International Ship & Corporate Registry (Νηολόγιο Λιβερίας) και Γενικός Διευθυντής του ελληνικού γραφείου του Νηολογίου.

κόσμο όλα τα απαραίτητα εμπορεύματα, δεδομένου ότι πάνω από το 90% των εμπορευμάτων στον κόσμο μεταφέρονται με πλοίο, είναι επιτακτική ανάγκη η εφοδιαστική αλυσίδα να συνεχίσει να λειτουργεί χωρίς διακοπή. Κάνουμε το καθήκον μας, με όποιο κόστος, να διασφαλίσουμε ότι τα πλοία θα συνεχίσουν να ταξιδεύουν με ασφάλεια και αποτελεσματικότητα. Ο εξοπλισμός, τα υλικά και οι προμήθειες που η ανθρωπότητα χρειάζεται μεταφέρονται στα πλοία των συνεργατών μας. Το πλέον σημαντικό πρόβλημα του επαναπατρισμού των ναυτικών μας συνεχίζεται. Το Νηολόγιο της Λιβερίας συνεχίζει τις προσπάθειές του προς αναγνώριση των ναυτικών ως "βασικών εργαζομένων-key workers” και για την αναγκαία αλλαγή πληρώματος που πρέπει να επιτραπεί σε βασικούς λιμένες παγκοσμίως κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας πανδημίας COVID-19, και επιδιώκει να επιστρατεύσει τη βοήθεια άλλων κρατών και νηολογίων σε αυτή την αποστολή. Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό ζήτημα σε παγκόσμιο επίπεδο για την ασφάλεια των ναυτικών, των πλοίων που είναι ζωτικής

σημασίας για τη μεταφορά βασικών αγαθών. Οι ναυτικοί θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να επιστρέψουν στην πατρίδα τους μετά την ολοκλήρωση της θαλάσσιας υπηρεσίας τους, κάτι που μέχρι σήμερα δεν ήταν σε μεγάλο βαθμό εφικτό. Σήμερα το Νηολόγιο της Λιβερίας, με 4,673 πλοία, ολικής χωρητικότητας 191 εκατ. GTONS (μέση ηλικία 11 έτη), αποτελεί την πλέον ποιοτική και συμφέρουσα επιλογή του Ελληνικού εφοπλισμού. Οι Έλληνες εφοπλιστές μας έχουν τιμήσει με 1,315 από τα πλοία τους (115 εκατ. DWT) καθιστώντας το νηολόγιο πρώτη επιλογή στην Ελληνική ναυτιλία την χρονιά που μας αφήνει σε λίγες μέρες. Τα γραφεία μας στον Πειραιά, στο κέντρο του λιμανιού, Ευπλοίας 2, παρέχουν όλες τις υπηρεσίες που απαιτούνται στην σημερινή απαιτητική ναυτιλιακή αγορά υπηρετώντας με αφοσίωση, υπευθυνότητα, συνέπεια, και επαγγελματισμό την Ελληνική ναυτιλία και τις ανάγκες της όπως η εγγραφή πλοίου και υποθήκης, τεχνική υποστήριξη, επιθεωρήσεις, εγκρίσεις ναυτικών εγχειριδίων, έκδοση διπλωμάτων και ναυτικών φυλλαδίων κ.τ.λ. Τέλος να τονίσουμε ότι η πίστη μας στις δυνατότητες των Ελλήνων πλοιοκτητών που συνεχίζουν να επενδύουν και να συμβάλλουν στην ελληνική μας οικονομία, ανεξάρτητα από τις συνθήκες ναυτιλίας, όπως η σημερινή δύσκολη φάση που οφείλεται στο COVID-19, δημιουργούν πρόσθετες υποχρεώσεις υποστήριξης και αλληλεγγύης. Είμαστε περήφανοι για τους Έλληνες εφοπλιστές και την σημαντική συμβολή τους στα νοσοκομεία κατά τη διάρκεια αυτών των δύσκολων και επικίνδυνων στιγμών του COVID-19. Κλείνοντας, αφού ευχηθούμε Καλή Χρονιά με υγεία στο κόσμο της ναυτιλίας και ειδικότερα σ’ όλους τους ναυτικούς που υπηρετούν τις γιορτινές μέρες στα βαπόρια μακριά από τις οικογένειες και τους δικούς τους, να ελπίσουμε ότι η νέα χρονιά θα φέρει αισιοδοξία και ανάκαμψη στη Ελληνική και παγκόσμια ναυτιλία.

Tου Ιωάννη Παλούμπη

Ασφαλώς δεν είμαι εγώ ο περισσότερο ενδεδειγμένος για να γράψω ένα άρθρο για τα υποβρύχια, διότι παρά την επιθυμία μου και τη ζήλεια που ένιωθα για εκείνους, που είχαν την τύχη και τις ικανότητες να υπηρετήσουν σ’ αυτή τη λεβέντικη Διοίκηση του Πολεμικού Ναυτικού, εγώ δεν τα κατάφερα. Πρόσφατα όμως ο εκλεκτός φίλος του Μουσείου και δικός μου, Γιώργος Χάλαρης, συνταξιούχος Μηχανικός του Εμπορικού Ναυτικού, μου έδωσε να διαβάσω ένα βιβλίο του συγγραφέα Tom Clancy το “Submarine. A guided tour inside a nuclear warship”. Κάποιοι από τις παλιές φρουρές του Ναυτικού, ιδίως οι Μηχανικοί, μπορεί να θυμούνται το όνομα Χάλαρης. Ήταν ο Β΄ Μηχανικός στον «Αρματολό» στο καλοκαιρινό ταξίδι του 1957 και ο Γιώργος είναι γιος του. Όσον αφορά τον συγγραφέα Tom Clancy είναι ο επί σειρά ετών Νο 1 “Best selling author” εκείνος που έγραψε τα “The hunt for Red October” “Patriot Games”, “Clear and present Danger” και πολλά άλλα παρόμοια, που όλα έγιναν “best sellers”.

ια να ξεκινήσω, όπως ήταν επόμενο, ξανακοίταξα τους δύο τόμους «Τα Ελληνικά Υποβρύχια» εκδόσεως Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, που είχαν συγγράψει οι αείμνηστοι Ναύαρχοι, Επίτιμοι Αρχηγοί Στόλου και Υποβρυχιατζήδες και οι δύο, Τιμόθεος Μασούρας και Θωμάς Κατωπόδης, με στόχο να μην γράψω, όσο είναι δυνατό, πληροφορίες που είχαν ήδη ξαναγραφεί. Η πρώτη, ίσως αναφορά στην Ιστορία για υποβρύχια δραστηριότητα σε πολεμική περίοδο αναφέρεται από τον Ηρόδοτο (βιβλίο Ουρανία, εδάφιο 8). Το 480 π.Χ. κατά τη διάρκεια των ναυμαχιών στο στενό των Ωρεών, μεταξύ του περσικού στόλου που, ναυλοχούσε στου Αφέτες (κόλπος στη χερσόνησο του Τρίκερι) και του 32 Περιπλους 112

Στην κεντρική φωτογραφία: USS Nautilus, το πρώτο πυρηνικό πλοίο στον κόσμο, τέθηκε σε λειτουργία στις 30 Σεπτεμβρίου 1954. Ακουαρέλα σε χαρτί από τον Albert Murray, 1959. 1.-2. Αρχαία απεικόνιση καταδύτου.

στόλου των συνασπισμένων ελληνικών πόλεων, που ναυλοχούσε στο Αρτεμίσιο (βόρεια Εύβοια), ένας Έλληνας καταδύτης ονόματι Σκυλλίας, θέλοντας να μεταφέρει πληροφορίες στο ελληνικό στρατόπεδο, βούτηξε στους Αφέτες και ο μύθος θέλει ότι έφτασε στο Αρτεμίσιο χωρίς να αναδυθεί για αναπνοή, μια απόσταση περίπου 9 μιλίων. Ο Ηρόδοτος δεν το πιστεύει και αναφέρει ως πιθανότερο, ο Σκυλλίας να διέσχισε την απόσταση επάνω σε κάποιο σκάφος (χωρίς να προσδιορίζει επιφανείας ή υποβρύχιο). Η επόμενη ιστορική

1. Σχηματική απεικόνιση του υποβρυχίου οχήματος του William Bourne. 2. Το υποβρύχιο του Drebbel στον Τάμεση. 3. Το υποβρύχιο του Brushnell (Turtle). 4. Σχέδιο του υποβρυχίου Fulton, κάτω από το πανί και βυθισμένο.

αναφορά γίνεται 150 χρόνια αργότερα, το 332 π.Χ, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος πολιορκούσε την Τύρο. Ο θρύλος θέλει τον μεγάλο στρατηλάτη να καταδύεται στον βυθό μέσα σε ειδικώς κατασκευασμένο κώδωνα, που του επέτρεπε να βλέπει έξω, για να επιθεωρήσει τα ναυτικά αμυντικά έργα των Τυρίων, κατά μία εκδοχή, ή να παρακολουθήσει και να μελετήσει τη συμπεριφορά των ψαριών, κατά μία άλλη εκδοχή. Γύρω στα 1500 μ.Χ. έρχεται η βρετανική συμβολή στην εξέλιξη του υποβρυχίου από τον ξυλουργό και κατασκευαστή όπλων William Bourne. Στα σχέδιά του συμπεριέλαβε για πρώτη φορά την αρχή του διπλού τοιχώματος καθώς και μια μορφή συστημάτων ερματισμού (ballast) και εξισορρόπησης (trim). Γύρω στα 1600 μ.Χ. υπάρχει νύξη στα σημειωματάρια του Λεονάρντο Ντα Βίντσι για συμβολή υποβρυχίων δραστηριοτήτων στην άμυνα. Συγκεκριμένα παρουσιάζεται μια μορφή σκαφάνδρου μέσα από το οποίο ένας δύτης θα μπορούσε να δράσει στα ύφαλα των εχθρικών πλοίων. Η αλήθεια είναι ότι ο Ντα Βίντσι εκτός από κορυφαίος καλλιτέχνης, ιδιότητα για

την οποία είναι περισσότερο γνωστός, υπήρξε επίσης ιδιοφυής μηχανικός, εφευρέτης, αστρονόμος, φιλόσοφος, αρχιτέκτονας και ό,τι άλλο ένας άνθρωπος θα μπορούσε να είναι. Το 1620 έρχεται μια σχεδίαση στρατιωτικού υποβρυχίου από έναν Ολλανδό φυσικό τον Κορνήλιο Βαν Ντρέμπελ (Cornelius van Drebbel) ενώ εργαζόταν για το βρετανικό ναυτικό. Μαζί με τη σχεδίαση για το καταδυόμενο όχημα προέβλεψε και επιθετικά μέσα για την καταστροφή εχθρικών στόχων. Κατασκεύασε ένα πηδαλιουχούμενο υποβρύχιο σκάφος με ξύλινο σκελετό, καλυμμένο με δέρμα για να επιτύχει υδατοστεγανότητα. Από το 1620 μέχρι το 1624 κατασκεύασε δύο ακόμη υποβρύχια καθένα μεγαλύτερο από το προηγούμενο. Το τρίτο μοντέλο είχε 6 κουπιά και μπορούσε να μεταφέρει 16 επιβάτες. Το μοντέλο αυτό επιδείχθηκε στον Τάμεση ποταμό παρουσία του Βασιλέα της Μεγάλης Βρετανίας James του πρώτου καθώς και αρκετών χιλιάδων Λονδρέζων και ταξίδεψε σε ένα βάθος 4-5 μέτρων από το Westminster στο Greenwich και πίσω. Παρόλον ό,τι έκανε αυτό το ταξίδι αρκετές φορές δεν κατάφερε να προσελκύσει το ενδιαφέρον του Βρετανικού Ναυαρχείου και έτσι δεν υιοθετήθηκε για χρήση σε άλλες αποστολές. Με ένα διάλειμμα πάλι περίπου 150 ετών, το 1776, κατά τη διάρκεια του πολέμου της ανεξαρτησίας των ΗΠΑ, ένας σπουδαστής του Yale University ονόματι David

Brushnell σχεδίασε το πρώτο ρεαλιστικό υποβρύχιο το οποίο λόγω του σχήματός του ονομάσθηκε Turtle (χελώνα). Η «χελώνα» ήταν ένα καταδυόμενο σκάφος, σχήματος αυγού, που είχε τη δυνατότητα να πλησιάζει τον εχθρικό στόχο, να καταδύεται, να πλέει κάτω από τα ύφαλα του στόχου, να ανοίγει μια μικρή τρύπα στα ύφαλα με τρυπάνι (σημείωση τα πλοία ήταν ξύλινα), να στερεώνει μια βόμβα με εγκαιροφλεγή πυροσωλήνα και να διαφεύγει πριν εκραγεί η βόμβα. Η πρόωσή του γινόταν με μία χειροκίνητη προπέλα και είχε χώρο για ένα «υπεραπασχολούμενο» άτομο. Στις 6 Σεπτεμβρίου 1776, ο Λοχίας Ezra Lee του στρατού των ΗΠΑ επιβιβάστηκε στη «χελώνα» για να επιτεθεί στο HMS Eagle ένα πλοίο της βρετανικής Μοίρας που ενεργούσε αποκλεισμό στο λιμάνι της Βοστώνης. Όταν ο Lee βρέθηκε κάτω από τον στόχο δεν κατόρθωσε να στερεώσει τη βόμβα του. Κατά τη διάρκεια της διαφυγής του έγινε αντιληπτός και τον κυνήγησε μια κωπήλατη λέμβος με βρετανούς στρατιώτες. Πανικόβλητος απελευθέρωσε τη βόμβα του η οποία εξερράγη πολύ κοντά στην καταδιώκουσα λέμβο. Αν και όλοι, διώκτες και διωκόμενος, βγήκαν αλώβητοι από την περιπέτειά τους, η δοκιμή δεν θεωρήθηκε επιτυχής και παρέμεινε απλώς μια πολλά υποσχόμενη αρχή των σύγχρονων στρατιωτικών υποβρυχίων. 24 χρόνια αργότερα, περίπου το 1800, Περιπλους 112 33

1. Horace Lawson Hunley. 2. To USS Holland. 3. Το υποβρύχιο του Hunley. 4. To USS Holland στην επιφάνεια. 5. Ο John Philip Holland στέκεται στην καταπακτή του υποβρυχίου.

ένας Αμερικανός μηχανικός και εφευρέτης ο Robert Fulton πολύ περισσότερο γνωστός για τη σχεδίαση και κατασκευή του πρώτου εμπορικού ατμόπλοιου, δοκίμασε στον Σηκουάνα στη Ρουέν ένα καταδυόμενο σκάφος, τον Ναυτίλο, 21 ft (7 περίπου μέτρα) μακρύ, ο οποίος είχε και ένα οριζόντιο πηδάλιο για καλύτερο έλεγχο. Στις δοκιμές ανατίναξε μια παλιά σκούνα προσπαθώντας να προσελκύσει το ενδιαφέρον του Μεγάλου Ναπολέοντα. Ατυχώς ο Αυτοκράτορας αρνήθηκε να επενδύσει στο νέο όπλο. Τελικά οι Αμερικανοί ήταν εκείνοι που θα ναυπηγούσαν ένα υποβρύχιο που θα βύθιζε πραγματικά ένα εχθρικό πλοίο σε πολεμική περίοδο. Το 1863, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, ένας αξιωματικός του στρατού της Συνομοσπονδίας (Νοτίων) Horace Hunley σχεδίασε ένα καταδυόμενο σκάφος. Το σκάφος, που ονομάσθηκε “Hunley”, από τον δημιουργό του, προωθείτο από μία χειροκίνητη 34 Περιπλους 112

έλικα και είχε πλήρωμα 8 ανδρών. Για οπλισμό του έφερε μια εκρηκτική νάρκη ή τορπίλη η οποία στερεωνόταν σε μια μακριά δοκό που εξείχε δίκην εμβόλου από την πρώρα του σκάφους. Η ιδέα ήταν το “Hunley” να εμβολίσει με τη δοκό την πλευρά του πλοίου στόχου όπου η τορπίλη θα εκρηγνύετο. Δυστυχώς το “Hunley” ήταν δύσκολο στους χειρισμούς και αρκετά πληρώματα, καθώς και ο ίδιος ο σχεδιαστής, σκοτώθηκαν κατά τις δοκιμές. Παρ’ όλα αυτά στις 17 Οκτωβρίου 1864 το “Hunley” επιτέθηκε στην ατμοκορβέτα “Housatonic” των Βορείων, στο λιμάνι του Charleston, South Carolina. Στην επίθεση βυθίστηκε η ατμοκορβέτα, αλλά βυθίστηκε και το ίδιο το “Hunley”. Ήταν η πρώτη φορά που ένα υποβρύχιο όχημα είχε επί τέλους χύσει αίμα σε μάχη. Εκείνη την εποχή, δηλαδή περίπου στα 1870, ένας παρατεταμένος πλους υπό την επιφάνεια έμοιαζε περισσότερο με

επιστημονική φαντασία, όπως το φανταστικό σκάφος «Ναυτίλος» του Ιουλίου Βερν στο μυθιστόρημα «20.000 λεύγες υπό την θάλασσα». Η κριτική για το βιβλίο, που γράφτηκε το 1870, περιείχε το ιοβόλο σχόλιο ότι: «το βιβλίο δεν παρουσίαζε καμία σοβαρή πρόβλεψη». Σε λιγότερο από 40 χρόνια τα πρώτα υποβρύχια επαλήθευαν τις φαντασιώσεις του Ιουλίου Βερν. Στα επόμενα 40 χρόνια διάφορα σχέδια υποβρυχίων εξελίχθηκαν κυρίως σε Ευρωπαϊκές χώρες. Το 1880 ένας πραγματικά πρακτικός σχεδιασμός αναπτύχθηκε στην Αμερική από έναν Ιρλανδό μετανάστη τον John Holland. Ο σχεδιασμός είχε ως σκοπό να βοηθήσει τους Ιρλανδούς σχισματικούς να επιτεθούν σε μονάδες του Βρετανικού στόλου. Το 1900 ο Holland κέρδισε ένα διαγωνισμό για σχεδίαση υποβρυχίου που προκηρύχθηκε από το U. S. Navy. Από τον διαγωνισμό αυτόν προήλθε το “USS Holland” (SS – 1) το πρώτο πρακτικό υποβρύχιο μάχης. Το “Holland” περιελάμβανε νέα στοιχεία όπως αυτοπροωθούμενες τορπίλες, που εβάλλοντο από ανατροφοδοτούμενους

1. Το Υποβρύχιο Δελφίν. 2. Γερμανικό Υ/Β του Α΄ ΠΠ. 3. Γερμανικό Υ/Β του Β΄ ΠΠ.

τορπιλοσωλήνες, ένα ηλεκτρικό κινητήρα που ετροφοδοτείτο από μπαταρία για επιχειρήσεις κάτω από την επιφάνεια και ένα προηγμένο σχήμα σκάφους που του επέτρεπε να κινείται άνετα στη θάλασσα. Οι Αμερικανοί αγόρασαν συνολικά 7 σκάφη σχεδιασμένα από τον Holland και, αρκετά ειρωνικά για την ιστορία, ακόμα και οι Βρετανοί αγόρασαν μερικά από τα σκάφη του Holland. Η εταιρεία του Holland, “Electric Boat Company”, συνεχίζει να κατασκευάζει ακόμα σήμερα υποβρύχια, ως τμήμα της “General Dynamics Corporation”. Το 1886 το Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό αγόρασε το πρώτο ατμοκίνητο υποβρύχιο από τον Σουηδό ναυπηγό Θόρστεν Νόρντεφελτ (Thorsten Nordenfelt) του οποίου έφερε και το όνομα. Δεν αξιοποιήθηκε επιχειρησιακά και δεν εντάχθηκε ποτέ στον ελληνικό στόλο. Το 1910, ως αποτέλεσμα της αναπτυξιακής προσπάθειας των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων και των εξοπλιστικών προγραμμάτων που προωθήθηκαν από την Επανάσταση του 1909, παραγγέλθηκαν στη Γαλλία, στα ναυπηγεία της εταιρείας Schneider δύο «καταδυόμενα» σχεδιασμένα από τον διάσημο ναυπηγό της εποχής Laubeuf, που ονομάσθηκαν «Δελφίν» και «Ξιφίας». Το «Δελφίν» παραλήφθηκε το 1912 και έλαβε μέρος στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο έχοντας ενταχθεί στην Ανατολική Μοίρα του ελληνικού στόλου υπό τον Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη. Στις 9 Δεκεμβρίου 1912 το «Δελφίν» με κυβερνήτη τον Πλωτάρχη Στέφανο Παπαρρηγόπουλο επεχείρησε την πρώτη παγκοσμίως τορπιλική επίθεση από θέση καταδύσεως εναντίον του τουρ-

κικού καταδρομικού Μετζητιέ (Medjitieh) βορείως της Τενέδου έξω από τα στενά των Δαρδανελίων. Στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος διατηρείται το περισκόπιο του «Δελφίνος» μέσω του οποίου έγινε η παρατήρηση του στόχου για την πρώτη τορπιλική επίθεση στον κόσμο. Η ιστορία της εξέλιξης των υποβρυχίων στη διάρκεια του πρώτου μισού του 20ου αιώνα νομίζω πως είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος συνυφασμένη με την ιστορία του Γερμανικού Ναυτικού στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους. Η ιδέα ήταν απλή. Η κυρία αντίπαλος της Γερμανίας στους δύο πολέμους ήταν η Μεγάλη Βρετανία, ένα νησιωτικό κράτος που είχε απόλυτη ανάγκη τις θαλάσσιες επικοινωνίες μέσω των οποίων λάμβανε όλες τις απαραίτητες πρώτες ύλες για να συνεχίζει η πολεμική της βιομηχανία να παράγει, ο πληθυσμός να τρέφεται, η πολεμική προσπάθεια να προωθείται. Η αποκοπή αυτών των επικοινωνιών ήταν η αποστολή του Γερμανικού Ναυτικού και όπλο ήταν το υποβρύχιο, καθώς ο στόλος επιφανείας δεν μπορούσε να αντιπαρατεθεί με αξιώσεις απέναντι στον Βρετανικό. Είναι γνωστό ότι στην προσπάθεια εκπλήρωσης της αποστολής τους τα γερμανικά υποβρύχια είχαν ως πρώτους στόχους τα εμπορικά πλοία και μόνο σε πολύ ευνοϊκές συνθήκες εκτόξευαν τορπίλες εναντίον πολεμικών πλοίων. Φυσικά σ’ αυτές τις επιθέσεις πολύ λίγο λαμβάνονταν υπόψη το Διεθνές Δίκαιο, ή η «ιπποτική» συμπεριφορά του πολέμου. Οι προπαγανδιστές και οι ρομαντικοί τα αποκάλεσαν «γκρίζους λύκους». Τα θύματά τους τα καταράστηκαν ως βάρβαρα

και πειρατικά σκάφη. Οι άνδρες που υπηρέτησαν σ’ αυτά τα ανέφεραν ως ατσάλινα φέρετρα. Με οποιοδήποτε όνομα, τα υποβρύχια ήταν το σημαντικότερο όπλο της Γερμανίας στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους, τόσο καταστροφικό που και στους δύο πολέμους έφτασαν στο «παρά λίγο» να αποκόψουν τελείως τις θαλάσσιες επικοινωνίες της Μεγάλης Βρετανίας και να την γονατίσουν. Περίπου 8.000 εμπορικά και πολεμικά πλοία βυθίστηκαν και στους δύο πολέμους με απώλεια εκατοντάδων χιλιάδων ψυχών. Το γεγονός ότι δεν επικράτησαν ήταν αποτέλεσμα της υπερβολικής συμμαχικής ισχύος που τέθηκε αντιμέτωπή τους και η δική τους τρομακτική τρωτότητα. Στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου 962 υποβρύχια είχαν καταστραφεί. Οι μισοί από τα πληρώματα, περίπου 33.000 άνδρες είχαν καταλήξει στον βυθό μαζί με τα πλοία τους. Οι μεμονωμένες πράξεις σ’ αυτό τον κτηνώδη αγώνα ήταν όλες σχεδόν μικρής κλίμακας. Μια χούφτα αποφασισμένων ανδρών σε μικροσκοπικά ατσάλινα σκάφη αναζητώντας τον εχθρό στην απεραντοσύνη των θαλασσών. Ο δικός τους πόλεμος ήταν μοναχικός και απελπισμένος και διεξαγόταν σε εξαιρετικά σκληρές συνθήκες μακριά από τις δάφνες της αναγνώρισης. Η περίοδος πριν το Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είδε ένα αριθμό νεωτερισμών στα στρατιωτικά υποβρύχια που περιελάμβαναν την ανάπτυξη των μηχανών Diesel, προηγμένα περισκόπια, τορπίλες και την ανάπτυξη των ασυρμάτων επικοινωνιών, που επέτρεψε την κατεύθυνση των υποβρυχίων από τα επιτελεία στην ξηρά.

Το Αμερικανικό πυρηνοκίνητο Υ/Β Nautilus (SSN -571).

Τόσο σημαντικό ήταν το υποβρύχιο στον Α΄ ΠΠ που ένας ολόκληρος ναυτικός πόλεμος αναπτύχθηκε, ο ανθυποβρυχιακός πόλεμος (ASW). Νέα όπλα και αισθητήρες εντοπισμού επίσης εφευρέθηκαν για να αντιμετωπίσουν τον θανάσιμο κίνδυνο των υποβρυχίων, όπως το ASDIC (Antisubmarine Detector) και οι βόμβες βάθους βαλλόμενες από βομβοβόλα, αφετήρες και πολύβομβα. Η Συνθήκη των Βερσαλλιών που έκλεισε τον Α΄ ΠΠ απαγόρευσε ρητά στην ηττημένη Γερμανία να ναυπηγεί υποβρύχια. Στ διάστημα μεταξύ των δύο Παγκοσμίων Πολέμων η ανάπτυξη των υποβρυχίων συνεχίστηκε με σταθερή πρόοδο. Όταν ο Αδόλφος Χίτλερ ανήλθε στην εξουσία, το 1933, η Γερμανία άρχισε κρυφά να ναυπηγεί και πάλι τον υποβρύχιο στόλο της κατά παράβαση της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Με την έναρξη του Β΄ ΠΠ ένας αριθμός βελτιώσεων είδε το φως στα υποβρύχια, όπως τορπίλες με μαγνητικούς πυροκροτητές, sonars, snorkels, ακόμα και συσκευές radar. Η μεγάλη όμως τρωτότητα των υποβρυχίων εξακολουθούσε να υπάρχει και να καταδιώκει τις επιχειρήσεις τους. Η πρόωση των υποβρυχίων εξασφαλιζόταν από μπαταρίες και ηλεκτρικό κινητήρα εν καταδύσει και από μηχανές Diesel στην επιφάνεια. Οι μπαταρίες έπρεπε να διατηρούνται μόνιμα φορτισμένες ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν ανά πάσα στιγμή σε πλου υπό την επιφάνεια. Έπρεπε λοιπόν κυρίως τη νύχτα να ανεβαίνουν στην επιφάνεια, ώστε να λειτουργούν τις Diesel και να φορτίζουν τις μπαταρίες. Αυτή ήταν και η Αχίλλειος πτέρνα των υποβρυχίων καθώς με την εφεύρεση του radar γίνονταν αντιληπτά από αεροσκάφη σε ανθυποβρυχιακό ρόλο και εύκολα γίνονταν θύματα της αδυναμίας τους αυτής. Το τέλος του Β΄ ΠΠ σήμανε την έναρξη μιας περιόδου 45 ετών που έμεινε να αποκαλείται «Ψυχρός Πόλεμος». Στη διάρκειά της ήρθαν αντιμέτωποι δύο συνασπισμοί κρατών στους οποίους συμμε36 Περιπλους 112

τείχαν κράτη από όλη την υδρόγειο. Από την μία πλευρά ήταν το ΝΑΤΟ με ηγέτιδα δύναμη τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και από την άλλη το Σύμφωνο της Βαρσοβίας με ηγέτιδα δύναμη τη Σοβιετική Ένωση. Κατά τη διάρκεια του Β΄ ΠΠ η Ρωσία είχε ναυπηγήσει τη μεγαλύτερη δύναμη του κόσμου σε υποβρύχια. Στη διάρκεια του «ψυχρού πολέμου» συνέχισε να ναυπηγεί ακόμα περισσότερα. Κατά τη διάρκεια των 45 χρόνων οι χώρες του ΝΑΤΟ ζούσαν με την απειλή του θανάσιμου κινδύνου ότι θα μπορούσε η Σοβιετική Ένωση να πλημμυρίσει τις ζωτικές παγκόσμιες θαλάσσιες επικοινωνίες με περισσότερα από 300 υποβρύχια. Ο φόβος ότι η Σοβιετική Ένωση θα μπορούσε να επαναλάβει ή ακόμα και να ξεπεράσει τις επιδόσεις των γερμανικών υποβρυχίων υπαγόρευσε την κυριότερη αποστολή των Πολεμικών Ναυτικών των χωρών του ΝΑΤΟ, που ήταν ο ανθυποβρυχιακός πόλεμος. Την πρώτη δεκαετία η προσπάθεια επικεντρώθηκε στους αριθμούς των υποβρυχίων που περιλαμβάνονταν στις ναυτικές δυνάμεις των δύο συνασπισμών. Παρά τις ελπίδες που υπήρχαν ότι μια αποφασιστική τεχνολογική εξέλιξη που θα βρισκόταν θα έλυνε το πρόβλημα, δεν βρέθηκε καμία. Οι βελτιώσεις στις υποδομές των υποβρυχίων και στις τακτικές του ανθυποβρυχιακού πολέμου εξελίσσονταν βραδέως. Η κυριότερη αδυναμία εξακολουθούσε βρίσκεται στον τομέα της πρόωσης. Απλά καμία από τις διάφορες τεχνολογίες της πρόωσης – diesel, υπεροξείδιο υδρογόνου, βενζίνη – δεν έφτασε ποτέ να παράγει την παρατεταμένη υψηλή ταχύτητα υπό την επιφάνεια που χρειαζόταν για τις καινούργιες συνθήκες του πολέμου. Η απάντηση ήρθε στις ΗΠΑ από τον Ναύαρχο Hyman Rickover (ίδε Περίπλους τεύχος 109) και το γραφείο του Διευθυντού Ναυτικών Αντιδραστήρων (Director Naval Reactors DNR). Τα υποβρύχια αποτέλεσαν την πρώτη

προτεραιότητα της νέας Διεύθυνσης και στις αρχές της δεκαετίας του ’50 παραχωρήθηκε ένα συμβόλαιο στην Electric Boat Division της General Dynamics για την ναυπήγηση του USS Nautilus (SSN-571). χρησιμοποιώντας ένα πυρηνικό αντιδραστήρα πεπιεσμένου ύδατος (Pressurized Water Reactor PWR). Με αυτόν τον αντιδραστήρα τα σκάφη μπορούν να ταξιδεύουν δεκάδες χιλιάδες μίλια χωρίς ανάγκη ανεφοδιασμού, έτσι τα υποβρύχια απελευθερώνονται από τη δουλεία να ανέβουν στην επιφάνεια για να λειτουργήσουν μηχανές diesel. Η αρχή λειτουργίας είναι σχετικά απλή. Πυρηνικό υλικό μέσα σε κατάλληλο δοχείο βρίσκεται σε διαδικασία αλυσιδωτής σχάσης, η οποία παράγει υψηλή θερμότητα. Νερό υπό πίεση σε κλειστό κύκλωμα στέλνεται στο δοχείο ως ψυκτικό και απάγει την θερμότητα. Το ψυκτικό που έχει θερμανθεί οδηγείται σε μία γεννήτρια ατμού όπου δευτερεύον ψυκτικό νερό ατμοποιείται. Ο ατμός περιστρέφει έναν ατμοστρόβιλο. Η περιστροφή του στροβίλου ή μεταδίδεται μέσω των καταλλήλων μειωτήρων στην έλικα, ή παράγει ηλεκτρική ενέργεια που στρέφει ηλεκτρικό κινητήρα και αυτός την έλικα. Φυσικά συγχρόνως παράγεται ενέργεια για όλα τα συστήματα του υποβρυχίου. Μετά την ανάπτυξη των πρώτων ατομικών όπλων το Ναυτικό των ΗΠΑ προσπαθούσε να δημιουργήσει ένα οπλικό σύστημα που θα του επέτρεπε να έχει ρόλο στην Αμερικανική πυρηνική αποτροπή. Αρχικά το Ναυτικό χρησιμοποίησε αεροπλανοφόρα που μπορούσαν να μεταφέρουν τα αρχικά πυρηνικά όπλα. Η πρόοδος στην τεχνολογία των βαλιστικών βλημάτων συνδυαζόμενη με την απεριόριστη αφάνεια των υποβρυχίων έδωσε την απάντηση. Μαζί με τα εξαιρετικά επιτεύγματα στον τομέα της πρόωσης ήλθαν και οι διευκολύνσεις στην περιοχή της διαβίωσης μέσα στα υποβρύχια. Το εκτόπισμα των υποβρυχίων αυξήθηκε και έφτασε μέχρι και 10.000 τόνους παρέχοντας ανεκτές συνθήκες διαβίωσης για το πλήρωμα για μεγάλης διάρκειας χρονικά διαστήματα. Το βάθος κατάδυσης αυξήθηκε μέχρι τα 1.300 ft (400 μέτρα)καθιστώντας το υποβρύχιο στην κυριολεξία ανεντόπιστο. Σήμερα τα πυρηνοκίνητα υποβρύχια αποτελούν σημαντικό βραχίονα πυρηνικής αποτροπής ενταγμένα στα Πολεμικά Ναυτικά των μεγάλων χωρών του κόσμου. Είναι αθέατες πλατφόρμες ευρισκόμενες σε όλα τα πλάτη και μήκη της υδρογείου, που απειλούν να καταστρέψουν εκείνον, ο οποίος πρώτος θα επιχειρήσει την έναρξη ενός πυρηνικού πολέμου. Είναι εκείνα τα οπλικά συστήματα που διατηρούν τις ευαίσθητες παγκόσμιες ισορροπίες.

Financial predictability

Peace of Mind / Warranty

Ease of doing business

Clarity on equipment health

— Turbo MarineCare Predictability in a changing world Turbo MarineCare is a comprehensive, data enabled service agreement tailored specifically for marine customers operating two stroke engine turbochargers. It provides financial predictability with fixed costs for the turbocharger maintenance at dry docks and peace of mind through continuous warranty extending from one dry dock to the next. turbomarinecare.com

Οι Σιωπηλοί Θηρευτές

μέρες κάτω από την επιτόσες ασκήσεις, ήξεραν τι συνθήκες θα καφάνεια της θάλασσας. Πως λούνταν κάποτε να αντιμετωπίσουν. τις πέρασαν τα πληρώμαΈτσι ξεκίνησαν τα υποβρύχιά μας. Το καθένα τα των υποβρυχίων μας; με τις διαταγές του, έφυγαν αθόρυβα όπως Ξεκίνησαν για τους τομείς περιπολίας τους πάντα, αλλά αυτή την φορά, για κάτι διαφορετικό. Γι’ αυτό που εκπαιδευόντουσαν τόσα στο Αιγαίο και την Αν. Μεσόγειο, χωρίς να χρόνια, Την προάσπιση της Εθνικής κυριγνωρίζουν το πότε θα επιστρέψουν. Ξεκίνησαν για μια περιπολία που ήταν πολύ πιθανό αρχίας, την απαγόρευση αμφισβήτησης του να εξελισσόταν σε πολεμική αντιπαράθεση Εθνικού χώρου, την αποτροπή ή απόκρουση της όποιας εχθρικής ενέργειας κατά της με τους «φίλους, γείτονες και συμμάχους» χώρας. Τούρκους. Από την στιγμή που καταδύθηκαν, Έπλευσαν στους τομείς περιπολίας τους, οι συνθήκες πλού δεν ήταν οι συνηθισμένες, έκαναν τις απαιτούμενες βαθυθερμογραφιοι σχετικά χαλαρές που επικρατούν κατά τις κές παρατηρήσεις καταδυόμενα στο μέγιστο ασκήσεις που εκτελούν κατά την διάρκεια επιχειρησιακό βάθος (μεγαλύτερο των 250 του χρόνου. Ήταν οι απόλυτα “σφικτές”, ήταν μ.). Οι Κυβερνήτες έκαναν τον αρχικό σχεαυτό που αναφέρεται ως “πλούς υπό πολεμικές συνθήκες”. Αυτές οι συνθήκες απαιτούν διασμό της περιπολίας, έδωσαν τις οδηγίToυ Αντιναυάρχου ε.α. Π. Ραδίτσα Π.Ν. ες που έκριναν στο πλήρωμα. Γνώριζαν ότι απόλυτη προσοχή στο πως θα κινηθείς, το Προέδρου Ελληνικού Συνδέσμου άρχιζε μια επίπονη και απαιτητική αποστολή. πως θα μιλήσεις, το πως θα λειτουργήσειςμέσα στο υποβρύχιο. Ήταν βέβαιοι ότι το πλήρωμά τους θα επιδείΥποβρυχίων κνυε τον άριστο επαγγελματισμό του, αποτέΟι συνθήκες “πλου υπό πολεμικές συνθήκες”, προϋποθέτουν μέτρα “αθορύβου πλου” λεσμα σκληρής εκπαίδευσης. Ήξεραν ότι θα και “άκρως αθορύβου πλου”. Υποχρεώνουν το πλήρωμα σε ψιθυαποδείκνυαν για μια ακόμη φορά, ότι είναι οι καλύτεροι. ριστές συζητήσεις, περιορισμένες μετακινήσεις και υποχρεωτική Οι μέρες περνούσαν. Τα πληρώματα των “μαύρων πλοίων”, εντόπιζαν και παρακολουθούσαν τα εχθρικά πλοία και υποβρύχια, παρακατάκλιση για μείωση κατανάλωσης του οξυγόνου και αύξησης του μένοντας παράλληλα ανεντόπιστα, παρά τις συνεχείς προσπάθειες διοξειδίου του άνθρακα εντός του υποβρυχίου. Πλύσιμο, ξύρισμα εντοπισμού των, από όλα τα μέσα που διέθετε ο εχθρός. Όλες τις ξεχασμένα. Φαγητό, κυρίως ξηρά τροφή. Βάρδιες ανά εξάωρο και ημέρες, πλοία, υποβρύχια, αεροσκάφη ναυτικής συνεργασίας και μετά σιωπή. Τα ήξεραν όλα αυτά όλοι τους, τα ήξεραν από τότε που ηλεκτρονικού πολέμου καθώς και ελικόπτερα της Τουρκίας, έψαπρωτοκατέβηκαν στα υποβρύχια. Ήξεραν, για ποιο σκοπό έκαναν 38 Περιπλους 112

χναν απεγνωσμένα τα ελληνικά υποβρύχια. Όσοι ξέρουμε από υποβρύχιο πόλεμο, κατανοούμε ότι το να παραμείνει ένα υποβρύχιο ανεντόπιστο,σε περιοχή που είναι υπό την συνεχή επιτήρηση και έρευνα από τον εχθρό με τόσα μέσα, για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, είναι απόδειξη της ικανότητας, της άριστης εκπαίδευσης και των ψυχικών αρετών κάθε πληρώματος. Μέσα στο υποβρύχιο τα πάντα λειτουργούσαν σαν μια άψογα ρυθμισμένη μηχανή. Δεν υπήρχε η αίσθηση εναλλαγής μέρας-νύχτας. Μόνο το ρολόι έδειχνε αυτήν την αλλαγή. Ο μόνος που μπορούσε να δει το φως του ήλιου ή του φεγγαριού, ήταν ο Κυβερνήτης, στις πολύ περιορισμένες περισκοπικές παρατηρήσεις, για να μην δίνει ευκαιρίες εντοπισμού του υποβρυχίου του με τέτοιες “αδιακρισίες” όπως λέγονται. Το μισό πλήρωμα (τοιχαρχία στην ναυτική ορολογία) στην βάρδια του, εκτελούσε τα καθήκοντά τουμε ηρεμία αλλά και πλήρη επαγρύπνηση. Με συνθήκες “αθορύβου πλου” και σε βάθος μεγαλύτερο των 100 μ., ήταν υπεύθυνοι για την ασφάλεια του πλοίου τους και των υπολοίπων του πληρώματος. Το «ένας για όλους και όλοι για έναν» είναι το μότο τους. Μηχανικοί και ηλεκτρολόγοι ελέγχουν συνεχώς τα μηχανήματα και τις συσκευές εξασφαλίζοντας την καλή λειτουργεία τους και προλαμβάνοντας τυχόν βλάβες. Οι μηχανικοί είναι ακόμη αρμόδιοι για την σωστή “ζύγιση” του υποβρυχίου εξασφαλίζοντας την “ουδέτερη πλευστότητα”, ενώ οι ηλεκτρολόγοι για την πρόωση και την χωρητικότητα της συστοιχίας (μπαταρίας) του υποβρυχίου. Οι πηδαλιούχοι με απαλές κινήσεις των χειριστηρίων, για αποφυγή θορύβου, τηρούν την εκάστοτε διατασσόμενη πορεία και βάθος. Ο χειριστής της συσκευής Α/Υ, που είναι τα “αυτιά” του υποβρυχίου, δίνει στην ομοχειρία επιθέσεων τα στοιχεία κάθε επαφής. Η ομοχειρία επιθέσεων, παρακολουθεί και υποτυπώνει όλους τους στόχους έχοντας τα συστήματα διευθύνσεως βολής τορπιλών σε ετοιμότητα. Οι τορπιλητές σε εγρήγορση για άνοιγμα των εξωτερικών πωμάτων των τορπιλοσωλήνων για εκτέλεση βολής αν απαιτηθεί. Οι αξιωματικοί ελέγχουν και επιβλέπουν όλες τις ενέργειες, ενώ ο Κυβερνήτης έχει την συνολική ευθύνη για την λήψη κατάλληλων αποφάσεων και διαβίβαση διαταγών στο πλήρωμά του. Η μοναχικότητά του, καθώς δεν εναλλάσσεται με κανέναν στα καθήκοντά του, είναι εκκωφαντική. Δεν έχει ώρα ανάπαυσης, ύπνου ή φαγητού. Πρέπει να διαχειριστεί κατάλληλα τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του, ώστε να είναι πάντα έτοιμος να δράσει και αντιδράσει άμεσα όποτε χρειαστεί. Η απόφαση για άνοδο σε περισκοπικό βάθος για λήψη ή εκπομπή σημάτων από ή προς την Διοίκηση Υποβρυχίων καθώς και για εκτέλεση “αναπνευστήρα” για φόρτιση της συστοιχίας (και παράλληλη ανανέωση της ατμόσφαιρας εντός του υποβρυχίου) είναι κάποια από τα θέματα που τον απασχολούν συνεχώς και γνωρίζει ότι πρέπει να γίνουν χωρίς να εκτεθεί το υποβρύχιό του σε κίνδυνο εντοπισμού. Το ανεντόπιστο του υποβρυχίου του είναι το κύριο μέλημά του ώστε η αποστολή του να στεφθεί με επιτυχία. Και οι υπόλοιποι; Οι εκτός βάρδιας; Θα φάνε γρήγορα και οι περισσότεροι θα ξαπλώσουν στο κρεβάτι που μοιράζονται με άλλο ένα μέλος του πληρώματος που εκείνη την ώρα έχει βάρδια. Το οξυγόνο είναι πολύτιμο για να το ξοδεύεις για συζητήσεις ή άλλες δραστηριότητες. Από την ώρα που ξεκίνησε η αποστολή τους έχουν ξεχάσει το πλύσιμο και το ξύρισμα γιατί η περιορισμένη ποσότητα νερού στο υποβρύχιο, απαιτεί λελογισμένη χρήση του. Μετά από κάποιες μέρες ενεργοποιούνται οι συσκευές δέσμευσης διοξειδίου του άνθρακα και εμπλουτισμού του αέρα με οξυγόνο, ώστε τα επίπεδα και των δύο να

βρίσκονται σε ανεκτά όρια. Οι ανθρώπινες όμως οσμές παραμένουν, αλλά και αυτό το υπομένουν γιατί ξέρουν ότι η εκτέλεση “αναπνευστήρα” θα γίνει εφόσον η τακτική κατάσταση το επιτρέψει. Το ίδιο ισχύει και για την εκδίωξη των λημμάτων του βόθρου και των απορριμμάτων.Γι’ αυτό γίνονται με φειδώ και πάντα με την έγκριση του Κυβερνήτου.Είναι θορυβώδεις διαδικασίες που μπορεί να προδώσουν την θέση του υποβρυχίου. Είπαμε “πλους υπό πολεμικές συνθήκες”, που σημαίνει ότι δεν ξέρεις αν ο εχθρός παραμονεύει δίπλα σου στα βάθη της θάλασσας ή στην επιφάνεια ή στον αέρα. Πρέπει να είσαι συνεχώς σε επιφυλακή, έχεις ή δεν έχεις βάρδια. Ας φανταστούμε λίγο τους εαυτούς μας, μέσα στο σπίτι μας, με ερμητικά κλειστά πόρτες και παράθυρα, να μην βλέπουμε και να μην μας βλέπει ο ήλιος για μέρες, να τρώμε ότι έχουμε προμηθευτεί χωρίς να ξέρουμε πόσο θα μείνουμε κλεισμένοι, να μην επικοινωνούμε με κανέναν δικό μας, να μην ξέρουμε τι γίνεται στον έξω κόσμο. Χωρίς άλλες αγωνίες ή έννοιες. Πόσοι θα το αντέχαμε; Αυτά τα παιδιά, γιατί παιδιά μας είναι όλοι τους, το έκαναν και θα το ξανακάνουν αν και όποτε χρειαστεί. Έτσι οι σιωπηλοί θηρευτές των βυθών, τα υποβρύχιά μας, όπως αθόρυβα έφυγαν, ανεντόπιστα εξετέλεσαν την αποστολή τους,μη αφήνοντας τα πληρώματα των Τουρκικών πλοίων να νιώσουν ποτέ ασφαλή, αθόρυβα και γύρισαν.Όλοι τους από τον Κυβερνήτη μέχρι τον τελευταίο υπαξιωματικό, γύρισαν άπλυτοι, αξύριστοι, με χρώμα περίεργο από την έλλειψη ήλιου, αλλά περήφανοι που εξετέλεσαν άριστα την αποστολή τους. Δεν γύρισαν για να πάρουν “άδεια” και να ξεκουραστούν. Και αυτό γιατί οι υποχρεώσεις τους για την εκτέλεση της τρέχουσας εσωτερικής υπηρεσίας, την συντήρηση του υλικού τους και την εκπαίδευσή τους, συνεχίζονται χωρίς διακοπή. Πράγματι,μόνο περηφάνια πρέπει να νιώθουν, μόνο με σεβασμό πρέπει να μιλάμε για αυτούς. ΜΠΡΑΒΟ σε όλους τους, από τον αρχαιότερο Κυβερνήτη μέχρι τον νεότερο Υπαξιωματικό των πληρωμάτων των υποβρύχιων μας. Πολλοί δεν μπορούν να συνειδητοποιήσουν τι κατάφεραν,όντας υπό πολεμικές συνθήκες, συνεχώς σε βάθη μεγαλύτερα των 50 μέτρων. Όσοι ξέρουμε, μπορούμε να εκτιμήσουμε στον βαθμό που της αρμόζει αυτήν την επιτυχία και να δώσουμε τα πιο θερμά συγχαρητήρια σε όλους τους. Αισθανόμαστε υπερήφανοι γιατί για μία ακόμη φορά επιβεβαίωσαν ότι τον κάθε υποβρύχιο τον διακρίνει ο άριστος επαγγελματισμός, τα ιδιαίτερα χαρίσματα και η τεράστια ψυχική δύναμη.\ Περιπλους 112 39

Tου Ηλία Νταλούμη

ΤΑ ΠΛΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΑΧΕΩΝ ΣΚΑΦΩΝ

ίγουρα η Διοίκηση Ταχέων Σκαφών (ΔΤΣ) έχει αρκετές ιδιαιτερότητες ως προς τις άλλες διοικήσεις του Στόλου. Κατ’ αρχήν οι ρίζες της ξεκινούν την δεκαετία του 1870! Τότε αποκτήθηκαν τα πρώτα πλοία του τύπου που αυτή χρησιμοποίησε –σχεδόν 100 χρόνια αργότερα, όταν συγκροτήθηκε– που χαρακτηρίζονταν «τορπιλοβόλα». Βέβαια τα συγκεκριμένα– αλλά κι αυτά που ακολούθησαν αμέσως– δεν ήσαν τίποτε περισσότερο από μεγάλες βάρκες, άντε να τα πούμε «σκάφη αναψυχής», που τους είχαν βάλει κάποιον οπλισμό. Σύντομα πάντως αποκτήθηκαν κανονικά τορπιλοβόλα, που όμως ποτέ δεν αποτέλεσαν ξεχωριστή διοίκηση. Την περίοδο των Βαλκανικών πολέμων τα τορπιλοβόλα 11 και 14 ήσαν αυτά που πραγματοποίησαν δύο αξιοσημείωτες καταδρομικές επιχειρήσεις, από τις οποίες την πρώτη μόνον θέλουμε να θυμόμαστε. Το 11, στις 18.10.1912, με κυβερνήτη τον υποπλοίαρχο Νικόλαο Βότση, τορπίλισε και βύθισε στη Θεσσαλονίκη, την θωρακοβάριδα Fethi-Büllend (Φετχί-Μπουλέντ = Μεγάλη Νίκη). Στην δεύτερη –άγνωστο γιατί την ξεχνάμε– στις 09.11.1912, το 14 με κυβερνήτη τον υποπλοίαρχο Περικλή Αργυρόπουλο (1876–1955) βύθισε, στον όρμο των Κυδωνιών (Αϊβαλί), την κανονιοφόρο Trabzon. Κάτι άλλο που επίσης ξεχνάμε, είναι ότι τα τορπιλοβόλα 15, 16 και Θέτις, είναι τα τρία από τα τέσσερα (μόνον!) πλοία που προσχώρησαν στο «Κίνημα Εθνικής Άμυνας» το φθινόπωρο του 1916, όταν τα υπόλοιπα πλοία του Στόλου είτε παροπλίστηκαν είτε χρησιμοποιήθηκαν από τους Γάλλους –με γαλλική σημαία και δικά τους πληρώματα– στις επιχειρήσεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτά για τα πολύ παλιά. Γιατί στη σύγχρονη εποχή αναμφίβολα

στα σημαντικά ιστορικά δεδομένα περιλαμβάνεται η ίδρυση –στις 21.11.1966– του Στολίσκου Ταχέων Σκαφών, γνωστού ως ΣΤΑΣ, που δεν είχε ως έδρα το Ναύσταθμο Σαλαμίνας αλλά ένα «παράρτημά» του στην απέναντι ακτή, την Αμφιάλη. Και αυτή είναι μία ακόμα ιδιαιτερότητα της ΔΤΣ. Της ΔΤΣ, που πήρε την σημερινή της ονομασία στις 24.04.1980. Αλλά μετά από αυτήν την μικρή ιστορική περιπλάνηση, ώρα είναι να περάσουμε στο σήμερα. Σήμερα λοιπόν η ΔΤΣ συγκροτείται μόνον από πυραυλακάτους. Και πρώτα απ’ όλα καλό είναι να θυμίσουμε ότι με τον όρο «Πυραυλάκατος» εννοούμε το μικρό πολεμικό πλοίο του οποίου τον κύριο εξοπλισμό αποτελούν κατευθυνόμενα βλήματα επιφανείας–επιφανείας. Η επίσημη ονομασία της είναι Ταχύ Περιπολικό Κατευθυνομένων βλημάτων. ΤΠΚ σε συντομογραφία. Η ΔΤΣ λοιπόν διαθέτει 18 πλοία που ανήκουν στους εξής τέσσερις τύπους: La Combattante III: Λάσκος Ρ20, Μπλέσσας Ρ21, Μυκόνιος Ρ22, Τρουπάκης Ρ23. La Combattante IIIb: Καβαλούδης Ρ24, Ντεγιάννης Ρ26, Ξένος Ρ27, Σιμιτζόπουλος Ρ28, Σταράκης Ρ29. Klasse 128: Βότσης Ρ72, Πεζόπουλος Ρ73, Μαριδάκης Ρ75. Super Vita: Ρουσσέν Ρ67, Δανιόλος Ρ68, Κρυσταλλίδης Ρ69, Γρηγορόπουλος Ρ70, Ρίτσος Ρ71, Καραθανάσης Ρ78, ενώ το καλοκαίρι αναμένεται να ενταχθεί ο Βλαχάκος Ρ79. Τα πλοία αυτά διοικητικά κατανέμονται σε δύο «Μοίρες». Την 1η και την 2η Μοίρα ΤΠΚ. Εδώ να σημειωθεί ότι δύο πυραυλάκατοι – τύπου Klasse 128 – έχουν «παραχωρηθεί» στην Διοίκηση Πλοίων Επιτήρησης (ΔΠΕ), όχι επειδή περισσεύουν από την ΔΤΣ αλλά επειδή αυτό

Στην κεντρική φωτογραφία: Η επιχειρησιακή χρήση των Supper Vita – εδώ ο Δανιόλος Ρ68 – έχει δείξει με αναμφισβήτητο τρόπο τις αρετές του τύπου και την ορθή επιλογή που έγινε από το Ναυτικό. 40 Περιπλους 112

Πάνω: Για τον Καβαλούδη Ρ24 –εδώ σε παλιότερη φωτογραφία με βλήματα Penguin– και τις υπόλοιπες La Combattante IΙIb, δεν είχαμε εκσυγχρονισμό αλλά μόνον αλλαγή βλημάτων. Κάτω: Ο Πεζόπουλος Ρ73, όπως και οι άλλες δύο Klasse 148, παρά τα χρονάκια τους, ανταποκρίνονται πλήρως στα καθήκοντά τους.

απαιτούν οι «επιχειρησιακές ανάγκες». Με απλά λόγια οι ανάγκες στα ανατολικά θαλάσσια σύνορα της χώρας είναι αυξημένες και απαιτείται να βρίσκονται στην περιοχή πλοία με μαχητικές δυνατότητες μεγαλύτερες από αυτές των κανονιοφόρων. Είναι μικρής σημασίας ποια πλοία υπάγονται σε κάθε Μοίρα ΤΠΚ ή είναι υπό την ΔΠΕ, καθώς αυτό δεν είναι κάτι σταθερό αλλά υπόκειται σε μεταβολές ανάλογα με τις επιχειρησιακές ανάγκες. Μπορούμε πάντως να πούμε ότι η κατανομή των τύπων σε κάθε Μοίρα είναι ισομερής. Μετά από αυτά τα λίγα, να προχωρήσουμε στην παρουσίαση των βασικών χαρακτηριστικών πλοίων της ΔΤΣ, τα οποία έχουν ως εξής: Πυραυλάκατοι La Combattante III ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ: 56.65x8x2.7 m. ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ: 425 t. ΠΡΟΩΣΗ: 4 diesel με ισχύ 17,060 hp. Έλικες: 4. Ταχύτητα: 36. ΟΠΛΙΣΜΟΣ: Κατ. Βλήματα: Harpoon. Πυροβόλα: 2 OTO Melara των 3in, 4 (2x2) EMERLEC των 30mm. Τορπίλες: 2 τορπιλοσωλήνες των 21in. ΠΛΗΡΩΜΑ: 42. Πυραυλάκατοι La Combattante IΙIb ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ: 56.65x8x2.7 m. ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ: 429 t. ΠΡΟΩΣΗ: 4 diesel με ισχύ 15,360 hp. Έλικες: 4. Ταχύτητα: 32.5. ΟΠΛΙΣΜΟΣ: Κατ. Βλήματα: 4 Harpoon. Πυροβόλα: 2 OTO Melara των 3in/62, 4 (2x2) EMERLEC των 30mm. Τορπίλες: 2 τορπιλοσωλήνες των 21in. ΠΛΗΡΩΜΑ: 42. Πυραυλάκατοι La Combattante IIA / Klasse 148 ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ: 47x7.1x2.66 m. ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ: 265 t. ΠΡΟΩΣΗ: 4 diesel με ισχύ 12,000 hp. Έλικες: 4. Ταχύτητα: 36. ΟΠΛΙΣΜΟΣ: Κατ. Βλήματα: (Βότσης Ρ72, Πεζόπουλος Ρ73): 4 Exocet MM38. (Μαριδάκης Ρ75): 4 Harpoon. Πυροβόλα: 1 OTO Melara των 3in/62. 1 Bofors των 40mm/70. Νάρκες: Δυνατότητα να φέρει έως 8. ΠΛΗΡΩΜΑ: 36. Πυραυλάκατοι Super Vita ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ: 61.9x9.5x2.55 m. ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ: 589 t. ΠΡΟΩΣΗ: 4 diesel με ισχύ 23,172 hp. Έλικες: 4. Ταχύτητα: 34.25. ΟΠΛΙΣΜΟΣ: Κατ. Βλήματα: 8 Exocet. 1 RAMSYS RAM Mk31. Πυροβόλα: 1 OTO Breda των 3in/62 Super Rapid. 2 OTO Breda των 30mm/70. 2 πολυβόλα των 0.5in. ΠΛΗΡΩΜΑ: 45.

1. Σχεδόν από την αρχή του ΣΤΑΣ και της ΔΤΣ, τα πληρώματα χρησιμοποιούσαν τη «νεκροκεφαλή των πειρατών» ως σύμβολο τους. Σύμφωνα με αφηγήσεις –καθόλα αξιόπιστες– το σήμα αυτό δεν «πέρναγε» στα ανώτατα κλιμάκια του Ναυτικού ως «μακάβριο» και «όχι καθώς πρέπει». Λάθος! Τα πληρώματα των ΤΠΚ διέπονται –και πρέπει να διέπονται– από πνεύμα ανεξαρτησίας. Κάτι που σίγουρα συμβολίζει το εικονιζόμενο–και ανεπίσημο μεν αλλά ιδιαίτερα αγαπητό– σήμα, που φέρουν με υπερηφάνεια στις μη επίσημες εμφανίσεις τους. 2. Ο Θυρεός της ΔΤΣ, που ο σχεδιαστής του σίγουρα δε μπορεί να θεωρηθεί ότι είχε και μεγάλη έμπνευση. 3. Ο εκσυγχρονισμός των La Combattante IΙI –όπως ο εικονιζόμενος Μυκόνιος Ρ22– σε συνδυασμό με την αλλαγή των βλημάτων, τους έδωσε μια σημαντική παράταση του επιχειρησιακού τους βίου.

ΟΜΙΛΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΚΑΤΡΑΔΗΣ High Performance Ropes

Δένουμε γερά σε όλο τον κόσμο! Με τα υψηλής αντοχής σχοινιά πρόσδεσης, αγκυροβολίας και ρυμουλκήσεως.

ΟΜΙΛΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΚΑΤΡΑΔΗΣ Σας προσκαλούμε να επισκεφθείτε το περίπτερό μας Hall 3, Stand No 3.110 στην έκθεση “Ποσειδώνια 2018”. 4-8 Ιουνίου.

Κάβοι και Σχοινιά Προσδέσεως, Αγκυροβολίας και Ρυμουλκήσεως (Υπερ-υψηλού Μοριακού Βάρους Πολυαιθυλενίου, Αραμιδικά, Πολυμερών Υγρών Κρυστάλλων και Μικτά Πολυεστέρα-Πολυπροπυλενίου), Συρματόσχοινα, Ανόδια Καθοδικής Προστασίας, Αλυσίδες, Άγκυρες, Εξοπλισμός Λιμένων και Καταστρώματος Πλοίων Ψαρών 11, 18648, Πειραιάς, T: +30 2104060300 - F: +30 2104626268 E: info@katradis.com - www.katradis.com

Μονήτορες στο Αιγαίο Του Άρη Μπιλάλη

Μονήτορες στο Αιγαίο

Η έκβαση του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου οδήγησε το 1914 το βρετανικό Ναυαρχείο στην απόφαση να ναυπηγηθούν άμεσα τέσσερα σκάφη βάση ενός νέου ναυπηγικού σχεδίου που θα τους επέτρεπε να προσεγγίσουν σε περιοχές με αβαθή και με τη χρήση βαρέων πυροβόλων να βομβαρδίσουν τις εχθρικές θέσεις. Για τον εξοπλισμό των πλοίων αγοράστηκαν από την Αμερική οι τέσσερις έτοιμοι πυργίσκοι που προορίζονταν για το ελληνικό θωρηκτό ΣΑΛΑΜΙΣ, το οποίο βρισκόταν τότε υπό ναυπήγηση στη Γερμανία. Η επείγουσα ανάγκη για αυτά τα πλοία σήμαινε ότι έπρεπε να υπάρξει απλότητα στη σχεδίαση τους. Εξάλλου, η παράκτια χρήση των νέων σκαφών δεν απαιτούσε από αυτά να αναπτύσσουν υψηλή ταχύτητα, ούτε να έχουν καλή διαγωγή στην ανοικτή θάλασσα. Η ναυπήγηση των πρώτων πλοίων, που αποτέλεσαν την κλάση Abercrombie, ολοκληρώθηκε σε μόλις πέντε μήνες και με την ένταξη τους στο βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό καταγράφηκαν ως μονήτορες. Ο όρος «μόνιτορ» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1862 όταν ναυπηγήθηκε για το αμερικανικό Π.Ν. ένας νέος τύπου σιδηρού πολεμικού σκάφος, το USS MONITOR, προκειμένου με τη χρήση του να εκπορθήσουν τα παράκτια πυροβολεία των Νοτίων και να εξουδετερωθούν τα ξύλινα πολεμικά πλοία τους. Από τότε μέχρι τις απαρχές του Α’ Παγκοσμίου το σχέδιο των μονητόρων εξελίχθηκε. Ωστόσο το σκάφος ουσιαστικά παρέμενε 44 Περιπλους 112

μια πλατφόρμα με τις μικρότερες δυνατές διαστάσεις, ικανές απλά να στεγάσουν τον οπλισμό και το προωστήριο σκεύος τού. Τους πρώτους τέσσερις μονήτoρες ακολούθησαν και άλλοι με σκοπό να χρησιμοποιηθούν για την εκπόρθηση των Στενών των Δαρδανελίων αλλά και για πιθανές επιχειρήσεις σε υπό γερμανική κατοχή παράλια. Μέχρι το τέλος του πολέμου ναυπηγήθηκαν συνολικά 36 μονήτορες για το βρετανικό Β.Ν., ενώ επιτάχθηκαν και άλλοι πέντε που είχαν παραγγελθεί από τη Βραζιλία και τη Νορβηγία. Τα πλοία αυτά ανήκαν σε διάφορες κλάσεις αλλά μπορούν να διαιρεθούν σε δυο βασικές κατηγορίες, τους μεγάλους και τους μικρούς μονήτορες. Δεκαεννέα μικροί μονήτορες ναυπηγήθηκαν το 1915 και είχαν εκτόπισμα περίπου 540 τόνων. Δεκατέσσερεις από αυτούς αποτέλεσαν την κλάση Μ.15 και είχαν διαστάσεις 54 x 9,4 μέτρα ενώ ο κύριος οπλισμός τους ήταν ένα πυροβόλο των 9,2 ιντσών. Οι υπόλοιποι πέντε απάρτισαν την κλάση Μ.29 και είχαν διαστάσεις 52 x 9,4 μέτρα ενώ ο κύριος οπλισμός τους ήταν δυο πυροβόλα των 6 ιντσών. Εξαιτίας του σχεδιασμού τους, οι μονήτορες δεν μπορούσαν να αναπτύξουν παρά μικρές ταχύτητες, κάτω των δέκα κόμβων, που μειωνόντουσαν ακόμη περισσότερο όταν συναντούσαν κακοκαιρία. Το μικρό βύθισμα των πλοίων επέτρεπε την ανάπτυξη τους σε παράκτιες περιοχές με αβαθή αλλά η πλεύση τους σε συνθήκες κακοκαιρίας αποτελούσε μια δοκιμασία για το πλήρωμα τους.

 Τα M.19, 33, 20, 18 και 16 στο Αιγαίο. (Imperial War Museum)  To Μ.33 στο Μούδρο. (Imperial War Museum)

--------------

Η έλευση στο Αιγαίο

Στις 10 Αυγούστου 1914 δυο γερμανικά πολεμικά πλοία εισήλθαν εντός των Στενών των Δαρδανελίων. Το καταδρομικό μάχης GOEBEN και το ελαφρύ καταδρομικό BRESLAU είχαν καταφέρει να διαφύγουν από τα βρετανικά πολεμικά πλοία που τα κατεδίωξαν στη Μεσόγειο. Η ασφαλή παρουσία τους εντός των χωρικών υδάτων της ουδέτερης τότε Τουρκίας δημιούργησε ένα σημαντικό πρόβλημα στους Βρετανούς που έπρεπε να διαθέτουν πλέον μια μόνιμη ναυτική δύναμη έναντι των Στενών προκειμένου να αποτρέψουν τυχόν έξοδο των γερμανικών πολεμικών στο Αιγαίο. Από τις αρχές του 1915 οι βρετανικές ναυτικές δυνάμεις που περιπολούσαν στο Αιγαίο, είχαν εντείνει την παρουσία τους στις κεντρικές Μικρασιατικές ακτές. Σε αυτά τα πλαίσια, απέκλεισαν τον κόλπο της Σμύρνης προκειμένου να αποκόψουν κάθε δυνατότητα ανεφοδιασμού των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων από αυτό το σημαντικότερο λιμάνι της Μικράς Ασίας. Το Μάρτιο του 1915 βρετανικά πολεμικά πλοία εισήλθαν εντός του κόλπου της Σμύρνης και βομβάρδισαν τουρκικές θέσεις, ενώ ναρκοθέτησαν τις προσβάσεις του. Η έκβαση των Συμμαχικών επιχειρήσεων στο Αιγαίο οδήγησε τον Winston Churchill στην απόφαση να σταλούν μονήτορες προς ενίσχυση των παράκτιων επιχειρήσεων. Έτσι το καλοκαίρι του 1915, συνολικά δεκαπέντε1 μικροί μονήτορες 1 Τα Μ.15 έως και Μ.23 και Μ.28 έως και Μ.33.

έπλευσαν από την Αγγλία προς τη ζώνη επιχειρήσεων στα Δαρδανέλια. Στα μέσα Σεπτεμβρίου του 1915 τα Μ.22 και Μ.30 κατέπλευσαν στον κόλπο της Γέρας στη Λέσβο που αποτελούσε τη βάση των βρετανικών δυνάμεων που απέκλειαν τα παράλια της κεντρικής Μικράς Ασίας. Τα σκάφη της εκεί δύναμης, που έγινε γνωστή ως «περίπολος της Σμύρνης», περιπολούσαν από το ακρωτήριο Βaba έως το ύψος της Σάμου και εντός του κόλπου της Σμύρνης μέχρι το ύψος του Εγγλεζονησίου. Τα καθήκοντα των μονητόρων περιλάμβαναν παράκτιους βομβαρδισμούς εναντίον των εχθρικών στρατιωτικών στόχων και των υποδομών, νηοψίες και αναγνωριστικές αποστολές. Οι Βρετανοί προσπαθούσαν να παρεμποδίσουν την τροφοδοσία των τουρκικών παραλίων με υλικό πολέμου, πετρέλαιο κλπ, ενώ επίσης ανησυχούσαν για το ενδεχόμενο να παρεισφρήσουν εντός του κόλπου γερμανικά υποβρύχια και να τον χρησιμοποιήσουν ως ορμητήριο. Το Μ.30 ανέλαβε αμέσως δράση και στις 2225 του μήνα σίγησε την τουρκική πυροβολαρχία στον κόλπο Sandarli, ενώ κατόπιν ανατίναξε την πυροβολαρχία στο παρακείμενο Aliaga και στις 2 Νοεμβρίου βομβάρδισε θέσεις στον Τσεσμέ. Από τους άλλους μονήτορες που κατέπλευσαν στο Αιγαίο, το Μ.20, χρησίμευσε από το Νοέμβριο του 1915 ως φυλακίδα στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης, ενώ το Μ.28 παρέμεινε στη ναυτική βάση που είχαν συστήσει οι Σύμμαχοι στο Σταυρό, στον Στρυμονικό Κόλπο, προκειμένου να υποστηρίξει τις στρατιωτικές δυνάμεις που επιχειρούσαν στο Μακεδονικό μέτωπο εναντίον των Βουλγάρων. Στο τέλος του 1915 ξεκίνησε η επιχείρηση απαγκίστρωσης των Συμμαχικών δυνάμεων από το μέτωπο της Καλλίπολης. Οχτώ μονήτορες διετέθησαν για την κάλυψη της επιχείρησης που ολοκληρώθηκε υποδειγματικά τον Ιανουάριο του επόμενου έτους. Ακολούθως τα πλοία διαχωρίστηκαν στις εναπομένουσες περιοχές ενδιαφέροντος. Από τους μικρότερους μονήτορες, τα Μ.18, Μ.19 και Μ.33 στάλθηκαν στις βάσεις της Θεσσαλονίκης και του Σταυρού όπου ήδη βρίσκονταν τα Μ.20 και Μ.28, ενώ τα Μ.15 και Μ.31 μετέβησαν στο Πορτ Σάιδ όπου ήδη βρισκόντουσαν τα Μ.21 και Μ.23 ως φυλακίδες της διώρυγας του Σουέζ. Κατά περιόδους το 1917-18, ένας μονήτωρ στάθμευε στην Ερμούπολη της Σύρου. Στην Ίμβρο παρέμειναν να φυλούν την έξοδο των Στενών τα Μ.17 και Μ.29 καθώς και το μεγαλύτερο ABERCROMBIE, τα οποία οι ντόπιοι αποκαλούσαν «μονοκάταρτα».

Η βύθιση του Μ.30 στο Εγγλεζονήσι

Το Σεπτέμβριο του 1915 οι Βρετανοί αποβίβασαν μια μικρή δύναμη που κατέλαβε το Εγγλεζονήσι που βρίσκεται έμπροσθεν της Σμύρνης και εγκαταστάθηκε στον οικισμό Θόλος ή Αϊ-Νικόλας. Το Εγγλεζονήσι αποτελεί το μεγαλύτερο από τα Περιπλους 112 45

 Σχέδιο της κλάσης Μ.29. (Μ. Hanna)   Το φλεγόμενο Μ.30 και μετά την προσάραξη του. (Μ. Ηanna) --------------

νησιά του κόλπου της Σμύρνης, η συστάδα των οποίων ονομάζεται συλλογικά Εγγλεζονήσια. Η νήσος έχει έκταση 25,4 τετραγωνικά χλμ. και εξαιτίας του μακρόστενου σχήματος τους, αποκαλούταν και Μακρονήσι, εξού και η τουρκική ονομασία Uzun Αda. Οι δε Βρετανοί το αποκαλούσαν Long Island. O πληθυσμός των 2.500 κατοίκων ήταν κυρίως ελληνικός. Η ασφάλεια που παρείχε η βρετανική παρουσία οδήγησε χιλιάδες κατατρεγμένους χριστιανούς πρόσφυγες να μεταβούν με κάθε μέσο στο Εγγλεζονήσι και από εκεί προωθούνταν στη Λέσβο. Με την επιτυχή επιχείρηση κατάληψης της νήσου, οι Βρετανοί μπορούσαν πλέον να ελέγξουν πλήρως τις προσβάσεις του λιμένα χωρίς να απαιτούνται οι εξαντλητικές ναυτικές περιπολίες. Μπορούσαν δε να καλύψουν τα θαλάσσια περάσματα που είχαν ήδη ναρκοθετήσει, αποκλείοντας έτσι κάποια πιθανή απόπειρα ναρκαλιείας. Μετά την αποχώρηση από τα Δαρδανέλια οι Βρετανοί αποφάσισαν να αναπτύξουν περαιτέρω τις δυνάμεις αποκλεισμού της Σμύρνης με σκοπό να δώσουν την εικόνα ότι προετοιμάζουν απόβαση στην περιοχή οπότε να καθηλώσουν εκεί σημαντικές δυνάμεις του εχθρού. Το Δεκέμβριο προστέθηκε στην «περίπολο της Σμύρνης» το Μ.32 και τον Ιανουάριο του 1916 ακολούθησε το Μ.16. Επίσης στις αρχές του 1916 προσέλαβαν 200 Έλληνες πρόσφυγες που κατασκεύασαν στο Εγγλεζονήσι έναν αεροδιάδρομο από τον οποίο θα επιχειρούσε η αεροπορία τους σε αναγνωριστικές κυρίως αποστολές. Για την άμυνα της νήσου οι Βρετανοί κατέταξαν και εξόπλισαν αρκετούς από τους Έλληνες πρόσφυγες ενώ μετέβη από τη Λέσβο ένα στρατιωτικό απόσπασμα του ελαφρού πεζικού. Ο σχεδιασμός συμπεριελάμβανε τον από θαλάσσης βομβαρδισμό της περιοχής της Σμύρνης, οπότε το Φεβρουάριο η δύναμη αποκλεισμού ενισχύθηκε με τους 46 Περιπλους 112

μεγάλους μονήτορες RAGLAN και ROBERTS που έφεραν από δυο πυροβόλα των 14 ιντσών. Στις 8 Φεβρουαρίου τα Μ.16 και RAGLAN προέβησαν στους πρώτους βομβαρδισμούς των τουρκικών οχυρωματικών θέσεων στη νότια ακτή του Κόλπου της Σμύρνης. To Φεβρουάριο του 1916 έλαβαν χώρα νέες επιχειρήσεις με τα Μ.16, Μ.22, Μ.30 και RAGLAN να βομβαρδίζουν τουρκικές θέσεις εντός του Κόλπου. Στις 21-23 Φεβρουαρίου τα Μ.16, Μ.22 και Μ.32 μετέβησαν στις εκβολές του Μαιάνδρου, κοντά στην αρχαία Μίλητο, όπου συμμετείχαν σε επιχείρηση καταστροφής των εκεί σιδηροδρομικών εγκαταστάσεων. Οι εξελίξεις ανησύχησαν σφόδρα τις τουρκικές στρατιωτικές αρχές που προχώρησαν στην ενίσχυση των στρατιωτικών δυνάμεων στερώντας αυτές από τα άλλα πραγματικά μέτωπα του πολέμου. Το Μάιο του 1916 οι Γερμανοί στρατιωτικοί οργάνωσαν την ενίσχυση του πυροβολικού για την άμυνα της Σμύρνης. Με δυο παράτολμες αποστολές μετέφεραν στο Ακρωτήριο Άσπρο πυροβόλα, οβίδες και προσωπικό της αυστρο-ουγγρικής πυροβολαρχίας Νο.36. Με αυτό τον τρόπο είχαν πια περικυκλώσει το Εγγλεζονήσι. Τα συνδυασμένα και πιο ακριβή πλέον εχθρικά πυρά προκάλεσαν την ανησυχία των Βρετανών. Ο μονήτορας Μ.18 και το καταδρομικό GRAFTON στάλθηκαν ως απάντηση στην τουρκική κίνηση αλλά στις 13 Μαΐου επλήγη το Μ.18. Η ακρίβεια των εχθρικών πυρών και οι γερμανικές αναφορές καταδεικνύουν πως υπεύθυνη για τα πλήγματα στο πλοίο ήταν η αυστρο-ουγγρική πυροβολαρχία. Το βράδυ της 13/14ης Μαΐου αγκυροβόλησε στο Εγγλεζονήσι ο μονήτωρ Μ.30 μεταφέροντας εφόδια. Σύντομα έγινε στόχος των τουρκικών πυροβολαρχιών που βρίσκονταν στο Ακρ. Άσπρο. Ένα βλήμα διέτρησε τη θωράκιση του μονήτορα και εξερράγη στο μηχανοστάσιο

 To ναυάγιο του RAGLAN.  Το δεξαμενόπλοιο LIMA, πρώην μονήτωρ Μ.20.

-------------σκοτώνοντας τέσσερα μέλη του πληρώματος, προκαλώντας σημαντικές ζημιές και ακινητοποιώντας το σκάφος. Το πετρέλαιο που διέρρευσε αναφλέγει, ενώ η θάλασσα άρχισε να εισρέει στα διαμερίσματα. Το πλήρωμα προχώρησε σε κατάκλυση των πυριτιδαποθηκών και εγκατέλειψε το σκάφος που καθώς παρέμενε ακίνητο και φλεγόμενο παρουσίαζε έναν ιδανικό στόχο στον εχθρό. Προτού αποχωρήσει ο κυβερνήτης διέταξε να λύσουν τις άγκυρες με την ελπίδα ότι παρασυρόμενο το Μ.30 θα προσάραζε στα αβαθή όπου θα μπορούσαν να σβήσουν τη φωτιά και να το σώσουν. Πράγματι το πλοίο προσάραξε σε απόσταση 180 μέτρων από τη βορειοδυτική ακτή του Εγγλεζονησίου όμως οι ζημιές που υπέστη οδήγησαν στην οριστική εγκατάλειψη τού. Στις 16 Μαΐου μια ομάδα Βρετανών ειδικών σε ανελκύσεις έφθασε στο Μ.30 και απλά διαπίστωσε ότι η ανέλκυση του ήταν αδύνατη. Έτσι απογύμνωσαν τον προσαραγμένο μονήτορα από κάθε τι που θα μπορούσε να φανεί χρήσιμο στον εχθρό. Κατόπιν αυτών των γεγονότων οι Βρετανοί αποφάσισαν να μην διακινδυνεύσουν την ασφάλεια της φρουράς της νήσου και διέταξαν την εκκένωση της. Στις 26/27 Μαΐου ολοκληρώθηκε η αποχώρηση της φρουράς από το Εγγλεζονήσι, υπό την κάλυψη των Μ.18, Μ.22 και Μ.33. Την επομένη οι Βρετανοί ανατίναξαν τον προσαραγμένο μονήτορα για να τον καταστήσουν παντελώς άχρηστο στον εχθρό. Ωστόσο συνέχισαν να επισκέπτονται τα βράδια το Εγγλεζονήσι και να ανάβουν φωτιές δίνοντας στους Τούρκους την εντύπωση ότι παρέμεναν στο νησί. Έτσι αυτοί συνέχιζαν τον βομβαρδισμό του εγκαταλελειμμένου νησιού και χρειάστηκε να φθάσει η 14η Ιουνίου μέχρι να τολμήσουν να αποβιβασθούν στο Εγγλεζονήσι. Οι βρετανικοί μονήτορες συνέχισαν να συμμετέχουν στη δύναμη αποκλεισμού της Σμύρνης με παράκτιους βομβαρδισμούς και άλλες ενέργειες μέχρι και το τέλος του 1918. Εκτός των προαναφερθέντων μονητόρων, στη δύναμη της Γέρας εντάχθηκαν κατά περιόδους και οι Μ.19 και Μ.29. Μια απόκλιση από τα συνηθισμένα καθήκοντα τους συνέβη τον Αύγουστο του 1916, όταν τα Μ.22 και Μ.33 συμμετείχαν σε επιχείρηση παράκτιου βομβαρδισμού τουρκικών θέσεων στη Φοινίκη και στη Μάκρη, σε υποστήριξη των εκεί ευρισκόμενων γαλλικών δυνάμεων.

Η βύθιση του Μ.29 στην Ίμβρο

Πίσω στην Ίμβρο, οι Βρετανοί εξακολουθούσαν να διαθέτουν ισχυρές μονάδες καιροφυλαχτώντας για μια τυχόν έξοδο των GOEBEN και BRESLAU. Λίγες ημέρες μετά την άφιξη τους στην Κωνσταντινούπολη τα δυο πλοία δόθηκαν στο τουρκικό Π.Ν. και μετονομάστηκαν αντίστοιχα σε YAVUZ SULTAN E SELIM και MIDILLI (Μυτιλήνη). Επρόκειτο για μια τυπική πράξη ώστε να παρακαμφθούν οι κανονισμοί για την παραμονή εμπόλεμων πλοίων σε ουδέτερη χώρα, όπως παρέμεινε η Τουρκία μέχρι τον Οκτώβριο του 1914. Από τις αρχές του 1916, οι δυο μεγάλοι μονήτορες RAGLAN και ABERCROMBIE εναλλάσσονταν μεταξύ Ίμβρου και Σταυρού, υποστηριζόμενα στην Ίμβρο από τους μικρότερους μονήτορες Μ.17 και Μ.28, μιας και το Μ.29 είχε μεταφέρει την έδρα του στη βάση της Γέρας. Τα ξημερώματα της 20ης Ιανουαρίου 1918 τα δυο υπό τουρκική σημαία πλοία, επανδρωμένα όμως με γερμανικά πληρώματα, εξήλθαν των Στενών αποτολμώντας μια επιθετική επιχείρηση κατά των Συμμαχικών πλοίων στις βάσεις τους ή και κατά τη διάρκεια των περιπολιών τους. Εξήλθαν στο Αιγαίο απαρατήρητα εξαιτίας της πρωινής ομίχλης και κινήθηκαν δυτικά. Μισή ώρα αργότερα το GOEBEN προσέκρουσε σε νάρκη, ωστόσο συνέχισε τον πλου του προς την Ίμβρο. Εκεί βομβάρδισαν τον τηλεγραφικό σταθμό στον Κέφαλο και συνέχισαν παραπλέοντας τις βόρειες ακτές του νησιού. Τα δυο πλοία έγιναν αντιληπτά από ένα αντιτορπιλικό που μετέδωσε καθυστερημένα το σήμα στον μονήτωρ RAGLAN που ναυλοχούσε στον κόλπο Αγίου Κήρυκου (Kuzu). Όταν αυτός έλαβε το σήμα, πλέον είχε και ο ίδιος οπτική επαφή με τον εχθρό. Αμέσως απέστειλε σήμα στο Μούδρο όπου βρισκόταν το θωρηκτό AGAMEMNON και ετοιμάστηκε για μάχη σηκώνοντας ατμό. Το BRESLAU άνοιξε πρώτο πυρ και ακολούθησε ανταλλαγή πυρών, στην οποία εισήλθε και ο μονήτωρ Μ.28. Τα δυο βρετανικά πλοία διέθεταν δυο πυροβόλα των 14 ιντσών, ένα των 9,2 και ένα των 6 ιντσών, ενώ τα εχθρικά σκάφη διέθεταν ως κύριο οπλισμό δέκα πυροβόλα των 11 ιντσών και είκοσι των 5,9 ιντσών. Η τέταρτη ομοβροντία του BRESLAU προκάλεσε ζημιές στο παρατηρητήριο βολής του RAGLAN, ενώ η είσοδος και του GOEBEN στη μάχη καθόρισε την έκβαση της. Ο μονήτωρ είχε ήδη υποστεί ζημιές στο μηχανοστάσιο όταν ένα πλήγμα Περιπλους 112 47

 To Μ.33 στο Πόρτσμουθ.  To MEDWAY II παροπλισμένο στη Μάλτα τον Οκτώβριο του 1946.

--------------

κοντά στον πυργίσκο των 14 ιντσών προκάλεσε επιπλέον σύγχυση. Έχοντας απωλέσει 127 μέλη του πληρώματος του και δεδομένης της άνισης μάχης, το εναπομείναν πλήρωμα εγκατάλειψε το RAGLAN. Τα τουρκικά πλοία εστίασαν πλέον στο ακόμη αγκυροβολημένο Μ.28 και ένα πλήγμα οδήγησε σε ανάφλεξη του κορδίτη και των δεξαμενών πετρελαίου του. Τα πυρά εναντίον των δυο μονητόρων συνεχίστηκαν από μικρή απόσταση με αποτέλεσμα το RAGLAN να βυθιστεί. Το σκάφος έκατσε όρθιο σε βάθος 12 μέτρων, με τον ιστό και το φουγάρο του να προεξέχουν της επιφάνειας της θάλασσας. Ένα πλήγμα στο πεισματικά μαχόμενο Μ.28 σκότωσε μέρος του πληρώματος τού και εκτόξευσε άλλους στη θάλασσα ενώ όταν η φωτιά έφτασε στα πυρομαχικά το σκάφος ανατινάχθηκε και βυθίστηκε. Τεμάχια σιδήρου του σκάφους εξακολουθούν να βρίσκονται στους γκρεμούς του Ακρωτηρίου και του Αγίου Κήρυκου. Τα GOEBEN και BRESLAU συνέχισαν την επιχείρηση τους αποσκοπώντας να φθάσουν στο Μούδρο. Στο μεταξύ απονηώθηκαν από την εκεί βάση ελληνικά και βρετανικά αεροσκάφη με σκοπό να επιτεθούν στα τουρκικά πλοία. Ο Έλληνας πιλότος Αριστείδης Μωραϊτίνης ενεπλάκη σε αερομαχία με δέκα εχθρικά αεροσκάφη και κατέρριψε τρία από αυτά. Στη θέα των αεροσκαφών το BRESLAU τέθηκε επικεφαλής, καθώς διέθετε καλύτερη αντιαεροπορική προστασία, αλλά καθώς τα πλοία εισήλθαν εκ νέου σε βρετανικό ναρκοπέδιο υπέστησαν διαδοχικά πλήγματα. Έχοντας χτυπηθεί από πέντε νάρκες το BRESLAU βυθίστηκε παρασύροντας 330 μέλη του πληρώματος του στο βυθό, ενώ το βαριά πληγωμένο GOEBEN κατάφερε να επιστρέψει στα Στενά, προσαράζοντας όμως στη θέση Ναγαρά. Οι Βρετανοί αμέσως κινητοποιήθηκαν για να καταστρέψουν το ακινητοποιημένο πλοίο, στέλνοντας τον μονήτορα Μ.17 από το Σταυρό. Το βράδυ της 24ης, το Μ.17 έφθασε στην περιοχή και άρχισε να βάλει εναντίον του GOEBEN. Παρενοχλούμενο από τα παράκτια πυροβολεία και με την ομίχλη να μην επιτρέπει την από αέρος καθοδήγηση των πυρών του, είναι αβέβαιο εάν πέτυχε το στόχο του. Δυο ημέρες αργότερα οι Τούρκοι κατάφεραν να αποκολλήσουν το GOEBEN που είχε όμως πλέον εξουδετερωθεί για το υπόλοιπο του πολέμου. Η απώλεια των δυο μονητόρων στην Ίμβρο, οδήγησε τους Βρετανούς στην απόφαση να μην εκτίθενται πλέον αυτού του τύπου τα σκάφη σε ανοχύρωτα αγκυροβόλια. 48 Περιπλους 112

Η λήξη των επιχειρήσεων στο Αιγαίο

Όταν η Τουρκία συνθηκολόγησε δέκα2 μονήτορες παρέμεναν στο Αιγαίο. Πέρα των Μ.28 και Μ.30, το βρετανικό Π.Ν. είχε ήδη απωλέσει το Μ.15 που είχε βυθιστεί τον Νοέμβριο του 1917 από γερμανικό υποβρύχιο στα ανοιχτά της Γάζας και το Μ.21 που επέστρεψε το 1917 στην Αγγλία αλλά βυθίστηκε τον Οκτώβρη του 1918 στο Ντόβερ κατόπιν πρόσκρουσης σε νάρκη. Τα δέκα σκάφη κατέπλευσαν στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλα λιμάνια της Τουρκίας προκειμένου να εξασφαλίσουν την εφαρμογή της συνθήκης. Μετά το τέλος του πολέμου, στις αρχές του 1919, επτά από αυτούς τους μικρούς μονήτορες στάλθηκαν σε ενίσχυση των αντιεπαναστατικών ρωσικών δυνάμεων στα μέτωπα της Βαλτικής, της Μαύρης και της Λευκής Θάλασσας. Τα υπόλοιπα τρία (Μ.16, Μ.19 και Μ.20) απενεργοποιήθηκαν στο Μούδρο και κατόπιν παροπλίστηκαν στη Μάλτα όπου διατέθηκαν προς πώληση. Στην λίστες των σκαφών προς εκποίηση προστέθηκαν αργότερα και οι περισσότεροι από τους μονήτορες που επέστρεψαν από τη ρωσική εκστρατεία. Έξι από τα παροπλισμένα σκάφη αγοράστηκαν από την εταιρία πετρελαίου Anglo-Saxon Petroleum Co (τη σημερινή Shell) που είδε στα πλοία αυτά τη δυνατότητα μετασκευής τους σε μικρά πετρελαιοφόρα για χρήση μεταξύ των πετρελαιοπηγών και το διυλιστηρίων της εταιρίας στα αβαθή ύδατα της λίμνης του Μαρακαΐμπο στη Βενεζουέλα. Για παράδειγμα το Μ.32, που είχε πλούσια δράση στο Αιγαίο, μετετράπη στο δεξαμενόπλοιο ΑΜΡΑΤ και αλλάζοντας ονόματα και ιδιοκτήτες ταξίδεψε μέχρι το 1952 οπότε και διαλύθηκε. Το τελευταίο από αυτά τα δεξαμενόπλοια ήταν το πρώην Μ.20 που διαλύθηκε το 1968 έχοντας μεταπολεμικά μετατραπεί για να μεταφέρει κρασί. Μετά το 1920, από το σύνολο των μικρών μονητόρων, μόνο πέντε παραμείναν στη δύναμη του βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού. Οι Μ.22, Μ.29, Μ.31 και Μ.33 μετασκευάστηκαν τότε σε ναρκοθέτιδες, ενώ το Μ.23 διατέθηκε ως πλοίοβάση των εφέδρων και διαλύθηκε το 1959. Κατά τη μετασκευή σε ναρκοθέτιδες το Μ.22 μετονομάστηκε σε MEDEA, το Μ.29 σε MEDUSA, το Μ.31 σε MELPOMENE και το Μ.33 σε MINERVA. Από τις τέσσερις ναρκοθέτιδες, το ΜEDEA ναυάγησε το 1939 στην Κορνουάλη και οι υπόλοιπες τρεις παρέμειναν σε αυτά τα καθήκοντα μέχρι το 1939-41 οπότε 2 Οι Μ.16 ως Μ.20,Μ.22, Μ.29 και Μ.31 ως Μ.33.

υποβιβάστηκαν σε βοηθητικούς στατικούς ρόλους. Τότε, το MELPOMENE μετονομάστηκε σε MENELAUS και το MINERVA σε C.23. Το δε MEDUSA (πρώην Μ.29) χρησίμευσε ως πλοίο υποστήριξης του 10ου στολίσκου υποβρυχίων στη Μάλτα μετονομαζόμενο σε TALBOT. Το 1944 μετονομάστηκε σε MEDWAY II υποστηρίζοντας πια τον 1ου στολίσκο υποβρυχίων και το 1945 πήρε ξανά το όνομα MEDUSA. Η τελευταία αναφορά στο πλοίο έγινε το Σεπτέμβριο του 1946 όταν πουλήθηκε για διάλυση στη Dover Industries Ltd. Ωστόσο, η έρευνα που πραγματοποίησε κατόπιν σχετικής παράκλησης ο Δρ. Ian Buxton, συγγραφέας του βιβλίου «The Big Monitors», έδειξε ότι η πληροφορία αυτή δεν επιβεβαιώνεται από πρωτογενείς πηγές. Επιπλέον μια φωτογραφία του στη Μάλτα δείχνει ότι το MEDUSA παρέμενε εκεί για τουλάχιστον ένα μήνα μετά την πώληση του. Το δε MENELAUS (πρώην Μ.31) υπηρέτησε ως εκπαιδευτικό τορπιλών και πουλήθηκε το 1948 για διάλυση στο Llanelly της Ουαλίας. Μόνο ένας από τους βρετανικούς μονήτορες, το άλλοτε M.33, διέφυγε τη σφύρα του διαλυτή. Το σκάφος που είχε δράσει κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο Αιγαίο παρέμεινε από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου μέχρι το 1984 σε στατικά βοηθητικά καθήκοντα στο Πόρτσμουθ. Λίγο αργότερα αποφασίστηκε η διατήρηση του και σήμερα εκτίθεται στο Ναυτικό Μουσείο του Πόρτσμουθ ως δείγμα ενός τύπου πολεμικού πλοίου που ανήκει πια στην ιστορία.

To τέλος ενός μονήτορος

Το τέλος των εχθροπραξιών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου θα μπορούσε να συμπίπτει με το τέλος της παρουσίας μονητόρων στο Αιγαίο με εξαίρεση την σύντομη παραμονή του HMS TERROR στην Σούδα τον Νοέμβριο του 1941. Ωστόσο, δυο φωτογραφίες και μια θεωρία που ανέπτυξε πριν λίγα χρόνια ο Αμερικανός ερευνητής της ναυτικής ιστορίας William Schell, οδήγησαν στην ανακάλυψη ότι ένας μονήτωρ επανάκαμψε στις θάλασσες μας. Ανάμεσα σε μια σειρά φωτογραφιών που αποκτήθηκε προ πολλών ετών από το ιστορικό φωτογραφείο των αδελφών Μεγαλοκονόμου, ήταν και μια που δείχνει ένα σκάφος εκτός θαλάσσης σε κάποιο ναυ-

πηγείο ή διαλυτήριο πλοίων, πιθανότατα στο Πέραμα στις αρχές της δεκαετίας του πενήντα. Η κακή κατάσταση του σκάφους οδηγεί στη σκέψη πως πρόκειται για ένα σκάφος που αναμένει να διαλυθεί ως παλιοσίδερα. Όμως αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά τα ύφαλα, θα δει ότι είναι φρεσκοβαμμένα, επομένως πρόκειται για ένα σκάφος σε κατάσταση επισκευής. Η έρευνα έδειξε ότι τα ναυπηγικά χαρακτηριστικά του σκάφους ταυτίζονται με αυτά ενός μονήτορας της κλάσης M.29. Ωστόσο, το εικονιζόμενο φέρει εκατέρωθεν της γέφυρας τού δυο ψηλούς γερανούς, με δύο μπίγες σε έκαστο. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό που δεν το είχαν από κατασκευής τους οι μονήτορες, το οποίο όμως απέκτησαν αργότερα τα Μ.29, Μ.31 και Μ.33 όταν μετασκευάστηκαν σε ναρκοθέτηδες. Δεδομένου ότι το Μ.33 στολίζει σήμερα το λιμάνι του Πόρτσμουθ, το εικονιζόμενο θα μπορούσε να είναι μόνο ένα από τα Μ.29 ή Μ.31 που όμως φέρονται να διαλύθηκαν στη Βρετανία το 1947-48. Η μόνη λογική εξήγηση είναι ένα από τα δυο πλοία να πουλήθηκε μεν για να διαλυθεί στην Αγγλία αλλά αυτό για κάποιο λόγο να μην υλοποιήθηκε και το παροπλισμένο πλοίο να μεταπωλήθηκε κατόπιν σε Έλληνες αγοραστές. Έχοντας υπόψη και την προαναφερθείσα έρευνα του Δρ.Buxton, το πιο πιθανό σκάφος είναι το πρώην Μ.29 που είχε υπηρετήσει κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στη Μεσόγειο. Το τι απέγινε ο υπό επισκευή μονήτωρ της φωτογραφίας στο Πέραμα θα παρέμενε πιθανώς άγνωστο αν δεν πρόκυπτε μια φωτογραφία που λήφθηκε το 1971 στη Μάλτα. Το εικονιζόμενο σε αυτή ελληνικό φορτηγό πλοίο ΓΕΡΟΓΕΩΡΓΑΚΗΣ καταγράφεται για πρώτη φορά στα Lloyd’s Register του 1962 μιας και τότε εισήχθησαν στα κατάστιχα τους μια σειρά από ελληνόκτητα πλοία που προηγουμένως τους διέφευγαν. Η καταχώρηση τους, καταγράφει ένα πλοίο που είχε ναυπηγηθεί το 1915 στο Ηνωμένο Βασίλειο και που είχε ολική χωρητικότητα 588 κόρων και διαστάσεις 54 x 9,17 μέτρα, αλλά το Lloyd’s δεν αναφέρει τα προηγούμενα του ονόματα. Οι διαστάσεις αυτές είναι ίδιες με αυτές που είχαν οι μικροί μονήτορες τύπου Μ.15 και Μ.29. Από περαιτέρω έρευνα προέκυψε ότι το ΓΕΡΟΓΕΩΡΓΑΚΗΣ είχε νηολογηθεί στις 21 Ιανουαρίου 1951 στο Νηολόγιο Λαυρίου με αύξων αριθμό 7 και υπό την ιδιοκτησία του Σπύρου Θεοδωράτου. Κατά τη νηολόγηση του καταγράφηκε ότι επρόκειτο για το πρώην βρετανικό ναρκαλιευτικό «ΜΕΔΟΥΣΑ» και ότι είχε ναυπηγηθεί το 1915. Η πλήρης καταστροφή του προπολεμικού ακτοπλοϊκού στόλου σε συνδυασμό με την μεταπολεμική έλλειψη συναλλάγματος για αγορές πλοίων που ήταν --------------

 Ο υπό μετασκευή πρώην μονήτωρ στο Πέραμα. (Κ. Μεγαλοκονόμου, συλλογή Α. Μπιλάλη)

 To ΓΕΡΟΓΕΩΡΓΑΚΗΣ στη Μάλτα. (Michael Cassar).  To κατασχεμένο ΓΕΡΟΓΕΩΡΓΑΚΗΣ στο Αιάκειο.

--------------

ούτως ή άλλως δυσεύρετα, οδήγησε πολλούς πλοιοκτήτες στην εκμετάλλευση κάθε πιθανού πλεούμενου. Μπάριζες μετετράπηκαν σε μότορσιπ, πλεονάζοντα πολεμικά πλοία μετασκευάστηκαν σε εμπορικά ενώ πολλά ναυάγια ανελκύστηκαν και επισκευάστηκαν προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι επιτακτικές ανάγκες για θαλάσσιες συγκοινωνίες και μεταφορές. Σε αυτό το μεταπολεμικό περιβάλλον έγινε και η μετασκευή του παροπλισμένου μονήτορος στο Πέραμα, εντασσόμενο στην εμπορική ναυτιλία όπως είχε συμβεί και με τα οχτώ αδελφά του μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μπορεί το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό να μην είχε κάποιον μονήτορα στη δύναμη του, αλλά παραδόξως ένας πρώην μονήτωρ φαίνεται ότι υπηρέτησε στις τάξεις του ελληνικού Εμπορικού Ναυτικού. Η μετασκευή που συντελέστηκε στο Πέραμα ήταν ολοκληρωτική καθώς το μόνο που απέμεινε από το αρχικό πλοίο ήταν το κύτος του. Οι υπερκατασκευές τού αφαιρέθηκαν, ο χώρος που άλλοτε στέγαζε τις πυριτιδαποθήκες και το μηχανοστάσιο έδωσε τη θέση του σε αμπάρια ενώ μια νέα υπερκατασκευή τοποθετήθηκε κατάπρυμα και από κάτω της μεταφέρθηκε το μηχανοστάσιο. To μόνο που έμεινε να μαρτυρά την καταγωγή του σκάφους ήταν τα χαρακτηριστικά όκια των αγκυρών. Στο σκάφος τοποθετήθηκαν νέες μεταχειρισμένες πετρελαιομηχανές τύπου Burmeister & Wain και ίσως αυτό παρέσυρε το Lloyd’s το 1967 να αλλάξει την ημερομηνία ναυπήγησης τού στο 1929 (πιθανώς αυτό να 50 Περιπλους 112

ήταν το έτος κατασκευής των νέων μηχανών). Ωστόσο το 1973 αυτό θα διορθωθεί και μάλιστα θα καταγράφει για πρώτη φορά και το ναυπηγείο Harland & Wolff ως τόπος ναυπήγησης. Συνδέοντας τα συμπεράσματα από την ανάλυση της φωτογραφίας του Περάματος με τα όσα κατέγραψε ο νηολόγος του Λαυρίου, καταλήγουμε με βεβαιότητα ότι το HMS MEDUSA δεν διαλύθηκε το 1946 αλλά μεταπωλήθηκε σε Έλληνες και μετασκευάστηκε πλήρως στο Πέραμα επανεμφανιζόμενο ως το φορτηγό πλοίο ΓΕΡΟΓΕΩΡΓΑΚΗΣ, υψώνοντας το 1951 την ελληνική σημαία. Το 1956 η ιδιοκτησία του σκάφους περιήλθε στους Ελπίδα & Παν. Λειβαδά, χωρίς να αλλάξει όνομα. Οι κακές ναυτικές αρετές των μονητόρων μάλλον δεν θα βελτιώθηκαν από την εκτεταμένη μετασκευή και πιθανότατα το ΓΕΡΟΓΕΩΡΓΑΚΗΣ δεν θα ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές για το πλήρωμα του. Όμως υπηρέτησε τη ναυτιλία μας για 20 έτη μέχρι που η πορεία του διακόπηκε με μάλλον άδοξο τρόπο. Στις 16 Νοεμβρίου 1971 το ΓΕΡΟΓΕΩΡΓΑΚΗΣ συνελήφθη στα ανοιχτά της νήσου Καβάλλο στο νότιο άκρο της Κορσικής, όταν εντοπίστηκε εντός γαλλικών χωρικών υδάτων μεταφέροντας 1.280 κιβώτια τσιγάρα συνολικού βάρους 12 τόνων. Οι τελωνειακές αρχές κατάσχεσαν το σκάφος και το φορτίο βάση του νόμου περί λαθρεμπορίου και προσήγαγαν το πλήρωμα στις δικαστικές αρχές. Σύμφωνα με αυτές το φορτίο προοριζόταν για την ιταλική αγορά ενώ ο πλοίαρχος δήλωσε ότι θα το μετέφερε στη Μασσαλία. Το κατασχεμένο πλοίο παρέμεινε αγκυροβολημένο στο Αιάκειο μέχρι το 1974 οπότε εκποιήθηκε και διαλύθηκε στο Vado Ligure της Ιταλίας θέτοντας τέλος σε μια καλά κρυμμένη παρουσία. --------------

Ενδεικτική βιβλιογραφία: Καλαϊτζής Παναγιώτης, Ναυάγια πέριξ τῆς Ἲμβρου - Τενέδου τό 1912-1919, Μελβούρνη, 1988. • Buxton Ian, Big Gun Monitors, Seaforth Publishing, Barnsley, 2008. • Gardiner Robert, Conway’s All the world’s fighting ships: 1906-1921, Naval Institute Press, 1985. • Hanna Michael, The Two Small Ships from WW1, www.twosmallshipsfromworldwarone.org.uk • Lloyd’s Register (έρευνα William Shell) Νηολόγιο Λαυρίου

Ραβίνε Άνοιξη του 1917 Του Γαβριήλ Ν. Συντομόρου

Το παρακάτω σημείωμα αποτελεί ελάχιστο φόρο τιμής οφειλόμενο στο ελληνικό αίμα που αφειδώς προσφέρθηκε από τους ήρωες, κατά τον Α΄Παγκόσμιο πόλεμο, για να παραμείνουν ελληνικά τα εδάφη της Ειδομένης.

έλη του 1916 και αρχές του 1917, ο εκ Ναυπάκτου καταγόμενος υπολοχαγός Λεωνίδας Καρακουλάκης υπηρετούσε στο 2ο Σύνταγμα της Μεραρχίας Σερρών∙ η δε σύνθεση της υπό τον συνταγματάρχη Χριστοδούλου εκείνης μεραρχίας είχε ως εξής: το 1ο της Σύνταγμα το διοικούσε ο αντισυνταγματάρχης Πυρ/κου Ν. Ζαφειρίου, και τα τάγματα του συντάγματος τελούσαν, κατά σειρά, υπό τους λοχαγούς Παπακώστα, Γουλιανό και Κονδύλη. Το 2ο Σύνταγμα Σερρών, είχε επικεφαλής του τον αντισυνταγματάρχη Τσερούλη, και οι διοικητές των ταγμάτων του ήσαν οι λοχ Γρηγοριάδης, Τσάκαλος και Παλλίδης. Και το 3ο Σύνταγμα Σερρών ανήκε στη δικαιοδοσία του συντ/ρχη Ν. Καλομενόπουλου, με επικεφαλής των ταγμάτων του τούς Σταυριανόπουλο, Κολονάρο και Καρασεβδά. Το Δεκέμβριο του 1916, η προαναφερθείσα μεραρχία κατείχε θέσεις στα δυτικά του Αξιού μαζί με την 122α γαλλική του στρατηγού Ρενιώ, όπου, μέχρι τον Απρίλιο του 1917, οι άνδρες του Χριστοδούλου συμμετείχαν σε περιπολίες, σε αναγνωρίσεις προς το μέρος του εχθρού και σε περιορισμένης έκτασης επιθετικές δραστηριότητες, συνοδευόμενες από μπαράζ πυροβολικού (barrage d’artillerie), έναν κυλινδούμενο φραγμό πυροβολικού δηλαδή, σύμφωνα με την ελληνική στρατιωτική ορολογία. Η τακτική, εντούτοις, αυτή, που επιφύλασσε στο πεζικό δευτερότερο ρόλο, ανατράπηκε, όταν ανατέθηκε στο τάγμα Γουλιανού, η κατάληψη του λόφου Ραβινέ. Στη μάχη συμμετείχε και ο προαναφερθείς Καρακουλάκης, ο οποίος την προηγούμενη μέρα είχε εκμυστηρευθεί στον Γουλιανό: «Ήρθα από το 2ο Σύνταγμα να λάβω μέρος στη μάχη που θα κάνουμε αύριο, για να δείξω ποιος είμαι»! Το Ραβινέ (υψ. 262 μ.), ευρισκόμενο εντός του ελληνικού εδάφους (και υπό τις τότε συνθήκες και υπό τις τωρινές), εντοπίζεται νοτιοδυτικά της

(σκοπιανής σήμερα) Γευγελής, βορειοανατολικά από το χωριό Πέντε Βρύσες (παλιό του όνομα: Χατζή Μπαρή) και βορειοδυτικά από το χωριό Χαμηλό (τότε αποκαλούμενο Αλτσάκ). Το ύψωμα, όπου είχαν εγκαταστήσει οι Γερμανοί παρατηρητήριο, είχε οχυρωθεί με κάθε είδους αμυντικά έργα και είχαν ανασκαφεί εκεί καταφύγια κατασκευασμένα από σιδηροπαγές σκυρόδεμα. Οι εδαφικές απολήξεις στα ανατολικά του Ραβινέ σχηματίζουν στη δεξιά όχθη του Αξιού και το ύψωμα που τότε πρωτοονομάστηκε Σεμέν Ντε Φερ, ευρισκόμενο αμέσως δυτικά της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης–Γευγελής, τρία χιλιόμετρα νότια του σιδηροδρομικού σταθμού της Ειδομένης και 1200 μέτρα βόρεια του χωριού Δογάνη (τότε αποκαλούμενου Σλοπ). Στα δυτικά του Ραβινέ, διαδέχονταν, η μία την άλλη, εδαφικές εξάρσεις, ελεγχόμενες από τους Βουλγάρους, τις οποίες οι Γάλλοι είχαν ονομάσει Ντρομαντέρ, Μπομπαρντέ και Πιτόν Μπλαν. Τέλος, σε σχέση με τα παραπάνω υψώματα, το τάγμα Κονδύλη ήταν παραταγμένο νότια του Σεμέν Ντε Φερ, ανάμεσα στον εν λόγω λόφο και στο χωριό Δογάνη. Το τάγμα Παπακώστα κατείχε θέσεις νοτιοανατολικά του λόφου Ντρομαντέρ, με το χωριό Πέντε Βρύσες να παρεμβάλλεται ανάμεσα στο τάγμα και στον παραπάρω λόφο. Δυτικότερα βρισκόταν το τάγμα Τσάκαλου, που και αυτό έβλεπε προς το Ντρομαντέρ. Ακόμη πιο αριστερά, το τάγμα του μικρασιάτη Παλλίδη είχε μέτωπο προς το Μπομπαρντέ και προς το Πιτόν Μπλαν. Και τελείως δυτικά, το τάγμα Καρασεβδά ήταν αντιμέτωπο με την κατεχόμενη από τον εχθρό εξέχουσα του Σκρα (ύψ.1096 μ.) έχοντας στα δεξιά του το ομώνυμο χωριό (παλιό του όνομα: Λιούμνιτσα) και στα αριστερά του ένα γαλλικό τάγμα. Υπό τις συνθήκες αυτές, πραγματοποιήθηκε μια πολύ επιτυχημένη επιδρομή, στις 12 Φεβρουαρίου 1917, του τάγματος Κονδύλη

1. Υπολοχαγός Λεωνίδας Καρακουλάκης (1885-1917). 2. Έφεδρος Ανθυπολοχαγός Στάθης Ν. Δογάνης (1889-1917). 3. Ταγματάρχης Γρηγόριος Γουλιανός (1882-1917) 52 Περιπλους 112

Ραβινέ. Άνοιξη του 1917 εναντίον του Σεμέν Ντε Φερ, οπότε διακρίθηκε ο υπολοχαγός Αναγνωστόπουλος και τραυματίστηκε ο εκ Καλαβρύτων-δημοσιογράφος το επάγγελμα- έφεδρος ανθυπολοχαγός Ευστάθιος Δογάνης. Ο Γάλλος, μάλιστα, συνταγματάρχης Βινιέ, έκπληκτος τότε για την πλούσια ελληνική συγκομιδή σε εχθρικά λάφυρα, ρώτησε τον Κονδύλη: «Πώς δεν φέρατε και [αιχμαλώτους] Βουλγάρους;» Και ο Κονδύλης απάντησε: «Συνταγματάρχα μου, έχουνε… ποδάρια οι Άθλιοι». Στις 8.20, το βράδυ της 22ας Απριλίου, το τάγμα Κονδύλη (λόχοι 9ος και 10ος,με τον πρώτο απ’ αυτούς να τον διοικεί ο Π.Ιερωνυμάκης) επετέθη και πάλι εναντίον του Σεμέν Ντε Φερ καθώς και κατά των κοντινών λόφων Τρουά Τερτ. Η επίθεση πέτυχε και είχε ως αποτέλεσμα να συλληφθούν 5 Βούλγαροι αιχμάλωτοι και ο διοικών την εχθρική τοποθεσία επιλοχίας. Στις 10.30 όμως διενεργήθηκε σφοδρότατος εχθρικός βομβαρδισμός εναντίον του Σεμέν ντε Φερ και ακολούθησε βουλγαρική αντεπίθεση, για ανακατάληψη του λόφου, πλην όμως αποκρουσθείσα. Παράλληλα, καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας, και παρά το συνεχή εχθρικό βομβαρδισμό, οι άνδρες του Κονδύλη οργάνωσαν αμυντικά το λόφο με εκσκαφή νέων χαρακωμάτων και αναστροφή τών πρώην εχθρικών. Τραυματίστηκαν τότε οι Δ. Οικονόμου και Χρυσοχόου, ενώ στις 4.30 το πρωί της 24ης Απριλίου, άρχισε νέα εντονότατη δράση του εχθρικού πυροβολικού εναντίον του Σεμέν Ντε Φερ με αντεπίθεση 250 Βουλγάρων. Το ύψωμα το υπερασπίζονταν 14 μόνο δικοί μας καταπονημένοι από την ολονύχτια εργασία έχοντας επικεφαλής του τον Δογάνη, που με το πιστόλι στο χέρι, παρέσυρε τους άνδρες του σε αντεπίθεση κατά την οποία η χρήση της ξιφολόγχης εναλλασσόταν με τη χρησιμοποίηση κοινών μαχαιριών. Αλλά και τις ξιφολόγχες τις κρατούσαν οι άνδρες του Δογάνη σαν μαχαίρια φέροντας τα τουφέκια τους σε χιαστί ανάρτηση. Οι Βούλγαροι έτσι ανατράπηκαν και καταδιώχθηκαν σε απόσταση 1500 περίπου μέτρων. Ένας όμως από τους καταδιωκόμενους εκσφενδόνισε τότε μια χειροβομβίδα, και ένα θραύσμα της στάθηκε μοιραίο για το Δογάνη. Τον τελευταίο συνεπώς τον αντικατέστησε ο ανθυπίατρος Ηλίας Αποσκίτης-γιατί και οι γιατροί τότε κράδαιναν τουφέκι- ενώ πάνω στον ήρωα ανθυπολοχαγό βρέθηκε το εξής από τα πριν γραμμένο σημείωμα: «[…]Τώρα πια που πέθανα, μάθετε ότι ήλθα να σκοτωθώ πολεμώντας υπέρ των δικαίων της αγαπητής μας Πατρίδος και γενικότερα υπέρ των ιδεωδών της ανθρωπότητος. Έχω τον εγωισμό να πιστεύω ότι ανήκω

εις τους ιεροφάντας της ανθρωπότητος, όσο ταπεινός και αν είμαι[…]». Το επόμενο απόγευμα διενεργήθηκε και τρίτη εχθρική αντεπίθεση, συντριβείσα από το πυροβολικό μας. Οι απώλειες της ελληνικής αυτής πολεμικής δραστηριότητας, εκτός από το θάνατο του Δογάνη, ανήλθαν σε 16 οπλίτες, σε 2 αξιωματικούς νεκρούς, και σε 50 οπλίτες τραυματίες. Στις 23 Απριλίου, αφετέρου, το τάγμα του Παντελή Καρασεβδά επετέθη κατά του βραχώδους υψώματος Σκρα, με αποτέλεσμα να ακολουθήσει η πρώτη ομώνυμη μάχη. Στην επίθεση συμμετείχε ένας λόχος Ελλήνων παλαιμάχων του Δυτικού μετώπου και των Δαρδανελλίων με τους υπολοχαγούς Παύλο Γύπαρη και Ν. Ζέρβα, και ένα γαλλικό τάγμα αλπινιστών. Προηγήθηκε προπαρασκευαστικός βομβαρδισμός από τη μοίρα ορειβατικού πυροβολικού του Λουκά Σακελλαρόπουλου (πυροβολαρχίες Αβραμίδη και Ματάλα) και από γαλλικές πυροβολαρχίες. Έτσι, ο στόχος της επίθεσης εκείνης σε μεγάλο βαθμό επιτεύχθηκε. Οι Βούλγαροι εντούτοις αντεπιτέθησαν, σκοτώθηκε ο διοικητής του γαλλικού τάγματος, και, από υπαιτιότητα του αντικαταστάτη του, αναγκάστηκαν Έλληνες και Γάλλοι να εκκενώσουν όσο έδαφος είχαν καταλάβει. Ακολούθησε επίθεση,στις 24 Απριλίου, του Τάγματος Τσάκαλου εναντίον του οχυρωμένου λόφου Ντρομαντέρ. Οι επιτιθέμενοι κάνοντας χρήση ξιφολόγχης, χειροβομβίδων και με την πολεμική ιαχή “αέρα”, έγιναν κύριοι του υψώματος. Aριστερότερα, στο συγκρότημα των λόφων Μπορμπαντέ και στο ύψωμα δυτικά του Πιτόν Μπλαν σκοτώθηκε ο λεβεντόκορμος Σπαρτιάτης ανθυπολοχαγός Καργάκος, καλλωπισθείς λίγο πριν τη μάχη, αλλά και τραγουδώντας, υπό το φως κεριού, μπροστά σε ένα κομμάτι σπασμένου καθρέφτη. Οπότε, όταν ο επιτελής Ντάνιας1 τον κοίταξε περίεργα, ο Καργάκος διέκοψε το τραγούδι και του είπε: «Τι με κοιτάς Ντάνια; Δεν είμαι… όμορφος; Δεν σου φαίνομαι σαν Ουσσάρος του Θανάτου, που πάει να σκοτωθεί;[…]». Και,ασφαλώς, ποτέ άλλοτε μελλοθάνατος δεν ήταν τόσο εύθυμος. Ο Καργάκος ανήκε στο Τάγμα Παλλίδη (του 2ου Συντάγματος Σερρών), από το οποίο έχασαν τη ζωή τουκς 6 Έλληνες οπλίτες, και τραυματίστηκε ένας αξιωματικός και 24 οπλίτες. Στο Τάγμα είχε ανατεθεί η εκκαθάριση του Μπομπαρντέ, την ίδια στιγμή που δύο τάγματα του 45ου γαλλικού Συντάγματος επετίθεντο κατά των βορειοδυτικότερα ευρισκόμενων θέσεων Ντο Νταν και Μπος. Η ελληνική μονάδα πέτυχε τάχιστα το στόχο της χρησιμοποιώντας ξιφολόγχη και χειροβομβίδες. Κι όταν οι Βούλγαροι ενισχύθηκαν και επιχείρησαν να

αντεπιτεθούν, οι δικοί μας απέκρουσαν όλες τις εχθρικές εξορμήσεις. Τότε, σε μια, σώμα με σώμα, σύγκρουση έπεσε και ο Καργάκος, ο Σαράιγ όμως από τη Θεσσαλονίκη τηλεγραφούσε στο Παρίσι: «Οι επιχειρήσεις της προχθές από το ελληνικό σύνταγμα κατά του υψώματος Σεμέν ντε Φερ και εναντίον ενός άλλου παρόμοιου, εναντίον της θέσεως Μπομπαρντέ, εκτελέσθηκαν με τόλμη και ορμή. Οι λοχαγοί Κονδύλης και Παλλίδης προετοίμασαν την επίθεσή τους με προσοχή και εμπειρία, και οδήγησαν τους άνδρες τους επιδεικνύοντας δραστηριότητα καθώς και με κάθε τάξη. Αξιωματικοί και στρατιώτες συναγωνίζονταν μεταξύ τους σε ανδρεία. Η έφοδος πραγματοποιήθηκε χωρίς τη χρήση όπλων, με χειροβομβίδες και διά της λόγχης. Οι Έλληνες δικαίωσαν την πολεμικήν τους αξία. Ζητώ την προαγωγή των Λοχαγών Κονδύλη και Παλλίδη». Τις παραπάνω επιθέσεις τις ακολούθησε και η εναντίον του λόφου Ραβινέ, τη επιβλέψει του διοικητή του 1ου Συντάγματος της Μεραρχίας Σερρών αντισυνταγματάρχη Ζαφειρίου. Κατ’ αρχήν εκεί, τη νύχτα της 22ας προς την 23η Απριλίου ο 4ος λόχος του Συντάγματος (του τάγματος δηλαδή Παπακώστα) κατέλαβε τη βόρεια παρυφή του χωριού Πέντε Βρύσες, οπότε τραυματίστηκε ο υπολοχαγός Στράγγας, ενώ ο λοχαγός Κεχαγιάς με τους άντρες του συνέλαβαν πολλούς αιχμαλώτους. Δεν απέμενε τώρα, παρά να ακολουθήσει η κύρια επιχείρηση κατά του υψώματος, η οποία εγκριθείσα από το Γάλλο συνταγματάρχη Βινιέ, επρόκειτο να πραγματοποιηθεί στις 4.35 ώρα τα ξημερώματα της 1ης Μαΐου του 1917. Μια μέρα πριν, σημείωνε στο ημερολόγιό του ο Καρακουλάκης: «Την πρωίαν λαμβάνομεν την διαταγήν ότι η επίθεσις κατά του Ραβινέ θα γίνη αύριον την πρωίαν περί τα ξημερώματα. Περί την 6ην πρωινήν εκκινούμεν μετά του Ταγματάρχου προς αναγνώρισιν επιστρέψαντες περί ώραν 11η. Συγκεντρώσας τον λόχον κοινοποιώ αυτώ την διαταγήν. Καθορίζω τα τμήματα και τας λεπτομερείας της ενεργείας. Διατάσσω τα του εφοδιασμού. Εξημερώνει πρωτομαγιά! Είθε η επιτυχία της επιχειρήσεώς μας να αποτελέση την άνοιξιν για τας δυσκόλους περιόδους της Πατρίδος μας. Είθε το αίμα όπερ θα χύσωμεν να σχηματίση ανεξιτήλους σφραγίδας δικαιωμάτων μας επί του εδάφους αυτού. Θα αποθάνω ίσως. Τούτο όμως θα είναι η μόνη ικανοποίησις ην καθ’ όλην μου την ζωήν εγεύθην»! Πριν, εντούτοις, την πρωτομαγιά εκείνη, στις 28 Απριλίου διατάχθηκε επίθεση κατά του Ντρομαντέρ. Τη διενήργησε απόσπασμα αποτελούμενο από τους λόχους: του υπολοχαγού Χαιρέτη, του 1ου Συντάγματος, του λοχαγού Παπασταματίου (του Τάγματος Παλλίδη),

1 Ο Αλέξανδρος Ντάνιας, ως υπολογαγός υπήρξε κατά τη δεύτερη μάχη του Σκρα (17/5/1918) υπασπιστής του λοχαγού Βασίλειου Αναγνώστου ( απαγόνου του Ρήγα Φεραίου και διοικητή του 2ου τάγματος του 2ου Συντάγματος Σερρών). Ο Αναγνώστου στο βιβλίο του Αναλαμπαί και Καταπτώσεις (σ.250) γράφει για τον Ντάνια: «[…]ο υπασπιστής μου Ντάνιας Αλέξ. υπέροχος ως αξιωματικός και παλλικάρι, πεσών ηρωϊκώς εις Δοϊράνην βραδύτερον, [έσπευσε] εκεί να εξουδετερώση σφάλματα άλλων, εκ της καθυστερήσεως της εξορμήσεως των τμημάτων των, κατά την γενικήν επίθεσιν Δοϊράνης». Ο Ντάνιας, αναπαυόμενος σήμερα στο Ελληνικό Στρατιωτικό Νεκροταφείο της Δοϊράνης, καταγόταν από τη Μηχανιώνα της Κυζίκου και σκοτώθηκε ως λοχαγός. Ήταν γιος του Γεωργίου και της Δόμνας Ντάνια. Ο πατέρας του προΐστατο της Αδελφότητας Μηχανιωτών, και υπό την προεδρία του συντελέστηκε η μετεγκατάσταση των συμπατριωτών του στην Ελλάδα. Στη Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης υπάρχει σήμερα δρόμος με το όνομα του Αλέξανδρου Ντάνια. Περιπλους 112 53

Ραβινέ. Άνοιξη του 1917

του 2ου Συντάγματος, και του 2ου λόχου του αυτού συντάγματος. Τη γενικότερη ευθύνη είχε ο Γάλλος λοχαγός Ματιέ. Θα καταλαμβάνονταν συγκεκριμένοι τομείς του Ντρομαντέρ και θα οργανώνονταν αμυντικά, ενώ ο λόχος Παπασταματίου και ο 2ος λόχος του 2ου Συντάγματος καθορίστηκε να επιτεθούν από τα νότια. Σε εκτέλεση του σχεδίου, οι άνδρες του Χαιρέτη και του Παπασταματίου διαιρέθηκαν σε τέσσερα τμήματα. Σε απόσταση 20 μέτρων βάδιζαν οι εκκαθαριστές χαρακωμάτων, και ακολουθούσε 50 μέτρα, πιο πίσω, διμοιρία ενίσχυσης. Τα τμήματα αυτά, μετά από προπαρασκευή πυροβολικού, προέλασαν, και σε ¼ της ώρας κατελήφθη ολόκληρο το Ντρομαντέρ. Έπεσε ωστόσο στο πεδίο της μάχης ο από την Κύμη καταγόμενος Παπασταματίου, που συχνά έλεγε: «Όταν φονευθώ δεν έχω τίποτε άλλο ν’ αφήσω στα παιδάκια μου τα φτωχά, ειμή ένα καλό όνομα». Για το δε θάνατο του Παπασταματίου ο Καρακουλάκης σημείωνε: «[…]. Δεν θέλω να το πιστεύσω, διότι δεν είναι δυνατόν ένα τόσον σοβαρό συμβάν να περιήρχετο τόσον αργά εις γνώσιν μας. Σπεύδω εις το τηλέφωνον…. Λαμβάνω δυστυχώς την λυπηράν διαβεβαίωσιν ότι τω όντι ο φίλτατος Κώστας μας πεσών κατά την επίθεσιν τής χθες κατά του Ντρομαντέρ, εν ω ηγείτο του δοξασμένου λόχου του, ευρίσκεται νεκρός εις την έδραν της Μεραρχίας, όπου τα χειρουργεία, ίνα εκείθεν… μεταφερθεί εις Θεσσαλονίκην και ταφή εις ένδειξιν τιμής εις το πεδίον του Άρεως. Δυστυχώς, δοξασμένε Κώστα μου, επέπρωτο το όνειρό Σου για το θάνατό Σου, το οποίον εγαλούχησες επί τόσον καιρόν με το αφρόγαλα της δόξης του επαξίου συγγενούς σου, αειμνήστου Ήρωος Βελισσαρίου, του οποίου οι δοξασμένες ηρωικές σελίδες της ιστορίας του εφιλοδόξησες να γίνουν ο επιτάφιος τύμβος σου, επέπρωτο να πραγματοποιηθή[…]». Κατά την επίθεση εναντίον του Ντρομαντέρ έχασαν τη ζωή τους και 54 Περιπλους 112

άλλοι 20 οπλίτες, τραυματίστηκε ένας αξιωματικός μαζί με 57 στρατιώτες, και συνελήφθησαν 26 αιχμάλωτοι (ανάμεσά τους και 4 υπαξιωματικοί). Στη Θεσσαλονίκη, παρ’ όλα αυτά, επισκέφθηκε ο Σαράιγ τον Βενιζέλο και τον συνεχάρη, ενώ ο Γάλλος συνταγματάρχης Μαρτιφρόν παρατηρούσε: «Οι απώλειες των Ελλήνων ολοκληρωτικά τους τιμούν και αποδεικνύουν την ανδρεία και την ορμή τους». Την επίθεση κατά του Ραβινέ, στις 1 Μαίου, την ανέλαβαν οι λόχοι 6ος , 7ος και 8ος του τάγματος Γουλιανού και η διμοιρία πολυβόλων Πρώιμου. Στην επιχείρηση συμμετείχε και ο 9ος λόχος του 45ου γαλλικού Συντάγματος, με αποστολή να εκπορθήσει το χαράκωμα της Ελεονώρας (αποκληθέν έτσι από το όνομα της βασίλισσας της Βουλγαρίας) το συνδέον το Ντρομαντέρ με το Ραβινέ. Η κατά τις προηγούμενες, αφετέρου, μέρες δράση του φίλιου πυροβολικού ήταν τέτοιας έντασης, ώστε όχι μόνο τα συρματοπλέγματα του εχθρού αλλά και τα χαρακώματά του στο Ραβινέ είχαν εκσκαφεί. Υπό τις εν λόγω συνθήκες, οι ελληνικοί λόχοι συγκεντρώθηκαν αθόρυβα, στις 2. 30 στις θέσεις εξόρμησής τους. Στις 4.30, με τον συννεφιασμένο ουρανό και την πλήρη άπνοια να προμηνύουν βροχή, το γαλλικό πυροβολικό άρχισε να βάλλει εναντίον του Ραβινέ, και πέντε λεπτά αργότερα τα τμήματά μας σκαρφάλωναν στο λόφο. Η άφιξή τους στην κορυφή του συντελέστηκε στα επόμενα πέντε λεπτά, και, καθώς το φίλιο πυροβολικό επιμήκυνε τη βολή του, ακολούθησε πολεμικός αγώνας επί του οχυρού, και σε ελάχιστο χρόνο οι δικοί μας έγιναν κύριοι της θέσης. Από τη φρουρά του Ραβινέ συνελήφθησαν 55 Βούλγαροι αιχμάλωτοι και 5 Γερμανοί. Ακολούθησε προσπάθεια για τη διατήρηση του ελληνικού ελέγχου επί του λόφου, ενώ το βουλγαρικό βαρύ και πεδινό πυροβολικό, τόσο από τα ανατολικά, από την πλευρά του Αξιού, όσο και βορειοανατολικά, από τη Γευ-

γελή, άρχισε πυκνή βολή φραγμού αρκετού βάθους. Καθώς όμως πραγματοποιούνταν βολή φραγμού και του γαλλικού επίσης πυροβολικού, το Ραβινέ δονούνταν συθέμελα από τις εκρήξεις, σκεπασμένο από πυκνό καπνό. Έτσι, μόλις και μετά βίας, κατά τις 5 το πρωί, κατόρθωσαν οι Έλληνες να διακρίνουν το επι του υψώματος τριγωνομετρικό σημείο, γεγονός επιβεβαιωτικό της νίκης μας. Εχθρικός, παρ’ όλα αυτά, βομβαρδισμός κατά της κορυφής του υψώματος δεν πραγματοποιήθηκε παρά στις 6 το πρωί, γιατί, κατά τα φαινόμενα, το εχθρικό πυροβολικό μέχρι τότε δεν είχε αντιληφθεί ότι η κατάληψη της κορυφής του λόφου είχε ήδη συντελεστεί από τους επιτιθέμενους. Οι ελληνικοί λόχοι επομένως είχαν στη διάθεσή τους ένα χρονικό διάστημα μιας ώρας για να αναστρέψουν και να επισκευάσουν τα πρώην βουλγαρικά οχυρώματα αλλά και προκειμένου να διανοίξουν ατομικά ορύγματα, ώστε να προστατευτούν οι ίδιοι από την αναμενόμενη επί του οχυρού δράση του εχθρικού πυροβολικού. Και όντως, κατά την προαναφερθείσα ώρα ανέλαβε δραστηριότητα το εχθρικό πυροβολικό με στόχο το ίδιο, τώρα, το Ραβινέ, οπότε και άρχισε ο μεγάλος εφιάλτης των ελληνικών τμημάτων. Γιατί, στη συνέχεια, ο επιφάνειας λίγων δεκάδων τετραγωνικών μέτρων λόφος δεχόταν ήδη χιλιάδες οβίδες! Οι δικοί μας όμως παρέμειναν ακλόνητοι. Οι εχθρικές οβίδες κονιορτοποίησαν, σε βάθος τριών μέτρων, το έδαφος του λόφου, ώστε ήταν αδύνατο πλέον να κατασκευαστούν σ’ αυτό ή να διατηρηθούν χαρακώματα. Ο ένας μετά τον άλλον έπεφταν, άλλωστε, και οι υπερασπιστές του υψώματος. Έγινε τότε αίτηση στο φίλιο βαρύ προβολικό για βοήθεια, το οποίο πράγματι επέβαλλε σιγή, πλην όμως πρόσκαιρη, στα εχθρικά πυροβολεία. Και ενώ ο εχθρός πραγματοποιούσε συγχρόνως και βολή φραγμού, Βούλγαροι πεζοί πλησιάζαν

Ραβινέ. Άνοιξη του 1917

Έλληνες στρατιώτες συνοδεύουν Βουλγά-ρους αιχμαλώτους.

το Ραβινέ επιχειρώντας αντεπίθεση. Το σχέδιό τους, εν τούτοις, το ματαίωσαν τα πυρά του συμμαχικού πυροβολικού όπως και των πολυβόλων και των ελαφρών όπλων πεζικού των μονάδων μας. Εν τω μεταξύ ο σε εφεδρεία 6ος ελληνικός λόχος, με πρωτοβουλία του διοικητή του, και χωρίς διαταγή προϊστάμενης αρχής, εγκατέλειψε τη θέση του και ανέβηκε και αυτός στο Ραβινέ. Στις 10.30 το πρωί ο λοχαγός Γουλιανός από το Ραβινέ ζητά αντικατάσταση του τάγματός του, δεδομένου ότι τα ¾ των αξιωματικών και των οπλιτών του είχαν τεθεί εκτός μάχης. Τα χαρακώματα του λόφου ήσαν τώρα γεμάτα νεκρούς και τραυματίες, και οι δυνάμενοι να πολεμήσουν κρατούσαν στα χέρια τους άχρηστα πια όπλα, ενώ στερούνταν και χειροβομβίδων. Αργότερα, με δεύτερη αναφορά του ο Γουλιανός μετέδιδε: «Το Ραβινέ κατελήφθη και θα κρατηθή μέχρις ότου και ο τελευταίος μας φονευθεί, εν τούτοις έχετε υπ’ όψιν σας ότι οι περισωζόμενοι στρατιώται είναι συντρίμματα ηθικώς, δι’ ο και νομίζομεν ότι δέον να αποσταλώσιν νέοι στρατιώται μετ’ αναλόγων στελεχών, των υπαρχόντων αραιωθέντων κατά πολύ, λόγω των απωλειών. Έχομεν ανάγκην εργαλείων σκαπευτικών, Τολ, φυσιγγίων, χειροβομβίδων, και οπλοβομβίδων, επίσης αρκετών πυραύλων [φωτοβολίδων] λευκών. Επίσης έχομεν ανάγκην ύδατος […]. Επίσης αι κρύπται και τα ορύγματα συγκοινωνίας είναι πλήρη τραυματιών παρακαλώ φροντίσατε διά την ταχυτέραν διαμετακόμισίν των. Αδύνατος η εξακρίβωσις των απωλειών μας. Επί του λόφου Ντουρμπό παρατηρούνται συγκεντρώσεις εχθρικαί, ενοχλούσαι μάλιστα δι’ απωλειών τα έναντί των εκτεθειμένα τμήματά μας. Νομίζομεν ότι είναι δυνατόν να γίνη βολή πυρ/κου κατ’ αυτών. Απόλυτος ανάγκη συνδεθώμεν τηλεγραφικώς μέχρι εσπέρας». Στις 2 η ώρα το μεσημέρι, το βουλγαρικό

πεζικό επιχειρεί και πάλι αντεπίθεση, τώρα σοβαρή, την οποία καλείται να αντιμετωπίσει ο επικεφαλής του 8ου ελληνικού λόχου Υπολοχαγός Καρακουλάκης με τους ελάχιστους άντρες του. Οι αντεπιτιθέμενοι Βούλγαροι κατορθώνουν να διεισδύσουν στα βόρεια χαρακώματα του Ραβινέ, όπου μόνο του το ελληνικό πεζικό αδυνατούσε να ανακόψει την εχθρική προέλαση, καθώς η σκόνη είχε αχρηστεύσει τα περισσότερα από τα όπλα τών υπερασπιστών του λόφου. Η λόγχη είχε απομείνει, συνεπώς, ως το μόνο αποτελεσματικό όπλο στα χέρια του Καρακουλάκη, και δι αυτής εξορμά, ακριβώς, ο εν λόγω υπολοχαγός, με τους λίγους άνδρες του, κραυγάζοντας: «Εμπρός παιδιά για την πατρίδα»! Δεν πρόφτασε όμως να προχωρήσει λίγα βήματα, και το κορμί του κυριολεκτικά διαμελίστηκε από εγγύτατα διαρραγείσα μεγάλου διαμετρήματος εχθρική οβίδα. Έκτοτε όμως, στους γαλλικούς στρατιωτικούς χάρτες, η χαράδρα εκείνη, η ποτισμένη με το αίμα του Καρακουλάκη, όπου δεσπόζει το Ραβινέ, αποκαλείται “Ravin de Karakoulakis”. Κατά τον ίδιο τρόπο έπεσε εκεί και ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Πρωτοψάλτης, που συχνά ψιθύριζε: «Δεν θέλω να γυρίσω στην Αθήνα, που ο κομματισμός την έχει μολύνει εις αφάνταστον βαθμόν». Όπως πάντως κι αν είχε το πράγμα. ο πλησίον ευρισκόμενος τότε ανθυπολοχαγός Φλούλης (επιτελής του Τάγματος Γουλιανού) ετέθη επικεφαλής της ελληνικής αντεπίθεσης, και οι δικοί μας-τραυματίες και μη-με την πολεμική ιαχή “αέρα” ρίχτηκαν στον εχθρό. Και όταν η ορμητικότητα και οι ιαχές τους πέτυχαν το ποθούμενο αποτέλεσμα, με τους Βούλγαρους να τρέπονται σε φυγή, ο ανθυπολοχαγός Τσοκανάκης, προελαύνοντας, υπερβολικά βορειότερα, έπεσε νεκρός, και το πτώμα του ανακαλύφθηκε μετά δυο μέρες. Η εκατέρωθεν, εν τω μεταξύ, μονομαχία του

πυροβολικού συνεχιζόταν αδιαλείπτως. Ο εχθρός επιχειρούσε να ματαιώσει κάθε προσπάθεια των Ελλήνων να επεκτείνουν την επιτυχία τους, και ταυτόχρονα επιδιδόταν σε αδιαπέραστο φραγμό πυροβολικού στις νότιες πλαγιές του Ραβινέ προκειμένου να εμποδιστεί κάθε εκείθεν προς το ύψωμα βοήθεια. Όλα δε αυτά συνέβαιναν τη στιγμή που τα επί του λόφου ελληνικά τμήματα υπέμεναν καρτερικότατα τη δράση εκείνου του εχθρικού πυροβολικού που είχε στόχο του τον ίδιο το λόφο. Τότε τραυματίστηκε βαρύτατα και ο λοχαγός Γουλιανός, του οποίου ως εκ θαύματος πραγματοποιήθηκε η μετακομιδή. Ήταν ήδη η στιγμή που ο Γάλλος στρατηγός Ζενέν τηλεγραφούσε δακρυσμένος στη Θεσσαλονίκη: «Είδα από ένα ολόκληρο ελληνικό τάγμα να μένουν πενήντα άνδρες όρθιοι. Τα τρία τέταρτα των αξιωματικών είναι εκτός μάχης». Αλλά και ο επιτελής της Μεραρχίας Σερρών συνταγματάρχης Κωνσταντίνος Μαζαράκης, σε γράμμα του απευθυνόμενο στον Δαγκλή ανέφερε μεταξύ των άλλων (Αρχείο Δαγκλή, τ.2,σ.211): «Η σημερινή μάχη προς κατάληψιν του Ραβινέ ήτο αληθώς επική, άπαντες οι στρατιώται των τριών συμμετασχόντων λόχων του 1ου Συν/τός μας, σχεδόν ετραυματίσθησαν ή φονεύθησαν, ο ηγήτωρ λοχαγός Γουλιανός Γρηγόριος ετραυματίσθη θανασίμως, δι ο και επρότεινα εις τον Μέραρχον [τον Χριστοδούλου] να τον προτείνη προς προαγωγήν προ του θανάτου του ίσως, άτε επιδειξαμένου θρυλικήν γεννναιότητα και ικανότητα. Λόγω των μεγάλων απωλειών παρουσιάσθησαν πολλά κενά, και προς τούτο παρακαλώ, όπως ενεργήσητε αποστολήν ενισχύσεων προς συμπλήρωσιν των μονάδων μας[…]». Αλλά και ο Σαράιγ στην υπ’ αριθ.31 ημερήσια διαταγή του της 5ης/18ης Μαΐου 1917 τόνιζε: «Ο Λοχαγός Γ. Γουλιανός […] οδήγησε 3 λόχους του τάγματός του εναντίον ισχυρού εχθρικού έργου, το οποίον κατέλαβε παρά το σφοδρό πυρ, ύστερα από λυσσώδη μάχη εκ του συστάδην. Διατήρησε τη θέση του χωρίς καμιά φυσική του προφύλαξη, υπό βομβαρδισμό ανήκουστης σφοδρότητας, μολονότι έφερε 6 τραύματα, από τα οποία το ένα πολύ σοβαρό. Και όταν μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο εκστρατείας δεν έπαυσε να ενδιαφέρεται για την έκβαση της μάχης και εκδήλωσε ζωηρή χαρά, όταν έμαθε την οριστική επιτυχία της. Υπό τις συνθήκες αυτές επέδειξε συμπεριφορά αληθινού ήρωα. Γνωστοποιώντας σας τη ηρωική στάση του λοχαγού Γουλιανού, προτρέπω όλους τους αξιωματικούς να μιμηθούν το αξιομίμητο παράδειγμά του». Τον τραυματισμένο Γουλιανόκαι αποκαλούμενο “αμίλητο παλλικάρι” λόγω της σεμνότητάς του- τον επισκέφθηκε και ο ίδιος ο Βενιζέλος στο νοσοκομείο. Και εκεί ο τελευταίος τού έσφιξε με τα δυο του χέρια την παλάμη λέγοντάς του γεμάτος συγκίνηση: «Σ΄ευχαριστώ…Σ’ ευχαριστώ, διότι μου έδωσες επιχειρήματα δια να μπορέσω να υψώσω φωνήν διά τα δίκαια της Ελλάδος μας…». Στο Ραβινέ, μετά τον τραυματισμό του Γουλιανού, ανέλαβε τη διοίκηση των εκεί τμημάΠεριπλους 112 55

Ραβινέ. Άνοιξη του 1917 των μας- με τους άνδρες τους να μην ξεπερνούν τους 50- ο υπολοχαγός Ζησιμόπουλος, ενώ από τους υπόλοιπους αξιωματικούς είχαν απομείνει οι ανθυπολοχαγοί Φλούλης, Κασαπάκης και ο ανθυπασπιστής Γκέκας. Εκτός από τους ήδη προαναφερθέντας νεκρούς, στο Ραβινέ πρόσφεραν για την πατρίδα τη ζωή τους ο υπολοχαγός Κοντοπόδης Ν., διοικητής του 7ου λόχου και ο ανθυπολοχαγός (ή ανθυπασπιστής) Ζούμπερης Ι. Πλην επίσης του Γουλιανού, τραυματίστηκαν οι ανθυπολοχαγοί Στρατάκης, Πρώιμος, Πέτας, Σακκόραφος, Ρηγόπουλος, Τριανταφυλλίδης, Φαλτσής και Σταυρίδης. Οπλίτες φονεύθηκαν 51 και τραυματίστηκαν 225. Ανάμεσα στους πρώτους τραυματίες ήταν και ο Γερ.Χαλκιάς, κατόπιν πρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Εφέδρων Εθνικής Αμύνης. Κατά τα άλλα, η δίχως ελπίδα επιτυχίας ελληνική άμυνα συνεχιζόταν, μολονότι οι επιζώντες πάνω στον κονιορτοποιημένο λόφο ήσαν ελάχιστοι. Γι’ αυτό και από τα παρατηρητήρια των προϊσταμένων διοικήσεων, το Ραβινέ φαινόταν έρημο, αφού κανένα ίχνος ζωής δεν διακρινόταν πάνω του. Μόνο μετά την κάθοδο από το Ραβινέ του τραυματία ανθυπολοχαγού Αν.Ρηγόπουλου πληροφορήθηκε το 1ο Σύνταγμα Σερρών ότι πάνω στο λόφο δεν υπήρχαν εχθρικά τμήματα αλλά υπολείμματα δικών μας. Τέλος, στις τέσσερις το απόγευμα τα ελάχιστα υπολείμματα των υπερασπιστών του υψώματος εκκένωσαν τις θέσεις τους, επειδή κατ’ ουσία δε συνιστούσαν σοβαρή δύναμη, ικανή να αντιτάξει οποιαδήποτε αντίσταση. Έτσι αιτιολογείται και η παρακάτω αναφορά του επιτελάρχη της Μεραρχίας Κ. Μαζαράκη: «Λόγω των μεγίστων απωλειών μας και των μη υπαρχουσών ενισχύσεων διετάχθη υπό της Γαλλικής Ταξιαρχίας η εγκατάλειψις του υψώματος τούτου, όπερ ήδη δεν κατέχουσι ούτε οι Βούλγαροι[…]». Ήσαν εξάλλου τόσο λίγοι οι εγκαταλείψαντες το Ραβινέ, ώστε δεν έγινε αντιληπτή ούτε από τους Βουλγάρους η αποχώρησή τους. Για την μάχη εκείνη, πληροφορούσε ομοίως ο υπουργός Πολίτης τον πρέσβη μας Ρωμάνο: «Την 41/4 της χθές, τρεις ελληνικοί λόχοι ενήργησαν νέαν επίθεσιν εν συνεχεία των προηγουμένων. Τα βουλγαρικά χαρακώματα κατελήφθησαν ραγδαίως. Οι υπερασπισταί των ανετράπησαν διά της λόγχης ή συνελήφθησαν αιχμάλωτοι. Αλλ’ αι κατακτηθείσαι θέσεις υπέστησαν ανηκούστου βιαιότητος βομβαρδισμόν. Καθ’ όλην την ημέραν, οι επιζώντες εκ των

Ηρώον επί του Ραβινέ.

ημετέρων υπέμειναν θύελλαν βαρέος πυροβολικού. Ο διοικητής Γουλιανός ετραυματίσθη σοβαρώτατα2. Τότε ηναγκάσθησαν να εκκενώσουν τας θέσεις, αι οποίαι κατελήφθησν μετ’ ολίγον οριστικώς υπό ενός γαλλικού και ενός ελληνικού λόχου. Ο διευθύνων την επιχείρησιν συνταγματάρχης Μαρτιφρόν τονίζει ότι αι απώλειαι των Ελλήνων είναι φοβεραί. Εκ των στρατιωτών εκατόν εφονεύθησαν και όλοι σχεδόν ετραυματίσθησαν. Επί δεκαπέντε αξιωματικών, οι δέκα τέσσαρες ετέθησαν εκτός μάχης[…]». Όπως μαρτυρεί παραπάνω ο Πολίτης, όντως διατάχθηκε εν συνεχεία ο 2ος Λόχος του τάγματος Παπακώστα να ανακαταλάβει του Ραβινέ. Επικεφαλής της προσπάθειας τέθηκε ο υπολοχαγός Β. Δερτιλής, και για την επίτευξη του ίδιου σκοπού δραστηριοποιήθηκε ο Λόχος Κ. Χαιρέτη και μια διμοιρία υπό τον ανθυπασπιστή Γκέκα. Στις άμεσες διαταγές του Δερτιλή υπάχθηκε και ο 12ος Λόχος του 45ου γαλλικού Συντάγματος, οπότε, το Ραβινέ ανακαταλήφθηκε, πράγματι, μέσα στο σκοτάδι της νύχτας. Ο ανθυπολοχαγός της Σχολής Ευελπίδων Χρ. Σταυρίδης με τη διμοιρία του ανέβηκε πρώτος στο ύψωμα την ίδια ώρα που και οι Βούλγαροι όμως επιχειρούσαν να το επαναπροσεγγίσουν και να το θέσουν και πάλι υπό την κατοχή τους. Οι συνεχιστές, εν τούτοις, του ηρωισμού του Γουλιανού κράτησαν σε απόσταση τον εχθρό, οργάνωσαν αμυντικά το λόφο με γαιόσακους και σταθεροποίησαν την παρουσία τους σ’αυτόν. Τρεις βουλγαρικές επιθέσεις ακολούθησαν, συντριβείσες όμως από την γρανιτώδη άμυνα του Δερτιλή. Οι απώλειες μας ήσαν, ακόμη μια φορά, μεγάλες, αλλά οι στρατιώτες μας ανεπηρέαστοι συνέχιζαν τη

τρομερή γιγαντομαχία. Τέσσερις μέρες διήρκησε η επική πάλη των ανδρείων του Δερτιλή, για να αναγνωρισθεί τελικά το ελληνικό σθένος και από την εχθρική πλευρά: όντως,η γαλλόφωνη εφημερίδα της Σόφιας Ηχώ της Βουλγαρίας ομολογούσε, αν και υπό καθεστώς πολεμικής βουλγαρικής λογοκρισίας: «Υπήρξε απερίγραπτη η λύσσα με την οποίαν επολέμησαν οι βενιζελικοί Έλληνες»! Συγχρόνως, ειδικά ελληνικά συνεργεία ανέλαβαν να ενταφιάζουν τους νεκρούς μας. Αλλά τα πτώματα τα ξέθαβε ο αδιάκοπος γερμανοβουλγαρικός βομβαρδισμός. Αποφασίστηκε οι νεκροί να ψεκάζονται και να μεταφέρονται στο νεκροταφείο του σημερινού χωριού Χαμηλό. Εκεί ενταφιάστηκε και ό,τι είχε απομείνει από τον Καρακουλάκη: το ένα του χέρι με την μεταλλική του ταυτότητα. Και πάνω στο μνήμα του χαράχθηκε η αγαπημένη του φράση, που πριν από το θάνατό του, διαρκώς την επαναλάμβανε: «Είπατε εις τον Ταγματάρχην μου ότι ενηγκαλίσθην τον θάνατον μειδιών»! Και στο χωριό Χαμηλό, παρά ταύτα, οι νεκροί δεν εύρισκαν ησυχία. Ο εχθρός επέκτεινε μέχρι εκεί τη βολή του πυροβολικού του, με αποτέλεσμα να ανασκαφεί σε λίγο και η περιοχή του χωριού. Με βάση τα παραπάνω, ωστόσο, ας μου εξηγήσει κάποιος σήμερα, σ’ εμένα που αδυνατώ-ανάμεσα και σε πολλά, ασφαλώς, άλλα-να αντιληφθώ, για ποιο λόγο, τάχα, θυσίασαν τη ζωή τους, στα μέρη εκείνα της Ειδομένης, ο Καρακουλάκης και οι ήρωές του; Μήπως για να έχουν τη δυνατότητα σήμερα οι ασιάτες λαθροεισβολείς να μιαίνουν, ακόμη ευκολότερα, με την εκεί συσσώρευσή τους, τα ιερά ελληνικά εδάφη;

2 Ο Γουλιανός, ως αντισυνταγματάρχης αργότερα, διοικώντας, κατά την εκστρατεία της Ανατολικής Θράκης, το 28ο Σύνταγμα, συνέλαβε στις 14 Ιουλίου 1920 τον ανακηρύξαντα την αυτονομία της Τζαφέρ Ταγιάρ. Για τον Ταγιάρ επίσης ο Κ.Τομανάς αναφέρει (Χρονικό της Θεσσαλονίκης 1875-1920,σ.261): «[…]. Ο διοικητής της Αλεξανδρούπολης Τζαφέρ Ταγιάρ δεν πειθαρχεί στην εντολή των Δυνάμεων να παραδώσει την Ανατολική Θράκη στην Ελλάδα και επαναστατεί. Αιχμαλωτίζεται, όμως, έπειτα από μάχη, και μεταφέρεται στην Αθήνα (18.7.1920). Ο Τζαφέρ Ταγιάρ έμεινε επί ένα τρίμηνο στην Θεσσαλονίκη και έτρωγε στην λέσχη Αξιωματικών. Παιδιά τότε εμείς, τον βλέπαμε να κάνει περιπάτους στην παραλία και να πίνει τον απογευματινό του καφέ στον κήπο του Λευκού Πύργου με συνοδεία πάντα έναν Έλληνα αξιωματικό». Σχετικά, και πάλι, με τον Γουλιανό, η Ημερήσια Διαταγή του προαναφερθέντος 28ου Συντάγματος, της 18ης Νοεμβρίου του 1920, ανέφερε ότι «σύμφωνα με έγγραφο του Έλληνα Στρατιωτικού Ακολούθου του Βελιγραδίου, το Υπουργείο Στρατιωτικών Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων απένειμε […] στον Αντισυνταγματάρχη Γουλιανό Γρηγόριο […] τον αργυρό σταυρό Γ΄Τάξης […]». Αλλά και η Ημερήσια Διαταγή της 3ης Νοεμβρίου 1920, του ίδιου πάντα συντάγματος, κοινοποιούσε διαταγή της Μεραρχίας Σμύρνης περιλαμβάνουσα εύφημη μνεία του Γουλιανού «διότι [αυτός] δ/της μεικτού αποσπάσματος τυγχάνων κατά την επιδρομήν της 11ης τρέχοντος προς κατάληψιν της Νικαίας επεδείξατο αρίστην δ/τικήν ικανότητα αναγκάσας τον εχθρόν κατέχοντα δεσποζούσας θέσεις και βάλλοντα διά πυρών πεζικού και πυροβολικού να υποχωρήσει ατάκτως. Ούτος, τετιμημένος [ήδη εντούτοις] διά πολεμικού σταυρού Γ΄τάξεως, θέλω [δηλαδή ο Συνταγματάρχης Κων. Μπουκουβάλας] προτείνει την προαγωγήν εις πολεμικόν σταυρόν Β΄Τάξεως» (βλ. Βαγγέλη Παπαευθυμίου, Στρατιά Μικράς Ασίας- 28ο Σύνταγμα,σσ. 37,38,48,49. εκδ,Φιλιππότη, Αθήνα 1990).

56 Περιπλους 112

Του Μάρκου Μάστρακα

Η ΠΡΟΣΒΟΛΗ του ΙΤΑΛΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΕΙΟΥ από την 335ΜΔ στις 28/10/1942 Στις 28 Οκτωβρίου 1942, ημέρα της επετείου της επίθεσης των Ιταλών κατά της Ελλάδος, η 335 Μοίρα Διώξεως της Π.Α. (τότε ΕΒΑ) πραγματοποίησε την παράτολμη και πολύ επικίνδυνη αποστολή προσβολής του Ιταλικού Στρατηγείου, πίσω από τις γραμμές του μετώπου στο Ελ Αλαμέιν. Την αποστολή αυτή ζήτησε ο Διοικητής της Μοίρας Επισμηναγός Ιωάννης Κέλλας, από την Πτέρυγα στην οποία υπαγόταν η Ελληνική Μοίρα. Ποτέ άλλοτε δεν είχε πραγματοποιηθεί μέχρι τότε παρόμοια συμμαχική αποστολή.

335 Μ Δ/Β Ει Alamein Οκτώβριος 1942. Παραλαβή της Δ/σεως της Μοίρας από τον Επγο Ι. Κέλλα.

Επειδή όλοι οι χειριστές εξεδήλωσαν επιθυμία να συμμετάσχουν στην αποστολή, παρότι γνώριζαν τους κινδύνους της από την καλά οργανωμένη άμυνα του εχθρού, οι χειριστές ορίσθηκαν με κλήρο & ήσαν οι εξής: Επγός Κέλλας Ιωάννης, Υπσγός Παναγόπουλος Κυριάκος, Υπσγός Βολωνάκης Νικόλαος, Υπσγός Βουτσινάς Δημήτριος, Ανθσγός Καρταλαμάκης Ηλίας, Ανθσγός Διδασκάλου Προκόπης, Ανθσγός Καρύδης Ευάγγελος, Ανθσγός Χατζηιωάννου Ελευθέριος Ανθσγός Τσότσος Γεώργιος, Ανθσγός Ξύδης Ευστράτιος, Εσμίας Νικολόπουλος Γ, Εσμίας Γκίζας Δημήτριος

ατά την επίθεση βλήθηκαν πολλά αεροσκάφη της μοίρας και δύο πραγματοποίησαν αναγκαστική προσγείωση σε φίλιο όμως έδαφος, με σοβαρό τραυματισμό του ενός χειριστή. Του εχθρού καταστράφηκαν πυροβολεία, αυτοκίνητα, κατασκηνώσεις και σκοτώθηκαν πολλοί Ιταλοί. Το κέρδος όμως δεν ήταν τόσο τα αποτελέσματα των ζημιών και των απωλειών του εχθρού, όσο ότι κατέδειξε το πείσμα και την αποφασιστικότητα

των Ελλήνων κατά των κατακτητών της πατρίδας τους. Ήταν μια ηρωική αποστολή πρώτου μεγέθους. Τα συμμαχικά ραδιόφωνα μιλούσαν αρκετές ημέρες για την επιδρομή των Ελλήνων αεροπόρων, εξυψώνοντας το ηθικό των σκλαβωμένων Ελλήνων. Οι εφημερίδες έγραψαν:«Η Ελληνική Αεροπορία και ο Ελληνικός Στρατός συνεχίζουν τις ηρωικές παραδόσεις των στη μεγάλη μάχη που διεξάγεται στην Έρημο».

335 Μ Δ/Β ΕΙ ALAMEIN Οκτώβριος 1942. Παραλαβή της Δ/σεως της Μοίρας από τον Επγο Ι. Κέλλα

Καθιστοί: Περικλής Παπαγγελής, Ελευθέριος Χατζηιωάννου, Μίμης Βουτσινάς, Κώστας Παπαϊωάννου, Προκόπης Διδασκάλου, Δημήτριος Σουφρίλας, Μίμης Θεοδωσιάδης, Σπύρος Δεπούντης, Ιωάννης Παπακώστας, Μαρίνος Σκλήρης, Βασίλειος Δούκας, Κωνστ. Δήμου & Γεώργιος Νικολόπουλος Όρθιοι: Δημήτριος Σπυρίδων, Θανάσης Κοντούρης, Ελευθέριος Γεωργακόπουλος, Ευστάθιος Ξύδης, Κώστας Λουκόπουλος, Κούλης Παναγώπουλος, Κων/νος Χόνδρος, L/Τ Col LOFTUS, Δημήτρης Γκίζας, Ιωάννης Κέλλας, Κορνήλιος Κοτρώνης, Γεώργιος Τζούβαλης, Λευτέρης Καραμολέγκος, Ηλίας Καρταλαμάκης, Μαυρίκιος Λάϊτμερ & Ιωάννης Παπανδρεόπουλος Αεροπλάνο: Γεώργιος Πλειώνης, Γεώργιος Τσάτσος, Νικόλαος Βολανάκης, Αντώνης Μουλόπουλος Περιπλους 112 57

27 Απριλίου 1941

και οι Γερμανοί στην Αθήνα Η στάση του Αρχιεπισκόπου Χρύσανθου Του Αντιναυάρχου ε.α. Δρ. Στυλιανού Πολίτη

Γερμανοί στρατιώτες υψώνουν στην Ακρόπολη των Αθηνών την πολεμική σημαία της ναζιστικής Γερμανίας.

Στις 27 Απριλίου 1941 τα γερμανικά στρατεύματα καταλαμβάνουν την πόλη της Αθήνας, γεγονός που σηματοδοτεί την έναρξη της γερμανικής κατοχής της χώρας. Αμέσως ξεκίνησε και η Εθνική Αντίσταση! Λίγοι όμως ξέρουν και δυστυχώς πολλοί αποφεύγουν να πουν ότι ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος ήταν Αυτός που πραγματοποίησε την πρώτη αντιστασιακή πράξη και κήρυξε γενικά την έναρξη της Εθνικής Αντιστάσεως!

οιος όμως ήταν ο Χρύσανθος; Ο Χαρίλαος Φιλιππίδης, όπως ήταν το κοσμικό του όνομα, γεννήθηκε το 1881 στην Κομοτηνή. Σπούδασε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, συνέχισε τις σπουδές του στη Λοζάνη και τη Λειψία στο Κανονικό Δίκαιο και τη Γλωσσολογία. Το 1913, κληρικός ήδη από το 1903, εξελέγη Μητροπολίτης Τραπεζούντας. Τον Απρίλιο του 1916 και ενώ ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος βρισκόταν σε εξέλιξη, ηγήθηκε της εξεγέρσεως των Ποντίων και συντόνισε με επιτυχία τη συνεργασία τους με τα ρωσικά στρατεύματα που είχαν φθάσει στην Τραπεζούντα. Τον Ιούνιο του 1916 πανηγυρικά μέσα στο Μητροπολιτικό Ναό παρουσία Ρώσων Στρατηγών, ανακήρυξε τον Οπλαρχηγό Αντώνιο Χατζηελευθερίου ανώτατο στρατιωτικό διοικητή Ποντικών Δυνάμεων. Ακολούθησαν σφοδρές συγκρούσεις με τους Τούρκους και βαριά αντίποινα. Μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο ο Χρύσανθος χρησιμοποιήθηκε σε σημαντικότατες εθνικές διπλωματικές αποστολές για την προβολή των δικαίων του αλύτρωτου Ελληνισμού, στις Συνδιασκέψεις των Παρισίων το 19191 και του Λονδίνου το 19212. Στις 13 Δεκεμβρίου 1938, ο Χρύσανθος διορίστηκε με Βασιλικό Διάταγμα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος αφού προηγήθηκε απόφαση του Συμβουλίου Επικρατείας που ακύρωνε την εκλογή του συνυποψηφίου του στις σχετικές εκλογές Μητροπολίτη Κορινθίας Δαμασκηνού και αφού ο Ιωάννης Μεταξάς είχε επαναφέρει το παλαιότερο καθεστώς εκλογής Αρχιεπισκόπου. Δυστυχώς μετά το βροντερό ΟΧΙ του Μεταξά και το Έπος των γενναίων μαχητών του 1940, ήρθε η επίθεση των Γερμανών και η κατάρρευση του μετώπου. Ενώ ο εχθρός προήλαυνε πια προς την Αθήνα, ο άξιος Ιεράρχης σαν βράχος της Πατρίδας αλλά και της Ορθοδοξίας, περίμενε αγέρωχος τους κατακτητές. Στις 27 Απριλίου Κυριακή των Βαΐων, ο Χρύσανθος πληροφορείται ότι οι Γερμανοί έχουν φθάσει στους Αμπελοκήπους. Σε λίγη ώρα προσκαλείται για να τελέσει δοξολογία στη Μητρόπολη Αθηνών. Με εμφανή τα σημεία της θλίψεως διώχνει και τον πρώτο και το δεύτερο αγγελιοφόρο. Περίπου στις 16.00 φθάνουν βλοσυροί στην Αρχιεπισκοπή ο Γερμανός Στρατηγός Georg Stumme του Β’ Σώματος Στρατού συνοδευόμενος από τον νέο Φρούραρχο Αθηνών. Ο Χρύσανθος τους δέχθηκε στην αίθουσα του Αρχιερατικού Θρόνου με «αθυμίαν και κατήφειαν». Όταν μάλιστα οι Γερμανοί του ζήτησαν να ορκίσει την κατοχική κυβέρνηση, αρνήθηκε δηλώνοντας «Η Εθνική Κυβέρνηση την οποία εγώ ώρκισα, εξακολουθεί να υφίσταται και συνεχίζει τον πόλεμον». Οι Γερμανοί φρονίμως ποιούντες δεν θέλησαν σε αυτή τη στιγμή να έρθουν σε σύγκρουση με τον Ιεράρχη. Προσπάθησαν να τον πείσουν να τηρήσει μια άλλη στάση και γι’ αυτό τον παρακάλεσαν να στείλει τουλάχιστον ένα Επίσκοπο για να φορτωθεί άλλος την κατακραυγή. Ο Χρύσανθος όμως ήταν ασυμβίβαστος, τήρησε σθεναρή στάση και για άλλη μια φορά αρνήθηκε λέγοντας «Αδυνατώ να δώσω εντολή σε οιονδήποτε και εν γνώσει των συνεπειών που με αναμένουν δεν δέχομαι την προτεινόμενη παραχώρησιν. Εμμένω εις τας Αρχάς μου». Η γερμανική κατοχή έπεσε βαριά στην Πατρίδα μας. Η Ελληνική ψυχή όμως του Αρχιεπισκόπου, διάπυρος από Χριστιανική Πίστη παρέμεινε στο ύψος της. Ο Αρχιεπίσκοπος άρχισε αμέσως να δημοσιεύει προκηρύξεις κατά των Γερμανών, καλώντας τους Έλληνες σε αντίσταση. Ξεκίνησε έτσι η Εθνική Αντίσταση με πρώτο το γενναίο Αρχιεπίσκοπο. Αυτές οι πράξεις Του ενέπνευσαν τη θέληση του Ελληνικού Λαού να μην υποκύψει και ήταν η αφετηρία της Εθνικής Αντιστάσεως σημαντικού μέρους της οποίας ο Χρύσανθος ήταν ηγέτης. Πολύ σύντομα όμως στις 30 Απριλίου οι προκηρύξεις αυτές ήταν στα χέρια του Λοχαγού Dolger της Γκεστάπο. Οι Γερμανοί 1 Η Συνδιάσκεψη ειρήνης των Παρισίων του 1919 οργανώθηκε από τις νικήτριες συμμαχικές δυνάμεις της ΑΝΤΑΝΤ και των Η.Π.Α. στο τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου με σκοπό τη σύσταση της Κοινωνίας των Εθνών και για να τεθούν υπό διαπραγμάτευση οι συνθήκες ειρήνης. Μεταξύ αυτών και η Συνθήκη των Σεβρών στις 10 Αυγούστου 1920. 2 Στη Διασυμμαχική Συνδιάσκεψη στο Λονδίνο το Φεβρουάριο του 1921, η Ελλάδα διαπίστωσε την υπαναχώρηση των Συμμάχων της στο μικρασιατικό ζήτημα και έκανε απεγνωσμένες προσπάθειες για να επιτύχει τη συμπαράσταση των συμμάχων για εξασφάλιση της ελληνικής κυριαρχίας στις περιοχές που είχε απελευθερώσει.

Περισυλλογή σωμάτων νεκρών πολιτών από τους δρόμους της Αθήνας (κοντά στην οδό Σταδίου), από όχημα της δημαρχείας, χειμώνας 1941-1942.

όμως όπως επισημαίνω παρακάτω, ήξεραν πολύ καλά τι έκαναν! Δεν θα συλλάμβαναν ποτέ το θρησκευτικό ηγέτη! Με την επίκληση τυπικών λόγων ακυρότητας της αναδείξεως του σε Αρχιεπίσκοπο, ο Χρύσανθος εκθρονίσθηκε και αντικαταστάθηκε από το Μητροπολίτη Κορινθίας Δαμασκηνό. Στο σημείο αυτό φρονώ ότι η διερεύνηση της βασιμότητας αυτών των λόγων ακυρότητας δεν είναι του παρόντος. Θα περιοριστώ όμως να αναφέρω ότι πάντα οι κατακτητές με παρόμοιες προφάσεις, δήθεν για να βάλουν τα πράγματα στη σωστή τους θέση, δηλαδή εκεί που τους βολεύουν, ανέθεταν κάθε είδους εξουσία σε persona grata ομοεθνείς των κατακτημένων. Αυτό το παρατηρούμε στην Ιστορία πάρα πολλά χρόνια πριν μας το διδάξει ο Νικόλαος Μακιαβέλλι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι Ρωμαίοι που τοποθέτησαν Βασιλιά τον Ηρώδη απόγονο του Ησαύ, σε αντικατάσταση του απογόνου του Ιακώβ που είχε υποκλέψει με δόλο, σε εκτέλεση εντολών της μητέρας του Ρεβέκκας, την ευλογία για τη διαδοχή, εκμεταλλευόμενος την τυφλότητα του γέροντα πατέρα τους Ισαάκ. Οι ίδιοι είχαν αναδείξει Αρχιερέα τον Άννα και μετά τον Ιωσήφ, αυτόν που οι Εβραίοι αποκαλούσαν υποτιμητικά «Καϊάφα», εκείνον που καταδίκασε τον Ιησού σε θάνατο. Ο σεπτός Ιεράρχης συνήθιζε να λέγει «Προτιμώ ιπτάμενος ως αετός να πέσω ή έρπων να ζήσω». Σε όλο μάλιστα το διάστημα της εχθρικής κατοχής πάμπτωχος και ενδεής χωρίς σύνταξη ή άλλη πηγή εσόδων, δεν έπαψε την πατριωτική του δράση. Το μυστικό του καταφύγιο ήταν το Στρατηγείο των αντιστασιακών οργανώσεων και ο «ασύρματος του Δεσπότη» έστελνε στο συμμαχικό Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής πληροφορίες και λάμβανε από εκεί συντονιστικές οδηγίες και διαταγές. Μετά την απελευθέρωση, ο σεπτός γέροντας παραμένοντας πάμπτωχος και εγκαταλελειμμένος όπως όλοι οι σημαντικοί άνδρες, έφυγε από τον κόσμο μας στις 28 Σεπτεμβρίου 1949, σε ηλικία 68 ετών. Κηδεύθηκε με χρήματα που συγκεντρώθηκαν από έρανο. Σήμερα ο διπλάσιος σε μέγεθος και από αυτόν του Παλαιολόγου ανδριάντας εμπρός από τη Μητρόπολη Αθηνών δεν είναι βεβαίως του Χρύσανθου αλλά του αντικαταστάτου Του. Αυτό είναι κάτι που δεν πρέπει να μας παραξενεύει ιδιαίτερα σήμερα. Σημείωση: Το μικρό άρθρο μου συμπληρώθηκε με πληροφορίες που είχα από την γιαγιά μου κόρη του ιερέως Κωνσταντίνου Ζύμαρη από Κρήνη Μικράς Ασίας, φίλου και συλλειτουργού του Χρύσανθου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: ΑΝΤΩΝΑΚΕΑ Ν., Φως εις το Σκότος της Κατοχής, έκδοση Πελασγός, Αθήναι 1947. • ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ Ν., Ο Ηγεμόνας, μετάφραση Κασωτάκη Μ., 17η έκδοση Πατάκη, Αθήνα 2005. • ΜΑΡΜΑΡΙΝΟΥ Ι., «Η Στάση του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσάνθου Έναντι των Γερμανών Κατακτητών», Στρατιωτική Επιθεώρηση, Μάϊος - Ιούνιος 2004. • ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Ν., Η Δίκη του Χριστού, έκδοση Πέμπτη, Αθήναι 1973. • ΠΟΛΙΤΗ Σ., «Ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας ως την Καταστροφή», Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 521, Νοέμβριος 2011.

Περιπλους 112 59

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΛΟΥΠΟΓΙΑΝΝΗΣ Πλοίαρχος Λ.Σ. (ε.α.) Ιστορικές μνήμες τού πρώτου και τελευταίου Έλληνα Λιμενάρχη των Αγ. Σαράντα | 15 Δεκεμβρίου 1940-24 Μαρτίου 1941 Toυ Ηλία Δ. Αλουπογιάννη

Έχουν περάσει 80 χρόνια από τότε που ο πατέρας μου πάτησε για πρώτη φορά το πόδι του στο σκοτεινό λιμάνι των Αγ. Σαράντα. Ήταν το βράδυ της 14ης Δεκεμβρίου του 1940. Την επομένη, 15 Δεκεμβρίου 1940, αναλαμβάνει υπηρεσία ως ο πρώτος Έλληνας Λιμενάρχης στους μόλις απελευθερωμένους, από τον Ελληνικό Στρατό, Αγ. Σαράντα, ο οποίος έμελλε –δυστυχώς– να είναι και ο τελευταίος.

πό μικρό παιδί τον θυμάμαι να μου διηγείται απίστευτες ιστορίες για τις 100 ημέρες κατά τις οποίες διετέλεσε Λιμενάρχης στον τόπο εκείνο και από νωρίς κατάλαβα ότι οι αναμνήσεις αυτές βρισκόντουσαν ανάμεσα στις πλέον σημαντικές στιγμές της πολυτάραχης ζωής του για τις οποίες ένοιωθε ιδιαίτερα υπερήφανος. Κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του μου είχε εκμυστηρευτεί ότι είχε μεγάλη επιθυμία να ξαναπάει στο μικρό λιμανάκι των Αγ. Σαράντα. Δυστυχώς, δεν πρόλαβε και έτσι αποφάσισα να πραγματοποιήσω εγώ τη δική του επιθυμία. Τον Δεκέμβριο του 2015 ξεκίνησα, από το Λιμεναρχείο Λαυρίου, το ίδιο ακριβώς οδοιπορικό το οποίο είχε κάνει και εκείνος τον Δεκέμβριο του 1940, με τελικό προορισμό το λιμάνι των Αγ. Σαράντα. Βεβαίως, το δικό μου οδοιπορικό δεν είχε καμία απολύτως σχέση με αυτό που είχε κάνει ο ίδιος. Ούτε πόλεμος ούτε συσκότιση μα ούτε και φόβος. Όμως, στο σημείο αυτό, νομίζω ότι είναι καλύτερα να αφήσω τον ίδιο να σας μεταφέρει, με τον δικό του λογοτεχνικό τρόπο, στο κλίμα εκείνων των ημερών όπως εκείνος τα έχει καταγράψει στο ανέκδοτο ημερολόγιο του: «Ανήμερα του Αγίου Νικολάου, 6 Δεκεμβρίου 1940. Οι καμπάνες χτυπάνε χαρμόσυνα στις πόλεις και τα χωριά της Ελλάδας για μια ακόμα φορά, ο ελληνικό στρατός μπαίνει στους Αγ. Σαράντα. Η νικηφόρα προέλαση συνεχίζεται σ’ όλα τα μέτωπα: Στο βόρειο τομέα, στον κεντρικό, στο νότιο. Δεν περνάει πολύς καιρός και απελευθερώνεται η Χειμάρρα. Ο πόλεμος του '40 με βρίσκει Λιμενάρχη στο Λαύριο. Οι μέρες πέρναγαν με τα πολεμικά ανακοινωθέντα. Από την πρώτη μέρα σε όλα τα νησιά της Ελλάδας είχε γίνει η κάλυψη των φάρων και φανών. Τα αμέτρητα νησιά και όλοι οι κάβοι είχαν γίνει αθέατοι μέσα στο σκο τάδι. Νηοπομπές και καράβια, γεμάτα με στρατιώτες, περνάγανε, με την ικανότητα που διακρίνει τον Έλληνα ναυτικό, μέσα από χίλιους κινδύνους και φτάνανε στον προορισμό τους. Λίγες μέρες μετά την 28η Οκτωβρίου, πρωτακούστηκαν οι καμπάνες σε όλη την Ελλάδα. Οι πρώτοι νεκροί είχαν βάψει με το αίμα τους τ’ άγια χώματα της Β. Ηπείρου. Σταμάτησε η προέλαση των "8 εκατομμυρίων λογχών του Ντούτσε". Σε λίγες μέρες άρχιζε η υποχώρησή τους. Μέσα στη Β. Ήπειρο ελευθερωνόντουσαν πόλεις και χωριά από την Ιταλική και Αλβανική κατοχή. Βρίσκομαι στο Λαύριο. Ζητάω να πάω κάπου πιο κοντά, στη ζώνη του πολέμου. Απάντηση καμιά. Και στις 6 Δεκεμβρίου 1940 μαθαίνουμε το χαρούμενο νέο: Ο Ελληνικός στρατός έχει μπει στους Αγ. Σαράντα. Χαίρομαι σαν Έλληνας και λυπάμαι σαν άτομο, καρφωμένος στο λιμάνι του Λαυρίου. Μη το περάσεις, φίλε αναγνώστη, σαν όψιμη παλικαριά. Όταν είσαι γύρω στα 30, που το αίμα σου βράζει από δύναμη και έχεις πιστέψει στις ιδέες, όπως η Ελευθερία και η Πατρίδα, δε μπορείς να κάθεσαι αμέτοχος και ατάραχος ενώ τ’ αδέλφια σου πολεμάνε, τραυματίζονται ή σκοτώνονται. Το συναίσθημα για τη ζωή, η αγάπη για τη ζωή, είναι αντιστρόφως ανάλογα με την ηλικία... Ένιωθα άσχημα να βρίσκομαι στα μετόπισθεν. Με αναφορές στο Υπουργείο ζητούσα να με τοποθετήσουν κάπου πιο βόρεια, κάπου στις γραμμές των επιχειρήσεων. Πέρασε έτσι ένας περίπου μήνας και το απόγευμα του Αγίου Νικολάου, στις 6 Δεκεμβρίου, μάθαμε το ευχάριστο γεγονός. Ο Ελληνικός στρατός είχε μπει στην πόλη των Αγ. Σαράντα. Πήγα σ’ ένα μικρό χάρτη που είχα στο γραφείο μου, κοίταξα την περιοχή των Αγ. Σαράντα και άθελα μου ο νους μου πήγε σ’ αυτό το μέρος. Την άλλη μέρα το πρωί παίρνω ένα σήμα από το Υπουργείο που με γέμισε με χαρά: "Παραδώσατε αμέσως θέσιν σας και παρουσιασθείτε εις Υπουργείον".

60 Περιπλους 112

6 Δεκεμβρίου 1940. Ο Ελληνικός Στρατός καταλαμβάνει τους Αγ. Σαράντα. Η φωτογραφία τραβήχτηκε λίγες ημέρες αργότερα έξω από το σπίτι που στεγάστηκε το Ελληνικό Λιμεναρχείο των Αγ. Σαράντα. Από αριστερά: Δημήτρης Αλουπογιάννης, Λιμενάρχης Αγ. Σαράντα, Τρύφων Κωνσταντινίδης / Πλοίαρχος Π.Ν. - Ναυτικός Διοικητής Αγ. Σαράντα, Ι. Πολυχρονιάδης / Πλωτάρχης Π.Ν. και Πύρρος Σπυρομήλιος / Σημαιοφόρος Π.Ν.

Έρχεται από την Αθήνα ο αντικαταστάτης μου, μέσα σε λίγα λεπτά του παραδίδω το Λιμεναρχείο, φορτώνω τα πράγματά μου σ’ ένα ταξί και φθάνω στην Αθήνα στις 10 το βράδυ. Πηγαίνω κατ’ ευθείαν στο Υπουργείο. Παρουσιάζομαι στον Πλοίαρχο Λεοναρδόπουλο. Μου σφίγγει το χέρι και μου αναγγέλλει πως τοποθετήθηκα Λιμενάρχης Αγ. Σαράντα. Δεν πίστευα στ’ αυτιά μου. Τον ευχαριστώ. Παίρνω διαταγές και αναχωρώ. Σε δύο μέρες, με 30 ναύτες πλήρωμα και 5 ταξί, ξεκινάμε "κονβόι" από το Γουδί με προορισμό την Πρέβεζα. Ναυτικός Διοικητής Αγ. Σαράντα ήταν ο Αντιπλοίαρχος Π.Ν. Τρύφωνας Κωνσταντινίδης. Επίσης εκεί ήταν ο Σημαιοφόρος Π.Ν. Πύρρος Σπυρομήλιος και οι έφεδροι Αρχικελευστές Λούης και Καλαμποκίδης. Αρχίζει το ταξίδι με τα αυτοκίνητα. Χωρίς διανυκτέρευση πουθενά. Δελφοί, Άμφισσα, Κρυονέρι, Αγρίνιο, Άρτα, Πρέβεζα. Δυο ημερόνυχτα κράτησε το ταξίδι. Με το σούρουπο μπαίνουμε σ’ ένα καΐκι και φτάνουμε στην Κέρκυρα. Μένουμε όλη την ημέρα εκεί και μόλις νυχτώνει ξεκινάμε πάλι με το καΐκι για τους Αγ. Σαράντα. Ταξιδεύουμε μέσα στη νύχτα, χωρίς φώτα, και στις 11 βγαίνουμε όλοι στο μικρό μώλο των Αγ. Σαράντα, στις 15 Δεκεμβρίου 1940. Στη μικρή πολιτεία των Αγ. Σαράντα με τα λιγοστά σπίτια, η κίνηση και η ζωή άρχιζε με το σούρουπο. Από την Κέρκυρα ξεκίναγε η αρμάδα των μικρών ιστιοφόρων με το ηλιοβασίλεμα και έφτανε στο λιμανάκι των Αγ. Σαράντα βράδυ. Αυτά τα καΐκια, με τους καπεταναίους και τα πληρώματα, κουβαλάγανε κάθε λογής πραμάτειες απαραίτητες για το στρατό που πολέμαγε χιλιόμετρα μακριά: Βενζίνες σε δοχεία, κουραμάνες, τρόφιμα, τσιγάρα. Όλα αυτά ξεφορτωνόντουσαν σε αυτοκίνητα ή σε μουλάρια, που χανόντουσαν μέσα στη νύχτα. Κι αυτό το πήγαινε έλα των μεταφορικών μέσων κρατούσε ολόκληρη τη νύχτα. Και μόλις άρχιζε να φεγγίζει, τα καΐκια παίρνανε το δρόμο του γυρισμού για την

Κέρκυρα. Αυτοκίνητα και μουλάρια αδειάζανε τους δρόμους των Αγ. Σαράντα και οι 150 εργάτες του ΟΛΠ, που ειδικά είχαν σταλεί από τον Πειραιά, τραβάγανε για το κατάλυμά τους, για μια πρόχειρη ξεκούραση λίγων ωρών... Κάθε βράδυ όλο και περισσότερα εφόδια βγαίνανε στο λιμάνι. Έφτασαν οι εκφορτώσεις τους 500 τόνους κάθε νύχτα. Η δουλειά γινότανε με ενθουσιασμό και κέφι. Η ιταλική αεροπορία λίγο μας ενοχλούσε. Κάθε μέρα κατά τις 10 το πρωί και 4 το απόγευμα ένα ή δυο βομβαρδιστικά, ερχόντουσαν, ρίχνανε τις βόμβες τους και φεύγανε. Ευτυχώς χωρίς ζημιές και θύματα... Οι Αγ. Σαράντα την ημέρα έδειχναν ακατοίκητοι. Το λιμάνι άδειο από κάθε είδους πλεούμενο, οι δρόμοι έρημοι. Κι αυτή η κυκλοφορία των στρατιωτών απαγορευόταν σχετικά. Κάθε μέρα στις 10 το πρωί και στις 3 το απόγευμα χτυπούσαν ένα-δυο καμπανάκια. Ήταν το σύνθημα του συναγερμού. Ιταλικά αεροπλάνα, ξεπρόβαλαν από το βουνό, βομβάρδιζαν στα γρήγορα την πόλη και το λιμάνι και έφευγαν. Ζημιές ελάχιστες μας έκαναν, καθώς και μικροτραυματισμούς. Την ημέρα μόνο των Χριστουγέννων, βομβαρδίζοντας την Κέρκυρα, κατά διαβολική σύμπτωση, μία βόμβα έπεσε από τον αεραγωγό του καταφυγίου της Εθνικής Τράπεζας σκορπώντας το θάνατο σε περίπου 200 νέους και νέες που διασκέδαζαν μέσα σ’ αυτό. Ύστερα ήλθαν και στους Αγ. Σαράντα και χτύπησαν και το χτίριο του Λιμεναρχείου... Αξιώθηκα μια μέρα μαζί με το Σπυρομήλιο να πάμε μέχρι τη Χειμάρρα όπου ήταν το πατρικό του σπίτι. Σαν όνειρο θυμάμαι πως πήγαμε στην Ελληνική εκκλησία, ανάψαμε ένα κερί και ύστερα καθίσαμε στην αυλή του σπιτιού του, μισοκατεστραμμένου από τους βομβαρδισμούς. Μια βαθιά χαράδρα χώριζε τη Χειμάρρα απ’ το απέναντι βουνό όπου βρισκόντουσαν οι Ιταλοί. Τους βλέπαμε με γυμνό μάτι να περπατούν στα παρατηρητήρια τους. Γυρίσαμε το βραδάκι πίσω στους Αγ. Σαράντα. Ο Σπυρομήλιος ήταν αμίλητος. Ο νους του έτρεχε πίσω στη Χειμάρρα, στο πατρικό του, σ’ αυτό το κομμάτι της Ελληνικής γης, στη Β. Ήπειρο, που σαν από κάποια άγνωστη μοίρα δε λέει να ξαναγίνει Ελληνικό. Γιατί όλα αυτά τα μέρη στη Β. Ήπειρο, Αγ. Σαράντα, Δέλβινο, Χειμάρρα, Αργυρόκαστρο, ήταν κάποτε Ελληνικά με κατοίκους Έλληνες, γλώσσα Ελληνική, με σχολεία και εκκλησίες. Είχαμε όμως και μία ευχάριστη έκπληξη μέσα στην καθημερινή μας δουλειά! Μια μέρα έφεραν καμιά εκατοστή Ιταλούς αιχμαλώτους, αξιωματικούς και στρατιώτες, για να τους προωθήσουμε στον Πειραιά. Τους βάλαμε σ’ ένα κτίριο, τους φύλαγαν με βάρδιες οι δικοί μας και σε δύο μέρες ήρθε ένα μικρό φορτηγό πλοίο για να τους πάρει. Τους βάλαμε στ’ αμπάρια. Οι αξιωματικοί τους όμως διαμαρτυρηθήκαν (!), αυτοί ήθελαν να μείνουν στην τραπεζαρία μαζί μ’ εμάς! Για κοίτα, σκέφτηκα. Οι στρατιώτες τους στ’ αμπάρια κι αυτοί να θέλουν καλοπέραση στην τραπεζαρία! Στο τέλος τούς επιτρέψαμε να καθίσουν μαζί μας. Έτσι είναι ο Έλληνας, το φιλότιμο και η φιλοξενία πολλές φορές τον χαντακώνουν. Καθώς μιλούσαμε μαζί τους κοίταζα με λαχτάρα μια ρεπούμπλικα με φτερό που φορούσε ένας αξιωματικός. Ήθελα πολύ να είχα αυτό το καπέλο. Πώς όμως να του το πω; Το έβλεπα πολύ άσχημο. Δεν ήθελα με κανένα τρόπο να εκμεταλλευτώ τη θέση ισχύος που βρισκόμουνα. Πώς να ζητήσω από αιχμάλωτο αξιωματικό το πηλίκιο του… Έλα όμως που μου άρεσε! Σε μια στιγμή δεν κρατήθηκα και με κάτι χειρονομίες, κάτι σπασμένα Ιταλικά και κάτι «μόλτο μπέλλο» δείχνοντας το πηλίκιο του, τού χαμογέλασα… και τότε συμβαίνει το αναπάντεχο: Αστραπιαία βγάζει το «καβουράκι» του και μου το δίνει. Κάνω πως διαμαρτύρομαι, σε λίγο όμως δέχομαι την προσφορά του και απλώνοντας τα χέρια μου το παίρνω. Ήταν θαύμα! Καινούργιο μ’ ένα ωραίο φτερό! Τον ευχαρίστησα, βγαίνω απ’ το καράβι, επιστρέφω στο λιμεναρχείο και το αφήνω. Ένας εργάτης βρίσκεται μπροστά μου, και φοράει ένα βρώμικο μπερέ. - Μου τον δίνεις; τον ρωτάω, τον αγοράζω - Με κοιτάζει σαστισμένος, νομίζει πως κάτι δεν πάει καλά σ’ εμένα και μου λέει: - Πάρ’ τον κ. Λιμενάρχη, πάρ’ τον!! Τρέχω στο καράβι και δίνω τον μπερέ στον αξιωματικό. Τον παίρνει στα χέρια του με χαρά, τον φοράει όπως-όπως και μου λέει «μίλε γκράτσιε». Δεν ένοιωθα πια υποχρεωμένος απέναντί του. Κι’ εκείνος νοιώθει πιο άνετα χωρίς το πηλίκιο, νοιώθει πως ο πόλεμος γι’ αυτόν πλησιάζει στο τέλος του. Ένας πόλεμος που δε σήμαινε τίποτα για τους Ιταλούς και που δεν είχε κανένα σκοπό. Ούτε για τα σπίτια τους πολεμούσανε ούτε για τα παιδιά και τις γυναίκες τους, ούτε για την πατρίδα τους. Πολεμούσανε, χωρίς να ξέρουν γιατί. Όμως παρ’ όλη την επιθυμία που είχα γι’ αυτό το περιβόητο πηλίκιο, τελικά, κάπου χάθηκε και το μοναδικό ενθύμιο που έχω περισώσει

Αντίγραφο τού χειρόγραφου φύλλου μεταβολών Λ.Σ. του Δημητρίου Αλουπογιάννη.

από τον πόλεμο τού 40 είναι το βιβλίο των ημερησίων διαταγών τού Λιμεναρχείου Αγ. Σαράντα. Και οι μήνες περνάνε. Κάτω από το αβάσταχτο βάρος της ναζιστικής πολεμικής μηχανής που ήρθε να βοηθήσει τους ... "αήττητους", μέχρι τότε, συμμάχους της, αρχίζει η υποχώρηση. Στις 24 Μαρτίου 1941, παρέδωσα τη διοίκηση του Λιμεναρχείου και αναχώρησα για να πάω Λιμενάρχης Ηγουμενίτσας. Τη Δευτέρα του Πάσχα του 1941, συνεχίζουμε με καΐκι και φθάνουμε στην Πάτρα και από κει με την τελευταία ωτομοτρίς ερχόμαστε στην Αθήνα. Η Αθήνα, ολοσκότεινη, ζει τις τελευταίες Ελεύθερες μέρες της. Από τη μέρα που χτύπησαν οι πρώτες σειρήνες, τα χαράματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, πέρασαν ακριβώς 7 μήνες. Στις 27 Απριλίου 1941, Κυριακή, έμπαιναν στην Αθήνα Γερμανοί και Ιταλοί, παρελαύνοντας σαν νικητές! Δύο αυτοκρατορίες είχαν νικήσει την Ελλάδα των 8 εκατομμυρίων. Τι θρίαμβος αλήθεια! Από την Κυριακή αυτή αρχίζει ο Γολγοθάς της Ελλάδας. Από κει και πέρα τα πράγματα πήρανε το γνωστό τους δρόμο. Ολόκληρη η Ευρώπη αναστενάζει κάτω από τον τρόμο και τη βία. Τα κορμιά υποκύπτουν μα η ψυχή και η καρδιά μένουν πάντα ελεύθερα. Αρχίζουν να τρίζουν τα θεμέλια αυτού του κατασκευάσματος που εί ναι στεριωμένο σ’ ανθρώπινους σκελετούς. Κι έρχεται ο Μάιος του 1945. "Παράδοση άνευ όρων". Τα κρεματόρια δε βγάζουν πια καπνούς. Στους δρόμους δεν ακούγονται τα ρυθμικά βήματα της μπότας. Πόλεις και χωριά φωτίζονται τα βράδια. Οι φάροι ξαναρχίζουν να στέλνουν το φως τους. Τα καράβια και τα καΐκια ταξιδεύουν ολόφωτα. Τα εκατομμύρια των νεκρών στέλνουν ένα χαιρετισμό για την ειρήνη που ξαπλώθηκε ξανά στον πλανήτη μας. Αυτή την εποχή του 1940 1945, όσοι την έζησαν, δε θα την ξεχάσουν ποτέ... Εγώ όμως στέκομαι σε μια επέτειο: Σ' εκείνη τη νύχτα του Δεκεμβρίου που βγήκα στους Αγίους Σαράντα και όπου έμεινα νοερά σε όλη τη διάρκεια του πολέμου. Τέτοιες αναμνήσεις δε σβήνουν ποτέ από τον άνθρωπο. Ο πόλεμος του 1940-1941 αποτελεί όχι μονάχα το φάρο που φωτίζει τις ψυχές όλων των Ελλήνων αλλά τον φάρο που ρίχνει και θα ρίχνει το φως του σ’ ολόκληρη την ανθρωπότητα...». ΥΓ: Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου, για τις πληροφορίες που μου έδωσε και την πολύτιμη βοήθειά του στη συγκέντρωση τού υλικού μου, σε ένα αγαπητό φίλο, τον οποίο γνώρισα τον Δεκέμβριο του 2015 στους Αγ. Σαράντα, τον κ. Βασίλη ΒΑΣΟ. Ο κ. Βασίλης γεννήθηκε το 1930 στους Αγ. Σαράντα, συνεχίζει να κατοικεί εκεί, μέχρι σήμερα, με την οικογένειά του και είναι ένας από τους τελευταίους –αν όχι ο τελευταίος– Έλληνες της γενιάς του πολέμου τού 1940. Περιπλους 112 61

Σε πείσμα των καιρών: naftotopos.gr Είναι γνωστό πως η Ελλάδα είναι μια από τις χώρες με τη μεγαλύτερη ναυτική παράδοση. Κατά τους προηγούμενους αιώνες, το ελληνικό ξύλινο σκάφος, υπήρξε o πρεσβευτής του πολιτισμού αλλά κυρίως της ελληνικής ναυτοσύνης σε ολόκληρη την Ευρώπη. Μέσα από την πολυμορφία των τύπων των ξύλινων σκαριών, την ιστιοφορία τους, τη ξυλόγλυπτη διακόσμηση, αλλά και τη χρωματική τους απόδοση, εκφραζόταν η ναυτική ικανότητα, ο χαρακτήρας του Έλληνα ναυτικού, αλλά και η σχέση του με τη θάλασσα. Γράφει ο Γιάννης Παντάκης

Καραβόσκαρο (Αναστόπουλος Χ.)

ι Έλληνες καραβομαραγκοί δεν αντιμετώπιζαν το «σκάρωμα» κάθε σκαριού ως μία ψυχρή κατασκευή ενός εργαλείου, αλλά πλέον της μυϊκής τους δύναμης, κατέθεταν και ένα μέρος της ψυχής τους, δίνοντας επιπλέον «ζωή» σε μια σειρά από «άψυχα» μαδέρια. Τα στολίδια πάνω σε κάθε σκαρί, τα ξυλόγλυπτα διακοσμητικά, μπορεί να μην είχαν κάποιο ιδιαίτερο ναυπηγικό ρόλο, αλλά ήταν απαραίτητα προκειμένου να εκφραστεί η τέχνη, το μεράκι και η προσωπικότητα του κάθε ναυπηγού. Όλα αυτά όμως, δυστυχώς ανήκουν πλέον στο παρελθόν. Η εξέλιξη τόσο των μηχανών, όσο και των σκαφών, έφεραν μοιραία και γρήγορα τον μαρασμό του ξύλινου σκαριού, σβήνοντας παράλληλα και την εμπνευστική για πολλούς καλλιτέχνες, εικόνα των πανιών από κάθε ορίζοντα σε ανατολή και δύση. Όμως αυτό που μας προβληματίζει έντονα σήμερα, είναι η έλλειψη ζωντανών μαρτυριών σχετικά με τα ξύλινα σκάφη που να μας δημιουργούν την αίσθηση έστω, ότι έχουμε και διατηρούμε ζωντανή ακόμη τη ξυλοναυπηγική μας παράδοση. Τα ολιγοστά –ίσως 1 με 2 σε αριθμό– ξύλινα σκάφη που διατηρούνται από την πολιτεία ως μουσειακά εκθέματα, αλλά και οι μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού ιδιωτικές πρωτοβουλίες, είναι πολύ σημαντικά στοιχεία μεν, αλλά όχι αρκετά και ικανά δε, για να μεταφέρουν στις επόμενες γενιές την πλούσια ναυτική μας κληρονομιά που οι ρίζες της φθάνει πολλούς αιώνες πίσω. Ωστόσο, αυτό που ίσως τελικά απομένει για όσους αγαπούν και βλέπουν νοσταλγικά το ελληνικό παραδοσιακό ξύλινο σκαρί, είναι να το

62 Περιπλους 112

Τρεχαντήρι Μηχανοκίνητο-Αλιευτικό (Κουταγιάρ Ι.)

αναπαριστούν υπό κλίμακα. Με την επιλογή τους αυτή, εμπλουτίζεται ο δρόμος του ξυλοναυπηγικού μοντελισμού στη χώρα μας, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά το ελληνικό παραδοσιακό ξύλινο σκάφος. Διαθέτοντας κυρίως αγάπη, αλλά και υπομονή και μεράκι, ο μοντελιστής κατασκευάζοντας κάποιο ομοίωμα ξύλινου σκαριού, μπορεί να συμβάλει στη θύμηση, αλλά και στην αναπαράσταση της ναυτικής μας κληρονομιάς.

Τσερνίκι ΤσερνίκιΜε με Ιστιοφορία Μισολάτινο (Γιαννικος (Γιαννίκος Θ.)

Τσερνικοπέραμα με ιστιοφορία Κότερο (Γιαννίκος Θ.)

Μπομπάρδα με ιστιοφορία Πολάκα (Δαμουράκης Ε.)

Σκούνα με σταύρωση (Δαμουράκης Ε.)

Τρεχαντήρι Μπρατσέρα (Δαμουράκης Ε.)

Τρεχαντήρι (Καραβίας Ι.)

τσι, σε πείσμα των συνθηκών, μια μικρή ομάδα ανθρώπων, εκμεταλλευόμενη τις δυνατότητες του διαδικτύου, προσπαθεί για περισσότερο από δεκαπέντε χρόνια, μέσα από τον ξυλοναυπηγικό μοντελισμό να διατηρήσει ζωντανή τη ναυτική μας κληρονομιά, αλλά και να την κάνει γνωστή σε όλον τον κόσμο. Πρόκειται για την ομάδα του διαδικτυακού τόπου naftotopos.gr. Ο naftotopos ξεκίνησε αρχικά ως ιδέα κάπου στα τέλη του έτους 2002, για να δημιουργηθεί λίγο αργότερα με αφορμή τόσο τις εκθέσεις που έγιναν στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος το

2004 και το 2006, όσο και της γνωριμίας που υπήρξε μεταξύ των συμμετασχόντων μοντελιστών. Ως αποτελέσμα, υπήρξε η συγκρότηση της Ομάδας και η ανάπτυξη της ιστοσελίδας απλόχερα και χωρίς κανένα περιορισμό στους επισκέπτες της, εικόνες και πληροφορίες σχετικές με την ξυλοναυπηγική μας ιστορία και παράδοση, αλλά ιδιαιτέρως σχετικές με τον ξυλοναυπηγικό μοντελισμό. Ναυτομοντελιστές όλοι, αλλά και σαν καραβομαραγκοί κατά κάποιο τρόπο, επιχειρούν τη διάσωση της ξυλοναυπηγικής τέχνης και το χαρακτήρα του ελληνικού σκαριού, μέσα από την κατασκευή και την προβολή μοντέλων πλοίων. Σήμερα ο naftotopos φιλοξενεί μέσα από φωτογραφίες μία συνεχώς αυξανόμενη έκθεση μοντέλων ξύλινων ελληνικών σκαριών, αρχαίων και παραδοσιακών, δημοσιεύματα ή και διάφορες μελέτες ή άρθρα σχετικά με την ελληνική ναυτική παράδοση, αλλά και συνδέσμους με κάθε άλλη σχετική πηγή. Διαθέτει ένα ικανό αρχείο σχεδίων ναυτικών μοντέλων, καθώς και λειτουργεί χώρο (forum), μέσα από τον οποίο εμπειρότεροι μοντελιστές προσφέρουν βοήθεια και συμβουλεύουν τους νεότερους. Εντυπωσιακό και μοναδικό είναι το φωτογραφικό αρχείο του ιστότοπου, όπου περιλαμβάνει σήμερα περισσότερες από 2500 παλιές φωτογραφίες σκαφών, ταξινομημένων ανά τύπο γάστρας και ιστιοφορίας. Περιπλους 112 63

δημιουργία και η ύπαρξη του naftotopos δεν έχει εμπορικό χαρακτήρα, παρά μόνο τη διατήρηση και διάθεση κάθε είδους τεκμηριωμένης πληροφορίας, σχετικής με την ελληνική παραδοσιακή ναυπηγική. Είναι ελεύθερα προσβάσιμος από κάθε έναν που ανιδιοτελώς συμμερίζεται τον ενθουσιασμό και τις ίδιες ευαισθησίες. Ως ιδρυτής της ιστοσελίδας του naftotopos.gr, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά όλους τους συμμετέχοντες μοντελιστές αλλά κυρίως τους στενούς συνεργάτες μου Θανάση Γιαννίκο, Γιώργο Μπουζούνη και Λευτέρη Δαμουράκη, που για περισσότερο από 10 χρόνια προσφέρουν ανιδιοτελώς τον χρόνο και τον κόπο τους, ώστε o naftotopos να παραμένει ένα άσβεστο μικρό φανάρι της ναυτοσύνης μας.

Τράτα (Μπουζούνης Γ.)

Πέραμα με ιστιοφορία Λόβερο (Παντάκης I.)

Τριήρης (Ράλλης A.)

Συμιακή Σκάφη (Μπουζούνης Γ.)

Κερύνεια (Ράλλης Α.)

Βαρκαλάς με ιστιοφορία Κότερο (Μπουζούνης Γ.)

64 Περιπλους 112

Βαρκαλάς. Υδραϊκος με ιστιοφορία Σακκολέβας (Σιγάλας Α.)

Ελλήνων Πλόες Seafaring of the Hellenes η ιστορία 10.000 χρόνων της Ελληνικής Εμπορικής Ναυτιλίας

Για πληροφορίες: T. 210 45 16 264, 210 45 16 822 • F. 210 45 12 277 • E. info@hmmuseum.gr

H επανεμφάνιση των Τσάμηδων Tι ήταν οι Τσάμηδες και τι η Τσαμουριά! Του Βασιλείου Ζιώζια | Προέδρου ΠΑ.ΣΥ.Β.Α/Ν. Τρικάλων

Ένα ζήτημα το οποίο δημιουργεί αρνητικό κλίμα στις Ελληνοαλβανικές σχέσεις και προκαλεί την ανησυχία πολλών Ελλήνων, ιδίως στις περιοχές που συνορεύουν με την Αλβανία, δηλαδή στους Νομούς της Δυτικής Μακεδονίας και της Ηπείρου. Όπως αναφέρει ο Κωνσταντίνος Χολέβας πολιτικός επιστήμων, για να δώσουμε μια σύντομη εικόνα του θέματος κατά τρόπο κατανοητό, παρουσιάζουμε δέκα ερωτήσεις με τις αντίστοιχες απαντήσεις για το θέμα των Τσάμηδων και της Τσαμουριάς…

10 ερωτήσεις και 10 απαντήσεις για τους Τσάμηδες και την Τσαμουριά! 1) Τι σημαίνει η ονομασία Τσάμης;

Με το όνομα αυτό εννοούμε μία ομάδα Μουσουλμάνων που έζησαν στην Θεσπρωτία από τον 17ο μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνος. Η λέξη αποτελεί παραφθορά του ονόματος Θύαμις, όπως ήταν γνωστός στην αρχαιότητα ο ποταμός Καλαμάς.

2) Πως βρέθηκε στην Θεσπρωτία αυτή η ομάδα; Οι Τσάμηδες αποτελούν τους απογόνους εξισλαμισθέντων Ορθοδόξων Χριστιανών της Ηπείρου. Πολλοί απ” αυτούς εξισλαμίσθηκαν βιαίως μετά την ατυχή εξέγερση του Επισκόπου Τρίκκης Διονυσίου (του «Σκυλοσόφου») στις αρχές του 17ου αιώνος, ενώ άλλοι προσχώρησαν εκουσίως στο Ισλάμ για να αποκτήσουν αξιώματα (Σπαχήδες). Η αλλαγή θρησκεύματος οδήγησε πολύ γρήγορα και στην μεταστροφή της εθνικής συνειδήσεως. Έγιναν Τουρκαλβανοί και φανατικοί διώκτες των Ρωμιών. Τούτο μαρτυρεί ότι η Ορθόδοξη Πίστη αποτελεί ένα ισχυρότατο στοιχείο της εθνικής μας ταυτότητος.

3) Πως παρέμειναν στον ελλαδικό χώρο μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών;

Βάσει της συνθήκης της Λωζάννης του 1923 οι Αλβανόφωνοι Μουσουλμάνοι της Θεσπρωτίας κρίθηκαν ως «ανταλλάξιμοι». Όμως η τότε Κυβέρνηση του Στρατηγού Θεοδώρου Παγκάλου δεν τους έστειλε στην Αλβανία με την ελπίδα ότι η χειρονομία αυτή θα μετρούσε θετικά στις σχέσεις μας με το νεοσύστατο αλβανικό κράτος. Δυστυχώς από τότε μέχρι σήμερα η εμπράκτως εκδηλούμενη καλή διάθεση της χώρας μας δεν αποδίδει τα αναμενόμενα από αλβανικής 66 Περιπλους 112

πλευράς. Βλέπουμε άλλωστε την αρνητική στάση των Τιράνων έναντι των Βορειοηπειρωτών.

4) Γιατί κατηγορούνται για ανθελληνική δράση; Κατά την Ιταλική επίθεση εναντίον της χώρας μας τρία από τα δεκατέσσερα συμπράξαντα αλβανικά τάγματα ήσαν στελεχωμένα από Τσάμηδες, που επεδόθησαν σε αδικοπραγίες. Στην διάρκεια της Κατοχής οι Τσάμηδες έγιναν οι καλύτεροι συνεργάτες των Ιταλών και διέπραξαν μύριες όσες βιαιότητες εις βάρος των συγχωριανών τους Ορθοδόξων Ελλήνων. Με οργανωτή την Αλβανική Εθνική Επιτροπή (ΞΙΛΙΑ) και αρχηγούς την περιώνυμη οικογένεια Ντίνο Μπέη διέπραξαν λεηλασίες, σφαγές και δολοφονίες και εμπρησμούς κατοικιών. Σύνθημά τους ήταν ότι όλη η Ήπειρος μέχρι και την Πρέβεζα πρέπει να γίνει αλβανική! Μετά την συνθηκολόγηση των Ιταλών οι Τσάμηδες συνεργάσθηκαν με τους Γερμανούς κατακτητές και συνέχισαν τα εγκλήματα με αποκορύφωμα την μαζική εκτέλεση 49 προκρίτων της Παραμυθιάς στις 29/9/1943.

5) Πως έφυγαν από την πατρίδα μας;

Οι Τσάμηδες κατεδιώχθησαν από τις ομάδες Εθνικής Αντιστάσεως του Ναπολέοντος Ζέρβα (ΕΔΕΣ). Αποφασιστικές ήταν οι ελληνικές νίκες στην πρώτη μάχη της Μενίνας ( Νεράιδας) στις 17 και 18/8/1944 και στην δεύτερη μάχη της Μενίνας στις 20 και 21/9/1944. Πολλοί Γερμανοί και Τσάμηδες κατέφυγαν για να σωθούν στην Αλβανία, τους δε ενόπλους Τσάμηδες ακολούθησαν και οι οικογένειές τους.

6) Υπάρχουν καταδίκες εις βάρος τους;

Βεβαίως. Το 1945 το Ειδικό Δικαστήριο Δοσιλόγων Ιωαννίνων κατεδίκασε ερήμην. 1.930 Τσάμηδες επί συνολικού πληθυσμού 19.000 (Ο ένας στους δέκα ήτανεγκληματίας πολέμου!). Πολλοί κατεδικάσθη-

σαν στην ποινή του θανάτου, αλλά ευρίσκοντο ήδη ασφαλείς στην Αλβανία, ενώ η αγροτική περιουσία τους απεδόθη βάσει νόμου στους ακτήμονες της περιοχής που είχαν ζήσει «στο πετσί τους» την αγριότητα των Τσάμηδων. Σήμερα ζούν στην Ελλάδα μόνο 56 Τσάμηδες...

Στις 25 Ιουλίου 2000 η Επιτροπή Εξωτερικών Υποθέσεων της Αλβανικής Βουλής ανεκοίνωσε ότι η Τσαμουριά αποτελεί εθνική υπόθεση για τη Αλβανία και ότι θα «διεκδικήσουμε την επιστροφή των περιουσιών των Τσάμηδων»

8) Τι επιδιώκει ουσιαστικά η Αλβανία;

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ Δολοφονηθέντες υπό των Τσάμηδων, μόνων ή εν συνεργασία με τα στρατεύματα Κατοχής

632

Εξαφανισθέντες και αρπαχθέντες ως όμηροι

428

Βιασμοί γυναικών και κορασίδων

209

Απαγωγαί

Πυρποληθείσαι οικίαι

2.332

Λεηλατηθέντα ολοσχερώς χωρία

Διαρπαγέντα Αιγοπρόβατα

37.556

Βοοειδή

9.285

Ιπποειδή

4.148

Πουλερικά (ολίγων μόνο χωρίων)

30.000

Κυψέλαι

742

Εκ πρώτης όψεως το σημερινό αίτημα φαίνεται να επικεντρώνεται στην επιστροφή των περιουσιών των Τσάμηδων, ήδη όμως αρχίζει να διαφαίνεται και η εδαφική διεκδίκηση για την περιοχή της Θεσπρωτίας και ευρύτερα για την εντός Ελληνκής Επικρατείας Ήπειρο. Οι Αλβανοί των Σκοπίων δημοσιεύουν αναφανδόν στο Διαδίκτυο χάρτη με τα «εθνολογικά σύνορα της Αλβανίας», όπου περιλαμβάνονται η Καστοριά, τα Ιωάννινα, η Πρέβεζα κ.α.! Πάντως σε ένα βαθμό η προπαγάνδα περί Τσάμηδων χρησιμοποιείται και ως αντιπερισπασμός για να ξεχάσουμε την συνεχιζόμενη καταπίεση των δικαιωμάτων των Ελλήνων εντός Αλβανίας.

9) Ποιά πρέπει να είναι η αντίδρασή μας;

7) Πως επανήλθε το θέμα στην επικαιρότητα;

Το ζήτημα των Τσάμηδων επανήλθε τα τελευταία χρόνια από μία οργανωμένη εκστρατεία της αλβανικής προπαγάνδας, η οποία στηρίζεται και από τα δύο μεγάλα κόμματα, Δημοκρατικό και Σοσιαλιστικό. Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι τον Νοέμβριο του 1999 ο Απελευθερωτικός Στρατός του Κοσσυφοπεδίου απεφάσισε την συγκρότηση «Ανεξάρτητης Ταξιαρχίας της Τσαμουριάς». Η πολιτική Οργάνωση «Τσαμερία» ιδρύθηκε στα Τίρανα το 1991 και πραγματοποιεί εκδόσεις «Ντοκουμέντων» με την υποστήριξη της Γενικής Διευθύνσεως των Αρχείων του Αλβανικού Κράτους. Τον Ιούνιο του 2000 το Δημοτικό Συμβούλιο των Τιράννων έδωσε το όνομα Τσαμουριά (δηλ. Θεσπρωτία) σε ένα από τους δρόμους της αλβανικής πρωτεύουσας και στην εκδήλωση αυτή ο πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας Σαλί Μπερίσα ζήτησε την «επίλυση του Τσάμικου ζητήματος».

Η Κυβέρνηση και οι διπλωματικές μας υπηρεσίες πρέπει να διακηρύττουν και προς την Αλβανία και προς κάθε άλλη χώρα ή Διεθνή Οργανισμό ότι εμείς δεν συζητούμε καν το θέμα, διότι δεν είναι δυνατόν να δικαιωθούν οι εγκληματίες πολέμου ή οι υποβόσκουσες εδαφικές διεκδικήσεις. Σε επίπεδο δε ιδιωτικών και πολιτιστικών φορέων πρέπει να απαντούμε με επιχειρήματα σοβαρά και κατανοητά από το κοινό. Πρωτίστως δε οφείλουμε όλοι μαζί, Κυβέρνηση, Κόμματα, Εκκλησία και πολίτες, να ζητούμε τον σεβασμό των δικαιωμάτων της Ελληνικής Κοινότητος στην Αλβανία.

10) Ποιοί άλλοι προσπαθούν να εκμεταλλευθούν το θέμα αυτό;

Το κατασκευασμένο από την Αλβανία ζήτημα προσπαθεί να αξιοποιήσει και η τουρκική προπαγάνδα εις βάρος μας, όπως φαίνεται και από την ιστοσελίδα του Τουρκικού Υπουργείου Εξωτερικών στο Διαδίκτυο. Άρα το θέμα χρειάζεται προσοχή εκ μέρους μας και όχι αδιαφορία. Έχουμε διαπιστώσει κατά τις τελευταίες δεκαετίες ότι όποτε υποτιμήσαμε προπαγανδιστικά τεχνάσματα γειτονικών χωρών βγήκαμε ζημιωμένοι (π.χ. Σκοπιανό).

Τσάμηδες ως συνεργάτες των Γερμανών παρουσιάζουν όπλα σε Γερμανό Αξιωματικό.

Περιπλους 112 67

WARSPITE

Άρθρο του Keith Ray από το “Marine Professional” Ιαν./Φεβ. 2020

Το πιο παρασημοφορεμένο πλοίο του Βασιλικού Ναυτικού

Μετάφραση: Γιάννης Παλούμπης

ρισμένα σκάφη του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού ξεχωρίζουν ως ιδιαίτερα, όπως το HMS Dreadnought, το HMS Victory και το HMS Warrior. Ωστόσο, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το υπέροχο όνομα HMS Warspite ανήκει επίσης σε αυτό το αποκλειστικό κλαμπ. Το Warspite ήταν ένα «σούπερ dreadnought» θωρηκτό της κατηγορίας Queen Elizabeth και το δεύτερο της σειράς που καθελκύσθηκε. Αυτή η πενταμελής κλάση σκαφών αντιπροσώπευε ένα σημαντικό βήμα μπροστά από την προηγούμενη κατηγορία Iron Duke. Τα νέα πλοία ήταν τα πρώτα θωρηκτά του Βασιλικού Ναυτικού που χρησιμοποιούσαν ως καύσιμο πετρέλαιο, ήταν 30% μεγαλύτερα και ήταν τα πρώτα εξοπλισμένα με πυροβόλα 15in, τα μεγαλύτερα, τότε, κανόνια στον κόσμο με αυλακώσεις στην κάνη. Αλλά και μέσα στην κλάση του, το Warspite ξεχωρίζει ως ιδιαίτερο πλοίο, καθώς κέρδισε τις περισσότερες πολεμικές διακρίσεις από οποιοδήποτε άλλο πλοίο στην ιστορία του Βασιλικού Ναυτικού. Κέρδισε επίσης περισσότερες διακρίσεις από οποιοδήποτε άλλο πλοίο στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, παρόλο που ήταν ήδη άνω των 25 ετών. Κατά τη διάρκεια μιας επιτυχημένης 30ετούς επιχειρησιακής καριέρας, υπηρέτησε με τιμή και στους δύο παγκοσμίους πολέμους, ανασκευάστηκε εκ των υστέρων με τοποθέτηση στροβίλων με μειωτήρες στο διάστημα μεταξύ των πολέμων και τροποποιήθηκε για να μπορεί να μεταφέρει τέσσερα αεροσκάφη. Απόλαυσε μια δεύτερη καριέρα ως ένα εντελώς «μοντέρνο» θωρηκτό. Ωστόσο, το HMS Warspite (και μάλιστα ολόκληρη η κλάση) παρά λίγο δεν θα υλοποιούνταν. Το προβλεπόμενο κόστος της νέας κλάσης θωρηκτών ήταν τεράστιο, και το Πολεμικό Γραφείο χρειάστηκε πολλή πειθώ για να χρηματοδοτήσει την κατασκευή. Το 1912, όταν η νέα κλάση προτάθηκε για πρώτη φορά, ένας νέος πόλεμος φαινόταν μια 68 Περιπλους 112

ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ

Με μια επιτυχημένη σταδιοδρομία μεγαλύτερη από 30 χρόνια το Warspite υπηρέτησε με διάκριση και στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους.

απομακρυσμένη πιθανότητα. Ευτυχώς, την κατασκευή των νέων θωρηκτών υπερασπίσθηκε ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, τότε Πρώτος Λόρδος του Ναυαρχείου. Έπεισε τον Ναύαρχο Σερ Τζον Φίσερ να επανέλθει στο Ναυτικό από τη συνταξιοδότησή του για να συνηγορήσει ασκώντας μεγάλη πίεση κι αυτός για τη ναυπήγηση των Θωρηκτών της κλάσης Βασίλισσα Ελισάβετ. Ο Τσόρτσιλ και ο Φίσερ υπήρξαν επιτυχείς και το πρώτο Θωρηκτό της σειράς, HMS Queen Elizabeth, καθελκύσθηκε στις 16 Οκτωβρίου 1913. Το Warspite ακολούθησε αμέσως μετά στις 26 Νοεμβρίου. Δεδομένου ότι ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος διαφαινόταν ήδη, αυτή ήταν η πιο τυχερή σειρά των γεγονότων.

Μια ιστορία δύο μισών περιόδων Η ναυπήγηση του Warspite ξεκίνησε στις 21 Οκτωβρίου 1912 στο Devonport Royal Dockyard, καθελκύσθηκε στις 26 Νοεμβρίου 1913 και τέθηκε σε ενέργεια στις 8 Μαρτίου 1915. Η μετέπειτα ιστορία του χωρίζεται σε δύο διακριτές φάσεις: 1912 έως 1934 και 1937 έως 1955. Μεταξύ 1934 και 1937, τροποποιήθηκε ριζικά και εκσυγχρονίσθηκε, μετατρέποντας ένα πλοίο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου σε «νέο» κατάλληλο για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το Warspite συμμετείχε σε πολλές σημαντικές επιχειρήσεις καθ' όλη τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Τα πιο αξιοσημείωτα περιλαμβάνουν: • Ναυμαχία του Νάρβικ • Μάχη της Καλαβρίας • Μάχη του Ταράντο • Ναυμαχία του Ακρωτηρίου Ματαπά • Μάχη της Κρήτης • Επιδρομή στον Ινδικό Ωκεανό • Συμμαχική εισβολή στη Σικελία • Συμμαχική εισβολή στην Ιταλία Το Warspite είχε μέγιστο μήκος 196.2μ. (643ft 9in), πλάτος 27.6μ (90ft 7in) και βύθισμα 10.1μ (33ft). Όταν καθελκύσθηκε είχε ένα κανονικό εκτόπισμα 32,590 τόνους και ένα εκτόπισμα πλήρους φόρτου 33,794 τόνους. Η εγκατάσταση προώσεως περιελάμβανε τέσσαρες ατμοστροβίλους με απ’ ευθείας μετάδοση καθενός, σε άξονα που κατέληγε σε τρίπτερη προπέλα διαμέτρου 11 ft και τροφοδοτούνταν από 24 λέβητες τύπου Yarrow. Η ισχύς εξόδου ήταν 56.000 kW (75.000 shp), αρκετή για να δίδει μια μέγιστη ταχύτητα σχεδιασμού 24 κόμβων. Με οικονομική ταχύτητα πλεύσης σχεδιασμού 12 κόμβων, ήταν ικανό να επιτυγχάνει ακτίνα ενεργείας 5.000 nm με φορτίο καυσίμου 3.300 τόνων πετρελαίου. Οι στρόβιλοι και οι προπέλες σχεδιάστηκαν για να περιστρέφονται με 275rev/min, υπογραμμίζοντας το μειονέκτημα των στροβίλων απ’ ευθείας μετάδοσης κίνησης της εποχής. Αυτή η ταχύτητα περιστροφής ήταν πολύ κάτω από τη βέλτιστη ταχύτητα του στροβίλου, αλλά σημαντικά πάνω από την ιδανική ταχύτητα της έλικας. Αυτή η αδυναμία των στροβίλων απ’ ευθείας μετάδοσης της κίνησης θα αποκατασταθεί όταν τροποποιηθεί πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το κανονικό πλήρωμα ήταν 1.025 αξιωματικοί και ναύτες, αν και αυτό αυξή-

ΔΡΑΣΗ ΥΠΟ ΕΧΘΡΙΚΟ ΠΥΡ

The Queen Elizabeth-class battleships updated and improved on the earlier (and much slower) Dreadnought-class ships

θηκε σε 1.220 το 1920, όταν χρησιμοποιούνταν ως ναυαρχίδα. Όσον αφορά τον οπλισμό, η κλάση των Θωρηκτών Queen Elizabeth αντιπροσωπεύει μια σημαντική αλλαγή από την προηγούμενη κλάση των Iron Duke. Τα παλαιότερα σκάφη είχαν 10 μεγάλα πυροβόλα, ενώ το Warspite και τα αδελφά του πλοία αρκούνταν με μόλις οκτώ. Ωστόσο, αυτά ήταν πυροβόλα 15 ιντσών, τα μεγαλύτερα που έχουν υπάρξει στη θάλασσα, ενώ τα πυροβόλα της κλάσης Iron Duke ήταν 13,5in. Αν και τα μεγαλύτερα πυροβόλα ήταν σημαντικά βαρύτερα, με κάνες βάρους περίπου 100 τόνων, συνολικά υπήρχε εξοικονόμηση βάρους, η οποία χρησιμοποιήθηκε για την ενίσχυση της θωράκισης. Ο δευτερεύων οπλισμός αποτελείτο από 14 πυροβόλα BL Mk XII 6in κατά μήκος των πλευρών του κύτους. Αυτά τα όπλα τοποθετήθηκαν πολύ χαμηλά, κοντά στην ίσαλο γραμμή, και σε αυτήν τη θέση αποδείχθηκαν πολύ αναποτελεσματικά. Πράγματι, μετά τη Μάχη της Γιουτλάνδης το 1916, αυτά τα όπλα αφαιρέθηκαν εντελώς. Αρχικά, δεν υπήρχαν αντιαεροπορικά όπλα, καθώς η γενική πεποίθηση εκείνη την εποχή ήταν ότι τα μεγάλα θωρηκτά δεν θα μπορούσαν ποτέ να βυθιστούν από αεροσκάφος και έτσι δεν θα δέχονταν επίθεση από αέρα. Ωστόσο, το 1915 η αντίληψη αυτή είχε αλλάξει, και τοποθετήθηκαν δύο αντιαεροπορικά πυροβόλα τύπου Sin. Το 1912, όταν είχε σχεδιασθεί η

κλάση των πλοίων, θεωρούνταν απαραίτητο τα κύρια πλοία να έχουν τορπιλοσωλήνες και στο Warspite υπήρχαν εγκατεστημένοι τέσσερις, δύο εμπρός και δύο πίσω, κάτω από την ίσαλο γραμμή. Κάθε σταθμός ήταν εξοπλισμένος με πέντε τορπίλες 21in, οι οποίες είχαν βεληνεκές περίπου 17km (18.500 γιάρδες) με ταχύτητα 19 κόμβων. Αυτές θα αφαιρεθούν το 1941, οπότε τα Αντιτορπιλικά θεωρήθηκαν οι πιο κατάλληλες πλατφόρμες για τορπίλες. Η θωράκιση είχε σχήμα ζώνης πάχους 13 ιντσών στο μέσον του πλοίου, λεπταίνοντας προς τις 6in προς τα πρώρα και 4in πρύμα. Οι κύριοι πύργοι 15in είχαν θωράκιση 13in στο μπροστινό μέρος, 11in στις πλευρές και 4,25in στην οροφή του πυργίσκου, ανεβάζοντας το συνολικό βάρος κάθε πύργου σε 750 τόνους. Αρχικά ατυχήματα Η υπηρεσιακή ζωή του Warspite ξεκίνησε με μια μάλλον ατυχή εκκίνηση, καθώς υπέστη ζημιές δύο φορές πριν καν εκτεθεί σε δράση. Το φθινόπωρο του 1915, προσάραξε στον στενό κόλπο του Forth και υπέστη ζημιές στο κύτος έχοντας ακολουθήσει τα συνοδά του αντιτορπιλικά σε ρηχά νερά. Οι επισκευές χρειάστηκαν δύο μήνες. Στη συνέχεια επανήλθε στον Μεγάλο Στόλο ως μέλος της νεοσύστατης 5ης Μοίρας Μάχης, αλλά τον Δεκέμβριο του 1915 συγκρούστηκε με το αδελφό του πλοίο HMS Barham, υφιστάμενο σημαντική ζημιά στην πλώρη του. Μετά από περαιτέρω επισκευές, επανήλθε στο στόλο.

Το Warspite είδε το μεγαλύτερο μέρος της δράσης του 1914-18 στη Μάχη της Γιουτλάνδης. Μετά από ένα σφάλμα στη διαβίβαση σημάτων, η 5η Μοίρα Μάχης έχασε την επαφή της με τον στόλο των Καταδρομικών Μάχης του Vice Admiral Beatty, στον οποίο είχε διατεθεί προσωρινά η Μοίρα και παγιδεύτηκε από τον γερμανικό στόλο της Ανοιχτής Θαλάσσας και υπέστη σοβαρούς βομβαρδισμούς. Έχοντας καταφέρει να ξεφύγει από την παγίδα, η Μοίρα γύρισε βόρεια για να επανενωθεί με το Grand Fleet, αλλά το Warspite καθώς προσπαθούσε να αποφύγει τη σύγκρουση με τα αδελφά του πλοία Valiant και Malaya, υπέστη μια άμεση βολή με αποτέλεσμα να μπλοκάρει το πηδάλιό του και να στρέφει σε κύκλους. Αυτό ήταν στην πραγματικότητα μια ευλογία μεταμφιεσμένη, καθώς επέτρεψε στον Warspite να σώσει το πλήρωμα του θανάσιμα πληγέντος HMS Warrior. Μετά από δύο πλήρεις κύκλους, το τιμόνι επισκευάστηκε, αλλά όχι πριν το Warspite χτυπηθεί 13 φορές. Επανεντασσόμενο στο στόλο, συμμετείχε στην κύρια σύγκρουση με τον γερμανικό στόλο, αναγκάζοντάς τον σε υποχώρηση. Συνολικά, το Warspite χτυπήθηκε 150 φορές. 14 άνδρες από το πλήρωμα σκοτώθηκαν και 16 τραυματίστηκαν.

Μεταξύ 1934 και 1937, το Warspite τροποποιήθηκε ριζικά και ανακαινίσθηκε, μετατρέποντας ένα πλοίο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου σε ένα «νέο» κατάλληλο για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο Μετά τον πόλεμο, το Warspite υπέστη μερικές ακόμη τυχαίες συγκρούσεις και το 1934 αποσύρθηκε από την ενέργεια για μια σημαντική τριετή ανακαίνιση στο Πόρτσμουθ, η οποία συνεπαγόταν την πλήρη αντικατάσταση του συστήματος πρόωσης. Οι στρόβιλοι απ’ ευθείας μετάδοσης κίνησης αντικαταστάθηκαν από τέσσερις στροβίλους Parsons με μειωτήρες, που τροφοδοτούνταν από έξι λεβητοστάσια εξοπλισμένα με λέβητες τύπου Admiralty τριών θαλάμων. Αυτό βελτίωσε σημαντικά την απόΠεριπλους 112 69

Πάνω: Warspite’s heavy weaponry made it a formidable battleship in both World Wars. Δεξιά: HMS Warspite bombarding defensive positions off Normandy, 6 June 1944.

δοση, μειώνοντας την κατανάλωση πετρελαίου στους 24 κόμβους από 41 τόνους ανά ώρα σε 27. Η ισχύς αυξήθηκε στα 80.000 shp, ή σχεδόν 60.000 kW. Η εξοικονόμηση βάρους 1.500 τόνων επέτρεψε την προσθήκη επιπλέον 1.100 τόνων θωράκισης και βελτιωμένων στοιχείων οπλισμού. Τα αρχικά πυροβόλα 15in αναβαθμίστηκαν για να επιτυγχάνουν μεγαλύτερη ύψωση, 30° σε αντίθεση με την αρχική 20°. Αυτή η μεγαλύτερη ύψωση επέτρεψε στα πυροβόλα 15 in να εκτελούν πυρά σε απόσταση έως και περίπου 30 χιλιομέτρων (18 μίλια ή 32.500 υάρδες). Οι τορπιλοσωλήνες αφαιρέθηκαν εντελώς, όπως και τέσσερα από τα πυροβόλα των 6in. Προστέθηκαν οκτώ πυροβόλα 4in μεγάλης ύψωσης, δύο οκταπλά 2-pounder pom-poms και αρκετά πολυβόλα για να παρέχουν σημαντική αντιαεροπορική άμυνα. Γερανοί και υπόστεγα προστέθηκαν για να φιλοξενήσουν έως και τέσσερα αεροσκάφη, αν και στην πράξη το Warspite μετέφερε μόνο δύο. Τα προβλήματα με την πρόωση και το πηδάλιο, κληρονομιά της Γιουτλάνδης, προκάλεσαν την καθυστέρηση της επιστροφής του Warspite στον στόλο, σχεδόν μέχρι την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αλλά τώρα το Warspite ήταν ένα πολύ πιο σύγχρονο θωρηκτό, ικανό να συμβάλλει σημα-

ντικά στις προσπάθειες των συμμάχων. Αρχικά, διατέθηκε στη Μεσόγειο, αλλά στα τέλη του 1939 αυτή η περιοχή ήταν ήσυχη και το Warspite ανακλήθηκε να συμμετάσχει στο Home Fleet μετά την απώλεια του HMS Royal Oak.

Το Warspite ήταν το πρώτο πλοίο που άνοιξε πυρ για την υποστήριξη των αποβιβαζομένων συμμάχων στην παραλία Sword την D-Day ΠΡΟΣΚΛΗΤΗΡΙΟ Εκτός από τις σημαντικές συμμετοχές του Warspite στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν το πρώτο πλοίο που άνοιξε πυρ για την υποστήριξη των αποβιβασθέντων συμμάχων στην παραλία Sword την D-Day, σφυροκοπώντας τις θέσεις της παράκτιας άμυνας από μια απόσταση 23,75 χιλιομέτρων (26.000 υάρδες). Σε δύο ημέρες βομβαρδισμού, έβαλε περισσότερα από 300 βλήματα πριν χρειαστεί να επιστρέψει στο Πόρτσμουθ για να εφοδιασθεί. Ωστόσο, η έντονη δράση και οι ζημιές το είχαν είχαν επηρεάσει, και το 1945 το Warspite έδειχνε πλέον την ηλικία του. Χρειάστηκαν νεότερα

ΤΙ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΕΙ ΤΟ ΟΝΟΜΑ; Το όνομα Warspite χρησιμοποιείται από το Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό από το 1596 και επτά πλοία είχαν αυτό το όνομα: 1596-1649 ένα Γαλεόνι 29 πυροβόλων που αρχικά ονομάστηκε Warspight 1666-1721 ένα Τρίτης τάξεως 70-πυροβόλων μετονομάστηκε το 1721 1758-1800 ένα Τρίτης τάξεως 74-πυροβόλων μετονομάστηκε το 1800 1807-1846 ένα Τρίτης τάξεως 76-πυροβόλων. 1884-1905 ένα Θωρακισμένο Καταδρομικό πρώτης τάξεως της κλάσεως Imperious 1913-1950 Θωρηκτό κλάσεως Βασίλισσα Ελισάβετ που εμφανίζεται εδώ 1965-1991 Πυρηνικό υποβρύχιο κλάσεως Valiant. 70 Περιπλους 112

πλοία για τη συνεχιζόμενη σύγκρουση στην Άπω Ανατολή. Παρά τις προτάσεις για τη μετατροπή του Warspite σε μουσείο, τον Ιούλιο του 1946 το Ναυαρχείο ενέκρινε τη διάλυση του και στις 14 Απριλίου 1947 έπλευσε πίσω από δύο ρυμουλκά από το Πόρτσμουθ για το Faslane στο Clyde. Σε αυτό το ταξίδι, αντιμετώπισε μια σοβαρή καταιγίδα στο Mount's Bay της Κορνουάλης. Το συρματόσχοινο ενός ρυμουλκού έσπασε και το άλλο ρυμουλκό άφησε το ρυμούλκιο. Σε συνθήκες καταιγίδας, το Warspite έριξε άγκυρα, αλλά δεν κράτησε και η καταιγίδα το έριξε στην ξηρά. Αρκετές επόμενες απόπειρες αποκόλλησης απέτυχαν. Διαλύθηκε επί τόπου και το 1955 είχε εξαφανιστεί από τη θέα. Με 15 πολεμικές διακρίσεις, το Warspite αξίζει σίγουρα μια θέση στην αίθουσα της φήμης των μεγάλων πλοίων του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού. ■

Με ρεκόρ 15 πολεμικών διακρίσεων, το HMS Warspite (Πολεμοχαρής) της κλάσεως «Βασίλισσα Ελισάβετ» ξεχώριζε στο στόλο του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού Σημείωση μεταφραστού Τα πλοία του Βρετανικού Ναυτικού κατατάσσονταν σε Rates ανάλογα με τον αριθμό των πυροβόλων τους και το βάρος των βαλλομένων βλημάτων (μπάλες) (ισχύς πυρός) και την ικανότητά τους να σταθούν στη Γραμμή Μάχης. Τα πλοία των 1ης, 2ης και 3ης Rate συμμετείχαν στη γραμμή μάχης. Τα πλοία της 3ης rate ήταν εκείνα που αργότερα ονομάσθηκαν «Δίκροτα» (με δύο καταστρώματα πυροβόλων) και ένα αριθμό πυροβόλων της τάξεως των 60-80.

Η τραγωδία του Texel

Μετάφραση: Γιάννης Παλούμπης

Άρθρο του Ian Richardson από το περιοδικό “Warship World” Απρίλιος 2020

Καταστροφή ανοιχτά από τις ακτές της Ολλανδίας

έτος (2020) είναι η 80ή επέτειος της τραγωδίας του Texel. (Το Texel είναι το νοτιότερο από τη σειρά των Ολλανδικών νησιών που αποκαλούνται Wadden Islands) Στις 31 Αυγούστου / 1η Σεπτεμβρίου το 1940 συνέβη μια καταστροφή στα ανοικτά των ολλανδικών ακτών, όταν ο Στολίσκος Αντιτορπιλικών 20 του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού (με αποστολή ναρκοθέτησης) έπλευσε μέσα σε ναρκοπέδιο που είχε ποντισθεί από τις γερμανικές δυνάμεις στις 7 Αυγούστου 1940. Ο Στολίσκος, αποτελούμενος από τα αντιτορπιλικά HMS Esk, Express, Icarus, Intrepid και Ivanhoe, λάμβανε μέρος σε επιχείρηση ναρκοθέτησης με το όνομα Operation CBX5, έξω από το νησί Texel στην ολλανδική ακτή. Υποστήριξη στην ναρκοθέτηση παρείχαν τα Αντιτορπιλικά του 5ου Στολίσκου, HMS Kelvin (Αντιπλοίαρχος JH Allison DSO) και Jupiter (Αντιπλοίαρχος DB Wyburd),

καθώς και το παλιό Αντιτορπιλικό του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου HMS Vortigern (Πλωτάρχης RS Howlett). Τα Jupiter και Kelvin ήταν και τα δύο Αντιτορπιλικά κλάσης JIK, ενώ το Vortigern ήταν του Μεγάλου Πολέμου κλάσης V / W. Στην καταστροφή δύο Αντιτορπιλικά βυθίστηκαν, ένα υπέστη σοβαρές ζημιές και ένα ελαφρύ καταδρομικό (HMS Galatea –Πλοίαρχος BB Schofield) υπέστη ζημιές πηγαίνοντας προς βοήθειά τους. Συνολικά, 300 άτομα απωλέσθηκαν και άλλοι 100 τραυματίστηκαν ή συνελήφθησαν ως αιχμάλωτοι πολέμου. Ενώ ο 20ος στολίσκος πόντιζε νάρκες, η βρετανική αναγνώριση εντόπισε γερμανικές ναυτικές μονάδες που κατευθύνονταν δυτικά από το Τέρσελινγκ προς τη Βρετανία. Θεωρώντας ότι επρόκειτο για τμήμα μιας δύναμης εισβολής, που κατευθυνόταν προς το Ηνωμένο Βασίλειο, ο 20ος στολίσκος έλαβε εντολή να πλεύσει για ανάσχεση. Όπως απεδείχθη, επρόκειτο για μία μικρή γερμανική ναυτική δύναμη ναρκοθέτησης που έπλεε από το Cuxhaven στο Ρότερνταμ. Τα Αντιτορπιλικά του Βασιλικού Ναυτικού έπλευσαν μέσα στο πρόσφατα ποντισμένο και αχαρτογράφητο ναρκοπέδιο με καταστροφικά αποτελέσματα.

Τα Αντιτορπιλικά HMS Esk Το HMS Esk (E Class) παραγγέλθηκε την 1η Νοεμβρίου 1932 στο ναυπηγείο των Swan Hunter και Wigham Richardson στο Tyne σύμφωνα με το Ναυτικό Πρόγραμμα του 1931. Το εργοστάσιο Wallend Slipway κατασκεύασε τις μηχανές του. Το σκάφος τέθηκε σε λειτουργία για πρώτη φορά στις 28 Σεπτεμβρίου 1934. Σχεδιάστηκε να μετατρέπεται γρήγορα σε ναρκοθέτιδα με την αφαίρεση των πυροβόλων A & Y και των πρωραίων τορπιλοσωλήνων. Οι ράγες των ναρκών που μπορούσαν να φέρουν 60 νάρκες προστέθηκαν από τη δεύτερη καπνοδόχο μέχρι την πρύμη του. Η κατασκευή του Esk κόστισε 247.649 λίρες, εξαιρουμένου του οπλισμού. Μετατράπηκε σε ναρκοθέτιδα από τις 23 Αυγούστου έως τις 7 Σεπτεμβρίου 1939 και απασχολήθηκε πλήρως από την αρχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, συνενώθηκε επίσης με τις δυνάμεις εκκένωσης της Δουνκέρκης στις 29 Μαΐου 1940. Το Αντιτορπιλικό μετέφερε 3904 άνδρες μεταξύ 29 Μαΐου και 3 Ιουνίου 1940, συμπεριλαμβανομένων περίπου 1000 Γάλλων στρατιωτών από το TSS Scotia, που βυθίστηκε από γερμανικά αεροσκάφη. Το Esk έκανε συνολικά έξι ταξίδια μετ’ επιστροφής. Μετά από

Η καταστροφή του Texel έλαβε χώρα στα ανοικτά των ολλανδικών ακτών το βράδυ της 31ης Αυγούστου1940 και περιελάμβανε τη βύθιση δύο αντιτορπιλικών του Βασιλικού Ναυτικού, καθώς και ζημιά σε ένα τρίτο και ένα ελαφρύ καταδρομικό.

Το HMS Esk παραγγέλθηκε την 1η Νοεμβρίου 1932.

Το HMS Express (E Class) παραγγέλθηκε την 1η Νοεμβρίου 1932 από τους Swan Hunter και Wigham Richardson και η Wallsend Slipway κατασκεύασε τις μηχανές του.

μικρές επισκευές, ανέλαβε και πάλι τα καθήκοντά του ως ναρκοθέτιδα. Το βράδυ της 31ης Αυγούστου μέχρι την 4η Σεπτεμβρίου 1940, μαζί με τον υπόλοιπο στολίσκο, έπλευσε με κυβερνήτη τον Πλωτάρχη RJH Crouch, από το Immingham για να ποντίσει νάρκες στην ολλανδική ακτή, περίπου 40 μίλια βορειοδυτικά του νησιού Texel. Αμέσως μετά τις 23:00 της 31ης Αυγούστου, το αδελφό Αντιτορπιλικό Express χτύπησε μία νάρκη, και η πλώρη του ανατινάχθηκε τελείως. Το Esk έπλευσε γρήγορα προς βοήθειά του, αλλά πηγαίνοντας προκάλεσε την έκρηξη μιας νάρκης στην πλώρη του και περίπου δεκαπέντε λεπτά αργότερα μία δεύτερη νάρκη εξερράγη στο μέσον του πλοίου. Το Esk κόπηκε στα δύο και βυθίστηκε αμέσως με την απώλεια 127 ανδρών του πληρώματος, ενώ τους επιζώντες περισυνέλεξε το HMS Ivanhoe. HMS Express Το HMS Express (E Class) παραγγέλθηκε την 1η Νοεμβρίου 1932 από τους Swan Hunter και Wigham Richardson και η VVallsend Slipway κατασκεύασε τις μηχανές του. Ήταν μέρος του Ναυτικού Προγράμματος του 1931, και τέθηκε σε ενέργεια στις 2 Νοεμβρίου 1934. Στα μέσα του 1939, προοριζόταν για μετατροπή σε πλοίο εκπαίδευσης νεοσυλλέκτων και σκάφος συνεργασίας αεροσκαφών, ωστόσο αυτό δεν συνεχίστηκε και στις 8 Σεπτεμβρίου 1939 συνενώθηκε στον 20ο Στολίσκο Αντιτορπιλικών με αποστολή ναρκοθέτησης. Έλαβε 72 Περιπλους 112

μέρος σε επιχειρήσεις από τότε και στη συνέχεια έλαβε μέρος στην εκκένωση από της Δουνκέρκης, διασώζοντας συνολικά 3491 άτομα, πραγματοποιώντας πέντε ταξίδια μετ’ επιστροφής. Ανέλαβε πλοίο Διοικήσεως του 20ου στολίσκου Αντιτορπιλικών (ναρκοθετήσεως) υπό τη διοίκηση του Αντιπλοιάρχου JG Bickford και το βράδυ της 31ης Αυγούστου-1ης Σεπτεμβρίου 1940 μαζί με τον υπόλοιπο στολίσκο, ανέλαβε επιχειρήσεις ναρκοθέτησης στο νησί του Texel. Στην 2307 ώρα της 31 Αυγούστου, το Αντιτορπιλικό προσέκρουσε σε μία νάρκη στο ύψος του πυργίσκου του πρωραίου πυροβόλου και ολόκληρη η πλώρη μπροστά από τη γέφυρα ανατινάχτηκε. Τέσσερις αξιωματικοί και πενήντα τρεις ναύτες σκοτώθηκαν και 9 άλλοι εκτινάχθηκαν στη θάλασσα, αλλά κατάφεραν να φτάσουν στην ακτή με

σωσίβια σχεδία και συνελήφθησαν ως αιχμάλωτοι πολέμου. Ο κυβερνήτης του σκάφους και Διοικητής του στολίσκου, J.G. Bickford ήταν ένας από αυτούς που τραυματίστηκαν στην έκρηξη και αργότερα πέθανε στο νοσοκομείο. Μέχρι την 10:40 ώρα το πρωί της 1ης Σεπτεμβρίου κατάφερε να λειτουργήσει τις μηχανές του έως τις 90 στροφές ανά λεπτό (σ.α.λ.) και πλέοντας ανάποδα αρκετές ώρες κατευθύνθηκε προς την Βρετανία. Στις 08:40 το Αντιτορπιλικό HMS Kelvin άρχισε να το ρυμουλκεί, έως ότου η γραμμή χωρίστηκε την 11:12 ώρα περίπου. Την 11:40 ώρα, το HMS Jupiter ανέλαβε τη ρυμούλκηση του HMS Express, φτάνοντας στο Hull, πλέοντας ανάποδα, στις 17.30 στις 2 Σεπτεμβρίου 1940. Το τμήμα που αντικατέστησε την ελλείπουσα πλώρη κατασκευάστηκε στο ναυπηγείο του Swan Hunter και ρυμουλκήθηκε στο Chatham, όπου οι επισκευές για τις άλλες ζημιές δεν είχαν ολοκληρωθεί, έως τις 4 Οκτωβρίου 1941. Πηγαίνοντας στην Άπω Ανατολή μετά τις επισκευές, το Express ήταν παρόν στη βύθιση των βαρέων πλοίων της Δύναμης Ζ (Force Z), HMS Prince of Wales και του HMS Repulse διασώζοντας σχεδόν χίλιους ναυτικούς. To Express επέστρεψε στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1943 και μετά από σύντομη επισκευή στο Λίβερπουλ παραχωρήθηκε στο Βασιλικό Ναυτικό του Καναδά και μετονομάστηκε σε HMCS Gatineau. Συνέχισε να συμμετέχει σε επιχειρήσεις μέχρι το τέλος του πολέμου και επεστράφη στο Esquimalt στις 10 Ιανουαρίου 1946. Στη συνέχεια το Αντιτορπιλικό αυτοβυθίστηκε και χρησιμοποιήθηκε ως κυματοθραύστης στο Royson, B.C. το 1948. Ως HMCS Gatineau κέρδισε τα παράσημα της Μάχης Ατλαντικού 194344 και της συμμετοχής στην απόβαση στη Νορμανδία. HMS Icarus Το HMS Icarus (I Class) ήταν μέρος του Ναυτικού Προγράμματος του 1935, η ναυπήγηση ξεκίνησε στις 9 Μαρτίου 1936 και ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 1937 στο ναυπηγείο του John Brown στο Clyde. Εξαιρουμένου του οπλισμού, κόστισε 255.472 λίρες Τον Δεκέμβριο του 1939 το Αντιτορπιλικό συνενώθηκε στον 20ο Στολίσκο Αντιτορπιλικών

Το HMS Icarus (I Class) ήταν μέρος του Ναυτικού Προγράμματος του 1935 και η ναυπήγησή του ξεκίνησε στις 9 Μαρτίου 1936 και ολοκληρώθηκε την 1η Μαΐου 1937 από το ναυπηγείο του John Brown στο Clyde.

Το HMS Intrepid (I Class) παραγγέλθηκε στο πλαίσιο του Ναυτικού Προγράμματος του 1935 και η ναυπήγηση ξεκίνησε στις 6 Ιανουαρίου 1936 στο ναυπηγείο του J.S. White Cowes στο Isle of Wight.

(ναρκοθέτησης) στο Immingham με κυβερνήτη τον Αντιπλοίαρχο CD Maud DSC. Το σκάφος μετατράπηκε στον ρόλο του ως ναρκοθέτιδα στο Πόρτσμουθ από τις 24 Ιανουαρίου έως τις 26 Φεβρουαρίου 1940. Επιχειρώντας ανοιχτά της Νορβηγίας μετά την επισκευή του, στις 10 Μαΐου 1940, μία από τις νάρκες που πόντισε, βύθισε το πλοίο σιδηρομεταλλεύματος 3800 τόνων Europa. Την επόμενη μέρα το Ίκαρος κατέλαβε το Alster 8.514 τόνων, το οποίο μετέφερε εφόδια για τον γερμανικό στρατό. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης μάχης του Νάρβικ, το Αντιτορπιλικό έλαβε μέρος ως πλοίο συνοδείας για το θωρηκτό HMS Warspite και ήταν παρόν στην καταστροφή 8 Γερμανικών Αντιτορπιλικών και ενός υποβρυχίου (U-Boat). Το Icarus υπηρέτησε με διάκριση κατά τη διάρκεια της Επιχείρησης Dynamo, της εκκένωσης της Δουνκέρκης, πραγματοποιώντας 6 ταξίδια μετ’ επιστροφής.

Παρόλο που είχε προσαράξει δύο φορές και υπέστη ζημιές από αεροπορική επίθεση, έσωσε 4.396 στρατιώτες και είχε 26 απώλειες από το πλήρωμά του. Το Αντιτορπιλικό ήταν μέρος της δύναμης ναρκοθέτησης ανοιχτά του Texel από 31 Αυγούστου/1 Σεπτεμβρίου 1940 όταν άλλες μονάδες του 20ου Στολίσκου χάθηκαν ή υπέστησαν ζημιές. Διήλθε μέσα από το ατύχημα χωρίς να έχει πληγεί και επέστρεψε από την επικίνδυνη περιοχή στο Humber μαζί με το HMS Intrepid, που είχε καθυστερήσει καθ’ οδόν για να ποντίσει νάρκες. Το Icarus συνέχισε να συμμετέχει σε επιχειρήσεις όπως στη δράση ενάντια στο γερμανικό θωρηκτό Bismarck, συνοδεία σε ρωσικές νηοπομπές, σε αντίστοιχες μεσογειακές, καθώς και στον βόρειο Ατλαντικό. Μετέπεσε σε παροπλισμό τον Ιούλιο του 1946 και διαλύθηκε τον Οκτώβριο του ίδιου έτους στη Δυτική Σκωτία στο διαλυτήριο Shipbreaking Co. Ltd. στο Troon.

HMS Intrepid Το HMS Intrepid (I Class) παραγγέλθηκε στο πλαίσιο του Ναυτικού Προγράμματος του 1935 και η ναυπήγηση ξεκίνησε στις 6 Ιανουαρίου 1936 στο ναυπηγείο του J.S.White, Cowes στο Isle of Wight. Ολοκληρώθηκε στις 29 Ιουλίου 1937, κοστίζοντας 058.965, εξαιρουμένου του εξοπλισμού, για την κατασκευή. Μεταξύ 2 Νοεμβρίου 1938 και 23 Φεβρουαρίου 1939, ανασκευάστηκε στη Μάλτα για να μπορεί να αναλάβει ρόλο ναρκοθέτιδας και λειτούργησε στη Μεσόγειο μέχρι να επιστρέψει στο Ηνωμένο Βασίλειο στις 15 Σεπτεμβρίου 1939. Ολοκλήρωσε τη μετατροπή της σε ναρκοθέτιδα στο Sheerness τον Ιανουάριο του 1940 και εντάχθηκε στο 20ον Στολίσκο Αντιτορπιλικών (ναρκοθέτησης) στο Immingham. Το Αντιτορπιλικό συμμετείχε στις επιχειρήσεις ανοιχτά της Νορβηγίας και αργότερα συμμετείχε στην Επιχείρηση Dynamo. Πραγματοποίησε ένα ταξίδι επιστροφής και διέσωσε 668 εκκενούμενους άνδρες και στη συνέχεια υπέστη ζημιές από αεροπορική επίθεση στις 30 Μαΐου 1940. Λόγω των ζημιών απαιτήθηκαν επισκευές που πραγματοποιήθηκαν στο Smiths Dock Middlesbrough και ολοκληρώθηκαν μέχρι τις 12 Ιουνίου 1940. Με κυβερνήτη τον Αντιπλοίαρχο RC Gordon συμμετείχε με τα άλλα Αντιτορπιλικά του 20ου Στολίσκου Αντιτορπιλικών (Ναρκοθέτησης) όταν έφυγαν από το Immingham. Ωστόσο, η απώλεια ενός εκτροπέα καθυστέρησε την άφιξή του στο πεδίο των ναρκοθετήσεων και λόγω του κινδύνου να χτυπήσει σε νάρκες, παρέμεινε μακριά από την περιοχή και επέστρεψε στο Humber μαζί με τον

Το HMS Ivanhoe (I Class) παραγγέλθηκε στο πλαίσιο του Ναυτικού Προγράμματος του 1935 και η ναυπήγηση ξεκίνησε στις 12 Φεβρουαρίου 1936 από τον Yarrow στο Clyde.

HMS Icarus. (Εκτροπείς είναι εξαρτήματα σε σχήμα παραθύρου τα οποία ρυμουλκούνται από το ναρκαλιευτικό σε βάθος που ρυθμίζεται από τα επίπεδα των πτερυγίων τους και εκτρέπουν τους γρίπους δεξιά και αριστερά από το ίχνος του πλοίου. Η θέση των εκτροπέων φαίνεται από τα παπάκια που στερεώνονται επάνω τους). Έχοντας υποστεί ζημιές από νάρκη την 1η Νοεμβρίου 1940 στη Βόρεια Θάλασσα, επισκευάσθηκε στο Χάρτλπουλ, επέστρεψε στα καθήκοντά του στην ανατολική ακτή της Βρετανίας και αργότερα συμμετείχε στο κυνήγι του γερμανικού θωρηκτού Bismarck. Περαιτέρω υπηρεσία κατά τη διάρκεια του πολέμου το βρήκε σε καθήκοντα συνοδείας Ρωσικών νηοπομπών στον Βόρειο Ατλαντικό και τη Μεσόγειο. Το Intrepid χτυπήθηκε από βόμβες αεροσκαφών στις 26 Σεπτεμβρίου 1943, ενώ βρισκόταν αγκυροβολημένο στο λιμάνι Λέρος, ένα ελληνικό νησί στα Δωδεκάνησα, στο Νότιο Αιγαίο. Ο κυβερνήτης του εγκλωβίστηκε μεταξύ της πρυμναίας υπερκατασκευής και του δεξιού βαρούλκου. Μόλις απεγκλωβίστηκε, το πλοίο εγκαταλείφθηκε και τελικά ανατράπηκε και βυθίστηκε περίπου στις 0200 στις 27 Σεπτεμβρίου 1943. Δεκαπέντε από το πλήρωμά του απωλέσθηκαν. HMS Ivanhoe Το HMS Ivanhoe (I Class) παραγγέλθηκε στο πλαίσιο του Ναυτικού Προγράμματος του 1935 και η έναρξη ναυπήγησης έγινε στις 12 Φεβρουαρίου 1936 στο ναυπηγείο Yarrow στο Clyde. Ολοκληρώθηκε στις 24 Αυγούστου 1937. Το πλοίο κόστισε 059.371 χωρίς εξοπλισμό. Μετά την ολοκλήρωσή του, το Αντιτορπιλικό εντάχθηκε στον 3ο Στολίσκο Αντιτορπιλικών στη Μεσόγειο. Επιστρέφοντας στο Sheerness, από τις 14 Νοεμβρίου έως τις 13 Δεκεμβρίου 74 Περιπλους 112

1939, μετατράπηκε σε ναρκοθέτιδα, και επανήλθε σε εξοπλισμό πλήρους Αντιτορπιλικού από τις 27 Ιανουαρίου έως τις 3 Φεβρουαρίου 1940. Συμμετέχοντας στην επιχείρηση Dynamo, το Ivanhoe ολοκλήρωσε δύο ταξίδια μετ’ επιστροφής και διέσωσε 2220 άτομα προσωπικού. Στις 0730 την 1η Ιουνίου 1940 δέχθηκε επίθεση από γερμανικά αεροσκάφη καθώς εισέπλεε στο λιμάνι του Ντόβερ, γλίτωσε παρά λίγο από δύο βόμβες και χτυπήθηκε από μια μόνο. Τέθηκαν δύο λεβητοστάσια εκτός ενεργείας και έπρεπε να επιστρέψει στο Ντόβερ στις 10:00 ώρα. Είκοσι ένα από το πλήρωμά του και πέντε στρατιώτες σκοτώθηκαν και πολλοί άλλοι τραυματίσθηκαν οι οποίοι και εκκενώθηκαν. Οι επισκευές ολοκληρώθηκαν στο Sheerness στις 28 Αυγούστου 1940, μετά την επισκευή το Αντιτορπιλικό εντάχθηκε στον 20ο Στολίσκο Αντιτορπιλικών (ναρκοθέτησης) έχοντας μετατραπεί εκ νέου για να εκτελέσει καθήκοντα ναρκοθέτησης. Στις 31 Αυγούστου, με κυβερνήτη τον Αντιπλοίαρχο PH Haddow, ήταν με τον υπόλοιπο Στολίσκο και συμμετείχαν στην επιχείρηση ναρκοθέτησης στο Texel. Το HMS Express, το Αντιτορπιλικό στην αριστερή μάσκα του Ivanhoe, χτύπησε μία νάρκη και έχασε το μεγαλύτερο μέρος της πλώρης του. Το Ivanhoe πήγε παράλληλα για να βοηθήσει, συλλέγοντας μέρος του πληρώματος, περνώντας αριστερά του κατεστραμμένου σκάφους, προτού το ίδιο χτυπήσει μια νάρκη που εξερράγη κάτω από την πλώρη του. Περίπου στις 01:45 της 1ης Σεπτεμβρίου 1940 ο κύριος άξονας έσπασε και το Αντιτορπιλικό ήταν αδύνατον πλέον να πλεύσει περαιτέρω. Συγχρόνως ανακαλύφθηκε ότι η πρύμη του επίσης είχε πληγεί. Μέχρι την 10.30 βυθιζόταν αργά και στις 13:45 το μηχανοστάσιο άρχισε να πλημμυρίζει. Περίπου μισή ώρα αρ-

γότερα δόθηκε η εντολή εγκατάλειψης του πλοίου και οι αεραγωγοί του άνοιξαν για να υποβοηθήσουν την βύθισή του. Η Τορπιλάκατος No. 15 έφτασε στη σκηνή για τη διάσωση επιζώντων, ωστόσο έπρεπε να αποχωρήσει λόγω έλλειψης αποθέματος καυσίμων. Αυτό το σκάφος χάθηκε λίγο αργότερα στις 24 Σεπτεμβρίου 1940 όταν χτύπησε μία νάρκη στις εκβολές του Τάμεση. Το κύτος του Ivanhoe επέπλεε και το βρήκε το Αντιτορπιλικό της κατηγορίας Hunt HMS Garth. Το Αντιτορπιλικό Κέλβιν εκτόξευσε μία τορπίλη που χτύπησε την πρύμη του Ivanhoe, με την τελική βύθιση να διαρκεί περίπου ένα λεπτό. Ταυτόχρονα, τα γερμανικά αεροσκάφη βρίσκονταν επίσης στη διαδικασία επίθεσης στο κύτος. Συνολικά 8 ναύτες σκοτώθηκαν, 3 τραυματίστηκαν και ένας αξιωματικός και 22 ναύτες αιχμαλωτίσθηκαν και κρατήθηκαν φυλακισμένοι. Την επόμενη μέρα τα Καταδρομικά HMS Aurora και HMS Galatea πήγαν στην περιοχή για να βοηθήσουν. Όταν το Galatea επέστρεφε στο λιμάνι χτύπησε μια άλλη νάρκη στα ανοιχτά του Cleaner Shoul Buoy κοντά στο Humber Light με αποτέλεσμα μικρές ζημιές. Τα Αντιτορπιλικά υποστήριξης HMS Kelvin και Jupiter προέρχονταν από τον 5ο Στολίσκο Αντιτορπιλικών υπό την Διοίκηση του Λόρδου Louis Mountbatten, ο οποίος είχε αλλάξει το πλοίο Διοίκησης του Στολίσκου από το HMS Kelly στο HMS Javelin, αφού το προηγούμενο πλοίο είχε δεχθεί τορπίλη από το γερμανικό E Boat S3I έξω από την ολλανδική ακτή το βράδυ της 9/10 Μαΐου 1940. Το HMS Vortigem επιχειρούσε μεταξύ Rosyth και Humber από τις 16.8.40 έως τις 31.3.41 με γενικά καθήκοντα περιπολίας και συνοδείας. Τορπιλίσθηκε από το γερμανικό E Boat S104 έξω από το Norfolk στις 15 Μαρτίου 1942 και βυθίστηκε. Εκατό δέκα από το πλήρωμα χάθηκαν με μόνο δεκατέσσερις επιζώντες. Αυτή ήταν η βαρύτερη απώλεια σε ανθρώπινες ζωές για την υπεράσπιση των επικοινωνιών της ανατολικής ακτής. Το HMS Kelvin υπέστη σοβαρές ζημιές κατά τη διάρκεια του πολέμου και τελικά διαλύθηκε στο Troon το 1949. Το HMS Javelin υπέστη επίσης σοβαρή ζημιά, χάνοντας την πλώρη του από τορπίλη το Νοέμβριο του 1940. Ωστόσο, επισκευάστηκε για περαιτέρω υπηρεσία και διαλύθηκε επίσης στο Troon το 1949. Από τα δύο Καταδρομικά το HMS Galatea τορπιλίστηκε και βυθίστηκε από το γερμανικό U Boat U557 στα ανοικτά της Αλεξάνδρειας στις 14 Δεκεμβρίου 1941. Το HMS Aurora επιβίωσε από τον πόλεμο και παραδόθηκε στην Εθνικιστική Κίνα το 1948, και στη συνέχεια καταλήφθηκε από τους Κομμουνιστές Κινέζους ένα χρόνο αργότερα. Στη συνέχεια απωλέσθηκε και διασώθηκε, τελικά μετετράπη σε σκάφος λιμένος στα μέσα της δεκαετίας του ‘50 έως ότου διαλύθηκε τη δεκαετία του 1990.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ & ΘΑΛΑΣΣΑ ------------------------------------------------------

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Βιβλιοθήκη “Αθηνούλα Μαρτίνου” του Ν.Μ.Ε. μαζί με το Δίκτυο Ναυτιλιακών Βιβλιοθηκών (ΔΙ.ΝΑΥ.ΒΙ) συμμετείχε στο 26ο συνέδριο ΠΣΑΒ που διοργάνωσε η Κεντρική Βιβλιοθήκη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου ψηφιακά προσαρμοζόμενη στις συνθήκες της πανδημίας. Το συνέδριο αποτελεί μία από τις σπουδαιότερες εκδηλώσεις στο χώρο των ελληνικών βιβλιοθηκών με μεγάλη συμμετοχή και σταθερή παρουσία πολλών βιβλιοθηκονόμων από Ακαδημαϊκά Ιδρύματα. Οι κύριοι θεματικοί άξονες του Συνεδρίου κάλυψαν θέματα υπηρεσιών και τεχνολογιών πληροφόρησης, αυτοματισμού και εξοπλισμού βιβλιοθηκών, πηγών πληροφόρησης και συνδρομών. Με δεδομένο ότι σήμερα είναι επιτακτικότερη παρά ποτέ η περαιτέρω αυτοματοποίηση υπηρεσιών, η προσθήκη νέων αλλά και η βελτίωση των ήδη παρεχομένων, με τη χρήση των δυνατοτήτων που παρέχει πλέον η νέα ψηφιακή εποχή, οι Ακαδημαϊκές Βιβλιοθήκες καλούνται να χρησιμοποιήσουν κάθε

τύπου συμβατές με τον ρόλο τους τεχνολογίες προς όφελος των χρηστών τους αναβαθμίζοντας ακόμη περισσότερο τις ψηφιακές υποδομές τους. Η εισήγηση του Δικτύου Ναυτιλιακών Βιβλιοθηκών είχε τίτλο «Βιβλιοθήκες και πανδημία COVID-19: η εμπειρία του Δικτύου Ναυτιλιακών Βιβλιοθηκών» την οποία συνυπόγραψαν οι εκπρόσωποι των φορέων που απαρτίζουν το δίκτυο: Παναγιώτα Δεδετζή, Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη Χαρά Μπρίντεζη, Ίδρυμα Ευγενίδου, Βιβλιοθήκη-Κάτια Κρανιώτου, Βιβλιοθήκη «Αθηνούλα Μαρτίνου» Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος-Σταμάτης Καλλίγερος, Επίκουρος Καθηγητής, Σχολή Ναυτικών ΔοκίμωνΣταυρούλα Κουρή, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Κεντρική Βιβλιοθήκη- Αλέξανδρος Ηλιάκης, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Κεντρική Βιβλιοθήκη-Ανθή Κατσιρίκου, Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Πειραιώς-Ελένη Α. Θανοπούλου, Καθηγήτρια, Τμήμα Ναυτιλίας και Επιχειρηματικών Υπηρεσιών, Πανεπιστήμιο Αιγαίου-Νεκταρία Δεσποτοπούλου, Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού (Πολεμικό Ναυτικό).

Στο προηγούμενο τεύχος 112 είχαμε αναγγείλει την αναλυτική δημοσίευση της δωρεάς του Αντιναύαρχου ΠΝ εα Γρηγορίου Δεμέστιχα, Συλλογή όπλων του Α κα Β Π.Π. του Υποστρατήγου Πέτρου Δεμέστιχα, στο τρέχον τεύχος. Δυστυχώς, λόγω της τρίμηνης αναστολής λειτουργίας του φορέας μας εξαιτίας της κρίσης της πανδημίας, δεν κατέστη εφικτό να φωτογραφηθούν όλα τα κειμήλια προκειμένου για τη δημοσίευσή τους. ------------------------------------------------------

Το Ελληνικό κράτος της θάλασσας. Η ιστορία του Σύγχρονου Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού. Συγγραφέας Αδάμ Γ. Στεφανάδης

πό το νέο χρόνο τη βιβλιοθήκη του Μουσείου κοσμεί μια Ιστορία του νεώτερου, του σύγχρονου Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού σε δύο τόμους: Α΄ τόμος από το 1847 έως το 1941 και Β΄ τόμος από το 1941 έως το 2017. Τα κύρια χαρακτηριστικά του νέου βιβλίου είναι πρώτος ότι διαβάζεται πολύ εύκολα, παρά την πληθώρα των πηγών και την ακρίβεια των λεπτομερειών και δεύτερον ότι αυτή την Ιστορία, επί τέλους, δεν την έγραψε Αξιωματικός του Ναυτικού, αλλά πολίτης. Βέβαια, όχι κάποιος τυχαίος πολίτης, συγγραφέας είναι ο Αδάμ Στεφανάδης, δικηγόρος της Αθήνας, γιός του αείμνηστου Ναυάρχου Γεράσιμου Στεφανάδη βετεράνου του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και για τους νεώτερους, που ενδεχομένως δεν είχαν συναντήσει τον Ναύαρχο, ο συγγραφές είναι εξάδελφος του επίσης αείμνηστου Χριστόδουλου Τουρβά. Θεωρώ σημαντικό στοιχείο ότι ένας άνθρωπος από την ευρύτερη οικογένεια του Ναυτικού, αλλά όχι ο ίδιος Αξιωματικός, ασχολήθηκε με την καταγραφή της Ιστορίας του Πολεμικού Ναυτικού στη διάρκεια του 20ου αιώνα, διότι έστω και επηρεασμένος από τις συγγενικές του σχέσεις, ως τρίτος φέρνει έναν άνεμο αντικειμενικότητας και αμεροληψίας. Είχαμε συνηθίσει μέχρι σήμερα να ταυτίζουμε της Ιστορία του Πολεμικού Ναυτικού με ονόματα όπως : Φωκάς, Αλεξανδρής, Σακελλαρίου, Καββαδίας, Σίμψας, Κωνσταντινίδης, Μεταλληνός και από τους νεώτερους Δημητρακόπουλος, Γέροντας και βέβαια να μην παραλείψουμε τις εξαιρετικές και απόλυτα διαφωτιστικές μονογραφίες των Χαρατσή, Βάρφη, Μασούρα-Κατωπόδη, Παΐζη-Παραδέλη, Νταλούμη και αρκετών ακόμη, που όσο κι αν προσπαθήσω είμαι βέβαιος ότι θα μου διαφύγουν πολλοί. Η εργασία του κ. Στεφανάδη έχει συμπεριλάβει στους

δύο τόμους (725 σελίδες) την εξιστόρηση της πορείας του πολεμκού ναυτικού τα τελευταία 120 χρόνια. Σελίδες δόξας εναλλάσσονται με αντίστοιχες σελίδες καταισχύνης και αναδεικνύουν την ιστορική διαδρομή του Σώματος και την ενεργό συμμετοχή του σε όλα τα γεγονότα που καθόρισαν την Ιστορία της χώρας. Ο πόλεμος του 1897, οι Βαλκανικοί, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η πολυεθνική επέμβαση στη μεσημβρινή Ρωσία, Μικρασιατική εκστρατεία, Μεσοπόλεμος, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η αποδημία του στόλου στην Αίγυπτο, τα κινήματα του Ναυτικού το ’44 και το ’73, οι αποστολές στην Κύπρο, όλα τα αξιοσημείωτα γεγονότα παρουσιάζονται με λεπτομέρειες και αναφορά σε πηγές. Συγχρόνως παρουσιάζονται τα κατά καιρούς εξοπλιστικά προγράμματα για την ανάπτυξη του Ναυτικού, καθώς και η επίδραση που αυτά είχαν στις ακολουθούσες επιχειρησιακές καταστάσεις. Τέλος περιγράφονται οι Ελληνο-Τουρκικές κρίσεις όλων των εποχών καθώς και τα σοβαρά ναυτικά ατυχήματα. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό του βιβλίου είναι ότι η εξιστόρηση δεν έχει απρόσωπο χαρακτήρα, αλλά αναδεικνύει και τους πρωταγωνιστές των περιγραφομένων γεγονότων. Έτσι αντιλαμβάνεται καλύτερα ο αναγνώστης πως σχηματίσθηκε το πάνθεο των Αξιωματικών του Ναυτικού, που ως θεματοφύλακες των πατρογονικών παραδόσεων δημιούργησαν και διατήρησαν τη νεώτερη ιστορία του Πολεμικού Ναυτικού των Ελλήνων. Ένα αντικειμενικό και ολοκληρωμένο βοήθημα για οποιονδήποτε μελετητή ή αναγνώστη, ο οποίος θα επιθυμούσε να ανατρέξει και να ενημερωθεί για θέματα της Ιστορίας του σύγχρονου Πολεμικού Ναυτικού. Γιάννης Παλούμπης Περιπλους 112 75

Χριστούγεννα στη σπηλιά του Φώτη Κόντογλου

Χριστούγεννα παραμονές. Χριστούγεννα και χιονιάς πάντα πάνε μαζί. Μα εκείνη τη χρονιά οι καιροί ήτανε φουρτουνιασμένοι παρά φύση. Χιόνι δεν έριχνε. Μοναχά που η ατμόσφαιρα ήτανε θυμωμένη, και φυσούσανε σκληροί βοριάδες με χιονόνερο και μ' αστραπές. Καμμιά βδομάδα ο καιρός καλωσύνεψε και φυσούσε μια τραμουντάνα που αρμενιζότανε. Μα την παραμονή τα κατσούφιασε. Την παραμονή από το πρωί ο ουρανός ήτανε μαύρος σαν μολύβι, κι έπιασε κι έριχνε βελονιαστό χιονόνερο.

Τοιχογραφία, παρεκκλήσιο Οικ. Πεσμαζόγλου, Κηφισιά.

76 Περιπλους 112

ε μια τοποθεσία που τη λέγανε Σκρόφα, βρισκότανε ένα μαντρί με γιδοπρόδατα, απάνω σε μια πλαγιά του βουνού που κοίταζε κατά το πέλαγο. Το μέρος αυτό ήτανε άγριο κι έρημο, γεμάτο αγριόπρινα, σκίνους και κουμαριές, που ήτανε κατακόκκινες από τα κούμαρα. Το μαντρί ήτανε τριγυρισμένο με ξεροτρόχαλο [=ξερολιθιά]. Οι τσομπάνηδες καθόντανε μέσα σε μια σπηλιά που βρισκότανε παραμέσα και πιο ψηλά από τη μάντρα και που κοίταζε κατά τη νοτιά. Μεγάλη σπηλιά, με τρίατέσσερα χωρίσματα, κι αψηλή ως τρία μπόγια. Τα ζωντανά σταλιάζανε κάτω από τις χαμηλές σάγιες, που έσκυβες για να μπεις μέσα. Σωροί από κοπριά στεκόντανε εδώ κι εκεί, και βγάζανε μια σπιρτόζα μυρουδιά. Χάμω, το χώμα ήτανε σκουπισμένο και καθαρό, γιατί οι τσομπάνηδες ήτανε μερακλήδες, και βάζανε τα παιδιά και σκουπίζανε ταχτικά με κάτι σκούπες κανωμένες από αστοιβιές. Αρχιτσέλιγκας ήτανε ο Γιάννης ο Μπαρμπάκος, ένας άνθρωπος μισάγριος, γεννημένος ανάμεσα στα γίδια και στα πρόβατα. Ήτανε μαύρος, μαλλιαρός, με γένεια μαύρα κόρακας, σγουρά και σφιχτά σαν του κριαριού. Φορούσε σαλβάρια κοντά ως το γόνατο, σελάχι στη μέση του, ζουνάρι πλατύ, βαριά τζεσμέδια στα ποδάρια του. το κεφάλι του το είχε τυλιγμένο μ' ένα μεγάλο μαντίλι σαν σαρίκι, κι οι μαρχαμάδες [=τα κρόσια] κρεμόντανε στο πρόσωπό του. Αρχαίος άνθρωπος! Είχε δυο παραγιούς, τον Αλέξη και τον Δυσσέα, δυο παλληκαρόπουλα ως είκοσι χρονών. Είχε και τρία παιδιά, που τους βοηθούσανε στ' άρμεγμα και κοιτάζανε το μαντρί να 'ναι καθαρό. Αυτές οι έξι ψυχές εζούσανε σε κείνο το μέρος, κρυφά από τον Θεό. Ανάρια βλέπανε άνθρωπο. Η σπηλιά ήτανε καπνισμένη κι ο βράχος είχε μαυρίσει ως απάνω από την καπνιά που έβγαινε από το στόμα της σπηλιάς. Εκεί μέσα είχανε τα γιατάκια τους, σαν μεντέρια, στρωμένα με προβιές. Στους τοίχους της σπηλιάς είχανε μπήξει παλούκια μέσα στις σκισμάδες του βράχου, και κρεμόντανε καρδάρες, τυροβόλια, μαγιές, τουφέκια και μαχαίρια, λες κι ήτανε λημέρι των ληστών. Απ' έξω φυλάγανε οι σκύλοι, όλοι άγριοι σαν λύκοι. Η ακροθαλασσιά βρισκότανε ως ένα τσιγάρο απόσταση από τη μάντρα. Ήτανε έρημη, κι άλλο δεν ακουγότανε εκεί πέρα παρά μοναχά ο αγκομαχητός του πελάγου, μέρα-νύχτα. Με τον βοριά απάγκιαζε, και καμιά φορά πόδιζε κανένα καΐκι. Αλλιώς δεν έβλεπες βάρκα πουθενά. Από το μαντρί αγνάντευε κα-

νένας το πέλαγο ανάμεσα στα δέντρα, και το μάτι ξεχώριζε καθαρά τα βουνά της Μυτιλήνης. Την παραμονή τα Χριστούγεννα, είπαμε πως ο καιρός χάλασε, κι άρχισε να πέφτει χιονόνερο. Οι τσομπάνηδες είχανε μαζευτεί στη σπηλιά κι ανάψανε μια μεγάλη φωτιά και κουβεντιάζανε. Τα παιδιά είχανε σφάξει δυο αρνιά και τα γδέρνανε. Ο Αλέξης έβαλε απάνω σ' ένα ράφι μυτζήθρες και τυρί ανάλατο μέσα στα τυροβόλια, αγίζι και γιαούρτι. Ο Δυσσέας είχε μια παλιά Σύνοψη, κι επειδή γνώριζε λίγο από ψαλτικά κι ήξερε και πέντε γράμματα, διάβαζε τις Κυριακάδες κι όποτε ήτανε γιορτή κανένα τροπάρι και λιγοστά από τον Εξάψαλμο. Εκείνη την ώρα φυλλομετρούσε τη Σύνοψη, για να δει τι γράμματα ήτανε να πει. Θά 'τανε ώρα Εσπερινού. Κείνη την ώρα ακούσανε κάτι τουφεκιές. Καταλάβανε πως θα 'τανε τίποτα κυνηγοί. Το ένα παιδί, που είχε πάγει να φέρει ξύλα με τον γάιδαρο, είπε πως το πρωί είχε ακούσει τουφεκιές κατά την από μέσα θάλασσα, κατά την Άγια-Παρασκευή. Οι σκύλοι πιάσανε και γαβγίζανε όλοι μαζί και πεταχτήκανε όξω από τη μάντρα. Σε λίγο φανερωθήκανε από πάνω από τη σπηλιά δυο άνθρωποι με τουφέκια, και φωνάζανε τους τσομπάνηδες να μαζέψουνε τα σκυλιά, που χυμήξανε απάνω τους. Ο Σκούρης άφησε τους ανθρώπους κι άρπαξε ένα από τα ζαγάρια που 'χανε οι κυνηγοί και το ξετίναζε να το πνίξει. Ο κυνηγός έρριξε απάνου του, και τα σκάγια τον πόνεσανε και γύρισε πίσω, μαζί με τ' άλλα μαντρόσκυλα, που πηγαίνανε πισώδρομα όσο κατεβαίνανε οι κυνηγοί. Τέλος πάντων, εβγήκε ο Μπαρμπάκος με τους άλλους και πιάσανε τον Σκούρη και τον δέσανε, διώξανε και τ' άλλα σκυλιά. «Ώρα καλή, βρε παιδιά!» φώναξε ο Παναγής ο Καρδαμίτσας, ζωσμένος με τα φυσεγκλίκια, με το ταγάρι γεμάτο πουλιά. Ο άλλος, που ήτανε μαζί του, ήτανε ο γιος του ο Δημητρός. «Πολλά τα έτη!» αποκριθήκανε ο Μπαρμπάκος κι η συντροφιά του. «Καλώς ορίσατε!» Τους πήγανε στη σπηλιά. «Μωρέ, τ' είν' εδώ; Παλάτι! Παλάτι με βασιλοπούλες!» είπε ο μπάρμπα-Παναγής, δείχνοντας τις μυτζήθρες που αχνίζανε. Τους βάλανε να καθίσουνε, τους κάνανε καφέ. Οι κυνηγοί είχανε κονιάκι. Κεραστήκανε. «Βρε αδερφέ», έλεγε ο μπάρμπα-Παναγής, «ποιος να το 'λεγε, χρονιάρα μέρα, πως θα κάνουμε Χριστούγεννα στο σπήλαιο που εγεννήθη ο Χριστός! Εχτές περάσαμε στην Άγια-Παρασκευή, να κυνηγήσουμε λίγο. Ε, δικός μας είναι ο ηγούμενος, κοιμηθήκαμε στο μοναστήρι, και σήμερα την αυγή βγήκαμε στο κυνήγι. Βλέποντας πως φουρτούνιασε ο καιρός, είπαμε πως δε θα μπορέσουμε να περάσουμε το μπουγάζι με τη σαπιόβαρκα του μπάρμπα-Μανώλη του Βασιλέ. Κι επειδή ξέραμε απ' άλλη φορά το μαντρί, και με το κυνήγι πέσαμε σε τούτα τα σύνορα, είπαμε να 'ρθουμε στ' αρχοντικό σας... Μωρέ, τι σκύλο έχετε; Αυτό είναι θηρίο, ασλάνι και καπλάνι! Μπρε, μπρε, μπρε! Το ζαγάρι το πετσόκοψε! Για κοίταξε τι χάλια το 'κανε!» Και γύρισε σε μια γωνιά της σπηλιάς, που κλαψούριζε το σκυλί κι έτρεμε σαν θερμιασμένο. «Έλα δω, Φλοξ! Φλοξ!». Μα η Φλοξ από την τρομάρα της τρύπωνε πιο βαθιά. Άμα ήπιανε δυο-τρία κονιακάκια, ο μπάρμπα-Παναγής άρχισε να μασά τα μουστάκια του, και στο τέλος έπιασε να τραγουδά: Καλήν εσπέραν, άρχοντες, αν είναι ορισμός σας, Χριστού την θείαν γέννησιν να πω στ' αρχοντικό σας. Ύστερα ο Δυσσέας έψαλε το «Χριστός γεννάται, δοξάσατε». Εκείνη την ώρα ακούσανε πάλι τα σκυλιά να γαβγίζουνε. Στείλανε τα παιδιά να δούνε τι είναι. Ο αγέρας είχε μπουρινιάσει κ' έριχνε παγωμένο νερό. Κρύο τάντανο! Σε λίγο πάψανε τα σκυλιά, και γυρίσανε πίσω τα παιδιά. Από πίσω τους μπήκανε στη σπηλιά τρεις άντρες, που φαινόντανε πως ήτανε θαλασσινοί, και δυο καλόγεροι, βρεμένοι όλοι και ξυλιασμένοι απ' το κρύο. Τους καλωσορίσανε, τους βάλανε και καθήσανε. Μόλις πήγε κοντά στη φωτιά ο πρώτος, ο καπετάνιος, τον γνώ-

ρισε ο Μπαρμπάκος κι έβγαλε μια χαρούμενη φωνή. Ήτανε ο καπετάν-Κωσταντής ο Μπιλικτσής, που ταξίδευε στην Πόλη. Είχε περάσει κι άλλη φορά από τη Σκρόφα, κι είχανε δέσει φιλία με τον Μπαρμπάκο, που δεν ήξερε τι περιποίηση να τους κάνει. Οι άλλοι δυο ήτανε γεμιτζήδες κι αυτοί, άνθρωποι του καϊκιού του. Ο ένας από τους καλόγερους, ένας σωματώδης με μαύρα γένεια, ομορφάνθρωπος, ήτανε ο πάτερ-Σιλβέστρος Κουκουτός, καλογερόπαπας. Ο άλλος ήτανε λιγνός, με λίγες ανάριες τρίχες στο πηγούνι, σαν τον Άγιο Γιάννη τον Καλυβίτη. Τον λέγανε Αρσένιο Σγουρή. Ο καπετάν-Κωσταντής ερχότανε από την Πόλη και πήρε στο καΐκι τον πάτερ-Σίλβεστρο, που είχε πάγει στην Πόλη από τ' Άγιον Όρος για ελέη, κι ήθελε να κάνει Χριστούγεννα στην πατρίδα του. Ο πάτερ-Αρσένιος είχε ταξιδέψει μαζί του από τη Μονή του Παντοκράτορας στο Όρος, κι ήτανε από τη Θεσσαλία. Ταξιδέψανε καλά. Μα σαν καβατζάρανε τον Κάβο-Μπαμπά, ο αγέρας μπουρίνιασε, κι όλη τη μέρα αρμενίζανε με μουδαρισμένα πανιά και με τον στάντζο, ως που φτάξανε κατά το βράδυ απ' έξω από το Ταλιάνι. Ο καιρός σκύλιαξε κι ο καπετάνιος δεν μπόρεσε να 'μπει στο μπουγάζι, να κάνουνε Χριστούγεννα στην πατρίδα. Αποφάσισε λοιπόν να ποδίσει, και πήγε και φουντάρισε στ' απάγκειο, πίσω από έναν μικρόν κάβο, από κάτω από το μαντρί. Κι επειδή θυμήθηκε τον φίλο του τον Μπαρμπάκο, πήρε τους γέροντες και τους δυο άλλους νοματέους και τραβήξανε για το αγίλι [=μαντρί]. Στο τσερνίκι είχανε αφήσει τον μπαρμπ' - Απόστολο με τον μούτσο. Σαν είδανε πως στη σπηλιά βρισκότανε κι ο κυρ-Παναγής με τον κυρ-Δημητρό, γίνηκε μεγάλη χαρά και φασαρία. «Μωρέ να δεις», έλεγε ο κυρ-Παναγής, «τώρα ψέλναμε το τροπάρι, κι απάνω που λέγαμε «εν αυτή γαρ οι τοις άστροις λατρεύοντες υπό αστέρος εδιδάσκοντο...», φτάξατε κι εσείς οι μάγοι με τα δώρα! Γιατί βλέπω μια νταμιζάνα κρασί, βλέπω λακέρδα, βλέπω χαβιάρια, βλέπω παξιμάδια, μπακλαβάδες, «σμύρναν, χρυσόν και λίβανον»! Χα! Χα! Χα!» – γελούσε δυνατά ο κυρΠαναγής, μισομεθυσμένος και ψευδίζοντας, και χάιδευε την κοιλιά του, γιατί ήτανε καλοφαγάς. Στο μεταξύ ο πάτερ-Αρσένιος ο Σγουρής ζωντάνεψε ο καημένος, κι είπε σιγανά χαμογελώντας και τρίζοντας τα χέρια του: «Δόξα σοι ο Θεός, Κύριε ημών Ιησού Χριστέ, που μας ελύτρωσες εκ του κλύδωνος!» κι έκανε τον σταυρό του. Ο πάτερ-Σίλβεστρος είπε να σηκωθούνε όρθιοι, κι είπε λίγες ευχές, το «Χριστός γεννάται», κι ύστερα με τη βροντερή φωνή του έψαλε: «Μεγάλυνον, ψυχή μου, την τιμιωτέραν και ενδοξοτέραν των άνω στρατευμάτων. Μυστήριον ξένον ορώ και παράδοξον. Ουρανόν το σπήλαιον, θρόνον χερουβικόν την Παρθένον, την φάτνην χωρίον, εν ω ανεκλίθη ο αχώρητος Χριστός ο Θεός, ον ανυμνούντες μεγαλύνομεν». Ύστερα καθήσανε στο τραπέζι. Τέτοιο τραπέζι βλογημένο και χαρούμενο δεν έγινε σε κανένα παλάτι. Τρώγανε και ψέλνανε. Και του πουλιού το γάλα είχε απάνω, από τα μοσκοβολημένα τ' αρνιά, τα τυριά, τα μανούρια, τις μυτζήθρες, τις μπεκάτσες και τ' άλλα πουλιά του κυνηγιού, ως τη λακέρδα και τ' άλλα τα πολίτικα που φέρανε οι θαλασσινοί, καθώς και κρασί μπρούσικο. Όξω φυσομανούσε ο χιονιάς, και βογγούσανε τα δέντρα κι η θάλασσα από μακριά. Ανάμεσα στα βουΐσματα ακουγόντανε και τα κουδούνια από τα ζωντανά που αναχαράζανε. Μέσα από τη σπηλιά έβγαινε η κόκκινη αντιφεγγιά της φωτιάς μαζί με τις ψαλμωδίες και με τις χαρούμενες φωνές. Κι ο κυρ-Παναγής έκλεβε κάπου-κάπου λίγον ύπνο, ρουχάλιζε λιγάκι κι ύστερα ξυπνούσε κι έψελνε μαζί με τη συνοδεία. Αληθινά, από τη Γέννηση του Χριστού δεν έλειπε τίποτα. Όλα υπήρχανε: το σπήλαιο, οι ποιμένες, οι μάγοι με τα δώρα, κι ο ίδιος ο Χριστός ήτανε παρών με τους δύο μαθητές του, που ευλογούσανε «την βρώσιν και την πόσιν». Περιπλους 112 77

Γράφει ο Σκάπουλος

ίλοι αναγνώστες τούτες τις μέρες που γράφω αυτό το σημείωμα εξακολουθούμε να ζούμε στον αστερισμό του κορονοϊού και σε πλαίσιο καραντίνας. Δεν ξέρω πως θα είναι η κατάσταση σε 1-1,5 μήνα από τώρα, εύχομαι βέβαια να έχουν όλα περάσει, να βρεθούμε πάλι σε μια «κανονικότητα» (όπως είναι ο όρος της εποχής) και να έχουμε περάσει σε φάση (άλλος όρος της εποχής) που να θυμόμαστε αυτή την περίοδο σαν ανάμνηση που εμπλούτισε τις εμπειρίες μας. Σας το είχα ξαναγράψει την περασμένη άνοιξη, πως για εμάς που είχαμε ζήσει τα ταξίδια με τα σχεδόν πρωτοπόρα βαπόρια, η καραντίνα στο σπίτι δεν είναι μια κακή εποχή, γιατί έχουμε ξαναζήσει τέτοιες περιόδους εγκλεισμού σε βραδυκίνητα βαπόρια που επαναλαμβάνονταν κάθε 20-30 ημέρες κατά μέσον όρο, όσο διαρκούσαν τα ταξίδια με τα 9-10 μίλια που έκοβε το Liberty τις δεκαετίες του ’40 και του ’50. Ήταν περίοδοι που η ζωή κυλούσε ίδια κάθε μέρα, ίδιες ρουτίνες, ίδιες βάρδιες, συναντούσες κάθε μέρα τα ίδια πρόσωπα, σκουντούφλαγες στους ίδιους μπουλμέδες, περπάταγες στους ίδιους αλουέδες, άκουγες καθημερινά τα ίδια λόγια. Ναι, ήταν χειρότερα εκεί, από την καραντίνα σήμερα στο σπίτι και με την τηλεόραση να μη σταματά λεπτό να σου παρουσιάζει ένα παράθυρο στον κόσμο, με ειδήσεις, πληροφορίες, ψυχαγωγικές εκπομπές, κινηματογραφικά έργα, σειρές καλές και ανόητες, κλπ, κλπ. Θυμάμαι εκείνες τις ατέλειωτες μέρες στη θάλασσα και ιδίως τις ώρες εκτός βάρδιας ή εργασίας. Η μοναδική διέξοδος για όσους δεν έπαιζαν χαρτιά ή τάβλι, ήταν το βιβλίο. Δεν μπορείτε να φαντασθείτε πόσοι συνάδελφοι πλούτιζαν τις γνώσεις και τον εσωτερικό τους κόσμο διαβάζοντας. Κυκλοφορούσαν δε όλων των ειδών τα βιβλία, ιστορικά, λογοτεχνικά, μυθιστορήματα, διηγήματα, βιβλία εξειδικευμένων γνώσεων όπως π.χ. τεχνοτροπίες και υλικά που χρησιμοποιούνταν για τη ζωγραφική των Βυζαντινών αγιογραφιών!! ακόμα και ποίηση!!! Ίσως ακούγεται παράταιρο, ναυτικοί, που τους έχουμε ταυτίσει στο μυαλό μας με

σκληροτράχηλους πρακτικούς επαγγελματίες, να διαβάζουν ποίηση. Κι όμως στο βαπόρι μου δώσανε και πρωτοδιάβασα Καββαδία, Καβάφη και Παλαμά και… δεν θα το πιστέψετε ότι υπήρχαν συνάδελφοι που διάβαζαν Μποντλέρ, μάλιστα Μποντλέρ!! και Γκαίτε και Σαίξπηρ και άλλους, σε μετάφραση φυσικά, αλλά διάβαζαν. Για να μην παρεξηγηθώ, δεν πρέπει να νομισθεί ότι το βαπόρι ήταν λέσχη βιβλιοφίλων, ούτε βέβαια ότι η πλειονότητα των ναυτικών είχε και έχει λογοτεχνικές ανησυχίες. Αντίθετα, θα έλεγα ότι λίγοι ήταν εκείνοι που εκμεταλλεύονταν τον ατέλειωτο ελεύθερο χρόνο καταβροχθίζοντας βιβλία. Οι περισσότεροι είχαν άλλα ενδιαφέροντα, από να γράψουν γράμματα στη μάνα, στον φίλο, στη γυναίκα, να ακούσουν την τελευταία κασέτα που έλαβαν στο λιμάνι με το ταχυδρομείο, μέχρι να πάρουν και… μαθήματα χορού, ναι χορού!! αν το πιστεύετε. Ιδίως αν το επόμενο λιμάνι είχε μπαρ με ελληνική μουσική (τα γιαπωνέζικα τα περισσότερα είχαν) θέλανε να παρουσιάζονται ως δεξιοτέχνες στο συρτάκι (τότε το λέγαμε χασάπικο) και με ιδιαίτερο στυλ στο ζεϊμπέκικο, για να κάνουν εφέ στα κορίτσια που παρακολουθούσαν με ολάνοιχτα μάτια. Τα γράφω όλα αυτά καθώς θυμάμαι τις μέρες στο ταξίδι που μοιάζανε τόσο πολύ με τις μέρες της τωρινής καραντίνας. Αγαπητοί αναγνώστες, σήμερα που γράφω αυτές τις αράδες έχω ακούσει, πριν κάμποσες μέρες, πως οι επιστήμονες έχουν ήδη βρει κάποιο εμβόλιο και υπολείπονται κάποια λίγα αποτελέσματα για να το παρουσιάσουν πλέον και επίσημα ως το αδιαμφισβήτητο προληπτικό φάρμακο αυτής της πανδημίας. Ο γέρο-Σκάπουλος παρά την προχωρημένη του ηλικία δεν φοβάται ότι μπορεί να πέσει θύμα του ιού. Ούτως ή άλλως ζει απομονωμένος από συναναστροφές, κυριολεκτικά μέσα στις αναμνήσεις του. Θα συνιστούσε όμως, σε όλους τους αναγνώστες να προσέχουν και να τηρούν τα μέτρα που επιτάσσουν οι ειδικοί επιστήμονες. Ελπίζοντας ότι το τεύχος του Περίπλου θα σας κρατήσει συντροφιά αυτούς τους δύσκολους μήνες, εύχομαι να περάσει γρήγορα η πανδημία και να είναι καλύτερος ο νέος χρόνος 2021.

Τυπική καμπίνα Liberty. Φωτογράφος: Ευστράτιος Ανδριάνης.

Σταθμός Ασυρμάτου Liberty. Φωτογράφος: Ευστράτιος Ανδριάνης.

Περιπλους 112 79

Ναυτικά Μουσεία και Πολιτιστικοί Φορείς της Ναυτικής Παράδοσης ΝΑΥΤΙΚA MOYΣΕΙΑ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Ακτή Θεμιστοκλέους, 185 37 Μαρίνα Ζέας-Πειραιάς, Τηλ: 210 4516264, 210 4516822, Fax: 210 4512277E-mail: info@hmmuseum.gr • Website: www.hmmuseum.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Ακτή Κουντουριώτη, 731 33 Χανιά, Τηλ: 28210 91875, Fax: 28210 74484, E-mail: mar-mus@otenet.gr • www.mar-mus-crete.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΑΛΑΞEΙΔΙΟΥ (Δημοτικό) Μουσείου 3 & Σταύρου Νιάρχου, 330 52 Γαλαξείδι, Τηλ/Fax: 22650 41795 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ - ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΔΡΑΣ (ΥΠ.ΕΘ.Π.Θ- ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ) 180 40 ΥΔΡΑ, Τηλ: 22980 52355, 54142, Fax: 22980 52355, E-mail: mail@gak-ydras.att.sch.gr • www.iamy.gr ΠΛΩΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ-Θ/Κ «Γ. ΑΒΕΡΩΦ» (Κρατικό) Μαρίνα Φλοίσβου, Τροκαντερό, 175 10 Παλαιό Φάληρο, Τηλ/Fax: 210 9888211, E-mail:averof@navy.mil.gr, Website: www.averof.mil.gr/ Α/Τ ΒΕΛΟΣ (Κρατικό) Μουσείο Αντιδικτατορικού Αγώνα, Μαρίνα Φλοίσβου, Τροκαντερό, 175 10 Παλαιό Φάληρο, Τηλ: 210 9888457 ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΜΗΣ 856 00 Γιαλός Σύμης, Δωδεκάνησα, Τηλ: 22460 72363, 22460 72569 ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΙΑΣ ΚΑΙ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗΣ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ ΤΟΥ Δ. ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ (Δημοτικό) Λ. Δημοκρατίας & Μ. Κιουρί (δίπλα στα Τ.Ε.Ε), 188 63 Ν. Ικόνιο, Πέραμα, Τηλ. 210 4014896, 210 4414700 ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ & ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ Ν. ΜΟΥΔΑΝΙΩΝ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ (Δημοτικό) Βιθυνίας 2, 632 00 Ν. Μουδανιά Χαλκιδικής, Τηλ/Fax: 23730 26166, E-mail: mfbem@hotmail.com ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Αστική μη κερδοσκοπική εταιρία) Τέρμα Αναπαύσεως, (Πύλη ΠΑΛΑΣΚΑ), 188 63 ΠΕΡΑΜΑ, Τηλ: 210 4284270, Fax: 210 4284276, E-mail: info@maritime-museum.gr • Website: www.maritime-museum.gr ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΠΟΓΓΑΛΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ (Δημοτικό) Λήμνος 81 400, Τηλ. 22540 92383, 51790, 51362, Fax: 22540 51763, E-mail: dimkout@otenet.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΖΑΚΥΝΘΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Μπόχαλη, Σταυρός, 29100 Ζάκυνθος, Τηλ.: 26950 83223/28249, Fax: 26950 83748 ΜΙΛΑΝΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Τσιλιβή, Ζακύνθου ΤΤ 22100. Τηλ. 26950 42436/ Κιν. 6974 065 776 ΝΑΥΤΙΚΟ - ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΘΑΚΗΣ (Δημοτικό) Πρώην Ηλεκτρικός Σταθμός, Βαθύ Ιθάκης, Τηλ. 2674033398 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ) Ενόπλων Δυνάμεων 10, 846 00 Μύκονος, Τηλ.: 22890 22700/210 81 25 547, Fax: 22890 22700, E-mail: museum@emproslines.com ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΝΔΡΟΥ (Δημοτικό) Δήμος Άνδρου, 845 00 Χώρα Άνδρου, Τηλ: 2282 0 22275, 2282 360223, Fax: 2282024166, E-mail: npdd@andros.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΗΡΑΣ (Ν.Π.Ι.Δ) Οία Θήρας, 847 00, Τηλ.: 22860 71156 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΟΝΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Δημοτικό Διαμέρισμα Φάρσων Δήμου Αργοστολίου, 28100 Φάρσα Κεφαλληνίας, Τηλ: 26710 87260, Fax: 26710 25656 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΒΑΛΑΣ (Δημοτικό) Ραψάνη, Χρυσοστόμου Σμύρνης 1, Τηλ: 2510 240 668, 6977 391 605, Ε-mail: nmkav.gr@gmail.com • Website:www.nmkav.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΛΥΜΝΟΥ (Δημοτικό) Δήμος Καλύμνου, 852 00 Κάλυμνος, Τηλ: 2243 0 51361 ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΠΗΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ (υπό ίδρυση) Πληροφορίες: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Τηλ.: 22730 62286 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΡΔΑΜΥΛΩΝ ΧΙΟΥ (υπό ίδρυση) Καρδάμυλα 82 300 Χίος, Τηλ. Πληροφοριών: 2510835287/ Κιν.: 6936136145 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Αγ. Νικολάου 15, 60200 Λιτόχωρο Πιερίας, Τηλ. 2352082711, E-mail: nmlitohorou@yahoo.gr • Website: www.nmlitohorou.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΙΝΟΥΣΣΩΝ (Ν.Π.Ι.Δ) Avra-Ship Management SA, Κολοκοτρώνη 116, 18535 Πειραιάς, Τηλ: 210 4181601-6, Οινούσσες, 821 01 Οινούσσες Χίου, Τηλ: 22720 55182, E-mail: elachl@gmail.com ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΧΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ) Στέφανου Τσουρή 20, 821 00 Χίος, Τηλ: 22710 44139, Fax: 22710 44141, E-mail: naftmusi@otenet.gr • Website: www.chiosnauticalmuseum.gr ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΣΚΙΑΘΟΥ Παλιό Λιμάνι, Σκιάθος 37 002, Τηλ και Fax: 24270 23504, E-mail: skiathosmaritime.m@gmail.com ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ & ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ (Ν.Π.Δ.Δ.) Κων/νου Καραμανλή 1, Δημαρχιακό Μέγαρο, ΤΤ18900, Σαλαμίνα. Τηλ.-fax: 213-2027316 E-mail: museum@0165.syzefxis.gov.gr

ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜΕΝΑ ΝΑΥΤΙΚA MOYΣΕΙΑ

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΓΙΑΣ ΝΑΠΑΣ ‘’THALASSA’’ Κρυού Νερού 14, 30707Αγία Νάπα,Κύπρος, Τηλ. 00357 23816366, Fax: 003523816369, E-mail: thalassa.museum@agianapa.org.cy • Website: www.thalassamuseum.org.cy/el/

Φορείς (Ιδρύματα - Ινστιτούτα - Ναυτικές Συλλογές) ΙΔΡΥΜΑ ΑΛΣΟΥΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Παπαρηγοπούλου 2, 105 61 Αθήνα, Τηλ. 2103368517, Fax: 2103253680, E-mail:info@alsosnautikisparadosis.gr • Website: www.alsosnautikisparadosis.gr ΙΔΡΥΜΑ «ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΛΑΣΚΑΡΙΔΗ» - ΝΑΥΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ 2ας Μεραρχίας 36 & Ακτής Μουτσοπούλου, 185 35 Πειραιάς, Τηλ: 210 4297 540-1-2, Fax: 210 4296024, E-mail: info@laskaridou.gr • Website: www.laskaridou.gr/naftiki-sillogi ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Σκρα 94, 176 73 Καλλιθέα, Αθήνα, Τηλ. 2108957234 ΙΔΡΥΜΑ ΜΑΡΙΑ ΤΣΑΚΟΣ - ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΕΝΤΡΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ Μιχαήλη Λιβανού 51, 82100 Χίος, Τηλ: 22710 82777, Fax: 22710 81979, E-mail: contact@mariatsakosfoundation.gr • Website: mariatsakosfoundation.gr ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ Γρηγορίου Λαμπράκη 154, 185 33 Πειραιάς, Τηλ: 2104191358, 2104297616, Fax: 2104281665, E-mail: museum@yen.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΕΧΝΗΣ & ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ "ΑΕΙΝΑΥΤΕΣ" Πούντα Ζέζα, Λαύριο, Τηλ.: 210 4133709 80 Περιπλους 112